Las nupcias de Filología y Mercurio
 9788400100889, 9788400104276, 9788400100902, 9788400104283, 8400100883

Table of contents :
CUBIERTA
About the pagination of this eBook
PORTADA
CRÉDITOS
ÍNDICE
INTRODUCCIÓN
1. GRAMMATICA LOQVITVR. LAS FUENTES DE LA GRAMÁTICA DE MARCIANO CAPELA (LIBRO III)
2. DIALECTICA VERA DOCET. LAS FUENTES DE LA DIALÉCTICA DE MARCIANOCAPELA (LIBRO IV)
3. RHETORICA VERBA COLORAT. LAS FUENTES DE LA RETÓRICA DE MARCIANO CAPELA (LIBRO V)
4. LA PRESENTE EDICIÓN
BIBLIOGRAFÍA ADICIONAL
INDEX EDITIONVM ET COMMENTATIONVM QVAE IN APPARATV CRITICO LAVDANTVR
CONSPECTVS SIGLORVM
LIBER TERTIVS DE ARTE GRAMMATICA
LIBER QVARTVS DE DIALECTICA
LIBER QVINTVS DE RHETORICA
NOTAS COMPLEMENTARIAS

Citation preview

About the pagination of this eBook Due to the unique page numbering scheme of this book, the electronic pagination of the eBook does not match the pagination of the printed version. To navigate the text, please use the electronic Table of Contents that appears alongside the eBook or the Search function. For citation purposes, use the page numbers that appear in the text.

MARCIANO MARCIANO CAPELA CAPELA

MARCIANO MARCIANO CAPELA CAPELA LAS NUPCIAS LAS NUPCIAS DE DE FILOLOGÍA FILOLOGÍA Y MERCURIO Y MERCURIO

II II

LASLAS NUPCIAS NUPCIAS DEDE FILOLOGÍA FILOLOGÍA Y MERCURIO Y MERCURIO

II II

CSICCSIC ALMAALMA MATER MATER

MARCIANO MINEO FÉLIX CAPELA

LAS NUPCIAS DE FILOLOGÍA Y MERCURIO

ALMA MATER

Director de Honor Francisco Rodríguez Adrados, Real Academia Española – Real Academia de la Historia

Director Luis Alberto de Cuenca, Instituto de Lenguas y Culturas del Mediterráneo, CSIC

Secretaria Helena Rodríguez Somolinos, Instituto de Lenguas y Culturas del Mediterráneo, CSIC

Comité Editorial Inés Calero Secall, Facultad de Filosofía y Letras, Universidad de Málaga Vicente Cristóbal López, Facultad de Filología, Universidad Complutense de Madrid Antonio Ramírez de Verger, Facultad de Humanidades, Universidad de Huelva

Consejo Asesor José Luis Calvo Martínez, Facultad de Filosofía y Letras, Universidad de Granada Matilde Conde Salazar, Instituto de Lenguas y Culturas del Mediterráneo, CSIC Emilio Fernández-Galiano, Instituto de Lenguas y Culturas del Mediterráneo, CSIC Rosario López-Gregoris, Facultad de Filosofía y Letras, Universidad Autónoma de Madrid Aurelio Pérez Jiménez, Facultad de Filosofía y Letras, Universidad de Málaga

Ha revisado este volumen Pedro Rafael Díaz y Díaz

MARCIANO MINEO FÉLIX CAPELA

LAS NUPCIAS DE FILOLOGÍA Y MERCURIO VOLUMEN II LIBROS III-V: EL TRIVIVM INTRODUCCIÓN Y COORDINACIÓN DE

FERNANDO NAVARRO ANTOLÍN CATEDRÁTICO DE LA UNIVERSIDAD DE HUELVA EDICIÓN CRÍTICA, TRADUCCIÓN Y NOTAS DE

BALDOMERO MACÍAS ROSENDO (Gramática) PROFESOR DEL IES MAESE RODRIGO DE CARMONA

FUENSANTA GARRIDO DOMENÉ (Dialéctica) PROFESORA DE LA UNIVERSIDAD DE CÓRDOBA

FERNANDO NAVARRO ANTOLÍN (Retórica) CATEDRÁTICO DE LA UNIVERSIDAD DE HUELVA

CONSEJO SUPERIOR DE INVESTIGACIONES CIENTÍFICAS M A D R I D

2018

Reservados todos los derechos por la legislación en materia de Propiedad Intelectual. Ni la totalidad ni parte de este libro, incluido el diseño de la cubierta, puede reproducirse, almacenarse o transmitirse en manera alguna por ningún medio ya sea electrónico, químico, mecánico, óptico, informático, de grabación o de fotocopia, sin permiso previo por escrito de la editorial. Las noticias, los asertos y las opiniones contenidos en esta obra son de la exclusiva responsabilidad del autor o autores. La editorial, por su parte, solo se hace responsable del interés científico de sus publicaciones.

Publicación incluida en el programa editorial del suprimido Ministerio de Economía, Industria y Competitividad y editada por el Ministerio de Ciencia, Innovación y Universidades (de acuerdo con la reestructuración ministerial establecida por Real Decreto 355/2018, de 6 de junio). Catálogo general de publicaciones oficiales: http://publicacionesoficiales.boe.es EDITORIAL CSIC: http://editorial.csic.es (correo: [email protected])

© Consejo Superior de Investigaciones Científicas © Fuensanta Garrido Domené, Baldomero Macías Rosendo, Fernando Navarro Antolín ISBN (obra completa): 978-84-00-10088-9 ISBN (volumen II): 978-84-00-10427-6 e-ISBN (obra completa): 978-84-00-10090-2 e-ISBN (volumen II): 978-84-00-10428-3 NIPO: 059-18-133-1 e-NIPO: 059-18-134-7 Depósito Legal: M-36437-2018 Maquetación, impresión y encuadernación: NUEVA GRAFICESA IMPRESO EN ESPAÑA. PRINTED IN SPAIN

A Paquita Moya, Latinarum litterarum peritissimae, multorum discipulorum magistrae dilectissimae

MARTIANI MINNEI FELICIS CAPELLAE

DE NVPTIIS PHILOLOGIAE ET MERCVRII LIBRI IX

VOLVMEN SECVNDVM LIBRI III-V

ÍNDICE

INTRODUCCIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XIII

1. GRAMMATICA LOQVITVR. Las fuentes de la Gramática de Marciano Capela (libro III) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. La Gramática en la Antigüedad grecolatina . . . . 1.2. La Gramática en Marciano Capela . . . . . . . . . . .

XIII XIII XXIII

2. DIALECTICA VERA DOCET. Las fuentes de la Dialéctica de Marciano Capela (libro IV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. La Dialéctica en la Antigüedad grecolatina . . . . 2.2. La Dialéctica en Marciano Capela . . . . . . . . . . .

XXVII XXVII XXXIX

3. RHETORICA VERBA COLORAT. Las fuentes de la Retórica de Marciano Capela (libro V) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. La Retórica en la Antigüedad grecolatina . . . . . . 3.2. La Retórica en Marciano Capela . . . . . . . . . . . .

XLVII XLVII LVI

4. LA

..........................

LXIX

BIBLIOGRAFÍA ADICIONAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

LXXI

INDEX EDITIONVM ET COMMENTATIONVM . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

LXXIX

PRESENTE EDICIÓN

CONSPECTVS SIGLORVM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LXXXVII LIBER TERTIVS: GRAMMATICA / LIBRO

TERCERO: GRAMÁTICA

......

2

LIBER QVARTVS: DIALECTICA / LIBRO

CUARTO: DIALÉCTICA

.......

105

.........

263

Notas complementarias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

393

LIBER QVINTVS: RHETORICA / LIBRO

QUINTO: RETÓRICA

[XI]

INTRODUCCIÓN 1. GRAMMATICA LOQVITVR. LAS FUENTES DE MARCIANO CAPELA (LIBRO III) 1.1. LA GRAMÁTICA

EN LA

DE LA

ANTIGÜEDAD

GRAMÁTICA

GRECOLATINA1

La Gramática se ocupaba, en la antigüedad, tanto del estudio de la lengua (fonético, gramatical y sintáctico), como del estudio de la literatura, en especial la poesía, y su enseñanza se basaba en la lectura con paráfrasis y comentario, palabra a palabra, del texto, explicando el valor gramatical de cada palabra, su función sintáctica, su significado, las figuras retóricas, la etimología, así como toda la información (histórica, mitológica, geográfica, etc.) que fuera pertinente para la mejor comprensión del texto. La Gramática nace en Grecia.2 En una cultura como la griega, donde el cultivo de las artes del discurso fue tan importante, nada 1 Para una visión panorámica de la gramática en Grecia y Roma, cf. Robert Henry Robins, Ancient and Mediaeval Grammatical Theory in Europe, London: Bell, 1951; Manfred Glück, «Grammatik», Lexicon der Alten Welt, Zürich-Stuttgart, 1965, pp. 11291133; R. Johnson, «Grammar», en W. H. Stahl - R. Johnson - E. L. Burge, Martianus Capella and the Seven Liberal Arts. Volume I: The Quadrivium of Martianus Capella. Latin Traditions in the Mathematical Sciences, 50 B.C.-A.D. 1250, with a Study of the Allegory and the Verbal Disciplines, New York-London: Columbia University Press, 1971, pp. 99-100; Robert A. Kaster, Guardians of Language: The Grammarian and Society in Late Antiquity, Berkeley-Los Angeles-London: University of California Press, 1997 (= 1988); Michael von Albrecht, Geschichte der römischer Literatur, München-New ProvidenceLondon: K. G. Saur, 19942, I, pp. 464-467; II, pp. 1165-1171; Sabine Grebe, Martianus Capella, De nuptiis Philologiae et Mercurii. Darstellung der Sieben Freien Künste und ihrer Beziehungen zueinander, Stuttgart-Leipzig: B. G. Teubner, 1999, pp. 55-59; Marcos A. Gutiérrez Galindo, Alejandro de Villadei. El doctrinal, Madrid: Akal, 1993, pp. 22-38. 2 Cf. Vicente Bécares Botas, «Los orígenes de la gramática (griega)», en Gaspar Morocho, coord., Estudios de prosa griega, León: Universidad de León, 1985, pp. 179-195.

[XIII]

INTRODUCCIÓN

tiene de extraño que nos encontremos ya desde época temprana apreciaciones y comentarios, de forma más o menos sistemática, referidos a la lengua o el lenguaje. Fueron los sofistas del siglo V a. C. quienes inauguraron los estudios gramaticales. También Sócrates, Platón (en el diálogo Cratylus) y Aristóteles disertaron sobre la gramática. No obstante, el mayor desarrollo, y el más influyente, se debe a los estoicos, en especial a Crisipo (280-204 a. C.).3 Para los estoicos, conforme a la ética del secundum naturam vivere y dado su especial interés por las cuestiones de la filosofía natural, la lengua es un proceso natural en el que puede haber semejanzas, pero no reglas, y en el que, por tanto, cabe esperar acuñaciones, variedad, «anomalías». «Los estoicos —precisa Gutiérrez Galindo4— se acercaban al estudio del lenguaje básicamente a través de la perspectiva logicista derivada de la dialéctica, que estudiaba las relaciones entre el pensamiento y su expresión verbal. Por otra parte, esta corriente diferenció ya, de una manera bastante parecida a la actual, el ‘significado’ del ‘significante’ dentro del signo lingüístico, al añadir un nuevo concepto, el λεκτόν», esto es, el significado de un signo, revelado por el sonido y retenido por el pensamiento.5 El acercamiento lógico a la lengua, entidad formada por signos de naturaleza arbitraria, tenía que ser la anomalía. El filósofo estoico, Crates de Malos (siglo II a. C.), director de la biblioteca de Pérgamo, es el principal representante de la gramática anomalista, que se apoya en las concepciones aristotélicas y estoicas del lenguaje como θέσις, es decir, como convención humana, sin apoyo alguno en la naturaleza.

3 Crisipo se ocupa de los casos, los números, las anomalías, el solecismo y las partes de la oración (cf. Diog. Laert. VII 192). Los estoicos separan los artículos de las conjunciones, y dividen los nombres en comunes y propios. Diógenes Laercio recoge cinco clases de palabras: nombre (propio), apelación (nombre común), verbo, conjunción y artículo. Para la gramática estoica, cf. Rudolf T. Schmidt, Die Grammatik der Stoiker, Braunschweig, Wiesbaden: Vieweg, 1979; Max Pohlenz, Die Stoa. Geschichte einer geistigen Bewegung, Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 19927 (= 19471), pp. 37-47. 4 Cf. Gutiérrez Galindo 1993, p. 23. 5 Según la definición del Diccionario de Filosofía, Barcelona: RBA-Larousse, 2003, p. 166.

[XIV]

INTRODUCCIÓN

Con un punto de vista diametralmente opuesto, los gramáticos alejandrinos, como Aristófanes de Bizancio (257-180 a. C.), Aristarco (siglo II a. C.)6 y Dionisio de Tracia (ca. 170 - ca. 90 a. C.),7 más filólogos que filósofos,8 basaban su labor de crítica textual en la «analogía» como algo inherente al lenguaje, y, conforme a su teoría gramatical, la lengua está sometida a reglas, las palabras se encuadran en categorías y patrones de uso, y hay poco margen para la variación dentro de las categorías. A diferencia de los estoicos, los filólogos alejandrinos, dedicados fundamentalmente a la fijación y corrección de textos escritos, se servían de un método empírico en el que era necesario ordenar y clasificar las formas lingüísticas para que sirvieran como elemento decisivo a la hora de tomar decisiones en los problemas que plantea la crítica textual. «Será precisamente —señala Gutiérrez Galindo9— el resultado de esta labor, esto es, la propia posibilidad de sistematizar los datos en paradigmas, lo que les haga defender la existencia de la analogía como algo inherente al lenguaje». El fruto

6 Aristarco estableció definitivamente en ocho las partes de la oración, número que perdurará hasta la actualidad. 7 Dionisio de Tracia con su Téchne grammatiké, el manual de gramática más antiguo conservado, sentó las bases de las formulaciones sintácticas posteriores, y supone la culminación de la llamada «gramática de la palabra», que toma a la palabra como la unidad lingüística básica. En su breve tratado técnico, Dionisio define primero la gramática como facultad intelectual relativa a los textos (§ 1, p. 5,2-3), y luego divide la materia gramatical en seis partes (§ 1, p. 5,4-6,2): ἀνάγνωσις (lectura según la prosodia), ἐξήγησις (explicación de las figuras poéticas), ἀπόδοσις γλωσσῶν (explicación de palabras), ἐτυμολογίας εὕρεσις (búsqueda de la etimología), ἀναλογίας ἐκλογισμός (exposición de la analogía), κρίσις ποιημάτων (crítica de los poemas). Tras debatir sobre la ῥαψοδία, tema que no encaja en absoluto en el contexto, Dionisio aborda la parte central de su téchne: las letras, las sílabas y las partes de la oración; por último trata sobre la declinación y la conjugación; cf. Vicente Bécares Botas, Dionisio Tracio. Gramática. Comentarios antiguos, Madrid: Gredos, 2002, pp. 18 y 35-36. 8 Los alejandrinos codificaron y sistematizaron la gramática liberándola de la filosofía, si bien el objetivo de sus especulaciones lingüísticas no es la lengua en sí misma, sino la crítica textual; cf. Alfred Gudeman, Grundriss der Geschichte der klassischen Philologie, 2, Leipzig-Berlin: B. G. Teubner, 19092, p. 12; Rudolf Pfeiffer, Geschichte der klassischen Philologie. Von den Anfängen bis zum Ende des Hellenismus, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, 1970, p. 250. 9 Cf. Gutiérrez Galindo 1993, p. 23.

[XV]

INTRODUCCIÓN

más granado, por lo que a la gramática concierne, de esta labor sistematizadora de los alejandrinos es el establecimiento definitivo de las ocho partes del discurso.10 Quedó así establecida, casi desde el surgimiento de la gramática, la controversia «analogía frente a anomalía», detrás de la cual se esconde una lucha entre puntos de vista filosófico y filológico, pues no obedecía a una simple casualidad que la anomalía fuera defendida con ahínco por los filósofos estoicos, mientras que los filólogos alejandrinos basaban su labor en la analogía. En cuanto a los estudios gramaticales en Roma,11 si entendemos el concepto de gramática en un sentido amplio, esto es, como labor filológico-educativa, donde desempeña una labor importante el comentario y exégesis de los autores literarios, el primero en ejercer en el Lacio la labor gramatical sería Livio Andrónico, que, según la tradición, fue hecho prisionero en la toma de Tarento (272 a. C.).12 Según Suetonio (Gramm. 2), el primero que introdujo en Roma los estudios de gramática fue el estoico Crates de Malos hacia el año 169 a. C., con lo que las teorías gramaticales estoicas fueron las primera en asentarse en Roma, fomentadas, además, por la creciente difusión con éxito del estoicismo a lo largo de los siglos II - I a. C. Por ello nada tiene de extraño que los primeros gramáticos romanos relevantes, Lucio Elio Estilón (154-74 a. C.)13 y Publio Nigidio Fígulo (98-45 10 Sobre la importancia de la división de las ocho partes del discurso en Dionisio de Tracia son clásicos los artículos de A. Traglia, «La sistemazione grammaticale de Dionisio Trace», SCO 15, 1956, pp. 38-78, y R. H. Robbins, «The development of the word class system of the European grammatical tradition», Foundations of Language 2, 1966, pp. 3-19. 11 Cf. Antonio Mazzarino, «Sull’introduzione della grammatica in Roma», Messana 2, 1952, pp. 5-12. 12 Con anterioridad el célebre censor Apio Claudio el Ciego, cónsul en 307 y 296 a. C., había llevado a cabo importantes reformas ortográficas, como la introducción del rotacismo en la lengua latina o de la letra G en el alfabeto romano. 13 Según las fuentes, es Elio Estilón quien introduce en Roma las ideas estoicas sobre el lenguaje; cf. Varro, Lat. VII 2; Cic. De orat. I 193; Brut. 205; Gell. I 18, 1-2. Ocupa un lugar fundamental en la historia de la etimología latina por haber adaptado la práctica etimológica de la lengua griega a la lengua latina, ampliando además su ámbito de los textos poéticos a la prosa, y por haber innovado la metodología griega

[XVI]

INTRODUCCIÓN

a. C.),14 secundaran la tradición estoica, y que desde entonces el ars grammatica romana estuviera profundamente influida por la έχνη περὶ ϕωνῆ estoica.15 Discípulo de Estilón era Marco Terencio Varrón (116-27 a. C.), quien redactó el primer tratado gramatical escrito en latín, De lingua Latina.16 En él aborda por extenso la controversia suscitada entre los analogistas y los anomalistas, adoptando una postura ecléctica, y aceptando los dos principios, la analogía y la anomalía, para las formaciones de las palabras y para los significados ligados a ellas.17 El tratado varroniano iba precedido de una introducción y el resto estaba dividido en tres partes (de las que nos queda el final de la primera y el principio de la segunda). En la primera parte se aborda la etimología,18 en la segunda la morfología (estableciendo cuatro partes en la oración: nombres, verbos, participios y adverbios),19 en la tercera la al introducir en la práctica etimológica la comparación con otras lenguas; cf. Cristina Sánchez Martínez, «Elio Estilón y el inicio de la etimología gramatical (siglos II-I a. C.)», en ídem, La etimología latina. Concepto y métodos, Universidad de Murcia: Servicio de Publicaciones, 2002 (= tesis doctoral, 2000), pp. 6-14. 14 De sus Commentarii grammatici, en al menos veintinueve libros, apenas nos han llegado cuarenta fragmentos. Se interesa, como Varrón, por la historia del alfabeto y de las grafías, cuestiones de prosodia, de morfología, y, sobre todo, de léxico y etimología. Cf. A. Della Casa, Nigidio Figulo, Roma, 1964. 15 Cf. A. Gudeman, RE VII 2, 1912, s. v. Grammatik, col. 1800: «Die grammatische Forschung der Römer stand ursprünglich, wie wir sahen, in Banne stoischer Doktrine». Contra tal opinión se posiciona Vicente Bécares (1985, p. 183): «Los estoicos jamás distinguieron la gramática de la dialéctica, o mejor, la gramática no era nada en el sistema estoico, diluyéndose entre la dialéctica aquello que atañía a las relaciones entre el pensamiento y su expresión verbal, y la retórica, que incluiría cuestiones gramaticales, métricas y de composición y de crítica literarias»; cf. asimismo Vicente Bécares Botas, Diccionario de terminología gramatical griega, Salamanca: Universidad de Salamanca, 1985, pp. 5-12. 16 Cf. Jean Collart, Varron, Grammairien latin, Paris: Les Belles Lettres, 1954; Francesco Della Corte, La filología latina dalle origini a Varrone, Firenze: La Nuova Italia, 1981 (= Torino: Casanova, 1937), pp. 149-216. 17 Cf. esp. Varro Lat. VIII 23; IX 3-6; X 60 y 74. Cf. D. Fehling, «Varro und die grammatische Lehre von der Analogie un der Flexio», Glotta 35, 1956, pp. 214-270 y 36, 1958, pp. 48-100. 18 Cf. Cristina Sánchez Martínez, «Varrón: el inicio de la especulación teórica de la etimología», en ídem, 2002, pp. 14-43. 19 Varrón hizo una clasificación morfológica de las partes de la oración basada en la diferenciación de palabras con flexión partiendo del caso y del tiempo como

[XVII]

INTRODUCCIÓN

sintaxis. No se trata de una téchne, como la gramática de Dionisio de Tracia, ni de un ars, como la de Donato u otros gramáticos posteriores, sino de un ensayo erudito sobre las diversas cuestiones que abarca la lengua latina, donde los temas se abordan con libertad y gran erudición, pero no de manera sistemática y, menos aún, didáctico-escolar, lo que explica que, aunque alabada por todos los gramáticos clásicos, cayera en desuso y acabaran imponiéndose entre los romanos las gramáticas derivadas, en un primer momento, de Dionisio de Tracia y, más adelante, de Apolonio Díscolo.20 Quinto Remio Palemón, muy apreciado gramático de los tiempos de Tiberio y Claudio, fue el primero que adaptó al latín la Téchne Grammatiké de Dionisio de Tracia, introduciendo un modelo gramatical, atento a la descripción de los mecanismos del lenguaje, diferente al cultivado por Varrón, en el que imperaba la etimología y el gusto por la reivindicación de lo antiguo. Su Ars Grammatica, hoy perdida, se inclinaba fuertemente hacia la analogía, aclaraba las declinaciones y conjugaciones latinas y distinguía claramente ocho partes en la oración (con la interjección ocupando el lugar del artículo griego).21 No obstante, su obra está prácticamente perdida y la mayor parte del conocimiento que de ella tenemos nos ha llegado indirectamente a través de referencias hechas por gramáticos posteriores, especialmente a partir del siglo IV d. C., como Carisio.22 Con Remio Palemón se asentó en Roma el género de las Artes gramaticales y en adelante se pueden distinguir dos tipos de producciones literarias sobre la lengua: una adscrita a categorías primarias. Así resulta un sistema cuatripartito formado por: palabras con flexión de caso (nombre), palabras con flexión de tiempo (verbo), palabras con flexión de caso y tiempo (participio) y palabras sin flexión (adverbio). 20 Nigidio Fígulo y Varrón no son los únicos gramáticos del siglo I a. C. Otros gramáticos de época republicana son Servio Clodio, Ateyo Filólogo, Santra, Cornificio Longo y Gavio Baso, aunque su obra se conserva muy fragmentaria. 21 Cf. Guadalupe Morcillo Expósito, «La interjección. Estudio diacrónico», Humanitas 59, 2007, pp. 83-98 (esp. p. 85). 22 Para una reconstrucción de su obra, cf. Karl Barwick, Remmius Palaemon und die römische Ars grammatika, Leipzig: Dieterich’sche Verlagsbuchhandlug, 1922, Philologus Supplementband XV 2.

[XVIII]

INTRODUCCIÓN

la corriente estoica, que llega hasta poco después de Varrón y Plinio el Viejo; la otra, aplicada a la docencia, las Artes descriptivas cuyo fin es enseñar la lengua latina, que tendrá su mayor desarrollo a partir de Palemón.23 A partir de Remio Palemón, como señala S. Grebe,24 el influjo inicial de la τέχνη περὶ ϕωνῆ estoica en el ars grammatica romana retrocede a favor del enfoque alejandrino, y solo se refleja en la organización de la materia gramatical en tres niveles básicos, a saber: 1) el tratamiento de las cuestiones previas y de los στοιχεῖα (= elementa), esto es, definición y fonología); 2) el análisis de los μέρη τοῦ λόγου (= partes orationis), esto es, la morfología; 3) la enumeración de las principales ἀρεταὶ καὶ κακὶαι τοῦ λόγο (vitia et virtutes orationis), esto es, la corrección lingüística y las figuras.25 De estas tres secciones tan solo la tercera, que falta en el alejandrino Dionisio Tracio, conserva el origen estoico, mientras que las dos primeras partes toman como modelo a Dionisio. Muchos tratados gramaticales tardíos presentarán esta estructura tripartita.26 23 Durante los primeros siglos del imperio (fines siglo I a. C. - siglo II d. C.) hay una producción gramatical amplia y variada: artes (Remio Palemón, Flavio Capro, Plinio), obras lexicográficas y tratados ortográficos (Verrio Flaco, Cloacio Vero, Julio Modesto, Festo y Aulo Gelio), comentarios de autores clásicos (Velio Longo, Probo, Terencio Escauro y Aspro). 24 Cf. Grebe 1999, p. 56. 25 Tal es la organización que establece Diomedes (s. IV d. C.) en su tratado gramatical (GLK I, 426,32-427,2): Grammaticae initia ab elementis surgunt, elementa figurantur in litteras, litterae in syllabas coguntur, syllabis comprehenditur dictio, dictiones coguntur in partes orationis, partibus orationis consummatur oratio, oratione virtus ornatur, virtus ad evitanda vitia exercetur. La crítica hace derivar este pasaje del libro I (De grammatica) de las Disciplinae de Varrón; cf. G. Goetz-F. Schoell, M. Terenti Varronis de lingua Latina quae supersunt, Amsterdam, 1964 (= Leipzig, 1910), frag. 110, p. 228, 8-12. 26 A las tres secciones, y en el orden indicado, se adaptan Carisio, el Ars maior de Donato y el breve tratado gramatical de Casiodoro en el libro II de sus Institutiones; solo tratan los dos primeros capítulos Dositeo y Prisciano, en tanto que escogen otro orden Diomedes (morfología, naturaleza de la gramática y fonología, vitia et virtutes orationis) y el manual escolar de Cledonio (partes de la oración con declinación y conjugación, letras, sílabas, o bien partes de la oración con declinación y conjugación, vitia orationis); cf. Grebe 1999, p. 56.

[XIX]

INTRODUCCIÓN

Aunque Quintiliano27 y Plinio el Viejo28 dedican parte de sus magnas obras a cuestiones gramaticales, no será hasta el siglo IV d. C. cuando surgirán nuevas figuras del ars grammatica comparables a Varrón y Palemón: Elio Donato, Mario Victorino,29 Nonio Marcelo,30 si bien estos gramáticos tardíos son grandes compiladores de artes, pero poco originales en sus planteamientos teóricos. Quizá la figura más relevante de todos estos gramáticos tardíos sea Elio Donato (siglo IV d. C.), llamado «el gramático de Roma». En Donato confluyen las dos actividades por excelencia del gramático, la de exégesis, pues redactó comentarios a las obras de Terencio y Virgilio, y la de «artígrafo», esto es, la de escritor de artes,31 campo este en el que dejó dos «manuales», compendios, de gramática latina: uno más breve, llamado Ars minor, donde se recoge solo lo estrictamente necesario mediante definiciones y clasificaciones concisas; y otra más 27 Quintiliano reflexiona sobre el uso de la lengua y sobre su corrección al comienzo de su obra, como paso previo al estadio superior de las lecciones del rétor; cf. I. Negro, La grammatica de M. Fabio Quintiliano e le sui fonti, Città di Castello: Casa ed. S. Lappi, 1914; Cándida Ferrero Hernández, «Una lectura de Quintiliano Gramático (Institutio oratoria I,4-I,9)», en ídem, ed., Autores hispanos de la literatura latina clásica, Bellaterra, Universitat Autònoma de Barcelona: Servei de Publicacions, 2011, pp. 115124. 28 Gayo Plinio Segundo afirma haber redactado libros de gramática (Nat. Praef. 28), y Plinio el Joven, en su epístola a Bebio Macro, incluye entre los libros de su tío un tratado gramatical redactado hacia 67/68 d. C. (Epist. III 5, 5): Dubii sermonis octo: scripsit sub Nerone novissimis annis. Cf. H. Schottmüller, De C. Plinii Secundi libris grammaticis, Leipzig: B. G. Teubner, 1958. 29 Mario Victorino, autor de un Ars grammatica, es mencionado por Jerónimo, Agustín y Boecio como el gramático más importante de su tiempo, y su reputación era tal que en el 354 se erigió una estatua en su honor en el foro de Trajano y obtuvo, como Donato, el título de clarissimus. En el capítulo V de su Ars se contiene el germen de lo que será uno de los géneros más cultivados por los gramáticos posteriores, las differentiae; cf. Carmen Codoñer, «Les plus anciennes compilations de Differentiae: formation et évolution d’un genre littéraire et grammaticale», RPh 59, 1985, pp. 201-219. 30 Nonio Marcelo trata sobre lengua y gramática en los doce primeros libros de su De compendiosa doctrina. 31 Las artes descriptivas, o manuales, son especialmente abundantes en la antigüedad tardía: en el siglo IV las artes de Carisio, Diomedes, Dositeo, Mario Victorino y Donato; en el siglo V las gramáticas de Consentio y Focas, además de los comentarios que Sergio, Servio, Cledonio y Pompeyo hicieron a las artes de Donato; en el siglo VI destacan las obras de Prisciano.

[XX]

INTRODUCCIÓN

extenso, Ars maior, donde pretende recoger toda la doctrina, que se acompaña de numerosos ejemplos. El Ars maior se divide en tres libros: el primero consta de seis partes, donde se estudian sucesivamente vox, littera, syllaba, pedes, tonus y positura («puntuación»); el segundo se dedica a las partes de la oración; y el tercero a los vicios y figuras del lenguaje. Las innovaciones introducidas por Donato en sus dos Artes parecen presagiar lo que, al cabo de poco tiempo, será una realidad, esto es, que cada vez el aprendizaje del latín requerirá más dedicación, y todo ello en detrimento de la labor de exégesis y comentario de los autores clásicos. La doctrina gramatical de Donato fue seguida por otros gramáticos bajoimperiales como Carisio, Diomedes, Mario Victorino y Servio.32 En el siglo V d. C., más que artes gramaticales, se escribieron comentarios a las artes de Donato, convertido en texto base para la enseñanza de la lengua latina.33 Otro texto gramatical básico fue, dos centurias más tarde, en el siglo VI, la Institutio de arte grammatica de Prisciano, que, basada en la obra de Apolonio Díscolo (siglo II d. C.), consta de dieciocho libros. De hecho, el propio Prisciano indica que, obligado por las necesidades de su profesión, va a «adaptar al latín» la obra de Apolonio.34 El trabajo de Apolonio Díscolo, Περὶ συντάξεως,35 enlazaba 32 Aparte del comentario virgiliano, se conservan otras obras del gramático Servio: una colección de notas sobre la obra gramática de Elio Donato (Ars grammatica), un tratado sobre las terminaciones métricas en verso (De finalibus) y un tratado sobre los distintos tipos de metros (De centum metris); cf. Kaster 1997, pp. 169-198 («Chapter 5: Servius»); Martina Elice, «Il De centum metris di Servio: un ‘manuale’ di metrica tardoantico», Incontri Triestini di Filologia Classica 8, 2008-2009, pp. 155-174; ídem, Marii Servii Honorati Centimeter, Introduzione, testo critico e note, Collectanea Grammatica Latina, 9, Hildesheim, Weidmannsche Verlagsbuchhandlung, 2013. 33 Cf. Louis Holtz, Donat et la tradition de l’enseignement grammatical. Étude sur l’Ars Donati et sa difusion (IV-X siècle) et édition critique, Paris: CNRS, 1981, pp. 91-92; Mark E. Amsler, Etimology and Grammatical Discourse in Late Antiquity and Early Middle Ages: from Donatus to Isidore, Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 1989, pp. 59-60. 34 Cf. H. Keil, Grammatici Latini, II, p. 2, 2-4. 35 Cf. Vicente Bécares Botas, Apolonio Díscolo. Sintaxis, Madrid: Gredos, 1987; Gutiérrez Galindo 1993, pp. 35-36; José María Brucart, «Descripción y explicación en la Sintaxis de Apolonio Díscolo», Faventia 31.1-2, 2009, pp. 87-109.

[XXI]

INTRODUCCIÓN

directamente con la tradición filológica alejandrina, pero traslada el método analogista, aplicado con anterioridad solo en el nivel de la «palabra», al ámbito de lo sintagmático, donde tienen lugar las relaciones entre palabras, y el elemento de referencia será la oración, unidad básica del análisis sintáctico. Un avance importante en el análisis de la oración consiste en considerarla no solo desde el punto de vista del contenido, sino también de la construcción (forma-función). Las relaciones sintácticas pueden reducirse en su nivel más abstracto a dos tipos: a) conexión (symparalambánesthai), para referirse a las construcciones del participio y del verbo principal, del nombre o pronombre y del verbo; b) sustitución (anthypágesthai), por ejemplo, el uso del pronombre por el verbo, etc.36 La obra de Apolonio Díscolo, el primer intento de sistematizar los principios básicos de la sintaxis, supuso un gran avance y tuvo una gran influencia en la posteridad, incluso en gramáticos latinos como Pompeyo o Mario Victorino, pero, sin duda, quien más contribuyó a su difusión fue Prisciano. Los dieciséis primeros libros de sus Institutiones grammaticae tratan sobre morfología y fonología, y los dos últimossobre sintaxis, los cuales recibieron el nombre de Priscianus minor en época medieval. Este texto gramatical —en parte una traducción literal del de Apolonio— fue considerado como la autoridad por excelencia que sobrevivió en el Occidente europeo en materia de sintaxis.37 El esfuerzo de todos estos gramáticos tardíos cristalizó en la figura de Casiodoro (485-580 d. C.), quien, en sus Institutiones saecularium litterarum, escribe de cuestiones gramaticales (anotando con escrúpulo las fuentes utilizadas) para la formación de sus monjes de Vivario.

36 Esta división aparece ya en Ludwig Lange, Das System der Syntax des Apollonios Dyskolos, Göttingen: bei Vandenhoeck und Ruprecht, 1852, p. 21. 37 Hay una reciente edición y traducción francesa del libro XVII, con notas, a cargo del Groupe Ars grammatica: Priscien. Grammaire. Livre XVII – Syntaxe, 1, Paris, Vrin, 2010.

[XXII]

INTRODUCCIÓN

1.2. LA GRAMÁTICA

EN

MARCIANO CAPELA38

Marciano Capela, en Las Nupcias, trata solo de la gramática en sentido estricto, entendida como morfología de las partes de la oración. Prescindiendo del marco narrativo o literario (221-228 y 326), Gramática, en su intervención ante la asamblea de los dioses (III 229325), se ocupa primero de las generalidades de la disciplina: su nombre, su finalidad y sus partes (229-231); a continuación, pasa a explicar la lengua latina de una forma gradual: se ocupa primero de las letras (232-261), luego de las sílabas (262-278) y, por último, de las palabras (279-325), analizando aquí las partes de la oración (279-288), las declinaciones de los nombres (289-308), las conjugaciones de los verbos (309-324); y finalmente concluye, con bastante brusquedad, con un párrafo sobre las palabras anómalas (325). La teoría gramatical expuesta por Capela en el libro III de Las Nupcias pertenece a la tradición gramatical del siglo IV, pero no es la de Donato, ni Diomedes. De la triple división del ars grammatica bajoimperial (elementa, partes orationis, virtutes et vitia orationis), Capela solo desarrolla el primer apartado, y en cierta medida el segundo, pues su tratamiento de las partes orationis no es exhaustivo,39 como observa Díaz y Díaz:40 «Dentro de los elementa son tratadas la littera y la syllaba, ligando a esta última las cuestiones prosodemáticas tales como la acentuación (= de fastigio) y la cantidad (= de longitudine). Sin embargo el de partibus orationis se concibe en estrecha relación con el tratamiento de la cantidad silábica dentro de un apartado habitual en las gramáticas antiguas que se conoce como 38 Cf. Johnson, «Grammar», en Stahl1971, pp. 101-104; Rafael Díaz y Díaz, «Marciano Capela: ‘Libro III: La Gramática’ (Traducción y Notas)», FlorIlib 6, 1995, pp. 109-155; Grebe 1999, pp. 53-54 y 59-108; Ilaria Ramelli, Marziano Capella. Le nozze di Filologia e Mercurio, Milano: Bompiani, 2001, pp. XXXVI-XXXIX; Jean-Baptiste Guillaumin «L’encyclopédisme de Martianus Capella: héritage d’une forme traditionnelle ou nouveauté radicale?», Schedae, 2007, prépublication n.º 4, fascicule n.º 1, p. 46. 39 Capel. III 231, his etiam materies admovetur, ut de qua re dicendum sit aestimemus. Oratio ipsa vero tribus gradibus eruditur, id est ex litteris, sylllabis et ex verbis. 40 Cf. Díaz y Díaz 1995, pp. 112-113.

[XXIII]

INTRODUCCIÓN

de finalibus;41 a ello hay que añadir, además, que la exposición de las partes orationis se concentra principalmente en el análisis del paradigma flexivo regular (tanto de la flexión nominal como de la flexión verbal), prestando una atención más sucinta a las otras partes de la oración y adjuntando una premiosa enumeración de formaciones anómalas y defectivas». En efecto, en su descripción de la lengua Capela omite la distinción de las ocho partes de la oración, pero tampoco aborda el tratamiento de los principales vicios y virtudes, ni analiza, como era habitual entre algunos gramáticos y rétores antiguos,42 las conexiones entre el fenómeno rítmico-métrico y el gramatical.43 Tampoco recurre Capela a la etimología de forma práctica en las definiciones de los términos técnicos, como sí hace, por el contrario, en los otros libros de Las Nupcias, en especial el libro VI, donde se registran etimologías referidas a topónimos.44 Determinar las fuentes que Marciano utilizó en el libro III es tarea difícil. Según los estudios pioneros de J. Jürgensen (1874)45 y W. Langbein (1914),46 en el libro III se detectan pasajes extraídos de tratados gramaticales del siglo IV d. C., como los de Diomedes, Carisio, Mario Victorino y Servio, pero también se observan notables diferencias con estos autores tardoantiguos que invitan a pensar que Marciano completó su información con otras fuentes hoy perdidas, o incluso con sus propias ideas y observaciones. De hecho, Marciano tiene muchos puntos de contacto con Diomedes, pero se diferencia de 41 Capel. III 288, haec ita, ut dixi, per omnes partes orationis in ultimis syllabis observanda. 42 Cf. Quint. Inst. I 4, 4, tum neque citra musicen grammatice potest esse perfecta, cum ei de metris rhythmisque dicendum sit. Otros tratadistas antiguos, como Séneca (Ep. 88, 3), no comparten este presupuesto: Grammatica circa curam sermonis versatur et, si latius evagari vult, circa historias, iam ut longissime fines suos proferat, circa carmina. 43 En la ficción literaria Minerva interrumpe a Gramática en su discurso justo cuando se disponía a tratar estos temas (III 326). 44 Cf. Cristina Sánchez Martínez, La etimología latina. Concepto y método, Murcia: Editum. Ediciones de la Universidad de Murcia, 2011, p. 97. 45 J. Jürgensen, «De tertio Martiani Capellae libro», Commentationes Philologae Seminarii Philologiae Lipsiensis, Lipsiae, 1874, pp. 57-96. 46 W. Langbein, De Martiano Capella grammatico, Diss., Jenae, 1914.

[XXIV]

INTRODUCCIÓN

él en la definición de la sílaba, en la distinción de las tres partes de una sílaba, de los cuatro géneros de iunctura, y en algunos detalles relativos a los acentos. Según Langbein, en estos casos Marciano prefiere expresar su propia opinión personal. Con Carisio, que, a su vez, deriva de Cominiano, Julio Romano y, en último término, de Remio Palemón, Marciano tiene en común muchos aspectos del tratamiento de las conjugaciones y de las declinaciones, y cuando se aparta, expresa su propia idea personal, o sigue a otra fuente, como, por ejemplo, a Plinio el Viejo. Marciano parece seguir de cerca a Mario Victorino y a Servio en los apartados relativos a las sílabas comunes, sílabas finales, pronombres, verbos, adverbios, participios, conjunciones, preposiciones e interjecciones. Se aprecian también ciertas semejanzas con Probo y con el Anónimo de Berna, y para la descripción de las letras parece que Marciano comparte una fuente con Prisciano, tal vez Papiriano o quizás un autor más temprano como Probo o Plinio. La impresión general de Langbein es que las fuentes gramaticales del De Nuptiis son, mayoritariamente, los gramáticos del siglo IV d. C., a las que tal vez se añaden sus propias observaciones, así como algunas enseñanzas de Varrón y de Remmio Palemón, que llegaron hasta Marciano a través de intermediarios. En esta línea, K. Barwick (1922)47 investigó el influjo de Varrón en Marciano, sobre todo en su doctrina sobre la flexión. El estudio de la Institutio de arte metrica de Marciano Capela, texto descubierto en 1990 por Mario de Nonno,48 parece confirmar en 47

Cf. Barwick 1922, pp. 232-237. Mario De Nonno, «Un nuovo texto di Marziano Capella: la métrica», RFIC 118, 1990, pp. 129-144. Marciano no aborda en Las nupcias el tratamiento ex professo de la métrica. Al final del libro III, cuando Gramática se dispone a pasar de la morfología a los vitia et virtutes orationis, Minerva le manda callar con las irónicas palabras: Nam si rhythmicum quid metricumque, sicut inter cirratos audes, assumpseris, profecto Musices impetu, cuius praevertis officium, discerperis. Pero en el libro IX, Harmonia no trata propiamente de métrica, y aunque en § 969 anuncia que abordará más adelante la diferencia entre ritmo y metro, este pasaje quizás se ha perdido en la laguna señalada por los editores entre § 993 y § 994. Tal vez Marciano quiso llenar este vacío de su enciclopedia redactando su Institutio de re metrica. Sobre la ambigua colocación de la métrica entre la gramática y la música, cf. Lucio Cristante, «Musica e grammatica nella 48

[XXV]

INTRODUCCIÓN

gran parte las fuentes del libro III del De Nuptiis. Las comparaciones de este texto con el resto de la tradición métrica latina ponen en evidencia claros paralelismos con Servio (De centum metris en particular) y con Máximo Victorino, gramático de época incierta, del cual nos han llegado fragmentos de un De ratione metrorum commentarius.49 El tratamiento de las cláusulas métricas de la prosa rítmica en el libro V (§§ 519-522), más cercano al de los gramáticos romanos que al de la tradición retórica latina (Cicerón y Quintiliano), evidencian el apego de Marciano hacia sus fuentes gramaticales.50 Según S. Grebe,51 la Gramática de Marciano Capela consta de tres grandes secciones: 1) Cometidos de la Gramática y Fonología, esto es, elementos de la lengua (223-278); 2) Morfología: partes de la oración incluyendo la analogía y la anomalía (279-325); 3) Vitia et virtutes orationis (326). Falta la Sintaxis, lo cual, no obstante, no es inusual en la antigüedad. El mismo plan describen también Diomedes (siglo IV d. C.)52 y Dositeo (fines del siglo IV d. C.).53 Esta disposición se remonta a la gramática estoica y, a grandes rasgos, se corresponde con la organización de gran número de manuales de gramática. En opinión de K. Barwick,54 la fuente de estos tratados es una gramática escolar romana, de la cual había muchas recensiones distintas, y Marciano utilizó un tipo especial de esta gramática escolar. En definitiva, si bien la gramática de Marciano Capela se acomoda en lo formal, el plan organizativo, a la tradición de la mayoría de los manuales de ars grammatica, en cuanto al contenido debe limitarse a lo esencial, y ahí radica la principal diferencia con respecto a sus enciclopedia di Marziano Capella», AAPat 87, 1974-1975, pp. 335-379; Mario de Nonno, «Ruolo e funzione della metrica nei grammatici latini», en Metrica clasica e lingüística, Urbino, Università degli Studi di Urbino (Edizioni QuattroVenti), 1990, pp. 453-494. 49 Máximo Victorino podría ser una variación del nombre de Mario Victorino; cf. R. Herzog, ed., Nouvelle histoire de la littérature latine, vol. 5, Paris, 1993, p. 353. 50 Los detalles se tratarán más adelante, en el capítulo de la Introducción correspondiente a las fuentes de la Retórica de Marciano Capela; cf. infra pp. LIX-LXII. 51 Cf. Grebe 1999, p. 54. 52 Diom. gramm. I 426,32-427,2. 53 Dosith. gramm. VII 377,1-4. 54 Barwick 1922, pp. 21; 45-50; 233-234; 242.

[XXVI]

INTRODUCCIÓN

predecesores: mientras éstos sólo se ocupan de un único saber, Marciano debe instruir sobre seis disciplinas más, y se ve obligado a abreviar. 2. DIALECTICA VERA DOCET. LAS CAPELA (LIBRO IV) 2.1. LA DIALÉCTICA

EN LA

FUENTES DE LA

ANTIGÜEDAD

DIALÉCTICA

DE

MARCIANO

GRECOLATINA55

En la educación antigua, la dialéctica se consideraba como una contrapartida de la retórica desde Sócrates y Platón. El objetivo de la dialéctica era la ejercitación de la capacidad de razonamiento, a fin de hallar los argumentos para los discursos, que son el campo de la retórica. Siguiendo la estructura general del enfoque aristotélico, Marciano analiza el nombre y las partes de la Dialéctica; el género, las formas o especies y la diferencia específica; el accidente, lo propio y la definición; la división, la partición; y los nombres de las cosas: equívocos, unívocos, «plurívocos», propios, ajenos; la sustancia, la cualidad, la cantidad y las demás categorías aristotélicas; los opuestos; las proposiciones y sus tipos: universales, particulares, afirmativas, negativas; el silogismo y sus géneros, figuras, modos. Aunque Dialéctica, el personaje de Marciano Capela, diga que Egipto es el país donde se educó,56 la ciencia del razonamiento, la lógica, nació en Grecia, ligada a la Retórica y la Sofística.57 Tuvo sus 55 Para la dialéctica antigua, cf. Joseph Maria Bochenski, Ancient Formal Logic, Amsterdam: North-Holland, 1957 (= 1951); ídem, Formale Logik, Freiburg-München: Alber, 1962 (= 1956); William Kneale-Martha Kneale, El desarrollo de la Lógica, trad. de J. Muguerza, Madrid: Tecnos, 1972 (= The Development of Logic, Oxford, 1962); Wilhelm Risse et al., «Dialektik», Historisches Wörterbuch der Philosophie, II, Basel-Stuttgart, 1972, pp. 164-184; Giulio D’Onofrio, Fons scientiae. La dialettica nell’Occidente tardoantico,Napoli: Liguori, 1984; Roberto Cañas Quirós, «La Dialéctica en la filosofía griega», InterSedes 11, 2010, pp. 37-55. 56 Cf. Mart. Cap. IV 330, educatam dicebat Aegyptiorum urbe. 57 El movimiento sofístico es el pionero en la fundación de la dialéctica en el ámbito del debate político. Cf. Jean-Pierre Vernant, Los orígenes del pensamiento griego, trad. de M. Ayerra, Buenos Aires: Eudeba, 1965, p. 39: «Históricamente son la retórica y la sofística las que mediante el análisis que llevan a cabo de las formas del discurso como instrumento de victoria en las luchas de la asamblea y del tribunal, abre el camino

[XXVII]

INTRODUCCIÓN

precursores, como Heráclito,58 Parménides,59 Zenón de Elea,60 Sócrates61 y, en particular, Platón, que creó la noción de dialéctica, enunció el método dialéctico (diaíresis, «separación» y synagogé, «reunión») y catapultó a la dialéctica como la más cimera de las disciplinas humanas, capaz de ascender a la Verdad misma.62 Pero el verdadero padre de la lógica antigua es Aristóteles,63 aunque jamás empleó el término griego esperado, λογικὴ (ἐπιστήμη). La suma lógica de Aristóteles, presentada a partir del siglo VI bajo el título griego de Órganon, «herramienta», comprende las siguientes obras: 1) Categoriae, una obra elemental donde se estudian las diez categorías o praedicamenta; 2) De interpretatione, obra capital para la historia de la lógica, dedicada a una clasificación abstracta de las partes del discurso, contiene la teoría de la proposición, que está en la base de la silogística, describe los elementos, o términos, de la proposición, y los tipos de proposición según la cualidad y la cantidad, y traza la teoría de la contrariedad y de la contradicción de las proposiciones; 3) Analytica Priora contiene la célebre teoría del silogismo; 4) Analytica Secunda trata del silogismo científico; 5) Topica es un manual de a las investigaciones de Aristóteles y definen al lado de una técnica de persuasión, las reglas de la demonstración; sientan una lógica de lo verdadero, propia del saber teórico, frente a la lógica de lo verosímil o de lo probable que preside los azarosos debates de la práctica». 57 Cf. Edwin L. Minar, «The Logos of Heraclitus», CPh 34, 1939, pp. 323-341. 58 El problema del «es», que contribuyó al surgimiento de la Lógica, adquiere importancia relevante por primera vez con Parménides. 60 Considerado el inventor de la Dialéctica por Aristóteles en el Sofista (perdido), según Diógenes Laercio (VIII 57), Zenón usaba un procedimiento confutatorio, luego llamado «reducción a lo imposible» y que representa una conquista importante en la Historia de la Lógica. 61 Aristóteles (Metaph. M IV 1078 B) señala la importancia de Sócrates en la Historia de la Lógica, por cuanto que es el fundador de la teoría del concepto. 62 Cf. República 531-539. Incluso algunos investigadores han reivindicado la invención del silogismo para Platón; cf. Kneale 1972, p. 16. Cf. asimismo J. Stenzel, Plato’s Method of Dialectic, Oxford, 1940; R. Robinson, Plato’s Earlier Dialectic, Oxford, 1953, pp. 69 y ss.; Ch. Kahn, Plato and the Socratic Dialogue, Cambridge: Cambridge University Press, 1990. 63 Cf. John David Gemmill Evans, Aristotle’s Concepts of Dialectic, Cambridge: Cambridge University Press, 1977; D. W. Hamlyn, «Aristotle on Dialectic», Philosophy 65, 1990, pp. 465-476.

[XXVIII]

INTRODUCCIÓN

argumentos dialécticos apropiados para emplear en una discusión; esto es, suministra las reglas para el desarrollo de las disputas mediante argumentos válidos; y 6) De Sophisticis Elenchis enuncia los procedimientos utilizados por los sofistas para refutar los argumentos de sus interlocutores; esto es, muestra las reglas que han de conducir a identificar y desenmascarar los argumentos inválidos. Aristóteles legó su biblioteca y los originales de sus escritos a su discípulo Teofrasto (ca. 371 - ca. 287), nombrándole su sucesor en la dirección de la escuela peripatética. Teofrasto comenta las obras de su maestro, aclarando o ampliando cuestiones; en lo concerniente a la lógica, se mantiene dentro de la temática del Órganon aristotélico. Solo las Categoriae quedaron fuera del examen y comentario de Teofrasto. Los comentarios de Teofrasto tuvieron una importancia relevante en la transmisión de la lógica aristotélica.64 Por otra parte, cabe señalar que en la tradición peripatética, la lógica, ligada a la práctica forense y a los debates de los sofistas, nunca fue considerada una parte de la Filosofía, sino como una técnica (téchne). En concurrencia con Aristóteles y la escuela peripatética, también estudió las leyes del razonamiento la escuela megárica, fundada por Euclides de Mégara (1.ª mitad del siglo IV a. C.), secundado por su discípulo Eubúlides, enemigo declarado de Aristóteles, y luego por Diodoro Cronos (muerto hacia 307 a. C.) y su discípulo Filón de Mégara. Se les llamaba «dialécticos» o «erísticos», señalando así en lo que eran maestros: en el arte de discutir, o más en concreto, en el arte de embrollar al contrario, al adversario. Las principales aportaciones a la lógica de la escuela megárica, que tuvo por herederos a los estoicos, son el estudio de las paradojas y la discusión sobre la naturaleza de la implicación, esto es, el conector que une el an64 Recientemente, Manuel Correia («La similitud de los tratados silogísticos de Boecio y Apuleyo», Teología y Vida 52, 2011, pp. 291-306), ha puesto de relieve cómo no solo la exposición sobre lógica aristotélica que hizo el autor del Perì hermeneías (sea Apuleyo o un autor desconocido), sino también la de Mario Victorino (perdida), la de Tulio Marcelo Cartaginense (perdida), y las posteriores de Boecio y Marciano Capela, son todas dependientes de la primera y original exposición de la lógica aristotélica que hizo Teofrasto en sus Analíticos primeros, o por algún autor de su entorno.

[XXIX]

INTRODUCCIÓN

tecedente con el consecuente en un condicional de la forma ‘si p, entonces q’. Entre los estoicos, Crisipo de Solos (281-205 a. C.), considerado por los antiguos como el Dialéctico, por delante incluso de Aristóteles, redactó numerosos tratados consagrados exclusivamente a la dialéctica, y que abordan todas las cuestiones, desde las proposiciones a las paradojas megáricas.65 Para los estoicos, la lógica no es, como para los peripatéticos, un Órganon, una herramienta, sino una de las tres partes de la filosofía, al mismo nivel que la física y la ética. La lógica es un arte del lenguaje y se divide en dos partes, la retórica, definida como «el arte de bien decir en los discursos continuos», y la dialéctica, «el arte de debatir rectamente por preguntas y respuestas» (esto es, en los diálogos).66 Parece que a los estoicos se debe el uso posterior (concretamente, medieval) del término, con el que «Dialéctica» pasa a referirse al conjunto de la lógica, que por lo demás los estoicos cultivaron como estudio del razonamiento deductivo (por tanto, monoléctico).67 De la mano de los estoicos griegos se introdujo la dialéctica en Roma, con Polibio y Panecio de Rodas. Hacia el 100 a. C., Lucio Elio Estilón (154-74), el maestro de Varrón, redactó, según noticias de Aulo Gelio,68 el primer tratado de dialéctica en latín, el Commentarium de proloquiis, del que nada queda y cuya influencia se haría sentir en el De lingua Latina de Varrón,69 en el libro I de las Tusculanae de Cicerón,70 y en el De dialectica atribuido a Agustín.71 Sin embargo, no 65 Cicerón elogia a Crisipo por sus méritos en la dialéctica (Fin. IV 9). Diógenes Laercio le atribuye más de setecientas cinco obras, de ellas más de trescientos libros sobre la lógica (VII 189-198). 66 Cf. Diog. Laert. II 112. 67 Para la lógica estoica, cf. Benson Mates, Stoic Logic, Berkeley-Los Angeles, 1953; Urs Egli, Zur stoischen Dialektik, Basel, 1967; Antony C. Lloyd, «Grammar and metaphysics in the Stoa», en Anthony A. Long, ed., Problems in Stoicism, London, 1971, pp. 58-74; Anthony A. Long, «Language and Thought», en ídem, ed., Problems in Stoicism, London, 1971, pp. 75-113; Michael Frede, Die stoische Logik, Göttingen, 1974. 68 Cf. Gell. XVI 8, 2. 69 Cf. Suet. Gram. 2. 70 Cf. Fr. Della Corte, La Filologia Latina dalle origini a Varrone, Firenze, 1981, pp. 106-107, nota 22. 71 Cf. Della Corte 1981, p. 111, nota 26.

[XXX]

INTRODUCCIÓN

se sabe con certeza si se trató de una obra de carácter teórico o práctico. Según Della Corte72 y Ramos Guerreira,73 debió ser una simple compilación de cualquier Περὶ ἀξιωμάτων estoico. En cuanto a su discípulo, Marco Terencio Varrón, L. Minio-Paluello74 formuló la hipótesis, basándose en el testimonio de Marciano Capela,75 de que Varrón tradujo al latín las Categoriae y las demás obras del Órganon de Aristóteles; pero esta conjetura, a juicio de M. Ferré,76 resulta audaz, ya que no hay ningún testimonio en la literatura latina de una traducción de Aristóteles al latín antes del siglo IV d. C., y, además, en tiempos de Varrón no había necesidad alguna de traducir a los autores griegos, pues todo hombre culto conocía la lengua griega.77 Más tarde, el joven Cicerón (106-43 a. C.) adaptó la teoría del silogismo a las exigencias de la retórica en el De inventione LV-LXXVII. El carácter práctico de los romanos, alejado de especulaciones filosóficas, y más atento a la formación de sus élites, reservaba así a la dialéctica un lugar secundario, útil solo si podía aportar un sostén teórico a la retórica, sobre todo a la tópica, y en especial a la inventio o hallazgo de los argumentos. Este será siempre el estatuto de la dialéctica romana, el de disciplina subordinada a la retórica. Por eso no se documenta ni una sola ars dialectica, en tanto que abundan los manuales de retórica, desde el De inventione y las obras retóricas de Cicerón hasta los numerosos manuales del siglo IV d. C., sin olvidar la Institutio oratoria de Quintiliano. 72

Cf. Della Corte 1981, pp. 106-107, nota 22. Cf. Agustín Ramos Guerreira, «Literatura técnica de época republicana», en C. Codoñer Merino, ed., Historia de la Literatura Latina, Madrid, 1997, p. 764. 74 Cf. Lorenzo Minio-Paluello, «The Text of the Categoriae: the Latin Tradition», en ídem, Opuscula: The Latin Aristotle, Amsterdam: Hakkert, 1972, p. 30 (= CQ 39, 1945, p. 65). 75 Marciano (§ 335) lo elogia como pionero en el campo de la dialéctica latina. 76 Cf. M. Ferré 2007, p. XXXVIII. 77 Sobre las diversas posturas de los estudiosos que han tratado de reconstruir el contenido del tratado sobre la dialéctica de Varrón, cf. Marc Baratin, Le naissance de la syntaxe à Rome, Paris: Editions de Minuit, 1989, pp. 221-255; I. Hadot, Arts liberaux et philosophie dans la pensée Antique, Paris: Études Augustiniennes, 1984, pp. 156-169; Grebe 1999, pp. 198-199. 73

[XXXI]

INTRODUCCIÓN

Cicerón, es cierto, no hizo ninguna aportación específica a la Lógica, pero la gran influencia de sus obras contribuyó a preservar noticias sobre cuestiones y tesis mantenidas por los lógicos griegos, en especial las referidas a los estoicos y epicúreos, y que aparecen diseminadas en sus obras retóricas; contribuyó, asimismo, a fijar en la lengua latina ciertos términos específicos de la Lógica usados por los griegos; y contribuyó, por último, a que la Lógica fuera tenida, en adelante, en alta estima, porque Cicerón la consideraba obra indisociable de la Retórica: el «perfecto orador» debía dominar su propia arte, la Retórica, y también la vecina, la Dialéctica (= Lógica).78 La dialéctica romana es, pues, de inspiración estoica. Así Cicerón, aunque invita al orador a instruirse en una de las dos grandes tradiciones de la lógica antigua, en la de Aristóteles o en la de Crisipo, en toda su obra, Cicerón, no habla ni de las categorías, ni de los silogismos categóricos, y cita a Aristóteles sobre todo por su enseñanza de la retórica, y solo recurre al Órganon para los préstamos de la tópica.79 Para Marciano Capela es Varrón, saludado por Dialéctica (§ 335), quien procuró a la filosofía romana su primer tratado de dialéctica, y el único verdadero, incorporándolo a su enciclopedia perdida, los Disciplinarum libri; pero, por lo que resta del mismo en otros autores latinos, no parece que tuviera mucho valor. Los Topica de Cicerón no se pueden considerar como un tratado de dialéctica. A veces, dispersos por la literatura latina, se encuentran loci dialectici inspirados por los filósofos estoicos, como en los tratados filosóficos de Cicerón, que latiniza el vocabulario de la dialéctica, o en las Noches áticas de Aulo 78 Cf. Cic.Or. XXXII 13, esse igitur perfecte eloquentis puto non eam tantum facultatem habere quae sit eius propia, fuse lateque dicendi, sed etiam vicinam eius ac finitimam dialecticorum scientiam assumere. 79 De hecho, el tratado ciceroniano Topica no es una traducción del tratado homónimo de Aristóteles, sino una adaptación que solo guarda una ligera relación con el original, y los silogismos que ofrece son los silogismos hipotéticos derivados de los cinco indemostrables de los estoicos; cf. J. Barnes, «Roman Aristotle», en J. Barnes-M. Griffin (eds.), Philosophia togata, vol. II, Plato and Aristotle in Rome, Oxford: Clarendon Press, 1997, pp. 54-57.

[XXXII]

INTRODUCCIÓN

Gelio, donde se leen algunas consideraciones sobre el vocabulario de la dialéctica (XVI 8) y sobre los combates dialécticos de los estudiantes de filosofía (XVIII 2); también en los tratados de retórica de Cicerón, Quintiliano, Frontino, etc. se pueden leer pasajes dialécticos sobre la definición, la partición y la división, o se mencionan silogismos, casi siempre hipotéticos. No obstante, la dialéctica romana, inspirada en un primer momento por el estoicismo, más accesible a los no iniciados, se fue desprendiendo poco a poco de esta influencia, para acercarse a la lógica aristotélica. De este modo, seis siglos después de Aristóteles, el aristotelismo, eclipsado por el platonismo y el estoicismo, conoció un renacimiento y acabó por suplantar a su adversario estoico. Para este resurgimiento, fue crucial la labor de Andrónico de Rodas, el undécimo director de la escuela peripatética (78-47 a. C.), quien catalogó y editó por primera vez las obras de Aristóteles. Con ello la obra de Aristóteles y su lógica recobraron el prestigio, y ya en el siglo II d. C. aparecen los primeros comentarios, que parafrasean y modernizan el griego de Aristóteles, y divulgan la silogística, pero que, quizás por su ínfima calidad, no han perdurado. La obra más antigua de este tipo que se ha conservado es un texto latino atribuido a Apuleyo de Madaura (?), con el título, muy aristotélico, de Περὶ ἑρμηνείας, De la interpretación (o De la expresión).80 Su contenido —dedicado a las doctrinas relativas a la 80 La obra hoy día se considera auténtica; cf. Mark W. Sullivan, Apuleian Logic. The nature, sources, and influence of Apuleius’s Peri hermeneias, Amsterdam: NorthHolland, 1967, pp. 9-14; Jean Beaujeu, Apuleius, Opuscules philosophiques, Paris: Les Belles Lettres, 1973, pp. VII-VIII; Mariano Baldasarri, Apuleio. L’interpretazione, Como: Presso la Litotipografia Malinverno, 1986, pp. 5-7; David G. Londey-Carmen J. Johanson, The Logic of Apuleius, Leiden-New York: E. J. Brill, 1987, pp. 11-19. No obstante, no faltan especialistas que no reconocen la autoría de Apuleyo; cf. J.-M. Flamand, «Apulée», Dictionnaire des philosophes antiques, t. 1, Paris: CNRS Editions, 1989, p. 305. Más recientemente, Manuel Correia («La similitud de los tratados silogísticos de Boecio y Apuleyo», Teología y Vida 52, 2011, pp. 291-306) sostiene que es probable que el Perì hermeneías saliera del cálamo de algún autor del entorno académico de Apuleyo, es decir, que sea algún discípulo de la escuela de Madaura, donde era conocida la tradición teofrastiana de la lógica de Aristóteles, esto es, la manera en que Teofrasto en sus propios Analíticos Primeros habría utilizado la teoría de la lógica categórica que había desarrollado su maestro Aristóteles (pp. 291-292).

[XXXIII]

INTRODUCCIÓN

formación de los juicios y sus combinaciones en los silogismos— excede con mucho el de la obra homónima de Aristóteles para abarcar toda la lógica, pero no todo el Órganon aristotélico: es un resumen en latín de la silogística de Aristóteles. Apuleyo, un philosophus platonicus que expone la doctrina de Platón, da cabida en ella, con un lugar importante, a la lógica de inspiración aristotélica, salpicada de consideraciones estoicas. Sin duda, hacía ya algún tiempo que los profesores de lógica de la época trataban de conciliar las enseñanzas de las dos grandes escuelas de lógica, sintetizando y jerarquizando las dos teorías. Buen reflejo de ello es el tratado Introductio in Platonem de Albino o Alcínoo (150 d. C.), que trata de demostrar que Platón inventó los silogismos categóricos de Aristóteles y los silogismos hipotéticos de Crisipo. Entre los textos conservados, la Institutio logica de Galeno de Pérgamo (129-199 d. C.) afirma que las dos lógicas merecen consideración, pero expone en orden los silogismos hipotéticos y los silogismos categóricos. La Institución lógica es, quizás, el modelo de estos tratados en lengua griega, de los cuales el tratado de Apuleyo es la traducción. La exposición de las tres figuras de silogismos de Apuleyo será calcada por los dos enciclopedistas latinos, Marciano Capela y Casiodoro. También se atribuye a Galeno la introducción de la cuarta figura de silogismo, llamada por ello figura de Galeno, que se popularizó a partir del siglo XVIII.81 El nombre más importante de este renacimiento aristotélico es Alejandro de Afrodisias (150?-210? d. C.), por sus comentarios a las obras de Aristóteles, de los cuales solo se conservan los del libro I de los Analytica Priora y los de los Topica; el resto se ha perdido, pero se conoce su existencia por citas del siglo V, o por traducciones al árabe. En esta misma época se redactaron asimismo tres obras que constituyen la mejor fuente para el conocimiento de la lógica estoica: las Vidas, opiniones y sentencias de los filósofos más ilustres de Diógenes

81 Cf. Nicholas Rescher, Gallen and the Syllogism, Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1966.

[XXXIV]

INTRODUCCIÓN

Laercio (siglo III d. C.), y Contra los matemáticos (o profesores) y Esbozos pirrónicos de Sexto Empírico (ca. 160 - ca. 210 d. C.). Paradójicamente, Sexto Empírico, para atacar la dialéctica de los Dogmáticos, como llama a los estoicos, expone por extenso la doctrina estoica. La última obra importante, fruto del renacimiento de la lógica aristotélica, es la Isagoge de Porfirio (232-305 d. C.), o «Introducción a las categorías de Aristóteles», que la tradición filosófica coloca a la cabeza del Órganon. Porfirio aclara sus intenciones en el proemio de su obra: quiere hacer comprensibles las categorías aristotélicas, y a la vez, aleccionar en la doctrina de la definición, de la división y de la demostración. El contenido de la Isagoge es la doctrina de los predicables, ello es, de los modos de relacionar, según Aristóteles, sujeto y predicado. Porfirio habla de cinco predicables (voces), a saber: género, especie, diferencia, propio y accidente. Son los conceptos que, por un lado, preparan al lector para comprender los textos de Aristóteles y le permiten, por otra parte, efectuar las operaciones de definición, división y demostración. Porfirio reagrupa los elementos esparcidos en la obra de Aristóteles y les aporta dos modificaciones, sustituyendo la diferencia por la definición, y añadiendo la especie al género. Es a partir de esta revisión como se ha construido el llamado «árbol de Porfirio», que consiste en una clasificación dicotómica que toma como punto de partida el género de sustancia (el más general), descendiendo así al resto de los individuos, pasando por las especies. Boecio tradujo al latín la Isagoge, que llegó a convertirse en un manual estándar de lógi ca aristotélica en las universidades europeas, estableciendo así una de las etapas más importantes en el desarrollo de la escolástica medieval: el tema de los universales. Tras Porfirio, mientras la explicación de los textos aristotélicos, y en especial los concernientes a la lógica, se convierte en un ejercicio obligatorio en toda escuela filosófica, el aristotelismo guarda silencio, roto solo por los comentarios del siglo IV de Temistio y Dexipo, tal vez porque los filósofos consideran que no tienen nada de interés que añadir al comentario de Alejandro de Afrodisias, al que también deben [XXXV]

INTRODUCCIÓN

mucho los comentarios de los neoplatónicos griegos tardíos, como Ammonio (siglo V d. C.), Simplicio (siglo VI), Olimpiodoro (siglo VI), Elías (siglo VI), David (siglo VI), Juan Filópono (490-566) y Esteban de Alejandría (siglo VII). En cuanto a la difusión del Órganon en lengua latina, tras el resumen de la silogística aristotélica de Apuleyo del siglo II d. C., es probable que Mario Victorino (280-363) fuera el primer traductor de Aristóteles al latín. Es seguro que tradujo y comentó la Isagoge de Porfirio, pues Boecio lo cita en su comentario,82 y también lo atestigua Casiodoro,83 quien asimismo afirma que Victorino también tradujo y comentó las Categorías, comentó el De inventione de Cicerón y disertó sobre los silogismos hipotéticos, que los filósofos neoplatónicos habían hecho suyos, ya que Teofrasto y Eudemo, discípulos de Aristóteles, los habían estudiado. Mario Victorino fue, pues, el verdadero iniciador del movimiento peripatético, aunque, como rétor, concibe la lógica al servicio de la retórica. Entre 350 y 380 d. C. se publicó una traducción latina de las Categorías, titulada Categoriae decem o Paraphrasis themistiana, inicialmente atribuida a Agustín, luego a Vegecio Agorio Pretextato (ca. 310-384), pero que tal vez sea obra de Albino,84 otro amigo íntimo, como Pretextato, de Símmaco y Macrobio.85 Las Categoriae decem son una traducción, o mejor una adaptación, de una paráfrasis de Temistio,

82 El primer comentario de Boecio sobre la Isagoge de Porfirio se apoya en la traducción dialogada de Mario Victorino: In Porphyrium dialogi a Victorino translati, PL 64, cols. 9 A-70 D. 83 Cf. Cassiod. Inst. II 3, 18, pp. 128-129 Mynors. No obstante, Pierre Hadot (Marius Victorinus. Recherches sur sa vie et ses oeuvres, Paris, 1971, pp. 108-113) consideró altamente improbable que Mario Victorino tradujera el De interpretatione y comentara las Categoriae; comparte su punto de vista M. Cappuyns, «Cassiodore», DHGE 11, 1949, col. 1395. 84 Publilio Ceyonio Cecina Albino es presentado por Macrobio en las Saturnales (I 2, 15) como un erudito anticuario, experto, sobre todo, en la obra de Varrón; es además el padre de Cecina Decio Albino. Vir clarissimus, fue gobernador de Numidia (en 365) y pontífice máximo, esto es, sacerdote de Vesta. Aunque pagano, tenía una esposa cristiana y una hija igualmente cristiana y madre de Santa Paula. 85 Cf. Minio-Paluello 1972, pp. 32-33 (= CQ 39, 1945, pp. 67-68).

[XXXVI]

INTRODUCCIÓN

que presenta de manera bastante clara la doctrina de Aristóteles. Boecio86 cita también las traducciones de las paráfrasis de Temistio de las Analíticas primeras y las Analíticas segundas, que habría vertido al latín Vegecio Pretextato, y asimismo los libros que sobre los mismos temas y sobre la dialéctica publicó Albino, pero que él no pudo encontrar. Casiodoro87 da noticia de una obra perdida, de un tal Tulio Marcelo de Cartago, que compendiaba, en siete libros, toda la materia de la dialéctica antigua: el libro I discutía las reglas de razonamiento del arte dialéctica; los libros II-III resumían los múltiples escritos de Aristóteles sobre los silogismos categóricos; los libros IV-V resumían los innumerables tratados de los estoicos sobre los silogismos hipotéticos; el libro VI estudiaba los silogismos mixtos, y el VII los silogismos compuestos. El De dialectica de Marciano Capela viene a confirmar que, tras la labor de Mario Victorino, los maestros romanos de filosofía adoptaron, en lo sucesivo, el Órganon aristotélico como manual de enseñanza de la lógica, aunque, en concurrencia, la dialéctica antigua, de obediencia estoica, conservaba su vitalidad, como testimonian el De dialectica de Agustín y las infiltraciones de la antigua doctrina en la nueva. En la historia de la dialéctica romana, ocupa un lugar destacado un contemporáneo y coterráneo de Marciano Capela, Agustín de Hipona (354-430 d. C.), porque facilitó el paso de la dialéctica pagana a la dialéctica cristiana. Dejando a un lado la discutida atribución de las Categoriae decem,88 el joven Agustín redactó el tratado De dialectica,89 86

Cf. Boeth. De interp. PL 64, col. 393 A. Cf. Cassiod. Inst. II 3, 13, p. 119 Mynors. Boecio lo nombra sin añadir nada más sobre él; cf. Introductio ad syllogismos categoricos 767C1 (PL 64, 2) 21, 6. C. Thomsen Thörnquist, en su edición de la Introductio ad syllogismos categoricos (Gothenburg, 2008, p. 21.6), citando a G. Nuchelmans (Theories of the Proposition, AmsterdamLondon, 1973, p. 107), descarta que pueda ser Tulio Cicerón el Tullius citado por Boecio, ya que no hay evidencia de que Cicerón haya empleado alguna vez proloquium o propositio en el sentido de una enuntiatio. 88 La considera no auténtica Hermann J. Frede, Kirchenschriftsteller. Verzeichnis und Sigel, Freiburg, 1981 (Vetus Latina 1/1), p. 158. 89 Para una historia de la atribución del tratado a Agustín, cf. D’Onofrio 1984, pp. 31-34. 87

[XXXVII]

INTRODUCCIÓN

de gran interés para la historia de este arte, sobre todo porque los parágrafos 1-4 presentan una clasificación que va de la palabra a la proposición compleja y que no tiene equivalente en la literatura dialéctica latina. Mientras los primeros autores cristianos (Gregorio Nacianzeno, Gregorio de Nisa, Tertuliano, Lactancio, Ambrosio, etc.) estigmatizaban los excesos de complejidad de la dialéctica, acusándola de no estar solo al servicio de la verdad, Agustín, acusado por el donatista Cresconio de ser un dialecticus, reconoce que la dialéctica es un instrumento que Jesús y Pablo utilizaron, y en sus obras filosóficas (De ordine, De doctrina Christiana), presenta a la dialéctica como una ciencia útil al cristiano para comprender las Escrituras, y reivindicando la validez de los silogismos hipotéticos, instituida por Dios.90 En el siglo VI, bajo Teodorico, Severino Boecio (480-524) tenía la intención de realizar la síntesis neoplatónica de Aristóteles y de Platón. Su muerte prematura le impidió concluir su proyecto, pero su lógica, redactada entre los comienzos de su carrera administrativa, en 504, y su trágico final, en 524, se ha conservado casi en su totalidad, y comprende: a) Traducciones de Aristóteles: Isagoge, Categoriae, De interpretatione, Analytica Priora, Analytica Secunda (perdida), Topica y De Sophisticis Elenchis. b) Comentarios a las obras de Aristóteles: los Diálogos sobre la ‘Isagoge’ de Porfirio, el Comentarioa la ‘Isagoge’ de Porfirio, el Comentario a las ‘Categorías’ de Aristóteles, el Comentario menor al ‘De interpretatione’ de Aristóteles, el Comentario mayoral ‘De interpretatione’ de Aristóteles, los Escolios a los ‘Analytica priora’ de Aristóteles (incierto), el Comentario a los ‘Topica’ de Cicerón.

90 Cf. Aug. De doctr. Christ. II, XXXII (50), Ipsa tamen veritas conexionum non instituta, sed animadversa est ab hominibus et notata ut eam possint vel discere vel docere; nam est in rerum ratione perpetua et divinitus instituta.

[XXXVIII]

INTRODUCCIÓN

c) Tratados de lógica: Introducción a los silogismos categóricos, Los silogismos hipotéticos, De la división, De differentiis topicis. La obra de Boecio es doblemente importante: gracias a él, la lógica peripatética influyó en el pensamiento occidental, incluso antes del renacimiento del aristotelismo en el siglo XII, y, gracias también a él, los filósofos occidentales se plantearon la cuestión de los universales, que se origina en algunas frases de Porfirio. Boecio será la piedra angular de la nueva tradición lógica romana, luego medieval. Las Instituciones de Casiodoro (siglo VI d. C.) y las Etimologías de Isidoro de Sevilla (siglo VII d. C.), junto con Las Nupcias de Marciano Capela, testimonian la existencia de breves resúmenes del Órganon aristotélico. 2.2. LA DIALÉCTICA

EN

MARCIANO CAPELA91

Dejando aparte las secciones ‘literarias’ de presentación y conclusión del libro IV,92 así como el exordio del discurso de la virgo (§§ 334-343), donde se tratade asuntos preliminares (laus Varronis, nombre de la disciplina, primacía sobre las demás artes), y se pasa 91 El estudio más exhaustivo y determinante es el de E. L. Burge, «Dialectic», en Stahl 1971, pp. 104-115; cf. asimismo Heinrich Wilhelm Pauli, Studien zur Dialektik Martianus Capellas, Diss. Bonn, 1984; Grebe 1999, pp. 109-212; Ramelli 2001, pp. XXXIXXLVI; Michel Ferré, «Le chapitre sur la dialectique du De nuptiis Philologiae et Mercurii de Martianus Capella dans la dialectique latine», Revue des Études Anciennes 106, 2004, pp. 147-173; Guillaumin 2008, p. 46; Linda Siben, Martianus Capella, De Nuptiis Philologiae et Mercurii Liber IV. Introduzione, traduzione, commento, Università degli Studi di Udine, 2012, Tesi di Dottorato di Ricercha; Fuensanta Garrido Domené, «Las fuentes del libro IV de Las nupcias de Filología y Mercurio: lecturas paralelas», en Cristóbal Macías Villalobos et alii (eds.), Europa renascens. La cultura clásica en Andalucía y su proyección europea, Zaragoza: Federación Andaluza de Estudios Clásicos-Instituto de Estudios Humanísticos-Libros Pórtico, 2015, pp. 149-166. No obstante, el estudio reciente más completo es el de M. Ferré 2007, pp. XLIX-LXIII («Le livre IV du De nuptiis de Martianus Capella dans la tradition de la dialectique romaine»). 92 Sobre la descripción de la virgo, su iconografía y sobre el valor alegórico de la figura de Dialéctica, cf. Gabriella Moretti, «La maga Dialettica (fra metafore polemiche antiche, difficoltà esegetiche e varianti iconografiche: gli intricati sentieri dell’interpretazione)», Humanistica 9, 2014, pp. 219-247.

[XXXIX]

INTRODUCCIÓN

revista general a los temaso competencias de la Dialéctica en una suerte de prólogo programático de los que a continuación se va a tratar,93 la exposición propiamente dicha de la doctrina dialéctica de Marciano Capela (§§ 344-422) puede estructurarse en seis apartados: a) Predicables (§§ 344-348); b) Definición y División (§§ 349-354); c) Categorías (§§ 355-387); d) Proposición (§§ 388-405); e) Silogismos categóricos (§§ 406-413); f) Silogismos hipotéticos (§§ 414-422).94 En cuanto a las fuentes dialécticas de Marciano, un punto sólido de partida para su investigación lo constituye una carta de San Jerónimo (ad Domnionem 1, 1-2, pp. 388,13 - 389,6 Hilberg), donde el Padre de la Iglesia informa de que el corpus dialecticum que un autor latino de la antigüedad tardía podía leer se componía, al menos, de las Categorías, del Perì hermeneías y de los Analytica priora y posteriora de Aristóteles, de los Topica de Cicerón y de la Isagoge de Porfirio. Por lo general, hay acuerdo entre los estudiosos en que el libro IV de Las Nupcias bebe de Varrón, la Isagoge de Porfirio, las Categorías aristotélicas a través de una adaptación latina,95 y el Perì hermeneías de Apuleyo. En efecto, según el estudio de E. L. Burge (1971),96 los §§ 344-349 y 361-387 parece que se corresponden muy de cerca con la Isagoge de Porfirio y las Categorías de Aristóteles, aunque se desconocen las fuentes inmediatas. Se encuentran, además,

93 No obstante, las dos últimas normae anunciadas, la del discurso poético (de iudicando) y sobre la dicción retórica (de dictione), quedan luego sin tratar. 94 Un esquema exhaustivo que representa al detalle la estructura y contenido del tratado De dialectica de Marciano puede verse en Siben 2012, pp. 10-12. 95 En este sentido, ya L. Minio-Paluello sostenía que Capela no leyó directamente, esto es, en el texto griego, las Categorías de Aristóteles, y postulaba la existencia de una traducción latina del Órganon de Aristóteles realizada por Varrón («The Text of the Categoriae: the Latin Tradition», CQ 39, 1945, pp. 63-74 [66]). No obstante, L. Siben (2012, p. 26) sostiene que Marciano no hizo uso en esta sección de las categorías de ninguna fuente latina intermedia: «Le categoriae decem pseudo-agostiniano è spesso diverso (pur con esempi che si leggono in Aristoteles). Resta indimostrabile la presenza di tracce della traduzione o del commento di Mario Vittorino». 96 En Stahl 1971, pp. 104-115. Rechaza esta hipótesis Ferré 2007, p. XXXVIII.

[XL]

INTRODUCCIÓN

definiciones presentes en el De inventione de Cicerón,97 y se puede pensar que el catálogo de diecinueve modos válidos de silogismo categórico (§§ 396-413) está tomado del breve tratado Perì hermeneías atribuido a Apuleyo,98 aunque no se puede descartar la posibilidad de una fuente común. H. W. Pauli (1984)99 postulaba como fuente del libro IV de Marciano Capela un códice que contenía: a) una introducción a los predicables y a los procedimientos lógicos que se fundamentan en ellos; b) una traducción comentada o paráfrasis cuasiliteral de las Categorías; c) un tratamiento detallado de los tres modos de conclusiones o inferencias descritos por Marciano. La dialéctica de Marciano Capela reproduce, en lo esencial, el Órganon de Aristóteles, o más bien el Órganon tal como lo organizó, o reorganizó, Andrónico de Rodas en el siglo I a. C., aumentado por los comentaristas tardíos de Aristóteles con la adición de la Introducción, o Isagoge, a las Categorías de Porfirio, que data del siglo III d. C. La siguiente tabla, elaborada por M. Ferré,100 permite visualizar la correspondencia entre la tradición de la lógica aristotélica y el texto de Marciano Capela:

97 L. Siben (2012, pp. 27-28) analiza la presencia de los Topica ciceronianos en el libro IV de Marciano. Garrido Domené (2015, p. 157) destaca una influencia ciceroniana más amplia: «Aunque cuestionada por la crítica moderna, es cierto que los Tópica y otros escritos ciceronianos pueden ser tenidos como fuente ocasional para Capela. De hecho es indudable el papel que jugó este texto latino y otros salidos del escritor de Arpino en la transmisión del saber dialéctico heleno, en cuanto que adopta la doctrina Lógica como bastión para la Retórica». 98 La relación entre Apuleyo y Marciano la examina Sullivan 1967, pp. 170173. También L. Siben (2012, pp. 28-30) examina detalladamente las afinidades, pero también las notables divergencias entre ambos autores, y concluye: «Le affinità rilevate permettono di affermare che lo Pseudo-Apuleio e Marziano sono eredi della medesima tradizione: ma l’analisi delle divergenze tra i due induce a pensare che non sia il Perì hermeneías la fonte diretta (o l’unica fonte) per questa sezione». 99 Cf. Pauli 1984, p. LV. 100 Cf. M. Ferré 2007, p. XLIX.

[XLI]

INTRODUCCIÓN

De dialectica de Marciano Capela

Órganon

Fuente latina

Predicables (§§ 344-348)

Isagoge de Porfirio

?

Definición y División (§§ 349-354) Categorías (§§ 355-387)

Categoriae

Proposición (§§ 388-405)

De interpretatione

Silogismos categóricos (§§ 406-413)

Analytica Priora

Apuleyo

Analytica Secunda Topica De sophisticis elenchis Silogismos hipotéticos (§§ 414-422)

Cicerón

El cotejo de la Dialéctica de Capela y el Órganon muestra que la dialéctica de Marciano omite los Topica y el De sophisticis elenchis. El tratado Topica, que Cicerón tradujo, o mejor, adaptó en latín, trata de los ‘lugares’, tópoi, que los dialécticos pueden utilizar en sus controversias, pero que convienen, sobre todo, al orador en la elaboración de sus discursos. La cuestión, pues, interesa también a la retórica, y por ello Marciano relega el estudio de los tópoi al libro V,101 a diferencia de Jerónimo y Casiodoro que lo colocan en la dialéctica.102 En cuanto a las Refutaciones sofísticas, abordan la cuestión de los sofismas, es decir, la manera de refutar los argumentos falsos y las paradojas. De ahí el peligro que encierra este tratado, pues, al tiempo que se enseña cómo refutar los argumentos falsos, se puede aprender a elaborarlos. Marciano elude el problema con un procedimiento literario muy de su gusto, el taedium. Cuando Dialéctica, para acabar su exposición, 101 102

Cf. V 473-496. Cf. Ier. Ep. 50, 1, t. 2, p. 150, 23; Cassiod. Inst. II 3, 15, p. 125 Mynors.

[XLII]

INTRODUCCIÓN

debería abordar las Refutaciones sofísticas, Palas le retira la palabra con el pretexto de que se arriesga a hastiar a la asamblea de los dioses, y de este modo los sofismas quedan sin tratar, no solo en Capela, sino en toda la dialéctica latina, que no nos ha dejado ninguna obra que aborde esta cuestión, como Galeno hizo en lengua griega.103 En cuanto al resto de obras del Órganon, aun suponiendo que Marciano pudo conseguir un ejemplar del mismo, no parece verosímil que lo tradujera él mismo, y lo más probable es que Marciano, o el autor que Marciano copia, haya reunido textos diversos de origen incierto.104 Por ejemplo, la introducción de Marciano sobre los predicables (§§ 344-348) es un resumen que no utiliza la traducción de Porfirio que, por testimonio de Boecio, sabemos que hizo Mario Victorino, y sus categorías (§§ 355-387) siguen el modelo de los numerosos tratados similares a la Paraphrasis Themistiana que circulaban en tiempos de Agustín. Y en cuanto a la silogística, esto es, los desarrollos correspondientes a las Analíticas Primeras y Segundas, se ha extraído del Perì hermeneías de Apuleyo, por adaptación o incluso por copia pura y simple de las tres figuras de silogismos.105 Junto a los temas tratados por Aristóteles que no trata Marciano, hay también temas que trata la dialéctica de Marciano que no tienen exacta correspondencia en Aristóteles. Marciano, por ejemplo, aborda la definición y la división (§§ 349-354),106 desarrollos que presumi103 Galeni de sophismatis seu captionibus penes dictiones, ed. Kuehn, vol. 14, Leipzig 1827. 104 Cf. M. Ferré 2007, p. LI. 105 Los §§ 404-409 mantienen claras correspondencias con Ps. Apul. Herm. 271272, pp. 197,17-202. En su tratamiento del silogismo categórico Capela solo reconoce tres figuras, y no cuatro como Galeno y los lógicos modernos, ya que, al no diferenciar entre premisa mayor y menor, su primera figura comprende también la cuarta; cf. Nicholas Rescher, Gallen and the Syllogism, Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1966, pp. 13-15 y 22-49. Por otra parte, los modos válidos examinados y enumerados por Capela como aptos para el silogismo categórico (§§ 410-413) evocan Ps. Apul. Herm. 273-277, pp. 202,16-209,3. Cf. Garrido Domené 2015, p. 163. 106 Aristóteles sí estudió la definición, uno de los conceptos fundamentales de su lógica, pero lo hizo, sobre todo, en las Segundas Analíticas, que no tienen su equivalente en el libro IV de Marciano. El parágrafo que Marciano dedica a la definición (§ 349)

[XLIII]

INTRODUCCIÓN

blemente han sido tomados de la dialéctica estoica, y, como es sabido, es Crisipo quien estudió con mayor profundidad los silogismos hipotéticos (§§ 414-422).107 La influencia estoica no se detiene aquí. Aunque la dialéctica de Marciano sea de inspiración aristotélica, y su plan, y el orden de exposición de los temas, sea el del Organon, el título y el número de las partes no tienen nada que ver con el Órganon. De hecho, Marciano anuncia en la introducción (§338) una composición en seis materias: de loquendo, «sobre el lenguaje», de eloquendo, «sobre la expresión», de proloquendo, «sobre la proposición», de proloquiorum summa, «sobre la suma de proposiciones», de iudicando, quae pertinet ad iudicationem poetarum et carminum, «sobre el juicio, que atañe al juicio de los poetas y los poemas», sexta quae dicenda rhetoribus commodat, «la sexta , que facilita a los rétores lo que hay que decir». Las dos últimas partes, que incumben a la retórica y al estudio literario, más que a la dialéctica, no son coherentes con la lógica aristotélica, y más bien son un eco de la lógica estoica, pues los estoicos entienden la dialéctica, latiore sensu, como ciencia del diálogo, y no, strictiore sensu, como ciencia del razonamiento, y por ello incluyen en sus estudios consideraciones gramaticales y estilísticas. No obstante, aunque Marciano anuncia estos dos apartados, a la postre no los desarrolla. El mismo procedimiento literario que impide tratar las Refutaciones sofísticas de Aristóteles (§ 423), le permite evitar la exposición de estos dos apartados que interesan más al gramático o al rétor. De hecho, los parágrafos subsiguientes (§§ 339-343) dan un resumen más detallado y exacto de los únicos cuatro apartados que efecties, según L. Siben (2012, pp. 26-27), una síntesis perfecta de doctrina aristotélica y estoica: «Infatti se nella sua definizione recupererà, tramite Cicerone, la teoria stoica della definizione, nello svolgimento utiliza gli elementi costitutivi della ‘definizione’ secondo Aristotele (genere prossimo e differenza specifica)». En cuanto a la partición, apenas la cita Aristóteles. 107 Cf. Michel Ferré, «Les modes des syllogismes hypothétiques dans la dialectique de Martianus Capella», L’Antiquité Classique 72, 2003, pp. 167-185. L. Siben (2012, p. 30) señala los puntos de contacto que esta sección de los silogismos estoicos presenta con la breve exposición que Cicerón hace en los Topica (56-57). I Hadot (1971, pp. 144 y 150-156) sostiene que Marciano sigue aquí el tratado perdido sobre los silogismos hipotéticos de Mario Victorino.

[XLIV]

INTRODUCCIÓN

vamente se van a abordar a continuación: De loquendo (§§ 339-340 = §§ 344-387), De eloquendo (§ 341 = §§ 388-395), De proloquendo (§ 342 = §§ 396-405), De proloquiorum summa (§ 343 = §§ 406-423).108 Esta división de la dialéctica en cuatro partes y el vocabulario técnico empleado no son inéditos en la literatura de la dialéctica latina. El término proloquium para designar la proposición es de origen varroniano, como indican Apuleyo y Aulo Gelio.109 Es más, la misma división cuatripartita y los mismos títulos de las partes se encuentran en los capítulos 2 y 3 del opúsculo De dialectica del joven Agustín,110 y es muy probable que este pasaje de Agustín remonte a Varrón, pero el fondo doctrinal es estoico, como prueba Diógenes Laercio, quien, en su libro VII, desglosa la dialéctica estoica de la misma manera que Agustín.111 Marciano Capela ha encajado los seis libros del Órganon en la clasificación estoica en tres partes. La cuarta parte, de eloquendo, en 108 Cf. M. Ferré 2007, pp. LI-LIII. Según S. Grebe (1999, pp. 109-110), la estructura de la Dialéctica de Marciano recuerda los tres primeros tratados del Órganon de Aristóteles: De loquendo (344-387) hace pensar en las Categoriae, incluyendo la Eisagoge de Porfirio; De eloquendo (388-395) en el De interpretatione (o Perì hermeneías); De proloquendo (396-403) y De proloquiorum summa (404-422) en los Analytica priora. 109 Cf. Apul. Herm. p. 176, 12-177, 2 Thomas; Gell. XVI 8. 110 Investigaron sobre la relación entre Marciano y Agustín: Balduinus Fischer, De Augustini disciplinarum libro qui est de dialectica, Diss. Jena, 1912; Gabriel Nuchelmans, Theories of proposition. Ancient and medieval conceptions of the bearers of truth and falsity, Amsterdam-London: North-Holland, 1973; Jean Pépin, Saint Augustin et la dialectique, Villanova, Pa.: Augustinian Institute, Villanova University Press, 1976, pp. 104107; Hans Ruef, Augustin über Semiotik und Sprache. Sprachtheoretische Analysen zu Augustins Schrift «De Dialectica», Bern: K. J. Wyss, 1981, pp. 158-165. Fischer (pp. 22 y 29) llega a la conclusión de que allí donde Marciano presenta contactos con Apuleyo y Porfirio, no hay ninguna afinidad con Agustín; donde hay paralelos entre ambos autores, Fischer (28 ss.) supone una fuente común que remonta al De dialectica de Varrón, fuente principal, según Pépin (p. 130), de la Dialéctica de Agustín. En cambio, Georg Pfligersdorffer («Zu Boethius», Wiener Studien 66, 1953, 140-147) postulaba una fuente más reciente que Varrón, que para K. Barwick (Probleme der stoischen Sprachlehre und Rhetorik, Berlin, 1957, p. 10) sería Diógenes Laercio (VII 63). Recientemente L. Siben (2012, p. 21) retoma la hipótesis de que la fuente común de Marciano y Agustín es Varrón: «Dietro i due autori si pottrebe suporre una fonte comune che, limitatamente alla terminología, possa essere Varrone l’auctor, come è esplicitamente dichiarato da Marziano (IV 335)». B. Darrell Jackson (Augustine, De dialectica, Dordrecht-Boston: Reidel, 1975, p. 124) pone de relieve las diferencias notables existentes entre Marciano Capela y Agustín. 111 Cf. M. Ferré 2007, p. LVII.

[XLV]

INTRODUCCIÓN

cambio, no tiene, en verdad, correspondencia en el Órganon, y Marciano, según postula M. Ferré,112 tiene que partir en dos el contenido del De interpretatione de Aristóteles para hacer corresponder las partes del Órganon y las enunciadas en el opúsculo sobre la dialéctica atribuido a Agustín. Como resultado, se obtiene, según M. Ferré,113 la siguiente correspondencia entre la dialéctica de Marciano y el Órganon de Aristóteles: PLAN De eloquendo

DE DIALECTICA DE MARCIANO Los predicables (§§ 344-348)

ÓRGANON Isagoge de Porfirio

La definición y la división (§§ 349-354) Las categorías (§§ 355-387)

Categoriae

De proloquendo

La proposición (§§ 388-405)

De interpretatione

De proloquiorum

Los silogismos categóricos (§§ 406-413)

Analytica Priora

De eloquendo

De interpretatione

Analytica Secunda Topica De Sophisticis Elenchis Los silogismos hipotéticos (§§ 414-422)

Linda Siben114 aporta una exhaustiva tabla sinóptica de las fuentes del libro IV, donde los autores más frecuentes, y por tanto con mayor afinidad y correspondencias con Marciano, son Aristóteles y Porfirio. 112 Cf. M. Ferré 2007, p. LVI; contra L. Cristante, en su reseña a la edición de M. Ferré, CR 59, 2009, p. 304. También a L. Siben (2012, p. 26) le parece exagerada la afirmación de Ferré de que «Martianus Capella a donc martyrisé les six livres de l’Órganon pour les faire entrer dans ce lit de Procuste qu’est la classification stoïcienne en trois parties». 113 Cf. M. Ferré 2007, pp. LVI-LVII. 114 Cf. Siben 2012, pp. 32-34.

[XLVI]

INTRODUCCIÓN

Están también presentes Cicerón, Quintiliano, gramáticos tardíos (Sacerdote, Donato), Apuleyo y Agustín. En resumen, el De dialectica de Marciano Capela no muestra, en cuanto al contenido, una originalidad verdaderamente notable, y se sitúa en la corriente de una tradición cuyo origen remoto es, sin duda, Varrón y cuyo origen más cercano es, desde luego, el rétor y gramático Mario Victorino (siglo IV), del que sabemos, por Casiodoro, que redactó numerosos tratados sobre dialéctica. No obstante, la singularidad de Marciano Capela, como destaca M. Ferré,115 reside en que es el primer testimonio de una nueva tradición. Antes que él, no se conoce ningún autor latino que compusiera una dialéctica fusionando las dos tradiciones, la estoica y la aristotélica, aunque posiblemente Mario Victorino le precediera en esta nueva vía.116 Tras él, dos autores secundan su tratamiento de la lógica, Casiodoro y Boecio, y su De dialectica, aun conteniendo esencialmente la doctrina aristotélica, fue uno de los pilares del estudio de la lógica en la Edad Media. 3. RHETORICA VERBA COLORAT. LAS FUENTES DE MARCIANO CAPELA (LIBRO V) 3.1. LA RETÓRICA

EN LA

ANTIGÜEDAD

DE LA

RETÓRICA

GRECOLATINA117

La literatura griega —los poemas homéricos, las obras dramáticas de Esquilo, Eurípides o Aristófanes, las historias de Herodoto y Tucí115

Cf. M. Ferré 2007, pp. LVII-LVIII. Cf. Pierre Hadot, Marius Victorinus: recherches sur sa vie et ses oeuvres, Paris: Études Augustiniennes, 1971, pp. 195-196. 117 Una excelente panorámica sobre la teoría y la práctica de la Retórica en Grecia y Roma puede consultarse en J. A. Hernández Guerrero - M.ª C. García Tejera, Historia breve de la Retórica, Madrid: Síntesis, 1994, pp. 15-68; cf. asimismo R. Wolkmann, Die Rhetorik der Griechen und Römer, Lipsiae: B. G. Teubner, 18852 (reimpr. 1963); W. Kroll, «Rhetorik», en Pauly-Wisowa, RE, Suppl. VII, Stuttgart: 1940, cols. 1039-1138; M. Fuhrmann, Die antike Rhetorik. Eine Einführung, München-Zürich, 1984; G. A. Kennedy, The Art of Persuasion in Greece (A History of Rhetoric, 1), New Jersey: Princeton University Press, 1963; ídem, The Art of Rhetoric in the Roman World, 300 B.C.-A.D. 300 (A History of Rhetoric, 2), New Jersey: Princeton University Press, 1972; ídem, Greek Rhetoric under Christian Emperors (A History of Rhetoric, 3), New Jersey: Princeton University Press, 1983; 116

[XLVII]

INTRODUCCIÓN

dides o los poemas de Teócrito— atestigua que en el mundo helénico ya existía una práctica oratoria y se había desarrollado una conciencia retórica antes del siglo V a. C. El estudio de la retórica, esto es, la formulación de los principios explicativos y la sistematización de las normas reguladoras, se originó más tarde en la Magna Grecia. En concreto, el primer manual de Retórica apareció en Sicilia hacia el año 476 a. C., obra de Córax de Siracusa. El «arte suasoria» de Córax (y de su discípulo Tisias) ofrecía, de forma clara y sistematizada, unas técnicas sencillas de argumentación y unos métodos prácticos de debate. Las principales contribuciones de Córax son su doctrina del argumento de probabilidad o eikós —el principio fundamental era la verosimilitud capaz de generar «certeza»118— y la división de las cinco partes del discurso judicial (proemio, narración, argumentación, digresión y peroración).119 Junto a esta Retórica de la «verosimilitud» se desarrolla, también en Sicilia, otra Retórica llamada psicagógica o «conductora de almas». Este «arte», cuyo origen remonta a los «discursos pitagóricos» y que considera a Empédocles de Agrigento (493-433 a. C.) como el verdadero fundador de la Retórica,120 no pretende provocar una adhesión racional mediante una argumentación rigurosa, sino conmover meídem, A New History of Classical Rhetoric, Princeton University Press, 1994; ídem, «La retórica», en R. Jenkyns, ed., El legado de Roma. Una nueva valoración, Barcelona: Crítica, 1995 (= Oxford: Oxford University Press, 1992), pp. 246-268; M. L. Clarke, Rhetoric at Rome. A Historical Survey, revised and with a new introduction by D. H. Berry, LondonNew York: Routledge, 19963 (= London: Cohen & West, 1953, 19662; New York: Barnes & Noble, 1963); W. Eisenhut, Einführung in die antike Rhetorik und ihre Geschichte, Darmstadt: WBG, 19945 (= 1974); J. Martin, Antike Rhetorik. Technik und Methode (en Iwan von Müller, ed., Handbuch der Altertumswissenschaft, II, 3), München: C.H. Beck'sche Verlagsbuchhandlung, 1974; J. J. Murphy, A Synoptic History of Classical Rhetoric, Davis: Hermagoras Press, 1983 (trad. española de A. R. Bocanegra, Sinopsis histórica de la Retórica Clásica, Madrid: Gredos, 1988). 118 Sobre este argumento y su utilización, sobre todo en la oratoria temprana, cf. C. G. Kuebler, The Argument from Probability in Early Attic Oratory, Diss., Chicago, 1941. 119 Cf. D. A. G. Hinks, «Tisias and Corax and the Invention of Rhetoric», CQ 34, 1940, pp. 61-69. 120 Sobre Empédocles como posible precursor del arte retórica, cf. Hinks 1940, pp. 61-62.

[XLVIII]

INTRODUCCIÓN

diante el poder arcano y mágico de la palabra, provocando así una reacción emotiva, una «comunión». Dos procedimientos psicagógicos son la antítesis, relacionada con la teoría pitagórica de los contrarios, y la politropía, o capacidad de adecuar el discurso a los distintos tipos de auditorios. De Sicilia, el interés por la Retórica se traslada y arraiga en la pujante Atenas de mediados del siglo V a. C., en un ambiente de gran desarrollo de la democracia, donde cobra gran importancia el uso de la palabra y del razonamiento para la defensa de las ideas e intereses propios a partir de su argumentación pública; de ahí que la Sofística, movimiento cultural y filosófico que por entonces se encontraba en plena efervescencia, hiciera de la Retórica la piedra angular de su sistema educativo, la paideía.121 En este sentido son importantes en los primeros tiempos las figuras de rétores y sofistas como Protágoras de Abdera (481-411 a. C.) y Gorgias de Leontino (485-380 a. C.), que destacan, además, por la defensa del escepticismo y el relativismo. La Sofística, en palabras de Alfonso Reyes,122 «enseña a establecer el pro y el contra de las cuestiones, a hacer triunfar una causa, a hacer creíble lo probable, puesto que lo necesario compete a la filosofía». De aquí nace el descrédito de los sofistas, por propugnar una retórica utilitarista, desprovista de ética y ajena a la verdad, pura charlatanería. En la generación siguiente Isócrates (436-338 a. C.) y Platón (427-347 a. C.) encarnan un conflicto entre filosofía y retórica que perduró en el sistema educativo helénico durante los dos siglos siguientes. Isócrates compiló un Arte de la Retórica, hoy perdida, donde, frente a los sofistas, defiende los principios éticos y filosóficos de una retórica humanística, que incluyó como asignatura principal en el plan de estudios para formación de los políticos y para la educación liberal. Por otra parte, frente a las abstracciones de la ciencia y de la filosofía, reivindicó la importancia 121 Cf. Werner-Wilhelm Jaeger, Paideia. Die Formung der Griechischen Menschen, Berlin-Leipzig: De Gruyter, 1936, p. 24; Jesús González Bedoya, Tratado histórico de la retórica filosófica, I, Madrid: Nájera, 1990, p. 13. 122 Cf. A. Reyes, La Crítica en la Edad Ateniense. La Antigua Retórica, en Obras Completas, XIII, México: Fondo de Cultura Económica, 1961, p. 57.

[XLIX]

INTRODUCCIÓN

de la opinión (dôxa). Una de sus mayores contribuciones a la Retórica fue su cultivo de la prosa artística y su modelo de «oración periódica», que concibe como la estrofa de la prosa. Por su parte, Platón ha sido considerado tradicionalmente como el enemigo arquetípico de la Retórica. Sus consideraciones sobre la Retórica, dispersas por toda su obra, se concentran, sobre todo, en dos diálogos: el Gorgias y el Fedro. Su severa crítica puede resumirse, siguiendo a González Bedoya,123 en los siguientes puntos: la Retórica sofista no es ciencia sino solo un «truco» que incurre en el pragmatismo inmoral. No es ciencia porque su campo es lo verosímil, lo plausible, lo probable; su fuerza es emotiva y no racional. Debe llamarse «habilidad» (empeiría) y no «arte». Debe, pues, ser excluida de los programas docentes, por ser una práctica pedagógica inútil e inmoral. En contraposición, Platón se convierte en un encendido defensor de la Dialéctica, el verdadero arte de la «discusión», en el que la palabra se adecúa a unos contenidos específicos, y sirve de instrumento apto para el análisis de los argumentos, para la identificación de los elementos fundamentales, y para su articulación en categorías esenciales. Frente a la Retórica sofística, utilitarista y pragmática, propugna una Retórica filosófica, ética y humanística, que parte de la verdad, tiende a formar el espíritu y tiene como meta el aprendizaje del arte de pensar. A Aristóteles (394-322 a. C.) debemos el primer gran tratado de Retórica que nos ha llegado. Consta de tres libros: el primero, tras la introducción, trata de los conocimientos y de las técnicas del orador; el segundo describe las pasiones y los sentimientos del oyente; el tercero se ocupa de la elaboración y de las propiedades del discurso. J. J. Murphy124 ofrece el siguiente esquema-resumen: Introducción (I 1-3), Premisas materiales (I 4-II 19), Formas de los argumentos (II 2025), Lenguaje para la presentación de pruebas (Estilo) (III 1-12) y Ordenación de las pruebas (III 13-19). Según González Bedoya,125 la 123 124 125

Cf. González Bedoya 1990, p. 17. Cf. Murphy 1923, pp. 60-110 («Aristotle’s Rhetorical Theory»). Cf. González Bedoya 1990.

[L]

INTRODUCCIÓN

Retórica aristotélica es, en el libro I, una teoría lógica de los argumentos objetivos, que trata del asunto y tiene al orador como figura central; en el libro II, una psicagogía, es decir, una teoría de los argumentos subjetivos y morales (también trata del asunto pero se centra en el auditorio); y en el libro III una teoría literaria de la elocución, esto es, se preocupa de la forma. Como advierte J. Berrio,126 Aristóteles fue el primero que «la caracterizó (a la Retórica), definió y completó definitivamente…; el sistema aristotélico posiblemente es, aún hoy, el mejor tratado de retórica de que disponemos». Con respecto a la Retórica, Aristóteles adopta una actitud propia algo diferente a la de su maestro Platón. Aunque inicialmente defiende, como su maestro en el Gorgias, que la Retórica no es un arte, sino una habilidad práctica (empeiría), pronto proclamó que la Retórica era una verdadera ciencia y una epistéme, y que la opinión (dôxa), objeto de la Retórica, no es una mera sombra deformante de la verdad, sino una verdadera manifestación de la realidad. Anaxímenes de Lámpsaco (ca. 380-320 a. C.), maestro de Alejandro Magno, escribió una Rhetorica ad Alexandrum, atribuida durante mucho tiempo a Aristóteles, que es tal vez el único manual de retórica pre-aristotélico que nos ha llegado. El sucesor de Aristóteles en el Liceo, Teofrasto (c. 370-c. 285 a. C.) contribuyó a la teoría del estilo literario. Caracteriza el estilo literario mediante cuatro virtudes: pureza, claridad, propiedad y ornamentación. A él se atribuye también la distinción tradicional entre los tres estilos: humilde, medio y sublime. Según Teofrasto, las fuentes del estilo sublime son el talento, la pasión, el uso apropiado de las figuras, la nobleza de la dicción, la dignidad de las palabras y su correcto orden. Un discípulo de Teofrasto, Demetrio de Falero (ca. 350 - ca. 280) redactó un tratado de Retórica, titulado Sobre el estilo, donde trata sobre la elocutio y añade un cuarto estilo a los tres convencionales, el estilo enérgico.127 126 Cf. Jordi Berrio Serrano, Teoría social de la persuasión, Barcelona: Ed. Mitre, 1983, p. 23. 127 Cf. L. Radermacher, Demetrii Phalerei qui dicitur ‘De elocutione libellus’, Stuttgart-Leipzig, 1901, p. XIII; J. García López, «Introducción», Pseudo-Longino, ‘Sobre

[LI]

INTRODUCCIÓN

Zenón de Citio (ca. 334 - 261 a. C.), fundador de la escuela estoica, sitúa a la Retórica y a la Dialéctica dentro del ámbito de la Lógica. Como en Platón y en Aristóteles la braquilogía, esto es la concisión (mediante preguntas y respuestas breves), define a la Dialéctica, y la macrología, esto es, los discursos largos y exuberantes, a la Retórica, pero la Retórica ya no se concibe como una práctica, sino como la parte de la Lógica que regula la elaboración del discurso científico mediante una técnica rigurosa. Hermágoras de Temnos (finales del siglo II a. C.) es el retórico griego más importante del período que separa a Aristóteles de Cicerón. Escribió sobre oratoria forense, en especial, sobre la inventio, el hallazgo de los argumentos. Dividió el objeto de la Retórica en dos partes: la thésis, en la que se plantean las cuestiones generales, y la hypóthesis, en la que se exponen diversas controversias sobre casos particulares. Clasificó los discursos basándose en la noción de stásis (status causae), y estableció las cuatro vías que el orador debe seguir para identificar el asunto de la disputa: la conjetura (an sit), la definición (quid sit), la cualidad (quale sit) y la objeción (μετάληψις). Dos escuelas rivales, encabezadas por Apolodoro de Pérgamo y Teodoro de Gádara, protagonizaron las disputas retóricas en la segunda mitad del siglo I a. C. e influyeron notablemente en las generaciones posteriores, tanto griegas como romanas. Pese a las discrepancias, ambos rétores son seguidores de Hermágoras y ambos concedieron a la elocutio mayor importancia que a la dispositio. Apolodoro de Pérgamo (ca. 104-22 a. C.) redactó una Téchne, traducida al latín por C. Valgius Rufus, en la que insiste en la estructura cuatripartita del discurso, y limita el recurso al páthos a las partes del proemio y del epílogo. Para él la Retórica era una ciencia con reglas exactas e infalibles. Teodoro de Gádara (fl. 33 a. C.), maestro de Tiberio en Rodas, autor de dos obras retóricas (Perì théseos y Perì rhetoros dynameos) y lo sublime’, Madrid: Gredos, 1979, pp. 14-20; Antonio Sancho Royo, Hermógenes. ‘Sobre los tipos de estilo’. ‘Sobre el método del tipo fuerza’, Sevilla: Universidad de Sevilla, 1991, p. 11.

[LII]

INTRODUCCIÓN

de declamaciones,es menos estricto en la aplicación de las normas y su estilo es más relajado. En su escuela retórica Teodoro, frente al rigorismo científico de Apolodoro, retomó ideas aristotélicas y dejó una mayor libertad de elección en los métodos y en las particiones, considerando la retórica un arte y no una ciencia. A partir del siglo I a. C. la influencia de los retóricos latinos fue dominante, y en época imperial la Retórica perdió la orientación práctica que tenía en época clásica y se convirtió en objeto de estudio por sí misma, tal es el caso de los tratados sobre el estilo de Cecilio de Caleacte (siglo I a. C.) y de Pseudo-Longino, las varias obras de retórica y crítica literaria de Dionisio de Halicarnaso (ca. 60 - ca. 5 a. C.), o los dos libros sobre retórica de Elio Aristides (ca. 120-187 d. C.), el uno dedicado al «discurso político» y el otro al «discurso sencillo». Una línea muy cultivada en época imperial son los tratados de retórica, de carácter claramente pedagógico, centrados en los progymnásmata o ejercicios preparatorios de retórica escolar, como los de Teón de Alejandría (siglo I d. C.), Hermógenes de Tarso (ca. 160-225 d. C.) y Aftonio (siglo IV d. C.). En el ámbito romano, el tratado de retórica más antiguo que nos ha llegado es la Rhetorica ad Herennium, un anónimo de fines del siglo I a. C.128 Se trata de una adaptación latina de las teorías griegas. Toma de Hermágoras tanto la clasificación de los géneros oratorios, como la división de las partes del discurso. A los cuatro officia oratoris tradicionales enseñados por los griegos —inventio, dispositio, elocutio 128 Durante toda la Edad Media, la Retórica a Herenio circuló como atribuida a Cicerón, lo que, sin duda, contribuyó a su preservación. En el Renacimiento se propuso la autoría de Cornificio, basada en pasajes de Quintiliano donde se citan afirmaciones de un tal G. Cornificio coincidentes con pasajes de la Retórica a Herenio (Inst. V 10, 12 ~ Rhet. ad Her. IV 25; IX 3, 69-71 ~ Rhet. ad Her. IV 48-50). Gualtiero Calboli, editor de la obra (Bologna: Pàtron, 1969), es firme partidario de la autoría de Cornificio, pero muchos autores prefieren dejarla como anónima.En la introducción de Filippo Cancelli a su traducción (Milano: Mondadori, 1998) se halla un completo status quaestionis. No falta tampoco quien sostiene que la Rhetorica, tal cual la conocemos es el resultado de refundir los libros ad Herenium —tal vez obra de Quinto Cicerón— con el tratado de figuris de Cornificio por obra de un tercer autor desconocido; cf. Lois C. Pérez Castro, «La llamada Rhetorica ad Herennium y sus autores», Emerita 67, 1999, pp. 251-262.

[LIII]

INTRODUCCIÓN

y pronuntiatio— añade una minuciosa descripción de la memoria.129 Su tratamiento de la elocutio es uno de los más amplios que han llegado hasta nosotros. Establece, además, la nomenclatura retórica latina mediante traducciones o calcos del griego, y cita abundantes ejemplos de los primeros poetas latinos. Marco Tulio Cicerón (106-43 a. C.) es, sin duda, el principal teórico sobre el arte de la retórica en el ámbito romano. Sus obras retóricas menores, escritas entre los años 86 y 45 a. C., son: a) De inventione (86 a. C.), una recopilación antológica de nociones y preceptos seleccionados entre las obras de diferentes autores, y una descripción resumida de las partes del discurso; b) De optimo genere oratorum (46 a. C.), donde defiende el estilo ático como el más excelente, rebate que la perfección oratoria se pueda alcanzar mediante la simple corrección, y expone su ideal teórico de la traducción, ni literal ni libre; c) Topica (44 a. C.), un manual sobre los lugares comunes de la argumentación, que resume los Tópicos de Aristóteles; y d) Partitiones oratoriae (45 a. C.), un manual escolar redactado en forma de preguntas y respuestas, que enseña una Retórica elemental y esquemática. No obstante, la contribución ciceroniana más importante son sus tratados retóricos mayores: a) De oratore (55 a. C.), la obra maestra de la retórica ciceroniana, donde trata, en tres libros, sobre el ideal del orador (I), sobre la invención, la disposición y la memoria (II), y sobre la elocución y la pronunciación (III). Cicerón defiende que sabiduría (sapere) y elocuencia (dicere) son dos aspectos complementarios e inseparables de la competencia oratoria; b) Brutus (45 a. C.) es un compendio histórico que trata sobre el arte oratorio en Roma y esboza un panorama general de la elocuencia preciceroniana. Cicerón hace una valoración crítica de más de 200 oradores griegos y latinos; c) Orator (46 a. C.) trata sobre el ideal ciceroniano del orador perfecto: el orador ha de probar, deleitar, y conmover según aconsejen las circunstancias, y debe, sobre todo, manejar con soltura los tres estilos.

129 Cf. B. Mortara Garavelli, Manual de Retórica, Madrid: Cátedra, 1991 (= Milano: Bompiani, 1989), p. 38.

[LIV]

INTRODUCCIÓN

El plan de la obra es binario: expone lo que el orador debe decir («invención» y «disposición») y el modo cómo debe decirlo («elocución» y «pronunciación»). La contribución de Cicerón al desarrollo de la retórica, como subrayó Richard Johnson,130 fue triple: 1) como prestigioso tratadista, transmitió mucho de la teoría griega al mundo romano; 2) como discípulo de maestros estoicos y rodios, negó y trató de reconciliar la brecha entre la retórica y la filosofía; 3) como hábil orador romano, proveyó un valioso e inagotable repertorio de ejemplos de todos los aspectos de la retórica práctica con sus discursos y epístolas. Como balance-resumen final de la aportación ciceroniana a esta disciplina de la Retórica, valgan estas palabras de J. A. Hernández Guerrero y M.ª C. García Tejera:131 «Para Cicerón, la Retórica, más que una ratio dicendi es una forma de sabiduría y un arte de pensar, y sostiene que, en sus inicios, Filosofía y Retórica se complementaban: la primera era omnis rerum optimarum cognitio, la segunda iis exercitatio. El mérito de Cicerón quizás consista en la fuerza con que defendió la reintegración de la Retórica en la Filosofía… En consecuencia, según el sistema ciceroniano, el estudio de la Retórica se convierte en un curso de las artes liberales». El debilitamiento de la democracia tras la caída de la República, y la consiguiente pérdida de libertad de expresión con la implantación del nuevo Imperio, trajo consigo la decadencia de la elocuencia pública, que se refugió en las escuelas, donde se generalizaron, a lo largo de la Segunda Sofística (siglos I-V d. C.), las exhibiciones de declamaciones, tanto suasorias, como controversias. En este contexto escolar se entiende la colección de declamaciones de Marco Anneo Séneca, Séneca ‘el Rétor’ o ‘el Viejo’ (54 a. C. - 39 d. C.). A analizar las causas de la decadencia de la oratoria dedicó un joven Cornelio Tácito (ca. 54 - ca. 120 d. C.) su Dialogus de oratoribus.

Cf. R. Johnson, «Rhetoric», en Stahl 1971, p. 117. Hernández Guerrero-García Tejera 1994, pp. 59-60. Cf. asimismo González Bedoya 1990, II, p. 81. 130

131

[LV]

INTRODUCCIÓN

La gran obra retórica de la época son los doce libros de la Institutio oratoria de Marco Fabio Quintiliano (ca. 35 - ca. 96 d. C.), todo un programa didáctico para la formación y educación liberal del futuro orador. En ella se resume de forma didáctica y clara toda la enseñanza retórica anterior. Como ha señalado P. A. Meador132, la contribución más original de Quintiliano a la teoría de la educación retórica es su doctrina acerca del vir bonus como el perfecto orador, su teoría de la integridad moral como condición de la «credibilidad» y como fundamento de toda la oratoria. «En resumen, el sistema de educación retórica que defiende Quintiliano tiene como meta la creación del orador romano ideal: un hombre virtuoso, eficiente, animoso y elocuente». 3.2. LA RETÓRICA

EN

MARCIANO CAPELA133

En tiempos de Marciano la enseñanza de la Retórica no distaba mucho de la que se impartía en tiempos de Quintiliano. Los alumnos, después de haber aprendido los términos, las divisiones y las reglas de la retórica, se ejercitaban primero con algunos ejercicios elementales, y luego pasaban a elaborar las declamaciones, discursos ficticios, bien del género judicial, o controversias, bien del género deliberativo, o suasorias. Los temas políticos se seguían extrayendo de las experiencias de la república romana o incluso de las póleis griegas, pese a que en tiempos de Marciano hacia ya siglos que Roma tenía un régimen imperial; y los temas legales eran aún los de los tiempos de Cicerón y de Quintiliano, aunque las leyes hubieran cambiado y la jurisprudencia hubiera devenido en una materia propia de especialistas.

132

Cf. P. A. Meador (Jr.), «Quintilian and the Institutio oratoria», en Murphy 1983,

p. 176. 133 Los dos estudios principales sobre las fuentes del libro V de Marciano Capela siguen siendo las tesis doctorales, ya añejas, pero aún válidas, de David. A. G. Hinks, Martianus Capella on Rhetoric, Trinity College Cambridge, 1935, y Hans-Werner Fischer, Untersuchung über die Quellen der Rhetorik des Martianus Capella, Diss., Breslau, 1936. Cf. asimismo R. Johnson, «Rhetoric», en Stahl 1971, pp. 115-121; Pedro Rafael Díaz pp. 117159; Grebe 1999, pp. 213-277; Ramelli 2001, pp. XLVI-L; Guillaumin 2008, pp. 46-47.

[LVI]

INTRODUCCIÓN

Los contenidos de la enseñanza retórica, pese a los siglos transcurridos, siguieron, pues, siendo los mismos, y aunque las diversas codificaciones de la materia retórica presentan algunas variaciones según las diversas escuelas de elocuencia, la fuente principal es siempre Cicerón. Los tratados de retórica que aparecen en los siglos III y IV documentan la vasta popularidad y plena vigencia de las teorías ciceronianas.134 Mario Victorino, Grillio y el autor anónimo del tratado De adtributis personae et negotio redactaron comentarios a las obras retóricas de Cicerón.135 Otros autores redactaron breves resúmenes o compendia de las mismas, destacando las Institutiones oratoriae de Sulpicio Víctor (siglo IV),136 un árido compendio de definiciones y categorías con el título tomado prestado de Quintiliano; los tres libros del Ars Rhetorica de Fortunaciano (según el esquema de preguntas y respuestas), y el Ars rhetorica de Julio Víctor, cuyo tratado fue la primera obra de retórica que incluyó una sección sobre la redacción epistolar.137 Un tercer grupo de autores, más preocupados por el estilo, se dedicó a redactar tratados centrados exclusivamente en las figurae:138 Rutilio Lupo 134 Para un breve recorrido por estos rétores latinos menores, véase Bulmaro Reyes Coria, «Doce maestros de retórica latina después de Cicerón», Acta Poética 1415, 1993-1994, pp. 75-104. 135 Los textos y excerptas pueden consultarse en Carolus Halm, Rhetores Latini Minores, Leipzig, 1863, pp. 155-304 (Victorino); 596-606 (Grillio) y 593-595 (De adtributis). Una primera edición del comentario de Grillio, que ha sobrevivido solo parcialmente, fue publicado por Josef Martin,Grillius. Ein Beitrag zur Geschichte der Rhetorik, Paderborn: F. Schöningh, 1927 (reimpr. Meisenheim, 1968). Rainer Jakobi publicó una nueva edición del comentario de Grillio (Commentum in Ciceronis Rhetorica, Leipzig: Teubner-Saur, 2002), seguida de un comentario exhaustivo del texto (Grillius. Überlieferung und Kommentar, Berlin-New York: Walter de Gruyter, 2005). Cf. Asimismo Pierre Courcelle, «Pages inédites de Grillius sur le De inventione», RPh 29, 1955, pp. 34-38. 136 Cf. Pedro Rafael Díaz y Díaz, «Intellectio, iudicium, consilium y officia oratoris en el sistema retórico de Sulpicio Víctor», Humanitas 52, 2000, 123-154. 137 Sobre este grupo de tratadistas tardíos, cf. August Reuter, «Untersuchungen zu den römischen Technographen Fortunatian, Julius Victor, Capella und Sulpitius Victor», Hermes 28, 1893, pp. 73-134. Los textos pueden consultarse en Halm 1863, pp. 81-134 (Fortunaciano), pp. 313-352 (Sulpicio Víctor), pp. 373-448 (Julio Víctor). 138 Sobre este último grupo de tratadistas de figuras, cf. Michael Leff, «The Latin Stylistic Rhetorics of Antiquity», SM 40, 1973, pp. 273-279; Cecilia Medina LópezLucendo, Aproximación a la doctrina y la terminología retórica de las figuras de dicción

[LVII]

INTRODUCCIÓN

(siglo I d. C.),139 Áquila Romano (finales del siglo III o principios del siglo IV),140 Julio Rufiniano (siglo IV),141 el autor del Carmen de figuris vel schematibus (ca. 400)142 y el autor del De schematis dianoeas, probablemente escrito poco después del anterior.143 Más tardíos son los breves tratados sobre toda clase de reglas retóricas de Julio Severiano (segunda mitad del siglo V)144 y Emporio (siglos V-VI). Pero en la tratadística latina tardía, Tesis Doctoral, Universidad Complutense de Madrid, 2016, esp. pp. 77-112. 139 Publio Rutilio Lupo, rétor en tiempos de Tiberio, redactó en latín un tratado sobre las figuras titulado, según los manuscritos, Schemata dianoeas et lexeos ex Graecis Gorgiae versa. Es, por tanto, un compendio de la obra de Gorgias, un rétor griego contemporáneo de Rutilio que, según Quintiliano (Inst. IX 2, 102), compuso una obra sobre las figuras en cuatro libros. Algunos críticos la consideran una verdadera traducción, y tampoco faltan los que atribuyan la paternidad de la obra a un maestro de escuela de fines del s. II y comienzos del s. III d. C. Rutilio analiza cuarenta términos griegos, sin traducción al latín, y define e ilustra cada figura con un ejemplo tomado de la literatura griega o latina. Debido a la condición fragmentaria de los manuscritos, se han perdido partes importantes de la obra. Hay ediciones modernas de Giusseppina Barabino (Università di Genova, 1967) y de Edward Brooks (Leiden: Brill, 1970). 140 Cf. Halm 1863, pp. 1-21. Su obra De figuris sententiarum et elocutionis se basa en parte en el Arte retórica griega de Alejandro Numenio (s. II d. C.), quien, a su vez, discute las teorías rivales de Apolodoro de Pérgamo (ca. 104-. C.) y Teodoro de Gádara (fl. . C.); pero, al mismo tiempo, Áquila cita ejemplos de las obras de Cicerón (a veces mal citadas, pues cita de memoria). Trata sobre cuarenta y ocho figuras de pensamiento y de dicción, y da términos en latín equivalentes a las denominaciones griegas. Considera que el correcto uso de las figuras, que permiten embellecer el discurso, es lo que distingue a un buen orador. Cf. Michael Welsh, «The Transmission of Aquila Romanus», C & M 28, 1967 [1970], pp. 286-313; Emilia Bonanno, «Sul De figuris sententiarum et elocutionis liber di Aquila Romano», Sileno 12, 1986, pp. 73-78; Medina, 2016, pp. 81-88. 141 Cf. Halm 1863, pp. 22-37. Desarrolla treinta y ocho figuras y las ilustra con variados ejemplos tanto de la literatura griega como latina. Los manuscritos medievales atribuyen erróneamente otros dos breves tratados sobre figuras, De schematis lexeos y De schematis dianoeas, ilustrados con numerosos ejemplos de la obra de Virgilio. Cf. Medina 2016, pp. 105-107. 142 Cf. Halm 1863, pp. 38-62. «Es el más inusual de los tratados sobre figuras. Mientras que la doctrina sobre las figuras se basa en fuentes anteriores, los ejemplos y los términos empleados sorprenden, a menudo por su originalidad» (Medina 2016, p. 78). Cf. Medina 2016, pp. 89-99. 143 Cf. Halm 1863, pp. 63-70. Incluye sesenta y tres figuras y tiene como fuente principal la obra de Quintiliano. Cf. Medina 2016, pp. 101-104. 144 Cf. Halm 1863, pp. 355-370 (Severiano) y 561-574 (Emporio). Sobre Severiano, cf. Pedro Rafael Díaz y Díaz, «Julio Severiano. Reglas de Retórica. Recopilación esque-

[LVIII]

INTRODUCCIÓN

todos estos tratados tardíos, más centrados en la teoría que en la práctica, se limitan, en general, a repetir ad taedium las doctrinas retóricas romanas. En cuanto a Marciano Capela, George A. Kennedy145 sitúa su Retórica en una serie junto con el tratado De inventione de Cicerón, la obra del autor de la Rhetorica ad Herennium, así como con los breves compendios de Casiodoro e Isidoro. Dada la omnipresencia de Cicerón, resulta por ello sorprendente que Marciano jamás haga uso del arpinate, el autor y modelo central del canon de la retórica escolar, en sus dos primeros libros de Las Nupcias; pero todavía más sorprendente resulta el hecho de que en el libro V, sobre la retórica, Marciano, supuestamente un experto en leyes, cite con frecuencia mal a Cicerón, o incluso a veces lo malinterprete, siendo Cicerón el más grande de los juristas romanos. Para justificarlo, Richard Johnson146 sugiere que tal vez Marciano no tenía un conocimiento detallado de los discursos completos de Cicerón, sino sólo de extractos más o menos extensos de los mismos, aparte de obras técnicas sobre retórica, como el tratado Sobre la invención retórica. No obstante, parece que Marciano recibe el influjo ciceroniano a través del uso de fuentes intermedias, como son una serie de manuales latinos de retórica que, paralelamente al aluvión de manuales de retórica griegos aparecidos al calor de la Segunda Sofística (siglos I-II d. C.), o poco después, contienen —como señala A. G. Hinks—147 una mescolanza de materiales procedentes de Cicerón, de Quintiliano y de la Segunda Sofística, y a veces incluso de Hermágoras, autor muy anterior (hacia la mitad del siglo II a. C.). La fuente principal de Marciano, sea de forma directa a través de excerpta ciceronianos, sea de forma indirecta a través de intermediamática. Traducción y notas», Estudios de filología latina en honor del profesor Gaspar de La-Chica Cassinello, Granada: Universidad de Granada, 1991, pp. 47-72. Hay una edición moderna de los Praecepta artis rhetoricae de Severiano a cargo de Anna Luisa Castelli Montanari (Bologna: Pàtron, 1995). 145 Cf. Kennedy 1994, p. 24. 146 Cf. R. Johnson apud Stahl 1971, p. 85. 147 Cf. Hinks 1935, pp. 4-5.

[LIX]

INTRODUCCIÓN

rios, es Cicerón, y entre las obras ciceronianas el tratado Sobre la invención retórica, tanto en la estructura y en el tratamiento, como, sobre todo, en el contenido expuesto.148 La influencia del tratado ciceroniano se rastrea —como fuente directa— sobre todo en los primeros capítulos, cuando Marciano diserta sobre la definición y sobre las divisiones de la retórica, cuando trata de las constituciones y de las subdivisiones de la qualitas, y luego cuando expone el exordio, la proposición y la partición. Marciano hace uso también de los tratados de Cicerón Sobre el orador y El orador, especialmente para el tratamiento de la elocución, la memorización y la pronunciación (elocutio, memoria y actio o pronuntiatio). Capela desglosa su tratamiento de la retórica en tan solo dos grandes secciones: a) los officia oratoris (§§ 442-543), donde se incluyen las constitutiones (o status) y los argumenta; b) las partes orationis (§§ 544565). La misma separación estricta de estas dos áreas temáticas, como observa Sabine Grebe,149 la realiza Cicerón en sus Partitiones oratoriae;150 y en De oratore y en Orator también tiene en mente esta separación,151 si bien en el De oratore coloca la descripción de las partes del discurso bajo la dispositio,152 y en el Orator bajo la elocutio.153 En cambio, el autor de la Rhetorica ad Herennium incorpora las partes del discurso a las fases de elaboración del mismo (officia oratoris), o más exactamente a la inventio.154 Este esquema se consolida en lo sucesivo.155 148

Ibídem. Cf. Grebe 1999, p. 214. 150 Cic. Part. 3-26 (officia oratoris); 27-60 (partes orationis). 151 Cic. De orat. I 142-143; II 79-80; Orat. 50. 152 Cic. De orat. II 307-349 (dispositio); II 315-332 (partes orationis). 153 Cic. Orat. 52-236 (elocutio); 122-125 (partes orationis). 154 Rhet. Ad Her. I 4-III 15 (inventio): partes orationis del género forense (I 4-II 50); partes orationis del género deliberativo (III 2-9); partes orationis del género demostrativo (III 10-15). 155 Cic. Inv. I 10-II 178 (inventio): I 19-109 (partes orationis); Quint. Inst. III-VII (inventio): IV-VI (partes orationis). Al parecer, el esquema más antiguo de la retórica es la organización de la materia según las partes del discurso, mientras que los manuales helenísticos se organizan según los officia oratoris e incorporan las partes orationis con la inventio; cf. Karl Barwick, «Die Gliederung der rhetorischen TEXNH und die Horazische Epistula ad Pisones», Hermes 57, 1922, pp. 1-62; Kroll 1940, cols. 1096-1098. 149

[LX]

INTRODUCCIÓN

Resulta además muy llamativa la distinta extensión que Marciano dedica a estas dos grandes secciones: 102 parágrafos para los officia oratoris, solo 22 parágrafos para las partes orationis. Es más, dentro de los officia oratoris Marciano trata de otros temas, como los status y los argumenta, que a su vez se desglosan en numerosos aspectos, dando lugar así a un sistema muy ramificado, cuyo análisis exige más espacio que las menos detalladas partes orationis. Este diferente tratamiento de ambas secciones temáticas —más amplio y exhaustivo en la una que en la otra— no es algo propio y exclusivo de Marciano, sino que, como señala S. Grebe,156 se basa en la tradición de la teoría retórica. El autor de la Rhetorica ad Herennium, Cicerón y Quintiliano tratan igualmente los status y los argumenta dentro de la inventio.157 Algo similar es válido para los tratados retóricos tardíos. Los autores del siglo IV, Fortunaciano, Julio Víctor y Sulpicio Víctor describen el sistema retórico entero. Mientras Marciano separa los officia oratoris y las partes orationis, Fortunaciano y Julio Víctor tratan las partes del discurso dentro de la inventio que forma parte de las tareas del orador. Estos tres teóricos colocan los status bajo la inventio;158 Sulpicio Víctor, en cambio, procede de manera muy diferente: en el lugar de los officia oratoris figuran en su tratado la intellectio, la inventio y la dispositio, que abarca también la elocutio y la pronuntiatio; a continuación incluye las partes orationis y cierra su tratado con los status.159 Capítulo aparte merece el esbozo de análisis de las cláusulas métricas de la prosa artística que Marciano aborda dentro de la teoría de la elocutio (§§ 519-522). La doctrina marcianea de las cláusulas, 156

Cf. Grebe 1999, p. 215. Rhet. ad Her. I 4-III 15 (inventio): status y argumenta (I 18-II 26); Cic. Inv. I 10-II 178 (inventio): status y argumenta (I 10, 19 y II 11-178); Cic. De orat. II 114-306 (inventio): status y argumenta (II 114-177); Quint. Inst. III-VII (inventio): argumenta (V) y status (VII). 158 Fortunat. Rhet. I 1, p. 81,21-II 31, p. 120,19 Halm (inventio): II 12, p. 108,22II 31, p. 120,19 Halm (partes orationis), I 11, p. 89,21-II 11, p. 108,21 Halm (status); Iul. Vict. Rhet. 1, p. 373,22-18, p. 431,3 Halm (inventio): 15, p. 421,18-18, p. 431,3 Halm (partes orationis), 24-62, p. 325,3-352,37 Halm (status). 159 Sulp. Vict. Rhet. 4-16, p. 315,5-321,27 Halm (officia oratoris); 16-23, p. 321,28325,2 Halm (partes orationis); 24-62, p. 325,3-352,37 Halm (status). 157

[LXI]

INTRODUCCIÓN

como ha estudiado Pedro Rafael Díaz y Díaz,160 es un híbrido resultante de la aplicación de dos principios teóricos diferentes: el principio cuantitativo y el principio tipológico verbal. Marciano considera encomiables las cláusulas constituidas por dos pies, cada uno de ellos dotado de un esquema cuantitativo concreto y compuesto por un número fijo de sílabas. Por ello polemiza con Cicerón (§ 519), quien solo tiene en cuenta la cantidad silábica (rasgo suprasegmental) y prescinde de toda referencia a lo tipológico segmental, y rechaza los elementos clausulares básicos distinguidos por Cicerón, cuya doctrina al respecto considera confusa: pedes… quibus clausulae decenter aptentur… Cicero quadam permixta confusione perturbat… nec tamen certa sententia est.161 De todos los pies y ritmos considerados por Cicerón, Marciano solo acepta el ditroqueo (en Cicerón dicoreo), la célebre cláusula asiana, tan elogiada por los rétores romanos desde el autor de la Retórica a Herenio, si bien para Capela la cláusula ditrocaica debe estar conformada por dos palabras-pie de estructura cuantitativa trocaica, a diferencia de Cicerón que elogia la cláusula dicoreica tipo aestimasti. El rechazo de los ritmos dactílico, anapéstico y ditirámbico o yámbico parte en general del principio antimétrico formulado por Capela («Debemos evitar.. basar la estructura métrica en versos muy conocidos, y en especial los versos heroicos y yámbicos»),12 y se fundamenta en concreto, según Díaz y Díaz, en los siguientes puntos: 1) Las cláusulas son un añadido incidental, que 160 «La doctrina de las cláusulas en Marciano Capela», en Olegario García de la Fuente, coord., Actas del II Congreso Andaluz de Estudios Clásicos (Antequera, Málaga, 1984), Málaga: Sociedad Española de Estudios Clásicos-Delegación de Málaga, 1987, vol. II, pp. 155-159. 161 Para la doctrina ciceroniana de las cláusulas métricas, cf. Cic. Or 212-233; De or. III 184-186; cf. asimismo Quint. Inst. IX 4, 145-146 162 Vitamdum similiter… neve in notissimos versus et maxime heroicos structura fundatur dithyrambicosve versus. Por lo general, la tendencia general entre los rétores latinos es considerar el ritmo en la oratoria como un vicio (cf. Quint. Inst. IX 4, 72), pero Cicerón escapa deliberadamente a la norma y defiende que «la prosa debe someterse a ritmo, sin que llegue a ser verso» (Or. 188), para lo cual hay que evitar los ritmos de los versos más conocidos y populares, sobre todo los senarios yámbicos (Or. 189).

[LXII]

INTRODUCCIÓN

busca el ornatus de la expresión, y no algo connatural periódico, cual lo conciben Cicerón y Quintiliano; 2) Solo se puede hablar de cláusulas en los finales de frase, de miembro o de inciso; 3) Toda cláusula ha de estar formada necesariamente por dos palabras, cada una de las cuales debe constituir un pie; 4) De los dos pies que componen la cláusula lo que prioritariamente interesa es conocer el número de sílabas de la palabra-pie final; 5) El número de sílabas de la palabrapie final puede oscilar de 1 a 4; 6) El esquema cuantitativo de ambos pies se ha de amoldar al número de sílabas de las dos palabras que componen la cláusula. Para Capela se ha de dar una mecánica coincidencia entre pie y palabra; de resultas de ello, recomienda los siguientes tres tipos de cláusulas: 1) Yambo + Troqueo (o espondeo); 2) Troqueo + Troqueo (o espondeo); 3) Troqueo + Moloso (con sus variantes contextuales tetrasilábicas). El formalismo y mecanización a que somete la cláusula el africano, al tomar como punto de apoyo de su interpretación el criterio tipológico verbal, lo acerca, más bien, a los gramáticos romanos, al tiempo que lo aleja de la tradición retórica romana. «En efecto, los gramáticos romanos —observa Díaz y Díaz—163 siguieron una línea interpretativa de las cláusulas muy diferente a la de los rétores Cicerón y Quintiliano.164 Esa línea interpretativa distinta procede de la total ignorancia de las más elementales nociones rítmicas, así como de un graficismo de honda raigambre escolar». En efecto, la orientación tipológicogramatical es la dominante en los gramáticos latinos como Probo,165 Sacerdote,166 Diomedes,167 o en tratados gramaticales anónimos como el De compositionibus de Pseudo-Cesio Baso168 y el Fragmentum Bobiense ‘de structuris’.169 También se observan ciertas concordancias entre Capela y los gramáticos romanos a la hora de interpretar las 163 164 165 166 167 168 169

Op. cit. (1987), pp. 158-159. Cf. Cic. De or. III 49, 190; Quint. Inst. IX 4, 122-123. GLK IV 40-45. GLK VI 492-495. GLK I 464-472. GLK VI 308-312. GLK VI 627-629.

[LXIII]

INTRODUCCIÓN

cláusulas, como, por ejemplo, la preferencia por la cláusula Troqueo + Moloso.170 Esta orientación gramatical parece confirmarla el análisis de la Institutio de arte metrica, atribuida a Marciano Capela, texto descubierto en 1990 por Mario de Nonno, quien prepara una editio princeps.171 El cotejo de este texto con el resto de la tradición métrica latina pone en evidencia claros paralelismos con Servio (De centum metris en particular) y con Máximo Victorino, gramático de época incierta, del cual nos han llegado fragmentos de un De ratione metrorum commentarius. Además de Cicerón, se pueden reconocer otras fuentes secundarias en la Retórica de Marciano. Para el estilo literario Marciano toma algún material de Donato y de algunos gramáticos menores, y para su extenso tratamiento de las figuras (§§ 523-537), inusual en los rétores que describen el sistema retórico entero, recurre, como estudia detalladamente Sabine Grebe,172 al Liber de figuris de Áquila Romano,173 de donde toma fielmente tanto la estructura, como las treinta y tres figuras,174 y el orden de su tratamiento. Ambos autores escogen la clasificación dicotómica de los schemata,175 esto es, 170 Por ejemplo, Pseudo-Probo, que desarrolla la compositio prima a trocheo et moloso (GLK IV 43,11-15) o el Fragmentum Bobiense ‘de structuris’ (GLK VI 627,26-28), que concluye con las siguientes palabras: Sed et has, quas memoravi clausulas, si acrius advertas, in duarum generalium numerum reputabis, ex trochaeo et molosso, tribrachi et ditrochaeo. 171 M. De Nonno, «Un nuovo texto di Marziano Capella: la metrica», RFIC 118, 1990, pp. 129-144. 172 Cf. Sabine Grebe, «Change and Continuity in Rhetorical Writings. Aquila Romanus’ and Martianus Capella’s Treatises on the figurae sententiarum et elocutionis», AClass 43, 2000, pp. 45-69. Para la deuda de Marciano con Áquila Romano, cf. asimismo Fischer 1936, pp. 84-88. 173 Fortunaciano solo dedica media página (de la edición de Halm 1863) al tratamiento de las figuras, Julio Víctor menos de media página, y Julio Severiano, Sulpicio Víctor y el tratado de Agustín lo ignoran por completo. Áquila Romano le dedica dieciséis páginas y Rufiniano veinticinco. El amplio tratamiento de Marciano, que utiliza como fuente principal el tratado de Áquila, distingue su Retórica del resto de obras de la época; cf. Medina 2016, pp. 79 y 110-112. Hay una edición moderna del De figuris de Áquila a cargo de Martina Elice (Hildesheim: Olms, 2007). 174 En concreto, son diez figuras de pensamiento y veintitrés figuras de dicción. 175 Cf. Cic. De or. III 200.

[LXIV]

INTRODUCCIÓN

distinguen entre figuras de pensamiento y figuras de dicción, sin tomar en consideración los tropos (clasificación tricotómica).176 Ambos textos siguen el mismo orden: figuras de pensamiento, géneros de dicción, diferencias entre una figura de pensamiento y una figura de dicción, y figuras de dicción. La sección de las figurae elocutionis es mucho más detallada que la sección de las figurae sententiarum, y el pasaje sobre los genera elocutionis interrumpe el tratamiento de las figuras, rompiendo así con la tradición retórica.177 Ambos autores escogen las mismas figuras y las tratan en el mismo orden: normalmente comienzan dando la denominación griega y después la traducción latina,178 luego la definición, distinguiéndola siempre de figuras similares; y, por último, añaden uno o más ejemplos, tomados casi siempre de Cicerón,179 para ilustrar las complicadas explicaciones. No obstante estas evidentes similitudes, se advierten también algunas diferencias notables. El texto de Marciano comienza con la séptima figura de Áquila, la eironeía (simulatio), aunque esto se debe a que no se ha conservado la primera parte del texto de Marciano.180 176 Es la clasificación que, por ejemplo, sigue el autor de la Retórica a Herenio en el libro IV: figuras de dicción (19-41), tropos (42-46), figuras de pensamiento (47-68). 177 Normalmente se trata antes del apartado entero de las figuras (p. e. Cicerón, Sobre el orador), o después (p. e. Quintiliano). El autor de la Retórica a Herenio, sin embargo, lo trata en medio de la sección de las figuras de dicción (26-27). 178 Los nombres griegos son prácticamente los mismos, pero los términos latinos no siempre coinciden, sobre todo en los de las figuras de dicción, donde un tercio de los nombres de Marciano difieren de los de Áquila. 179 Marciano no cita directamente a Cicerón, sino a través de Áquila Romano, pero poseyó un texto del Liber de figuris mejor que el que nos ha llegado, como demuestra el ejemplo ciceroniano que ilustra la figura de la symploké (conexum), pues en la cita de Áquila (36, p. 33,20-22 Halm) falta la oración de relativo quos voluit, que sí figura en Cicerón (Leg. Agr. II 22) y en Marciano Capela (§ 534); cf. Albertus Gantz, De Aquilae Romani et Iulii Rufiniani exemplis, Diss. Berlin, 1909, p. 55. 180 Karl Halm estableció una gran laguna que abarcaría las seis primeras figuras de pensamiento catalogadas por Áquila Romano (§§ 1-6, pp. 23,8-24,20 Halm): 1. Προδιόρθωσις, praecedens correctio; 2. Λεπτολογία, leptología; 3. Προσωποποιία, personae confictio; 4. Ἠθοποιία, moralis confictio; 5. Ἀποσιώπησις, reticentia; 6. Ἐπιτροχασμός, percursio. Aparte de estas seis figuras, la introducción perdida de Marciano, según permite vislumbrar la comparación con el texto de Áquila (pp. 22,1-23,7 Halm), debió contener, al menos, sus aseveraciones sobre el solapamiento entre gramática y retórica,

[LXV]

INTRODUCCIÓN

Además, en el tratamiento de la mayoría de las figuras Marciano abrevia la definición, reduce el número de ejemplos o los suprime,181 y omite normalmente tanto los pasajes que tratan de historia de la retórica,182 como las observaciones sobre los efectos de las figuras y los consejos recomendando un uso moderado de las mismas con los que Áquila salpica sus explicaciones, reelaborando así el texto y adaptándolo a las necesidades de su propia obra. Las notables divergencias se deben, como concluye S. Grebe,183 a la distinta naturaleza y propósito de ambas compilaciones: la monografía de Áquila es un manual de carácter didáctico dirigida a un alumno que ha de emplear las figuras correctamente en la práctica retórica; el tratamiento de Capela es solo el capítulo de un libro de retórica que forma, a su vez, parte de una obra mucho más ambiciosa, de carácter enciclopédico, teórico y doctrinal, y por ello Capela debe reescribir el texto de Áquila en un tono más impersonal y de forma más breve y mucho más compacta, suprimiendo los consejos de carácter didáctico de su modelo. Junto a estas fuentes bastante obvias, hay otras, más difíciles de detectar, de las que también bebe Marciano. Según Hinks,184 Marciano empleó los comentarios de Mario Victorino a los tratados ciceronianos Sobre la invención retórica y Tópicos, lo cual, además, sirve para datar la obra de Marciano Capela: Victorino, tras su conversión al Cristianismo, tuvo que abandonar las aulas, pues un edicto del emperador

las subdivisiones de los esquemas, incluyendo sus nombres griegos, y el anuncio de la intención de comenzar por las figuras de pensamiento. 181 Marciano omite casi la mitad de los ejemplos de las figurae sententiarum de Áquila Romano: a veces, donde Áquila da dos o más ejemplos para una misma figura, Marciano los reduce a uno solo; otras veces abrevia el ejemplo citando solo las primeras palabras seguidas de la fórmula et caetera. Karl Barwick, en su reseña de la edición Teubneriana de Dick de 1925 (Gnomon 2, 1926, p. 187), achaca la omisión o abreviatura de estos ejemplos a la labor de los copistas. 182 Cf. Aquila, De figuris 9 (p. 25,6-8 Halm), 16 (p. 26,25-30), 19 (p. 28,23-26), 21 (p. 29,24-28), 30 (p. 31,23-31), 40 (p. 34,19-28). 183 Cf. Grebe 2000, p. 66. 184 Cf. Hinks 1935, pp. 38-41 y 63-65.

[LXVI]

INTRODUCCIÓN

Juliano del año 362 prohibía a los cristianos enseñar en las escuelas; por ello, a partir de esta fecha, Victorino se dedicó, en sus últimos años, a redactar obras teológicas. Sus comentarios a Cicerón son, por tanto, anteriores a la fecha del edicto imperial y fueron compuestos probablemente a mediados del siglo IV;185 la obra de Marciano, posterior a los comentarios de Victorino, debe datarse, por tanto, algo después. Para su teoría de las constituciones, Marciano, al parecer, empleó tres fuentes distintas, con frecuencia incompatibles: a) una fuente ciceroniana; b) una fuente que adopta un enfoque similar al que Quintiliano (Inst. III 2, 26) describe como «teodoreo», y que no es posible identificar y tampoco se encuentra en ningún otro autor latino; y c) una fuente claramente «hermagorea», que tal vez se podría identificar con la obra de Marcomano,186 importante fuente común, según Hinks,187 para Marciano, Fortunaciano y Sulpicio Víctor. De Marcomano desgraciadamente no se conserva nada, pero Hinks supone que era hermagoreo, contemporáneo de Hermógenes, y que redactó un comentario al tratado ciceroniano Sobre la invención retórica, aplicándole la teoría retórica griega posterior a Cicerón; también supone que Marcomano fue la fuente intermedia a través de la cual llegó hasta Marciano la doctrina de Quintiliano acerca de la memoria y la pronunciación, así como la obra de un teórico desconocido sobre el ductus causae y algo de las partes del discurso. En cuanto a los §§ 447-448 de Marciano, que tratan sobre los genera causarum (deliberativo, judicial y demostrativo), Marciano parece seguir una fuente perdida, probablemente griega, que, según Richard Johnson,188 entendió la teoría de Aristóteles al res-

185 Los comentarios de Victorino a las obras retóricas de Cicerón, en palabras de Hinks (1935, pp. 1-2), «can scarcely be placed earlier than about 325 and may well be much later». 186 Este oscuro rétor del siglo III es citado por Fortunaciano (98,26 Halm) y Victorino (173,34-35; 299,15 Halm). 187 Cf. Hinks 1935, pp. 120-122. 188 Cf. R. Johnson apud Stahl 1971, p. 119.

[LXVII]

INTRODUCCIÓN

pecto mejor que lo que se recoge en los manuales de los rétores latinos que han sobrevivido hasta nosotros. El problema es que este material, tal como el material «teodoreo» no identificado del que se habló anteriormente, pudo haberse transmitido a través de alguna otra fuente. Por último, Hinks189 no descarta la presencia de Varrón como fuente del libro V, ya que, si parece razonable pensar que Varrón está detrás de los libros III y IV de Marciano, lo mismo se puede conjeturar acerca del libro V, pero no se puede ir más allá de la conjetura, ya que no sabemos absolutamente nada acerca del libro de la enciclopedia varroniana que trataba sobre la retórica. En definitiva, parece que Marciano, para redactar su libro sobre la retórica, usó un número mayor de fuentes que para redactar sus otros libros. De ello puede concluirse que, en esta disciplina más que en las otras, Marciano trató de combinar y contrastar teorías conflictivas entre sí, pero, según R. Johnson,190 «with neither success nor consciousness of failure». Tras Marciano Capela, y para cerrar el capítulo de la pro ducción retórica de la Latinidad Tardía, destacan las obras retóricas de autores cristianos que no rechazaban la elocuencia, siempre y cuando estuviera al servicio de la propagación de la Verdad revelada: Agustín de Hipona (354-430), 191 Prisciano (fl. 189

Cf. Hinks 1935, pp. 122-123. Cf. ibídem. 191 Del Ars rhetorica del «Cicerón cristiano» solo se conserva un fragmento (pp. 137-151 Halm). La obra contiene un breve resumen de los officia oratoris (cap. 1, pp. 137,4-138,2), que Agustín eleva a siete (intellectio, inventio, iudicatio, ordinatio, explicatio, memoria, pronuntiatio); menciona la finalidad del orador (2-3, p. 138,3-33), se ocupa de las constituciones (4, p. 138,34-16, p. 147,17) y se interrumpe con la discusión de los géneros de causas (17, p. 147,18-21, p. 151,4). Para las cuestiones de la paternidad augustiniana y de la relación doctrinal de este opúsculo retórico con las teorías retóricas antiguas, en general, y con la doctrina del rétor griego Hermágoras, en particular, véase O. A. L. Dieter - W. Ch. Kurth, «The De rhetorica of Aurelius Augustine», Speech Monographs 35, 1986, pp. 90-108; cf. asimismo Pedro Rafael Díaz y Díaz, «Aurelio Agustín: Retórica. Traducción y notas», Fortunatae 3, 1992, pp. 329-357. Existe edición moderna del opúsculo retórico atribuido a Aurelio Agustín a cargo de Remo Giomini (Studi Latini e Italiani 4, 1990, pp. 7-82). 190

[LXVIII]

INTRODUCCIÓN

500),192 Casiodoro (ca. 490-ca. 583)193 e Isidoro de Sevilla (570636).194

4. LA

PRESENTE EDICIÓN

Los mismos criterios que animaron la edición del volumen I rigen igualmente para la elaboración del volumen II, por cuanto los investigadores que se suman ahora al proyecto editorial de Las Nupcias los hacen suyos: exhaustividad, legibilidad y traducción filológica; por lo que, para más detalles, remitimos, brevitatis causa, a lo allí dicho.195 Como es lógico, se han incorporado al Index editionum et commentationum las referencias bibliográficas que tienen que ver exclusivamente con los libros capelianos del Trivium. Por la misma razón, se adjunta un suplemento al capítulo de la Bibliografía, donde se incorporan además las últimas novedades y algunos olvidos. En la Introducción y en las notas a la traducción, algo prolijas, reconocemos la deuda con las valiosas aportaciones de los estudiosos y comentaristas que nos precedieron, especialmente con William H. Stahl (1971-1977), Ilaria Ramellli (2001, ll. I-IX), Díaz y Díaz (1991, l. V; 1995, l. III), Sabine Grebe (Teubner 1999, ll. I-IX), Michel Ferré (C.U.F. 2007; l. IV), y Linda Siben (2012, l. IV). 192 Su tercer tratado dirigido a Símmaco es una traducción de los ejercicios retóricos de Hermógenes. Cf. Pedro Rafael Díaz y Díaz, «Prisciano: Ejercicios preparatorios de Retórica (Traducción y notas)», Granada, Universidad de Granada, 1992, pp. 69-87. 193 El capítulo De rhetorica en las Institutiones de Casiodoro (II 2) es un breve resumen de todo el sistema retórico. Mientras Marciano coloca las constituciones y los argumenta dentro de la inventio, Casiodoro trata los status (§§ 4-6) entre los oficios del orador (§ 2) y las partes del discurso (§ 9), y los argumenta (§§ 11-15) después de los officia oratoris y las partes orationis. La argumentatio de Casiodoro no guarda ningún parecido con la de Marciano; sí pueden compararse los topica, que Casiodoro describe dentro de la dialéctica (II 3, 15-16); cf. Grebe 1999, p. 217. 194 El obispo de Sevilla dedica algunos capítulos de sus Etimologías a la Retórica, sobre todo en los dos primeros libros; como Boecio y Casiodoro, la relaciona con la Gramática y la identifica con el discurso forense. Su estudio se centra sobre todo en la dispositio y en la doctrina de las figuras, con numerosos ejemplos. 195 Pp. CXI-CXIII.

[LXIX]

INTRODUCCIÓN

Baldomero Macías Rosendo y Fuensanta Garrido Domené se han hecho cargo de la edición crítica, traducción y notas de los libros III (Gramática) y IV (Dialéctica) respectivamente, en tanto que Fernando Navarro Antolín se ha ocupado de la Retórica (libro V). Los autores desean dejar constancia expresa de su agradecimiento a Jesús Medina Martínez, responsable de la Unidad de Obtención de Documentos de la Biblioteca Central de la Universidad de Huelva. Fuensanta Garrido Domené desea dejar constancia de su más profundo y sincero agradecimiento a la profesora D.ª María Begoña Domené Martínez por su detenida y acertada revisión del tratamiento que de los conceptos lógicos hace Marciano Capela a lo largo del libro IV sobre la Dialéctica. Este trabajo se incluye en el Proyecto de Investigación I+D+I «Edición Crítica, Traducción y Comentario del De nuptiis Philologiae et Mercurii de Marciano Capela» (FFI2012-35086) del Ministerio de Economía y Competitividad, con vigencia en el trenio 2013-2016).

[LXX]

BIBLIOGRAFÍA ADICIONAL ACKRILL, John Lloyd, Aristotle’s Categories and De interpretatione, Oxford, 1963. AGATI, Maria Luisa, Il libro manoscritto. Introduzione alla codicologia, Roma: L’Erma di Bretschneider (Studia archaeologica, 124), 2003. ANDRÉ, Jacques, Étude sur les termes de couleur dans la langue latine, Paris: L. Jean, 1949. —, «Les adjectifs et adverbes à valeur intensive en ‘per-’ et ‘prae-’», REL 29, 1952, pp. 121-154. —, Emprunts et suffixes nominaux en latin, Geneva: Collection Hautes Études du monde gréco-romain, 1971. ARMISEN-MARCHETTI, Mireille, Sapientiae facies. Étude sur les images de Sénèque, Paris: Les Belles Lettres, 1989. ASTORGANO ABAJO, Antonio, «El abate aragonés Vicente Requeno (17431811), restaurador de artes grecolatinas: el encausto», EClás 140, 2011, pp. 77-102. BAKHOUCHE, Béatrice, «Jeu de miroirs dans les intermèdes auctoriaux des Noces de Philologie et Mercure de Martianus Capella», Latomus 74.2, 2015, pp. 417-440. BARATIN, Marc-DESBORDES, Françoise, L’analyse linguistique dans l’Antiquité classique, Paris: Klincksieck, 1981. BETTINI, Maurizio, Voci: antropologia sonora del mondo antico, Torino: G. Einaudi, 2008. BLANCHÉ, Robert, Introduction à la logique contemporaine, Paris: A. Colin, 1968. —, La logique et son histoire d’Aristote à Russell, Paris: A. Colin, 1970. BOCHENSKI, Joseph M., Ancient Formal Logic, Amsterdam: NorthHolland Publishing Company, 1957. [LXXI]

INTRODUCCIÓN

BODÉUS, Richard, Aristote, Catégories, Paris: Les Belles Lettres, 2001. BOTTER, Barbara, «Aristotele, Categorie, 2. Individuo e individuazione», en Maddalena Bonelli y Francesca Guadalupe Masi, Studi sulle Categorie di Aristotele, Amsterdam: Hakkert, 2011, pp. 51-75. BROWN, P. Michael, Lucretius, De rerum natura, with an introduction, text, translation and commentary, Warminster: Aries and Philips, 1997. CARDIGNI, Julieta, «La construcción discursiva del epitalamio: contrastes y oposiciones en De nuptiis Mercurii et Philologiae de Marciano Capela», Anales de Filología Clásica 26, 2013, pp. 19-34. CONSO, Daniéle, «Quelques problèmes de synonimie à propos de forma», en Claude Moussy, ed., Les problèmes de la synonymie en latin. Colloque du Centre Alfred Ernout, Université de Paris 4., 3 et 4 juin 1992, Paris: Presses de l’Université Paris-Sorbonne, 1994, pp. 59-71. —, «Remarques sur la terminologie du Liber Peri Hermeneias et de la tradition logique de langue latine antérieure à Boèce», Latomus 60.4, 2001, pp. 944-961. CORA, R., «Il III libro di Marziano Capella (Grammatica)», Atti e Memorie dell’Academia Patavina di Scienze e Lettere ed Arti 83, 1970, p. 32 (presentación de traducción). CORREIA, Manuel, «La similitud de los tratados silogísticos de Boecio y Apuleyo», Teología y Vida 52, 2011, pp. 291-306. COURCELLE, Pierre, «Gymnases et philosophie dans la littérature latine», RPh 53, 1979, pp. 215-226. CRIBIORE, Raffaella, Writings, Teachers, and Students in Graeco-Roman Egypt, Atlanta: Scholars Press, 1996 (American Studies in Papyrology, 36). CRISTANTE, Lucio, Martianus Capella: Les Noces de Philologie et de Mercure. Tome IV. Livre IV. La Dialectique. Texte établi et traduit par M. Ferré», CR 59, 2009, pp. 304-305. —, «Glosse come forma del testo nel De nuptiis Philologiae et Mercurii di Marziano Capella», Voces 21, 2010, pp. 69-87. [LXXII]

INTRODUCCIÓN

CUPAIUOLO, Fabio, Un capitolo sull’esametro latino. Parole e finali dattiliche o spondaiche, Napoli: Libreria scientifica editrice, 1963. DAGR: DAREMBERG, Charles Victor et al., Dictionnaire des Antiquités Grecques et Romaines, 5 vols., Paris: Hachette, 1887-1919. DE MEO, Cesidio, Note semantiche sulle formazioni latine in –bilis, Bologna: Pàtron Editore, 1972. DEGNI, Paola, Usi delle tavolette lignee e cerate nel mondo greco e romano, Messina: Sicania, 1998. DEL CORSO, Lucio, «Libri di scuola e sussidi didattici nel mondo antico», en Lucio del Corso y Oronzo Pecere edd., Libri di scuola e pratiche didattiche. Dall’Antichità al Rinascimento, Atti del Convegno Internazionale di Studi (Cassino, 7-10 maggio 2008), Cassino: Università di Cassino, 2010, pp. 71-110. DÍAZ Y DÍAZ, Pedro Rafael, «La doctrina de las cláusulas en Marciano Capela», en Olegario García de la Fuente, coord., Actas del II Congreso Andaluz de Estudios Clásicos (Antequera, Málaga, 1984), Málaga: Sociedad Española de Estudios Clásicos-Delegación de Málaga, 1987, vol. II, pp. 155-159. —, «Intellectio, iudicium, consilium y officia oratoris en el sistema retórico de Sulpicio Víctor», Humanitas 52, 2000, pp. 123-154. DILLON, Sheila, The Female Portrait Statue in the Greek World, Cambridge: Cambridge University Press, 2010. D’ONOFRIO, Giulio, Fons scientiae: la dialettica nell’Occidente tardoantico, Napoli: Liguori, 1984. ELICE, Martina, Romani Aquilae De figuris, introduzione, testo critico e commento a cura di M. Elice, Zürich-New York: Hildesheim, 2007. ERHARDT-SIEBOLD, Erika von-ERHARDT, Rudolf von, Cosmology in the «Annotationes in Marcianum»: More Light on Erigena’s Astronomy, Baltimore: Williams & Wilkins, 1940. ERNOUT, Alfred-MEILLET, Antoine, Dictionnaire étymologique de la langue latine: Paris: Klincksieck, 2001. FAIT, Paolo, «Aristotele, Categorie, 1. Omonimi, sinonimi, paronimi», en Maddalena Bonelli y Francesca Guadalupe Masi, op. cit., pp. 33-50. [LXXIII]

INTRODUCCIÓN

FERRATER MORA, José, Diccionario de Filosofía, 5 vols., Madrid: RBA, 2005 (col. Grandes obras de la cultura). FERRÉ, Michel, «Les modes de syllogismes hypothétiques dans la dialectique de Martianus Capella», AC 72, 2003, pp. 167-185. —, «Le chapitre sur la dialectique du De nuptiis Philologiae et Mercurii de Martianus Capella dans la dialectique latine», REA 106, 2004, pp. 147-173. FREDE, Michael, «The Origins of Traditional Grammar», en Robert E. Butts y Jaakko Hintikka, eds., Historical and Philosophical Dimensions of Logic, Methodology and Philosophy of Science, Dordrecht: Springer Science & Business Media, B.V., 1977, pp. 609-637. —, «Individuals in Aristotle», en Essays in Ancient Philosophy, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1987, pp. 49-71 (= «Individuen bei Aristoteles», Antike und Abendland 24, 1978, pp. 16-39). GAIDE, Françoise, «Les substantifs diminutifs’ latins en …lus, …la ou …lum», RPh 66, 1992, pp. 15-27. GANTZ, Albertus, De Aquilae Romani et Iulii Rufiniani exemplis, Dissertatio inauguralis philologa, Berlin, 1909. GARRIDO DOMENÉ, Fuensanta, «Las fuentes del libro IV de Las nupcias de Mercurio y Filología: lecturas paralelas», en Cristóbal Macías Villalobos et al., eds., Europa Renascens: La cultura clásica en Andalucía y su proyección europea, Zaragoza: Libros Pórtico, 2015, pp. 149-166. —, «Estudio comparativo del léxico dialéctico del libro IV de Las nupcias de Mercurio y Filología», en Alfonso García Leal - Clara Elena Prieto Entrialgo, eds., Latin vulgaire - latin tardif. XI, Hildesheim - Zürich - New York: Olms-Weidmann, 2017, pp. 553-565. GENTILI, Bruno-LOMIENTO, Liana, Metrica e ritmica. Storia delle forme poetiche nella Grecia antica, Milano: Mondadori, 2003. GOURINAT, Jean-Baptiste, Théories de la phrase et de proposition de Platon à Averroès, Paris: Éditions Rue d’Ulm, 1999 (Études de Litterature Ancienne 10). —, La dialectique des Stoïciens, Paris: Vrin, 2000. [LXXIV]

INTRODUCCIÓN

GUZMÁN BRITO, Alejandro, «Los orígenes de la noción de sujeto de derecho», Revista de estudios histórico-jurídicos 24, 2002. En: goo.gl/MEiE7w. HADOT, Pierre, Porfirio e Vittorino, Milano: Vita e Pensiero, 1993 (= Porphyre et Victorinus, Paris: Études Augustiniennes, 1968). —, Marius Victorinus. Recherches sur la vie et son oeuvre, Paris: Études Augustiniennes, 1971. HAMELIN, Octave, Le système d’Aristote, Paris: Alcan, 1920. HEYDENREICH, Ludwig Heinrich, «Dialektik», en Otto Schmitt et al., Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, vol. III, Stuttgart: Druckenmüller, 1954, coll. 1387-1400. HOFFMANN, Johann Baptist-SZANTYR, Anton, Lateinische Syntax und Stilistik, München: C. H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung, 1963. HOLTZ, Louis, Donat et la tradition de l’enseignement grammatical. Étude sur l’Ars Donati et sa diffusion (IVe-IXe siècle) et édition critique, Paris: CNRS, 1981. KLIBANSKY, Raymond, «The Rock of Parmenides», Mediaeval and Renaissance Studies 1, 1941-1943, pp. 178-186. KNEALE, William and Martha, The Development of Logic, Oxford: Clarendon Press, 1962. LAUSBERG, Heinrich, Manual de Retórica Literaria, Madrid: Gredos, 1967 (=Handbuch der literarischen Rhetorik. Eine Grundlegung der Literaturwissenschaft, München: Franz Steiner Verlag, 1960). MALTBY, Robert, A Lexicon of Ancient Latin Etymologies, Leeds: Francis Cairns, 1991. MANTOVANI, Dario, «Aspetti documentali del processo criminale nella repubblica. Le tabulae publicae», Mélanges d’Archéologie et d’Histoire de l’École Française de Rome 112.2, 2000, pp. 651-691. MAROUZEAU, Jules, L’ordre des mots dans la phrase latine, vol. III, Paris: Les Belles Lettres, 1949. MASI, Francesca Guadalupe, «Aristotele, Categorie, 5, 2a11-3a6. Sostanza prima e sostanze seconde», en Maddalena Bonelli-Francesca Guadalupe Masi, eds., Studi sulle Categorie di Aristotele, Amsterdam: Adolf M. Hakkert, pp. 95-112. [LXXV]

INTRODUCCIÓN

MATES, Benson, Stoic Logic, Berkeley: University of California Press, 1961. MEYER, Elizabeth A., Legitimacy and Law in the Roman World. Tabulae in Roman Belief and Practice, Cambridge: Cambridge University Press, 2004. MINIO-PALUELLO, Lorenzo, «The Text of the Categoriae: the Latin Tradition», CQ 39, 1945, pp. 63-74. —, Opuscula, Amsterdam: Hakkert, 1972. MONTEFUSCO CALBOLI, Lucia, «Ἐνάργεια et ἐνέργεια: l’évidence d’une démonstration qui signifie les choses en acte (Rhet. Her. 4,68)», Pallas 69, 2005, pp. 43-58. MORETTI, Gabriella, «Marziano Capella e il sistema delle arti liberali dal Tardoantico al Medioevo», en Antropologia medievale, Genova: Parola viva, 1984, pp. 94-117. —, «Ardebat Heraclitus, udus Thales, circumfusus atomis Democritus videbatur: iconografia filosofica e paradisi degli intellettuali in Marziano Capella», en L'atomo fra scienza e letteratura. Atti delle XII Giornate Filologiche genovesi (Genova, 20-21 febrero 1984), Genova: Università di Genova. Istituto di Filologia classica e medievale, 1985, pp. 163-179. —, «Allegoria, allegoresi e personificazione allegorica: techniche di intertestualità nel De nuptiis Philologiae et Mercurii di Marziano Capella», en M. Bonafin, ed., Intertestualità. Materiali di lavoro del Centro di ricerche in scienza della letteratura, Genova: Il Melangolo, 1986, pp. 57-66. —, Acutum dicendi genus. Brevità oscurità, sottigliezze e paradossi nelle tradizioni retoriche degli Stoici, Bologna: Pàtron, 1995. —, «La maga Dialettica (fra metafore polemiche antiche, difficoltà esegetiche e varianti iconografiche: gli intricati sentieri dell’interpretazione», Humanistica 9, 2014, pp. 219-247. —, «Harmonia allegorica: il melos multiforme che fonda l’armonia del mondo nel IX libro del De nuptiis di Marziano Capella», PAN, n.s., v. 2, (2013), pp. 131-158. MORTARA GARAVELLI, Bice, Manuale di retorica, Milano: Bompiani, 2002. [LXXVI]

INTRODUCCIÓN

MULLER, Robert, Les Mégariques. Fragments et témoignages, Paris: Vrin, 1985. OLMOS GÓMEZ, Paula, «Rhetoric, Satire and Encyclopaedia in Martianus Capella», en David Hernández de la Fuente, ed., New Perspectives and Late Antiquity, Cambridge: Cambridge Scholars Publishing, 2011, pp. 327-352. OEHLER, Klaus, Aristoteles. Kategorien, Darmstadt: Wissenschaftliche Buschgesselschaft, 1984. ORLANDINI, Anna, «Demonstrare: des rapports entre la rhétorique et la médicine à Rome», Pallas 69, 2005, pp. 309-321. OWEN, Gwilym Ellis Lane, «Inherence», Phronesis 10, 1965, pp. 97105. PÉPIN, Jean, Saint Augustin et la dialectique, Villanova, PA.: Villanova University Press, 1976. PERROT, Jean, Les dérivés latins en –men et –mentum, Paris: Klincksieck,1961. PESCE, Domenico, Aristotele. Le categorie, Padova: Liviana, 1966. PRANTL, Karl, Geschichte der Logik im Abendlande, vol. I, Leipzig: Hirzel, 1855. RACIONERO, Quintín, Aristóteles. Retórica, Introducción, traducción y notas, Madrid: Gredos, 2000. RAMELLI, Ilaria,Scoto Eriugena, Remigio di Auxerre, Bernardo Silvestre e Anonimi. Tutti i commenti a Marziano Capella. Testo latino a fronte, Milano: Bompiani, 2001. RELIHAN, Joel C., «Martianus Capella, the good teacher», Pacific Coast Philology, 22, 1987, pp. 59-70. RESCHER, Nicholas, Galen and the Syllogism, Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1966. REYES CORIA, Bulmaro, «Doce maestros de retórica latina después de Cicerón», Acta Poética 14-15, 1993-1994, pp. 75-104. RINI, Enrico, Contorni a contrasto: i concetti di parte e tutto in Aristotele, Tesi di dottorato, Milano, 2011. [LXXVII]

INTRODUCCIÓN

RONCAGLIA, Aurelio, «Il verbum dicendi garrire nelle Kharagiat mozarabiche», en Letterature comparate: problemi e metodo. Studi in onore di Ettore Paratore, Bologna: Pàtron, 1981, pp. 973-982. SÁNCHEZ SALOR, Eustaquio, «La última poesía latino-profana: su ambiente», EClás 86, 1981, pp. 11-162. SCHNEIDER, Werner J., «Gegenwärtige Vergangenheit zu einer missdeuteten Wendung bei Martianus Capella (9,928 s.)», RhM 142, 1999, pp. 93-110. SERBAT, Guy, Casos y funciones, Madrid: Gredos, 1998. SIBEN, Linda, Martianus Capella, De Nuptiis Philologiae et Mercurii Liber IV. Introduzione, traduzione, commento, Università degli Studi di Udine, 2012, Tessi di dottorato. SICHIROLLO, Livio. Dialettica, Milano: ISEDI, 1973. SULLIVAN, Mark W, Apuleian Logic. The Nature, Sources, and Influence of Apuleian’s Peri Hermeneias, Amsterdam: North-Holland Publishing Company, 1967. TRAINA, Alfonso - BERNARDI PERINI, Giorgio, Propedeutica al latino universitario, Bologna: Pàtron, 19986. TRICOT, Jules, Aristote, Organon, I Catégories, Paris: Vrin, 1966a. —, Traité de logique formelle, Paris: Vrin, 1966b. VOLPI, Franco, Arthur Schopenhauer. El arte de tener razón Expuesto en 38 estratagemas, Madrid: Alianza, 2006. ZADRO, Attilio, Aristotele, I Topici. Traduzione, introduzione e commento, Napoli: Luigi Loffredo, 1974. ZANATTA, Marcello, Aristotele, Le Categorie, Milano: BUR, 19975.

[LXXVIII]

INDEX EDITIONVM ET COMMENTATIONVM QVAE IN APPARATV CRITICO LAVDANTVR Arntzenius

Barthius

Barwick Basileensis

Bentley

Bondamus

Henricus Ioannes ARNTZENIVS, Miscellaneorum liber, Traiecti ad Rhenum, apud Abrahamum van Paddenburg, en I. van Schoonhoven et socios, 1774 (= Traiecti ad Rhenum, apud Guil. Henr. Kroon, 1765). Caspar BARTHIVS, Adversariorum commentariorum libri sexaginta, Francofurti ad Moenum: typis Wechelianis, apud Danielem et Davidem Aubrios, et C. Schleichium, 1624. «Martianus Capella edidit Adolfus Dick, Leipzig 1925, B. G. Teubner», Gnomon 2, 1926, 182-191. Martiani Minei Capellae de nuptiis Philologiae et Mercurii, libri II: ad haec de septem artibus liberalibus libri eiusdem singuli, utpote de grammatica liber tertius, dialectica liber quartus, rhetorica liber quintus, gaeometria (sic) liber sextus, arithmetica liber septimus, astronomia liber octavus, musica liber nonus: accurate ad veterum exemplariorum fidem à mendis, quibus scatebant, vindicati, omnique ideo harum artium studioso, non minus necessarii, quam utiles. Impressum Basileae: excudebat Henricus Petrus, mense Martio, anno MDXXXII. Richard BENTLEY apud Albert STACHELSCHEID, «Bentley’s Emendationes von Mart. Cap.», RhM 36, 1881, pp. 157-158. Petrus BONDAM, Variarum lectionum libri duo, in quibus quaedam iuris civilis, plura vero aliorum [LXXIX]

INTRODUCCIÓN

Böttger

Burmannus

Capdeville

Chevalier

Christ

Cortius Cristante

Dick 1885 Dick 1890

Dick [1925]

scriptorum loca vel emendantur, vel ex codicibus manuscriptis corriguntur et supplentur, Zutphaniae, apud A. I. Van Hoorn, bibliopolam, 1759. Carolus BÖTTGER, «Ueber Martianus Capella und Seine Satira, nebst einigen kritischen Bemerkungen», Neue Jahrbücher für Philologie und Pädagogik, Suppl. Bd. XIII, 1847, pp. 590-622. Pieter BURMANN, P. Ovidii Nasonis opera omnia. P. Burmannus ad fidem veterum exemplarium castigavit, Amstelodami, 1727. Gérard CAPDEVILLE, «Les dieux de Martianus Capella», Revue de l’Histoire des Religions 213, 1996, pp. 251-299. Jean-Frédéric CHEVALIER, Les noces de Philologie et de Mercure, Tome I: Livre I, París: Les Belles Lettres, 2014. Emmedationes Gulielmi CHRIST apud editionem Caroli Halmii, Rhetores Latini minores, Lipsiae, in aedibus B. G. Teubneri, 1863. Gottlieb KORTTE, apud editionem Ulr. Frid. Kopp, Francofurti ad Moenum, 1836. Lucio CRISTANTE, Martiani Capellae de nuptiis Philologiae et Mercurii libri I-II, Hildesheim: Weidmann, 2011. Adolfus DICK, De Martiano Capella emendando, Diss., Bernae, 1885. Adolfus DICK, De Martiano Capella emendando altera pars, in urbe St. Galli, typis expressit M. Kaelin, 1885. Adolfus DICK, Martianus Capella, editio stereotypa correctior editionis anni 1925; addenda et corrigenda iterum adiecit Jean PRÉAUX, Stutgardiae, in aedibus B. G. Teubneri, 1978. [LXXX]

INTRODUCCIÓN

Erfordensis Eyssenhardt 1861

Eyssenhardt 1862

Eyssenhardt 1863a

Eyssenhardt 1863b

Eyssenhardt 1864a

Eyssenhardt 1864b

Eyssenhardt [1866]

Francofortensis

Goezius Graff

Nikolaus Marschalk, De grammatica liber cum commentariolo, Erfurt: Wolfgang Schenk, 1500. Franciscus EYSSENHARDT, Commentationis criticae de Marciano Capella particula, Berolini: Typis expressit Gustavus Lange, 1861. Franciscus EYSSENHARDT, «Emendationes locorum aliquot Marciani Capellae», RhM 17, 1862, pp. 638640. Franciscus EYSSENHARDT, «Emendationes locorum aliquot Marciani Capellae. Continuatae», RhM 18, 1863, pp. 323-326. Franciscus EYSSENHARDT, «Emendationes locorum aliquot Marciani Capellae. Continuatae», RhM 18, 1863, pp. 637-639. Franciscus EYSSENHARDT, «Emendationes locorum aliquot Marciani Capellae. Continuatae», RhM 19, 1864, pp. 152-154. Franciscus EYSSENHARDT, «Emendationes locorum aliquot Marciani Capellae. Continuatae», RhM 19, 1864, pp. 479-480. Franciscus EYSSENHARDT, Martiani Capellae de nuptiis Philologiae et Mercurii, Lipsiae, in aedibus B. G. Teubneri, 1866. Grammatica Martiani Foelicis Capellae cum Iohannis Rhagii Aesticampiani rhetoris et poetae praefatione. Impressa Francphordio per honestos viros Nicolaum Lamperter et Balthasar Murrer, anno Domini MDVII. Johann Adam GOEZ, Martiani Capellae libri I-II, Norimbergae: Monath & Kussler, 1794. Eberhard Gottlieb GRAFF, Althochdeutsche, dem Anfange des 11ten Jahrhunderts angehörige, Übersetzung und Erlaüterung der von Martianus Capella verfasten 2 Bücher De nuptiis Mercurii et [LXXXI]

INTRODUCCIÓN

Grotius

Halm

Haupt Heinsius 1652

Heinsius 1664 Kopp

Krahner

Philologiae, Berlin: in der Nicolaischen Buchhandlung, 1847. Hugeianus GROTIVS: Martiani Minei Felicis Capellae Carthaginiensis viri proconsularis Satyricon, in quo De nuptiis Philologiae et Mercurii libri duo, De septem artibus liberalibus libri singulares. Omnes, et emendati, et Notis sive Februis Hug. Grotii illustrati. Ex officina Plantiniana, apud Christophorum Raphelengium, Accademia Lugduno-Bat. Typographum, 1599. Karl HALM: Rhetores Latini minores, ex codicibus maximam partem primum adhibitis emendabat Carolus Halm, Lipsiae: in aedibus B. G. Teubneri, 1863. Moritz HAUPT, Opuscula, I-III, Lipsiae, impensis S. Hirzelii, 1875-1876. Nicolaus HEINSIVS, Operum P. Ovidii Nasonis editio nova, Amstelodami: typis Ludovici Elzevirii, sumptibus Societatis, 1652. Nicolaus HEINSIVS, P. Vergilius Maro, Amstelodami: ex officina Elzeviriana, 1664. Ulrich Friedrich KOPP: Martiani Minei Felicis Capellae, Afri Carthaginensis, De nuptiis Philologiae et Mercurii et De septem artibus liberalibus libri novem. Ad codicum manuscriptorum fidem cun notis Bon. Vulcanii, Hug. Grotii, Casp. Barthii, Cl. Salmasii, H. J. Arntzenii, Corn. Vonckii, P. Bondami, L. Walthardi, Io. Ad. Goezii, Henr. Susii, Marc. Meibomi aliorumque partim integris partis selectis et commentario perpetuo edidit Vlricus Fridericus Kopp, Hassus Cassellanus, Francofurti ad Moenum: prostat apud Franciscum Varrentrapp, 1836. Leopold Heinrich KRAHNER, Commentatio de Varrone ex Marciani Capellae Satura supplendo, [LXXXII]

INTRODUCCIÓN

Diss. Friedland, 1846 (= «Cap. 1. De Varronis philosophia», Zu der öffentlichen Prüfung der Böglinge des Friedländischen Gymnasium, Dr. Robert Unger, Director, Neubrandenburg: Druck der Hofbuchdruckerei von C. Hoepfner, 1846). Lenaz Luciano LENAZ, Martiani Capellae De nuptiis Philologiae et Mercuri liber II, introduzione, traduzione e commento, Padua: Liviana Editrice, 1975. Lugdunensis Martiani Minei Capellae Carthaginensis de nuptiis Philologiae, et septem artibus Liberalibus libri novem optime castigati, Lugduni: apud haeredes Simonis Vincentii, 1539. Maass Ernestus MAASS, De Sybillarum indicibus, Dissertatio inauguralis philologica, Gryphiswaldiae, 1879; Berolini: Weidmann, 1879. May Fridericus MAY, De sermone Martiani Capellae —ex libris I et II— quaestiones selectae, Diss., Marpurgi Chattorum: Typis K. Euker, 1936. McDonough Christopher James MCDONOUGH, The Verse of Martianus Capella. Text, Translation and Commentary of the Poetry in Books 1-5, Diss. University of Toronto, 1968. McDonough 1974 Christopher James MCDONOUGH, «Nonnulla Martianea», Philologus 118, 1974, pp. 285-289. McDonough 1976 Christopher James MCDONOUGH, «The Verse of Martianus Capella: Notes and Emendations», RhM 119.2, 1976, pp. 185-191. Morelli 1909 Cesare MORELLI, «Quaestiones in Martianum Capellam», SIFC 17, 1909, pp. 231-264. Morelli 1910 Cesare MORELLI, «L’epitalamio nella tarda poesía latina», SIFC 18, 1910, pp. 319-342. Mutinensis Opus Martiani Capellae de nuptiis Philologiae et Mercuri liberi (sic) duo; De Grammatica liber tertius; De Dialectica liber quartus; De Rhetorica liber quintus; De Geometria liber sextus; De Arithmetica [LXXXIII]

INTRODUCCIÓN

Petersen

Préaux 1961 Préaux 1962 Préaux 1974

Ramelli

Reinesius

Ruhnkenius

Salmasius 1671

liber septimus; De Astronomia liber octavus; De Musica liber nonus. Impressus Mutinae, anno salutis MCCCCC, die XV mensis Maii, per Dionysium Bertochum. Fredericus Julius PETERSEN, De Martiano Capella emendando, Helsingforsiae, ex officina Frenckelliana, 1870, Diss. Imperialis Universitas Alexandrea in Fennia. Jean-G. PRÉAUX, «Un nouveau mot latin: l’adjetif nugulus», RPh 35, 1961, pp. 225-231. Jean-G. PRÉAUX, «Un texte méconnu sur Tagès», Latomus 21, 1962, pp. 379-383. Jean-G. PRÉAUX, «Le culte des Muses chez Martianus Capella», en Mélanges de philosophie, de littérature et d’histoire offerts à Pierre Boyancé, Collection de l’École Française de Rome 22, Roma 1974, pp. 579-614. Ilaria RAMELLI, Marziano Capella. Le nozze di Filologia e Mercurio, introduzione, traduzione, comentario e appendici, Milano: Bompiani, 2001. Thomas REINESIVS, Epistolae ad cl. v. Christianum Daumium, sumtibus Gothofredi Schultzen, biblip. Hamb., prostant etiam Amsterodami: apud Joannem Janssonium a Waesberge; Jenae, typis Joannis Nisi, 1670. David RUHNKENIVS, P. Rutilii Lupi De figuris sententiarum et elocutionis libri duo, recensuit et annotations adjecit … Accedunt Aquilae Romani et Julii Rufiniani de eodem argumento libri, Lugduni Batavorum: apud Samuelem et Joannem Luchtmans, Academiae Typographos, 1768. Claudius SALMASIVS, Historiae Augustae scriptores VI… cum integris notis Isaaci Casauboni, Cl. Salmasius et Jani Gruteri, Tomus I, Lugduni Batavorum: ex officina Hackiana, 1671. [LXXXIV]

INTRODUCCIÓN

Salmasius 1629

Claudius SALMASIVS, Plinianae exercitationes in Caii Iulii Solini Polyhistora, Parisiis, apud C. Morellum. Item Caii Iulii Solini Polyhistor ex veteribus libris emendatus, Parisiis, apud C. Morellum, Typographum Regium, via Iacobea ad insigne Fontis, 1629. Schoell Fridericus SCHOELL, «De accentu linguae latinae veterum grammaticorum testimonia», Acta Societatis Philologae Lipsiensis, edidit Fridericus Ritschelius, Tomus VI, Lipsiae, in aedibus B. G. Teubneri, 1876, pp. 1-232. Shanzer 1984 Danuta SHANZER, «Three Textual Problems in Martianus Capella», CPh 79, 1984, pp. 142-145. Shanzer 1986 Danuta SHANZER, A Philosophical and Literary Commentary on Martianus Capella’s «De nuptiis Philologiae et Mercurii». Book I, Berkeley-Los Ángeles-London: University of California Press, 1986. Siben Linda SIBEN, Martianus Capella, De Nuptiis Philologiae et Mercurii Liber IV. Introduzione, traduzione, commento, Università degli Studi di Udine, 2012, Tessi di dottorato. Stange Friederick Otto STANGE, De re metrica Martiani Capellae, Dissertatio inauguralis, Leipzig: typis Julii Maeseri, 1882. Susius Henricus Theodoricus SVSIVS, Coniecturae criticae apud Io. Gurlitti Animadversiones ad auctores veteres, particula quarta, Hamburgi, ex officina Schnibesia, 1815, pp. 8-10. Vandenkerckhoven Nelly VANDENKERCKHOVEN, Martianus Capella. Les noces de Mercure et Philologie, livre III. Édition critique et traduction, Bruxelles, Université Livre de Bruxelles, 1968, Diss. [dactyl.]. Vicentina Opus Martiani Capellae De nuptiis Philologie et Mercurii libri duo. De gramatica. De dialectica. [LXXXV]

INTRODUCCIÓN

Vonckius

Vulcanius

Willis 1966 Willis 1968 Willis 1971 Willis 1974 Willis 1975 Willis 1977 Willis 1980 Willis [1983]

De rhetorica. De geometria. De arithmetica. De astronomia. De musica libri septem [a Francisco Vitale Bodiano]. Impressus Vicentiae, anno salutis MCCCCXCIX, XVII Kalendas Ianuarias, per Henricum de Sancto Vrso. Cornelius Valerius VONCKIVS, Specimen criticum in varios auctores. Accedunt Observationes miscellaneae, Traiecti ad Rhenum: apud Henricum Spruit, 1744. Bonaventura VVLCANIVS: Isidori Hispalensis episcopi Originum libri viginti ex antiquitate eruti et Martiani Capellae De nuptiis Philologiae et Mercurii libri novem. Vterque, praeter Fulgentium et veteres grammaticos, variis lectionibus et scholis illustratus opera atque industria Bonaventurae Vvlcanii Brugensis, Basileae, per Petrum Pernam, 1577. James A. WILLIS, «In Martianum Capellam adnotatiunculae», Helikon 6, 1966, pp. 229-231. James A. WILLIS, «Ad Martianum Capellam», RhM 111, 1968, pp. 79-92. James A. WILLIS, De Martiano Capella emendando, Leiden: Brill, 1971. James A. WILLIS, «Martianea IV», Mnemosyne 27, 1974, pp. 270-280. James A. WILLIS, «Martianea V», Mnemosyne 28, 1975, pp. 126-134. James A. WILLIS, «Martianea VI», Mnemosyne 30, 1977, pp. 160-173. James A. WILLIS, «Martianea VII», Mnemosyne 33, 1980, pp. 163-174. James A. WILLIS, Martianus Capella, Leipzig: Teubner, 1983.

[LXXXVI]

CONSPECTVS SIGLORVM

A

Londinensis, Harleianus 2685, s.

IX (I-IX)

B

Bambergensis Msc. Class. 39 (= M. V. 16), s.

C1

Bernensis 56 B, s.

IXex-X (I-IX)

C2

Bernensis 331, ss.

XI-XII (I-II, IV, VII

D

Cantabrigiensis, Corpus Christi College Library, 153, s.

E

Vesontinus, Bibliothecae Municipalis 594, s.

F

Bodleianus Laudensis lat. 118, s.

G

Bruxellensis Bibl. Reg. 9565-9566, s. 975])

L1

Leidensis B. P. L. 36, s.

L2

Leidensis B. P. L. 87, s.

L3

Leidensis B. P. L. 88, s.

L4

Leidensis Vossianus lat. F. 48, c. 850 (I-IX)

M1

Monacensis lat. 14729, s.

IX-X (I-IX)

M2

Monacensis lat. 14271, s.

XI (I-II)

M3

Monacensis lat. 4559, s.

M4

Monacensis lat. 14792, s.

M5

Monacensis lat. 14401, s. X-XI (IV)

M6

Monacensis lat. 22292, s.

IXex (I-IX)

mutilus [usque ad VII 779]) IX (I-IX)

IX (I-IX)

IX (I-IX) IX

(I-IX mutilus [usque ad IX

IX (I-IX) IX (I-IX

mutilus [usque ad IX 920])

IX (I-IX)

XI (I-II) XI (I-II)

XII (IV)

[LXXXVII]

INTRODUCCIÓN

M7

Monacensis lat. 14070 C, s.

O

Basileensis F. V. 17, s. X-XI (I-II)

P1

Parisinus lat. 8669, s.

IX (I-IX)

P2

Parisinus lat. 8670, s.

IX (I-IX)

P3

Parisinus lat. 8671, s.

IX (I-IX)

P4

Parisinus lat. 13026, s.

R

Reichenauensis 73, nunc Caroliruhensis n. 73, s.

S

Escorialensis ç.IV.10, s.

T

Petropolitanus (olim Leninopolitanus) Class. Lat. F. V. 10, s. (I-IX)

V1

Vaticanus Reg. lat 1535, s.

IX (I-IX

V2

Vaticanus Reg. lat 1987, s.

IX (I-IX)

Z

Venetus Marcianus lat. XIV 203 (4337), s. IX 969])

IXin

IX (VI-VII)

(dumtaxat carmina habet) IX (I-IX)

XV (I-IX) IX-X

mutilus, [usque ad IX 944])

[LXXXVIII]

IX (I-IX

mutilus [usque ad

MARTIANI MINNEI FELICIS CAPELLAE

DE NVPTIIS PHILOLOGIAE ET MERCVRII LIBRI IX

MARCIANO MINEO FÉLIX CAPELA

LOS NUEVE LIBROS DE LAS NUPCIAS DE FILOLOGÍA Y MERCURIO

LIBER TERTIVS DE ARTE GRAMMATICA

Rursum Camena parvo phaleras parat libello et vult amicta fictis commenta ferre primum, memorans frigente vero nil posse comere usum, vitioque dat poetae infracta ferre certa, lasciva dans lepori et paginam venustans, multo illitam colore.

221

Tit. INCIPIT EIVSDEM (AM1 : om. cett. codd.) DE ARTE GRAMMATICA (GRAMATICA L4P1V1 : GRAMMATICAE Z) LIBER (om. L2) TERTIVS (III BEFL4M1P1P2V1Z) FELICITER (om. M1TZ) BEFL2L3L4M1P1P2V1TZ : INCIPIT EIVSDEM LIBER III DE ARTE GRAMMATICA A : INCIPIT LIBER (om. G) TERTIVS (III DP3) DE ARTE GRAMMATICA (GRAMATICA P3) C1DL1GP3 : DE ARTE GRAMMATICA LIBER S : MARTIANI MINEI FELICIS CAPELLAE INCIPIT DE GRAMMATICA LIBER TERTIVS V2 : ]TERTIVS R 221 Rursum] rursus A : versum S1 • phaleras] pharas V21 : phalaras Erfordensis parat] parit E • amicta AC1V21 Grotius (in Februis) Dick Vandenkerckhoven Willis : amicca L41 : amica cett. codd. et edd. • commenta] commento L4P11P2V11 • frigente] frigenta E : rigente Böttger (p. 610) • comere] amere V21 • usum] ussum DL31 : fusum L42 : usu V2 • vitioque] vitio quae P21RV21 • poetae] poaetae F • lasciva] lasciviam B2SZ : lasiva P11 : lascivia Erfordensis • illitam] illatam E : illi dat S : illi / tam Z : inlitam Erfordensis • colore] colere V21 •

[2]

5

10

LIBRO TERCERO SOBRE LA GRAMÁTICA DIÁLOGO

ENTRE

CAMENA

Y EL AUTOR

De nuevo prepara sus galas Camena1 para este librito,2 y quiere ante todo que ofrezca falsedades envueltas en ficciones, alegando que con la fría verdad no se puede aderezar la utilidad, y atribuye a un defecto del poeta ofrecer certezas desaliñadas,3 dando ella licencias al donaire y embelleciendo la página, untada con abundante colorido.4

1

Nombre de la Musa romana. Estos treinta y siete versos iniciales, compuestos en dímetros yámbicos catalécticos, son un pasaje de metaliteratura que recogen la controversia poética entre la Musa, que defiende la ficción poética, y el propio autor, partidario del rigor doctrinal exento de ornato. 3 El participio infracta (rotas, quebradizas, débiles) puede referirse contextualmente a un estilo poco logrado o poco colorido. 4 Como es tradicional en la poesía programática desde Catulo, aquí se juega también con la imagen del acabado externo del libro (lepus, venustas) como reflejo del acabado interno de la obra literaria: paginam venustans / multo illitam colore. Versos en los que, por otra parte, resuena el modelo de Ovidio, Medicamina faciei, 97-98: Tempore sint parvo molli licet illita vultu, / haerebit toto multus in ore color. 2

[2]

221

LIBER TERTIVS

222

«Atquin prioris ille titulus monet libelli mythos ab ore pulsos Artesque vera fantes voluminum sequentum praecepta comparare». At haec iocante rictu «nil mentiamur» inquit «et vestiantur Artes. An tu gregem sororum nudum dabis iugandis, et sic petent Tonantis et caelitum senatum? Aut si tacere cultum placet, ordo quis probatur?» «Certe loquentur illae quicquid fuat docendum, 222 atquin] atqui L22TV2 Erfordensis • mythos L12P22V22 et omnes edd. recentiores : mithos GL22M1P12T Vicentina Erfordensis Mutinensis : mytos B2F2L11L3V12 : mitos B1C1L21SZ : mytus DF1L4 : mitus EV21 : mithus P11P3 : mutus AP21R : mutas V11 • pulsos B1GL21L31M1P12P22T Kopp Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven Willis : pulsas cett. codd. et ed. Erfordensis : pulsans Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • sequentum] sequentium Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : sequentem Kopp • comparare] componere E1 : compare L21 : comparere Erfordensis • at] ad AC12L22L32P12P3STV11V22 Vicentina Erfordensis Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : et F : a L41 • haec] nec EF1L4P11 • iocante] vocante P3 • rictu] ritu P11S • inquit] inquid AL4Z • tu] om. V11 • nudum] nondum Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • iugandis] in campis B1P21 • Tonantis coni. Eyssenhardt, quem Dick et Willis secuti sunt : notandae Vandenkerckhoven e cod. Trèves 100 : notandos F2P11 : notandis cett. codd. et edd. • et] in C11L1P22 Vicentina Erfordensis Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. et in marg.) Grotius (sed var. et in marg.) Kopp Vandenkerckhoven : at F1 (luce clarius) : et ad L4 • quis] qui R2 • certe] certae P31 • illae] ille FSZ • quicquid] quaequid AL31P21P3RV11V21 Grotius (in Februis) Eyssenhardt • fuat coni. Willis 1968 (p. 83), 1971 (p. 25) et 1983, quem McDonough secutus est : fuerat A : erat BC1D1EFL1L21L32L4M1P11P2STZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Dick : erit D2L22L33P12V22 : ferant GL31P3 Erfordensis Kopp Vandenkerckhoven : ferat RV1V21 Grotius (in Februis) Eyssenhardt

[3]

5

10

15

LIBRO TERCERO

«Pero el colofón del libro anterior advierte de que las fábulas han sido removidas de la palabra5 y que las Artes verídicas preparan las enseñanzas de los volúmenes siguientes». Pero ella con una sonrisa picarona replica: «No faltemos a la verdad y que las Artes se engalanen. ¿Acaso entregarás a los futuros cónyuges un cortejo desaliñado de hermanas, y se presentarán así ante el senado del Tonante6 y de los celestiales? O si no te place hablar del ornato, ¿qué orden7 apruebas?» «Sin duda, ellas dirán todo lo que tengan que enseñar,

5 El § 220, con el que termina el libro segundo, arrancaba con estas palabras que declaran concluida la parte mítica: «Ahora, pues, el mito concluye; comienzan los siguientes libros, que reivindicarán las artes». 6 Epíteto de Zeus. 7 Creemos que ordo puede referirse en términos retóricos al ordo rerum o dispositio (el orden de la materia). Por lo que el sentido sería algo así: Si no quieres hablar del ornatus (elocutio), hablemos de la dispositio.

[3]

222

LIBER TERTIVS

habitusque consequentur †asomato in profatu». «Haec nempe ficta vox est, et devius promissi es; cur ergo non fateris ni figminis figura nil posse comparari?» His me Camena vicit. «Nugis iugabo ludum». 223

Admoverat igitur Letoides unam priore loco Mercurialium ministrarum aetate quidem longaevam, sed comitate blandissimam, quae se in Memphide ortam rege adhuc Osire memorabat, diuque obtectam latibulis ab ipso repertam educatamque Cyllenio. Quae femina, licet in Attica, ubi maiore aevi parte floruerat, se assereret incedere palliatam,

habitusque] natusque V21 • consequentur] consequenter AL11L31T1 • profatu] profato V12 : profanfo V11 • haec] hic T • nempe] nemphe D • promissi] promisi ADL31 P32 : promisisi n.f. P31 • figminis] ficminis P1 • Camena] cana V1 : def. R • nugis scripsi : nudis Eyssenhardt : fugis? Erfordensis Dick : fuggis P31 : fugis cett. codd. et edd. : def. R • iugabo] igabo M11 : def. R • 223 Admoverat] ammoverat BDEL2L3L4P1 P21P3SV2 : anmoverat Z : amoverat F : ammoveret A : def. R • Letoides] Letoide A : Latoides BC1L12L22L31M1P12P3SZ Vicentina Erfordensis Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven : Laetoides DL11L32 : Loetoides L4 : Latogides P11 : def. R • unam priore loco] priori loco unam SZ : def. R • priore] priori B2DGL3M1SZ Erfordensis Grotius Kopp Eyssenhardt : de priori Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : def. R • Mercurialium] Mercurialum D : Merculiarum T1 : Mercuriarum T2 : Merculialium Z : def. R • quidem] quidam E : def. R • longaevam] longu vam D1 : longeuvam F : def. R • Memphide] Menphi/de C1 : Mempphyde L4P1 : Mephide L2 : Memphideo P31 : Memphitide B2 Erfordensis : Memphytide SZ : Memphi Dick Vandenkerckhoven : def. R • ortam] om. P31 : deortam Dick Vandenkerckhoven : def. R • Osire] Osyre EFL4P1 : Osiore V21 : Osi A : def. R • obtectam] optectam P1 • ipso] ipsa L4 : def. R • repertam] repostam P3 : def. R • educatamque] eductam A : def. R • Cyllenio] Cillenio L2P12 Erfordensis : Cylenio P11 : Cyllemio Mutinensis : def. R • Attica] actica S • maiore] maiori Erfordensis : def. R • parte] aetate P31 (apud Willis, sed n.l.) : def. R • assereret] adsereret AEL4P1V21Z : asseret D1V11 : assererat T : def. R • incedere] om. L31 : def. R • palliatam] palliattam B

[4]

5

10

LIBRO TERCERO

y adquirirán su atuendo en la expresión sublime».8 «Esas palabras, sin duda, son falsas y te estás apartando de tu promesa. ¿Por qué no reconoces de una vez que, si no es con la ficción9 de la fantasía, no es posible componer nada?» Con esto la Camena me derrotó. «Uniré la enseñanza al deleite».10 PRESENTACIÓN

DE

GRAMÁTICA

Pues bien, el hijo de Leto11 había hecho avanzar desde su posición 223 anterior a una de las servidoras de Mercurio, de avanzada edad, pero de una elegancia singular, la cual refería que había nacido en Menfis,12 cuando aún reinaba Osiris,13 y que tras haber pasado un largo tiempo recluida en escondrijos, había sido encontrada y criada por el propio Cilenio.14 Esta señora, aunque aseguraba que en el Ática, donde había

8 El hápax asomato (del griego ἀσώματος: incorpóreo) nos resulta bastante sospechoso, por la escasa fiabilidad con la que nos ha llegado la obra de Capela; además de no encajar en el sentido del texto. Kopp, op. cit., p. 255, intenta justificarlo poniéndolo en relación con el λεκτόν ἀσώματον de la doctrina estoica. 9 El término figura (derivado de fingo) con el sentido de ficción es frecuente en Capela. 10 Vid. nota complementaria n.o 10. 11 Apolo, hijo de Zeus y de Leto. 12 Ciudad de Egipto. Como señala Remigio es una metonimia para referirse a Egipto, pueblo al que se le atribuía la invención de la gramática. 13 El marido de la diosa Isis. 14 Denominación de Mercurio por haber nacido en el monte Cilenio. Higinio, Fabulae, 143, hace derivar el término griego para intérprete, ἑρμηνευτής (hermeneutes), de su nombre en esa lengua, Ἑρμῆς (Hermes). Y Servio, en su Comentario a Virgilio, Eneida, IV, 577, señala que Mercurio se refugió en Egipto tras darle muerte a Argo, y que allí inventó las letras y los números, siendo venerado como el dios Tot. De ahí la idea de que Mercurio encuentra y cría a Gramática en Egipto.

[4]

LIBER TERTIVS

tamen ritu Romuleo propter Latiare numen et Oli caput propterque Martiam gentem Venerisque propaginem senatum deum ingressa est paenulata. Gestabat haec autem teres quoddam ex compactis annexionibus ferculum, quod levi exterius elephanto praenitebat, unde velut medendi sollers magistra curandorum vulnerum insignia 224 proferebat. Nam ex eodem scalprum primo vibranti demonstrabat acumine, quo dicebat circumcidi infantibus vitia posse linguarum, dehincque nigello quodam pulvere, qui ex favilla confectus vel sepia putaretur, illato per cannulas eadem resanari. Tunc etiam quoddam medicamen acerrimum, quod ex ferulae flore caprigenique tergoris resectione confecerat, rubri admodum coloris exprompsit, quod

tamen] tunc E: tam L4 • ritu] situ D1 : def. R • Romuleo] Romoleo B1P2 : Remuleo P3 : Romuloque T1 (luce clarius) : Romuleoque T2 : om. L11 : def. R • propter] et propter C12 : def. R • Latiare] letiare V11 : Latiale Vicentina Erfordensis Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • numen] lumen E : def. R • et] om. Erfordensis : def. R • Oli malit Dick (in notis), edidit Willis : ollium ADP21V1V21 : olium Grotius (in Februis) Kopp Eyssenhardt Dick (in ed.) Vandenkerckhoven : olim cett. codd. et edd. : def. R • caput] capud C11T • propterque] et propterque Erfordensis • Martiam] martam B1 : def. R • Venerisque] veneris P31T : def. R • haec autem] autem haec FP1 : def. R • teres] tere L21 : def. R • quoddam] quodam L11 • annexionibus] adnexionibus ABDFL1L4V2 • elephanto praenitebat] praenitebat eliphanto D • elephanto] elefanto C1P1 : eliphanto D : elephante L4 • velut] velud E • sollers] solers AD1L21STV1V21 : def. R • 224 curandorum] curadorum P11 • insignia] insigna C11 • proferebat] proferat P11S : preferebat Z • ex] ab V2 • scalprum] om. L11 • primo] prima D : om. R • vibranti] cum vibranti L22 • demonstrabat L1P32 : demonstrat cett. codd. et ed. Eyssenhardt • quo] quod P31 • dicebat] dicebant D • circumcidi] circidi V11 • infantibus] ab infantibus B2SZ • dehincque] dehinc SZ : dehinc quae Basileensis Lugdunensis Vulcanius • sepia] sipia F • illato] inlato A • cannulas] canulas C11L11 • resanari] resari L31 : reserari M1 • flore] om. L11, sed s.l. add. L12 • caprigenique] capriginique S • tergoris] tergores L31 • resectione B2C12P22P32RS et fere omnes edd. : resectatione AB1DEL2L3L4M1P1P21P31 TV1V2 Erfordensis Vulcanius (var.) Grotius (var.) : resecatione FL1 Vandenkerckhoven : refectione C11 • admodum] ammodum C1 • exprompsit] expromsit EFP11RV2Z Kopp

[5]

5

10

LIBRO TERCERO

brillado la mayor parte de su vida, solía vestirse con el palio;15 sin embargo, hizo su entrada en la asamblea de los dioses cubierta con la pénula a la usanza romana, en deferencia tanto al numen del Lacio y a la cabeza de Olo,16 como a la estirpe de Marte y a la descendencia de Venus.17 Ella llevaba consigo una especie de maletín cilíndrico perfectamente ensamblado, que relucía por fuera más que el marfil bruñido,18 de donde, como experta maestra en la medicina,19 iba sacando el instrumental específico para curar heridas.Y lo primero 224 que enseñaba del maletín era un escalpelo de reluciente punta, con el que decía que se le pueden cortar a los niños los vicios de dicción, y que a continuación estos pueden ser cicatrizados con cierto polvo negro,20 que se diría hecho de ceniza o de tinta, aplicado por medio de cánulas. Acto seguido sacó también un medicamento muy amargo, de color extremadamente rojo, que ella había elaborado con la flor de la cañaheja y con una tajada del lomo de una cabra, el cual advertía que se debe aplicar en las gargantas cuando vejadas por una

15 El palio era una especie de manto usado por los griegos, que aquí aparece contrapuesto a la pénula, prenda característica de la indumentaria romana. Con independencia de la interpretación que ofrece Remigio, la pénula era una prenda humilde, con forma de capote redondo y sin mangas, que los romanos usaban para los viajes o para trabajar. Parece ser que esta prenda llegó a ser especialmente usada por oradores (cf. Tácito, Diálogo sobre los oradores, 39) y por maestros de escuelas (cf. San Agustín, Confesiones, I, 16, 25). 16 Caput Oli o caput Ollium es una referencia al Capitolio y a la leyenda de la cabeza encontrada durante la fundación del templo de Júpiter Capitolino en tiempos de los Tarquinios (cf. Varrón, De lingua latina V, 41; T. Livio, I, 55; Dionisio de Halicarnaso, Antigüedades romanas, IV, 59-61; y Plinio, N. H. XXVIII, 15). 17 Marte es considerado en la tradición romana padre de los gemelos Rómulo y Remo; mientras que Venus es la madre de Eneas; por lo que el pueblo romano remonta su origen al linaje de ambas deidades. 18 Se ha querido ver una inspiración de la construcción elephanto praenitebat en Virgilio, Eneida, VI, 895: altera candenti perfecta nitens elephanto. 19 Comienza aquí la alegoría en la que Gramática es identificada con un médico capaz de curar las enfermedades o vicios de dicción. 20 Se trata obviamente de la tinta para escritura, en cuya fabricación se utilizaba tanto el carbón vegetal (favilla) como la tinta de calamar (sepia) mezclados con resina.

[5]

LIBER TERTIVS

monebat faucibus adhibendum, cum indocta rusticitate vexatae fetidos ructus vitiosi oris exhalant. Demonstrabat etiam quendam gratissimum gustum vespere multo olivoque laboratum, quo depulsa vocis 225 insuavissimae diritate canoros etiam fieri posse memorabat. Arterias etiam pectusque cuiusdam medicaminis adhibitione purgabat, in quo et cera fago illita et gallarum gummeosque commixtio et Niloticae fruticis collemata notabantur. Quae vis epithematis licet memoriam intentionemque procuraret, tamen natura sui etiam vigilias inferebat. 226 Protulit quoque limam quandam artificialiter expolitam, quae octo partibus auratis velut diversis nexionibus interstincta vibrabat, ex qua scabros dentes vitiliginesque linguarum et sordes, quas in Soloe

adhibendum] admovendum Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. adhibendum in marg.) Grotius (sed var. adhibendum in marg.) • cum] quod R1 • vexatae] vexati L2 : vexate L32 • fetidos] foetidos BC1 • ructus] ruptus F : ructos T2 : rictus E : ratus L4P11 : fructus D2 • vitiosi] vitisi P31 • ructus vitiosi oris] vitiosi oris ructus P3 • exhalant] exalant AL21L3P21P31RV1V22Z Erfordensis : exabant V21 • quendam] quoddam A : quandam B : quaedam R : quedam V21 • gratissimum] gravissimum Vulcanius (var.) Grotius (var.) • olivoque] olioque P11 : livoque L41 • quo] quae L4P11 : quod T • depulsa] epulsa DET : pulsa FL21L4P11 • diritate] ariditate B2SZ : hediritate D : duritate n.f. G1 : dirigtate L41 : n.l. P11 • canoros] canoris C11 : canoras GM1 Dick • arterias] arteries P11 : artherias P3 • 225 cuiusdam] cuius V11 • adhibitione] adibitione P11 • purgabat] curabat A : gargarizando purgabat Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed gargarizando in vet. cod. deest notat in marg.) Grotius (sed in ms. meo gargarizando pro glossemate est notat in marg.) • et] om. L2 • cera] caera C1GL1L4 : cetera P31 : tera S • illita] inlita ASZ Erfordensis • gummeosque] gumeosque P32SZ : cummeosque AEFLP11P21RV1 : cummeos qu L42 : cumeosque P31 : commeosque L11 : cymeosque D : cummeos L41 • commixtio] cummixtio P11 • Niloticae] linotice SZ fruticis] fructicis P3R1SV21 : frutticis Vicentina Mutinensis • collemata] collemmata EFL4P1T Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • vis] om. E • epithematis] ephitematis ABC1DEFGL1L42P22TV2Z : ephytematis L2 : epitematis M1 : ep/ytematis P3 : ephatematis L41 : ephimatis P21R1 : epimatis R2 • procuraret] procurraret L21 • etiam] etiams L41 : om. Vandenkerckhoven • inferebat] praeferebat Erfordensis • 226 artificialiter] artificaliter P3 • expolitam] expoliatam P31 • quae] qua Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • auratis] auratas L11 • velut] velud F • nexionibus] nexibus M1 • ex qua B2 (var.) C1L1P12P22P3ST2 (var.) Z2 (var.) et omnes edd. : de qua cod. Trèves 100 (apud Vandenkerckhoven) : aestua AB1DEFGL2L4M1P21 RT : estua L3P11V1V2 : aestiva B2Z1 • scabros] scrabros L31P3 • vitiliginesque Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : vituligenesque ET1 : vituliginesque cett. codd. et edd. • sordes] sorde A : sordos C11

[6]

5

10

LIBRO TERCERO

ignorante zafiedad exhalan los eructos malolientes de una boca chabacana. Mostraba también un bocado muy exquisito, fruto del trabajo de muchas vigilias a la luz de la lámpara de aceite, con el que ella recordaba que una vez eliminada la estridencia de una voz tan desagradable se podrían incluso conseguir sonidos melodiosos. También purificaba los bronquios y el pecho con la aplicación de un 225 medicamento en el que se distinguían, por un lado, cera untada sobre una tablilla de haya, por otro, una mezcla de tinte negro y de goma, y por último, hojas pegadas de la planta del Nilo.21 Y aunque el poder de esta cataplasma regeneraba la memoria y la concentración; sin embargo, su propia naturaleza causaba también insomnio.22 Sacó 226 además una lima pulida con maestría, que resplandecía dividida en ocho partes doradas a modo de piezas ensambladas,23 con la que poco a poco limaba con una ligera fricción el sarro de los dientes y los vicios y suciedades de la lengua, que habían contraído en una ciudad

21 El medicamento contra la ignorancia está compuesto por diferentes materiales de escritura: las tablillas cubiertas con capa de cera, que se utilizaban en la escuela a modo de cuaderno de notas; la tinta, fabricada con colorantes y resina; y por último las hojas de papiro, que es la planta del Nilo. 22 Es el tópico de la vigilia o estudio nocturno robándole horas al sueño, que ya ha aparecido antes en el párrafo 224. 23 Las ocho partes de la lima aluden a las ocho partes en que solía dividirse el estudio de la Gramática en las escuelas, y a las que vuelve a referirse en los párrafos 289 (v. 8) y 326: las letras (vocales y consonantes), las sílabas (junturas, acento, cantidad silábica y sílabas finales) y las palabras (analogía y formaciones anómalas).

[6]

LIBER TERTIVS

227 quadam civitate contraxerant, levi sensim attritione purgabat. Haec abstrusa nosse carmina numerosque multifidos crebrae supputationis opere putabatur. Denique quotiens curandos acceperat, mos eius erat de nomine primo tractare; casus etiam non tacebat, quanti vel vitia creare possent vel prudentissime declinari. Tunc genera rerum, verba etiam curandorum cum ratione captabat, ne, ut fieri ab aegrotantibus moris est, nomen pro nomine commutarent. Tum verborum modos, tempora figurasque [schemata] requirebat, iubebatque alios, quis plenitudo obtunsior atque immobilis torpor insederat, gradus percurrere scandereque quam plurimum operum, praepositionibus aut coniunctionibus participatis insistere totaque curandos arte fatigari. 228 Hanc igitur feminam tali multorum curatione callentem cum deorum

quadam] quidam B2D1P2P31 (sed var. quadam add. s.l. P32) R1SV21 : quedam Kopp • civitate] civite A : civitati R1V2 • contraxerant] contexerant Erfordensis : contraxerat Grotius • levi] leni B2Z Erfordensis • attritione] adtritione A : atritione DFL4M11P1 • abstrusa] abtrussa D1 : abtrusa V21 • nosse] nose L31 : nosce Mutinensis Basileensis Lugdunensis • numerosque] numeros L41P11 • 227 multifidos] multifido F1 • crebrae] cebrae L4P11 • supputationis] subputationis C1P32TZ : susputationis A : subpotationis P31 : supputatione L41 • opere] opera L12P32 Erfordensis • quotiens] cotiens L4 • acceperat] acciperat D1 • mos] mons B1 • casus] cassus D1 • quanti] quam AR1 Grotius (var. in Februis) : quibus P12 : quanta Eyssenhardt • vitia] vita A • creare] creari P12T2 (var. s.l.) • declinari] declinare P3T1V21 Eyssenhardt • rerum] regrum P21 • verba] umbra E1 • cum] eum S • ratione] raptione A • aegrotantibus] egritantibus G1 • moris] mos D1: mo//ris S • commutarent] cummutarent V2 • tum] tunc AL3P1 : dum R2 • verborum] morborum AD1P2R1V2 Grotius (var. in Februis) Kopp • modos] molos T1 • tempora] tempera P21 : tempore RV21 • figurasque] fugurasque A • schemata del. Eyssenhardt, quem Dick (1925) Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt : et schemata Vicentina Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick (1890) : et schemmata Mutinensis : scemate P32T2 • iubebatque] iubebat A : lubebatque L4 • obtunsior] obtusior BC1DGL3M1P12P22R2STZ Erfordensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • immobilis] immotabilis D1 • insederat] insiderat P21 : insedere A : obsederat L1 • percurrere] procurrere P21 • scandereque] scandareque A • operum] operam D1 • praepositionibus] praepossitionibus D • aut coniunctionibus] coniunctionibus Dick (1890) : om. P31 • aut participatis L1P33 et omnes edd. : participatis cett. codd. • 228 hanc] haec L41 : def. R • multorum] mutorum G1 : def. R

[7]

5

10

LIBRO TERCERO

llamada Soloe.24 Ella tenía fama de conocer versos abstrusos y ritmos 227 cambiantes gracias a su repetido interés por la medición. En resumen, siempre que se había hecho cargo de pacientes, su tratamiento consistía en ocuparse primeramente del nombre, tampoco silenciaba los casos, tanto los que pudieran producir confusión como los que pudieran con gran prudencia ser evitados. A continuación, con ayuda de la razón, trataba de esclarecer los géneros de las cosas, e incluso las palabras de sus pacientes, para que no cambiasen un nombre por otro, como les suele ocurrir a quienes aún no se han curado. Después preguntaba los modos, los tiempos y las formas de los verbos;25 y ordenaba a aquellos en los que se había instalado un progreso demasiado lento y una paralizante apatía que recorriesen y franqueasen las dificultades del mayor número posible de obras, que insistieran en las preposiciones o en las conjunciones o en los participios, y que los pacientes se ejercitaran hasta la extenuación en toda su ciencia. Así 228 pues, aunque algunos de los dioses tenían a esta señora, experta en

24 Los solecismos son vicios de sintaxis a los que tuvieron una proverbial inclinación los habitantes de la ciudad de Soloe, en Cilicia. 25 En la teoría gramatical antigua, los verbos y los nombres tenían dos formas (figurae): la simple y la compuesta (cf. Johnson, op. cit., p. 66).

[7]

LIBER TERTIVS

nonnulli Iatricen, alii Genethliacen diversis rerum operibus aestimarent, addereturque fidei medendi sollertia, quod eam opitulari posse oris vitiis nec Pallas denegaret nec ipse Maiugena, inconsentaneum tamen videbatur incedere medicam paenulatam. Idcircoque ab ea et 229 nomen et officium suum ac totius expositio artis exquiritur. Tunc illa, ut familiare habebat exponere percunctata ac docere facile, quae ab eadem quaerebantur, paenula a dextera cum modestia verecundiaque relevata, sic coepit: «Γραμματική dicor in Graecia, quod γραμμή linea et γράμματα litterae nuncupentur, mihique sit attributum litterarum formas propriis ductibus lineare. Hincque mihi Romulus Litteraturae

Iatricen] iatricem AC11L1P21P3 Vicentina Basileensis Lugdunensis : hiatricem BGM1SZ Erfordensis : yatricem C12EL2 : hyatricem P13 : altricem P22 (var. in marg.): ratricen n.f. L4 : atricem V2 : ricem P11 : tricem P12 : def. R • Genethliacen] genethliacem AB1C1D2EGL2L3M1P3V2 Vicentina Erfordensis Basileensis Lugdunensis : Genethliacam B2SZ : genethlicem D1 : def. R • diversis rerum] ex diversis rerum FL4P1 : def. R • aestimarent] extimarent S • addereturque] addeturque A : def. R • sollertia] solertia AC1DL21P3SV1 : def. R • quod] eo quod L4 : def. R • quod eam] quo deam S : def. R • oris] ores L11 • denegaret] denegarat T1 : def. R • nec ipse] ne ipse L21 : nec ipsa A : def. R • Maiugena] naiugena Erfordensis : def. R • idcircoque] idcirco T1 : def. R • ab ea] habea L4 : def. R • et] om. P11 • suum] tuum A : def. R • expositio] expossitio D : om. V21 : def. R • 229 ut] om. T1 : def. R • percunctata] percontata BC12E2 (luce clarius) FGL1L2L3L4M1 P1P2P31TV22 Erfordensis : perconctata C11P32 : percontenta E1 (luce clarius) : def. R • eadem] eodem C11 : def. R • dextera] dextra T Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Willis : dexter n.f. D1 : def. R • cum] com A1L1 V21 : def. R • verecundiaque] ac verecundia Erfordensis : def. R • relevata] revelata GP21TV1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. relevata in marg.) Grotius (sed var. relevata in marg.) Kopp Dick Vandenkerckhoven : reliebata P31 : def. R • sic] si A • coepit] cepit L4P31S : copit L21 : caepit L31 • Γραμματική] Grammatice ABDEF1GL1L2M1P2P3RSTV2Z Erfordensis: Grammatike F2L3 : Gramatice L4P11V1 : Gramatike P12 : Grammatic C1 : hac Graeca voce incipit Francofordiensis editio • Graecia] Gretia L4Z : def. R • quod] eo quod F2L4P1P32T : def. R • γραμμή] gramme BDEL1L2L3L4P1P22P3TV1V2Z : gamme A : grammae GM1 : gramm C1S Erfordensis : grammame P21 : def. R • linea] linia L11 : def. R • γράμματα] grammata C1L11TV12 : grammate BEL12L3SV11 : grammatae DGRV2 : grammat FL2M1P1 P2Z : grammattae L4 : grammath P3 : gammate A : grammathe Erfordensis • nuncupentur] nucupentur P11 : noncupentur C11 : nuncipentur D • mihique] michique L12L4P1 : mique L11 : def. R • attributum] adtributum ABFV2 : def. R • propriis] propris D1 : propiis E • ductibus] dictibus L41 • lineare] liniare A2D1L1R2 Erfordensis • hincque] hicque Vicentina Mutinensis • mihi] michi L12 : mi L11L4P11 : def. R • Romulus] Romus P31 : def. R • Litteraturae] litteratr A1 : Litterature L4 : def. R

[8]

5

10

LIBRO TERCERO

tales curaciones masivas, por la Medicina; y otros, por la Genetlíaca,26 debido a los diferentes cometidos de su disciplina, y que a ello se sumaba su habilidad para recuperar la autenticidad, dado que ni Palas27 ni el propio hijo de Maya28 negaban que ella puede ser eficaz contra los vicios de dicción; sin embargo, parecía fuera de lugar que una médica se presentara cubierta con la pénula. Y por ello se le requiere su nombre, su oficio y que exponga toda su ciencia. En- 229 tonces ella, como estaba acostumbrada a explicar y a enseñar sin esfuerzo al ser preguntada, quitándose por la derecha la pénula con discreción y pudor, comenzó a exponer así lo que se le preguntaba: «En Grecia recibo el nombre de Γραμματική, porque γραμμή se le llama al trazo y γράμματα, a las letras, y tengo encomendado dibujar la forma de las letras con sus trazos correspondientes.29 Y por ello Rómulo30 me puso el nombre de Litteratura, aunque siendo yo aún

26 Iatrice (ἰατρική) es el arte de la medicina, en referencia a la alegoría precedente (§§ 224-227) en la que la Gramática aparecía como un médico experimentado. Genethliace (γενεθλιακή) era el arte adivinatorio de la fortuna de una persona a partir de la combinación de los astros el día y hora de su nacimiento; de ahí que también se pueda entender como la Astrología. Este término lo vuelve a utilizar Marciano en el libro noveno, § 894; y lo explica Vitrubio 9, 4, 1, con estas palabras: «propria est eorum genethliologiae ratio, uti possint ante facta et futura ex ratiocinationibus astrorum explicare». Johnson, op. cit., pp. 66-67 señalaba la dificultad de saber la relevancia del término en este pasaje, a menos que aluda a la Gramática como fuente de todo conocimiento; sin embargo, nos parece que Capela lo único que intenta es jugar con la perplejidad que la Gramática causa entre los dioses debido al instrumental que había exhibido y a los métodos de su arte. 27 La diosa Palas Atenea, quien presidía toda actividad intelectual, principalmente la escolar. De ahí el papel relevante que va a tener durante toda la exposición de la Gramática. 28 Mercurio o Hermes es hijo de Zeus y de Maya, la más joven de las Pléyades. 29 Cf. Mario Victorino, Ars grammatica, VI, 188; Quintiliano, Institutiones oratoriae II, 1, 4; Séneca, Epistulae, 88, 20. 30 Fundador legendario de Roma, cuyo nombre se usa aquí para referirse al pueblo romano.

[8]

LIBER TERTIVS

nomen ascripsit, quamvis infantem me Litterationem voluerit nuncupare, sicut apud Graecos Γραμματιστική primitus vocitabar, tunc et antistitem dedit et sectatores impuberes aggregavit. Ita, quod assertor nostri nunc litteratus dicitur, litterator antea vocabatur. Hoc etiam Catullus quidam, non insuavis poeta, commemorat dicens ‘munus dat tibi Sylla litterator’. Idem apud Graecos γραμματοδιδάσκαλος vocitatur. 230 Officium vero meum tunc fuerat docte scribere legereque; nunc etiam illud accessit, ut meum sit erudite intellegere probareque, quae duo mihi vel cum philosophis criticisque videntur esse communia. Ergo ascripsit] adscripsit AEFL4RV21Z1P1 Erfordensis : asscripsit GM1 : ascribsit D2 : ascribit D1 • quamvis] quan vis L12 : quan L11 • Litterationem] litteranem L11 : litteram actionem P21 (apud Willis) : def. R • nuncupare] noncupare AC11 : nucupare P11 : nuncipare D1 : def. R • apud] aput TV2 • Graecos γραμματιστική primitus] graecos primitus grammatiste V1 • γραμματιστική] grammatistice BC12EGL1L2P2P3RT2Z Erfordensis : gramatistice DL3L4P11 : gramatistike P12 : grammastice C11 : grammatike F2 : grammatice R2 : grammaticæ M1: grammatisce T1 : grammatiste V1 : γραμματική Vulcanius (var.) Grotius (var.) • vocitabar] vocabar P3 • vocitabar … impuberes] om. C11, sed in fronte add. C12 • antistitem] antestitem AP2V2 : antistem L11P11 : antisticem Erfordensis : def. R • dedit] dit L11 : me dedit Erfordensis • sectatores] assectatores B2GL12L3M1STZ Erfordensis Dick Vandenkerckhoven : asectatores L11P3 : sectores L21 • aggregavit] adgregavit AEL2L4P1R V2 : agregavit S • ita quod] itaque A2C1P22P32T Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven : ita SZ2 : ita quo Z1 : itaque quod fort. G1 • assertor] adsertor L2V22 : asertor V21 • litteratus] qui litteratus C12 : litteratos E1 : littera P11 • litterator] littorator V2 • hoc] hunc E : haec F : hoc nomen L2 • Catullus] Catulus AE1L4 • quidam] quidem F1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • non insuavis … dat tibi] om. C11 • commemorat] commemorabat P2 • munus] manus L41 (luce clarius) • Sylla] Silla DL4M1 P3 Erfordensis : Scilla L3 : Sulla Eyssenhardt • idem] id est P31 • apud] aput T • γραμματοδιδάσκαλος] grammato didascalos AV2Z2 : grammatodidascalos F2T : grammatodidas calos C1 : grammatodidiscalos E2F1L4P3 : grammato didiscalos BP11P21 : gramato didiscalos L2 : grammatos didiscalos GL11P12P22 : grammatodidas colos D Erfordensis : grammatodidiscolos E1 : ΓΡΑΜΜΑΤΟΔΙΔ C a C L3 : grammatos didiascolos M1 : grammatodidiscalus R : grammato didascalas S : grammatodidascalus V1 : disdascalus Z1 • vocitatur] vo. C11 • 230 officium vero meum … scribere] om. C11 • officium] officio V1 • tunc] cum L4 • docte] doctae R • nunc] om. L21 • illud] illut L4 : aliud V1 • erudite] erudire Erfordensis • intellegere] intelligere S Vicentina Mutinensis Erfordensis Basileensis Lugdunensis Kopp : inteligere T : intellere P11 • vel] om. L2 : del. Bentley Dick • philosophis] phylosophis AP12 : filosophis E2F : philosofis T : filophis E1 : phisophis P11 • criticisque] creticisque AL11RV21: critisque E1 : critisisque L21 • videntur] videtur L11

[9]

5

LIBRO TERCERO

una niña quiso llamarme Litteratio, a semejanza de Γραμματιστική como era llamada entre los griegos al principio; después me asignó un preceptor y me agregó jóvenes discípulos. Ese es el motivo por el cual se le llama ahora litteratus a quien hace profesión de nuestra disciplina, en cambio antes se le llamaba litterator. Este mismo vocablo emplea también Catulo, un poeta para nada desagradable, cuando dice: ‘un regalo te ofrece el gramático (litterator) Sila’.31 A ese mismo se le denomina en griego γραμματοδιδάσκαλος.32 COMETIDO

DE LA

GRAMÁTICA

Mi cometido antaño había sido escribir y leer con corrección; 230 ahora también se ha añadido que sea de mi competencia interpretar y valorar doctamente, cometidos estos dos que creo que me son comunes con los filósofos y los críticos. Así pues, de estas cuatro tareas

31 32

Catulo 14, 9. Maestro de gramática o de primeras letras.

[9]

LIBER TERTIVS

istorum quattuor duo activa dicenda sunt, duo spectativa; siquidem impendimus actionem, cum quid conscribimus legimusve, sequentum vero spectaculo detinemur, cum scripta intellegimus aut probamus, [et] licet inter se quadam cognatione coniuncta sint, sicut ceteris artibus comprobatur. Nam et actor cognoscit primo, quae valeat actitare, et astronomus quaedam facit, ut per ea cognoscat, quae debeat comprobare. Miscet etiam utrumque geometres; quippe formas theorematum cum rationibus certis efficit et cognoscit. 231 Partes autem meae sunt quattuor: litterae, litteratura, litteratus, litterate. Litterae sunt quas doceo; litteratura ipsa, quae doceo; litteratus, quem docuero, litterate, quod perite tractaverit quem informo. Profiteor autem de orationis natura usuque tractare. Natura est ex quibus

quattuor] quatuor F • duo activa dicenda sunt, duo spectativa] activa dicenda sunt duo spectativa duo V1 • dicenda sunt] sunt dicenda Erfordensis • spectativa] exspectativa B2Z : expecttiva S • siquidem] si quidem Dick Vandenkerckhoven • cum] quum A • conscribimus] scribimus susp. Willis (1983) • legimusve] legimus ac P1 : om. L11 • sequentum] sequentem L11V21 : sequentium M1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • spectaculo] exspectaculo GL3M1R2 Erfordensis : expectaculo P3 : spectaculum L4P11 • detinemur] detinemus L41 • cum] com A1 • intellegimus] intellegemus B1 : intelligimus C1DP12P3RSZ2 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : inteligimus P11 • aut] vel EFL4 • et] om. Kopp : del. L12 Dick, quem Willis secutus est • inter] intra EFL41 • cognatione] cognitione M1 • coniuncta] coniuncti E1 • ceteris] in ceteris B2F2STZ : et in ceteris Kopp • cognoscit L12L32P22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Vandenkerckhoven Willis : cognoscet cett. codd. et edd. • primo] promo V21 • actitare] accitare M1 • astronomus] astromus M1 • comprobare] actitare P11 • miscet C11F2P12P22 Grotius (in Februis) Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven Willis : missit DF1 : miscit T2 : promisit P32 : promittit A2L1 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : misit cett. codd. et Vulcanius (var.) Grotius (var.) • utrumque] utroque L11 • geometres] geometer A2 Erfordensis : geomites L11 : gemetres R1 • formas] formes R • cognoscit] cognoscitur L4 • 231 partes autem… litterate] om. L21 (sed in marg. add. L22) • litteratura] literaturae Kopp • litterae sunt] om. L11 • litterae] litteratae R1 : littera V2 • quas] quae P31 • litteratura] litteratua L21 • litterate] litterat C1FZ • perite tractaverit] perite docuerit tractaverit S1 • perite] perit C11F • informo] docuero A1, sed var. informo s.l. add. A2 • natura usuque] natura ussuque D1 : nature usuque V21 : natura ususque Mutinensis Basileensis Lugdunensis • quibus] qua Kopp

[10]

5

10

LIBRO TERCERO

dos deben ser llamadas activas, y dos, contemplativas; ya que nos ponemos en acción cuando escribimos o leemos algo, en cambio nos detenemos con el examen de los dos siguientes, cuando interpretamos o valoramos los escritos; si bien ambas facetas están interrelacionadas por cierta dependencia, como se comprueba en las demás disciplinas. Pues el actor conoce de antemano lo que es capaz de representar, y el astrónomo hace unas tareas previas para conocer a través de ellas lo que debe comprobar. El geómetra incluso combina ambos aspectos, puesto que realiza y comprende los enunciados de los teoremas con cálculos rigurosos.33 PARTES

DE LA

GRAMÁTICA

Ahora bien, mis partes son cuatro: las letras, la gramática, el gra- 231 mático y el estilo gramatical. Las letras son las que enseño; la gramática soy yo misma, la que enseño; el gramático es a quien yo he enseñado; el estilo gramatical es el manejo hábil de aquel a quien yo instruyo. Reconozco ocuparme también de la naturaleza y práctica del lenguaje.

33

Para este § cf. Mario Victorino, VI, 4, 6 ss.

[10]

LIBER TERTIVS

formetur oratio; usus cum eadem utimur appellatur. His etiam materies admovetur, ut de qua re dicendum sit aestimemus. Oratio ipsa vero tribus gradibus eruditur, id est ex litteris, syllabis et ex verbis. 232 Verum in litteris gemina quaestio diversatur. Namque aut naturales sunt aut effictae. Natura enim insinuante earum nomina in loquendi substantiam procreata; artificiosa vero formatio earum lineas quas scribimus designavit ad hoc, ut praesentes una uti, absentes alia potuissent. Atque ita ex hac parte, qua scribitur, mutae, ex illa, qua legitur, voces sunt appellatae, siquidem haec auribus tantum, illa solis oculis valeat comprehendi. 233 Litterae igitur aliae sunt quae per se efficere totum valeant, aliae quae nihil. Nam vocales, quas Graeci septem, Romulus sex, usus posterior quinque commemorat, y velut Graeca reiecta. Hae tamen in Latio

formetur] formatur B2SZ Kopp • usus] ussus D • eadem] eandem S • admovetur] ammovetur B1C1FL3P21P3V2 : amovetur L4 • utimur] utimur qua GR2 : utimur quia M1 • re] om. P3 • aestimemus] existimemus Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • oratio ipsa vero] oratio vero ipsa DGL1M1P22 Vicentina Erfordensis Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Jürgensen (p. 94) Dick Vandenkerckhoven • vero] vera R1 • eruditur] edita L11 : editur P21 • id est] om. AP11RV21 Kopp • ex litteris] litteris Kopp • ex verbis] verbis Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Kopp • 232 diversatur] versatur L2SZ • namque] namquae R1 • effictae coni. Jürgensen (p. 94), quem Willis secutus est : effecte M1STV2 : efectæ P11 : affectae Vulcanius : effectae cett. codd. et edd. • natura] nature L4 : naturæ P11 • insinuante] insinante L4 • earum] om. L31 • substantiam] substantia AL2 • procreata] procreat Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : procreata sunt Kopp : om. A1 • lineas] linias L1 • quas] qua L41 • scribimus] scribibus L1 • designavit] deformavit GM1 Vulcanius (var.) Grotius (var.) • atque] adque V21 • hac parte] ac parte L4P11 • qua scribitur] quae scribitur AB2GL22M1RSV2Z • mutae] muttae D1 : multae P11 : def. R • qua legitur] quae legitur B2L22SV2Z : quae loquitur L21 : qua eligitur A1 : def. R • voces] vocales Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. voces in marg.) Grotius (sed var. voces in marg.) : def. R • valeat] valet C1F2 P1 : valeant T1 : def. R • 233 Litterae] litterarum T : def. R • per se] per se// B : s per se L41 • valeant] valent Erfordensis : def. R • nihil] nichil EL4 : def. R • quas] quos A : def. R • Romulus] om. V21 : def. R • usus] ussus D : def. R • commemorat] commoverat C11 : def. R • y velut] velut y Erfordensis : def. R • hae] haec AB2P21S Vulcanius : def. R • in] om. S1 : def. R • Latio] latino C12L3P3 Erfordensis : def. R

[11]

5

10

LIBRO TERCERO

La naturaleza es de lo que está formado el lenguaje; se llama práctica cuando hacemos uso de él. A estos se añade también la materia, al objeto de que meditemos acerca de qué hay que hablar. El lenguaje se enseña ciertamente en tres pasos, a saber, a partir de las letras, de las sílabas y de las palabras.34 NATURALEZA

DE LAS LETRAS

Pero en las letras se plantea una doble cuestión, puesto que o 232 son naturales o son artificiales. Efectivamente sus nombres fueron creados a instancias de la naturaleza como materia del lenguaje; en cambio la formación artificial ha dibujado los trazos de estas que escribimos, a fin de que los presentes pudieran servirse de una forma, y los ausentes de la otra. Y así en la medida en que se escriben son llamadas mudas; en la medida en que se leen, sonidos, ya que estos solo pueden percibirse por los oídos, y las primeras únicamente por la vista. VOCALES Así pues, hay unas letras que por sí mismas pueden producir un 233 sonido completo, y otras que no pueden producir nada.35 Las primeras son las vocales, de las que los griegos enumeran siete; Rómulo, seis; y el uso posterior, cinco, una vez descartada la y por su origen griego.

34 Son los tres pasos o niveles en los que se organizan las ocho partes, ya mencionadas, en las que Gramática va a dividir su exposición. Cf. Dositeo, Ars grammatica, VII, 377; Diomedes, De arte grammatica, I, 426, 32 ss.; Audax, Excerpta, VII, 321; Manilio, Astronomia, II, 755-763. 35 Para este §, vid. Isidoro, Origines, I, 4, 3; Diomedes, I, 422, 9; Prisciano, Instit. grammat., II, 25, 8 ss.

[11]

LIBER TERTIVS

nunc produci, nunc contrahi, nunc acui, nunc gravari vel etiam circumflecti, nunc aggregari, nunc distrahi sine iactura sui nominis possunt. Modo solae syllabas formant, nunc consonantes utrimque suscipiunt vocalesque nonnullas, modo se invicem mutant, nuper sibi cum decore succedunt. Quippe a plerumque in e transvertitur, nam capio cepi facit; nunc in i, ut salio insilio, nunc in o, ut † plaustrum plostrum †; vel in u, ut arca arcula. Item e littera primum in a reformatur, ut sero satum, vel in i, ut moneo monitus, vel in o, ut a tegendo toga, vel in u, ut a tego tugurium. Similiter i quoque vocalis in a convertitur, ut siquis siqua, in e, ut fortis forte, in o, ut qui quo, in u, ut ibi ubi. Non aliter o littera in a transit, ut creo creavi, vel in e, ut tutor tutela, vel in i, ut virgo virginis, vel in u, ut volo volui. Item u simili ratione convertitur in a, ut magnus magna, in i, ut telum teli, in o, ut lepus leporis, in e, nunc produci] produci P31 : def. R • contrahi] contrachi D : contrai L4 : def. R • nunc acui… nunc distrahi] om. V1 • acui] cavi P11 : def. R • distrahi] distrachi D : distrai L21 • possunt] om. T : def. R • formant] firmant A1: def. R • consonantes utrimque] utrimque consonantes L3 • utrimque] utrimquae Mutinensis : def. R • nonnullas] nonnullaes P31 : nonnullae omnes edd.(excepta Erfordense) usque Eyssenhardtum : def. R • se] om. L41 • nuper] aliquando B2 (var. s.l.) P22 : nunc coni. Rudolphus Hercherus apud Eyssenhardt, quem Jürgensen (p. 69) secutus est : def. R : nuncque fort. legendum suspexit Willis in notis • cum] com V21 : def. R • succedunt] succendunt L4P11 : def. R • transvertitur] convertitur D2EFL4P1 • cepi] coepi ABC1EF1G L2L4V1P1 : caepi SZ : def. R • ut salio] salio D : def. R • insilio] om. P21T • plaustrum plostrum C12 Dick Vandenkerckhoven, sed melius expectem lavo lotus vel similia : plaudo plostrum Eyssenhardt Willis : plaustro ploustro P1T2 : plaustro C11 : plaustro postro T1 : plau[ R : in plaustro plostro Jürgensen (p. 70) : plaustro plostro cett. codd. et edd. • arca] archa L2V1 : def. R • item e] item in e RT1 • e littera primum in a] e in primum littera a V1 • primum in a Eyssenhardt, quem Dick Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt : in primum a omnes codd. et cett. edd. • ut moneo] om. L4P11 • a tego tugurium] tugurium a tego tanquam tegurium fort. legendum susp. Grotius (in Februis) • tego] tecto A2B1DEF1GL2L4M1P21P31RV1V2 Kopp Eyssenhardt Vandenkerckhoven : tegendo A1 • tugurium] tugorium D : tegurium L4P11 • quoque] om. Kopp • vocalis] vocabulis A1P21R1 : vocaulis A2 : vobalis M1 • a] e P3 • siquis siqua] si qusssiqua P21 : si quisssiqua P22 • fortis] fortus R1 : fortes V11 • forte] fortem DP1R1 • ut qui] qui Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • non] nam C12L21 • creo creavi] cito citavi L11 • creavi] creavit A : crevi Francofordiensis per incuriam • e] or L1 • tutor] tuto P11 • tutela] tutella P1 • ut virgo] virgo D • vel in u] et in u Erfordensis • volo] om. L41 • in i, ut telum teli, in o, ut lepus leporis, in e, ut sidus sideris] in e, ut sidus sideris, in i, ut telum teli, in o, ut lepus leporis S Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • ut telum] utelum P11R1 • telum teli] coelum coeli Erfordensis

[12]

5

10

LIBRO TERCERO

Estas vocales en latín pueden ya alargarse ya abreviarse, ya llevar acento agudo ya grave o incluso circunflejo, ya pueden unirse ya separarse sin perder su sonido. Unas veces forman sílabas ellas solas, otras toman a uno y otro lado consonantes y algunas vocales; en ocasiones se transforman unas en otras, en la actualidad se suceden con armonía. Ciertamente a se transforma por lo general en e, por ejemplo, capio da cepi; ya en i, como salio insilio, ya en o, como plaustrum plostrum; o en u, como arca arcula. Igualmente, la letra e se transforma, sobre todo, en a, como sero satum, o en i, como moneo monitus, o en o, como de tegendo toga, o en u, como de tego tugurium. De forma similar la vocal i también se convierte en a, como siquis siqua; en e, como fortis forte; en o, como qui quo; en u, como ibi ubi. No de otro modo la letra o pasa a a, como creo creavi; o a e, como tutor tutela; o a i, como virgo virginis; o a u, como volo volui. Así mismo, la u por una razón similar se convierte en a, como magnus magna; en i, como telum teli; en o, como lepus leporis; en e, como

[12]

LIBER TERTIVS

ut sidus sideris. Sic igitur transformatae nunc utrimque poterunt copulari, nunc ex altero, nunc ex neutro, nunc aliquas partes orationis terminant nuncque nullas. 234 Nam a primum utrimque sibi associat u et i litteras, nam et aurum et varus dicitur et Ianus et Aiax. Ex uno autem latere suscipit e, ut Aeneas, ex neutro vero o. Finit nomina feminina, ut dea, masculina, ut Iugurtha, neutra in singulari numero tantum Graeca, ut toreuma, peripetasma, in plurali autem Latina, ut monilia; in verbis imperandi 235 modum, ut canta, salta. E autem vocalis duarum Graecarum litterarum vim possidet; nam cum corripitur ε Graecum est, ut ab hoc hoste, cum producitur η est, ut ab hac die, ac maxime tunc circumflexum accentum tenet. Haec duas vocales, id est i et u, ex latere utroque

transformatae] transforte A • poterunt] potuerunt A1M1R • altero] altero latere P32 (glossa) Jürgensen (p.70) Dick • nunc ex neutro] om. C1 • nunc aliquas] nam aliquas G • aliquas] aliquos C11 : alias P1 : ex aliqua T1 • nuncque nullas] nunc non L1P32 Erfordensis : numque P31 • 234 nam a] namque a GL3M1P32 Erfordensis • associat] adsociat FL4P1RV2Z Erfordensis : asociat G • aurum et varus dicitur] aurum et varus dicimus A2BC1DGL1L3M1P2 P3SV1Z Erfordensis Kopp Eyssenhardt Dick Vanden kerckhoven : aurum dicimus et varus Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : aurum et varum dicimus D : n.l. A1 • Aiax] aiasx E • uno] no A1P21R1V21 • neutro] altero Vonckius (p. 148) • o] om. A1P21RV11V21 : o ut aonius T Vonckius (p. 148) : latere o Kopp • finit] finita L4 • nomina feminina] nomina femina L11R1V2 Vandenkerckhoven : feminina nomina Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • feminina, ut dea, masculina, ut Iugurtha] masculina ut iugurtha, feminina ut dea L3 Dick • Iugurtha] iugurta EFL22L4V1Z Vicentina : iuguita P31 : gugurtha P11 : gurta L21 • in singulari] ut singulari T1 • tantum] tamen L3 Dick : om. V1 • toreuma] torreuma B1 : oreuma V21 • in plurali] pluralia P31 : in plulali L21 • monilia] munilia FL1L41P22 • verbis] verbi V21 • imperandi] impetrandi C11 • modum] modi Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • canta] tanta P3 • salta] om. P1 • duarum] om. L11 • graecarum litterarum] litterarum graecarum D • 235 ε n.f. P12 Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven Willis : e cett. codd. et edd. • hoste] oste V21 • η Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven Willis : ῆ Basileensis Lugdunensis : ἦτα Grotius Kopp : heta Vulcanius : eta C12 (glossa s.l.) : H graecum F2P12 : N T : H cett. codd. et edd. • hac] ac P11P3 • tunc] tam L4 et fort. P11 : cum coni. Vonckius (p.148) : om. E

[13]

5

10

LIBRO TERCERO

sidus sideris. Así pues, transformadas de este modo podrán unirse ya por ambos lados, ya por uno solo, ya por ninguno; unas veces terminan algunas partes del enunciado, y otras veces ninguna. Pues, en primer lugar, la a se asocia por ambos lados con las letras 234 u e i; de hecho se dice aurum y varus, Ianus y Aiax. Por un solo lado admite la e, como Aeneas; en cambio la o, por ninguno de los dos. Es terminación de nombres femeninos, como dea; de masculinos, como Iugurtha; de neutros en número singular, solo de los de origen griego, como toreuma, peripetasma; en plural, en cambio, de los latinos, como monilia; en los verbos es terminación del modo imperativo, como canta, salta.36 La vocal e tiene el valor de dos letras 235 griegas; pues cuando es breve equivale a la ε (épsilon) griega, como en ab hoc hoste, cuando es larga equivale a la η (eta) griega, como en ab hac die; y es sobre todo entonces cuando tiene acento circunflejo. Esta se une por ambos lados a dos vocales, a saber, i y u, como en

36

Para el § 234, vid. Prisciano, II, 142.

[13]

LIBER TERTIVS

complectitur, ut in Euro, Veientano et in eia, iecore. Finit vero nomina neutra, ut monile, feminina etiam, sed Graeca, ut Calliope, pronomina, ut ille, iste; numerum etiam totius generis, ut quinque, licet aptoton sit; item verba imperativi modi, ut sede, curre, modi infiniti, 236 scribere, scripsisse. I vero littera cunctis utrimque vocalibus sociatur; nam a complectitur cum dicimus lanuariae et Aiax; e autem ut teneat docuerunt exempla superius demonstrata; o autem litterae copulatur in nomine Iovis et Oinone, oisus etiam dicitur (sic enim veteres usum dixere); u autem ut in iuvando et vita. Haec aliquando vocalis geminam syllabam facit, finitque omnium generum nomen, ut frugi, numerum itidem omnium generum, ut viginti, item verba modi indicativi, ut novi,

Euro] neutro GM1 • Veientano] veiectano SZ : vegentano T • eia] eio BC11DEF GL1L21L4M1P1P2P3RSV1V21Z Erfordensis • nomina neutra] neutra nomina Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Grotius Kopp • monile] munile L12 : murale L11 • feminina] femina C1 • Calliope] caliope DGM1P31 • ut ille] ille Z1 • numerum] neutrum Basileensis Lugdunensis • aptoton] abtoton AV1 : ἂπτοτον Basileensis Lugdunensis : ἄπτωτον Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • item] item e A2C1L1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • verba] veba V21 • imperativi] imperavi V21 • modi] modo B1L11L41 • curre] scribe L3 • infiniti] infinita C11 : infinitivi DP32TZ Vicentina Erfordensis Mutinensis Basileensis Lugdunensis • scribere] ut scribere EFL4P1 • 236 utrimque vocalibus] vocalibus utrimque P1 • cum dicimus Ianuariae] cum dicimus ianuarius B2 (var. ianuarius s.l.) S : cum dicimus ianuare T1 : cum dicimus ianua T2 Vulcanius Grotius Kopp : ianuariae cum dicimus EFL4P1 • et] om. V1 • ut teneat] teneat ut P31 : cum teneat V1 • teneat] taenia Vulcanius (var.) Grotius (var.) • docuerunt] docuere S Erfordensis : docuerat V21 : docuerant V22 • litterae] i litterae SZ • Oinone] oynone R2 : oinon C1 : oenone P2R1 V21 : ioenone GM1 : oenoe V1 : oenoniae A1 : Oione Erfordensis • oisus… dixere secl. Willis ineptum glossema ratus • oisus] oysus R2 : oisius T1 : oesus A1P2R1V21 et fort. P11 : ossus D1 : iossus D2 : ioesus GM1 : osus L31 : pro usus C12 (glossa s.l.) • veteres] veteres etiam EFL4P1 • dixere] dixerunt F • u] ut L4 • ut] om. ADEFGL1 L4M1P1P2P3RSTV1V2 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • in] om. C1 • iuvando] iuando P31 • haec aliquando] haec autem aliquando B2C1SV1 Dick • syllabam] sylabam P11 • nomen] nomina S • generum] om. L3 • ut viginti] viginti V21 • modi indicativi] indicativi modi T • modi] moti L21 : modo V2

[14]

5

10

LIBRO TERCERO

Euro, Veientano y en eia, iecore. Es ciertamente terminación de nombres neutros, como monile; también de femeninos, pero griegos, como Calliope; de pronombres, como ille, iste; también de un numeral de género común, aunque indeclinable, como quinque; así mismo de verbos en modo imperativo, como sede, curre; en modo infinitivo, 236 como scribere, scripsisse. La letra i, por su parte, se une por ambos lados a todas las vocales, pues se enlaza a la a cuando decimos Ianuariae y Aiax, y que puede tener a su lado la e lo han mostrado los ejemplos ofrecidos más arriba; se une a la letra o en los nombres Iovis y Oinone, también se dice oisus (que es la forma arcaica de usus); y a la u como en iuvando y vita. Esta vocal a veces produce una sílaba doble; y es terminación de un nombre de género común: frugi; de un numeral igualmente de género común: viginti; así como de verbos en modo indicativo, como novi, memini; en imperativo: sali, veni; en

[14]

LIBER TERTIVS

237 memini, imperativi sali, veni, infiniti iaculari, luctari. O vero littera quibus vocalibus quave ex parte cohaereat, superius memoratum. Finit autem nomina masculina, ut Cato, feminina, ut Iuno, numerum omnium generum, ut octo, item verba activa, ut canto, laudo (modo imperativo tantummodo invenitur [ut] cedo), adverbium, ut subito, 238 praepositionem, ut pro. V autem littera vocalibus omnibus utrimque coit praeter o antelatum. Sola etiam u sui generis l i t t e r a m non geminat, sed coniungit, ut vulgus, Vulcanus. Finit articulos, ut tu, nomina neutra, ut genu, cornu; nullum autem verbum claudit. 239 Hactenus de vocalibus. Non enim vocales astruere, sed omnes litteras sum iussa monstrare. Verum reliquas quae secuntur consonantes esse non dubium est, quae item discernuntur in semivocales et mutas,

sali] sili A1EF1GL2L3L4M1P2TV1V2 : ut sali S : ut sili D : n.l. P11 : def. R • infiniti] infinitivi AM1P32STZ Erfordensis Kopp: infinitivi ut D : infinita V21 : def. R • luctari] luctuari D • 237 littera] om. A : def. R • vocalibus] vocabulis B2 (var. s.l.) : vocalis L1 : def. R • quave] queve V21 : quae vero Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : def. R • cohaereat] choeraat L4 : def. R • superius] supius L31 : def. R • memoratum] memoratu est T : memoratum est Erfordensis : memorabat V21 : def. R • feminina] femina A : def. R • numerum] numeri L1 • ut canto] canto AC1GL1L3M1 P2P3V1V2Z1 Vicentina Erfordensis Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : cato B1 : def. R • modo imperativo tantummodo invenitur [ut] cedo Jürgensen (p. 70) : modo imperativo tantummodo unum finit, ut cedo Willis : modi imperativi tantum modo unum finit, ut cedo Vonckius (p. 82) Eyssenhardt : modi imperativi tantummodo invenitur, ut cedo Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : modo imperativo tantummodo (tantum FM1) invenitur, ut cedo (incedo V21) cett. codd. et edd. : om. L31 (sed in calce modum imperativi tantummodo invenitur, ut cedo add. L32) : imperativo R • ut subito] subito P31 : ut V21 : def. R • littera vocalibus omnibus] littera vocalibus P1 : litteram non geminat L21 (apud Dick, sed n.l.) • 238 coit] cohit EF : cogit P11 : def. R • sui generis] su generis P11 : def. R • litteram] litterarum A : def. R • coniungit] coniugit P21T1 • vulgus, Vulcanus] vulgus et vulcanus S : vulgus vulganus V21 : vanum verum vinum volo; vulgus vulcanus Erfordensis : vulg[ R • finit] finitur C11 : def. R • genu, cornu] cornu, genu SV2 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • verbum] vocabulum SZ : def. R • 239 hactenus] actenus DV21 : def. R • astruere] adstruere AP1EL4V2Z Erfordensis : asstruere G • litteras] littera V21 : def. R • iussa] iusa L1 : def. R • reliquas] reliquias fort. T1 : om. G1 • item] idem AR1P21V1V21Z : itidem D • mutas] muttas D

[15]

5

10

LIBRO TERCERO

infinitivo: iaculari, luctari. Respecto a la letra o, ya se ha mencio- 237 nado antes a qué vocales se une o por qué lado. Es terminación de nombres masculinos, como Cato; femeninos, como Iuno; del numeral de género común octo; así mismo de verbos en voz activa, como canto, laudo (en el modo imperativo solo se encuentra cedo); del adverbio subito y de la preposición pro. Por su parte la letra u se une a todas las vocales por ambos lados, excepto a la o antepuesta. La u 238 es la única vocal que no duplica una letra de su misma articulación, sino que se une a ella,37 como vulgus, Vulcanus. Es terminación de pronombres, como tu; de nombres neutros, como genu, cornu; sin embargo, no cierra ningún verbo. CONSONANTES Hasta aquí a propósito de las vocales, pues no se me ha mandado 239 que haga un tratado de las vocales, sino que muestre todas las letras. Ciertamente no hay duda de que las demás que siguen son las consonantes, las cuales se dividen en semivocales y en mudas; y este es el orden que voy a seguir.

37 Efectivamente la u es la única vocal que no encontramos geminada, pues cuando van dos seguidas, la primera se comporta como una consonante, dando lugar a una sola sílaba.

[15]

LIBER TERTIVS

240 quarum exsequar rationem. Quippe f littera, quae est semivocalium prima, duas tantummodo consonantes praelata complectitur l et r, ut dicimus flavus et frugi. Vocales vero complectitur ita ut i et u vocales 241 sibi praeferri prohibeat, nullum autem claudit finitiva sermonem. L vero littera tripliciter sonat. Nam exilem sonum reddit cum geminatur, ut sollers, Sallustius, medium autem cum terminat nomina, ut sol sal, item leniter sonat cum vocales antevenit, ut lapis, lepus, liber, locus, lucerna; plenum vero sonum habet cum ei praeferuntur litterae p g c f, ut in Plauto, glebis, Claudio, Flavo. L autem numquam ulli semivocali vel mutae praeponitur, quae pro d in praepositione accipitur, cum ei a praefertur, ut allidit, alligat. Haec etiam praelata praepositione servatur, ut illepidus, illotus. Vtrimque autem vocales amplectitur, et nomina nonnulla determinat: in masculino sol, in feminino Tanaquil, in neutro a e i praecedentibus, ut bidental, mel, sil. Adverbia etiam claudit, ut semel.

exsequar] exequar BC1M1L3L4P3STZ Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven : def. R • f littera] littera f C1 • semivocalium] semevocalium A1 • 240 consonantes] consonant T1 • praelata] praelatæ T • post complectitur add. ita ut i et u vocales sibi praeferri prohibeat L21, quae delet L22 • l et r … vero complectitur] om. V21 • vero] om. P11 • praeferri] praeferre D1V1 : proferi A • autem] tamen S • finitiva] fenitiva P21 • exilem] exiliem R1 • 241 sonum] sonat A • sollers] solers AT1 • Sallustius] Salustius L11 : Saluscius P31 • cum] con A • sol sal] sol et sal L1 Erfordensis : sal sal A • cum] quum A : con P31 • vocales] vocalis A • lepus] lepis Z1 • in voce lucerna desinit liber T • habet] habet l E • cum] quum A • pgcf] pgf B1 : gcf R1 • ut] cum B1 • in] om. G : del. R2 • Claudio] glaudio V1 • numquam] unquam L31 • praeponitur] praeponuntur C11 • d] de P1 • in] om. S • cum] quum A • ei DL22V22 Bentley Dick Vandenkerckhoven Willis : et cett. codd. et edd. : del. P32 : om. L3 Erfordensis • allidit] allidat P21 : alludit S : om. Kopp • etiam] autem EFL4P1S1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • in] add. G Dick Vandenkerckhoven Willis : om. omnes codd. et cett. edd. • servatur] servator V21 • ut illepidus… amplectitur] om. Erfordensis • illepidus illotus L1 et fere omnes edd. : inlepidus (inlepidis B1) inlotus omnes codd. Vulcanius Grotius Eyssenhardt • amplectitur] amplectitur l E : amplectur L1 • nonnulla] nonnolla M11 • determinat] terminat P1 • masculino] masculo V21 • Tanaquil] tonaquil R1 • a e i] a et i D • praecedentibus] praecidentibus D • sil] sigil B2 (var. in marg.) S • ut semel] et semel B1

[16]

5

10

15

LIBRO TERCERO

SEMIVOCALES En efecto la letra f, que es la primera de las semivocales, antepues- 240 ta solo se une a dos consonantes, l y r, cuando decimos flavus y frugi. Se une a las vocales con la restricción de que no permite que las vocales i y u vayan antepuestas a ella; y no es la letra final de ninguna palabra. Por su parte la letra l suena de tres maneras diferentes.38 Pues produce un sonido tenue cuando está geminada, como sollers, 241 Sallustius; en cambio produce uno intermedio cuando es terminación de nombres, como sol, sal; suena igualmente suave cuando precede a las vocales, como lupis, lepus, liber, locus, lucerna; tiene, por último, un sonido pleno cuando le preceden las letras p, g, c, f, como en Plauto, glebis, Claudio, Flavo. La l nunca precede a ninguna semivocal o consonante muda; equivale a una d cuando va precedida de a en el prefijo preposicional, como allidit, alligat. Esta se conserva también en el prefijo preposicional in, como illepidus, illotus. Se une a las vocales por ambos lados, y es terminación de algunos nombres: en masculino sol; en femenino Tanaquil; en neutro cuando preceden las vocales a, e, i, como bidental, mel, sil. Es también terminación de adverbios, como semel.

38

Para este §, vid. Prisciano, II, 29, 8-12.

[16]

LIBER TERTIVS

242

M vero littera tam in sermonis initio quam in medio esse et in ultimis potest, ut mores, umbra, triticum. Ex consonantibus solam praecedit n, ut Memnon, subsequitur solam s, ut Sminthius, mutaturque in n nonnumquam, ut cum dicimus nunquis, terminatque neutra, ut aurum et argentum, item monoptota, ut nequam, in genere masculino accusativum simplicem et duplicem genetivum, , item participia et verba et adverbia, ut tractum, legam, cursim, numerum etiam omnium generum, ut novem, decem. 243 N autem littera plenior apparet in primis et ultimis, ut Nestor, tibicen, in mediis exilior, ut mane, damnum. Ex consonantibus sequitur m litteram, ut Memnon, s autem praecedit, ut fons, mons. Convertitur etiam in m cum eam secuntur b p m, ut dicimus imbuit, impulit, imminet. Eadem nomina terminantur masculinum, ut tibicen, femininum Graecum, ut Siren, neutrum, ut culmen. 244 R vero vocales utrimque complectitur. De consonantibus s soli praeponitur, ut sors, fors, et x duplici nonnumquam, ut arx. Convertitur

242 littera] litteram AR1 • tam] om. AR1V21 • umbra, triticum] umbraticum P31 • solam] sola A : sola .m. BFGL2M1SZ Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • praecedit] praecidit P31 • ut] om. F • Memnon] Mnemon Bentley, quem Willis secutus est : n.l. P11 • solam] sola .m. FL4 Erfordensis : om. L3P31 • Sminthius] Smintius P1L41 : Siminthius A : Smithius L31 : Smynthius Vicentina Mutinensis : Smintheus Kopp • mutaturque] maturque A1 : motaturque D • n] en P1 • nonnumquam] nonnuquam P21 : om. P31P32, sed s.l. add. P33 • in n … terminatque] om. P31 • nunquis] numquis AR : nuquis P21 • et] om. DFP1L4M1 • monoptota] monoptata B1EL21P2P3 : monoptotas V1 • genere] gere V21 • accusativum] accusativum ut P12 • ut hominem hominum add. exempli causa Willis; sed lacunam iam notaverant Dick et Vandenkerckhoven : bonum bonorum coni. Sthal - Johnson (p. 71, n. 27) • et verba] verba Erfordensis • ut tractum] ut tractim DV1 : utractum P31 • legam] legatim V1 • generum] om. P31 • decem] decim M1 • 243 in primis et ultimis] in ultimis et primis A1 : in primis et in ultimis L2 • ut] et AB1 • damnum] dampnum AB2C1P1Z2 Erfordensis : danum V1 • mane] amne A1 • Memnon] Mennon R : M non AFP12 P2L4 : non P11 • praecedit] procedit B1 • fons, mons] mons, fons C1EFP1L4S • cum] quum A • ut dicimus] ut cum dicimus B2S • eadem] et eadem V21 : eandem Erfordensis • terminantur] terminatur V21 : terminant Francofordiensis : terminat Basileensis Lugdunensis : om. L21 • graecum] generum Erfordensis • Siren] Syren L1L3P1 Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • ut culmen] culmen G • S] om. L4P11 • 244 x] d x L21 : ex V1 : def. R • et n et s] n s S : n et s Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt

[17]

5

10

15

LIBRO TERCERO

La letra m puede estar tanto al comienzo de palabra, como en el 242 interior, como al final, por ejemplo, mores, umbra, triticum. De las consonantes solo precede a la n, como Memnon; solo sigue a la s, como Sminthius; a veces se muda en n, como cuando decimos nunquis;39 y es terminación de neutros, como aurum y argentum; así mismo de indeclinables, como nequam; en el género masculino, del acusativo singular y del genitivo plural, como hominem, hominum; igualmente de participios, verbos y adverbios, como tractum, legam, cursim; también de numerales de género común, como novem, decem. La letra n muestra un sonido más completo al principio y al final, 243 como Nestor, tibicen; en posición interior, más tenue, como mane, damnum.40 De entre las consonantes sigue a la letra m, como Memnon; en cambio precede a la s, como fons, mons. Se convierte también en m cuando va seguida de b, p, m, así decimos imbuit, impulit, imminet. Con esta letra terminan nombres en masculino, como tibicen; en femenino de origen griego, como Siren; en neutro, como culmen. La r se une a las vocales por ambos lados. De las consonantes 244 solo precede a la s, como sors, fors; y a veces a la consonante doble

39 40

Cf. Prisciano, II, 29, 18. Cf. Prisciano, II, 30, 7 ss.; 31, 1 ss.

[17]

LIBER TERTIVS

in l et n et s, ut niger nigellus, femur feminis, gero gessi. Finit nomina masculina post omnes vocales, ut par, pater, vir, nitor, fur; feminina post e et o, ut mulier, soror; neutra post omnes praeter i, ut calcar, piper, marmor, sulphur. Finit verba et adverbia, ut venor, vador, ter. 245 S nonnulli litteram non putarunt; nam Messala quendam sibilum dixit. Quae tamen utrimque p litterae copulatur, ut spado, psittacus, et c q t sequentes amplectitur, ut Scaurus, squama, stella. In plures etiam transitum facit, ut in l, dicimus enim modus modulus; in n, sanguis sanguinis; in r, flos floris; in d, custos custodis; in t, nepos nepotis. Terminat et masculina et feminina post omnes vocales, neutra post a o u, ut vas, os, nemus. Huic litterae divus Claudius p adiecit

femur feminis] femur femoris feminis V1 : femen feminis Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Grotius (sed femur feminis correxit in Februis) : semen seminis Vulcanius Grotius (var. in marg.) : def. R • gessi] gesi D : gessit V2 : def. R • pater] pater pater V21 : def. R • feminina] femina B1L4 : def. R • e] t AB1P2R : om. L41 • mulier, soror] mulier et soror D : def. R • omnes] om. V21 : def. R • i] s et i ABDEF1GL4M1P1P2SV1V2Z : def. R • marmor] mamor A : memor G • sulphur] solphur D : sulphor V21: om. M11 : def. R • finit verba et adverbia ut] om. M11 : def. R • et] ex SZ • venor, vador, ter C1P3 Erfordensis Dick Vandenkerckhoven : venor, vador, ter, quater L3V22 Grotius (var. in Februis) : venor, ter L1 : venor quater Willis : venor, vador ABEFL2L4P1P2SV1V21Z Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : venor, vador, cur B2G : vador, cur M11 : venor, cur M12 : vador, vadier D1 : venor, vadier D2 : def. R • 245 nonnulli] nonnuli P11 • litteram] littera P11 • non] nos V21 : om. P11 : def. R • putarunt] putaverunt GM1P1P3 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • Messala] Mesala GL31M1V21 : def. R • quendam] quedam V1 : def. R • sibilum] sibi V11 : def. R • p] post E : def. R • litterae] littera B1 : def. R • psittacus] psitacus ABC1DG L1L2L3M1P2P3V1V2Z Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : psithacus L4P1 : psitachus EF : def. R • et c q t] vel t c q Erfordensis : ut c q t Dick : def. R • Scaurus, squama, stella] stella, scaurus, squama Erfordensis • squama] scama D : quama L21 : def. R • stella] stela D1 : def. R • in plures] implures V1 : def. R • etiam] etam V21 : def. R • ut] n.f. del. P12 • in l] mel A • sanguis] ut sanguis G : def. R • flos] ut flos Erfordensis • nepos] ut nepos Erfordensis : def. R • et] om. L3V2 : etiam Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • ut] om. P3 Erfordensis • huic] huc A1 • divus] devus V21 • p] L1P22 Erfordensis : def. R • adiecit] adicit D1 : def. R • ψ] Y ADP1L4RV1 : om. B1

[18]

5

10

LIBRO TERCERO

x, como arx. Se convierte en l, en n y en s, como niger nigellus, femur feminis, gero gessi. Es terminación de nombres masculinos detrás de todas las vocales, como par, pater, vir, nitor, fur; de femeninos detrás de e y o, como mulier, soror; de neutros detrás de todas las vocales, excepto i, como calcar, piper, marmor, sulphur. Es terminación de verbos y de adverbios, como venor, vador, ter. La s algunos no la han considerado una letra; por ejemplo, Mesala 245 la llamó una especie de silbido.41 Esta, sin embargo, se fusiona con la letra p por ambos lados, como spado, psittacus, y se une a c, q y t cuando la siguen, como Scaurus, squama, stella. Se convierte también en muchas letras, como en l, pues decimos modus modulus; en n, sanguis sanguinis; en r, flos floris; en d, custos custodis; en t, nepos nepotis. Es terminación tanto de masculinos como de femeninos detrás de todas las vocales; de neutros detrás de a, o, u, como vas, os, nemus. A esta letra el divino Claudio le añadió p o c para transcribir las ψ y ξ

41 M. Valerius M. f. Messala Corvinus, Fragmenta de S littera, ed. H. Funaioli: Grammaticae Romanae fragmenta, Leipzig 1907, p. 506, fr. 2. Cf. Cledonio, Arte gramática, V, 28, 2.

[18]

LIBER TERTIVS

246 aut c propter ψ et ξ Graecas, ut psalterium, saxa. X autem nemo litteram putat, quoniam duplex est; constat enim ex g et s, ut rex regis, aut ex c et s, ut nux nucis. In v aliquando transvertitur, ut nix nivis, et in ct, ut nox noctis. Haec in Latinis numquam ponitur prima, apud Graecos autem ponitur, ut Xantho. Et masculino [et feminino] omnibus vocalibus sociatur, ut Aiax, frutex, calix, †velox, Pollux, et feminino, ut fax, lex, lodix, celox, lux; neutrum nullum claudit. 247 Transactis semivocalibus mutae sunt perquirendae, quae ideo hoc nomine nuncupantur, quoniam nisi illis vocales associatae succurrerint, ξ] X DL2P1SV2 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius : Z AL4RV1 : ζ B1 • graecas] graeca (sic) ante ξ posuit L3 : gregas V21 : grecas litteras M1 Kopp : secl. Dick • ut] om. Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • psalterium] salterium L1 : P, psalterium Kopp Dick • saxa] .c. saxa C1P2S Dick : sacsa L22 (var. s.l.) Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : ut c, sacsa Kopp : saca L21 (sed saxa L22) • litteram putat] putat litteram V2 • 246 ex g] x g L11 • g et s… aut ex] om. A • et s] s A • ut nux nucis… ut pix picis] om. P31 • nux nucis] pix picis L3 : nux nucis pix picis P12 : nux nucis et pix picis F : pix picis, nux nucis Dick • transvertitur] transfertur GL1M1P32 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Grotius Kopp : transit Erfordensis • et in ct ut nox noctis Grotius (in Februis) Jürgensen (p. 71) ex Prisciano II, 33, 14 : in c, ut nox noctis Dick Vandenkerckhoven : in t ut nox noctis L3 et cod. Coloniensis 193 (apud Vandenkerckhoven, p. 73) : et c, ut pix picis C1L1P22R2 Willis : et pix picis AEL21 (sed del. L22) L4P11 (sed del. P12) P21R1V1V2 : et c pix picis BGM1SZ Eyssenhardt : et in c pix picis D : aut c, ut pix picis P32 : aut in c ut pix picis Erfordensis : et c, ut pix picis et in t, ut nox noctis Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : et c, ut pix picis; in t, ut nox noctis Kopp : om. F • Graecos] graecas V21 • Xantho] Xanto AEFL4P12SV21Z Erfordensis : antho L3 : Santo R1 : ...nino P11 : in Xantho Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : Xanthus Vulcanius Grotius Kopp • masculino] in masculino B2L22L32SZ Dick Willis : om. cett. • et feminino] del. L22 Dick Vandenkerckhoven Willis • omnibus vocalibus … Pollux et feminino] om. P31 • vocalibus] vocilibus V11 • sociatur] sotiatur P21 : sociatur masculino Erfordensis • Aiax] Aix V1 • velox] volox C1L1P32 : volux G Erfordensis • Pollux] lux D1 : Polux E1 • et feminino … lux] om. D1 • et feminino] feminino M1 : et feminina C1 : del. Vonckius (p. 83) • ut] om. BC1DGL1L2L3M1P2P3V1 Vicentina Erfordensis Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • fax, lex] fallex V1 • celox coni. Kopp in notis, quem Eyssenhardt, Dick et Willis secuti sunt : ferox Vonckius (p. 82) : velox cett. codd. et edd. : delendum dubitabat Dick (1980) • lux] om. C11 • nullum] ullum D • 247 transactis] tansactis A1 • perquirendae] percurrendae P31 : perrendae R1V21 • nuncupantur] nuncipantur D • associatae] adsociatae R : asociatae L31 : adsociate A : associata D2 : associate P32 : associetate P31 : societate C1 : om. D1 • succurrerint] succurrernt D1 : succurrint P12V21 : succurrunt P11

[19]

5

LIBRO TERCERO

griegas,42 como psalterium, saxa.43 Respecto a la x, por ser doble, 246 nadie la considera una letra; está formada efectivamente de g y s, como rex regis, o de c y s, como nux nucis. A veces se transforma en v, como nix nivis; y en ct, como nox noctis. En latín nunca se coloca en inicial, pero sí lo hace en griego, como Xantho. Es terminación de masculinos, uniéndose a todas las vocales, como Aiax, frutex, calix, †velox, Pollux; y de femeninos, como fax, lex, lodix, celox, lux; pero no es terminación de ningún neutro.44 MUDAS Una vez terminadas las semivocales, vamos a examinar las conso- 247 nantes mudas, las cuales reciben este nombre precisamente, porque de no acudir en su ayuda las vocales que se unen a ellas, mueren

42 Tanto Suetonio, Vida de Claudio, 41, como Tácito, Anales, XI, 14-15 recogen los esfuerzos del emperador Claudio para dotar al alfabeto latino de nuevos símbolos. Sin embargo, la información que aporta Capela no es del todo exacta, pues sabemos que una de las tres letras que el emperador Claudio añadió al alfabeto representaba el sonido ps. De este modo intentó dotar al alfabeto latino de un símbolo específico para el dígrafo ps, a imitación de la letra griega , del mismo modo que ya existía la letra X para el sonido ks o gs. Sin embargo, la innovación no sobrevivió a su reinado, y ni siquiera tenemos testimonios de la grafía con la que intentó representar el sonido ps. 43 Para este §, vid. Prisciano, II, 32, 14 ss. 44 Para el § 246, vid. Prisciano, II, 33, 14 ss.; Carisio, Ars grammatica, I, 8, 11 ss.; Diomedes, I, 426, 4 ss.; Mario Victorino, VI, 195, 13 ss.

[19]

LIBER TERTIVS

248 intra oris sonitum ante auspicia moriuntur. B prima omnibus vocalibus utrimque conectitur; praefertur consonantibus l et r, ut blaesus et brevis. Transit in c, ut succurrit; in f, ut sufficit; in m, ut summittit; in p, ut supponit; in s, ut sustulit. Finit nihil nisi tres praepositiones ab, 249 ob, sub. C vocales utrimque collaterat, consonantes quasdam praecedit l, t, r, m, n, ut clarus, tectum, crus, Acmon, Cnidus. Finit articulos, quos pronomina vocant, hic haec hoc, et adverbia, ut sic, huc, hic. Sola mutarum antecedentem vocalem producit et pro duplici habetur, 250 ut hic, hoc. D utrimque vocales tenet. Praeponitur r litterae in Druso. M litterae numquam praefertur in Latinis, in Graecis autem aliquando, ut Dmois; sic et n, ut Ariadne. Transit in c, ut accidit; in g, ut aggerit; in l, ut allegat; in p, ut apponit; in r, ut arripit; in s, ut assidet; in t, ut

oris] moris R1 • moriuntur] moritur P11 • 248 conectitur] connectitur AL3P3RV2Z Erfordensis • praefertur] praeferint A • ut] u M1 • blaesus] blessus AM1 : blessibus R1 : balbus B2 • et brevis] brevis M1V2 • succurrit] succurit P3 • ut sufficit] sufficit Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • in m] in t Kopp • ut summittit] summittit F : ut submittit A : ut summitit P3 : ut mittit V11 • 249 ut sustulit] sustulit L41 : ut sustullit D1 • nihil] nichil EL12L4P1 : om. D1 • c] om. A1P21V21R • vocales] vocalis L11 • collaterat] conlaterant A • t] et RV21 : om. A • r] om. L21 • clarus] clares R • tectum] tecum AD1R1V21 : certum Erfordensis • crus] crux fort. P11 : om. P21 • Cnidus] nidus AR : cnibus V21 • finit articulos … et adverbia] om. C11 • pronomina] pronima R1 : pronomine V21 • haec] haec et Erfordensis • ut] om. GS • huc] hoc B1EF1L21L31L4P11P21P31R1 : ho V21 • hic] haec B1 • sola] solae L1 : om. P21 • hic, hoc Grotius Jürgensen (p. 71) Willis : hic, hoc, hac Dick Vandenkerckhoven : hic, haec, hoc DGR2S Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : hic, hec, hoc AM1V1Z : hoc, hic, haec EFL4P1 : hic, hoc, haec cett. codd. et edd. • 250 praeponitur] praepronitur V2 • Druso] droso M1 : ruso P11 • m litterae] m literræ V1 • in Latinis] ut latinis L41 • autem] om. Erfordensis • Dmois Jürgensen (p. 71), quod affert Priscianus (II, 42, 21), et eum secutus est Willis : Tmolus vel δμωός dubit. Grotius (in Februis) : dmulus A1R1 : molus P11 : admodus D : aemulus A2 : dmolus cett. codd. et edd. • Ariadne] ariatne V21 : triadna D • transit in c … ut apponit] om. C11 • in g] in R Eyssenhardt per incuriam • aggerit coni. Grotius (in Februis), quem Willis secutus est : aggelat A1 : agger Grotius (var. in Februis) : aggregat coni. Grotius (in Februis) : aggerat cett. codd. et edd. • ut] om. B1EFP3P21R1V21 Erfordensis • allegat] adlegat L4 : alligat AB2C12DGL3M1P12RSV21Z Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Vandenkerckhoven • ut apponit] apponit L3R1 • in r] in s Eyssenhardt per incuriam • arripit] arispit D • assidet] asidet P11 • attinet] adtinet C11V21 : atinet D

[20]

5

10

LIBRO TERCERO

dentro de la articulación de la boca antes de su emisión. La b es la 248 primera que se une a todas las vocales por ambos lados; precede a las consonantes l y r, como blaesus y brevis.45 Se transforma en c, como succurrit; en f, como sufficit; en m, como summittit; en p, como supponit; en s, como sustulit. No es terminación de nada, salvo de tres preposiciones ab, ob, sub. La c flanquea vocales por ambos lados; 249 precede a algunas consonantes, l, t, r, m, n, como clarus, tectum, crus, Acmon, Cnidus. Es terminación de los conectores que llaman pronombres, hic, haec, hoc, y de adverbios, como sic, huc, hic. Es la única de las consonantes mudas que puede alargar la vocal precedente y que es considerada una consonante doble, como hic, hoc. La d toma 250 vocales por ambos lados.46 Se antepone a la letra r en Druso. Nunca precede a la letra m en palabras latinas; pero sí a veces en las griegas, como Dmois; lo mismo también con la n, como Ariadne. Se transforma en c, como en accidit; en g, como en aggerit; en l, como en allegat; en p, como en apponit; en r, como en arripit; en s, como en assidet;

45 46

Cf. Prisciano, II, 34, 8 ss. Cf. Prisciano, II, 35; Diomedes, I, 424, 9 ss.; Carisio, I, 10, 3 ss.

[20]

LIBER TERTIVS

attinet. Finit articulos neutralis generis, ut istud, illud, et praeposi251 tionem, ut apud. G omnibus vocalibus praefertur. Sequitur a litteram, ut in aggere, quae quotiens geminatur adiungitur. Praefertur r litterae, ut grave; l, ut gladius; n, ut ignis. In c quoque convertitur, ut rego 252 rector. Nihil [quoque] concludit. H aspirationis notam esse certissimum est, quae quando vocalibus accedit, ut hospes et heres. Transit in x, ut traho traxi. Hanc Graeci diviserunt; nam pars eius dexterior 253 aspirationis nota est, sinistra contrariae significationis. K vero nunc nota putatur esse, nunc littera; nam eius effectus c integrare non du254 bium est absque his: kapita, kalendae, kalumniae. P autem convenit utrimque vocalibus; r litterae praeponitur, ut prandere; l, ut placere; t,

articulos] articulus R • neutralis] neutri EFL41P1 • istud, illud] illud, istud Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • ut apud] apud C1 • 251 litteram] om. Erfordensis • ut] om. L1P2 • in] om. P3 Erfordensis • aggere] agere L41P11 • quotiens] cotiens L4 • sequitur a litteram …praefertur] om. A1 • ut grave] in grave V21 : ut gravae P3 • in c] hic E • nihil] nichil L12L4P1 • quoque del. Eyssenhardt, quem Dick (1890) et Willis secuti sunt • aspirationis] adspirationis ARV21 : aspirationem L4 : aspiratione P11 • esse] non esse L41 : om. L31 • 252 quae quando] quae aliquando B2C12D2F2L22P12P32 (var. s.l.) V22 Eyssenhardt : quandoque Willis (1968, p. 23 et 1983) • accedit G1M1P21 Kopp Eyssenhardt Dick Willis : accidit cett. codd. et edd. • ut hospes] hospes V21 : ut ospes M11 • et] om. Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • traho] trao P11 : raho A • pars] par L11 : pare n.f. L41 • dexterior] dextera Erfordensis • aspirationis] adspirationis RV21 : asperationis P21 • significationis] significationis est Erfordensis : signationis P31 • 253 nunc nota] nec nota Erfordensis • nunc littera] nec littera Erfordensis : littera V21 • effectus] affectus C11L12P3 Erfordensis • integrare] intregrare L41 • dubium] dubi V21 : def. R • absque] abque Vicentina Mutinensis : def. R • kapita] capita P11P31SV2Z : k/apita B : k kapita V1 : kapite Vulcanius (sed var. kapita in marg.) Grotius Kopp : kapua Grotius (var.) : def. R • kalendae] kalede D1 : def. R • kalumniae] calumniae P11 : kalumnia Erfordensis : def. R • 254 litterae] litera Erfordensis • ut] om. B1EFG L2L3L4M1P1P2 P31V1V2 Vulcanius Grotius : def. R • prandere] pradere D1 : plangere P21V11 : pangere V21 : def. R • ut] in V21 : om. AEFL4M1P1P31 : def. R • placere] placet Basileensis Lugdunensis : placere; s, psittacus Grotius et Kopp, qui hic s psittacus transposuerunt • t] l Erfordensis

[21]

5

10

LIBRO TERCERO

en t, como en attinet. Es terminación de los pronombres de género neutro, como istud, illud, y de preposiciones, como apud. La g se antepone a todas las vocales. Sigue a la letra a, como en aggere, la cual se añade siempre que la g se duplica. Se antepone a la letra r, como grave, a la l, como gladius; a la n, como ignis. Se convierte también en c, como rego rector. No es terminación de ninguna palabra. Es bien sabido que la h es signo de aspiración, lo cual sucede cuando se une a las vocales, como hospes y heres.47 Se convierte en x, como traho traxi. Los griegos la dividieron; pues la parte de esta letra orientada a la derecha es signo de aspiración; la orientada hacia la izquierda lo es del significado contrario.48 Respecto a la k, unas veces es considerada un signo, y otras veces una letra; pues está fuera de duda que la c puede desempeñar sus funciones, salvo en estas palabras: kapita, kalendae, kalumniae.49 La p se une a las vocales por ambos lados; se antepone a la letra r, como prandere; a la l, como

47 Cf. Prisciano, II, 12, 20 - 13, 10; Cledonio, V, 28, 9 y 15; Mario Victorino, VI, 6, 3; Máximo Victorino, Ars grammatica, VI, 196. 48 El texto habla de parte derecha y de parte izquierda. Prisciano, II, 35, 24, explica que si la letra H la partimos en dos mitades, la parte izquierda sería equivalente al símbolo del espíritu áspero; mientras que la derecha representaría el símbolo del espíritu suave. Sin embargo, Capela lo interpreta al contrario, lo que nos induce a creer que puede faltar algo en el texto que ha llegado hasta nosotros. 49 Cf. Prisciano, II, 12, 5 ss. y 36, 3; Máximo Victorino, VI, 195, 19 ss.; Diomedes, I, 424; Isidoro, I, 4, 12.

[21]

251

252

253

254

LIBER TERTIVS

255 Ptolomaeus; s, psittacus; n ut in Sipno; terminat vero nihil. Q quidam litteram non putabant, et vincerent, nisi in equo et equitatu appareret expresse. Haec numquam sine duabus vocalibus ponitur, quarum prior erit u et sic ceterae consequentur, ut quartus, questus, Quirites, quotus, equus. Constat autem ex c et u, ideoque duplex et composita dicitur nec geminatur. Nullam singularem litteram comprehendit, finit nihil. 256 T vocales ex utroque concludit, ut in coniunctionibus et praepositionibus. Praecedit l in Tlepolemo, m in Tmolo, n in potnia, r in Troia.

Ptolomaeus] Ptolomeus Erfordensis : Ptholomeus AC1DL12 : Ptolemaeus Vulcanius Kopp : Tpolomeus Z : pholomeus L11 : ut Ptolomaeus Dick Vandenkerckhoven : ut Ptolomeus B2P32S Mutinensis : ut Ptholomaeus Vicentina Mutinensis : ut Ptolemaeus Eyssenhardt • s, psittacus] om. Grotius et Kopp, qui post placere transposuerunt • psittacus] psitacus ADEFGL1L22L3L4M1P1P31 Vicentina Erfordensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Grotius : ut psittacus B2SV2 Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven : ut psitacus Z : def. R • in] om. C1M1P3S Erfordensis Francofordiensis Dick : def. R • Sipno Jürgensen (p. 72) ex Prisciano II, 42, 19 : sypno Eyssenhardt : sipnus Grotius (dub. in Februis) Dick : sypnus P3 : si/pnu P12 : sypnu D2M1 : sypnum Kopp : simpnus C1 : simpnum L3 : sympnum L2P2V22 Willis : simpnu A2P11 : sympnu BEFGL4SV1Z Vandenkerckhoven : symnum V21 : simnu A1 : sinu D1 : sympnis L1 : sypnis Vicentina Mutinensis Francofordiensis Vulcanius Grotius : sipnis Erfordensis : lypnis Basileensis Lugdunensis : def. R • nihil] nichil E2L12L4P1 : nil L2 : def. R • 255 putabant] putabat P21 : def. R • nisi] si V21 : def. R • equo] aequo C1V2 Dick : def. R • equitatu] in equitatu B2L3SZ : def. R • expresse] expraesse AL3 : expresset V21 : expr[ R • haec] h E : om. Eyssenhardt : def. R • duabus] duobus P11 : def. R • vocalibus] om. F : def. R • ceterae] def. R • consequentur] consequenter Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : consequuntur Erfordensis Vulcanius (var.) Grotius (var.) : def. R • ut] in V21 : def. R • questus] quaestus BL1L2P2P3 : def. R • Quirites] querites AP11 : def. R • equus] aequus P3 : equis A1B1R1V21 Francofordiensis : eques A2EFL21L4P11P2V1 Vicentina Mutinensis • geminatur] gemitur A1 • nullam] nullum V21 • singularem] sigularem V21 • 256 finit] fiant Z : def. R • nihil] nichil L4P1 • ut] om. L21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • coniunctionibus] coniuctionibus V21 : def. R • et praepositionibus] om. P31 • praecedit l in] praecedit l ut in L2M1P12SV22 Eyssenhardt : praecedit l ut Erfordensis : praecedit l in ut in BZ : praecedit in in EL41: praecedit l in in V1V21 : praecedunt l in A1 : in P11 • Tlepolemo] lepolemo P21 : tleptolemo BDGL1L2L31L4P1 P22P3SV22Z : thleptolemo C1 : teptholemo A2 : Leptolemus Erfordensis : deptolemo E : clintepolemo A1 : tintlep[ R1, sed del. R2 • m in] m ut in L2SV22 Erfordensis : m ut G : in // D : in V11 : def. R • Tmolo] molo L1 : def. R

[22]

5

LIBRO TERCERO

placere; a la t, por ejemplo Ptolomaeus; a la s, por ejemplo psittacus; a la n, como en Sipno; en cambio no es terminación de ninguna palabra.50 La q algunos no la consideraban una letra, y tendrían razón de 255 no aparecer expresamente en equo y equitatu. Nunca se emplea sin dos vocales, de las que la primera será la u y las demás irán detrás, como quartus, questus, Quirites, quotus, equus. De hecho, está formada de c y de u, y por ello se le dice doble y compuesta, pero no se duplica. No se une a ninguna letra en especial; no es terminación de ninguna palabra. La t cierra las vocales por ambos lados, como en 256 las conjunciones y en las preposiciones. Precede a la l en Tlepolemo; a la m en Tmolo; a la n en potnia; a la r en Troia. Es terminación de

50 Para este §, vid. Prisciano, II, 12, 5 ss.; Terenciano Mauro, De litteris, de syllabis, de metris, 800 (VI, 349); Diomedes, I, 425, 18 ss.; Isidoro, I, 4, 13.

[22]

LIBER TERTIVS

Finit neutra caput, sinciput, lact. Articulos terminat, ut quot, tot; 257 verba, ut legunt; adverbium et interiectionem, ut ut, a t t a t . Z a Graecis venit, licet etiam ipsi primo σ Graeca utebantur; nam Sethum dicebant, quem nunc Zethum dicunt. Tamen haec gemina etiam ab ipsis habetur; nam a τ et σ componitur, quam ut advertas duplicem, 258 numquam poterit geminari. Haec praeponitur m litterae, ut Zmyrna. Ex his igitur universis XVIII litterae necessitatem cunctae conscriptionis absolvunt; placet enim mihi y in vocalium numerum congregari, neque sine hoc Hyacinthus aut Cyllenius poterit annotari. Sic igitur erit ut senae fiant vocales, semivocales et mutae.

neutra] om. R • caput] kaput P11 : ut caput GL2L3M1V22 Jürgensen (p. 72) Dick Vandenkerckhoven • sinciput] sincipit E1 • lact] lac V2 : laet Francofordiensis per incuriam : om. SZ • quot] quo P31 : def. R • tot] quot V21 : def. R • ut legunt] in legunt V1V21 • adverbium] adverbi D2 • interiectionem] interlectionem R • ut ut attat] ut atat ut L1 : ut ait L41 : ut et attat Erfordensis : ut at at Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : ut atat forsit Grotius (in Februis) : ut ut at S : ut at Vulcanius Grotius Kopp : ut ut utut L31 : ut utut P22 : ut ut BC1DEF1GL21L42M1P11P21P3V1V21Z : ut ut *** Eyssenhardt : ut A1 : def. R • z] z stita L1 : def. R • 257 ipsi] ipsa L4P11 • primo] prima L41 • σ] s S2 • Graeca] grega A1 • Sethum Efordensis Kopp Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven Willis : se um P3 : cetum Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : setum cett. codd. et Jürgensen (p. 94) • Zethum Kopp Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven Willis : Ze um P3 : Zetum cett. codd. et edd. • gemina] geminata GR2 Vulcanius Grotius Eyssenhardt • etiam ab ipsis] ab ipsis etiam EFL4P1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • τ et σ C1 Dick Vandenkerckhoven Willis : et c A1P21RV1V21 : Δ et D : t et c cett. codd. et edd. • ut] om. P31 • numquam bis scripsit Z • Zmyrna] Zmirna AC1L3M1S Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Vulcanius Grotius • 258 XVIII] X et octo P11 : X et VIII F2 • litterae] litteris B2 (var. s.l.) : om. E1 • necessitatem] necessit necessitatem R1V21 • cunctae] cuntæ L21 • conscriptionis] conscripsionis L3 • mihi] michi E • vocalium] vocabilium L31 • sine] om. V11 • Hyacinthus] hyacintus AEFL3P2Z : hyacinctus C1DGL2L4P3R1V1 : hyaccintus P1 : hiacyntus S : hyacincthus R2 : hiacynthus Basileensis Lugdunensis Vulcanius : iacynctus B : yacintus L1 : yacinthus V2 • annotari] adnotari A • sic] si ARSV2Z • semivocales] senaevocales fort. A1 : XII semivocales BSZ Eyssenhardt • mutae] mutae XII A2C1E2GL1L2L3L4M1 P1P22P3R2 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Dick Vandenkerckhoven : mutae duodecim Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp

[23]

5

10

LIBRO TERCERO

los neutros caput, sinciput, lact.51 Es la letra final de pronombres, como quot, tot; de verbos, como legunt; de algún adverbio e interjección, como ut, attat. La z procede de los griegos, aunque también 257 ellos se servían en un principio de la σ griega; pues llamaban Sethum a lo que ahora llaman Zethum.52 Sin embargo, esta letra es considerada doble incluso por ellos mismos; pues se compone de τ y de σ, la cual, para que te des cuenta de que es doble, nunca podrá 258 geminarse. Esta se antepone a la letra m, como Zmyrna. En resumen, de todas estas letras, dieciocho cubren las necesidades de cualquier texto escrito; pues prefiero unir la y al número de las vocales, ya que sin ella no podrá escribirse Hyacinthus o Cyllenius.53 De este modo, pues, resultará que haya seis vocales, seis semivocales y seis mudas.

51 La forma habitual de este sustantivo es lac. Cf. Pompeyo, Commentum Artis Donati, V, 199, 10-13. 52 Cf. Prisciano, II, 36, 17 ss. 53 Cf. Prisciano, II, 12, 16 ss.

[23]

LIBER TERTIVS

259 Si enim h aspirationi dabitur supervacuaeque erunt q et k, x autem ut duplex in elementorum ordine non probatur, z vero a Latinis 260 excluditur, decem et octo numero, sicut dictum est, supersidunt. Quae tamen cum supervacuis reiectisque cunctis ex unius vocis sonitu conformatae diversas naturalis harmoniae causas sub oris concinentia reppererunt. 261 Namque A sub hiatu oris congruo solo spiritu memoramus. B labris per spiritus impetum reclusis edicimus. C molaribus super linguae extrema appulsis exprimitur. D appulsu linguae circa superiores dentes innascitur. E spiritus facit lingua paululum pressiore. F dentes labrum inferius deprimentes. G spiritus cum palato.

259 si enim h] h enim L1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : si h P12 : si enim Erfordensis (h post dabitur transposuit) • aspirationi] adspirationi ARV21: aspiratione P11 • dabitur] dabitur h Erfordensis : datur M1 • supervacuaeque] supervacuae qu fort. L21 : supervacuæ A1GM1 • q] que L41 • k, x] k et x A1 • ut] om. V1 Erfordensis • duplex in elementorum ordine Willis : duplex in elementi ordine Jürgensen (p. 94) : duplex in elementi cardine Grotius (var. in Februis) Eyssenhardt : duplex sine elementi (elimenti L3) cardine (kardine C1) cett. codd. et edd. • decem et octo] XVIII EFL1L4 Erfordensis Dick Vandenkerckhoven • sicut dictum est] sicut supra dictum est Erfordensis • 260 cum] quae B1 : om. E1 Vulcanius Grotius • vocis sonitu] voci sonitu P1 • conformatae] confirmatae ABDEFGL31L4M1P11P21P3R1SV1V2Z Erfordensis • naturalis] naturales AP21RV11V2 Erfordensis • harmoniae] armoniae AC1DEFGL1L2L3L4M1 P1P2P3RSV1V2Z Vicentina Erfordensis Mutinensis • causas] causa A1FRV21Z • concinentia] concinnentia ARV2 • reppererunt] repererunt EFL2L4P1 Vulcanius Kopp : reppereunt A : repperere Erfordensis • 261 Namque] nam V1 • hiatu] iatu L21P11V1 : hyatu F : yatu L4 : hyaty P3 • congruo] om. C1 • B] et L41 • edicimus] se dicimus E • molaribus super] super molaribus Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • super] per EFL41 • extrema appulsis… linguae] om. P31 • extrema] extremo V21 • appulsis] apulsis AR1V21 • appulsu] apulsu AC1DV1V21 • superiores] superioribus V21 • innascitur] om. L21 : enascitur fort. legendum suspexit Willis in notis • paululum] paullulum P1 : paulolum M1 • pressiore] presiore A : praessiore R1V2 : pressione Z • labrum inferius] inferius labrum L3 • deprimentes] deprementes F : deprimentes lingua palatoque dulcescit C11P22 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • G spiritus cum palato] G spiritum cum palato R1 : G spiritus compalato A1P3 : G palatho cum spiritus D

[24]

5

10

LIBRO TERCERO

Pues si la h es considerada una aspiración, la q y la k son innecesarias, 259 la x no se acepta en el grupo de las letras básicas por ser doble, y la z se excluye de las letras latinas, quedan en total dieciocho, como se ha dicho. Sin embargo, todas estas letras, incluyendo las innecesarias 260 y las rechazadas, al ser moduladas a partir de una única emisión de la voz, han encontrado las diferentes razones de su natural armonía en el concento de la boca. FORMACIÓN

DE LAS LETRAS

En realidad la a la pronunciamos abriendo la boca, con una sim- 261 [ple emisión de aire.54 La b la pronunciamos mediante la fuerza del aire contra los labios [cerrados. La c se pronuncia apoyando los molares sobre los bordes de la [lengua. La d nace de la presión de la lengua sobre los dientes superiores. La e la produce el soplo de aire con la lengua ligeramente [comprimida; la f, los incisivos al apretar el labio inferior. La g, el soplo de aire en contacto con el paladar.

54 Para este §, vid. Mario Victorino, VI, 32, 17 - 34, 23; Terenciano Mauro, 111248 (VI, 328-333)

[24]

LIBER TERTIVS

H corrasis paululum faucibus ventus exhalat. I spiritus prope dentibus pressis. K faucibus palatoque formatur. L lingua palatoque dulcescit. M labris imprimitur. N lingua dentibus appulsa collidit. O rotundi oris spiritu comparatur. P labris spiritus erumpit. Q appulsu palati ore restricto. R spiritum lingua crispante corraditur. S sibilum facit dentibus verberatis. T appulsu linguae dentibusque impulsis extunditur. V ore constricto labrisque prominulis exhibetur.

corrasis C12GL1M1R2 Erfordensis Vulcanius (var.) Grotius (var.) Jürgensen (p. 94) Vandenkerckhoven : conrasis B2C 11DEFL22 P2P3R 1SV 1V 2 : comrasis Z : cum rasis AL3L4P1 : contrasis B1L21 : contractis cett. edd. • paululum] paulolum M1 • faucibus] facibus L41 • ventus] vetus V11 : ventes V21 • exhalat] exalat L4P11P3V2 • prope dentibus] om. L11 • pressis] praessis AL1R1 • palatoque] palathoque D : platoque R1 • L lingua… dulcescit] om. C11 • dulcescit] dulcessit P1 : delutescit S : succrescit coni. Vonckius (p. 148) • imprimitur] infinitur V21 • N lingua dentibus] N dentibus lingua V1 • appulsa] apulsa A1V21 • collidit] conlidit AL2L4P1RV21 Eyssenhardt : conllidit F : colligit B1 • rotundi] rutundi B : rotondi Vulcanius Grotius • oris] ori AL4P1 • spiritus] spiritu Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • erumpit] rumpit AL3R1V21 • appulsu] apulsu AC11DGL21 P11 : appulso L41 • palati] pallati B1 : palathi D : parati V21 • restricto] restrincto AL11 : restrinctu P31 : restri/cto V2 • spiritum] spiritus R2 : spiritu aut spiritu in Vonckius (p. 148) • crispante] crespante P11 • corraditur] contraditur A1M1 : conrraditur A2 : conraditur BC1EFL2L3L4P12P2RV1 : coraditur P11 : raditur D1 • sibilum] sibillum D1 • facit dentibus] dentibus dentibus A1 : dentibus facit A2 • dentibus] dentes V11 • appulsu] apulsu AC1D L2L4P1V22 : impulsu P22 : apulso R1V21 : appulso V1 • dentibusque] dentibus Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • extunditur coni. Kopp in notis, quem Willis secutus est; sed habet cod. Trèves 100, ex quo edidit Vandenkerckhoven : extruditur A Grotius (var.) Kopp (ed.) Eyssenhardt : excutitur Dick : extruit Vulcanius (var.) : excuditur S Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : extuditur cett. codd. et ed. Erfordensis • constricto] restrincto A1 : constrincto A2 : restricto D : contricto P31 • prominulis] promulis Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. prominulis in marg.) Grotius (sed var. prominulis in marg.) • exhibetur] exhibentur A2V1 : exibetur V21

[25]

5

10

LIBRO TERCERO

La La La La La La

h la exhala el aire al carraspear un poco la garganta. i, el soplo de aire con los dientes casi cerrados. k se forma con la garganta y el paladar. l se suaviza con la lengua y el paladar. m se produce apretando con los labios. n la produce el choque de la lengua empujada contra los [dientes. La o se forma con el soplo de una boca redondeada. La p la produce la salida violenta del aire a través de los labios; la q, por el contacto del paladar con la boca cerrada. La r hace carraspear el soplo de aire mientras la lengua vibra. La s produce un silbido al golpear los dientes. La t se forma con el empuje y contacto de la lengua contra los [dientes. La t se produce cerrando la boca y con los labios un poco hacia [afuera.

[25]

LIBER TERTIVS

X quicquid c atque s formavit exsibilat. Y appressis labris spirituque procedit. Z vero idcirco Appius Claudius detestatur, quod dentes mortui, [dum exprimitur, imitatur. 262

Perstricta est cursim rationis regula primae, quae multis tendi sueta voluminibus, in qua iuncturis quid nectat littera utrisque, quo admittat sociam vel faciat latere, quae quo transiliat conversis legibus usu et transformatum nomen habere velit, quas oris sonitus vel quas modulado linguae gignant et pulsu rupta labella suo. Nunc iam compactis cursanda est syllaba formis, ut fastigetur longa brevisque fuat.

quicquid] qucquid P3 • atque] et Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • formavit] formatur AP11R1V21 Grotius (var.) • exsibilat] exhibilat A : exibilat DL12L3P11 Francofordiensis Vulcanius Grotius : exsilibat R1 • appressis] apraessis A : a/pressis C12 : apesis D1 : apresis D2 : apressis RV21 • spirituque] spiritusque A1 • vero] om. AEFL4P11 • idcirco] icirco P11 : iccirco Francofordiensis • Appius] apius A : appus V2 • Claudius] claudiusque V11 • quod dentes… imitatur] om. P31 • mortui] mortuum L4 • imitatur] immitatur L21 • 262 perstricta est cursim… si vestrum superi comprobat arbitrium] versus confuso ordine exhibet A1, videl. 8.1.9.2.10.3.11.4.12.5.13.6.14.7 • perstricta Grotius (in Februis), quem Eyssenhardt et Willis secuti sunt : prestricta EV2 : praescripta S : restricta Efordiensis : praestricta cett. codd. et edd. (sed paestricta Dick per incuriam) : def. R • est] om. DS : def. R • primae] primum A2 : prima Vulcanius Grotius Kopp : def. R • voluminibus] volominibus P11 : def. R • iuncturis] iucturis V21 : iuncturus P31 : def. R • admittat] ammitat C1L4 : ammittat EFL2M1P31 : amittat L1P21P32V1 : amitat P11 : admitat P12 : ammittit V2 : def. R • sociam] siciam V21 : socium Willis fort. per incuriam : def. R • faciat] facit Erfordensis : def. R • transiliat] transileat L31 : transsiliat Kopp : def. R • usu] usui A : def. R • linguae] linge D1 : def. R • gignant] gignat L31S : def. R • et pulsu] expulsu SZ : def. R • labella] labello AP21SV2Z : def. R • rupta] raupta Z : def. R • cursanda] curstanda L4 : versanda vel signanda Vonckius (p. 148) : curvanda Böttger (p. 611) : def. R • fastigetur] castigetur n.f. P21 : def. R • longa] longua D1L31 : lingua P11EL4 : linga F : def. R • brevisque] brevisquae V21 : def. R • fuat] fiat DEFL41P11P22S : eaiat AV21

[26]

5

10

LIBRO TERCERO

La x hace que salga silbando lo que la c y la s han formado. La y es el resultado de los labios prominentes y del soplo de aire. La z ciertamente Apio Claudio55 la detesta porque, mientras se [pronuncia, imita los dientes de un muerto. PRÓLOGO

DE TRANSICIÓN

Con presteza ha sido bosquejada la regla de la primera parte,56 262 acostumbrada a extenderse en muchos volúmenes, explicando con qué se une cada letra por uno y otro lado, por qué lado admite un acompañante o se une a él, cuál se transforma y en qué casos al cambiar las normas y cuál quiere conservar una denominación mudada, cuáles produce el sonido de la boca o cuáles la modulación de la lengua y los labios separados por su propia presión. Ahora en las combinaciones de letras, toca ya ocuparse de la sílaba, cómo se acentúa y cuándo es larga o breve.

55 Appius Claudius Caecus, test. 2, Grammaticae Romanae fragmenta (ed. H. Funaioli), p. 1. 56 Para estos catorce versos de transición entre el apartado de las letras y el dedicado a las sílabas, Marciano ha elegido el esquema métrico del dístico elegíaco.

[26]

LIBER TERTIVS

Haec duo percurram; iuncturas littera quippe praeveniens docuit sub ratione pari. Hoc igitur subdens nectendum concipit ordo, si vestrum, superi, comprobat arbitrium. 263

Haec cum Grammatice diceret eamque progredi Iuppiter Deliusque praeciperent, hic Pallas de iunctura syllabarum ‘inquit dum haec Litteratura deproperat, partem historicam praetermisit’. Quo virginis obiectu perterrita, ‘scio inquit’ mihi plurima transeunda, ne minutiora nectendo fastidium superae beatitatis incurram. Proposito igitur per compendiosos calles festina perfungar, ne densis obumbrata ramalibus velut senticosae copiae densitate silvescam. 264 Syllaba igitur dicta est, quod iunctis litteris sonitum simul accipientibus informetur. Cuius, ut dixi, tres partes esse non dubium est: 265 de iunctura, de fastigio aut de longitudinibus. Iuncturae sunt genera quattuor, duo naturalia, duo historica. Naturalia sunt cum quaeritur unaquaeque syllaba utrum ex una, an gemina, an neutra parte iungatur, et utrum litterae, quae inter se copulari non possunt, adiecta duo] om. V21 : def. R • percurram] praecurram V21 : def. R • littera] littere R1 • nectendum] necdum P31 • ordo] cordos L41 : ordos L42 • si vestrum] silvestrum AB1RV2 • comprobat] comproba L4 : comparat M1 • 263 Grammatice] grammaticae A1C1L4V21 Francofordiensis : grammatike F2 : gramatice D : grammatrice P12 : matrice P11 • Iuppiter] iupiter L2L3 Erfordensis Francofordiensis • Deliusque] delusque A1 • hic] hoc D • Pallas] palla L41 • iunctura] iuctura V21 • inquit] inquid AL2L4V21 • dum] om. V21 • historicam] istoricam DL4P11 : storicam L31 : hystoricam S • praetermisit] pratermissit D • inquit] inquid AL2L4V21 • ne] nec L41 • minutiora] minuatiora V21 • fastidium] om. A • beatitatis] batitatis A : beatitudinis GS : beatitis P11 : beatitas V1 • proposito] propositio AM1 : proposito meo Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • compendiosos] complendiosos A : compendiosas DV1 : compediosos P21 : cumpendiosos P3 • calles] calle L41 : calces M1 • perfungar] perfugar L4P3 • obumbrata] obumbratam AP2R1V1 : obumbratum V21 • velut] velud A • 264 syllaba] sylla P11 • iunctis] ex iunctis L4P1 : iuctis V21 • esse] om. Erfordensis • non dubium est] dubium non est Erfordensis • de iunctura, de fastigio aut de longitudinibus] De iunctura et fastigio ac longitudinibus Erfordensis • aut] au P11 : del. Rudolphus Hercherus apud Eyssenhardt • longitudinibus] longuitudinibus D1 • 265 historica] istorica AD : storica L4 : hystorica S : historiae B1 : istoria L31: historia P31V21 • cum] quum A1 • quaeritur] queritur M1 • una] uno V2 • an neutra] aut neutra V1 • iungatur] iungantur A : iuncgatur L21 • adiecta] adieta L11

[27]

5

10

15

LIBRO TERCERO

Voy a exponer estos dos puntos, ya que las letras predecesoras han enseñado a la par las junturas. Así, pues, el orden fijado establece que hay que ocuparse de esto, si vuestro parecer, dioses supremos, lo aprueba». Al tiempo que Gramática decía esto, y Júpiter y el Delio57 le 263 ordenaban proseguir, en ese momento interrumpe Palas: «Mientras Literatura58 se apresura a explicar lo concerniente a la juntura de las sílabas, ha pasado por alto la parte histórica». Turbada por esta objeción de la virgen59 responde: «Soy consciente de que debo omitir muchísimos puntos para no incurrir en el aburrimiento de los dioses afortunados ocupándome de aspectos insignificantes. Por tanto, cumpliré presurosa con mi propósito a través de breves atajos, no sea que cubierta con densos ramajes me enmarañe igual que una zarza.60 LA

SÍLABA Y SUS JUNTURAS

Así pues, se llama sílaba a la combinación de letras que reciben 264 sonido a la vez. Y no hay duda de que los aspectos a tratar en ella son tres, como he dicho: la juntura, el acento y la cantidad.61 Hay 265 cuatro clases de junturas, dos naturales y dos históricas. Son naturales cuando se trata de averiguar si cada sílaba se une por un lado, por los dos, o por ninguno, y si las letras que no pueden acoplarse entre sí 57 Apolo, nacido en la isla de Delos. Contaba la leyenda que estando Leto embarazada de los gemelos engendrados por Zeus, la celosa Hera prohibió que le fuese ofrecido asilo para dar a luz en cualquier lugar de la tierra. Por ello Leto andaba errante hasta que finalmente Delos, que era una isla estéril y flotante, se atrevió a desafiar la prohibición y acogió el nacimiento de Apolo y Ártemis. Como recompensa la isla quedó fijada al fondo del mar por cuatro columnas. 58 Obsérvese que la diosa se refiere a Gramática llamádola con el nombre latino Litteratura. Cf. § 229. 59 Palas Atenea permaneció siempre virgen, por lo que es invocada como Atenea parthenos o Atenea virgen. 60 Es decir, no vaya a ser que aportando exceso de datos la Gramática se enmarañe y se líe para el lector igual que una zarza. A nuestro juicio la comparación ‘como en la espesura de una abundancia espinosa’ hace referencia a la zarza. 61 Cf. Carisio, I, 11, 9; Prisciano, II, 44; Mario Victorino, VI, 26, 15.

[27]

LIBER TERTIVS

alia littera socientur, ut m et n, dum non coeant, vocali accedente sociantur, ut in amni et somno; quae iuncturarum genera ex hoc, quod 266 in litteris memorata sunt, transeantur. Historica vero illa coniunctio est, cum ex litteris quae inter se poterunt copulari diversitas fandi non easdem nec pares numero sociarit. Scribimus nos enim Musarum primam syllabam duabus litteris, Graeci tribus. Lucilius in dativo casu a et e coniungit dicens huic Terentiae, Orbiliae. †Licinius a et i et 267 Lucretius crebro et noster Maro aulai, pictai. Item duae iuncturae sunt cum sociamus syllabas propter pedem vel versum, ut duae in una repente depereant, ut in synaliphe, vel cum litterae excluduntur e verbo, ut in ecthlipsi. socientur] societur A1 : sociantur EL4P11 : socienter P2 • et n] n V1 • non] om. V21 • accedente] accedere B2Z : ante acedente D : antecedente GL3 : accendente P3 : accidente V21 • sociantur] socientur GM1V11 • ut in amni] in amni M1P3Z : ut amni B1 : in amni B2 • somno] sompno D1 • iuncturarum] iuncturam C11 • litteris] litteras V2 • memorata] memoranda D1 • transeantur] transeant Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. transeantur in marg.) Grotius (sed var. transeantur in marg.) Kopp • 266 historica] historia C11 : istorica L31 • cum] quum A1 : quae B1 • quae] om. Erfordensis • inter B2L12L3SZ et fere omnes edd. : in cett. codd. et ed. Erfordensis • nec pares] non pari M1 : nec pars S1 • numero] in numero L3 Kopp : numeros Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • sociarit] sociaret A1BDEFL21L3L4P1P21P3 R1SV1V21Z Eyssenhardt : sociari M1 • nos enim] enim nos Erfordensis • enim] etiam GM1 • in dativo] indicativo A1EL4P11 • casu] cassu D : casua R1 • et] om. F • huic] ut huic V1 • Terentiae] terrentiae A1BC1EF1GL1L2L3P2R1 V1V2Z : terrentianae F2M1R2 : terentianae P12 • Orbiliae] om. A1 • Licinius] Lucinius A1R Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed Licinus dub. in Februis) : Lycinius A2 : delent Eyssenhardt et Dick et in genetivo inserunt : Licinius in genetivo Vandenkerckhoven : locum tractat Jürgensen (pp. 72-77) • crebro] et crebro D1 • et noster Maro] et Maro noster L4P1 : et inter Maro L21 : om. V1 • aulai] aurai A1DL21P2 RV1V21 Eyssenhardt : auli B1 • pictai] pectai P21 • item] idem SZ • 267 duae iuncturae] iuncturae due A • una] uno V1 : unam P3 Vicentina Erfordensis Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. una in marg.) Grotius (sed var. una in marg.) • repente] repetente B1EFL21P21R1V21Z : reppetente V1 • depereant] depareant P21 • ut in] ut A1D1R1V21 • synaliphe] sinaliphe DL21R Erfordensis : synalyphe V1 : sinalyph E : sinaliph M1 : sinaliphae F : synaliphae L31 : sinalipha L22V2 : synalype P11 : sinalimphe SZ : synaloephe Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • vel cum] cum M1 • verbo] verba L4 • ut] cum A1 : om. C1V21 • in] om. V1 • ecthlipsi coni. Kopp (in notis), quem edd. recc. secuti sunt : eclypsi AC1L32RV2 Vicentina Mutinensis Francofordiensis : aeclypsi P22 : eclipsi DL2M1 Erfordensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp (ed.) Vandenkerckhoven : aelipsi B : aelypsi L1P12SZ : elypsi EFL31L4P11 P3V1 : etlipsi G : aeglypsi P21 • post ecthlipsi titulum De acentibus add. G

[28]

5

10

LIBRO TERCERO

se unen al añadirse otra letra, como la m y la n, que aunque no se junten, se asocian cuando se añade una vocal, como en amni y en somno; pero estas clases de junturas las vamos a pasar por alto por haber sido ya recordadas en el apartado de las letras. En cambio la 266 unión es histórica cuando, con letras que pueden combinarse entre sí, la variedad de expresión no asocia siempre a las mismas letras ni en igual número.62 De hecho nosotros escribimos la primera sílaba de Musarum con dos letras; los griegos, con tres.63 Lucilio en el caso dativo une a y e al decir huic Terentiae, Orbiliae.64 Licinio la a y la i, y Lucrecio con frecuencia, y nuestro Marón: aulai, pictai.65 Igual- 267 mente se producen dos junturas cuando unimos sílabas de acuerdo con la necesidad del pie o del verso, de modo que dos sílabas acaben de pronto en una sola, como en la sinalefa, o cuando ciertas letras son suprimidas de una palabra, como en la elisión.66

62 Cf. Quintiliano, Inst. orat., I, 7, 18-19; Prisciano, II, 37, 15 ss. y 284, 20 - 285, 11; Consentio, Ars, V, 389; Mario Victorino, VI, 14; Terencio Escauro, De orthographia, VII, 16; Velio Longo, De orthographia, VII, 57. 63 Μοῦσαι. 64 Cf. W. Krenkel, Lucilius. Satiren, vol. I, Leiden, 1970, p. 240. 65 Cf. Verg. Aen. III, 354 y IX, 26. 66 Dado que la sinalefa y la elisión han ido variando ligeramente sus significados según las épocas y los autores, parece oportuno aclarar que Capela alude con el término sinalefa a los encuentros puramente vocálicos entre un final de palabra y el comienzo de la siguiente; mientras que la ecthlipsis (ἔκθλιψις) se aplicaría a la elisión de un final consonántico, sobre todo en m, delante de un comienzo vocálico (cf. Diomedes, De arte grammatica, I, 442, 25; Carisio, Ars grammatica, I, 279, 12-14). Téngase, además, en cuenta que ecthlipsis es conjetura de los editores, pues los códices ofrecen la forma eclypsi con diferentes variantes gráficas.

[28]

LIBER TERTIVS

268

Hactenus de iuncturis; nunc de fastigio videamus, qui locus apud Graecos περὶ προσῳδιῶν appellatur. Hic in tria discernitur: unaquaeque enim syllaba aut gravis est aut acuta aut circumflexa; et ut nulla vox sine vocali est, ita sine accentu nulla. Et est accentus, ut quidam putaverunt, anima vocis et seminarium musices, quod omnis modulatio ex fastigiis vocum gravitateque componitur, ideoque accentus 269 quasi adcantus dictus est. Omnis igitur vox Latina simplex sive composita habet unum sonum aut acutum aut circumflexum; duos autem acutos aut inflexos habere numquam potest, graves vero saepe. Acutum habet in prima syllaba, si dicas Caelius, in secunda Sallustius, in tertia Curiatius; inflexum item in prima, si dicas caelum; syllaba autem paenultima numquam acuitur natura ipsa brevis, sed praecedens

268 hactenus] actenus DP11 • nunc] et nunc D • qui] quibus E1 : quo L21 • locus] om. E1 • apud] aput C1L21 • Graecos] om. D1 • περὶ προσῳδιῶν] ΠeΡι ΠΡΟCωΔιωΝ L3 : pteri prosodion n.f. P31 : periprosodion AC1DEL1L2M1RSV2Z : peri prosodion BFGL4P2P32 : peryprosodion P1 : periporsodion V1 • in] om. V1 • ut] si D : def. R • vox] del. Eyssenhardt : def. R • vocali] vocalis A1 : def. R • ita] aut M1 : def. R • nulla] illa A1 : def. R • quidam] quidem A : def. R • anima] animam V1 : def. R • seminarium] seminarum A1V2 : def. R • musices] musicis A1 : musicaes F : def. R • modulatio] mudalatio P3 : def. R • fastigiis] fastigio V21 : def. R • gravitateque] gravitatique L4 : def. R • quasi] quas L1 : def. R • dictus est] dicitur Erfordensis • 269 Latina] latine B1C1DEF1L1L31L4M1P1 P2P31V2 Erfordensis Dick Vandenkerckhoven : latin V1 : def. R • simplex sive composita] bis scripsit A1 • simplex] symplex E : om. V1 • composita] compossita D : coposita E : com[ R • unum] in unum A1 : def. R • sonum] somnum L21 : def. R • acutum] accentum acutum V1 : def. R • circumflexum] circum P31 : def. R • aut inflexos] et inflexos A1 : aut circumflexos B2 : def. R • graves] gravis A1B1EF1G1P11SV1Z Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Eyssenhardt : def. R • saepe bis scripsit V1 : def. R • Caelius] caelius quidam quia (qui L11) licet non terminaretur consonante L11P21 : def. R • Sallustius] salustius AC11DL11L32M1P31V1 Vicentina Mutinensis : sallustrius P21 : salus L31 : def. R • Curiatius L1R2 et fere omnes edd. : curitius GM1P21 : caratius A1 : curativus C12L32V22 : curatius A2BC11EFL2L31L4P1P22P3R1SV1V21Z Erfordensis • in] om. F1 : def. R • syllaba] sylliba V2 : def. R • autem] om. L31M1 : def. R • autem paenultima] antepenultima Vulcanius Grotius (sed autem penultima correxit in Februis) • paenultima] peneultima ADFGL21L4P1P2P3 R1V1 : paene ultima Eyssenhardt • natura ipsa brevis A2C1P22P3 Erfordensis Jürgensen (p. 78) Dick Vandenkerckhoven : natura ipsa si brevis Schoell (p. 107) : natura ipsa longa D : natura ipsa cett. codd. et edd. : def. R • sed praecedens] sed praeceden L11 : sed praecedes P21 : depraecedens V2 : def. R

[29]

5

10

LIBRO TERCERO

EL

ACENTO

Hasta aquí a propósito de las junturas; veamos ahora el acento, 268 apartado que los griegos llaman περὶ προσῳδιῶν.67 Este se divide en tres tipos: pues cada sílaba es o grave o aguda o circunfleja;68 y así como no hay ninguna palabra sin vocal, tampoco hay ninguna sin acento. Y el acento, como algunos creyeron, es el alma de la palabra y el plantel de la música, porque toda modulación consta de elevaciones y descenso de las voces; y por ello al acento se le puso el nombre como si fuera un canto compartido.69 Así pues, toda palabra 269 latina, simple o compuesta, tiene un solo acento agudo o circunflejo; nunca puede tener dos agudos o circunflejos; en cambio dos graves con frecuencia. Lo tiene agudo en la primera sílaba cuando dices Caelius; en la segunda, Sallustius; en la tercera, Curiatius. Del mismo modo lo tiene circunflejo en la primera cuando dices caelum; en cambio la penúltima sílaba nunca va acentuada si es breve por

67

Para este párrafo vid. Diomedes, I, 430 ss.; Explanatio in Donatum, IV, 482, 7. El acento agudo representa una elevación del tono normal; el grave, un descenso; y el circunflejo, una elevación seguida de un descenso. 69 Capela trata de explicar la etimología de adcentus o accentus en relación con adcantus, equivalente al griego πρòς ᾠδή. 68

[29]

LIBER TERTIVS

eius, id est ab ultima tertia, sive brevis sive longa sit, ut Cicero, Caelius. Flexus autem sonus in ea tantummodo syllaba consistit, quae praecedit ultimam, nec aliter quam ut ipsa natura longa sit et ultima tamen brevis, ut Galenus. At si longa, aut si paenultima positione longa, licet ultima brevis, acutus tamen sonus fiet, Galeni, Camille. Inflexi proprium hoc est, ut nisi longis natura syllabis non adhaereat, acutus autem et in longis et in brevibus invenitur. Omnis autem vox aut acutum aut circumflexum sonum habeat necesse est, etiam si monosyllaba sit; monosyllabae enim gravi carent. Omnis vox monosyllaba, cum aliquid significat, sive brevis est sive positione longa, acuetur, ut dicimus far, ars; si autem natura longa, flectetur, ut lux, mos. eius, id est] id est B1 : eiusdem GP31 Erfordensis : def. R • ab] ad A1 • brevis sive] brevissime M1 : brevis[ R • longa] longua D : def. R • Cicero] cycero P1Z : def. R • Caelius] caelitus B1 : eccelius M1 : def. R • tantummodo bis scripsit L11 : tantum V1 • syllaba] longa V1 • consistit] conssistit P1 : con[ R • praecedit] prec dit Z : def. R • nec] ne V21 • ut] om. L11 • longa sit] longua sit C1 • tamen] om. A1 : tantum Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : def. R • ut] ut ut V2 : def. R • Galenus] gallenus E1 • at] aut A1BC11DEF1L21L31L4M1P11P21P3R1SV1Z Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed at in Februis) : om. L11 • si longa] si longua D1 : si ultima longa A2L12L22L31P3 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : si longa ultima B2F2 Eyssenhardt : si penultima longa L42 : si longa ultima fuerit C12 (glossa) : si ultima longa natura fuerit L32 : si ultima longa natura aut positione Grotius (in Februis) : om. L11 • aut si] ut si EF1L21L4R1V1V21 : aut M1 Kopp : om. L1L3P3 Erfordensis • paenultima] peneultima DL21L4P1P2P3RV1 : pen/ultima V2 : om. L11 • positione longa] positione longua D1 : positione longa sit B2SZ : natura vel positione (possitione P3) longa L12L3P3 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed positione longa in Februis) Kopp • brevis] brevis sit C12 • acutus] accutus V1 • fiet] fiaet D1 : fiat V1 : om. L11 • Galeni] ut galeni A2DL1L2P32 Vicentina Erfordensis Mutinensis Basileensis Lugdunensis • Camille Willis : Cameli M1 : Camillus Grotius (in Februis) : Camilli cett. codd. et edd. • inflexi] inflexu A1 • hoc est] est hoc Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Kopp • ut nisi] ut si V21 • longis] longuis D1 : longus V1 • syllabis] syllabas A1 • adhaereat] adheread L4 • acutus] accutus V1 • et in longis] et in longuis D1 : et longis L21P3 • et in brevibus] et brevibus P3 : in brevis V11 : et in brevis V12 • acutum] cantu A1: accutum V1 • habeat] habet A1RV2 • est] om. L11 • enim] autem Willis fort. per incuriam • gravi] grai V1 • vox] om. D1 • c] si brevis SZ • est] om. Vulcanius Grotius • positione] possitione L31 • longa] longe P2 : om. D1 • acuetur] acuitur B2L3SZ Vulcanius Grotius Kopp • acuetur… natura longa] om. P31 • ars] ar R1 : om. Vulcanius Grotius (sed ex cod. suo ars add. in Februis) • si] om. V21 • longa] longua D1 : longa fuerit Kopp Eyssenhardt • flectetur] flectitur B2SZ : fuerit flectetur L3 • mos] mons B1 : mox D

[30]

5

10

LIBRO TERCERO

naturaleza, pero sí la que precede, es decir, la antepenúltima, sea breve o sea larga, como Cicero, Caelius. Por su parte el acento circunflejo se coloca solamente en la sílaba que precede a la última, y en ningún otro caso más que cuando esa sílaba es larga por naturaleza y la última breve, como Galenus. Sin embargo, si la última es larga o si la antepenúltima es larga por posición, aunque la última sea breve, el acento será agudo, Galeni, Camille. Es característico del acento circunflejo que solo recae sobre sílabas largas por naturaleza; en cambio el agudo lo encontramos tanto en sílabas largas como en breves. Ahora bien, es necesario que toda palabra tenga un acento agudo o circunflejo, aunque sea monosílaba; pues los monosílabos no tienen acento grave. Toda palabra monosílaba, cuando tiene significado, tanto si es breve como si es larga por posición, llevará acento agudo, como decimos far, ars; pero si es larga por naturaleza llevará acento circunflejo, como lux, mos.70

70

Cf. Diomedes, I, 431, 15-18.

[30]

LIBER TERTIVS

Disyllabae vero priorem acuunt, vel cum brevis est utraque, ut citus, vel cum positione longa est utraque, ut sollers, vel alterutra positione longa, ut cohors. Si vero prior syllaba natura longa est et sequens brevis, flectetur prior, ut luna; si posterior longa erit positione vel natura, prior acuetur, ut codex, docte. Nulla enim [longa] invenietur gravis in disyllabo prior. In trisyllabis si media brevis fuerit, quam paene ultimam dicimus, non dubie gravi accentu pronuntiatur, ac statim prima eius, hoc est tertia ab ultima, acuetur, ut in Catulo; si vero eadem longa est, interest quemadmodum sit longa. Si enim natura longa est brevisque ultima, media flectetur, ut Cethegus, Mancinus; si vero media longa erit natura et extrema longa, media acuetur, ut Catoni, Ciceroni, vel si positione Disyllabae] disyllaba ABC1DEL1L2L3P1P22P3SZ Eyssenhardt : dissila L41 : dissilaba L42V1 Erfordensis : dessyllaba P21 • cum] om. Mutinensis Basileensis Lugdunensis • ut] om. B1 • cum positione] compositione L11P3 • est utraque] utraque est C1 • sollers] solers AD1V1 • vel alterutra… cohors] om. D • alterutra] altera A2BC1GL1L2L3M1 P22P3SZ Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Grotius (sed alterutra ex codice suo correxit in Februis) Dick Vandenkerckhoven : alterura V1 • longa] longua D • ut] om. P3 • cohors] choors FL4 : coors P1 : eohors V21 : arma cohors (vel exemplum simile ante cohors) coni. Schoell (p. 112) : contus cohors Willis, fort. recte (vel alterum verbum simile) • si vero] sive V21 • prior] posterior V1 • longa est] longa V2 : om. L11 • syllaba natura longa est] longa syllaba natura est V1 • prior ut luna] ut prior luna A1 • longa erit] longaverit B1 • positione] possitione L31 • acuetur] cavetur A : acuetunt P31 • docte] doctae BL1V21 Grotius (dub. in Februis) • longa del. Schoell (p. 112), quem Dick Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt • invenietur] invenitur L2 • gravis] longa gravis M1 : gravis si coni. Eyssenhardt (1863, p. 326 et 1866) • disyllabo] dissyllabo L3Z Vulcanius (var.) Grotius (var.) : dissilabo L4 : dissabo E : dissyllabus A1 : dissyllabis V1 : dissyllaba Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • trisyllabis] trissyllabis GP1 : trissillabis L3 • brevis] correpta P32 : om. P31 • fuerit] fuerint Mutinensis Basileensis Lugdunensis • quam] quem L21 : numquam V11 • paene ultimam] penaultimam A : pen/ultimam V22 • non] no L21 • dubie] dubiae BC1L4V21Z : sine dubio T • pronuntiatur] pronuntiabitur DL42 • ac statim] aestatim P21 : hac stadin T1 : hac statin T2 • prima] praecedens Petersen (p. 44) • hoc est bis scripsit A1 • ab ultima] bultima V21 • acuetur] acutus T2 • ut in] et in V1 : ut Z1 : om. L21 • Catulo] Catullo A1P31S • longa] longua D1 • quemadmodum] quemamodum B1 • enim] autem D • brevisque] bevisque V21 • flectetur] flectitur B2EFL4P11P31R1SV21Z Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • Cethegus] chetegus C1GM1 : tethegus D : cetheus EL31 : cethecus P22 • natura] media natuta T1, sed media del. T2 • et] om. P11 • acuetur… erit media] om. P3 • Ciceroni] cyceroni P1Z • si] om. AB1EF1GL21L4M1P1P2RT1V1V2

[31]

5

10

LIBRO TERCERO

Las palabras bisílabas llevan acento agudo en la primera sílaba cuando ambas son breves, como citus, cuando ambas son largas por posición, como sollers, o cuando una de las dos es larga por posición, como cohors. Pero si la primera sílaba es larga por naturaleza y la siguiente es breve, la primera llevará acento circunflejo, como luna; si la última sílaba es larga por posición o por naturaleza, la primera llevará acento agudo, como codex, docte. Pues no se encontrará en un bisílabo ninguna sílaba con acento grave en primera posición.71 En los trisílabos, si es breve la sílaba central, a la que llamamos penúltima, sin duda se pronuncia con el acento grave, y automáticamente la primera, es decir, la antepenúltima tomará acento agudo, como en Catulo; pero si la sílaba central es larga, es importante saber de qué clase de larga se trata. Pues si es larga por naturaleza y la última es breve, la sílaba del centro tomará acento circunflejo, como Cethegus, Mancinus; en cambio, si la sílaba central es larga por naturaleza y la última es larga, la del centro tomará acento agudo, como Catoni, Ciceroni; o si la sílaba central es larga por posición, se

71

Cf. Diomedes, I, 431, 19-23.

[31]

LIBER TERTIVS

longa erit media, acuta durabit, qualiscumque novissima fuerit, ut 270 Catullus Catullo, Metellus Metello. Pronomina autem quae duplici modo declinantur, id est aut corripiunt aut producunt mediam syllabam in genetivo casu, †variant, ut ipsius, illius. Horum si secundae breves fiant, primae acutae erunt, ut ípsius, íllius. Si vero longae erunt mediae, primae graves, secundae inflexae erunt, ut [occidit sol et occidit hominem]. Ergo primae acutae sunt, cum mediae breves; cum vero mediae longae, vel acutae vel inflexae; acutae, cum

longa erit] erit longa L11 • durabit] duravit R1 : durabitur A2 • novissima] novisima T • Catullus] catolus P11 : catulus L4R1V2 • Catullo] catulo B1R1V2 • Metellus] metaellus D1 : metullus EL4P11P3 R1V21 • Metello] metaello D1 : metullo P3 • 270 quae duplici] quadruplici Erfordensis • modo] om. Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed modo ex codice suo add. in Februis) • aut corripiunt aut producunt Petersen (p. 44) Jürgensen (p. 78) Schoell (p. 117) Dick Willis : aut (ut B1T1 : aut aut V1) corripiuntur aut producuntur (produntur T1) omnes codd. et cett. edd. • genetivo] genitivo L12L2L4M1P1V22 • casu] causu V21 • variant Schoell (p. 117) Dick : accentu id ostendunt Jürgensen (p. 78) : accuunt P1 : acuit S : i acuunt T : acuunt cett. codd. et edd. • acuunt… acutae erunt, ut ipsius, illius om. Z1 • ut ipsius B2SZ2 Jürgensen (p. 78) Schoell (p. 117) Dick Vandenkerckhoven : ipsius cett. codd. et edd. • horum si … erunt, ut ipsius illius] om. D1L11 • fiant] sunt A2 • primae] prima Francofordiensis per incuriam • acutae] acuta Eyssenhardt per incuriam • secundae] longae A1 : saecundae P2 • inflexae erunt] inflexerunt AV21 • erunt] runt L11 • ipsius illius add. Jürgensen (p. 78) Schoell (p. 117) Dick et Vandenkerckhoven, qui occidit sol et occidit hominem deleverunt : occidit sol et (et om. B) occidit hominem omnes codd. et cett. edd. • breves] brevis A • cum] ut cum B2SZ : tum T2 • mediae longae, vel acutae vel inflexae; acutae B2C1F2L1L22P12P22SV22Z2 Kopp Eyssenhardt (1866) Dick Vandenkerckhoven : mediae vel inflexae acutae Willis : mediae vel inflexae acutae A1P21R1T1V11V21 : mediae vel inflexae aut acutae E1F1L41P11 : mediae vel inflexae vel acutae DT2 : mediae longae, vel inflexae vel acutae. acutae A2GM1P3 Erfordensis : mediae longae acutae vel inflexae acutae L3Z1 : mediae longae vel inflexae vel acutae V12 : mediae longae vel inflexae aut acutae E2L42 : mediae longae vel acutae vel inflexae aut acutae B1L21 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : mediae longae inflexae vel acutae vel inflexae R2 : mediae longae vel acutae vel inflexae vel acutae Vulcanius Grotius : mediae longae vel acutae vel inflexae. et acutae Grotius (in Februis) : mediae longae, vel acutae vel inflexae sunt; acutae Eyssenhardt (Rhein. Mus. XVIII, 1863, p. 326) : mediae longae, primae graves, mediae vel acutae vel inflexae; acutae Jürgensen (p. 79) : mediae longae vel acutae vel inflexae; acutae Schoell (p. 117) • cum] tum Vulcanius Grotius : tum cum Grotius (in Februis)

[32]

5

LIBRO TERCERO

mantendrá aguda, sea cual sea la cantidad de la última sílaba, como Catullus Catullo, Metellus Metello. Los pronombres que se declinan 270 de dos maneras, es decir, que o abrevian o alargan la sílaba central en el caso genitivo, cambian el acento, como ipsius, illius.72 Si las segundas sílabas de estos son breves, las primeras llevarán acento agudo, como ípsius, íllius; pero si las sílabas centrales son largas, las primeras tendrán acento grave y las segundas circunflejo, como ipsîus, illîus. Por tanto, las sílabas iniciales son agudas cuando las del centro son breves; en cambio llevan acento agudo o circunflejo cuando las centrales son largas, agudo cuando las finales son largas, como tene-

72

Cf. Diomedes, I, 432, 1 ss.

[32]

LIBER TERTIVS

271 longae ultimae, ut tenebrae, latebrae, manipli. Haec a superioribus, quae sunt alia ut Catullus, Sallustius, hoc differunt, quod illa consonantes discretas habent, haec, quamvis et ipsam paene ultimam positione habent longam, nullam tamen in secunda syllaba ex consonantibus sibi retinent, sed in tertia sunt duae. Ideoque factum est ut media haec nomina ténebras et látebras acuto accentu prima syllaba proferret, at maníplos et fenéstras paene ultima syllaba acuta diceretur; quod quidam illud genus syllabae paene ultimae omnino breve

ultimae] ultimae Schoell (p. 117) : ultimae Dick Vandenkerckhoven • ut tenebrae] utenebrae P1 : at tenebrae Schoell (p. 117) Dick • manipli] manipli, fenestrae Eyssenhardt (1866) Jürgensen (p. 80) : inflexae cum ultimae breves ut maniplus Eyssenhardt (Rhein. Mus. XVIII, 1863, p. 326) • 271 Haec a superioribus, quae sunt alia ut Catullus, Sallustius, hoc differunt] Haec a superioribus hoc differunt Eyssenhardt Schoell (p. 117) Dick Vandenkerckhoven : Haec a superioribus, quae sunt allata, hoc differunt Vonckius (p. 148) : Haec a superioribus sunt alia Grotius (in Februis) : et quae sunt alia. Haec a superioribus hoc differunt Jürgensen (p. 80) • haec] fort. delendum suspexit Dick in notis • a] om. L21 • alia] aliae latine A2 : talia scripsit Willis dubitanter : allata coni. Vonckius (p. 148) : om. D : def. R • ut] aut B1L4P11 : def. R • Catullus] catulus L4P11V2 : def. R • Sallustius] salustius L11P3TV1 Vicentina Mutinensis : def. R • differunt] diferunt L2 : defferunt D1 : def. R • illa] ill F1 : def. R • habent] habet P21 : def. R • ipsam] ssam A1 : ipsa Willis : def. R • paene ultimam positione habent longam, nullam tamen in secunda] om. Erfordensis • positione] possitione D : positionem A1L4P11 • habent] habeant A2B2L1P32SZ Dick : om. L3 • nullam] nulla Vicentina Mutinensis : def. R • in secunda syllaba ex consonantibus] ex consonantibus in secunda syllaba L3 : in secunda persona syllaba ex consonantibus V1 : def. R • factum est, ut media] est factum, ut media M1 : factum est, ut media quae produci et corripi possunt L11 : factum est, ut varie media Jürgensen (p. 80) : def. R • nomina] nomina consuetudo pronuntiaret et Jürgensen (p. 80) • latebras] latebras gravi Schoell (p. 118) • acuto] accuto P3 : cauto A1 : def. R • accentu] accento V21 : def. R • prima syllaba] primam syllabam AGM1 Vulcanius Grotius Kopp : primam syllaba Erfordensis : def. R • proferret] proferet A1P21T1 : proferent M11 : proferrent GM12 Grotius : proferat P3 : profert V1 : def. R • at] aut D : ad T1 : et V2 : ac Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : def. R • maniplos] manipulo T1 : maniplo T2 : manipulos Erfordensis : def. R • et fenestras] et fenestas V21 : del. Schoell (p. 118) • syllaba] om. D Schoell (p. 118) : def. R • acuta] accuta L4P1P3 : def. R • diceretur] diceret Jürgensen (p. 81) : diceret Schoell (p. 118) Dick • quidam] quidem AGM1P2V1V2 : def. R • illud] illi L4P11 : def. R • paene ultimae] peneultima A1L4P11 : poeneultimae T2 : pen/e/ultimae V2 : def. R

[33]

5

LIBRO TERCERO

brae, latebrae, manipli.73 Estas palabras difieren de las anteriores, que 271 son las otras como Catullus, Sallustius, en que estas últimas tienen las consonantes separadas en dos sílabas;74 en cambio, las primeras, aunque también tienen esa misma penúltima sílaba larga por posición, sin embargo, no conservan ninguna de las consonantes que traban en la segunda sílaba, sino que las dos pertenecen a la tercera.75 Y por ello ha ocurrido que la sílaba central diera lugar a estos nombres ténebras y látebras con acento agudo en la primera sílaba; y en cambio se pronunciara maníplos y fenéstras con la penúltima sílaba aguda: porque ese tipo de sílaba penúltima unos entendieron que siempre

73 Es evidente que la transmisión manuscrita está alterada en este pasaje de difícil solución; sin embargo, son numerosos los manuscritos que recogen la lectura que hemos reflejado en la traducción. 74 Los sustantivos como Catullus o Sallustius tienen consonantes consecutivas que se pronuncian en sílabas diferentes (Ca-tul-lus, Sal-lus-tius); en cambio, sustantivos como tenebras o latebras tienen también dos consonantes consecutivas, una muda y una líquida, pero ambas se pronuncian en la última sílaba (te-ne-bras, la-te-bras). 75 Para el § 271, vid. Diomedes, I, 432, 33-35 y 29-33; Prisciano, III, 521, 16-24; Quintiliano, I, 5, 30 s.

[33]

LIBER TERTIVS

putaverunt, quia non terminaretur consonanti; quidam , quia, licet non terminaretur consonanti, proxima syllaba a duabus inciperet consonantibus, et quod natura litterarum l et r, quae mollis est, nunc longam, nunc brevem syllabam efficiat. Nulla autem vox Romana duarum vel plurium syllabarum acuto sono terminatur, inflexum autem non alias postremum habet, nisi cuius posterior pars in syllabam natura longam excurrit, ut ergo et pone. 272 Contextus orationis plerumque adimit aut mutat proprios sonos singulis vocibus. Adimit iis, quae referuntur ad aliquid sequens, ut

putaverunt] pataverunt A1 : def. R • terminaretur] terminarentur A1B1GP2P31R1V21 : terminarent M1 : determinaretur S : putaverunt terminarentur V1 : terminantur Vulcanius Grotius • consonanti, quidam … terminaretur] om. P21 : ]retur R • consonanti] consonante B2C1F2L1L22L3P12P22SV1V22Z Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Jürgensen : in consonante L21T : def. R • quidam… non terminaretur consonanti] om. E1FL41P11 (sed in marg. add. E2L42P12) • longum add. Jürgensen (p. 81), quem Schoell Dick Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt : mediam coni. Vonckius (p. 149) • quia, licet] licet quia V1 • terminaretur] terminarentur Vulcanius Grotius • consonanti] consonante BC1DL1L22L32 P12SV2Z Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Jürgensen : consonanter R1 : om. A1 • proxima] proxsima T2 : pessima T1 : pro[ R • a duabus inciperet] inciperet a duabus Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • a] om. P3 : def. R • inciperet] inciperiet D1 : def. R • inciperet consonantibus] consonantibus inciperet D • l et r] r et l A : def. R • quae coni. Willis ex Diom. p. 432, 33 : quod Vulcanius Grotius Kopp : om. C1L1SZ Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : quia cett. codd. (del. B2) et edd. : def. R • nunc longam] non longam P11 : def. R • efficiat] efficiat eam P12 : effici eam A2B2 (var. s.l.) C1P22V12 Erfordensis : efficient D1P3 : efficit L1 : faciat B1SZ Eyssenhardt • plurium] plurimum A1B1D1R • postremo] posttremo B1 • pars] pras V21 • syllabam] sillaba Erfordensis • ergo et pone] ergo et pene L4 : ergo pone Erfordensis : ohe et ergo Bentley : ergo Jürgensen (p. 94) • 272 contextus] contestus S • adimit] adimit his A2L1P3 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : om. Vulcanius Grotius (sed add. in Februis) • mutat] mutos V2 • vocibus] vocalibus R • adimit iis coni. Willis : adimit his B3 (var. s.l.) C1F2GL1L22 L3M1P12P2P32R2T2V12V2Z2 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven : adimitis his A1B1DEF1L21L4P31V11 et n.f. T1 : adimitis P11R1 : ademtis his B2Z1 : ademptis his S : adimito his A2 • quae] qui D : qua V22 • ut] ut in F2L2L4P1T2V22

[34]

5

LIBRO TERCERO

es breve, por no terminar en consonante; y otros en cambio que es larga, porque, aunque no termina en consonante, la sílaba siguiente empieza por dos consonantes; y también porque la naturaleza suave de las letras l y r hace la sílaba unas veces larga y otras veces breve. Ahora bien, ninguna palabra latina de dos o más sílabas termina con un acento agudo, y no puede llevar uno circunflejo en la última sílaba a menos que su parte final termine con una sílaba larga por naturaleza, como ergo y pone.76 El encadenamiento del discurso a menudo quita o modifica el 272 acento que las palabras tienen pronunciadas individualmente. Se lo quita a las que se refieren a algo que sigue, como a las preposiciones,

76 La preposición de genitivo ergo (‘a causa de’) se diferencia de la conjunción homónima por tener acentuada la última sílaba. Lo mismo le sucede al adverbio y preposición pone (‘detrás de’), que se diferencia del imperativo del verbo pono por su sílaba final tónica. Con todo, Diomedes señala en su Ars grammatica, I, p. 432, que en ambos casos se trataría de acentos agudos, y no circunflejos, como apunta Capela; pues este parece seguir la misma creencia errónea que encontramos en Cledonio, V, p. 68, 33, y en Consentio,V, p. 347, 5.

[34]

LIBER TERTIVS

praepositionibus ante urbem; nam hic ante perdidit acutum sonum prioris syllabae; item post muros. Mutant accentus adiunctis vocibus que, ve, ne, cum tamen complexiva c o n i u n c t i o est que, ve [cum] expletiva, ut Latiumque augescere vultis et stimulove meum cor apud Accium in Pelopidis. Numquam migrabit acutus sonus de primis syllabis in postremas praeter particulas coniunctas, quarum hoc proprium est acuere partes extremas vocum, quibus adiunguntur. Graeca nomina cum in Latinum vertuntur, nostra regula pronuntiantur, nisi manent Graeca. Olympus i g i t u r et Caucasus si ut Latina proferuntur, quam acuere vel flectere debeant, secundum rationem supra scriptam apparet. Sed si manent Graeca (et huic regulae in

urbem] verbum V11 • perdidit] perdit L1P11 • acutum] accutum P1 • prioris] priori D : propris R • muros] mutas V21 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • mutant] mutat Francofordiensis Jürgensen (p. 94) : mutantur fort. legendum suspexit Willis in notis • accentus] accentos V21 • adiunctis] adiunctus R1 : iunctis S : om. L11 • que, ve, ne] que ve et ne L3 : que bene AV21 : quae bene R1 : que ve ne ce EFG2L21L4P1T1 Kopp : qu ne M1 : que ne P21 • complexiva] completiva D1 : complexina M11 • coniunctio est que, ve cum expletiva] om. L11 • coniunctio est] coniunctione Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • que, ve] quae ve A2FM1 : quem ve T : quae ne A1R1 : que ne P2V21 • cum] del. Eyssenhardt, quem Willis secutus est • Latiumque] lacumque S • stimulove] stimolove P21 • meum cor] cor meum M1 • apud] aput DM1 • Accium] actium ABEGL1L2L3M1P2P3STV1 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : actum C11 : Attium Eyssenhardt • Pelopidis] pelopidis legitur A2 Erfordensis : pelopis SZ • migrabit] migravit AB2L3M1P3R1S Eyssenhardt : migrabat P21 • acutus] accutus P3 • sonus] om. T • primis syllabis] prima syllaba D • postremas] postremis R1 et n.f. L21 : extremas L3 • praeter] propter F • acuere] acure V21 • partes extremas] extremas partes L3 • adiuguntur] adiuntur P11 • Latinum] latiinum D1 : latina R1 • pronuntiantur] pronuntiatur T1 • manent] maneant B2L1SZ2 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : maneat P32 : manett P31 : manen T1 • Graeca] grece GP31R2 (var. in marg.) • Olympus] olimpus L4M1P1T Erfordensis : olimphus C1L1 : olymphus P32 : lyphus P31 • Caucasus] caucassus D • si ut] sic ut A1GL1L3M1R2V1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : si sic, ut Schoell (p. 207) • Latina] latine A1 • quam] qua Erfordensis : quam syllabam F2 (glossa) P12 (glossa) Jürgensen (p. 81) • debeant] debeant Schoell (p. 207) Dick • scriptam] scriptum V21 • sed] om. P21 • si manent… vocibus accedimus] om. V21 • si manent] si manente A1B1EL4P11P2R1T1 : manente L21S Z1 • Graeca] grece GR2 • et] om. RT1 • huic] om. T1

[35]

5

10

LIBRO TERCERO

ante urbem, pues aquí ante ha perdido el acento agudo de la primera sílaba; lo mismo en post muros. Cambian el acento cuando se les unen las partículas que, ve, ne; en tal caso que es una conjunción copulativa y ve una expletiva, como Latiumque augescere vultis77 y stimulove meum cor en Los Pelópidas de Accio.78 El acento agudo nunca pasará de las primeras sílabas a las últimas, salvo en el caso de las partículas enclíticas, de las que es característico hacer recaer la acentuación sobre los finales de las palabras a las que se unen.79 Los nombres griegos cuando son trasladados al latín se pronuncian de acuerdo con nuestras reglas, a menos que se queden como préstamos griegos.80 Así pues, Olympus y Caucasus, si son pronunciados como latinos, resulta evidente, conforme al criterio recogido más arriba, qué sílaba deben acentuar con agudo y cuál con circunflejo. Pero si permanecen como préstamos griegos (y a esta regla nos

77 Cf. I. Vahlen, Ennianae Poesis Reliquiae, Leipzig, 1928, p. 84, frag. 466. Segura Moreno, M., Quinto Ennio Fragmentos, Madrid, 1984, p. 120, frag. 273. 78 Cf. O. Ribbeck, Scaenicae Romanorum Poesis Fragmenta, vol. I: Tragicorum Fragmenta, Leipzig, 1897, p. 234. 79 Para el apartado de las partículas enclíticas vid. Diomedes I, 433, 19 ss.; Servio, Commentarius in artem Donati, IV, 427, 6; Pompeyo, Commentum artis Donati, V, 131, 16. 80 Para los términos griegos vid. Quintiliano, Inst. orat., I, 5, 62 s.; Dositeo, Ars grammatica, VII, 379; Servio, Aen. II, 779 y IV, 268.

[35]

LIBER TERTIVS

peregrinis vocibus accedimus) necesse est tamen in obliquis casibus acutos sonos in mediis syllabis servent, quoniam apud Graecos quo273 que non alio accentu haec enuntiari audimus. Acutus accentus notatur virgula a sinistra parte in dexteram ascendente, gravis autem a sinistra ad dexteram descendens, inflexi signum est sigma super ipsas litteras devexum. Accentus partim fastigia vocamus, quod litterarum capitibus apponantur, partim cacumina, tonos vel sonos, Graeci prosodias, sciendum etiam uni vocabulo accidere omnes tres accentus posse, ut est Argiletum. 274 Memoratum arbitror competenter, quae sint et quemadmodum vertantur fastigia syllabarum; nunc earum longitudines intimabo.

necesse] neces T1 • sonos] sonus D • mediis] medis D1 • apud] aput F • alio] in alio F • accentu] acentu D • enuntiari] annuntiari D Erfordensis • audimus] audivimus A1B2L21L3STV1V22 • a] in L31 : om. D Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • sinistra] sinixtra L2 • in] ad F • 273 dexteram] dextram L3 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : dextera Erfordensis • gravis autem… descendens post devexum transposuit S • gravis] gravis avis V11 : gavis V21 • a sinistra (sinixtra L2) ad dexteram descendens BC1DGL1L2L3P2P31RSTV2Z Erfordensis Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven : a sinistra ad dextram descendens P32 Vicentina Francofordiensis Vulcanius Grotius : sinistra ad dextram descendens Mutinensis Basileensis Lugdunensis : a sinistra ad dexteram ascendens AM1 : a sinistra in dexteram descendens EFL4P1 : a sinistra ad dexteram adescendens V1 : a sinistra ad dexteram (dextram Kopp) descendente Kopp Jürgensen (p. 94) Schoell (p. 99) : a sinistra parte ad dexteram descendens Willis • inflexi] inflexum L4 • signum est sigma] sigma est F2 • sigma] signa AR : simma L22 (var. s.l.) • super] per A • devexum] devexium P21 • partim fastigia] partem fatigia A : partem fastigia R1V21 • quod] eo quod T2 • capitibus] captibus D1 • apponantur] apponuntur V21 Erfordensis • partim] partem AR1V21 • cacumina] acumina Jürgensen (p. 81) • Graeci] graeca P21 : graece P22 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • prosodias] prosidias D1 : προσῳδίας Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Vandenkerckhoven • sciendum] sciendem L31 • accidere] accedere ABC1DGL1M1P22P3RSV21Z Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : accendere P21V1 • tres accentus… memoratum arbitror] om. C11 • est] om. V1 • Argiletum] Argiloetum BC12D2GL32L4 P11STZ Erfordensis : Àrgílôetum P12 : Árgìlôetum F : Árgilêtum Schoell (p. 124) : Árgìlêtum Dick • 274 vertantur] vertatur V21 • nunc] nun B1 • longitudines] longitudinis E

[36]

5

10

LIBRO TERCERO

atenemos en las palabras extranjeras) es obligado que en los casos oblicuos conserven el acento agudo en las sílabas centrales, ya que en griego tampoco hemos oído que se pronuncien con otro acento. El acento agudo se señala con una rayita que sube desde la parte 273 izquierda hacia la derecha; en cambio el grave desciende desde la parte izquierda hacia la derecha, la marca del circunflejo es un semicírculo que baja sobre las propias letras.81 A los acentos unas veces los llamamos ápices, porque se colocan por encima de las letras; y otras veces, alturas, tonos o sones; los griegos, prosodias. También hay que saber que en una sola palabra pueden concurrir los tres tipos de acento, como es el caso de Árgìlêtum. CANTIDAD

SILÁBICA: SÍLABAS BREVES Y SÍLABAS LARGAS

Creo que se ha expuesto de forma adecuada cuáles son y cómo 274 se colocan los acentos de las sílabas; ahora voy a tratar de la cantidad

81 Cf. para este apartado Explanationes artis Donati, IV, 532; Donato, Ars grammatica, IV, 371; Diomedes I, 434 y 431.

[36]

LIBER TERTIVS

Vnaquaeque enim syllaba aut brevis est aut longa aut communis. Brevis est cum vocalis corripitur ac nullis consonantibus adiuvatur, aut 275 cum correpta forma vel littera terminatur. Longa autem duobus modis efficitur, natura et positione: natura, cum vocalis producitur, aut cum †syllaba circumflexum accentum tenet, vel acutum in paene ultima, aut cum monosyllaba unaquaeque vocalis est, aut cum diphthonga reperitur, vel cum† prima syllaba sub alia forma cuiuscumque verbi composita nec vocalem nec acumen mutat; positione, cum brevem vocalem aut duae consonantes secuntur, sive in eadem syllaba sive in sequente sive per ambas divisae, aut in alterutra duplex una.

enim] om. AEFL4P1L4R1V2 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • syllaba] syllabam R1 • brevis est cum] brevis com V21 : brevis cum V22 • corripitur] corriptur P2 • ac] aut L1P2 • consonantibus coni. Willis : consequentibus Dick Vandenkerckhoven : sequentibus A : consequentibus cett. codd. et edd. • cum correpta] quum correpta A • forma] om. R1 • vel] ve T1 • post terminatur denuo consequentibus adiuvatur... littera terminatur scripsit P11 • autem] aut L4 : om. E • 275 duobus] duabus E : def. R • et] vel L3 : def. R • cum vocalis] quum vocalis A : cum calis P31 : ]vocalis R • aut cum syllaba… acutum in paene ultima] om. M1 • syllaba circumflexum… reperitur vel cum] totum locum frustra tentat sanare Schoell (p. 107); pro desperato reliquerunt Dick Vandenkerckhoven et Willis • accentum] om. SZ : def. R • vel] et Erfordensis • vel acutum in paene ultima] del. Eyssenhardt • cum] com B1F1T2T3V21 : communi T1 : om. L21 : def. R • monosyllaba] mosyllaba P31 : syllaba T1 : del. T3 : def. R : monophthonga syllaba Jürgensen (p. 83) • post monosyllaba est rasura trium verborum in L2, in qua add. una qu L22, deinde verba -que vocalis sequuntur in L2 • unaquaeque vocalis est] unaquaeque movocalis est A : unaquaeque syllaba vocalis est T : def. R : del. Eyssenhardt • diphthonga] dypthoga P21 : diphthongo Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : def. R • reperitur] repperitur ABC1EFGL21L4M1P1P3STV1V2 Eyssenhardt : def. R • nec vocalem nec acumen mutat] nec acumen nec vocalem mutat P11 : def. R • acumen] cacumen C11P31 Dick Vandenkerckhoven • mutat] mutet F1 : mutant P21 • in sequente] in sequenti L3 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : sequenti D : in sequentes L4P11 : in quente P21 : def. R • per] super AV21 : in Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : def. R • ambas] ampas V21 : def. R • alterutra cod. Trèves 100 (apud Vandenkerckhoven); sed etiam coni. Petersen (p. 45), quem Jürgensen Dick et Willis secuti sunt : altera P31 : alteraratria A : altera tris D1 : altera syllaba tria Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : altera tria aut Erfordensis Eyssenhardt : altera tria cett. codd. Vulcanius Grotius Kopp : def. R • autem] om. L3P3 : def. R • sunt] sint T1 : def. R • i et c] x et c V1 : def. R

[37]

5

10

LIBRO TERCERO

de estas.82 Pues cada una de las sílabas es breve, larga o común. Es breve cuando la vocal es breve y no va seguida por ninguna consonante, o bien cuando termina en una desinencia o en una letra breve. La sílaba larga se produce de dos maneras: por naturaleza y por 275 posición. Por naturaleza cuando la vocal es larga, o bien cuando la sílaba tiene un acento circunflejo o uno agudo en la penúltima, o cuando la vocal es monosilábica, o cuando se encuentra un diptongo, o también cuando la primera sílaba de una palabra compuesta a partir de otra forma no cambia ni la vocal ni el acento. Es larga por posición cuando a una vocal breve le siguen o dos consonantes, bien en la misma sílaba, bien en la siguiente, o bien repartidas entre ambas sílabas; o una consonante doble en cualquiera de las dos sílabas.

82 Para los §§ 274-277, vid. Carisio I, 11 s.; Diomedes I, 427; Donato IV, 368 s.; Mario Victorino IV, 26 s.

[37]

LIBER TERTIVS

276 Duplices autem sunt x et z; aliquando i et c fieri possunt, ut si i inter vocales sit, ut aio, Troia; item c ut hoc erat, alma parens. Hae autem consonantum vel duplicium, quae breves adiuvant, formae tunc possunt, si in eodem sermone claudantur; ceterum proximi sermonis consonantes nil adiuvant praecedentem, licet Vergilius refragetur 277 dicens arma virumque cano Troiae, et item fontesque fluviosque voco. Diphthongae autem sunt ae oe eo au ei; absque his syllabis nulla diphthongos memoratur. 278 Communium autem syllabarum modi sunt octo. Nam primus est, cum correptam vocalem sequitur subiecta consonantibus liquida; est enim longa, ut vasto Cyclopis in antro, brevis, ut vastosque ab rupe Cyclopas. Secundus modus, cum correpta vocalis in unam desinit consonantem sequente h; est enim longa, ut terga fatigamus asta,

276 fieri possunt] fieri duplices possunt C1 Dick : fieri possunt duplices L1 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : def. R • i] om. DL11 • sit] sint L4 • aio] cato Erfordensis : om. F : def. R • parens] pares M1 : parens quod me per tela per ignes D (cf. Verg. Aen. II, 664) : def. R • hae] haec AL4R1 • consonantum] consonantium AGL11L2M1P1P32T Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • duplicium] duplicum E : dupplicum D1 : dupplicium D2 : duplium L41 : def. R • quae] quem S : def. R • breves] braeves L1 : def. R • claudantur] laudantur L21 : claudantur ut tenebrae SZ : def. R • sermonis] sermoni R1 • nil] nihil ABP3SV2Z Erfordensis • adiuvant] aiuvant L11 : adiubant P21 : adiuvent V21 • refragetur] refrage V21 • dicens] dicens ut P32 • cano] tano R1 • Troiae] Troiae qui primus ab oris D • fluviosque] fluviusque R1 • 277 diphthongae] dyptungu A : diphpthongi L2L3V22 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • ae, oe, eu, au, ei] ae, oe, au, eu, ei GP32S Erfordensis Bentley Dick : ae, oe, u, ei P31 • syllabis] del. Eyssenhardt Willis • nulla] om. T • diphthongos AL1L2R1V1V2TZ1 : diptongas S2 : diphthongus cett. codd. et edd. • memoratur] non memoratur T2 • 278 ante communium titulum DE COMMVNIB. SYLL add. G : OCTO MODI COMMVNIVM SYLLABARVM L22 (in marg.) : DE COMMVNIBVS SILLABIS T2 (in marg.) • syllabarum] syllabaram A • modi] modis A • octo] quinque S • liquida ante subiecta transposuit L3 • ut vasto] ut vasta L21 : vasto S • Cyclopis] ciclopis L1P22R2Z2 : ciclopes AFL4P1P21R1V21Z1 : cyclopes B1L2L3P31T1 Vulcanius Grotius : cicloples E • ut vastosque] vastosque Z : ut fastosque Erfordensis • Cyclopas] ciclopas AEFL1L4P1P22RV2Z : cyclopes M11T2 : ciclopes P21 • secundus] secundum EF1 • modus] modum EF1 • cum] con A • correpta] correpto L4P1T • desinit] definit R • h] hoc C11 : n Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • enim] om. T • ut terga] uterga AR1 : terga SV1 • fatigamus] fastigamus P2 • hasta] asta AV21

[38]

5

10

LIBRO TERCERO

Son consonantes dobles la x y la z; a veces pueden serlo la i y la c, 276 por ejemplo si hay una i intervocálica, como aio, Troia; y lo mismo la c, como en hoc erat, alma parens.83 Estas formas de consonantes o de dobles que alargan a las vocales breves pueden hacerlo si están comprendidas en la misma palabra; pero las consonantes de la palabra siguiente no alargan en modo alguno a la vocal precedente, aunque Virgilio lo refute cuando dice: arma virumque cano Troiae,84 y de forma similar: fontesque fluviosque voco.85 Los diptongos, por su parte, 277 son ae, oe, eu, au, ei; y al margen de estas sílabas ninguna se cita como diptongo. SÍLABAS

COMUNES

Hay ocho clases de sílabas comunes.86 La primera es cuando una 278 líquida unida a otras consonantes sigue a una vocal breve; pues es larga, por ejemplo, en vasto Cyclopis in antro;87 y es breve, por ejemplo, en vastosque ab rupe Cyclopas.88 La segunda clase es cuando una vocal breve termina con una sola consonante y sigue una h; pues es larga, por ejemplo, en terga fatigamus hasta;89 breve en quisquis

83

Verg. Aen. II, 664. Verg. Aen. I, 1. La vocal final de cano se mide como larga. 85 Verg. Aen. XII, 181. La sílaba final de fontesque se mide larga, como si fuera trabada; en cambio la de fluviosque es breve. 86 Para el § 278, vid. Maximo Victorino, De finalibus metrorum, VI, 230, 7-24 y Servio, Commentarius in artem Donati, IV, 424 s. 87 Verg. Aen. III, 617. 88 Verg. Aen. III, 647. 89 Verg. Aen. IX, 610. 84

[38]

LIBER TERTIVS

brevis, quisquis bonos tumuli. Tertius, cum correptam vocalem duae consonantes secuntur, quarum prima s littera sit; est enim longa, unde spissa coma, brevis, ponite spes sibi quisque. Quartus locus, cum brevis syllaba partem terminat orationis; est enim longa in commate, ut est nam tibi, Thymbre, caput Euandrius, brevis, hoc caput, o cives. Item alter locus ex diphthonga fit communis: longa, ut Musae Aonides, brevis, insulae Ionio in magno. Cum vocalis enim sequitur, potest diphthonga brevis fieri, ut sudibusve praeustis. Alius locus, cum longam vocalem alia vocalis sequitur; est enim longa o ego infelix, quem fugis, brevis sub Ilio alto. Alius locus, cum pronomen c littera terminatur vocali sequente; est enim longa hoc erat alma parens, brevis solus

brevis] brevis ut M1 • honos] honus AEFL2P3TV22 Erfordensis : onus L4P11RV21 • tertius] tertius modus est L3 • correptam] correptum A • prima s] s prima Willis : prima sed C11 : prior s Erfordensis • spissa] spisa L3 • coma] cuma R1 : coa P21P31 • sibi] om. Vulcanius Grotius • quisque] quisque suas Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • locus] locum V21 : modus B2L2P32SV22Z Eyssenhardt : om. M1 • brevis] brevi P11 • orationis] orationis sequente statim vocali EFL4P1 • est] etst A1 • commate] comate AC1T : commutate R1 : commate versuum Erfordensis • ut est] om. V21 • Thymbre] timbre AFRV2 Erfordensis : tymbre DEL2L3L4M11P1ST1V1Z Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Grotius Kopp Eyssenhardt • caput] capit L31 • Evandrius] evendrius E1 : evvandrius V2 : Evandrius abstulit ensis Erfordensis • brevis] brevi A • hoc] haec A : o C1 : oc V11 • caput] capud P3T1 • alter locus] aliter locus Z : V alter locus F2 • diphthonga] dipthonga brevis fieri T1 : dypt(h)ongo L1L3M1 : diphthongo Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • longa] longa fit SZ : om. T • Musae Aonides] Museaonides F • Aonides] volides A : oenides fort. P31 • brevis] brevem L41 • insulae] insolae D1P3 • Ionio] Ionia A • magno] magna A • cum] con A • diphthonga] diptongo L4P1 : dyptongus L3 : dypton. M1 : diphthongus Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • brevis fieri] fieri brevis Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • ut] om. F1 • alius locus] VI alius locus F2L2 • sequitur] subsequitur EFL4P1 • enim] ei Erfordensis : om. A • o] om. A • fugis] frugis BP21T1 • alto] alta A • alius locus] VII alius locus F2L2 : alius locum B1 • terminatur] nominatur A : terminantur P21 • erat] erit E1 • solus] solis A

[39]

5

10

LIBRO TERCERO

honos tumuli.90 La tercera clase es cuando a una vocal breve siguen dos consonantes, de las cuales la primera letra sea la s; pues es larga en unde spissa coma;91 breve en ponite spes tibi quisque.92 El cuarto caso es cuando una sílaba breve termina un período; pues es larga ante la cesura, como es el caso de nam tibi, Thymbre, caput Evandrius;93 breve en hoc caput, o cives.94 Se produce otro caso parecido de sílaba común a partir de un diptongo: es larga como en Musae Aonides;95 breve en insulae Ionio in magno.96 Pues cuando sigue una vocal, el diptongo puede abreviarse, como en sudibusve praeustis.97 El sexto caso se da cuando a una vocal larga le sigue otra vocal; pues es larga en o ego infelix, quem fugis;98 breve en sub Ilio alto.99 Otro caso cuando un pronombre termina con la letra c y va seguido por una vocal; pues es larga en hoc erat alma parens,100 breve en solus hic inflexit sensus.101 El último caso es cuando a una vocal

90

Verg. Aen. X, 493. Ter. Maur. De syllabis, VI, 358, v. 1103. En el pasaje de Terenciano Mauro se lee exactamente: «unde scissa coma est aut unde spissa corona». El ejemplo lo recogen también otros gramáticos, como señala Keil en el aparato. 92 Verg. Aen. XI, 309. 93 Verg. Aen. X, 394. El verso ofrece una cesura pentemímeres tras caput. 94 Verg. Aen. XII, 572. 95 Cf. W. Morel: Fragmenta Poetarum Latinorum Epicorum et Lyricorum praeter Ennium et Lucilium, Stuttgart, 1975, p. 178, fragm. 45. 96 Verg. Aen. III, 211. 97 Verg. Aen. VII, 524. 98 Cf. Hor. Epod. XII, 25: O ego non felix, quem tu fugis. 99 Verg. Aen. V, 261. 100 Verg. Aen. II, 664. 101 Verg. Aen. IV, 22. 91

[39]

LIBER TERTIVS

hic inflexit sensus. Alius locus, cum correptam vocalem subsequitur z; est enim longa Mezenti ducis exuvias, brevis nemorosa Zacynthos. Dicta natura in tribus generibus syllabarum; superest ut finales dicantur, in quibus artis auctoritas et canonica forma consistit. Ac prius 279 de nomine retractandum. Nominativus casus singularis a littera terminatus brevis est, ut Catilina, Iulia, e littera finitus in Graecis longus est, ut Euterpe, i autem terminatus longus est, ut frugi, o finitus brevis est in Latinis, ut Cato ; u terminatus brevis est, ut cornu. Al finitus brevis est, ut tribunal, el inflexit] infelix V1 • sensus] sonus V21 • alius locus] VIII alius locus F2L22 • subsequitur] sequitur C1M1SV1 Francofordiensis Grotius : insequitur EFL4P1 • Mezenti] Mesenti A : Mezentii L3 : ut Mezenti D Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : ut Nezenti Francofordiensis • exuvias] exubias AL2P21P31R1V1 • nemorosa] nemerosa C1 : nemorasa D : memorosa P3 • Zacynthos] Zachintos B2Z : Zacintos DP31 : Zacinctos P32 : Zacintus C1EL1L2L4P1P21R1V1V2 : Zachintus FGL3M1T Erfordensis : Zacinctus AP22 : Zacicntus R2 • dicta] om. V21 • artis auctoritas] auctoritas artis EFL4P1 • auctoritas] actoritas A : autoritas R1 • canonica] canonia A • ac] hac F • de] do L41 • retractandum] retractando AP31R1V21 : tractandum E1M1SZ : retractandum est G • 279 ante nominativus titulum De finalibus syllabis nominus add. A : De finalibus. Nominativus in marg. add. P32 : De ultimis syllabis nominum in marg. add. P2 : De nominativo in marg. add. T : De nomine in marg. add. GP12 • singularis] sigularis P3 • terminatus] terminatur A1EP1 • Catilina] Catulina R : Catilena V1 : Cantilena Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • e] om. V21 • post finitus in transposuit Willis lacunam quam post Euterpe notaverat Kopp • in] om. A • Graecis longus] graecis logus B1 • ut Euterpe… longus est] om. C1 • Euterpe] eterpe L41 : Euterpe, Kopp in notis • post Euterpe Eyssenhardt Dick et Vandenkerckhoven eandem lacunam notaverunt quam Kopp, sed non suppleverunt • autem] item Vonckius (p. 83) • terminatus] terminatur E • frugi] frugio L41 • o finitus… Cato] o finitus in Latinis brevis ut Cato Vulcanius Grotius Kopp : o brevis finitus est in Latinis ut Cato Eyssenhardt : o finitus in graecis longus est ut Dido Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • finitus] terminatus L2 : infinitus T1 • est in] in B1C1L1L2M1P2P3TV1 Vulcanius Grotius Kopp Vandenkerckhoven • Latinis] latino P1 • Cato] Cato, in graecis producitur ut Dido Erfordensis : Cato, in graecis longus est, ut Dido Vulcanius Grotius Kopp : post Cato lacunam statuit Jürgensen (p. 84), quem Dick et Vandenkerckhoven secuti sunt : Cato,

suppl. Willis • brevis est, ut cornu] longus, ut cornu Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • brevis est] brevis BC1GL1L2M1P2P3TV1 Vandenkerckhoven • al finitus brevis est] al brevis est finitus R1 • al] a F1 • brevis est] brevis M1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp

[40]

5

LIBRO TERCERO

breve le sigue la z; pues es larga en Mezenti ducis exuvias;102 breve en nemorosa Zacynthos.103 SÍLABAS

FINALES.

EL

NOMBRE

Una vez expuesta la naturaleza en las tres clases de sílabas, queda hablar de las sílabas finales, en las que se basa la autoridad de esta disciplina y el paradigma regular. Y lo primero de todo hay que ocuparse del nombre.104 El caso nominativo singular que termina con 279 la letra a es breve, como Catilina, Iulia; cuando termina con la letra e, en las palabras latinas es breve, como sedile, en las griegas es largo, como Euterpe; cuando acaba en i es largo, como frugi; si acaba en o es breve en las palabras latinas, como Cato ;105 cuando termina en u es breve, como cornu. Cuando termina en al es breve, como

102

Verg. Aen. XI, 7. Verg. Aen. III, 270. 104 El final del § 278 y el § 279 se corresponden con Máximo Victorino, De finalibus metrorum, VI, 231-239; Servio, Commentarius in artem Donati, IV, 451-455; Beda, De arte metrica, VII, 237-241. 105 Es evidente que aquí se ha perdido parte del texto en la tradición manuscrita; sin embargo, nos parece que la reconstrucción propuesta en la edición de J. Willis, p. 76, es mera especulación: «en las griegas es largo, aunque las autoridades en la materia discrepan; de hecho Virgilio puso et te, magne Cato». 103

[40]

LIBER TERTIVS

brevis, ut mel, il brevis, ut vigil, excepto uno Etrusco Tanaquil, ol longus est, ut sol, ul brevis, ut consul. M terminatus brevis est, ut tectum, licet huius raro occurrat exemplum, quia inter vocales m deprehensum velut mytacismi asperitate subtrahitur. An finitus producitur, ut Titan; en in neutris brevis est, ut carmen, in aliis generibus longus, ut lien, Siren; on terminatus longus est, ut Memnon. Ar terminatus in monosyllabis tantum longus, ut Nar, far; er finitus in Latinis brevis est, ut puer, excepto uno monosyllabo ver, in Graecis producitur, ut aer; ir terminatus corripitur, ut vir; or terminatus brevis est, ut

brevis ut mel] brevis est ut mel S Jürgensen (p. 94) : om. A1 : def. R • brevis] brevis est S Jürgensen (p. 94) : def. R • excepto uno Etrusco] om. P11 : def. R • Etrusco] eutrusco L31P12SZ : eurusco M1 : etrusqueco P3 : hetrusco Vicentina Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Kopp : om. AV2 • Tanaquil] tonaquil V2 : ut Tanaquil Erfordensis : def. R • longus] DF Jürgensen (p. 94), quem Dick Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt : longa cett. codd. et edd. : def. R • ul brevis] ul brevis est ADEFP1TV2Z : def. R • ut consul] consul D : def. R • est] om. C1GM1V21 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • tectum] tecum AP31 : def. R • huius] om. V1 : def. R • raro] alro A1 : caro M1 : ratio T : def. R • occurrat] currat ABC1GL1M1P2P3SZ Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : occurrit P1 : def. R • quia] qua L11 : def. R • velut] velud A : def. R • mytacismi SZ Willis : moetacismi A1B1EFL2L31L4P1V1V2 : moitacismi A2GL32P3 Erfordensis : moytacismi L1 : motacismi C1 : metacismi DM1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp: meetacismi P2 : moetacissimi T1 : moetasismi T2 : myotacismi B2 Dick Vandenkerckhoven : def. R • asperitate] asperite P31 : def. R • subtrahitur] subtraitur EL4P11 : def. R • an] n V11 Willis per incuriam • en] /n G2 : en finitus Erfordensis : def. R • in neutris brevis est] brevis est in neutris Erfordensis • longus] longus est AEFL3L4P1STV2Z Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : def. R • ut lien] ut lien, rien V1 : lien Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • Siren] Sirien L1 : def. R • terminatus] terminatur E : def. R • longus est] brevis est – longus est V11 : def. R • Memnon] Mennon B1L2P2TZ2 : Me-non L4P12 : Mnon AP11 • monosyllabis] monosyllababis A : def. R • tantum longus] tantum longus est P1Z Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • Nar] mar L4 : def. R • excepto uno monosyllabo ver] om. E1FL41P1 • uno] om. AB1C1DGL1L2L3M1P2P3TV1V2 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Vandenkerckhoven : def. R • monosyllabo] monosyllaba V2 • ver] ut ver V1 • ut aer] om. T : def. R

[41]

5

LIBRO TERCERO

tribunal; en el es breve, como mel; en il es breve, como vigil, con la única excepción del etrusco Tanaquil; en ol es largo, como sol; en ul es breve, como consul. Cuando termina en m es breve, como tectum, aunque rara vez se dan ejemplos de esto, porque una m entre vocales se elide debido a la cacofonía del mitacismo.106 Cuando acaba en an se alarga, como Titan; en en es breve en los neutros, como carmen, en los otros géneros es largo, como lien, Siren; acabado en on es largo, como Memnon. Cuando acaba en ar es largo solo en los monosílabos, como Nar, far; acabado en er es breve en las palabras latinas, como puer, con la única excepción del monosílabo ver, en las palabras griegas se alarga, como aer; acabado en ir se abrevia, como

106 El mitacismo es el uso excesivo y cacofónico de la letra m (cf. infra lib. V, § 514: mammam ipsam amo quasi meam animam). Hemos optado por la forma mytacismus para evidenciar la relación del término con el nombre de la letra griega my; sin embargo, los gramáticos latinos vacilan a la hora de denominar este fenómeno, y de hecho aparece mejor documentada la forma moetacismus, que pudo ser la usada por Capela.

[41]

LIBER TERTIVS

auctor; ur terminatus corripitur, ut murmur, excepto uno monosyllabo [ut] fur. As finitus in Latinis nominibus producitur, ut facultas, paupertas; in Graecis tunc tantum brevis est, cum genetivus dos fuerit terminatus, ut Arcas Arcados. Es terminatus in Graecis nominibus longus est, ut Anchises; in Latinis, si quintae declinationis fuerit, producitur, ut dies; si tertiae, tunc longus est, cum genetivus singularis non crescit syllaba, ut labes , vel crescens e productam ante ultimam syllabam retinet, ut quies quietis; nam si eam in i mutaverit, ut miles militis, aut corripuerit, ut seges segetis, corripitur exceptis his Ceres pes atque his similibus. Is finitus brevis est, ut agilis . Os terminatus tunc est in Latinis brevis, cum genetivus ante ultimam syllabam non habet naturaliter

auctor] auctor, uxor Erfordensis • ur] et ur P3 • terminatus] terminatur V21 : def. R • murmur] mur T • uno] om. AB1DL11V2 : def. R • ut] del. B2P12 Willis : om. AFL41SV1V21 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven : def. R • nominibus] om. EFL41P12 • ut] om. D : def. R • tunc] om. AP3V1 • brevis] longus F1 : brevis est F2 • cum genetivus dos fuerit terminatus] om. E1L41P11 • genetivus] uni genitivus C1 • Arcas] arcadas AR1 • es terminatus] es termanatus V21 : es C1L1 • longus Jürgensen (p. 94) ex Victorino (VI, 233, 5), quem Dick et Willis secuti sunt : brevis omnes codd. et cett. edd. • Anchises] ancises RV21 • Latinis] latine L41 • fuerit] est Erfordensis • tunc] om. P11P2 • longus] lungus R1 • genetivus] genitivos C1 • singularis] singulis L41 : om. Vulcanius Grotius • labis add. Jürgensen (p. 94) ex Victorino (VI, p. 233, 7), quem Dick Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt • vel crescens] vel cum crescens T2 Willis : vel cres. A1 • e productam] productam e EF : producta e L4 : est productam R : e productum T1 : productam P11 • ultimam] ultima L2 • syllabam retinet] retinet syllabam S • retinet] servat EFL41 • quietis] quietus V21 • eam] etam L41 • i] t Basileensis Lugdunensis : om. AR • mutaverit] motaverit D1 : mutet AEFL3L41RSTV21Z1 corripuerit] corripitur E2 • segetis] segitis RV21 • corripitur] corrupitur A • exceptis] exeptis P11 : excoeptis Z • his] is A • pes] spes BGM1P2P31R2 (var.) ST2V1Z Erfordensis • atque his similibus] et quae (que A) ab his similibus AR1 : et quae his similibus V21 : atquae his similibus R2 : et quae ab ipso sunt Willis 1974 (p. 274) ex Victorino VI, p. 233, 11 • is] his P1V2 • ut] om. L21 • exceptis… glis vis lis add. Willis ex Victorino (VI, p. 233, 11-12) • terminatus] terminatos B1 : finitus L3 • genetivus] genitivus singularis P1 : genetivus singularis non crescit syllaba ut labes vel crescens e productam A • syllabam] syllabam Jürgensen (p. 84) Dick : om. V21 • non] om. F1 • naturaliter] natura EFL4P11

[42]

5

10

LIBRO TERCERO

vir ; terminado en or es breve, como auctor ; terminado en ur se abrevia, como murmur, con la única excepción del monosílabo fur. Cuando acaba en as es largo en los nombres latinos, como facultas, paupertas; en los griegos solo es breve cuando el genitivo termina en dos, como Arcas, Arcados. Si termina en es es largo en los nombres griegos, como Anchises; en los latinos, si es de la quinta declinación, se alarga, como dies; si es de la tercera, es largo cuando el genitivo singular no aumenta el número de sílabas,107 como labes, labis, o cuando aumentándolo conserva una e larga antes de la última sílaba, como quies, quietis; pues si esta se cambia en i, como miles, militis, o se abrevia, como seges, segetis, es breve, salvo los casos de Ceres, pes y similares a estos. Si acaba en is es breve, como agilis, salvo los tres monosílabos glis, vis, lis. Si termina en os es breve en los nombres latinos cuando el genitivo delante de la última sílaba no tiene una

107

Es decir, que nominativo y genitivo tengan el mismo número de sílabas.

[42]

LIBER TERTIVS

longam, ut os ossis; in Graecis tunc corripitur, cum genetivus diphthongo terminatur, ut Delos τοῦ Δήλου. Vs finitus brevis est, ut doctus, sed longus fit si genetivus syllaba creverit et ante ultimam [i aut] u productam habuerit, ut virtus, et in uno inflexibili [ut] pus. T terminatus corripitur, ut caput. C finitus duo nomina tantum facit, [ut] allec, quod 280 producitur, et lac, de cuius declinatione dubitatur. Genetivus singularis tunc producitur, cum aut nominativo similis est, ut senatus, aut diphthongam habet, ut Iuliae, aut i terminatur, ut docti; in ceteris corripitur. Dativus singularis producitur, ut Pompeio; in Graecis corripitur si i littera finiatur, ut Palladi. Accusativus singularis in Graecis tunc tantum corripitur, cum a vel on terminatur, ut Thesea, Delon; in Latinis

ut os ossis] os ossis L3 : om. FL41P11 • os] hos L42 • ossis] oris ADEL42P21RTV1 • tunc] om. P3 • genetivus] genetivo P3 • ut] ud T1 • Delos τοῦ Δήλου Willis : delos tu deloy A1R1 : delos toy deloy BSZ : e oc oy e oy L3 : delos ut deloy P3 : delos deloy tos toy E : delos deloy A2C1DFGL1L2L4M1P1P2R2TV1V2 Erfordensis : δῆλος τοῦ δήλου Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Kopp : η δηλος της δηλου Francofordiensis : Delus Vulcanius Grotius (sed Delos Delou. δῆλος δήλου in Februis) : Δῆλος [τοῦ] Δήλου Eyssenhardt : delus τοῦ δήλου Bentley : Delos Δήλου Jürgensen (p. 84) Dick Vandenkerckhoven • us] is D • finitus] finitivus AR1 : finitur P1 • sed] si EP1 • si] cum M1V1 • syllaba] una syllaba GM1R2 • ultimam] ultima Erfordensis • i aut] syllabam coni. Petersen (p. 46) : delenda aut in syllabam mutanda’ coniecit Jürgensen (p. 94), qui Petersen non legerat : del. Dick Vandenkerckhoven Willis • productam] longam S : om. A • virtus] virtus Dick ex Victorino (VI, p. 234, 2), quem Vandenkerckhoven secutus est • inflexibili] flexibili AR1 • ut pus] pus Dick Vandenkerckhoven Willis • t] om. AP31R1 • terminatus] terminatur A1 • corripitur] om. C1 • caput] capud C1T1 • nomina tantum] tantum nomina Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • facit] facis A : fecit M1 • ut] dubit. delebat Dick in notis : om. F • allec] alec Z1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : halec Vulcanius Grotius Kopp • 280 aut nominativo] autem nominativo A1 : hic nominativo P3 • aut diphthongam] et diptongam C1 • diphthongam] diptongon EFGL4M1P1 : diphthongum L3 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • ut Iuliae] ut Iliae A1 : aut Iuliae R1 • aut] ut G1 : at P11 • i] in i SZ • terminatur] terminatus A • in] om. P21 • corripitur] coripitur A • post dativus singularis add. in Latinis Dick, quem Willis secutus est • Palladi] pallidi P21 • accusativus singularis in Graecis] accusativus in grecis singularis R1 • singularis] singuris P11 • in Graecis] om. EFL41 • tunc] om. AV11 • on] cum T • Thesea] tesea L2P1 Erfordensis • Delon] vel Delon Bentley • in Latinis vero… littera terminatus] om. D

[43]

5

10

LIBRO TERCERO

larga por naturaleza, como os ossis; en los nombres griegos es breve cuando el genitivo termina en diptongo, como Delos, τοῦ Δήλου. Cuando acaba en us es breve, como doctus, pero se convierte en largo si el genitivo aumenta el número de sílabas y antes de la última tiene una u larga, como virtus, y en el indeclinable pus. Si termina en t es breve, como caput. Acabado en c solo produce dos nombres: allec, que es largo, y lac, sobre cuya declinación hay dudas. El genitivo 280 singular es largo bien cuando es igual que el nominativo, como senatus, bien cuando tiene un diptongo, como Iuliae, o bien cuando termina en i, como docti; en los demás casos es breve. El dativo singular es largo,108 como Pompeio; en los nombres griegos es breve si acaba en i, como Palladi. El acusativo singular en los nombres griegos es breve solo cuando termina en a o en on, como Thesea,

108 Desde aquí hasta el final del § 281 se corresponde con la exposición de Máximo Victorino, De finalibus metrorum, VI, 234, 6 - 236, 2. Cf. también Servio, Commentarius in artem Donati, IV, 453, 3-24 y Beda, De arte metrica, VII, 238, 4 - 239, 14.

[43]

LIBER TERTIVS

vero brevis est, ut doctum. Vocativus singularis a littera terminatus in Latinis omnibus vel in Graecis femininis corripitur, ut tabula, Musa; in masculinis longus est, ut Aenea. E terminatus in Latinis brevis est, ut docte; in Graecis producitur, ut Tydide, exceptis his quae nominativus Graecus os terminat, ut Phoebos Phoebe. I terminatus in L a t i n i s longus est, ut Mercuri; in Graecis corripitur, ut Nai. O terminatus in Latinis brevis est, ut Cato, licet Vergilius contra sentiat; in Graecis producitur, ut Dido. V terminatus corripitur, ut cornu; in consonantes vero desinens nominativi sequitur regulam, exceptis Graecis nominibus, quae saepe mutantur varietate linguarum, ut Diomedes. Ablativus singularis semper producitur absque cum e terminatur, in his dumtaxat 281 nominibus quae tertiae fuerint declinationis, ut a pariete. Nominativus et vocativus plurales in masculino et feminino genere producuntur, ut fluctus, terrae; in neutris breves sunt, ut fata, in Graecis vero, cum s vero] om. A • est] om. P11 : del. Bentley • littera] om. V2 • terminatus] terminatis B1 • Latinis] om. P21 • omnibus] nominibus Jürgensen (p. 94) ex Victorino (VI, p. 234, 12), quem Dick secutus est • vel] om. Erfordensis • femininis] feminis L2M1T : femininiis L3 • tabula] abula A1 : in tabula Vulcanius Grotius Kopp • masculinis] masculis Basileensis Lugdunensis • ut Aenea] Aenea Eyssenhardt • e] om. R1 • in Latinis brevis est] om. Erfordensis • Latinis] latinis omni T • brevis est] brevis C1L1 • ut docte] om. P11 • Tydide] Tidide DM1R : Tydyde EFL4P1 : Titide AV2 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • exceptis] exeptis P1 • his] is A1 • Graecus] Grecis L41 • os] hos T : om. L41 • terminat] terminatur R1 et fort. P11 Vulcanius Grotius Barwick (p. 188) • Phoebos] foebos BDL2P2P32TV1 : phebos L3P1 : febos V2 : foebus P31 • Phoebe] foebe BDL2P2TV1V2 : phebe P1 : febe P3 : phebo A1 • terminatus] terminatur L21 • in Latinis] om. F • Mercuri] Mercurii R1 • Nai] nay EFL4 : mai P31 • Cato] Catho Erfordensis • ut] ud T • corripitur] producitur Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • in] om. V21 • desinens] dissinens C1L1 : disinens V2 : def. R • nominativi] nominativus L4 : def. R • exceptis] exeptis P11 : def. R • varietate] variaetate C1 : def. R • Diomedes] diomides D : diometes L21 : comedes V21 : def. R • absque] absquae V21 : def. R • in] om. D : def. R • his] is P31 : def. R • dumtaxat] dumtagat B1 : def. R • fuerint] fuerant P3 : def. R • declinationis] declinationes P11 : def. R • a] om. DEFL4P1P3 Vicentina Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : del. B2P22 Bentley : def. R • 281 plurales] pluralis D : del. B2, sed iterum s.l. add. B3 : om. P31, sed supra nominativus add. P32 : def. R • post producuntur excidisse in Latinis nominibus susp. Dick in notis • fata] facta AL21P3 : def. R • Graecis vero] Graecis vero sunt breves SZ : def. R • s vel a] es vel a P1 Erfordensis Jürgensen (p. 95) Dick : a vel s Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R

[44]

5

10

LIBRO TERCERO

Delon; en cambio, en los nombres latinos es breve, como doctum. El vocativo singular terminado en a es breve en todos los nombres latinos y también en los griegos femeninos, como tabula, Musa; en los masculinos es largo, como Aenea. Si termina en e es breve en los latinos, como docte; en los griegos es largo, como Tydide, excepto los que en el nominativo griego acaban en os, como Phoebos Phoebe. Si termina en i, en los nombres latinos es largo, como Mercuri; en los griegos es breve, como Nai. Cuando termina en o, en los nombres latinos es breve, como Cato, aunque Virgilio piense lo contrario;109 en los griegos es largo, como Dido. Si termina en u es breve, como cor nu; en cambio, si termina en consonante sigue la regla del nominativo, a excepción de los nombres griegos, que cambian a menudo debido a la diferencia entre ambas lenguas, como Diomedes. El ablativo singular siempre es largo, salvo cuando termina en e, y únicamente en estos nombres que son de la tercera declinación, como a pariete. El 281 nominativo y vocativo plurales son largos en el género masculino y femenino, como fluctus, terrae; en los neutros son breves, como fata; en los griegos también cuando acaban en s o en a, como rhetores,

109

Cf. Verg. Aen. VI, 841: «te, magne Cato».

[44]

LIBER TERTIVS

vel a terminati fuerint, ut rhetores, poemata; in aliis vero longi sunt, ut Musae. Genetivus pluralis brevis est, ut doctorum, in Graecis longus, sed Graeca d e c l i n a t i o n e , ut Philaenon. Dativus pluralis et ablativus, si is fuerint terminati, producuntur, ut doctis; si bus, corripiuntur, ut hominibus; at si Graeca sit declinatio, in terminatus dativus corripitur, ut Arcasin; alias longus est. Accusativus pluralis in nominibus masculinis vel femininis producitur, ut doctos, Iulias; in neutris corripitur, ut moenia. In Graecis vero, si as fuerit terminatus et veniat a genetivo os finito, corripitur, ut Arcadas; alias producitur, ut Musas. 282 In omnibus pronominibus singularis nominativus correptus invenitur, exceptis duobus monosyllabis tu et qui. Genetivus singularis i vel ae prolatus longus est, ut mei meae; alias brevis, ut illius. Dativus

terminati] terminata B2L1SZ • fuerint] fuerint, corripiuntur Jürgensen (p. 95) • rhetores] retores A1DP11 : rethores A2C1EFL12L3L4P12P3V1V2 : rhethores G : rehores L11 : def. R • vero] om. F : def. R • longi] long P3 Erfordensis : def. R • doctorum] doctorem V1 : def. R • longus] longus est SZ : def. R • sed] si F : def. R • Philaenon Jürgensen (p. 84), quem Dick Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt : Phylenon L4P3 : Philemon D Vicentina Mutinensis Francofordiensis Kopp : Philem n Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : Φιλαίνων Grotius (in Februis) Hercher Eyssenhardt : Philenon cett. codd. et edd. • dativus pluralis et ablativus] dativus et ablativus pluralis L3S : dativ[ R • si is] si si A1 : is si A2 : si his P11 : def. R • terminati] terminata Erfordensis • corripiuntur] corripitur T1 : co[ R • ut] om. L3P31 : def. R • at si] aut si A Grotius (in Februis) : def. R • in terminatus… ut Musas] om. L41, sed in calce add. L42 • corripitur] del. Grotius (in Februis) : co[ R • Arcasin; alias] arcas in aliis A1V21 : arcasin aliis V22 : arcasin in aliis A2 : arcasin s in alias T2 : def. R • Arcasin] archasin GM1 Vicentina Erfordensis Francofordiensis • longus] longum L42 : def. R • post longus est add. ut Musis Barwick (p. 188) ex Max. Victorino VI, 235, 16 • nominibus] omnibus AC1L1R1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • masculinis] masculini T • vel] et AEFRZ1 Erfordensis • femininis] feminis V21 : def. R • neutris] neutro M1 • ut moenia] om. Francofordiensis • moenia] menia L21 • veniat] veniet G : venit Erfordensis Basileensis Lugdunensis Grotius • os] hos C1L42 • corripitur] corripetur L11 • Arcadas] archadas A1B2 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : archados A2B1 : arcados C1GL1L42M1P1P2R2V1 Erfordensis : arcades R1 : arcados arcadas T2 Dick Vandenkerckhoven • producitur] prodicitur V2 • 282 ante in omnibus titulum De pronomine (De promine P21) add. omnes codd. excepto S • correptus] correctus T • exceptis] exeptis P11 • duobus monosyllabis] monosyllabis duobus S • monosyllabis] syllabis A • prolatus] prolato P11 : om. D • brevis] brevis est FL4P1 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Grotius Kopp • illius] illus P21

[45]

5

10

LIBRO TERCERO

poemata; en los demás son largos, como Musae. El genitivo plural es breve, como doctorum; en los nombres griegos es largo, pero en la declinación griega, como Philaenon. El dativo y el ablativo plurales terminados en is son largos, como doctis; cuando terminan en bus son breves, como hominibus; pero si se trata de la declinación griega, el dativo terminado en in es breve, como Arcasin; con otras terminaciones es largo. El acusativo plural en los nombres masculinos y femeninos es largo, como doctos, Iulias; en los neutros es breve, como moenia. En los nombres griegos, si acaba en as y procede de un genitivo acabado en os, es breve, como Arcadas; en otros casos es largo, como Musas. EL

PRONOMBRE

En todos los pronombres el nominativo singular resulta breve, 282 salvo los dos monosílabos tu y qui.110 El genitivo singular acabado en i o en ae es largo, como mei, meae; de otra manera es breve, como

110 El § 282 muestra también una estrecha correspondencia con Máximo Victorino, De finalibus metrorum, VI, 236, 3-14. Cf. también Servio, Commentarius in artem Donati, IV, 453, 25 - 454, 2 y Beda, De arte metrica, VII, 238, 21-27.

[45]

LIBER TERTIVS

singularis semper productus est, ut nostro, exceptis mihi, tibi, sibi, quae indifferenter accipiuntur. Accusativus singularis corripitur, ut illum, exceptis me, te, se. Vocativus singularis a nominativo suo non dissentit. Ablativus singularis longus est, ut ab illo. Nominativus et accusativus plurales tunc tantum corripiuntur, cum a fuerint terminati, ut nostra. Genetivus pluralis numquam producitur, ut illorum. Dativus et ablativus plurales is terminati producuntur, bus finiti corripiuntur. 283 In omnibus verbis, modis, temporibus, numeris, personis, coniugationibus haec uniformis est ratio: quaecumque persona a fuerit terminata producitur, ut canta. E finita brevis est, ut lege, nisi a secunda coniugatione veniat, ut doce; tunc enim longa est. I terminata persona semper producitur, ut nutri. O quae finitur correpta est, ut audio, licet auctoritas et in his discrepet; nam primae coniugationis primam personam Vergilius longam facit, ut canto quae solitus et terra, tibi mando. Tamen monosyllaba etiam producenda sunt, ut do, sto, flo. V terminata persona producitur, . Am quae finitur brevis est,

singularis] om. P3 • productus est] producitur L2P1 • ut nostro, exceptis] ut excepto nostro S • exceptis mihi … ut illum] om. L21, sed in marg. add. L22 • exceptis] exeptis P11 • mihi] michi L12 • sibi] om. L41 • indifferenter] : indiferenter P3 : indeferenter A2 : indifferentur V1 : indeferuntur n.f. A1 • singularis] vero C1L1 • exceptis] exeptis P11 : exceptos V21 • me, te, se C1L1 et omnes edd. excepto Eyssenhardt : me et te et se P22 : me et te cett. codd. et Eyssenhardt • vocativus singularis] vocativus EFL41 • a] ac R1 et fort. P31 • dissentit] disentit D : discentit P1 : distentit Z • ablativus] ablativo C1 • singularis] om. EFL4P11 • longus] longos P21 • plurales] pluralis A1R • tunc] abstruc A1 : abstunc A2 : om. T1 • a] in a GM1 : om. P1 • ut nostra] om. P3 • producitur] prodicitur V21 • plurales] pluralis D • 283 ante in omnibus titulum De verbo add. omnes codd. exceptis M1S • verbis] verbi coni. Eyssenhardt • haec uniformis… fuerit terminata] om. P31, sed in marg. add. P32 • a fuerit] affuerit T • e] et C11 • ut lege] om. L41 • coniugatione] congugatione V21 : om. P1 • veniat] om. A1 • doce] docte V11 • et] om. Erfordensis • in] om. V1 • his] ist A1 : is L4R1 • primae coniugationis] om. Vulcanius Grotius • coniugationis] congationis V21 • ut canto] ut est canto Erfordensis • terra] terram C1 • mando] mundo A1 • monosyllaba] non monosyllabo A : monossyllaba D : monosyllab M1 : monosyllabae GR2 • producenda] producendae G • do, sto, flo] do, flo, sto C1 Dick : sto, do, flo DEFL4P1 : sto, flo, do L1 • terminata] termina D1 • persona producitur] producitur persona T • persona] om. A1 (sed s.l. add. A2) • post producitur lacunam statuit Jürgensen (p. 95), quem Dick Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt, namque exemplum desideratur (ut doctu — (id est amen) AP 1 : am em E2 legitur in Victorino; ut lectu, in Servio) • am] am 3

[46]

5

10

15

LIBRO TERCERO

illius. El dativo singular siempre es largo, como nostro, salvo mihi, tibi, sibi que se toman lo mismo como largos o como breves. El acusativo singular es breve, como illum, salvo me, te, se. El vocativo singular no se diferencia de su respectivo nominativo. El ablativo singular es largo, como ab illo. El nominativo y acusativo plurales solo son breves cuando terminan en a, como nostra. El genitivo plural nunca es largo, como illorum. El dativo y ablativo plurales son largos cuando terminan en is; son breves cuando terminan en bus. EL

VERBO

En todas las clases de verbos,111 modos, tiempos, números, perso- 283 nas, conjugaciones la regla general es la siguiente: cualquier persona acabada en a es larga, como canta.112 Acabada en e es breve, como lege, a menos que proceda de la segunda conjugación, como doce; pues en ese caso es larga. La persona acabada en i siempre es larga, como nutri. La que acaba en o es breve, como audio, aunque los autores más reputados discrepen en estos casos; pues Virgilio hace larga la primera persona de la primera conjugación, como canto quae solitus113 y terra, tibi mando.114 Con todo, los monosílabos también hay que alargarlos, como do, sto, flo. La persona acabada en u es larga, .115 La que termina en am es breve, como legebam. La que acaba

111 Los gramáticos latinos distinguían cinco clases diferentes de verbos, como puede verse más abajo en el párrafo 309. 112 El § 283 tiene bastante semejanza con Máximo Victorino, De finalibus metrorum, VI, 236, 15 - 237, 7. Cf. también Servio, Commentarius in artem Donati, IV, 454, 3-12 y Beda, De arte metrica, VII, 239, 15 - 240, 2. 113 Verg. Ecl. II, 23. 114 Verg. Ecl. VIII, 93. 115 Parece que en la tradición manuscrita se habría perdido el ejemplo. En Victorino VI, p. 236, 22, se ejemplifica con ‘doctu’; en cambio, Servio, IV, p. 454, 11, recoge ‘lectu’ como ejemplo.

[46]

LIBER TERTIVS

ut legebam. Or finita corripitur, ut legor. S littera terminata verba producuntur, si paene ultima littera a vel e fuerit, ut amas, doces, excepto monosyllabo es et his quae ex eo fiunt, ut ades; si vero i ante s habuerit, corripitur, ut legis, legitis, excepta secunda persona indicativi modi temporis praesentis numeri singularis a tertia coniugatione producta, ut nutris, audis, et a verbo volo vis; si vero u ante s habuerit, correpta erit, ut nutrimus. T littera terminata correpta sunt, ut legit. C finita producuntur, ut produc. Participia licet per casus flectantur, a nominibus omni tamen ratione dissentiunt. 284 Adverbia monosyllaba, ut huc, vel quae ex his fiunt, ut illuc, omnia producuntur, exceptis bis et ter; quae vero a finiuntur, longa legebam] legem R1 • or] [o]r Dick • finita] finitus A et fort. P11 • legor] loquor legor A2 Erfordensis : loquor L3P3 Bentley Dick • s] terminata s V21 • paene ultima] ultima D • littera a] litera a M1 : a littera D • a] om. R1V21 • fuerit] fuerint A1 • excepto] exepto P11 • monosyllabo] monosyllaba B2C1 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • es] s M1 : es quod corripitur L22 : om. C1 • et his] is et Basileensis Lugdunensis • his] is A1FP11 Vicentina Mutinensis Francofordiensis : iis Vulcanius Grotius Kopp • fiunt] finiunt C1 • ades] hades A1 • habuerit] abuerit EV21 • excepta] excepto AP12SZ Erfordensis : exepto P11 • indicativi modi] indicativa modi B1 : indicativo modi R1 : modi indicativi L2 : indicativo modo V21 • temporis] tempore P11 • praesentis] praesenti B1 • numeri] numeris A1L4T • tertia] quarta Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed tertia in Februis) • a] om. P31 • si vero] sive T • habuerit] om. S • correpta erit] corripitur erit T1 : om. E1F1L41 • sunt] est SZ • c finita] c littera A : c[ R ut produc] om. A1V21Z1 : def. R • participia… dissentiunt fortasse spuria suspexit Willis, nam de participiis nondum disputatur : Eyssenhardt (RhM XVIII, 1863, pp. 637-638) dubitabat an tota haec paragraphus quae est de participiis (§285) ab ea sede quam nunc obtinet removenda et inter §§ 283 et 284 interponenda sit. Exeunte enim § 283: participia… dissentiunt’ • flectantur] flectuntur A1L11P11 : def. R • a nominibus] anomalibus V1 : ]inibus R • omni tamen] tamen omni Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • tamen] om. Erfordensis • dissentiunt] disentiunt D : def. R • 284 ante Adverbia titulum De adverbio (De adversio A : De adverbia P2Z : De verbio T1) add. omnes codd. excepto M1 : def. R • monosyllaba] nonosyllaba A1 : def. R • huc] hic AF1L4P1V1V2Z1 : def. R • ex] om. M1 : def. R • his] ipsis AEFL4P1SZ : def. R • illuc damnabat Eyssenhardt, sed codicum scriptura defenditur loco Servii IV, p. 454, 23 (cf. Petersen p. 44 et Jürgensen, p. 85) • producuntur] producentur A1B1DEGL2L4P11P3TV21 Vicentina Basileensis Francofordiensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : producerentur M1 : pro[ R • bis et ter] bis iter EF1L41 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : bis ter Francofordiensis : def. R • finiuntur] finiunt P3 : def. R

[47]

5

10

LIBRO TERCERO

en or es breve, como legor. Los verbos acabados en la letra s son largos, siempre que la penúltima letra sea a o e, como amas, doces, salvo el monosílabo es y los verbos que derivan de él, como ades; en cambio es breve si hay una i antes de la s, como legis, legitis, salvo la segunda persona del modo indicativo, tiempo presente, número singular de la tercera conjugación larga,116 como nutris, audis, y la forma vis del verbo volo; pero si hay una u delante de la s será breve, como nutrimus. Los terminados en la letra t son breves, como legit. Los acabados en c se son largos, como produc. Los participios, aunque se declinan mediante los casos, difieren, sin embargo, completamente de los nombres. EL

ADVERBIO

Los adverbios monosílabos,117 como huc, o los que derivan de 284 estos, como illuc, son todos largos, salvo bis y ter; los que acaban en

116

Capela distingue entre tercera breve (legere) y tercera larga (audire). Para el § 284 vid. Máximo Victorino, De finalibus metrorum, VI, 237, 9 - 238, 3. Cf. también Servio, Commentarius in artem Donati, IV, 454, 13-23 y Beda, De arte metrica, VII, 240, 3-12. 117

[47]

LIBER TERTIVS

sunt, ut una; quae in e desinunt, producuntur, ut docte, pulchre, exceptis quae aut non comparantur, ut rite, aut in comparatione deficiunt, ut bene impune; quae i finiuntur, longa sunt, ut heri, praeter ibi et ubi et quae componuntur ex ipsis, ut sicubi, item quasi; quae o finiuntur a se venientia, brevia sunt , ab aliis ducta producuntur, ut falso, licet auctoritas variet; quae u finiuntur, longa sunt, ut noctu. Quae l terminantur, corripi debent, ut semel; quae m n r finiuntur, brevia sunt, ut cursim, forsan, fortiter; quae s terminantur, tunc tantum producta sunt, cum ante eam a habuerint, quae c finiuntur, producta sunt, ut illuc. 285 Omnium participiorum temporis futuri nominativus singularis brevis est, ut lecturus; genetivus et dativus singularis producitur, ut lecturi lecturo, excepto praesentis temporis participio, quod genetivum

desinunt] definiunt A : disinunt F : def. R • pulchre] pulcre DL4 : pulchrae F : def. R • exceptis] exeptis P1 : def. R • aut non] ad non T • aut in] at in A1 : def. R • deficiunt] dificiunt D : def. R • bene impune] bene male impune M1 : post bene lacunam statuit Jürgensen (pp. 85-86), qui suspicatus est “non nulla excidisse velut aut a se originem ducunt (Victorin. VI, p. 237, 13) vel aut a se nascuntur (Serv. IV, p. 454, 17)”, et eum Dick et Willis secuti sunt • heri] eri P31 : def. R • et ubi] ubi P3 • ex ipsis] ex his C1L3V1 : exceptis V21 : def. R • ut] et AB1V21 : def. R • item quasi] om. P21 : def. R • quasi] quaesi A1 : quasi corripitur A2L12L22L42P32 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : corripitur quasi Erfordensis : def. R • o] a L4 : def. R • venientia] venientia sicut porro L22 • post sunt lacunam statuit Jürgensen (p. 95), quem Dick Vandenkerckhoven et Willis secutui sunt, namque exemplum desideratur (ut modo legitur in Victorino, VI, p. 237, 16) • ducta] producta V1 • falso] fulso A : falsa L41 : def. R • variet] varietur EL4P1 • l] a A : el BC1DGL1L2P2P3 Vicentina Erfordensis Francofordiensis • corripi debent] corripiuntur V1 • n m r] n r m F : def. R • finiuntur] om. L3 • ut cursim] at cursim L1 : ut cursum R1 • forsan] forsitan L11M1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • s] om. S : def. R • tantum] tamen EFL4 et fort. P11 • eam] eum L11 : ea P12 : om. P11 • habuerint] habuerit P11 : habuerin V21 • ut alias] F2L22L42 Dick, et inter uncos posuit Willis : alias P32 : lacunam notavit Jürgensen (p. 95) ex Victorino (VI, p. 238, 3) : om. cett. codd. et edd. • 285 ante Omnium titulum De participio add. omnes codd. exceptis M1S • Omnium participiorum] Omne participium G1 • temporis futuri] del. Jürgensen (p. 86) Dick Vandenkerckhoven • singularis] om. EFL4P11 • lecturus] lecturis A : lecturus Jürgensen (p. 86) • singularis] singulari L21 • producitur] producuntur D Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • excepto] exceptis F : exepto P11

[48]

5

10

LIBRO TERCERO

a son largos, como una; los que terminan en e son largos, como docte, pulchre, salvo los que no tienen comparativo, como rite, o los que son defectivos en el comparativo, como bene impune;118 los que terminan en i son largos, como heri, excepto ibi y ubi y sus compuestos, como sicubi, y lo mismo quasi; los que acaban en o y no derivan de otras palabras, son breves ,119 los que derivan de otras palabras son largos, como falso, aunque el testimonio de los autores varía; los que acaban en u son largos, como noctu. Los que acaban en l deben abreviarse, como semel; los que acaban en m, n, r son breves, como cursim, forsan, fortiter; los que terminan en s solo son largos cuando delante de esta tienen una a, como alias; los que acaban en c son largos, como illuc. EL

PARTICIPIO

El nominativo singular de todos los participios de tiempo futuro 285 es breve, como lecturus; el genitivo y dativo singular son largos, como lecturi, lecturo, con la excepción del participio de presente, que abrevia el genitivo, como amantis.120 El acusativo y el vocativo

118 En el caso del adverbio bene se recurre a otra raíz para formar el comparativo melius. En cambio, impune no es un adverbio que carezca de forma en el comparativo; razón por la que Jürgensen, op. cit., pp. 85-86, establece con buen criterio una laguna aquí. Si acudimos a los testimonios de Victorino VI, p. 237, 13 y de Servio IV, p. 454, 17 habría que suplir del siguiente modo: «o los que no derivan de otras palabras, como impune». 119 Parece que faltaría un ejemplo. De hecho, en Victorino, VI, p. 237, 16 se lee ‘ut modo’. 120 El § 285 presenta una estrecha similitud con Máximo Victorino, De finalibus metrorum, VI, 238, 5-16.

[48]

LIBER TERTIVS

corripit, ut amantis. Accusativum et vocativum breves esse constat, ut lecturum, lecture; ablativus singularis tantum corripitur, ut amante, legente. Nominativus et accusativus plurales in masculini vel feminini generis participiis producuntur, ut lecturi, lecturos, lecturae, lecturas; in neutris corripiuntur, ut lectura. Genetivus pluralis brevis est, ut lecturorum. Dativus et ablativus plurales is terminati producti sunt, bus finiti breviantur. 286 Copulativae et disiunctivae et expletivae coniunctiones breves sunt, nisi positio fecerit longas. De causalibus vero et rationalibus, quae a terminantur, exceptis ita et quia, productae sunt, ut propterea, interea; quae i terminantur, excepta una nisi, producuntur, ut si; quae

corripit] corrumpit AR1 • ut amantis] ad amantis L1 • accusativum et vocativum] accusativus et vocativus EFL4P1 • breves] breve B1 : brevis L11 • constat] stat L41 • lecturum lecture] lecturi lecturo lecture A • lecture] lectur C1 : lecture Jürgensen (p. 86) • ablativus singularis… amante, legente] ablativus singularis praesentis temporis e finitus corripitur ut amante, legente Erfordensis • singularis] singularis e finitus P3 Vandenkerckhoven • tantum] tantum Jürgensen (p. 86) Dick • corripitur] corripitur Jürgensen (p. 86) Dick • accusativus] accusativus Jürgensen (p. 86) • plurales] pluralis B1C1FL1P3R Erfordensis • in] del. D2 : et Mutinensis Francofordiensis : ex Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : om. Erfordensis • masculini] masculuni R1 • vel] et FZ1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Grotius • feminini] femini Z • ut lecturi, lecturos, lecturae, lecturas] ut lecturi lecturios V1 : ut lecturi, lecturae, lecturos, lecturas Jürgensen (p. 86) • lecturos] lectorus R1 : lecturus R2 • lecturae, lecturas] lecturae, lectura G : om. A1B1C1EFL1L2L3L4P11P2P3R1TV2 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • in neutris] ineutris A1 • pluralis] plurales D1 • est] om. P11 • lecturorum L32V22 Erfordensis Jürgensen (p. 86) Dick Vandenkerckhoven Willis : lecturum P12P3 : lectorum cett. codd. et edd. • plurales] pluralis D2 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : om. L3 • is] his L4 et fort. P11 : om. E1 • producti sunt] producuntur D : producti sunt Jürgensen (p. 86) • post breviantur add. ut amantibus Jürgensen (p. 86) • 286 ante Copulativae titulum De coniunctione add. AEFGL4M1P1RV1Z : De coniunccione V2 : De coniunctionibus BC1L1L2L3P2P3T : De iunctionibus D : om. S • disiunctivae] diiunctivae Z • et expletivae] expletivae EGM1 • breves] brevis R1 • rationalibus] rationabilibus L31 • quae a terminantur… productae sunt] om. C1 • exceptis] exeptis P11 • interea] et interea Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Grotius : om. P31 • terminantur] terminatur B1 • excepta] excepto P3Z1 Erfordensis • desinunt] disinunt D

[49]

5

10

LIBRO TERCERO

es sabido que son breves, como lecturum, lecture; el ablativo singular es solamente breve, como amante, legente. El nominativo y acusativo plurales en los participios de género masculino o femenino son largos, como lecturi, lecturos, lecturae, lecturas; en los neutros es breve, como lectura. El genitivo plural es breve, como lecturorum. El dativo y ablativo plurales acabados en is son largos, acabados en bus son breves. LA

CONJUNCIÓN

Las conjunciones copulativas, disyuntivas y expletivas son breves, 286 a menos que la posición las haga largas.121 De las causales y conclusivas, las que acaban en a, salvo ita y quia, son largas, como propterea, interea; las que terminan en i, salvo nisi, son largas, como

121 Para los §§ 286-289 vid. Máximo Victorino, De finalibus metrorum, VI, 238, 17 - 239, 18. Cf. también Servio, Commentarius in artem Donati, IV, 454, 24 - 455, 7 y Beda, De arte metrica, VII, 240, 21 - 241, 13.

[49]

LIBER TERTIVS

in n desinunt, si ante eam i habuerint, producuntur, ut sin; alias breves sunt. Ceteras vero omnes correptas esse constat. 287 Praepositiones quae in a exeunt solae productione laetantur, ut contra, extra et una monosyllaba a. Ablativae praepositiones omnes corripiuntur exceptis monosyllabis, quae vel ex vocalibus constant vel vocalibus terminantur, ut e et de. Vtriusque casus praepositiones correptas esse non dubium est. 288 Interiectiones longae sunt, si monosyllabae fuerint, ut heus; si vero disyllabae vel trisyllabae erunt, quoniam speciem retinent partium orationis, exemplo earum, quarum similes erunt, iudicandae sunt, ut papae. Haec ita, ut dixi, per omnes partes orationis in ultimis syllabis observanda sunt, exceptis positione longis et diphthongis.

habuerint] habuerit FL4P11 • ut sin] ut sint A1 : ut in sin T : in sin V1 • alias breves sunt] alias producuntur V1 • correptas] corruptus T : corruptas Z • 287 ante praepositiones titulum De prepositione add. AEFGL4M1P1RTV2Z : De praepositionibus BC1DL1L2L3P2P3V1 : om. S • praepositiones] accusativae praepositiones Jürgensen (p. 87) ex Victorino (VI, p. 239, 4), quem Barwick (p. 189) secutus est • solae] sola G : solia A1 • laetantur] gaudent F : latantur Francofordiensis • contra, extra] contra et extra BC1EFGL1L3L4M1P2STV1V2Z Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Vandenkerckhoven • una] uno A1C1V1 • monosyllaba] monosyllabis L21 : monosyllaba cis Barwick (p. 189) ex Victorino VI, 239, 4 • a] ut a M1 : cis Jürgensen (p. 87) : om. L41 • monosyllabis] monosyllababis R • constant vel vocalibus] om. C1 • constant] constat P3V21 • vel vocalibus] vel ex vocalibus S2 • terminantur] terminatur R1 • e et de] e de Bentley Dick • e] a e Erfordensis • de] do V21 • utriusque casus… non dubium est] glossemata putans del. Eyssenhardt (1863b, p. 638) • utriusque] uttriusque D • post praepositiones s. l. in et sub add. L22 • est] est, ut in dubitanter Dick in notis • 288 ante interiectiones titulum De interiectione add. omnes codd. excepto S • interiectiones] interiectio A1 : interiectio F • si monosyllabae] sy monosyllabae B : si monosyllae V1 : monosyllabae A1 • si vero] vero L41 • vel] om. Erfordensis Vulcanius Grotius • trisyllabae] trisyllabae vel tetrasyllabae P3 : om. Vulcanius Grotius • erunt post disyllabae transposuit Kopp • speciem] species V1 • exemplo] e exemplo C11 • earum] erum P31 • iudicandae] iucandae L21 : indicandae M1 : iudicante P31 • papae] pae A2 : pie n.f. A1 • ut] ud V21 • orationis] orationes A1 • in] om. L11 • observanda] observandae B1C11 • longis] om. Basileensis Lugdunensis • et] om. L41 : def. R • post diphthongis glossam metrum iambicum senarium add. L2 : iambicum senarium L3 : iambicum senarium trimetrum L4P1 : finit de syllabis T

[50]

5

10

LIBRO TERCERO

si; las que acaban en n, si delante de esta tienen una i, son largas, como sin; en los demás casos son breves. Todas las demás conjunciones, es sabido, son breves. LA

PREPOSICIÓN

Las preposiciones que terminan en a, como contra, extra y la 287 monosilábica a, son las únicas que gozan de alargamiento.122 Las preposiciones que rigen ablativo son todas breves, salvo las monosilábicas, que bien constan de vocales o bien terminan en vocales, como e y de. No hay duda de que las preposiciones que rigen dos casos son breves. LA

INTERJECCIÓN

Las interjecciones son largas si son monosilábicas, como heus; 288 pero si son bisilábicas o trisilábicas, dado que mantienen el aspecto de las partes de la oración, serán consideradas de acuerdo con el modelo de aquella clase de palabra a la que se parezcan, como papae. Estas reglas deben observarse, como he dicho, en las sílabas finales en todas las partes del discurso, exceptuando las largas por posición y los diptongos.

122 Pese a la unanimidad de la tradición manuscrita, es evidente la falta de sentido en este comienzo de párrafo, cuyas afirmaciones son desmentidas a renglón seguido. Además, resulta sospechoso que el autor se ocupe de las preposiciones que rigen ablativo, así como de las que rigen dos casos y, en cambio, no diga nada de las preposiciones que rigen acusativo. Por ello creemos que tendría más sentido una lectura como la que propuso Jürgensen, op. cit., pp. 86-87, basándose en la similitud con el texto de Máximo Victorino (cf. Keil, vol. VI, p. 239, 4): «De las preposiciones que rigen caso acusativo solo gozan de alargamiento las que terminan en a, como contra, extra y la monosilábica cis».

[50]

LIBER TERTIVS

289

290

Expleta cursim syllabarum pagina est; iuganda demum verba. Nam probabilis hic ordo rebus, quique disgregabitur in bina demum. Prima nam proportio †dicenda, Grai analogiam quam vocant,† ac mox repulsa quae novantur regula vulgoque docti quaeque anomala nominant, bis quarta fandi quis paratur portio vel vulneratur ductus oris integer, quantumque solo inditum libellulo potest probare serium fastidium. Analogia est igitur, quae Latine proportio dicitur, observatio similium inter se loquelarum. Nam primum omnia nomina Latina

289 Expleta] explena D : expl[ R • supra pagina glossam iunctura add. A2 • nam] non L41P21: om. D : def. R • probabilis] probalis V21 : def. R • hic ordo rebus] hic rebus ordo V1 • quique] quisque A1P11SV11V21Z Grotius (in Februis) : quippe fort. legendum susp. Willis in notis : def. R • disgregabitur] discregabitur G : disgrebabitur V1 : def. R • proportio] portio V11 : def. R • dicenda Grai analogiam quam vocant] dicenda Graii quam vocant analogiam Quicherat (Thesaurus poeticus linguae Latinae, 1836, p. 72) • dicenda] dicenda est A2B2EF2L32 (glossa s.l.) P32 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius : dicendo B1 • Grai analogiam] graia longiam GM1 : garianalogiam L21 : gra ialogiam V1 : Gr[ R • Grai] Graii C1P31T1 Erfordensis Kopp Dick McDonough : greci P22T3 (glossa) : Gr[ R : n.l. L11L31 • quam] om. A1 : def. R • ac] haec V11 : hac V12 • vulgoque] vulgo quae G Vandenkerckhoven : vulgo P3 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed vulgoque in Februis) • docti quae] doctique SZ : doctique quae A1 • quaeque B1DGL2L3M1P1P2P3 TV2 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed quae in Februis) Vandenkerckhoven : quae A2B2C1L1 et cett. edd. : quique EFL4 : def. R • quarta] quarti Vulcanius • fandi] fundi AL11 • paratur] partur P31 : speratur T : def. R • vulneratur] vulneratus G • ductus] doctus Mutinensis Basileensis Lugdunensis • libellulo] libelludo D1 : libellolo M1 : def. R • serium] servum L11 : seriem L21 • 290 post fastidium titulum De analogia add. GM1 • latine] latinae C1RV21 : om. EF1L4 • proportio] portio L4 • loquelarum] loquellarum B1P21P3R1T1V1 Eyssenhardt • nomina] om. T

[51]

5

10

LIBRO TERCERO

PRÓLOGO

DE TRANSICIÓN

289 El capítulo de las sílabas se ha abordado con celeridad; 123 por último debemos añadir las palabras. Pues este es el orden apropiado para la materia, el cual se va a dividir solo en dos apartados. Y de la semejanza es de lo primero que hay que hablar, a la que los griegos llaman analogía,124 y luego de las palabras que se innovan rechazando la regla, y de todas las que125 los entendidos generalmente llaman anómalas, sobre las que versa la parte octava de mi exposición126 o, si se prefiere, con las que se vulnera la correcta expresión; y cuanto recopilado todo en un pequeño tratado, lo pueda aprobar un gusto serio. LA

ANALOGÍA.

LA

FLEXIÓN NOMINAL

Por tanto, la analogía, que en latín recibe el nombre de proportio, 290 es la observación de expresiones similares entre sí.127 Pues, en primer 123 El § 289, que es un breve prólogo de transición entre el bloque de las sílabas y el último dedicado a las palabras, está formado por once trímetros yámbicos. 124 Hemos atetizado el verso dicenda, Grai analogiam quam vocant, porque, a pesar de que su sentido es claro, desde el punto de vista métrico resulta inaceptable la forma con la que nos ha llegado. El sustantivo analogiam contiene cuatro vocales breves seguidas, por lo que, aun haciendo un hiato en cesura pentemímeres, resulta imposible la escansión del trímetro yámbico. L. Quicherat en su Thesaurus poeticus linguae Latinae, Paris, 1836, p. 72, recoge este verso cambiándo el orden de las palabras para hacer posible su escansión (dicenda, Grai quam vocant analogiam); sin embargo, ningún manuscrito avala ese cambio. Por su parte, McDonough (1968), p. 328, justifica la tradición manuscrita suponiendo un alargamiento de la penúltima vocal de analogiam a partir de la acentuación griega del término. 125 Hemos optado por la lectura quaeque, que es la que ofrecen la mayoría de manuscritos, frente a la forma quae, ya que esta última provoca un hiato fuera de cesura, hecho que no parece haber considerado McDonough (1968), p. 199, ni tampoco las ediciones de A. Dick y de J. Willis. 126 Recordemos que la Gramática, como ella misma indica en los §§ 226 y 231, divide su exposición en ocho partes, siendo la última de ellas la dedicada a las formaciones anómalas. 127 La analogía, tal y como aparece aquí planteada, se ocupa de establecer el paradigma flexivo regular.

[51]

LIBER TERTIVS

duodecim litteris terminantur: vocalibus quinque et semivocalibus sex atque una muta t, ut caput. A i g i t u r vocalium prima terminat masculina, ut Catilina, Iugurtha, feminina ut advena, feminina etiam Graeca ut Helena, Andromacha, pronomina quoque, ut altera, sola, illa. Quibus si detrahas a et ius addas, genetivum singularem feceris, ut dicimus alterius, solius, illius; si vero i, dativum, ut alteri, soli, illi. Illa vero quae sunt Graeca neutra, ut poema, toreuma, tres casus in utroque numero similes habent; in genetivo singulari tis assumunt, in dativo s amittunt et in e correptam ablativum finiunt, atque in plurali dativo et ablativo genetivi singularis formam servant, licet et bus possint assumere. 291 E correpta nomina terminata, quae Latina sunt, neutra sunt, ut monile, sedile. Haec praeter casus, quos similes habent, dativum cum

litteris] litteras V21 • vocalibus] vocalibusque Erfordensis • et] om. EF • atque] adque V21 • una muta] in unia mutat T1 : in unia muta T2 • t] om. M1 • caput] capud T1 • a igitur vocalium prima] a prima igitur vocalium P1V2 • a] om. B1 • prima] primum A • masculina] mascula P3 • ut Catilina] om. P3T • Catilina] Catilena V21 : om. Erfordensis • Iugurtha] Iugurta AL2P1SV1Z : igitur .tha. R1 • feminina] femina P2P3 • post feminina lacunam indicavit Grotius (in Februis), qui aut ut avena scribendum esse pro ut advena aut omissum esse ut Musa communia putabat : lacunam quoque notaverunt Eyssenhardt Dick et Vandenkerckhoven : Musa, communia ut suppl. Willis sec. Grotium • feminina etiam] faeminina etiam C1 : femina etiam P2 • Helena] elena F1P3V2 • quoque] vero EF1L4P1 • illa] om. A • detrahas] dethraas T : detrahis R : retrahas n.f. F1 • a et ius] et i T1 : a et i et us Vicentina Mutinensis Francofordiensis : a et l, et us Basileensis Lugdunensis • feceris] facis M11 • dicimus] diximus Erfordensis • alterius] aterius M11 • solius] solus R • solius illius] illius solius Erfordensis • illius GM1P22R2 et omnes edd. excepto Eyssenhardt : om. cett. codd. et Eyssenhardt • soli illi] illi soli Erfordensis • illi C1GL4M1P22 Erfordensis Dick Vandenkerckhoven Willis : om. cett. codd. et edd. • neutra] nutra V21 • casus] causus D : casibus R1 • utroque] utraque C1 • genetivo] genivo L1 • singulari] om. Vulcanius Grotius • assumunt] adsumunt EP1RV2 • amittunt] ammittunt C12L21L31P12TV21 : assumunt V1 • atque] adque T1 • genetivi] genetivo P31 : genitivo R1 Vulcanius • supra singularis formam glossam ut toreumatis quia antiqui hoc toreumatum declinabant add. L22 • possint] posint Z : possunt Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • assumere] assummere P1 Vicentina Francofordiensis : assemere L31 • 291 e correpta nomina terminata] et correpta nomina terminata ·e· T • nomina] nominata V2 • monile] munile C1L1P22T2 • praeter] propter B1 • quos] om. C1 • habent] habet P31 • cum ablativo] et ablativum AEFL4P1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp

[52]

5

10

LIBRO TERCERO

lugar, todos los nombres latinos terminan con una de estas doce letras: las cinco vocales, las seis semivocales y una sola consonante muda, la t, como caput.128 Así pues, la a, la primera de las vocales, es terminación de nombres masculinos, como Catilina, Iugurtha, de femeninos como advena,129 también de femeninos griegos como Helena, Andromacha, también de pronombres, como altera, sola, illa. A estos si les quitas la a y les añades ius, habrás formado el genitivo singular, como decimos alterius, solius, illius; si en cambio les añades i, habrás formado el dativo, como alteri, soli, illi. Los que son neutros griegos, como poema, toreuma, tienen tres casos idénticos en los dos números; en el genitivo singular toman tis, en el dativo pierden la s, y el ablativo lo terminan en e breve, además en el dativo y ablativo plural conservan la forma del genitivo singular, aunque también puedan tomar bus. Los nombres terminados en e breve, que son de origen latino, son 291 neutros, como monile, sedile. Estos, además de los casos que tienen iguales, confunden el dativo con el ablativo, como huic y ab hoc

128 La exposición que Capela desarrolla en los párrafos 290-308 puede confrontarse con Carisio, Ars grammatica, I, 51-112; Prisciano II, 195-282; Probo, Catholica, IV, 6-31; Focas, Ars, V, 412-426; Sacerdote, Artes grammaticae, VI, 471-483; sin embargo, no parece que Capela se haya servido de una única fuente. 129 A pesar de la unanimidad de la tradición manuscrita, resulta evidente que el texto está incompleto; pues advena es un sustantivo gramaticalmente masculino, pero que se puede aplicar a los dos sexos. Hugo Grotius, que fue el primero en señalar la incongruencia del texto, propuso dos soluciones: bien leer avena en lugar de advena, o bien suplir con la lectura «como Musa, comunes, como advena».

[52]

LIBER TERTIVS

ablativo confundunt, ut huic et ab hoc monili, sedili; quoniam ablativus, si in e exierit, quattuor casus similes faciet, quod neutrorum nominum declinatio non admittit. Nam quae e producta in nominativo finiuntur, Graeca sunt generis feminini, ut Agave, Autonoe, Graecorum more sunt declinanda, ut nominativus, dativus, vocativus et ablativus pares sint, genetivus s, accusativus n finiantur. Quae autem nomina e in a convertunt, ut Andromache Andromacha, sic declinantur ut Latina in a exeuntia. I littera terminata Latina nomina totius generis sunt ac monoptota, ut frugi, nihili. Gummi autem et sinapi peregrina sunt neutri generis et tantum numeri singularis, sed casus eodem modo decurrunt excepto genetivo, qui s recipit, ut sinapis, gummis, quamvis recte dicatur haec gummis.

ut huic] ut huic et huic D1 • huic] hic L41P11P31 : huit V21 • monili] monile P11 : munili P22 : molini R1 • sedili] sedi illi B1 • ablativus] ablatius L11 : ablativis R1 : ablativos T1 • quattuor casus] quatuor causus D • faciet] faciunt V1 : habet Bentley • declinatio non] declinationem A • admittit] amittit B1R1 : ammittit L2M1P21P31 • nam quae] namque AL4P3R1T • e] om. V2 • finiuntur] finuntur R • Graeca sunt] Graeca sint Dick • sunt generis] generis sunt Francofordiensis • generis feminini] generis femini A : om. G1, sed in marg. add. G2 • Agave] agape B1F2L2L3P12P32T1V2 Erfordensis : agabe C1L1 : graie EF1L4P11 • Autonoe] utonoe SZ : aut onoe Erfordensis • et add. F2 et coniecit Jürgensen (p. 95); edidit Willis : om. cett. codd. et edd. • more] mores EL4P11 • sunt] om. E • vocativus] om. L1 • pares sint] praesit A1 : praesint A2 : pare sint P31 : praessint R : pares sunt Erfordensis • s] s et GM1R2 Jürgensen (p. 95) : om. L21R1 • accusativus] acusatius B1 : acusativus B2 • finiantur] finiatur EFL3L4P1P32 Dick • autem nomina] autem Vulcanius Grotius : nomina autem Kopp • Andromache] andromachae C1L4RV21 • Latina] om. D • exeuntia] exuntia V21 • nomina] nominata L41 • generis] generi AT1 • ac] hac A • monoptota] monoptata BM11T • frugi] frugali A : frigi R1 • nihili] nichili E2L12L4Z • gummi] cummi AB1R1 • sinapi] senapi P3R1V21 • neutri] et neutri Vulcanius Grotius • singularis] singulari P2 • casus] per casus GM1 Vulcanius Grotius Kopp • excepto] exepto P1 • s] is B2Z : om. V1 • recipit] recepit L4 • ut] om. A • sinapis] senapis P31R1V21 • gummis] cummis AR1 • quamvis recte dicatur haec gummis] om. L2 • recte] rectae P21 • gummis] cummis R1

[53]

5

10

LIBRO TERCERO

monili, sedili; dado que, si el ablativo terminara en e, produciría cuatro casos iguales, algo que no admite la declinación de los nombres neutros. Pues los que acaban en el nominativo con e larga son griegos de género femenino, como Agave, Autonoe, y deben declinarse a la manera de los griegos, de modo que el nominativo, dativo, vocativo y ablativo sean iguales, el genitivo acabe en s y el acusativo en n. En cambio, los nombres que convierten la e en a, como Andromache Andromacha, se declinan igual que los latinos que acaban en a. Los nombres latinos terminados con la letra i son de todos los géneros e indeclinables, como frugi, nihili. En cambio gummi y sinapi son nombres extranjeros del género neutro y solo de número singular, pero los casos terminan del mismo modo, salvo el genitivo, que toma s, como sinapis, gummis, aunque se diga correctamente haec gummis.

[53]

LIBER TERTIVS

292

O littera nullum nomen in neutro finit, nam aut masculina sunt, ut Cicero, aut feminina, ut Iuno, hirundo, aut utrique generi communia, ut homo. Quorum declinationes in duas species exeunt; nam aut o litteram in obliquis casibus retinent, ut unio, unionis, aut in i convertunt, ut cupido, crepido, cupidinis, crepidinis. Vtraque autem syllaba crescunt in obliquis casibus praeter vocativum singularem. Caro autem praeter hanc analogiam ut declinetur, consuetudo obtinuit, item Anio, quae in sua declinatione unica sunt et sine exemplis similium declinantur; faciunt enim huius carnis, Anienis. Duo et ambo, cum sint semper pluralia, non sunt adnumeranda his, quae supra dixi; sua enim consuetudine declinantur. Graeca nomina, quae o littera finiuntur, ea, quae a prima positione in nostram formam transierunt, ut leo, draco, sic declinantur ut Cicero, Milo; ea vero, quae primam

292 in] om. F1 Erfordensis • neutro] neutrum Erfordensis • finit] finitur P1P2 Vicentina Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • aut] autem A • ut] aut P31 : om. S1 • Cicero] cycero Z • feminina] femina R1V2Z • hirundo] irundo A : hyrundo C1EL4P1 : haerundo L1 : herundo P3 Erfordensis • aut utrique] utrique E1 : aut trique P11 : aut utrisque P31 : aut utriusque P32 • generi] generis P3 • homo] omo V21 • nam aut] num autem A : def. R • o] om. L41 : def. R • unionis] unigenis A : def. R • in] del. B2 : om. SZ Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • convertunt EFL4P1 Willis : mutant Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Jürgensen (p. 95) : om. cett. codd et edd. : def. R • ut] aut C1P31 : def. R • cupido crepido, cupidinis crepidinis] cupido cupidinis, crepido crepidinis Z Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • crepido] crepedo L31 : def. R • crepidinis] crepedinis L31 : crepidis V1 : def. R • utraque] utraquae V21 : utr que Erfordensis : def. R • syllaba] syllabam Vicentina Mutinensis : def. R • caro autem] om. A : def. R • analogiam] anuilogiam A : def. R • declinetur] declinentur P31 : def. R • obtinuit] optinuit ADV1 : def. R • Anio] annio P31 : def. R • quae in sua] quia in sua L3 Dick : et quae in sua Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : quem sua Erfordensis : def. R • in voce exemplis desinit T • huius] uius A : huis P3 : def. R • Anienis] aenienis A : anionis V21 : def. R • adnumeranda] annumeranda DEL3L4P1 : def. R • enim] etenim G Vulcanius Grotius : in Mutinensis : om. L41 Basileensis Lugdunensis • o littera] in o F : o EL41 : o litetera P3 : def. R • a] om. L21 • positione] possitione L31 : def. R • formam transierunt] transierunt formam EFL4P12 : sierunt formam P11 : def. R • sic] si A • Milo] milio BEF1GL21L31L4M1 P11P2P3SV11Z : def. R • primam sui positionem integram servant] integram sui positionem servant S : ]positionem integram servant R • primam sui] sui prima V1 : def. R • primam] prima EF1L4P2V1V2 : def. R

[54]

5

10

LIBRO TERCERO

Ningún nombre en género neutro acaba con la letra o; pues bien 292 son masculinos, como Cicero, bien femeninos, como Iuno, hirundo, o bien comunes a ambos géneros, como homo.130 Las declinaciones de estos nombres son de dos clases; pues o bien mantienen la letra o en los casos oblicuos, como unio unionis, o bien la convierten en i, como cupido, crepido, cupidinis, crepidinis. Ambas aumentan en número de sílabas en los casos oblicuos, excepto el vocativo singular. Respecto a caro el uso ha hecho que se decline fuera de este modelo, igual que Anio, que son casos únicos en su declinación y se declinan sin el paradigma de otras palabras parecidas, pues forman huius carnis, Anienis. Duo y ambo, puesto que siempre son plurales, no deben ser incluidos entre estos que he mencionado antes, pues se declinan con un uso propio. En cuanto a los nombres griegos que terminan con la letra o, los que se han latinizado, como leo, draco, se declinan del mismo modo que Cicero, Milo; en cambio los que

130

Para el § 292, vid. Carisio I, 63, 8 - 65, 28.

[54]

LIBER TERTIVS

sui positionem integram servant, ut Io, Ino, Graeco more declinantur, ut faciant in genetivo Ius, Inus, accusativo Iun, Inun, et ceteris casibus similiter, quamquam consuetudo hanc Io dicat. Turbo, si nomen est proprium, ut Cicero declinatur; si autem vim venti significes aut puerilis ludi instrumentum, ut cupido declinatur. 293 V littera tantum neutra finiuntur, ut cornu, veru, quod in plurali facit verua. Apud veteres etiam specua dicebantur. Horum nominum plurales declinationes carent dubitatione; nam tres casus, ut in omnibus neutris, similes sunt, item dativus et ablativus in bus syllabam

Io, Ino] Iono D : def. R • Graeco] Graeca B1 : def. R • Ius, Inus AC1L3P1 et fere omnes edd. : inus, ius BEFL2L4P21SV1V2Z : iys, inys GM1 : inys, iys P22 : iy, iny P31 : iu, inu P32 : inus, us R1 : iys, inys vel ius, inus R2 : ios, inos L1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • accusativo] accusativus G : in accusativo L22 • Iun Inun] ium inum A : iyn inyn P31 : inun, iun S : ion, inon L1 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • ceteris casibus] in ceteris casibus L22 : ]casibus R : om. L21 • quamquam] quaquam P21 • Io dicat] io dicant L41 : io indicat GM1 : io iudicant V12 : iu dicat R : iy dicat P3 : indicat DZ : iudicat P1V21 : iudicant AV11 • ut] ut ut Z • Cicero] Cecero A1 • declinatur] declinantur AC1R1V21 • venti] ventis F • significes] significet C1L1L3P22P31SV21 Dick Vandenkerckhoven : significat Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • aut] ut D • ludi instrumentum] ludistrumentum B1EFL4P11P21V21 • instrumentum] strimentum AL21 : strumentum L31M12P3 RV1 : stumentum M11 • declinatur] declinantur AP3V21 • 293 tantum] tamen Vandenkerckhoven fort. per incuriam • veru] vero A • plurali] plura R1 • verva] verba AR : verna n.f. F1 • veteres] ceteros A • specua] species specua Erfordensis : pecua Grotius (var. in Februis) • dicebantur C1L1P2 et fere omnes edd. : dicebant cett. codd. et Eyssenhardt • declinationes carent] declinationes carent declinationes V21 • ut] uti V2 • omnibus neutris] omnibus neutris nominibus Erfordensis • omnibus] nominibus AB1C1DEFL1L2 L42P1V1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Dick Vandenkerckhoven • syllabam] syllabant L4 et fort. P11 • exeunt… um syllabam] om. R1, sed in calce add. R2

[55]

5

LIBRO TERCERO

conservan intacta su forma originaria, como Io, Ino, se declinan al modo griego, de manera que presentan en genitivo Ius, Inus, en acusativo Iun, Inun, y lo mismo en los demás casos, aunque el uso idiomático diga hanc Io. Turbo, si es nombre propio, se declina como Cicero; en cambio, si se quiere dar a entender la fuerza del viento o el instrumento de un juego infantil,131 se declina como cupido. Con la letra u solo acaban nombres neutros, como cornu, veru, 293 que en plural forma verua.132 Entre los antiguos se decía también specua. Las declinaciones plurales de estos nombres no presentan dudas; pues tres casos son iguales, como en todos los neutros, igualmente el dativo y el ablativo acaban en la sílaba bus, el genitivo

131 132

La peonza. Para el § 293, vid. Consentio, Ars, V, 361, 21-29.

[55]

LIBER TERTIVS

exeunt, genetivus [et] ablativo singulari um syllabam iungit. Quaeritur autem de genetivo singulari, quem alii in us, alii in i litteram egerunt, necnon de dativo, quem alii in i agunt, ut genui, cornui; qui veteres secuti, ablativo similem faciunt, huic genu, cornu, quoniam pluraliter genubus et cornubus , amissaque ultima syllaba relinquitur

genetivus [et] ablativo singulari um syllabam iungit Petersen (p. 46), quem Dick Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt : dativus et ablativus singularis (singulares F2R2Z Vulcanius Grotius : singulis V1) um (u GL3M12 Vulcanius Grotius : vi DV1) syllabam (syllaba EFR2Z : syllabant L4) iungit ABDEFGL1L2L3L4 M1P1P2P31R2SV1V2Z Vulcanius Grotius : item dativus et ablativus singularis um syllabam iungit P32 : dativus et ablativus singularis (singulares Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Kopp) in genitivo plurali um syllabam iungit (iungunt Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Kopp) C1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Kopp Eyssenhardt : [dativus] et ablativus singularis in genitivo plurali um syllabam iungit Jürgensen (p. 87) : dativus et ablativus singularis in genitivo plurali um sillabam iungit cornu cornuum Erfordensis • quaeritur] quaeritus A • quem] quae V21 • i litteram] is litteram P31 : is syllabam L1L3P32 Jürgensen (p. 88) Dick Vandenkerckhoven : u litteram Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • necnon] non V11 • de C1L1L22V12 Jürgensen (p. 95) Dick Vandenkerckhoven Willis : om. cett. codd. et edd. • quem] quam Z • i] ui P32 Erfordensis • genui, cornui] cornui, genui L3 Erfordensis Dick • qui] quidam B2C1L1L22L3P32SZV22 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. qui in marg.) Grotius (sed var. qui in marg.) Kopp Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven • huic] hic P11 : huic Dick • genu, cornu] cornu, genu V1 • genu] gelu F • genubus et cornubus B1F2 (var. s.l.) GL1L22 M1P22 (var. in marg.) R2V22 Erfordensis Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven Willis : genibus et cornubus C12 : genibus et cornibus cett. codd. et edd. • dicimus add. Dick Willis : dicitur coni. Jürgensen (p. 95) • amissaque ultima… et cornibus] om. L31, sed in marg. add. L32 • amissaque] amissa quae B1C1 : ammisaque R : ammissaque Francofordiensis • relinquitur] reliquitur EFL41 • singularis] singulis V1 • civibus] vicibus A : ovibus C1 : cibus V21 • suavibus] in suavibus B2P3S Erfordensis • quod modo] quomodo C1GL1L22L32M1P3SV1Z Eyssenhardt Vandenkerckhoven : quod EFL4P1 : quoniam Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : quoniam, si Jürgensen (p. 95) : quomodo Dick • modo genibus] monibus V21 • dicimus] del. Jürgensen (p. 95) Dick • littera] litteram M1 • in] vel M1 • litterae] om. Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • transiit] transit B2C1DEFGL1L2L3L4M1P1P3SV1Z Vicentina Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Eyssenhardt : transevit B1 : transeunt P2

[56]

5

LIBRO TERCERO

le añade la sílaba um al ablativo singular. Los interrogantes surgen acerca del genitivo singular, al que unos han hecho terminar en us y otros en la letra i, y también sobre el dativo, al que unos hacen terminar en i, como genui, cornui, y otros siguiendo a los antiguos lo hacen igual que el ablativo, huic genu, cornu, dado que en plural decimos genubus y cornubus y, si quitamos la última sílaba, queda el

[56]

LIBER TERTIVS

dativus singularis, sicut fit in civibus et suavibus. Et quod modo genibus et cornibus dicimus, i littera in locum u litterae transiit, sicut optimum et maximum item dicimus, cum optumus et maxumus diceretur. Sunt aliqui qui genetivo casu genuis et cornuis dicant; sed non debet genetivus plures habere syllabas quam dativus et ablativus. Quamvis ergo dissimilia sint senatus et exercitus, tamen sic genus et cornus genetivo dicendum est, quemadmodum senatus et exercitus. Praeterea quaecumque nomina vel participia genetivo singulari in is exeunt, dativo plurali syllaba crescunt, ut Catonis, Catonibus; secundum quam rationem si esset genuis, cornuis, genuibus fecisset, ut syllaba cresceret.

sicut] et sicut BC1DEGL1L21L3L4M1P1P2SV1Z2 et fort. F1 Eyssenhardt : sicut et Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : sic[ut] Dick : et sic ut Vandenkerckhoven • cum optumus et maxumus] om. P31, sed in marg. add. P32 • optumus] optimus AR1V21 Francofordiensis : optunus B1 • maxumus] maximus AL21R1V1V21 Francofordiensis : maxsumus P11 • diceretur] si diceretur L41 • sunt aliqui] sed aliqui sunt Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • sunt] sed B1P2P31R1V1V21 : sed sunt C1L1P32 Dick : om. A • qui] que L21V21 : om. V1 • genetivo] in genitivo L12L22P32 Erfordensis • casu] casui Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • genuis] genuus Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed genuis in Februis) • et] om. D • cornuis] cornuus Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed cornuis in Februis) • dicant] om. A • sed] si P1 • debet] habet A • plures S2 et fere omnes edd. : plurales S1 Francofordiensis : plus cett. codd. Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven • ergo] om. C1L11 • dissimilia] disimilia D • sint] sunt AR1 Erfordensis • senatus] sonatus V21 • et exercitus] exercitus C1L11L4P1Z1 • tamen… senatus et exercitus] om. C11L11, sed in marg. add. C12L12 • sic] si P31 • genus et cornus] genu et cornu F • genetivo] in genetivo L22 Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • senatus] sonatus V21 • vel participia] om. D • participia] particia A : participalia P31 • genetivo] in genetivo L22 • is] his A • dativo] in dativo L22 • crescunt] crescit P31 • Catonis] cattonis L4 : actonis A : catoni P11 • si] sic A • genuis] genus L11 : genuus Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • cornuis] cornibus F : om. Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • genuibus] genibus AL4P1V11 : om. L11 : genuibus cornuibus Erfordensis et dub. Willis in notis • ut] et Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • cresceret] crescerit A

[57]

5

10

LIBRO TERCERO

dativo singular, como sucede en civibus y suavibus. Y dado que ahora decimos genibus y cornibus, la letra i ha suplantado a la letra u, del mismo modo que decimos optimum y maximum cuando se debería decir optumus y maxumus. Hay quienes en el caso genitivo dicen genuis y cornuis; sin embargo, el genitivo no debe tener más sílabas que el dativo y que el ablativo. Por tanto, aunque senatus y exercitus sean diferentes, con todo se debe decir en genitivo genus y cornus, del mismo modo que senatus y exercitus. Además, todos los nombres y participios que en el genitivo singular acaban en is, en el dativo plural aumentan una sílaba, como Catonis, Catonibus; de acuerdo con esta regla si fuera genuis, cornuis, daría genuibus, para aumentar una sílaba.

[57]

LIBER TERTIVS

294

L littera nomina finita duplicem formam habent. Prima est in qua masculina sunt, ut Hannibal, Hasdrubal, neque alia fere propria quam Punica, excepto Solis nomine; item feminina, ut Tanaquil, nomen Etruscum, et communia, ut vigil, pugil; quae omnia easdem declinationes habent. Altera species neutrorum, ut mel, fel, quae hoc differunt a superiore declinatione, quod monosyllaba sunt et l litteram per obliquos casus geminant. Nam [de] proconsule in nominativo qui e littera finiunt, naturam pro praepositionis intuentur, pro quippe ablativo tantum praefertur. Non respiciunt, cum proconsul dicitur, non duabus vocibus, sed composito nomine dici, ut procurator, 294 nomina finita] nominata finita V2 : finita nomina EFL4P1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • sunt] finita C1 • Hannibal] Annibal ABDEFL2L3L4P1P21P31R1V1V2Z Eyssenhardt • Hasdrubal edd. fere omnes : hastribal A : astrubal FGV1 Erfordensis : asdrubal cett. codd. et Eyssenhardt • fere] ferre EFL4P11 • propria quam Punica, excepto Solis] propria excepto quam Punica solis S • Punica] punia A • excepto] exceptis R • feminina] fiminina B1 : femina P21 • Tanaquil] tanaquil et D : tonaquil R1V21 : anaquil A • post Tanaquil sequitur rasura 30 fere litt. in P2 • etruscum] eutruscum L31P32 : eutrusum P31 : etruscrum F : hetruscum Vicentina Francofordiensis Vulcanius Kopp • et] aut P31 • vigil] vegil V21 • easdem declinationes habent] eiusdem declinationis habentur P3 • neutrorum] neutrorum est L3R2 Erfordensis Eyssenhardt • ut mel, fel… superiore declinatione] om. L21, sed s.l. add. L22 • hoc] oc P21 • superiore] superiori Vicentina Mutinensis Francofordiensis Vulcanius Grotius Kopp • quod F2G1L2M1P12 (in ras.) R2 (var. in marg.) V22 Kopp et omnes edd. recentiores : com A : cum BDF1L11P2P31R1SV1V21Z Vulcanius Grotius : quia com C1 : vel quod G2 : quia cum EL12L3L4P32 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : n.l. P11 • monosyllaba] modo syllaba M1 : numeri tantum singularis ante monosyllaba desiderabat Dick in notis • sunt] sint Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • et] om. L1L3 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • l] ł M1 • obliquos] aliquos P1 • geminant] germinant L21 • nam de proconsule in nominativo qui e littera finiunt] nam in nominativo qui e littera finiuntur ut proconsule Eyssenhardt • de] del. B2 Dick Vandenkerckhoven Willis : om. S • proconsule] proconsuleo A • nominativo] genitivo Francofordiensis • qui e] que e S : qua e V21 • littera] litteram Z • naturam] natura L4 • pro praepositionis L1L22L3P3 et fere omnes edd. : pro prepositiones C1 : praepositionis P11 : propriae praepositionis BDEFGL21L4M1P12P22R2SZ Erfordensis Eyssenhardt : propriae praepositiones P21 : propriae positionis AR1 : proprie propositionis V1 • intuentur] intuentes Willis fort. recte : intu[ R • praefertur] praeferunt D : profertur Erfordensis : def. R • non] nam AP31V1V21 Vulcanius (var.) Grotius (var.) Kopp Eyssenhardt : n L21 : nec L22V22 : def. R • cum] om. B1 : def. R • proconsul] prosul A : def. R • vocibus] vocis V21 : def. R • composito] composita B1 : def. R • dici] dicitur M1P31 : def. R

[58]

5

10

LIBRO TERCERO

Los nombres que acaban con la letra l tienen una doble forma.133 294 La primera es en la que son masculinos, como Hannibal, Hasdrubal, y casi ningún otro más que los nombres cartagineses, con la excepción del nombre del Sol; igualmente femeninos, como Tanaquil, nombre etrusco, y comunes, como vigil, pugil; todos los cuales tienen la misma declinación. La otra forma es la de los neutros, como mel, fel, que difieren de la declinación anterior en que son monosílabos y en que geminan la letra l en los casos oblicuos. Pues quienes terminan con la letra e un nominativo proconsule, atienden a la naturaleza de la preposición pro, y lo cierto es que pro solamente se antepone al ablativo. No se percatan de que cuando se dice proconsul, no se dice en dos palabras, sino con un nombre compuesto, como procurator,

133

Para el § 294, cf. Cledonio, Ars grammatica, V, 12, 32 - 13, 28.

[58]

LIBER TERTIVS

propugnator, nec quicquam obesse exemplo, quod haec nomina possunt verba ex se facere, ut procuro, propugno, nam praepositio perit. proconsulo autem non facit, licet consulo faciat. Tamen si proconsule dicatur in casu nominativo, monoptoton erit; sed propter consuetudinem proconsul dicatur, ut declinari possit, quemadmodum illa quae l littera terminantur, ut vigil, mugil, pugil, quoniam in plurali genetivo mugilum dicimus et pugilum; nam si mugilis esset nominativus ut agilis, mugilium faceret ut agilium. 295 M littera etiam neutra finiuntur, ut telum, scamnum. Sed hoc animadvertamus, quoniam, quae nominativo i ante ultimam syllabam habent, genetivo singulari, item dativo et ablativo pluralibus, eandem

nec quicquam] nequicquam B1L31P11P21 : nequiquam V1 : def. R • verba ex se facere] ex se facere verba L2V1 : def. R • procuro] procurro V11 : def. R • nam praepositio perit] del. Eyssenhardt, sed cf. Cledon. V, 13, 15 • proconsul proconsulo Willis : proconsul Petersen (p. 48) Dick : proconsulo cett. codd. et edd. • licet consul consulo faciat Petersen Dick Willis : faciat consulo licet V21 : licet faciat consulo V22 : licet consulo faciat cett. codd. et edd. : def. R • faciat] facit P11 : faciet L4P12 : def. R • proconsule] proconsulo Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed proconsule in Februis) : def. R • dicatur] dicitur B1P21 : def. R • in casu nominativo] in nominativo casu S • monoptoton] monoptothon P32 : monoproton AEL4P11 : monoprothon V1 et fort. P31 : monopton B1 : mon[ R • proconsul] proculnsul P31 : def. R • quemadmodum] quemammodum M1 : quaeadmodum P2 : def. R • illa] om. L3 : def. R • l littera] littera L Vulcanius Kopp : l littera tera C1 • l] i EL4 : om. P11 : def. R • terminantur] terminatur F1 : def. R • mugil, pugil] pugil, mugil Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • mugil] om. L11 • quoniam] quomodo Erfordensis : def. R • in plurali genetivo] in genitivo plurali V2 : def. R • plurali] plurili A • genetivo] numero M1 • mugilum] migilum A : def. R • nam si … agilium] om. P3 • mugilis] mugiles R : pugilis et mugilis V1 • esset] esse D : ess[ R • agilis] tagilis F : def. R • agilium] tagilium F • 295 neutra finiuntur] finiuntur neutra P1 : def. R • telum] caelum C1L11 Erfordensis Dick : tellum L21 : def. R • scamnum] samnum P11 : def. R • sed] si P1 : def. R • animadvertamus] advertamus E1 : animam vertamus L4 : animavertamus P11 • quoniam, quae] cum Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • quoniam] quod fort. legendum susp. Willis in notis • nominativo] in nominativo B2F2L22SZ2 Eyssenhardt : nomina GM1P31 Vulcanius Grotius Kopp Dick • ante] om. Z1 : def. R • habent] habent ut lilium, folium M1 Kopp Jürgensen (p. 95) Dick • genetivo… debent] om. P31, sed in marg. add. P32 • genetivo] in genetivo C1L12L22L4P32 Erfordensis Eyssenhardt : sed in genitivo E : genitivi V1 • item] et M1 • dativo et ablativo] dativus et ablativus F1 • eandem] eadem L11 : def. R

[59]

5

10

LIBRO TERCERO

propugnator; y no se opone en nada al ejemplo el hecho de que estos nombres puedan formar verbos a partir de ellos, como procuro, propugno, pues la preposición pierde su función. Con todo, proconsul no forma proconsulo, aunque consul forme consulo. No obstante, si se dice proconsule en caso nominativo, será indeclinable; pero debido a la costumbre se debe decir proconsul, para que pueda declinarse, del mismo modo que aquellos nombres que terminan con la letra l, como vigil, mugil, pugil, ya que en genitivo plural decimos mugilum; pues si el nominativo fuera mugilis, como agilis, haría mugilium, como agilium. Con la letra m terminan también nombres neutros, como telum, 295 scamnum.134 Pero debemos prestar atención al hecho de que los nombres que en nominativo tienen i delante de la última sílaba, en el genitivo singular, e igualmente en dativo y ablativo plurales, deben

134

Para el § 295 cf. Carisio I, 70, 25 ss. y Cledonio V, 46, 10 ss.

[59]

LIBER TERTIVS

geminare debent, ut lilium, folium, quoniam genetivus aut pares syllabas nominativo habet, ut scamnum scamni, aut plures, ut caput capitis, pauciores numquam. Praeterea dativus o littera finitus in i eam convertit, ut scamno scamni; sed consuetudo et auctoritas veterum ingeni, consili, imperi per tres syllabas maluit dicere. Vasum an vas dici debeat quaeritur, quoniam quaecumque neutra non m littera nominativo finiuntur, si pluralem recipiant, dativo et ablativo in bus cadunt. Itaque monile monilibus, genu genibus, pecus pecoribus, nomen nominibus, marmor marmoribus; secundum quae vas vasibus facere debuit et in genetivo horum vasum, quoniam quaecumque neutra singularia ablativo e littera finiuntur, genetivum pluralem

geminare] geminari F • ut lilium, folium] ut lilii et liliis M1 Kopp Jürgensen (p. 95) Dick • quoniam] qui E • genetivus] genitivos V21 • pares] prae R1 • ut scamnum scamni] scamnum scamni L41 : ut lilii, folii, scamnum, scamni G • scamni] scamnia P21 : scamna R1 • aut] ut L11R1 • plures] plurales P31V11 • ut caput] caput L11 : ut capud V2 • pauciores] paciores B1P21P3R1 : pauores L11 • dativus] ablativus coni. in notis Dick collato Prob. IV 112, 6 • finitus] finitur E : terminatus M1 • eam] eadem R1 • scamno scamni B2R2SV22Z Grotius (in Februis) Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven Willis : scamnum scamnis AGP21P31R1 : scamnum scamni M1P22 : camno scamni V21 : scamno scamnis B1C1DEFL1L2L3L4P1P32V1 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • sed] set L4 • et] om. P31 • auctoritas] autoritas V21 • veterum] verum FR1 • ingeni consili imperi L22V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : ingeni et consili et imperi Dick Vandenkerckhoven Willis : ingeni consuli imperi Francofordiensis : ingeni et consili imperi B2L1P32SV1Z Erfordensis Eyssenhardt : ingenii et consilii imperii AB1DEFGL31 L4M1P2P31R : ingeni et consilii imperii P11 : ingenii et consilii et imperii C1 : ingenii consilii imperii L21 : ingeniii et consiliii imperiii L32P12 • maluit] malui F1 : manuit R1 • vasum] vasu F1 • an vas] man vas P31 • neutra] nomina neutra EFL4P1 : neutra nomina DV1 : neutre P31 • non m] m DEF1L4P1V1 : s G • littera] litteram BDP31Z • nominativo] nominativi F1 • si] om. R1V21 • recipiant] recipient A : recipiunt Erfordensis • et ablativo bis scriptum C1 • cadunt] cadent A : candunt C11 : addunt F1 • monile monilibus] munile munilibus C1L12P22 • genu] geno A • pecus pecoribus] peccus peccoribus L31 • marmor] marmar L21 • marmoribus] mormoribus V21 • secundum quae] secundumque Francofordiensis : secundumque haec Grotius (in Februis) • horum] horam V21 • vasum] vasuum D1EF1L4P1P21R1V1V21 : vasium AL12M1P3 et fort. G1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : vasorum C11 • quoniam] quam P21 • singularia] singula P11 : singulari P32 • e] om. P31

[60]

5

10

LIBRO TERCERO

geminarla, como lilium, folium, porque el genitivo o tiene las mismas sílabas que el nominativo, como scamnum scamni, o tiene más, como caput capitis, nunca tiene menos. Además, el dativo acabado con la letra o la convierte en i, como scamno scamni; pero el uso y la autoridad de los mayores ha preferido decir ingeni, consili, imperi en tres sílabas. Hay dudas sobre si se debe decir vasum o vas, porque todos los neutros que en nominativo no acaban con la letra m, si tienen plural, en dativo y ablativo terminan en bus. Y así monile monilibus, genu genibus, pecus pecoribus, nomen nominibus, mar mor marmoribus; según lo cual vas debió formar vasibus y en genitivo horum vasum, porque todos los neutros singulares que acaban en ablativo con la letra e tienen un genitivo plural con igual número de

[60]

LIBER TERTIVS

totidem syllabarum habent quot ablativum singularem, ut a nemore nemorum, capite capitum; sed hoc nomen per anomaliam declinatur, et erit singulari nominativo vas, genetivo vasis, dativo vasi, ablativo a vasi; plurali autem numero sic declinabitur ut scamna. Lucretius tamen genetivo vasi, ut rarique facit lateramina vasi. 296 N littera terminantur masculina, ut flamen, pecten; communia duobus generibus, ut tibicen, fidicen, quod frequentissimi auctores non probant, nam et tibicinam et fidicinam dicunt; item neutra, ut omen, flumen, quae omnia manifesta declinatione uno modo declinantur. Gluten quoque his simile est, licet Sallustius glutinum dixerit. Item feminina quasi similia videntur. Altera species est generis

quot] quod B1C11L2P21P31V21 : quoniam R1 • ablativum] et ablativum C1 • ablativum singularem] ablativus singularis EF • a] om. P31 • a nemore nemorum] a marmore marmorum nemore nemorum V1 • nemore] nimore R1 • capite] caput, capite V1 • sed] seu Erfordensis • anomaliam] annomaliam C1 : onomaliam M1 : anominaliam V21 : anomala Erfordensis • declinatur] declinantur V1 • singulari] a singulari L22V22 : singulare P31 • nominativo] nominativus L4P1 : nomitivo M1 • ablativo a vasi] om. S V11 • a vasi] a vase DF2L42P1 Jürgensen (p. 95) Dick : vasi V12 • numero] om. Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • declinabitur] declinatur B2C1P1S • ut] veluti et C1 • Lucretius] lucreus P11 : lucrecius P12 : lacretius P31 • genetivo] genitivum B2Z : in genetivo L22V22 • rarique] rari quae ABM1P3RS • facit] om. L31 • lateramina vasi] latera inavasi B1 : latera minavas E : latena minavars L41 : latena minavasi L42 : litera mina vasi M1 : litteramina vasi P31 : litteram inavasi R : littera in a vasi V1 • 296 terminantur] terminatur D1P31RV21 • flamen] flumen M11 • communia] comunia C1 • fidicen] fidecen L21 • auctores] actores V21 • probant] approbant C1 • et tibicinam et fidicinam] et fidicinam et tibicinam D : etiam tibicinam et fidicinam Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • omen] nomen B1 Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Eyssenhardt • flumen] lumen R2 • quae omnia] quoniam Erfordensis • manifesta] manifestante P31 • gluten quoque… similia videntur post uno modo declinantur transposuit Jürgensen (p. 90), quem Dick Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt. Eadem verba post superiora declinantur exstant in omnibus codd. et cett. edd. • gluten] glutten F • quoque] quoque que C11 • licet] om. Erfordensis • Sallustius] salustius DL3L4M1P11P3R2V1 Vicentina Mutinensis Vulcanius : lalustius R1 • glutinum] gulutina P21 : gulutinum P22 • dixerit] dixerat C1 • feminina] femina AL11 Petersen (p. 47) Willis : femmina F1 : flemina B1EL2L4Z1 Jürgensen (p. 90) : fleminina P12 • quasi] quae si F1P1 : quae E • videntur] videntur Dick • generis] generi L4P11 : om. R

[61]

5

10

LIBRO TERCERO

sílabas que el ablativo singular, como a nemore nemorum, capite capitum; sin embargo este nombre se declina de forma irregular, y será en nominativo singular vas, en genitivo vasis, en dativo vasi, en ablativo a vasi; y en plural se declinará del mismo modo que scamna. Lucrecio, sin embargo, en el genitivo ofrece vasi: rarique facit lateramina vasi.135 Con la letra n terminan nombres masculinos, como flamen, 296 pecten;136 comunes a los dos géneros, como tibicen, fidicen, algo con lo que muchos autores no están de acuerdo, pues dicen tibicinam y fidicinam; igualmente neutros, como omen, flumen, que se declinan todos siguiendo el mismo modelo. También gluten es similar a estos, aunque Salustio haya dicho glutinum.137 Igualmente los femeninos parecen casi idénticos.138 Hay otra clase de nombres de género mas-

135 Lucr. De rerum natura VI, 233. Los editores modernos ofrecen rareque facit lateramina vasis. 136 Para el § 296, vid. Carisio I, 87, 13 - 88, 4; Prisciano II, 148, 19 - 149, 9 y 216, 3 - 221, 20; Probo IV, 9, 5-21. 137 B. Maurenbrecher: C. Sallusti Crispi Historiarum Reliquiae, Stuttgart, 1893, fasc. II, p. 154: «Coria recens detracta quasi glutino adolescebant». 138 Pasaje complicado para el que se han hecho diversas propuestas, sin que ninguna de ellas parezca convincente. Por ello hemos seguido la lectura predominante en los manuscritos.

[61]

LIBER TERTIVS

masculini, quae e litteram ante extremam n servat, ut lien, rien, quae tamen ipsa quoque in ceteris ut superiora declinantur. Nam ren singularis nominativus, nec ullus alius ablativo excepto in usu est. Graeca, quae n finiuntur, praecedentes habent litteras a e i o, ut Alcman, Cephen, delphin, Phaethon; ex quibus quae an en in terminantur, exemplo superiorum declinantur, ut fulmen, numen, fidicen, quae vero on finiuntur, si producta o Graece declinantur, ut Cleon, eandem litteram et apud nos producunt, ut Cicero, Scipio. Ea autem, quae ex productione nominativi casus corripiuntur in reliquis figurationibus, ut Amphion, † Creon, Agamemnon, amittunt apud e] i C1R1 • n] non DM1P2P31RV1V2 : om. EFG L2L31L4P11 : delet P32 • servat] ponitur C11 (sed var. servat in marg. add. C12) : servant GR Vulcanius Grotius • rien] ren Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : Siren Erfordensis • quae] qua F1 • quoque] quaque GM1 : que V21 • nam] iam Eyssenhardt • ren GL1P22 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven : aliter ren M1 : reoreo ABEFL21L4P1R1 Willis : reo reos P21 Vulcanius (var.) Grotius (var.) : reoreon D : reo ren C1L22L3P3R2 (var.)V1 : a reo vel revo nec SZ : a reoren V22 : reo V21 • in usu est] inest Erfordensis • usu] usus P31 • quae n] quae in n P3 Erfordensis • litteras] literas E1 : vocales S • a e i o] a e i o u C1GL12P3 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • Alcman] alman AC1DL11L21L32P2P3R1V21 : aleman L4 : alciman M1 • Cephen D et omnes edd. excepta Erfordense : cefen cett. codd. et ed. Erfordensis • delphin FL3 et omnes edd. : delfin cett. codd. • Phaeton C1 et omnes edd. recentiores : Pheton Efordiensis : feton AGRV1V21 : foeton BDEFL1L2L3L4M1P1P2S V22Z : fethon, creun P3 : phoeton, creun Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : Phaeton Creun Grotius (var.) • quae] que R1 • an en in] an et en et in GM1 • superiorum] superiorem P11 : superiori Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • ut fulmen… declinantur] om. L31, sed in marg. add. L32 • fulmen] flumen B2C1P3SV1Z Erfordensis : flamen fort. scribendum susp. Willis in notis • numen, fidicen] fidicen, numen EFL4P1 • numen] nomen S • finiuntur] finuntur R • producta o] on producta S • o Graece Jürgensen (p. 90) Dick : on Graece AC1FL1L32P12 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Eyssenhardt Vandenkerckhoven : on Graeca BDEGL2L4M1P11P2P3RV1V2Z Vulcanius Grotius Kopp : Grece Erfordensis : o ut Graeca Willis • ut] om. L11 • Cleon Jürgensen (p. 90) Willis : leo B1P31V1V2S : λέων Eyssenhardt : leon cett. codd. et edd. : def. R • apud] aput L4 : def. R • Cicero, Scipio] scipio, cicero EFGL4P1 : def. R • Cicero] cycero Z • casus] casu L11 • corripiuntur] corpiuntur V21 • figurationibus] figurationis V1 : def. R • Amphion F et omnes edd. : amfion AEL1P2 : anfion BC1DGL2L3L4M1P1P3V1V2Z : antifon S : def. R • Creon] creun P3 : Geryon Bentley : del. Jürgensen (p. 90) : def. R • Agamemnon] agamennon BC1FL1L2L4M1P1P2P3V2 : agammemnon Z : def. R • amittunt] ammittunt AL21P3 : admittunt Francofordiensis Grotius : def. R

[62]

5

10

LIBRO TERCERO

culino, como lien, rien, que conserva la letra e delante de la n final, pero por lo demás se declinan como los anteriores. En realidad el nominativo singular ren no se usa en ningún otro caso singular excepto el ablativo.139 Los nombres griegos que acaban en n tienen delante las letras a, e, i, o, como Alcman, Cephen, delphin, Phaeton; de estos los que terminan en an, en, in se declinan siguiendo el modelo de los anteriores, como fulmen, numen, fidicen; los que terminan en on, si se declinan en griego con la o larga, como Cleon, alargan esa letra también en latín, como Cicero, Scipio. En cambio, los que a partir de un nominativo largo se abrevian en los demás casos, como Amphion, †Creon, Agamemnon, pierden entre nosotros la letra n en el nomina-

139 Ren y su variante rien suelen usarse en plural. En ablativo singular solo está documentada la forma rene. Es muy probable que Capela o algún copista temprano pusiesen juntas las dos variantes, dando lugar a la confusión posterior que reina en la mayoría de los manuscritos.

[62]

LIBER TERTIVS

nos n litteram in nominativo, et comparabuntur his Latinis quae conversis casibus correpta efferuntur, ut virgo, turbo. Quae apud Graecos recipiunt t litteram, apud nos quoque eandem habebunt, ut Phaethon, Phaethontis. 297 R littera praecedente a terminatorum, ut Caesar, lar, far, par, impar, una forma est, nisi quod neutrum in reliquis casibus r litteram geminat, ut far, farris. Poetarum vero licentia haec nomina pluraliter dixit, cum omnia nomina quae pondere aut mensura aestimamus pluralem numerum non admittant, ut aurum, plumbum, triticum, oleum. < ...> Errant ergo qui parium dicunt, quoniam haec in plurali triptota sunt, ut hi Caesares, hos Caesares, o Caesares; nec potest accusativus i habere ante s, si genetivus ante u r habeat. Videntur tamen qui parium dicunt nominativum pluralem generis neutri intueri et, quoniam paria dicuntur ut suavia, facere parium ut suavium.

nos] nos producunt L41, sed producunt del. L42 : def. R • comparabuntur] comparabantur L41 : comprobabuntur S : def. R • conversis] cumversis P1 : def. R • turbo] om. V21 : def. R • t] e ABEFL4M1P11P21P3SV1Z : n.l. L21 : def. R • Phaethon] phe˛ton C1 : faeton P2V1V2 : phoeton EFL4P12 Erfordensis : foeton : BDGL1L2L3M1SZ : pheton P11 : fethon P3 : feton A : Phython Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdu nensis : def. R • Phaethontis Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven : Phaetontis Vulcanius : phe˛tontis C1 : faetontis P2 (luce clarius, pace Willis)V12V2 : phetontis FP1 : fetontis AP3 : phoetontis E : foetontis BDGL1L2L3L4M1SZ : faetonis V11 : phoetantis Erfordensis : Phythonis Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunen sis : Phaethontos Willis : def. R • 297 littera] om. AEFL4P1V2 : litteram L1L21 : def. R • terminatorum] terminatorum est A : termi[ R • far] om. V1 : def. R • impar] impar subpar B2 : def. R • neutrum] netrum L4 : neutrorum M1 • farris C1L3L12P12P32 Efordensis Kopp et edd. recentiores : om. cett. codd. et edd. fort. recte : def. R • vero] tamen S : om. V1 • aut] ac A : vel C1 : a R1 • aestimamus] estimamur D : extimamus Vicentina Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : def. R • non] aut V1 : def. R • admittant] ammittant L2P21P31V2 : amittant V1 : admittunt L3Z1 Efordensis Willis : def. R • aurum] arum V21 • plumbum] plumpum L3 • post oleum lacunam statuit Dick, quem Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt • errant] erant P11P31S : def. R • ergo] om. P2 : def. R • parium] parum D : paris malebat Dick : def. R • hi] hii AB2EFL2L4 P1P2P31V1 Erfordensis : def. R • Caesares… Caesares… Caesares] Cessares… Cessares… Cesares P3 : ]sares R • hos] os P11P31 : hoc V21 • o Caesares] et o Caesares EFL42 : om. L41 • accusativus] accusatius L21 • i] e L4 • ante s] an es P21 • si] nisi Bentley • habeat] habet BC1DGL1M1P2P31SV1Z Eyssenhardt • tamen] om. S • facere] fecere Vicentina per incuriam • ut suavium] om. P31

[63]

5

10

LIBRO TERCERO

tivo y se equipararán a estos latinos que en los casos oblicuos abrevian el final, como virgo, turbo. Los nombres que en griego toman la letra t, también la conservarán entre nosotros, como Phaethon Phaethontis. Una sola es la forma de los nombres que terminan con la letra r precedida de a, como Caesar, lar, far, par, impar, salvo porque el neutro en los casos oblicuos gemina la letra r, como far farris.140 Es 297 una licencia poética poner en plural estos nombres, cuando todos los nombres que expresamos en peso o en medida no admiten el número plural, como aurum, plumbum, triticum, oleum. Se equivocan, pues, quienes dicen parium, ya que estos nombres tienen en plural tres casos con la misma terminación, como hi Caesares, hos Caesares, o Caesares; y el acusativo no puede tener una i delante de la s, si el genitivo tiene una r antes de la u. Parece, sin embargo, que quienes dicen parium atienden al nominativo plural del género neutro y, dado que se dice paria como suavia, forman parium como suavium.

140 Para el § 297, vid. Prisciano II, 222, 1 - 223, 16; Carisio I, 43, 6-13; Pompeyo V, 191, 6-14.

[63]

LIBER TERTIVS

298

R littera praecedente e terminatorum species sunt sex: prima, quae genetivo casu nullum incrementum admittit et in i litteram terminatur, ut aper, niger, macer, apri, nigri, macri. Secunda, ut tener, lacer, puer, teneri, laceri, pueri. Tertia, ut imber, uter, quae a superioribus hoc differt, quod haec in genetivo s litteram accipit et dativo i finitur et non crescit ut secunda species et in genetivo plurali ium litteris finitur. Quarta, ut mater, pater, frater, quae dativis pluralibus non ut prima species apris, sed fratribus facit, nec ut secunda syllaba crescit et in genetivo plurali um syllabam habet; dicimus enim patrum, fratrum, non ut tertia utrium, imbrium. Praeterea tres casus similiter habet: hi patres, hos patres, o patres, cum imber et uter hos imbris et utris faciat. Quinta species est ut passer, anser, later, mulier, quae a secunda

298 littera] litteram L1 Erfordensis • terminatorum] terminatores A1 • sunt sex] sex sunt Z1 • admittit] ammittit L2P21P31 : amittit B1RV1 : admittat A • litteram] littera A • terminatur C11 Dick Vandenkerckhoven Willis : motatur D : mutator V21 : mutatur cett. codd. et edd. • aper] apri EF1 • nigri] nieri R1 • macri] maceri P21 • secunda ut B2SZ Willis : secunda hic A : secunda hoc P2P3RV1V2 : secunda haec cett. codd. et edd. • apri] aperi Francofordiensis • tener, lacer, puer] tener, lacer, tener, puer A : tener, puer S • laceri] maceri Francofordiensis • pueri] om. L21 • superioribus] superibus P3 • differt] differunt S • s litteram… et in genitivo] om. C1 • accipit] accepit BP11P21P31R1SV21Z • dativo] in dativo L22 • ut secunda bis scripsit P21 • plurali ium] pluralium A • ium litteris… in genetivo plurali] om. V1 • mater, pater] pater, mater Z Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • frater] fratres V21 : fratrer V22 • quae] quod L4 • dativis pluralibus] dativus pluralibus B1P31 : dativis pluralis L41 : dativo plurali S : dativo plurali bus coni. Dick in notis • non] om. F1 • ut] in E • apris] aris Vulcanius per incuriam • sed] om. F1 • ut L12L22L3P32SV22 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven Willis : om. cett. codd. et edd. • crescit] crescat R1 • plurali um] pluralibus C11 • syllabam habet] habet syllabam L3 • dicimus enim… similiter habet] om. AR1V21 • enim] om. Erfordensis • patrum, fratrum] fratrum, patrum Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • ut] ut in L2 Vulcanius Grotius Kopp : in Erfordensis Francofordiensis • utrium] uttrium L11Z : utruum C1 : ut utrium GM1R2 • utrium, imbrium] ut imbrium, utrium S • tres casus similiter] tres similiter casus D • similiter] similes R2 Vulcanius Grotius Eyssenhardt • hi] hii ABEFL11L2L4P1P21RV1V2Z • hos patres, o patres] hos et o fratres et patres EFL4 • cum] om. Erfordensis • imber et uter] uter et imber C1 • imbris et utris] imbris et utri A : utres et imbres C1 : imbres et utres D2 (var. s.l.) Erfordensis : imbris et uteris Basileensis Lugdunensis • faciat] faciunt C1 : facit SZ • passer] paser L31 • anser] asser B2SZ : et anser C1

[64]

5

10

LIBRO TERCERO

Seis son las formas de los nombres que terminan con la letra r 298 precedida de e.141 La primera, la que en caso genitivo no admite ningún incremento silábico y termina con la letra i, como aper, niger, macer, apri, nigri, macri. La segunda, como tener, lacer, puer, teneri, laceri, pueri. La tercera, como imber, uter, que se diferencia de las anteriores en que esta toma la letra s en el genitivo y en dativo acaba en i, y no aumenta las sílabas como la segunda forma, y en genitivo plural acaba con las letras ium. La cuarta, como mater, pater, frater, que no hace los dativos plurales como la primera forma, apris, sino fratribus, ni aumenta una sílaba como la segunda, y en genitivo plural tiene la sílaba um; decimos, por tanto, patrum, fratrum, no como la tercera utrium, imbrium. Además tiene tres casos con la misma forma: hi patres, hos patres, o patres; mientras que imber y uter forman hos imbris y utris. La quinta forma es la de passer, anser, later, mulier,

141

Para el § 298 vid. Focas V, 415, 14 - 416, 27 y Prisciano II, 237, 29 - 238, 19.

[64]

LIBER TERTIVS

specie hoc differunt, quod illa cum incremento syllabae i littera finiuntur, ut gener, generi, haec in s exeunt, ut passer, passeris, et in ceteris discrepant. Piper namque et cicer neutra in quinta specie habentur; nam ut passer ita declinantur in numero singulari, quem numquam egrediuntur. Sexta species, ut neuter, uter; neutrius enim et utrius facit, et declinantur ut cetera pronomina, quae in ius litteras genetivos et in i dativos agunt; praeterea eos genetivos et dativos communes habent cum reliquis generibus, id est feminino neutroque. R littera praecedente i una tantum species est vir. R littera praecedente o terminatorum species sunt duae: alia quae per obliquos casus producuntur, ut sopor soporis, color coloris; alia corripiuntur, ut arbor arboris, sed uno modo declinantur. Castoris et Hectoris genetivos veteres produxerunt, sed nos corripimus, quoniam Graeci horum

hoc] om. F1 • illa] illam E • cum] om. L11L4P1 • incremento] incrementa L21 • littera] litteram EFL3 • gener, generi] tener, teneri dub. Dick in notis • generi] generis Basileensis Lugdunensis • s] is L3 Erfordensis Dick Vandenkerckhoven : his P3 • ut] om. E1 • passer passeris] paser paseris L31 : passer A • ceteris] ceteris casibus B2F2SZ • discrepant L12P32 et omnes edd. excepto Eyssenhardt : discrepationibus A : discrepat cett. codd. et Eyssenhardt • piper] pipre E • et] om. ABDEFL2L3L4P1P2P31RSV1V2Z Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • cicer] car A : acer D • neutra] natura C1 Dick • specie] speciae C1L4 • passer] passe R1 • ita] ut A • quem] qu Erfordensis • species] species est Erfordensis • neuter, uter] uter, neuter Erfordensis • uter] om. AE1F1G1L11M1P2R1V1V2 • enim] om. C1 • et utrius] utrius L2V22 • ut cetera] utera A • quae] om. C1 • ius C1DF2L12V12 et omnes edd. : us ABEF1GL2 L3L4M1P1P2P3RSV11V2Z • litteras] littera AEFL21L4P1P2R1V1V2: syllaba L3P3 • in i dativos] dativos in i EFL3L4P1 : dativos P31 • praeterea] praeter L11 • et dativos] om. AP3 • communes] comunes C1 • generibus] generebus C11 • id est feminino neutroque] del. Dick et Vandenkerckhoven ineptum glossema rati • id est] i P11 : id P12 : idem SZ : in Basileensis Lugdunensis • feminino neutroque] femininis neutrisque C1 : feminino utroque AP21V21 : ferminino utroque R1 • littera] litteram L1P3 • una] vero AP12 (var.) P21R1 : ////una F • vir] ut vir BDEFL3L4P1P3 Dick Vandenkerckhoven • littera] litteram L1SZ • terminatorum] terminatorus P21 : terminatoris R1 • quae] om. L31 Dick Vandenkerckhoven • obliquos] obliquis V21 • ut sopor soporis] u sopor soporis C11 : ut soror saporis P21 : ut soror sororis Erfordensis • color coloris… arbor arboris] om. A • color] om. GM1 • declinantur] declinaclinantur V1 • Hectoris] haectoris FL1 : ectoris D2RV21 : ectores D1 : iectoris L4 • genetivos] genitivo L3 : genetivus P11 • nos] nunc GM1 • corripimus] corripimur Francofordiensis • quoniam] quomodo Erfordensis

[65]

5

10

LIBRO TERCERO

que se diferencian de la segunda forma en que aquellos nombres acaban con el incremento silábico de la letra i, como gener generi, mientras que estos acaban en s, como passer passeris; y en los demás casos son diferentes. En cuanto a piper y cicer son considerados neutros de la quinta forma; pues se declinan como passer en número singular, del que nunca se apartan. La sexta forma es la de neuter, uter; que forma neutrius y utrius, y se declinan como los demás pronombres que terminan los genitivos con las letras ius y los dativos con i; además esos genitivos y dativos son comunes a los restantes géneros, es decir, al femenino y al neutro. Con la letra r precedida de i solo hay una forma: vir. Dos son las formas de los nombres terminados con la letra r precedida de o: una, la de los nombres que la conservan larga en los casos oblicuos, como sopor soporis, color coloris; otra, la de los que la abrevian, como arbor arboris, pero ambas se declinan del mismo modo. Los antiguos consideraron largos los genitivos Castoris y Hectoris, pero nosotros los hacemos breves, ya que los griegos hacen breves los genitivos de estos

[65]

LIBER TERTIVS

nominum genetivos corripiunt. R littera praecedente u terminatorum species sunt duae: prima, ut satur, quae genetivo i finitur, ut saturi; secunda, quorum genetivus in is litteras venit, ut sulphur sulphuris, augur auguris. Neutra autem, quae ur litteris finiuntur, alia retinent u litteram, ut sulphur sulphuris, alia immutant, ut ebur eboris. 299 S littera finitorum nominum formae sunt octo; nam aut a littera praeponitur, ut Maecenas, civitas, aut e, ut verres, moles, aut i, ut panis, aut o, ut custos, nepos, alias u, ut vetus, Ligus, alias r, ut iners, alias n, ut serpens, alias p, ut praeceps. S autem littera praecedente a species sunt duae: prima, ut Maecenas, Laenas, secunda, ut nostras, Privernas; quae a superioribus hoc differunt, quod communia sunt omnibus generibus et assumere debent i litteram in genetivo plurali, quae neutralibus in plurali nominativo, accusativo, vocativo familiaris est.

genetivos] in genitivos P21 • corripiunt] corripiuntur M1 : om. P31 • r] om. R1 • littera] litteram L1 • sunt duae] duae sunt F • genetivo] in genitivo L4 • genetivus] genitivos R1 • is] i et s L2 • litteras] litteris A : syllabam F2 (var.) P12 : n.l. P11 • venit] exit Eyssenhardt : finitur fort. legendum susp. Willis in notis • sulphur sulphuris] sulpur sulphuris L21 : sulfur sulfuris D : sulphor sulphoris R1V21 : del. Jürgensen (p. 95) • autem] haec B2SZ : def. R • litteram] littera L1 • sulphur sulphuris] sulphur sulfuris P3 : sulfur sulfuris D : sulphul sulphuris L2 : sulphor sulphoris V21 : sulphur S : def. R • immutant] in mutant L4 : mutant AL2SV2Z : in o mutant L3P3 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Vandenkerckhoven : in o mittunt Erfordensis : amittunt C1 Dick : def. R • ebur] ebor C11L11 : def. R • 299 nominum] omnium L31P3 : def. R • formae sunt octo] sunt octo formae F : sunt VIII formae EL4P1 : sunt octo C1L31 : sunt VIIII P31 : sunt VIIII species P32 : sunt octo species Erfordensis : def. R • a littera] aliter a E : def. R • Maecenas] Mec nas L1M1 : Maecena P31 : ]nas R • aut e] e Erfordensis : def. R • verres] veres AL21 : verses C1 : def. R • moles] molles P21P31: def. R • aut i] i Erfordensis : def. R • custos, nepos] nepos, custos S : def. R • custos] custo L21 : def. R • vetus, Ligus] Ligus, vetus Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • iners] inhers F : iners ers P21 : def. R • n] en Erfordensis : def. R • serpens] a serpens P21 : def. R • s] om. P11 • littera] litteram L1L2P12 Erfordensis • prima ut] prima aut L2 : prima Erfordensis : def. R • Maecenas] Mec nas L1 : Maecena P11 : def. R • nostras] nostas V21 • Privernas] primanas V21 • superioribus] superiobus V21 : def. R • quod communia] quodam munia A : def. R • quod] quoniam E1F : quod quoniam L4P11 : def. R • assumere] asumere L31P3 : assummere BFL4P11P2 : def. R • i] om. M1 : def. R • litteram] littera L2 : def. R • plurali] li C1 • quae neutralibus in plurali] om. P21, sed in marg. add. P22 • vocativo] et vocativo L2 Erfordensis : def. R • est] sunt V21

[66]

5

10

LIBRO TERCERO

nombres.142 Dos son las formas de los nombres terminados con la letra r precedida de u: la primera, la de satur, que acaba en genitivo con i, como saturi; la segunda es la de los nombres cuyo genitivo acaba en las letras is, como sulphur sulphuris, augur auguris. Por su parte los neutros que acaban con las letras ur, unos mantienen la letra u, como sulphur sulphuris, otros la cambian, como ebur eboris. Ocho son los tipos de nombres acabados en la letra s; pues o se 299 antepone la letra a, como Maecenas, civitas, la e, como verres, moles, la i, como panis, la o, como custos, nepos, a veces la u, como vetus, Ligus, otras veces la r, como iners, otras la n, como serpens, otras la p, como praeceps.143 Ahora bien, con la letra s precedida de a dos son las formas: la primera, como Maecenas, Laenas; la segunda, como nostras, Privernas; estas se diferencian de las primeras en que son comunes para todos los géneros y deben tomar la letra i en genitivo plural, que es propia de los neutros en nominativo, acusativo y

142

Se refiere, claro está, a la vocal o de los genitivos Castoris y Hectoris. Para los §§ 299-300, vid. Carisio I, 66, 11 - 67, 3; Prisciano II 238, 20 - 240, 4; Focas V, 416, 28-32; 422, 18-23 y 423, 24 - 424, 1. 143

[66]

LIBER TERTIVS

Igitur nostratium, Privernatium dicimus, quia sunt haec nostratia, Privernatia, sed et praegnatium et optimatium dicimus, quia accusativus pluralis i litteram habet, ut hos et has optimatis et has praegnatis; quamvis veteres praegnatum et optimatum dixerunt; praegnas autem feminini et neutri generis est. As et mas, cum sint monosyllaba, analogia non tenentur, sed propria quadam declinatione assis et maris faciunt et in plurali assium et marium. Fas et nefas aptota sunt. 300 Graeca nomina quae apud nos in as exeunt tres species habent. Prima est, ut Olympias, P y t h i a s , nam Olympiadis et Pythiadis facit;

igitur nostratium… quia sunt haec] om. P31, sed in marg. add. P32 • Privernatium] Privernartium P1 : Praevernatium L4 : def. R • dicimus AC1EL11L2P22V2 Willis : dicemus cett. codd. et edd. : def. R • quia] quae L4 : quam S : def. R • sunt] om. A : def. R • haec] hae C11 : def. R • Privernatia] praevernatia L4 • sed] si P1 • et] haec Z1 • praegnatium] peregrinatium AL31P21R1V1V2 : perigrinatium D1 : pragnatium Vicentina • optimatium] obtimatum C1 : obtimatium L3P3 : optimiatium P21 : def. R • dicimus] dicemus DEGL4P11 : def. R • quia] quam B2Z : qui L12 • accusativus] accusativi L3P3 Erfordensis • pluralis] plurales L3P3 Erfordensis : plurali P1 • habet] habent L3P3 Erfordensis • hos et has] has et hos EFL4P1 : def. R • hos] os P31 : def. R • optimatis] optimates F Erfordensis : obtimatis P12 : timatis P11 : def. R • has] his V2 : om. Erfordensis : def. R • praegnatis] peregrinatis AD1P21P3R1V2 : pregnates F • praegnatum] peregrinatum AL31P3 : perigrinatum D1 : primatum EF1L4P1 • optimatum] obtimatum P3 • praegnas] pregnans B2SZ • autem] autem et S • feminini] femini M1P3 • et neutri generis est] generis est et neutri C1 • neutri] neutris L41 • as] sed as D • cum sint] masculini cum sint D • analogia] et analogia GR2 • tenentur] tenetur L31P31 • quadam] quedam L21 Erfordensis : qu dam V1 : quaedam Kopp • declinatione] declinatio L3P31 Erfordensis • assis] asis L31 : assit R1 • faciunt F2 et omnes edd. excepta Erfordense : om. F1 : facit cett. codd. et ed. Erfordensis • et in] in P21 • assium S et omnes edd. : assum cett. codd. • et marium] et maria F1 : marium Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • fas] phas Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • et] om. C1DEFL11L21L4P1P21R1V11 Dick • nefas] nephas M1S Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : om. L21P21R1V11 • aptota] optota A : optata L21 • 300 Graeca] grece P31 • apud] aput M1 • in as] om. F1 • exeunt] exeun L41 • tres species] trespecies C1 • tres] III L42 : duas EL41 • Olympias] olimpias C1DL2M1P3V2 Erfordensis : olimphias L3 : olypias A • Pythias] pythyas EL3L4P1Z : pithias FSV2 : pytias P3 : phitias Erfordensis • Olympiadis] olimpiadis C1DGM1 Erfordensis : olimphyadis L3 : olimphiadis P3 : olymphiadis V2 • Pythiadis] pithiadis FS Erfordensis : pythyadis L3 : pitiadis P1 : pytyadis P3 : pyadis B1

[67]

5

LIBRO TERCERO

vocativo plural. Así pues, decimos nostratium, Privernatium, porque tenemos haec nostratia, Privernatia; pero también decimos praegnatium y optimatium, porque el acusativo plural tiene la letra i, como hos y has optimatis y has praegnatis; a pesar de que los antiguos dijeron praegnatum y optimatum. Eso sí, praegnas es de género femenino y neutro. As y mas, por ser monosílabos, no están sujetos a la norma, sino que con una especie de declinación propia forman assis y maris, y en plural assium y marium. Fas y nefas son indeclinables. Los nombres griegos que entre nosotros acaban en as presentan 300 tres formas. La primera es la de Olympias, Pythias, que da Olympiadis

[67]

LIBER TERTIVS

secunda, ut Pallas, Thoas, Atlas, nam Pallantis, Thoantis, Atlantis facit; tertia, ut Aeneas, Pythagoras, Lichas, nam facit Aeneae, Pythagorae, Lichae, quomodo nostra ratione nomina quae genetivo in ae exeunt, nominativo a, ut Catilinae Catilina. Sed haec Graeca sunt; ideo in nominativo s litteram retinent. Quaedam tamen perdunt s litteram in nominativo, ut Nicia, Mela; ergo in his nominativis consuetudo servanda est. 301 S littera praecedente e terminatorum species sunt quinque: prima, quorum nominativus et accusativus et vocativus plurales similes sunt,

ut Pallas] aut pallas R1 • Thoas] toas L2SZ • Atlas] athlas C1EFL4P1V12 Vicentina Mutinensis Erfordensis Francofordiensis Vulcanius : atlans R1 • Thoantis] toantis P12SZ : toanis P11 • Atlantis] athlantis DEFL4V12 Vicentina Mutinensis Erfordensis Francofordiensis Vulcanius : Adlantis L21 : Alantis P11 : om. C1 • Pythagoras] pytagoras C1EL4Z : pitagoras FP1P3 : phitagoras R2V2 : phitogoras R1 : phygoras A • Lichas L32 Dick Vandenkerckhoven Willis : lychas C1 : licas cett. codd. et ed. Erfordensis : Lycas cett. edd. • facit] C1L1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick : om. cett. codd. et ed. Erfordensis : post Lichae transposuit Willis fort. recte • Pythagorae] pytagorae C1EL4Z : pitagorae FP1 : phitagor P3RV2 : phytogorae A • Lichae L32 Dick Vandenkerckhoven Willis : lycae Z Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : licae cett. codd. et edd. Vicentina Mutinensis Erfordensis Francofordiensis • quomodo C1L11L22L32P12V22 Dick Willis : aliquando P32 : quando cett. codd. et edd. • ae] e ADF1GL31L41M1P21RV1 Vicentina Erfordensis Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : a B1 • in add. L11 (sed delet L12) P2 Erfordensis Dick Willis : om. cett. codd. et edd. • a] a finiuntur Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : om. P31 • Catilinae Catilina] cathilin cathilina C1 : catilina catilin E2L4P1Z : catilina catilen E1 : catilina catilinae FS : catulinae catulina L31P3 : catilen catilina M1 : catilenae catilena P2 : catilena catilen V11 : cantilena cantilen V12 : catilenae catilina AV21 • haec] om. L31P3 Erfordensis Kopp • ideo in] non Basileensis Lugdunensis • in] om. EF1P21L4P1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis • nominativo s] nominativo ut nicia s P21, sed ut nicia del. P22 • litteram retinent] retinent litteram EF1L4P1 : retinent C1 Erfordensis • in] om. P11 • Nicia] nicea L22L3P12V2 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : nutia P3 : nytia Erfordensis : Nicaea Vulcanius Grotius • Mela] medea C1F2 (var.) L1L22L3P12 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : meela P21 : medela P23 : melea V2 : Medaea Vulcanius Grotius (sed var. Mela in Februis) • his] is L41 • 301 littera] litteram L1 Erfordensis • praecedente e terminatorum] terminatorum praecedente e S • terminatorum] terminatorem F • species] om. EFL41 • quorum] quo V21 • et accusativus] accusativus EF2L4P1 Erfordensis : om. F1 • et vocativus] vocativus V21

[68]

5

LIBRO TERCERO

y Pythiadis; la segunda, la de Pallas, Thoas, Atlas, que da Pallantis, Thoantis, Atlantis; la tercera, la de Aeneas, Pythagoras, Lichas, que da Aeneae, Pythagorae, Lichae, siguiendo el modelo de los nombres latinos que en el genitivo acaban en ae y en el nominativo en a, como Catilinae Catilina. Pero estos son de origen griego; y por ello en el nominativo conservan la letra s. Algunos, sin embargo, pierden la letra s en el nominativo, como Nicia, Mela; por tanto, en estos nominativos se debe respetar el uso. Cinco son las formas de los nombres terminados con la letra s 301 precedida de e.144 La primera es la de los nombres cuyo nominativo, acusativo y vocativo plurales son iguales, el genitivo plural acaba en

144

Para el § 301, vid. Carisio I, 67, 4 - 70, 24; Prisciano II, 240 - 248; Focas V, 417.

[68]

LIBER TERTIVS

genetivus pluralis in um exit, ut Hercules, proles, Herculum, prolum. Secunda species est quae a superiore hoc differt quod genetivum pluralem in ium compellit, accusativum in is, ut nubes, rupes, cautes, in qua forma masculina non habentur. Tertia, quae etiamsi aliquam inter se habent differentiam in declinatione, tamen, quoniam incremento syllabarum pares sunt in obliquis casibus, in unam speciem rediguntur, ut Ceres, bipes, merces; masculini autem exempla non sunt nisi Graeca, ut Chremes, Laches. Quarta species hoc differt a praecedente, quod per obliquos casus e in i compellit, cum superior e litteram servat, videlicet quoniam in nominativo non ut superiora e producunt, sed contrahunt, ut hospes, antistes, ales, comes. Quinta species a superiore hoc differt, quod genetivus aucta syllaba i littera finitur, qui etiam dativus habebitur, accusativo in em exit, ablativo in

genetivus] sed genetivus C1L1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Dick • exit] ext V21 • ut] u ut Erfordensis • Hercules] ercules BC1P2P3 • Herculum] erculum C1L21P32 : ferculum n.f. P31 • superiore] superire Z • differt] differ F1 • genetivum pluralem] genitivus pluralis E • ium] um B1F Erfordensis • compellit] compelit C1 • is P32 Dick Vandenkerckhoven Willis : s B1C1F1L11P21V1 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : er V21 : es cett. codd. et edd. • nubes, rupes] rupes, nubes S • rupes] rubes F • habentur C1L1L3 P22P3 et fere omnes edd. : habent cett. codd. et edd. Vulcanius Grotius • etiamsi] om. Erfordensis • -si aliquam… quoniam in-] om. V21, sed s.l. add. V22 • obliquis] obiliquis P3 • Ceres] seres P3 Erfordensis • bipes] pipes C11 • merces] marces SZ • post merces excidisse feminini vel communis generis coni. Dick in notis • masculini] masculina C1F2L32P12P21 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • exempla] exempli B2DEF1L2L31L4P11P2R1SV2Z • Graeca] in graeca FL4P1 • Chremes] cremes C1L3P3 • Laches] laces FL3P31 • hoc] non Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : om. R1 • differt] differ F1 : difert P3 • per] om. Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • casus] casibus E • compellit] compellat V21 • superior e] superio P31 : superiore i R1 : superior s Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • videlicet quoniam] quoniam videlicet V1 • nominativo] nominativus L4 : nominativi V1 • ut] om. L31 • superiora e] superiore A : superior P31 • sed] om. L41 • contrahunt] contraunt EL11L42 : contra hunc Erfordensis : om. L41 • hospes] ospes L31P31 : hostes EFL4 et fort. P11 • ales] alles L31 • comes] comeles SZ • differt] differ F1 : difert L2 • genetivus] genetivo L31 Dick Vandenkerckhoven Willis • aucta] auctus Eyssenhardt : om. R1 • habebitur] abebitur P31 : habebatur Basileensis Lugdunensis • accusativo] accusativus P32 • em] m F1 • ablativo] ablativum EFL4 : ablativus P32

[69]

5

10

LIBRO TERCERO

um, como Hercules, proles, Herculum, prolum. La segunda forma es la que se diferencia de la anterior en que acaba el genitivo plural en ium y el acusativo en is, como nubes, rupes, cautes, forma en la que no hay masculinos. La tercera es la de los nombres que, a pesar de presentar alguna diferencia entre ellos en la declinación, sin embargo, debido a que por el aumento de sílabas son iguales en los casos oblicuos, son reducidos a una sola categoría, como Ceres, bipes, merces; en la que no hay ejemplos del masculino, a no ser los de origen griego, como Chremes, Laches. La cuarta forma difiere de la anterior en que en los casos oblicuos convierte la e en i, mientras que la anterior conserva la letra e, naturalmente porque en el nominativo no alargan la e como los anteriores, sino que la abrevian, como hospes, antistes, ales, comes. La quinta forma se diferencia de la anterior en que el genitivo tiene desinencia i con aumento silábico, forma que sirve también para el dativo, en el acusativo termina en em, en el ablativo

[69]

LIBER TERTIVS

e productam, cui adiecta rum syllaba genetivum pluralem facit. Cuius numeri nominativum cum prima positione et vocativo singulari confundit, dativum et ablativum bus syllaba finit, ut facies, dies, spes, acies. Sed consuetudo rei et spei corripuit, fortasse quod monosyllaba sunt. 302 S littera praecurrente i terminatorum alia crescit per obliquos casus, alia intra modum positionis continetur, dumtaxat in numero singulari. Eorum igitur, quae non crescunt, species sunt duae: prima generis masculini, ut scrobis, mensis, licet Lucanus exiguam scrobem dixerit, feminini et communis, ut canis, iuvenis, quorum declinatio liquet. Secunda species hoc a superiore differt, quod ablativum in i litteram finit, accusativum in im, ut duo sola masculina Ligeris,

productam, cui… pluralem facit] om. L1 • productam] producta B2GL2L3P2P3SV1Z • cui] qui P3 Erfordensis : cuia R1 • rum] r F1 • nominativum] numinativum A : nominativo S • prima] lpalma L41 • et vocativo bis scripsit L11 • et] om. AEFL4P11RSZ • vocativo] nominativo C11 : vocativum V11 • singulari] singularem V1 : def. R • finit] facit EFL4 : def. R • ut] om. B1P21GL1M1V1 : def. R • facies] facieris C11 : species P21 : def. R • dies, spes] spes dies L1 : dies species E • spes, acies] om. L2 : def. R • sed] si P1 : def. R • corripuit] corripit L31 : def. R • fortasse] fortesse P21 : def. R • monosyllaba] monosyllab M11 Erfordensis : monosyllabe P3 : ]nosyll[ R • 302 s] om. P21 : def. R • littera] litteram B2L1Z Erfordensis: def. R • praecurrente] praeeunte Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • terminatorum] terminatarum AC1L11P2 : def. R • crescit] crescunt GM1 Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : def. R • positionis] positiones V21 : def. R • continetur] continentur GM1 Grotius Kopp Eyssenhardt : def. R • eorum] horum Francofordiensis • quae] qui Z : def. R • duae F2L22L32P12V2 et fere omnes edd. : tres ABDEF1GL1L31L4M1P11P2P3SV1Z Erfordensis Vulcanius (var.) Grotius (var.) : quatuor C1 : def. R • ut scrobis, mensis] scrobs et scobs ut scrobis mensis Z : def. R • scrobis] scorbis AC11 • feminini] femini L1P31 : foemini Vicentina : def. R • post feminini lacunam statuit Jürgensen (p. 95), quem Dick Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt • ut canis] om. L31P31 : canis et L32 : def. R • liquet] liquid A • hoc] om. Erfordensis : def. R • ablativum] ablativom B1 : def. R • litteram] littera AB1C1DL1L2P2V1V2 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : litter[ R • finit] finiunt L3P3 Erfordensis : facit M11 • accusativum] et accusativum F • ut] et L2V2 : et sunt Basileensis Lugdunensis : def. R • Ligeris] liberis AEF1 (in rasura) L21L4P11V2 : //////lig/eris F2 : Liguris Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed Ligeris in Februis) : def. R

[70]

5

10

LIBRO TERCERO

en e larga, al cual si se le añade la sílaba rum forma el genitivo plural. Tiene la misma forma para el nominativo plural y para el nominativo y vocativo singular, mientras que termina el dativo y el ablativo plural con la sílaba bus, como facies, dies, spes, acies. Con todo, el uso ha hecho breves rei y spei, tal vez por ser monosílabos. De los nombres acabados con la letra s precedida de i, unos 302 aumentan las sílabas en los casos oblicuos, otros se mantienen en la medida del nominativo, al menos en singular.145 Así pues, de estos que no tienen aumento silábico dos son las variantes: la primera de género masculino, como scrobis, mentis, aunque Lucano haya dicho exiguam scrobem,146 del femenino 147 y del género común, como canis, iuvenis, cuya declinación es bien conocida. La segunda variante difiere de la anterior en que el ablativo acaba en la letra i, el acusativo en im, como los dos únicos masculinos Ligeris, Tiberis, los femeninos

145

Para el § 302, vid. Carisio I, 88 s.; Prisciano II, 248-252; Focas V, 418. Luc. VIII, 756: exigua trepidus posuit scrobe. Parece que se han perdido uno o más ejemplos tales como ‘avis, pestis, rudis’. Cf. Jürgensen, op. cit., p. 95. 146 147

[70]

LIBER TERTIVS

Tiberis, feminina clavis, pelvis, turris, sitis, tussis. Hanc rationem declinandi manifestam diminutio facit, quae i producta in omnibus istis pronuntiatur. Itaque quotiens dubitamus de nominis enuntiatione, diminutionem eius consulemus. Eorum, quae syllaba crescunt, species sunt duae, quarum altera corripit i litteram, in qua forma sunt masculina, sanguis, pulvis, lapis, feminina, cuspis, cassis, in quibus nihil interest, quod alia in declinatione i conservant, alia in e transeunt, item quod alia dis, alia ris syllaba in genetivo finiuntur. Altera species i litteram producit in nominativo, ut glis, lis, Samnis, quam et in obliquis

Tiberis] om. F1 : Tyberis L3P1Z Vicentina Mutinensis : Tyburis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed Tyberis in Februis) : def. R • feminina] femina P2 • clavis] clabis AR1 : cabis V21 • pelvis] plebis AR1 • turris] turis L21 : def. R • sitis] classis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed var. sitis in marg.) Vulcanius (sed var. sitis in marg.) Kopp : def. R • tussis] tusis L31P31 : cassis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. tussis in marg.) Grotius (sed var. tussis in marg.) Kopp : def. R • hanc] hunc A : han C1 : def. R • declinandi manifestam] manifestam declinandi V1 • declinandi] declinatio C11 : deconlinandi P21 : def. R • manifestam] manifestat A1 : manifestant A2 : faestam V21 • diminutio] deminutio L12 • i] om. Basileensis Lugdunensis : def. R • i producta] corruptum putaverunt Kopp et Dick • producta] pruducta P3 : def. R • pronuntiatur] pronunciantur Erfordensis • itaque] igitur S • quotiens] quoties C1L11P21 • dubitamus] cogitamus V1 • nominis] nominibus P31 : nominiuum V11 : nominum V12 Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : def. R • enuntiatione] nuntiatione D : ]one R • diminutionem] deminutionem L12 : dimminutionem P31 : diminutione S • consulemus] consulimus AEFL2L32L4P1R1V2 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : consolemus L11M11 • eorum] earum AL31P2P31R1 • quae] que C1 • crescunt] crescit EFL21L4P1P2R1V11V21 • duae] quinque V1 • corripit] corripitur Vulcanius • litteram] littera A • qua] quam E • sanguis, pulvis] pulvis, sanguis Erfordensis • sanguis] ut sanguis L3P3 Dick : sanguinis AL21P21R1 : saguinis B1 • cuspis] ut cuspis Dick : cupis AP31R1V21 • cassis] casis L31P31R1 • nihil interest] mutant masculina hoc Basileensis Lugdunensis • nihil] nichil EL4 • interest] est R1 • quod] hoc quod P32 Francofordiensis • dis] tis Basileensis Lugdunensis • ris syllaba] ris M1 : trissyllaba Vulcanius Grotius Kopp • in genetivo finiuntur] finiuntur in genitivo C1 • finiuntur C1L1 et omnes edd. excepto Eyssenhardt : finiatur EF1L4P11 : finiantur cett. codd. et ed. Eyssenhardt • i] is AB1C1DGL1L4P2R1V1Z : in is B2(sed in del. B3)L31P3 Erfordensis : s E : n.l. P11 • litteram] sillabam C1 : litteras P3 Erfordensis • producit bis scripsit V1 • in nominativo] om. P31 Erfordensis • ut] om. Vulcanius Grotius Eyssenhardt • glis, lis, Samnis] glis lis amnis B2SZ Eyssenhardt : gliris amnis ADEF1L4P11P21 : glis amnis B1 : glis samnis GM1R2 : gliris samnis F2P22V11 : glis isamnis L21 : glis gliris amnis P12 : gliri samnis R1 : glis gliris samnis V12 : glis, lis Vulcanius Grotius Kopp

[71]

5

LIBRO TERCERO

clavis, pelvis, turris, sitis, tussis. El modelo de esta declinación lo evidencia el diminutivo, el cual se pronuncia con i larga en todos estos nombres.148 Por tanto, cada vez que tengamos dudas sobre la pronunciación de un nombre, pensemos en su diminutivo. De los nombres que aumentan en una sílaba hay dos variantes, de las cuales una abrevia la letra i. En esta forma hay masculinos, sanguis, pulvis, lapis, y femeninos, cuspis, cassis, en los cuales no importa que unos conserven la i en su declinación y otros la conviertan en e, ni tampoco que unos acaben en el genitivo con la sílaba dis y otros con ris. La segunda variante alarga la letra i en el nominativo, como glis, lis,

148 Esa generalización no es cierta; pues clavicula, pelvicula, turricula y tussicula se pronuncian con i breve.

[71]

LIBER TERTIVS

similiter conservant, et in genetivo plurali i ante um syllabam dicimus glirium, litium, Samnitium, non ut superiora lapidum, cuspidum, cassidum. 303 S littera praecedente o terminatorum cum sit parvum discrimen, una species potest esse. Nam cum omnia in obliquis syllaba crescant, hoc differunt, quod quaedam in genetivo s litteram in t, quaedam in d, quaedam in r convertunt, ut nepos nepotis, custos custodis; monosyllaba masculina, ut flos floris, ros roris; item neutrum os oris. In ossibus autem nominativum consuetudo facit os contra rationem, quoniam in genetivo r non habet; sed nec ossum potest dici, quoniam neutra quae nominativo m terminantur bus syllabam non admittunt numero plurali. Ergo in monosyllabo analogia non tenetur.

similiter] simiter P31 • conservant] servant P3 Erfordensis : conservat R2 • et] ut L22L3 V22 : om. Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • plurali] plurale P21 • i] om. ABEFGL2P1P21RSV2Z : tantum V1 : L Vulcanius • dicimus] dicimus ut EL4P1 : dicimus enim F2 • glirium] glitium Francofordiensis • litium] lictium C1 : licium V2 • Samnitium] amnium ABDEF1L31L4M1P1P21R1SV1V21Z Eyssenhardt : samnium F2GL21P22 P31R2 Vicentina Mutinensis Francofordiensis : om. Vulcanius Grotius Kopp • cassidum] cassium n.f. B1 : caspidum caspidum V1 • 303 littera] litteram L1 Erfordensis • parvum] parum Z1 • cum omnia in obliquis] cum omni in obliquis M1 : cum ratio omnia in obliquis V21 : licet in obliquis casibus C1 Dick • crescant] crescunt C1E1P21R1 Dick : crescat V1 • hoc] tamen hoc C1 Dick • differunt] differre Erfordensis • quaedam] quidam E • in genetivo] in genetiva A : om. S • s litteram] litteram s D • s] om. AEF1L4P1P21P31R1V1V21 • litteram] littera E • in t] habent C1 : om. D • in d quaedam] in d Erfordensis : om. P31 • convertunt] convertant S • neutrum] neutra EFL4P1 • os] ut os C1 Dick • autem] tamen S • nominativum consuetudo facit os contra rationem] consuetudo facit contra rationem os nominativum C1 Dick • nominativum consuetudo] consuetudo nominativum V1 • os] hos L21 : sos n.f. F1 • r] t Francofordiensis : om. S • habet] habent AL3P3 • nec] nunc ABDEGL21L31L4M1P2P3R1SV1 et fort. F1 • potest] non potest B2SZ • dici] facere C1 Dick • neutra] et neutra Erfordensis • nominativo] in nominativo L22 • terminantur] terminatur L41 • admittunt] ammittunt EL2L4P1P21 : amittunt FGR • numero plurali] plurali numero S • numero] in numero L22 • in] om. P3 • monosyllabo] monosyllaba ADEFL1L21L3L4P1P2P3R1V1 : monosillaba C12 Erfor densis : monosyllabis Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • analogia] anomalia V1 • tenetur] tenentur P32

[72]

5

10

LIBRO TERCERO

Samnis, la cual conservan también así en los casos oblicuos, y en el genitivo plural con i delante de la sílaba um decimos glirium, litium, Samnitium; no como los anteriores lapidum, cuspidum, cassidum. De los nombres que terminan con la letra s precedida de o, se 303 puede hacer una sola categoría, pese a que exista una pequeña diferencia.149 Pues como todos aumentan una sílaba en los casos oblicuos, se diferencian en que en el genitivo unos convierten la letra s en t, otros en d, otros en r, como nepos nepotis, custos custodis; los monosílabos masculinos, como flos floris, ros roris y el monosílabo neutro os oris. En ossibus, en cambio, el uso hace el nominativo os en contra de la norma, porque en el genitivo no tiene r; pero tampoco puede decirse ossum, puesto que los neutros que en nominativo terminan en m, no admiten la sílaba bus en plural. Por tanto, en el monosílabo no se observa la analogía.

149

Para el § 303, vid. Carisio I, 91 s.; Prisciano II, 253-255; Focas V, 419, 3-9.

[72]

LIBER TERTIVS

304

S littera praecurrente u terminatorum species sunt sex. Prima genetivus i simplici, vocativus e terminantur, ut Marcus, Sextus, genetivus ut Marci, Sexti, vocativus ut Marce, Sexte. Secunda species a superiore hoc distat, quod genetivo i geminat et in vocativo i terminatur, ut Antonius, Iulius huius Antonii, Iulii facit et o Antoni, Iuli; in ceteris cum superiore consentiunt. Tertia species nominativum cum vocativo miscet et genetivo easdem litteras producte conservat, dativo u et i, ablativo u, accusativo um terminantur, ut senatus, fluctus, exercitus, quae pluraliter nominativum cum accusativo et vocativo in us productum agunt, genetivum in uum, dativum et ablativum in bus syllabam. Quarta species incrementum syllabae per obliquos casus accipit, ita tamen, ut aliquam varietatem inter se habeant, quaedam 304 littera] litteram L1SZ Erfordensis • praecurrente] praecedente Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • u] om. P11 • prima] in prima L22L3P3 Kopp Eyssenhardt • i] is C11 : i littera L3 : in i Erfordensis • simplici] simplicem AB1EGL4M1P21R1V1 : simplice D1F1P11P22 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • terminantur] terminatur L41P32V1V21 Vicentina Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • Sextus] sectus F1 • ut] om. M1 • Marci] Marcis L4P11 • Sexti] sexte P31 : secti F • vocativus] vocativos B1 : vocativo C1GL1L2P2RV2 • ut] u L11 : om. M1 • Marce] Marce Dick • Sexte] secte F1 • secunda species] secunda id est terminatur species C1 • genetivo] genitivus L2V1V2 : in genetivo L32 • in] om. C1L1 Dick Vandenkerckhoven • terminatur] terminantur P2 : termanatur A • Antonii, Iulii] antoni, iuli R1 : antoni, iulii Erfordensis • o] om. L41 • cum] ut D • consentiunt] consentit Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • nominativum] nominatium C1 : nominativo V21 : nominativi Erfordensis • genetivo] in genitivo L22 • producte] product B : producente Mutinensis Francofordiensis Vulcanius (sed var. producte in marg.) Grotius (sed var. producte in marg.) : produc n e Vicentina per incuriam • dativo] dativo et ablativo A : om. Erfordensis, sed dativum transposuit post i • ablativo u] om. R1 • ablativo] ablativum P32 : dativum ablativum Erfordensis • accusativo] accusativus EF : accusativum L11P32 Erfordensis • um] om. L11V21 • terminatur C1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick Vandenkerckhoven : terminat P32 : terminant P31 Erfordensis : terminantur cett. codd. et edd. Eyssenhardt Willis • quae] et L3 : quoniam F2 (var.) • nominativum] nominatium C1 • us] hus L4 • productum] productam EFL3L4P1V1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Dick Vandenkerckhoven • agunt] habent P1 • genitivum] genitium C1 • uum C1F2L1L3P3 Vicentina Erfordensis Dick Vandenkerckhoven Willis : um cett. codd. et edd. • dativum… incrementum] om. P31 • dativum] dativo V21 • ablativum] ablativo V21 • syllabam] syllaba ADEL1L2P1P2RV1V2 • incrementum] incrementem R1 • syllabae] om. C1 • accipit] accipiunt C1 • inter] in L31 • habeant] habent A • quaedam] quae M1

[73]

5

10

LIBRO TERCERO

Seis son las formas de los nombres que acaban con la letra s pre- 304 cedida de u.150 En la primera el genitivo termina con una i sola, el vocativo con e, como Marcus, Sextus, cuyos genitivos son Marci, Sexti y los vocativos Marce, Sexte. La segunda forma se aparta de la anterior en que gemina la i en el genitivo y termina en i en el vocativo, así Antonius, Iulius forman huius Antonii, Iulii y o Antoni, Iuli; en los demás casos coinciden con la anterior. La tercera forma hace coincidir el nominativo con el vocativo y en el genitivo conserva las mismas letras con alargamiento, en el dativo acaba en u más i, en el ablativo en u, en el acusativo en um, como senatus, fluctus, exercitus, que en plural terminan el nominativo junto con el acusativo y el vocativo en us alargado, el genitivo en uum, el dativo y el ablativo en la sílaba bus. La cuarta forma tiene incremento del número de sílabas en los casos oblicuos, de manera que, aunque presenten algunas diferencias

150 Para los §§ 304-305, vid. Carisio I, 41, 16-23; 44s.; 74; Prisciano II, 255-275; Focas V, 419 s.

[73]

LIBER TERTIVS

enim u litteram retinent alias correptam, alias productam, ut Ligus Liguris, palus paludis, virtus virtutis, quaedam eandem u litteram in e mutant, ut vetus veteris, Venus Veneris, quaedam in o, ut nemus nemoris, quae tamen uno modo declinantur. Laus et fraus cum sint monosyllaba et duas vocales habeant iunctas, in eadem specie habentur, quia similiter syllaba crescunt. Quinta species pronominum, quae us terminatur, ut unus, solus, totus, quae hoc modo declinantur: unus, unius, uni, unum, unus, ab uno, uni, unorum, unis, unos, uni, ab unis. Sexta in eus, ut hinnuleus, eculeus, et vocativo e littera geminata

u] ut R1 • litteram retinent… Ligus Liguris] om. V21 : def. R • litteram] littera A • eandem] om. C1P31 Kopp : del. Dick : def. R • e] e, o D : e vel o GM1P22 : e vel in o Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • vetus veteris, Venus Veneris] vetus veteris, nemus nemoris, Venus Veneris AB1EFGL4M1P1P2V11Z1 : vetus veteris, nemus, Venus Veneris L21 : vetus veteris, genus generis, Venus Veneris L3P3 Erfordensis Eyssenhardt : vetus veteres, nemus nemoris, Venus Veneris V21 : vetus veteris, Venus Veneris, nemus nemoris Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : vetus veteris, quaedam in o nemus, Venus Veneris L22V22 : def. R • quaedam in o, ut nemus nemoris B2C1L1P32Z2 Erfordensis Dick Vandenkerckhoven Willis : quaedam in o ut B1S : quaedam in o Z1 : om. cett. codd. et edd. : ]nemus[ R • quae] quaedam Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : def. R • tamen] etiam F : def. R • laus] ut laus V1 • et fraus] fraus L3 • sint] sit V1 : def. R • monosyllaba] monosyllabae L3P3 Vicentina Mutinensis Erfordensis Francofordiensis : def. R • duas] duos A : duales P31 : def. R • habeant] habent P31 : def. R • iunctas] iunctos A : iuctas V21 : def. R • eadem] eandem B1 : def. R • specie] speciem R • habentur] habetur V21 : def. R • quia] quae L3S Erfordensis : que P3 : qua P21 : def. R • similiter] om. AV21 : def. R • syllaba crescunt] crescunt syllaba L2 : def. R • terminatur] terminantur BL1SZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : def. R • solus, totus] totus, solus S Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • solus] sonus P11 • quae] de quae V21 : def. R • unum, unus] unum une L1L31G2M1 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : unum G1 • uni unorum] uniorum V21 : def. R • unis] unius B1 : def. R • uni] om. S : def. R • sexta] sexta species S • in L12L22L3P3V22 et omnes edd. : om. cett. codd. • hinnuleus Dick Vandenkerckhoven Willis : hinuleus D2P32 Erfordensis Kopp Eyssenhardt : ineuleus B1 : inules R : nucleus Jürgensen (p. 91) : inuleus cett. codd. et edd. • eculeus] equleus L3 : equuleus P11 Erfordensis Kopp : ecuuleus P12 : eculeus culleus L22 • et] a ABC11DEGM1P2SZ Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : om. L21P3 : def. R • geminata] gemina AL21V21 : def. R

[74]

5

LIBRO TERCERO

entre ellos, pues unos conservan la letra u unas veces breve, otras veces larga, como Ligus Liguris, palus paludis, virtus virtutis; otros cambian esa misma letra u en e, como vetus veteris, Venus Veneris; otros en o como nemus nemoris; sin embargo, todos se declinan de un mismo modo. Laus y fraus, a pesar de ser monosílabos y tener dos vocales juntas, se consideran dentro de esta misma categoría, porque presentan igualmente incremento silábico. La quinta forma es la de los pronombres, y termina en us, como unus, solus, totus, los cuales se declinan del siguiente modo: unus, unius, uni, unum, unus, ab uno, uni, unorum, unis, unos, uni, ab unis. La sexta forma termina en eus, como hinnuleus, eculeus, y en el vocativo acaban con la letra

[74]

LIBER TERTIVS

efferuntur, ut eculee, hinnulee; sed quidam malunt in eu, ut Tydeu, vocativo Graece dicere. 305 S littera finita praecedente i neutra monoptota sunt, ut tressis, sexis. S littera praecedente u duae species sunt: prima, quae in i genetivum agit et pluralem non habet, ut vulgus, pelagus (virus Lucretius viri dicit, quamquam rectius inflexum maneat); in secunda specie sunt quae per obliquos casus crescunt et genetivo singulari in ris litteras exeunt, ut genus, nemus, ex quibus quaedam u in e mutant, ut olus oleris, ulcus ulceris, quaedam in o, ut nemus nemoris, pecus pecoris. In dubitationem veniunt fenus et stercus, in e an in o mutent, quoniam quae in nus

efferuntur] efferunt D : def. R • eculee] eculeae F : equulee Erfordensis Kopp • hinnulee Dick Vandenkerckhoven Willis : hinulee D2P32 Erfordensis Kopp Eyssenhardt : inuleae F : nuclee Jürgensen (p. 91) : inulee cett. codd. et edd. • in eu] in u C1 : om. Erfordensis : def. R • Tydeu] tideu ADP1V2 Vicentina Erfordensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : def. R • vocativo] vocativum A Erfordensis : def. R • Graece] graecae B1 : def. R • 305 littera] litteram BSZ • finita] om. L3 • finita praecedente i] i praecedente finita Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • praecedente… s littera] om. P21 • monoptota] monoptata ABV2 : def. R • sunt] om. P3 : def. R • tressis] tresis B1DGL22L3M1P12V1V22Z1 : resis A : trissis Erfordensis : def. R • sexis] sessis C1L11 : def. R • littera] littera finita D : litteram L1 • duae species sunt] duae sunt species D • in] om. Z1 : def. R • i] om. P11 : def. R • agit] ait V21 • pelagus] pellagus S • virus] om. D : def. R • rectius] retius V21 : om. S • specie] species DP21V2 • ris] is A • litteras] litteris E : littera L41 • mutant] motant D • ut olus oleris, ulcus ulceris] ut vulnus, genus, ulcus ulceris, holus holeris C1 • olus oleris] holus holeris P22 • ulcus] om. V21 • ut] om. GL11 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis LugdunensisVulcanius Grotius Kopp • nemus nemoris] nemus nemos nemoris V1 • pecus pecoris] pectus pectoris GR2 : pecus pecoris, pectus pectoris M1 • dubitationem L1L31P3 Vicentina Mutinensis Erfordensis Kopp Dick Vandenkerckhoven Willis : dubitatione cett. codd. et edd. • fenus et stercus] stercus et foenus Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • fenus] foenus P1SZ : femus AP21R1 : ut fenus P3 : ut f nus Erfordensis • et] om. C1L31 P3 Erfordensis • in e an in o mutent] in e mutent an in o P3 Erfordensis • an in o] om. L31 • mutent] mutant L31 Francofordiensis : om. R1 • quoniam] quomodo Vulcanius Grotius • in nus C1L1L3P22P3 et omnes edd. exceptis Eyssenhardt et Kopp : in us A Kopp : nos R1V21 : in mus Vulcanius Grotius : nus cett. codd. et ed. Eyssenhardt

[75]

5

10

LIBRO TERCERO

e geminada, como eculee, hinnulee; pero algunos prefieren decir el vocativo a la griega, en eu, como Tydeu. Los nombres neutros acabados en la letra s precedida de i son 305 indeclinables, como tressis, sexis. Los acabados con la letra s precedida de u tienen dos formas: la primera la que termina en el genitivo en i y no tiene plural, como vulgus, pelagus (de virus Lucrecio151 dice viri, aunque es más correcto dejarlo sin declinar); en la segunda forma se incluyen los nombres que aumentan las sílabas en los casos oblicuos y en el genitivo singular terminan con las letras ris, como genus, nemus, de los cuales algunos cambian la u en e, como olus oleris, ulcus ulceris; otros en o, como nemus nemoris, pecus pecoris. Son objeto de duda fenus y stercus, si cambian en e o en o, porque los

151

Lucr. II, 476: taetri primordia viri.

[75]

LIBER TERTIVS

syllabam finiunt, u in e mutant, ut vulnus, genus, funus; et feneratus dicimus. Penus enim exemplo non debet nocere, cum inter dubia genera ponatur. Item veteres stercoratos agros dicebant, non sterceratos. 306 S littera finita nomina praecurrentibus n vel r omnia sunt unius generis, nisi quae ante s r habent. Interdum d recipiunt, ut socors socordis, interdum t, ut sollers, iners. In plurali quoque, excepto genetivo et accusativo, omnibus casibus similiter declinantur. Nam quaedam in um genetivo, accusativo in es exeunt, ut Mars, Arruns, quaedam in ium, ut sapiens, patiens, et ob hoc accusativi eorum in is exeunt. Pleraque autem ex his nomina tribus generibus communia

syllabam] syllaba B2 Eyssenhardt • finiunt] finiuntur B2C1L11P2Z Erfordensis Eyssenhardt : faciunt V1 • u] om. P31 • vulnus] vulgus V2 • funus] fenus B2GL1L31P3R2 Erfordensis : foenus M1S Vulcanius (var.) Grotius (var.) : faenus Z • feneratus] funeratus DL2L32V1V2 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : foeneratus M1S Vulcanius (var.) Grotius (var.) : feneratur R1 • penus Petersen (p. 48), quem Dick Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt : fenus BC1DEFGL1L2L3L4P2P32RS1V1V2Z1 Erfordensis Eyssenhardt : foenus M1P1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Kopp : funus AP31S2Z2(var.) • enim] om. L11 • stercoratos] sterceratos BE2FL2L32L4P1 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • sterceratos] stercoratos ABEFL2L32L4P11V2 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : sterceratos vel stercerotos C1 : sterceratus P21R : stercerotos L11P22 : stercoratus SZ • 306 littera finita] litteram finitam BZ • praecurrentibus] praecedentibus Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • omnia] omnes AB1EFL4P1P2P31R1V1 • sunt] sint V2 • ante] om. L31 • habent] habet C1 • socors socordis] soror socordis A : secors secordis Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • ut] et C11 • sollers] solers AP3RV1V21 : sollers, tis Erfordensis • et] om. L31P3 • casibus] om. L31P31 • um] ium A • genetivo] in genetivo Z1 • accusativo] et accusativo EFL4P1 • accusativo in es] accusationes P21 • in es] in s L1 • exeunt] exseunt F • Mars] mar S • Arruns] aruns L1M11P22 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : arrions fort. P31 : arons P32 • quaedam] quae M1 • ium] tum B2EFL4R1 V21Z Vulcanius (var.) Grotius (var.) : tium L2P22V22 : ium vel tum M1 • sapiens, patiens] patiens, sapiens EFL4 • ob hoc] ab hoc D : oboc L21L4P11 • accusativi] accusativum Erfordensis • is] his EFL4P11Z • pleraque] pluraque L21 : pleraque i R : n.l. P31 • ex his nomina] nomina ex his M1 • his] is L4

[76]

5

10

LIBRO TERCERO

que acaban en la sílaba nus cambian la u en e, como vulnus, genus, funus; también decimos feneratus. Pues el caso de penus no rompe la regla, ya que se pone entre los casos dudosos. Asimismo, los antiguos decían stercoratos agros, no sterceratos. Los nombres acabados con la letra s precedida de n o r son todos 306 de una misma clase, salvo los que tienen una r delante de la s.152 Estos a veces toman una d, como socors socordis; a veces una t, como sollers, iners. También en plural se declinan del mismo modo en todos los casos, exceptuados el genitivo y el acusativo. Pues algunos terminan el genitivo en um, el acusativo en es, como Mars, Arruns; otros en ium, como sapiens, patiens, y por ello sus acusativos acaban en is. Pero la mayoría de los nombres de este grupo son comunes a los tres

152

Para el § 306, vid. Prisciano II, 281, 10 y 282.

[76]

LIBER TERTIVS

sunt, et i litteram, quam habent neutra in nominativo plurali, dant etiam genetivis reliquorum generum cum quibus communia sunt. 307 T littera neutra tantum nomina quaedam pauca finiuntur, ut git, quod non declinatur, et caput, sinciput. Quidam, cum lac dicunt, adiciunt t propter quod facit lactis; sed Vergilius: lac mihi non aestate novum, non frigore defit, quippe cum nulla apud nos nomina in duas mutas exeant. Et ideo veteres lacte in nominativo dixerunt. 308 X littera terminatorum quaedam in genetivo plurali, in quibus onmia communia, in ium exeunt, ob hoc accusativo in i et s; plurima vero genetivo in u et m non praecurrente i, et ob hoc in e et s in accusativo exeunt. Nam in reliquis consentiunt, utpote cum singulariter omnia

et i litteram… communia sunt] om. L11 • i] n ABDEFGL21L4M1P1RSV11Z Erfordensis Vulcanius : non P31 • quam] quae R1 • habent] om. S • in] om. C1DP2 • plurali] plurale G : plarali R1 • communia] cummunia P1 • 307 declinatur] declinantur AR1 : declinabitur L11M1 • et] ut ABC1DEFL11L2L4 P1P2RSV1V2Z Erfordensis Vulcanius : om. GM1 • caput, sinciput] sinciput, caput M1 • sinciput] om. C1 : sincipit V21 • adiciunt] adiiciunt Vicentina Mutinensis Francofordiensis : adiungunt S • propter quod facit] propterea quod faciat Grotius (in Februis) • facit] faciunt E1 • Vergilius] virgam L4 • lac] la P1 • mihi] michi L12 • defit] desit DS • quippe cum nulla] om. A • mutas] mutant L2 • exeant] exeunt C1FL11L41V1 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • lacte] lactae V21 • in] del. P12 • in nominativo dixerunt] dixerunt in nominativo C1 • 308 terminatorum] om. L21 • communia] comunia C1 : communia nomina Erfordensis • in ium] in ium vel um M1 • ob hoc] ab hoc P31 : oboc P11 : et ob hoc C1DF2L1 P22 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick Vandenkerckhoven • in i et s] exeunt in i et in s L3P31 Erfordensis : exeunt in i et s P32 • i] e D • vero] tamen S : om. G1 • genetivo] om. AM1SV11 • u] i EF1L4R1 et fort. P11 • et m] et in m L3 Erfordensis • non] om. C1 • praecurrente] praecurente P2 : praeeunte Vicentina Mutinensis Vulcanius Grotius Kopp • i] om. S • ob hoc] oboc P1 : ab hoc A • in accusativo exeunt] exeunt in accusativo C1 : accusativo exeunt ABDEFL1L2L3M1P1P3RSV1V2 Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven • utpote] ut pute AR • cum] om. L1L21

[77]

5

10

LIBRO TERCERO

géneros, y la letra i que los neutros tienen en el nominativo plural, se la ceden también a los genitivos de los demás géneros con los que son comunes. Con la letra t terminan solamente unos pocos nombres neutros, 307 como git, que no se declina, y caput, sinciput.153 Algunos cuando dicen lac, añaden una t, debido a que forma lactis; pero Virgilio escribe: lac mihi non aestate novum, non frigore defit,154 ya que ningún nombre en latín acaba con dos mudas, y por ello los antiguos dijeron lacte en el nominativo. De los nombres que terminan con la letra x algunos, entre los 308 cuales se encuentran todos los de género común, en el genitivo plural terminan en ium; por ello en el acusativo terminan en i y s; pero la mayoría termina en u y m sin que preceda i, y por ello terminan en el acusativo en e y s.155 En lo que respecta a los demás casos coinciden,

153 Para el § 307, vid. Carisio I, 102, 4-11; Prisciano II, 212, 4 y 214, 3; Probo IV 31, 20-23 y 7, 4-9; Focas V, 421, 28; Cledonio V, 48, 21; Sacerdote VI, 471, 24 - 472, 4 y 482, 27. 154 Verg. Ec. II, 22. 155 Para el § 308, vid. Carisio I, 87, 8; 88, 5; 92, 17; Prisciano II, 278 - 280; Probo IV, 31, 29; Focas V, 420, 23 - 421, 27.

[77]

LIBER TERTIVS

nominativo habeant x, genetivum in i et s agant, dativum in i litteram, ablativum in e finiant adiectaque m accusativum definiant impleantque, pluraliter vero dativum ablativumque bus syllaba finiunt. Nam de ceteris quibus dissident, veteres quidem atrocum et ferocum, qua ratione omnium x littera finitorum una species videbitur. Huic x litterae omnes vocales praeferuntur, ut capax, frutex, pernix, atrox, redux.

nominativo habeant x] x nominativo habent A : nominativo x habeant L12L32P32 Erfordensis • nominativo] in nominativo L2V22 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : a nominativo Erfordensis : nominativo et vocativo Jürgensen (p. 95) ex Cassiodoro • habeant] habent AL2P21 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • x] om. C1EF1L11L31L4P1P31R1 V11V21 • genetivum] exeunt genetivum Vicentina Mutinensis Francofordiensis : exigunt genetivum Basileensis Lugdunensis • in] om. P21 • agant] agunt F2P1V2 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • dativum] in dativum V2 • in i litteram C1DL2RV2 et fere omnes edd. : in i littera ABEFGL1L3L4P1P2P3SV1Z Eyssenhardt : in i M1 : i littera Willis • ablativum] et ablativum ADEFL3L4P1 • in e L22M1R2SV22 Jürgensen (p. 96) : e AB2F2GL1L21V12Z Vulcanius Grotius Eyssenhardt Dick Willis : i vel e C1 : in e vel in i L3P32 : in e vel i P22 Kopp : e vel i Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : om. B1DEF1L4P1P31R1 V11V21 : n.l. P21 • finiant AC1L1P22 Dick Willis : definiant BDEGL2L4M1P12SV1V2Z et fort. P21 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Jürgensen (p. 96) Vandenkerckhoven : diffiniant L32 et fort. P11 : difiniant R : definiunt FP3 : diffiniunt L31 : diffiniunt in e vel in i Erfordensis • adiectaque m accusativum definiant bis scripsit L11 • accusativum] causativum A • definiant] diffiniant P1 : difiniant R : definiunt P3 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : diffiniunt Erfordensis • impleantque] implentque L3P3 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : impleaque P11 • dativum ablativumque bus] dativum et ablativum bus BS Eyssenhardt : dativum et ablativum quae bus EF1 : dativum et ablativumque bus L4P2V1 : dativum et ablativum in bus P1 Erfordensis : dativum ablativum quia bus n.f. P31 : dativum ablativum quibus R1V21 : dativum et ablativum utique bus Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : ablativumque bus Vulcanius • syllaba] syllabus syllaba V21 : sillabam Erfordensis : sylla B • finiunt] fiunt L3P31 • quibus] de quibus Eyssenhardt (1883, p. 639 et 1866) : def. R • dissident] disident P12 : desident P3 : def. R • quidem C1L11L3 Erfordensis Dick Willis : quidam dixerunt SZ : quidam cett. codd. et edd. : def. R • et] om. S : def. R • littera] littere P31 : def. R • finitorum… x litterae] om. L31P31 : def. R • huic] uic P11 : huc V2 : huic enim Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • praeferuntur] preferentur V21 : def. R • capax] pax AL4 : pax vel capax FE : def. R

[78]

5

LIBRO TERCERO

ya que en singular todos tienen en el nominativo x, el genitivo lo terminan en i y s, el dativo con la letra i, el ablativo lo acaban con e, y con la adición de m terminan y forman el acusativo; en cuanto al plural acaban el dativo y el ablativo con la sílaba bus. Respecto a los demás casos en los que difieren, los antiguos de hecho decían atrocum y ferocum, criterio con el que parecerá una sola la forma de todos los nombres acabados con la letra x. A esta letra x se pueden anteponer todas las vocales, como capax, frutex, pernix, atrox, redux.

[78]

LIBER TERTIVS

Ex his nominibus quaedam in nominativo producuntur, quaedam corripiuntur, quaedam consentiunt in nominativo, in obliquis dissentiunt. Fax enim et rapax, item rex et pumex, item nux et lux primam positionem variant; at nix et nutrix, item nox et atrox sic in prima positione consentiunt, ut discrepent per obliquos. Et illud animadvertendum est, quaedam ex his x litteram in g, quaedam in c per declinationes compellere. Lex enim legis, grex gregis facit, at pix picis, nux nucis. Nam in his, quae non sunt monosyllaba, numquam non x littera genetivo in c convertitur, ut frutex fruticis, ferox ferocis. Supellex autem et senex et nix privilegio quodam contra rationem declinantur, quoniam supellex duabus syllabis crescit, quod vetat ratio, ex his] ex is L4 : om. A : def. R • nominibus] omnibus Francofordiensis • quaedam DF2GL32M1P12 et edd. recentiores : quae cett. codd. et edd. Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : sunt quae fort. legendum susp. Willis in notis : def. R • quaedam corripiuntur, quaedam consentiunt] quidam corripiuntur, quidam consentiunt A : def. R • in obliquis] quaedam in obliquis A : in reliquis obliquis V1 : in obliquis autem Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • dissentiunt] desentiunt P3 : consentiunt A : def. R • fax Petersen (p. 49), quem Willis secutus est : pax omnes codd. et edd. : def. R • enim] et enim L11 : def. R • rex et pumex] pumex et rex S : def. R • nux et lux] nux, dux et lux Erfordensis : def. R • nux] nix C11 • lux] dux L3 • at] om. AV21 : def. R • nix] nix et nux V11 • sic] sit A : sic enim Vicentina Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : def. R • animadvertendum est quaedam] om. L31P31 : def. R • animadvertendum] advertendum EFL4P11 : animaadvertendum P21 • quaedam] quidam A • his] is BL4 • x] ex L4 • litteram] litteram quaedam B1EF1GL2L31L4M1P11P2 P31RV1V21 : litteram in s quaedam F2P12 • in g] ut lex, in g Erfordensis • quaedam] et quaedam Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • (de)clinationes compellere… facit, at] om. P31 • grex] om. V21 • gregis] grexis V1 • at] ut AL3 Dick : a B1: et Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : om. C1L11 : def. R • picis] om. V11 : def. R • nucis] nicis V21 : def. R • in] om. F : def. R • monosyllaba] monosyllaba in quibus L31 • numquam non] nonnumquam B2L22L3SV22Z Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Grotius Kopp Eyssenhardt : numquam L21V21 : in quibus n (in rasura) numquam P31 : in quibus numquam non Erfordensis • non] om. P31 Vulcanius : def. R • x] ex AL4 : in x B2SZ : n.l. L21 : def. R • convertitur] vertitur L3P3 : def. R • ferocis] feroxcis C11 : ferocis facit Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • supellex] supplex V1V21 : def. R • et nix… et senex] om. P31 • nix] nux EL4 : def. R • privilegio] privigilio C1 : praevilegio D : et privilegio V1 • supellex] supplex V11 • crescit] crescit in genitivo C1

[79]

5

10

LIBRO TERCERO

De estos nombres unos se alargan en nominativo, otros se abrevian; algunos coinciden en el nominativo, pero difieren en los casos oblicuos. De hecho fax156 y rapax, y lo mismo rex y pumex, y también nux y lux son diferentes en el nominativo;157 en cambio nix y nutrix, e igualmente nox y atrox lo mismo que coinciden en el nominativo discrepan en los casos oblicuos.158 Y también se debe señalar que algunos de estos nombres en sus declinaciones transforman la letra x en g, y otros en c. De hecho, lex forma legis; grex, gregis; pero pix, picis; nux, nucis. Pues en los que no son monosílabos la letra x siempre se convierte en c en el genitivo, como frutex fruticis, ferox ferocis. Sin embargo, supellex, senex y nix por un cierto privilegio se declinan fuera de la norma, ya que supellex aumenta dos sílabas, algo que

156 Todos los manuscritos recogen la forma pax; sin embargo, el contexto exige un monosílabo que abrevie la vocal a en los casos oblicuos, como fax, pues pax la mantiene larga. 157 Rapax, rex y lux tienen la vocal final larga por naturaleza, a diferencia de fax, pumex y nux, donde la vocal final es larga por posición, de ahí que se abrevie en los casos oblicuos. 158 Parece que ahora el criterio es exclusivamente morfológico, pues nix y nox presentan los genitivos nivis y noctis, que por razones fonéticas se diferencian de las formas nutricis y atrocis.

[79]

LIBER TERTIVS

et senex, ut in nominativo, ita in genetivo disyllabus manet, cum omnia x littera terminata crescant. Et nix nec in c convertitur ut pix, nec in g ut rex, sed in v, cum consonans in vocalem transire non possit. In plurali autem genetivo ablativus singularis formas vertit; nam in a aut o terminatus in rum exit, e correpta in um, producta in rum, i terminatus in ium, u terminatus in uum. Dativus et ablativus pluralis item aut in is exeunt aut in bus, quae praecepta in scholis sunt tritiora. Sed quotiens in is exeunt, longa syllaba terminantur, quotiens in bus, brevi.

ut] om. EF1V11L3L4 P11 • ita in] item ABDEGM1P2P3RZ Eyssenhardt : ita F1V1 : et L3 : in L4 : item in S Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • disyllabus] dissyllabus BV1 : dissillabus E2L4 : dissilabus E1 : dissyllabum L3R2S Vicentina Basileensis Lugdunensis Vulcanius Kopp Eyssenhardt Dick : disyllabis R1 : dissyllabis GM1 • omnia] nomina C1 • littera] om. EFL41 • crescant] crescunt B1 : crescat R1 • et] ut Vulcanius • nix] nux R1 • convertitur ut pix] ut pix convertitur M1 • convertitur] vertitur L3P3 : convertit fort. legendum susp. Willis in notis • ut pix] om. L4 • in ante g om. M1 • sed] si P1 • in v, cum] in cum u A • cum consonans] consonantis B1 : consonans cum S Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Grotius Kopp : consonens V21 • cum] nam V12 : om. B1L21L31P21P31R1 V11V21 : • genetivo ablativus] genitivos et ablativos Grotius (in Februis) • formas] formam Vulcanius Grotius : forma Grotius (in Februis) • vertit] convertit L3 • nam in a] nam cum in a L3P3 : nam cum r, n, a Erfordensis • o] in o AB2DEFL4P1P3RSV2Z Erfordensis • terminatus] terminatur P3 : terminatis F1 • in rum exit… u terminatus] om. P21 • rum] um C1 • exit, e correpta in um, producta in rum] om. R1 • producta in rum] productarum P11 • i terminatus… terminatus in uum] om. C1 • i] t R1 • terminatus] termitus P11 • in ium] in uum ium A : in um P31 : ium BGL2SV1V2Z • u terminatus in uum] om. A • in uum] uum S : in um Basileensis Lugdunensis • pluralis] u terminatus in pluralis A : plurales E2C1L12 Vicentina Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : plures E1 • item] om. C1 Erfordensis : del. Dick • is] his L21P11P31V1 • exeunt aut in bus] aut in bus exeunt L3 • in bus] bus V2 : in ibus Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • scholis] scolis AC1EFGL1L22M1P1RV2Z Erfordensis • sed] om. L31 • quotiens in is exeunt, longa syllaba terminantur] om. L31P31 • quotiens] cotiens C1 • in is exeunt… quotiens] om. V21 • is] his L21P11Z • exeunt B3C1L12Z et omnes edd. : eiciunt AB2DEFGL11L2L32L4M1 P1P2P32RV1V2 : eiceunt B1

[80]

5

LIBRO TERCERO

prohíbe la norma; y senex permanece bisílabo en el genitivo, igual que en el nominativo, a pesar de que todos los nombres acabados con la letra x tienen incremento silábico; y nix ni cambia en c, como pix, ni en g, como rex, sino en v, aun cuando una consonante no puede convertirse en vocal. El genitivo plural se forma sobre el ablativo singular; pues si acaba en a o en o la desinencia es rum; si acaba en e breve es um; si en e larga es rum; si termina en i es ium; si acaba en u es uum. El dativo y el ablativo plurales terminan tanto en is como en bus, preceptos estos que en las escuelas son bastante usados. Pero siempre que toman desinencia is, terminan con una sílaba larga; siempre que toman bus terminan con una breve.

[80]

LIBER TERTIVS

309

Decursis nominum regulis aequum est consequenter adicere canonas[que] verborum. Genera verborum sunt quinque: activum, passivum, neutrum, commune, deponens. Activum est quod in o exit et agendi significationem habet, ut lego, scribo; passivum in r et patientis significationem monstrat, ut scribor, caedor; neutrum in o et neque agentis neque patientis plenam significationem habet, ut sudo, dormio; nescias enim agat quis an patiatur. Commune et deponens in r exit, sed hoc interest, quod in communi duo sunt significatus et agentis

309 ante decursis titulum de verbo add. DEFL4P1 • decursis] decursus B1 : discursis V2 • nominum AC1L1P22V12 et fere omnes edd. : nominibus RSZ1 : nominis cett. codd. et edd. Erfordensis Eyssenhardt • decursis nominum regulis] decursis regulis nominis L2 • aequum] aequm L4R1 • consequenter Jürgensen (p. 92), quem Dick et Willis secuti sunt : cum sequentia P1 : consequentia cett. codd. et edd. • adicere canonas[que] Dick et Willis : adicere canones Jürgensen (p. 92) : dicere canonasque ABC1DEFL11L2L4P1 P2R1SV2Z Erfordensis Vandenkerckhoven : dicere canonesque GL12L3M1P3R2V1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • ante genera titulum de verbo add. GM1 • sunt B2C1L1SZ et omnes edd. : post quinque add. F2L22 : om. cett. codd. • neutrum] neutram B1P21 • commune] commone V21 • deponens] et deponens Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • quod] quo L11 • exit] exiit B1 • agendi] agentis C1 Dick Vandenkerckhoven • habet] habent AP11 • lego] longo L41 • post scribo add. canto et caetera huiusmodi Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • passivum] passium P2 : passivum vero Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • in] om. R1 • r] er F • patientis] patiens AL11 • monstrat] habet monstrat A : demonstrat L2V22 • scribor] om. Erfordensis • caedor] legor C1L12L3P3 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Vulcanius Grotius Kopp Dick Vandenkerckhoven : lego Basileensis Lugdunensis • habet] om. A • sudo] do L41 • nescias] nescio C1GL1L3M1P22P3R2 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Dick • agat] agit SZ2 : vel agat V1 : hagit Z1 : habeat B1 : habet P21R1 • an] aut EFL4 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • patiatur] patitur S • r] er FV1 • exit] exeunt C1 Dick • sed] si EL41 • in] om. AL31P31 • communi] commune V21 • duo] duae B2EFGL2L32L4M1P1R2SV1V2Z Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Jürgensen (p. 96) • sunt] sint Erfordensis : om. Z1 • significatus] significationes BDEFGL2L32L4M1R2SV1V2Z Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : significativa P31 Erfordensis • et ante agentis om. C1L12L3SZ Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Grotius Kopp : del. P32

[81]

5

LIBRO TERCERO

LA

FLEXIÓN VERBAL.

CLASES

DE VERBOS

Tras repasar las reglas de los nombres es razonable añadir a 309 continuación los cánones de los verbos.159 Hay cinco clases de verbos: activo, pasivo, neutro, común y deponente. Activo es el que termina en o y tiene el significado de acción, como lego, scribo; el pasivo termina en r y muestra significado de paciente, como scribor, caedor; el neutro acaba en o y no tiene un significado pleno ni de agente ni de paciente, como sudo, dormio; pues no se sabe si uno realiza o padece la acción. El común y el deponente acaban en r, pero se diferencian en que el común tiene el doble significado de agente y de

159

Para el § 309, vid. Carisio I, 164, 16 y Diomedes I, 336, 19.

[81]

LIBER TERTIVS

et patientis; cum dicimus enim osculor, nescias utrum osculor te an osculor a te. In deponenti autem aut agentis effectus est, ut luctor, aut patientis, ut morior. Est etiam impersonale, ut sudatur, curritur, quod ideo sic vocatur, quod, cum omnes personas contineat, nullam habet certam. 310 Verborum autem modi sunt quinque; sed alii sex, alii septem, alii octo, alii novem, pauci decem esse dixerunt. Qui vero quinque dicunt, hos aiunt: indicativum, imperativum, optativum, coniunctivum, infinitum, quem et perpetuum dicimus. Qui sex memorant, addunt promissivum; qui septem, impersonalem; qui octo, percunctativum; qui novem, subiunctivum, et a coniunctivo eum separant; qui decem, etiam hortativum ascribunt; sed hos superflue adiectos ratio non admittit.

cum] om. L31P31 Dick : con R1 • dicimus enim] enim dicimus Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • enim] om. EFL41 • osculor, nescias utrum] om. L21L31P31Dick • nescias] nescis B2C1GL1M1P2R2V12 Francofordiensis Eyssenhardt : neas R1 : nes B1V11 • utrum] ut cum B1 : ut sum R1 : cum B2, sed denuo utrum corr. B3 : utrum potius Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • osculor te] oscolor te D • an] et L31 Dick • in] om. B2SZ • deponenti] deponens B2SZ : deponentia P31 • aut agentis] ut agentis B1L11 : agentis V11 • effectus] affectus C1EF1L4 Dick et fort. P11 : effectis D1 • ut morior] om. L11 • etiam] enim AEFL4P1 • impersonale] personale P21 • ut sudatur bis scripsit L21 : ut sudatus E • sudatur, curritur] curritur, sudatur Erfordensis • ideo] om. L31P31 • cum] om. L11 • nullam] nullum L4 Eyssenhardt per incuriam • habet certam] habeat certam ARV2 : certam habet EFL4P1 • 310 modi] modis A • alii sex] aliis sex A : aliis ex L41 • pauci] alii C1 : pauci etiam Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • decem] decim M1 • esse] om. Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • dicunt] dixerunt C1D Dick • hos] hoc Erfordensis • aiunt] agunt B1P11 • optativum] optatium R : optati G • coniunctivum] iunctativum D • infinitum] infinitivum BC1EFG L1L2L3M1P1P3SV2Z Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven • perpetuum] pertuum L21 • dicimus] om. P11 • qui sex memorant… octo percunctativum] om. A • sex] sex esse V1 • memorant] memorantur C1 • percunctativum] percontativum BEFL2L32M1P1P21 : perconiunctativum V1 • subiunctivum L31V11 et coni. Kopp in notis, quem Dick Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt : subiectivum cett. codd. et edd. • coniunctivo] coniunctativo DV1 Erfordensis • qui decem] qui enim decem A • etiam] om. Kopp • hortativum] ortativum A1BEL11L4FP2V12V2 : orativum C1L31P31V11 • ascribunt] adscribunt AEFL4P1RV1 Dick Vandenkerckhoven : asscribunt DL2L3P22P3V2 • hos] os P11 : hoc Erfordensis : om. M11 • superflue] superfluae B1P3 : super E • adiectos] adiunctos GM1R2 : ut adiectos L4 • admittit] amittit B1R1 : ammittit EM1P21

[82]

5

10

LIBRO TERCERO

paciente; pues cuando decimos osculor, no se sabe si es yo te beso o ‘yo soy besado por ti’. En cambio, en el deponente la realización es o de agente, como luctor, o de paciente, como morior. Está también el impersonal, como sudatur, curritur, que recibe este nombre precisamente porque, a pesar de englobar a todas las personas, no tiene ninguna determinada. MODOS Los modos de los verbos son cinco; pero algunos han dicho que 310 son seis, otros que siete, otros que ocho, otros que nueve y unos pocos que diez.160 Quienes dicen que son cinco nombran los siguientes: indicativo, imperativo, optativo, conjuntivo e infinito, al que también llamamos perpetuo. Los que mencionan seis añaden el promisivo; los que mencionan siete, el impersonal; los que ocho, el interrogativo; los que nueve, el subjuntivo, y lo distinguen del conjuntivo; los que diez, añaden también el exhortativo; pero la norma no acepta estos modos añadidos innecesariamente.

160

Cf. Diomedes I, 338, 6 ss.

[82]

LIBER TERTIVS

311

Coniugationes autem, quas Graeci συζυγίας appellant, tres esse non dubium est, quae in verbis activis neutralibusve in secunda persona tempore praesenti monstrantur. Nam quotiens finalis syllaba in as exit, prima est; in es, secunda; in is, tertia, ut cantas, vides, audis, si producta sit haec tertia; nam si correpta sit, curris. Harum omnium coniugationum verba in prima positione ante ultimam litteram tres tantum vocales recipiunt e, i, u, ut sedeo, lanio, irruo, consonantes autem omnes exceptis f, k et q, ut libo, vaco, cado, lego, traho, impello, amo, cano, scalpo, curro, lasso, peto, nexo. His accedunt i et v loco consonantium positae, ut aio, adiuvo. Sed nec f excludunt, cum dicamus triumfo, quamquam a Graecis veniat et per p et h potius conscribatur; praeterea ab eo quod dicimus faris et fatur primam verbi personam volunt for. Et de q littera dubitatur, nam dicimus eliquo et 311 quas] quos A • Graeci] gregi L21 • συζυγίας omnes edd. excepta Erfordense : sinzigias AGL21L41P12 : sinzygias R2 : synzygias BM1 : sinzigyas E : synsygias D : synsigias P2 : sinzugias C1FL22L3P3SZ Erfordensis : synzugias L11V2 : synsugias L12 : senzigias L42 : sinzigeas P11 : singygias R1 : singugias V1 • non bis scripsit G • neutralibusve] neutralibusque Willis • persona] persone L4 • monstrantur] mostratur M1 : def. R • in as] sinas A : def. R • exit] exiit M11 : def. R • est] om. A Basileensis Lugdunensis : def. R • in es, secunda] secunda in es L3 : def. R • si] sic C1 Dick Vandenkerckhoven • si producta] N si producta P11 : def. R • sit] sunt V21 : def. R • curris] curris Dick • harum] arum P11 : def. R • coniugationum] coniunctionum GP1P21 : coniuntionum M1 : def. R • omnes] om. A : def. R • f, k et q] k et q AL22 Vulcanius : f, k, q D : f et k et q EFL4P12 : e, r et q Francofordiensis : def. R • libo] bibo EFL4 : def. R • vaco] baco A : voco C1DL11L2P12P32V1V2 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Dick Vandenkerckhoven : def. R • cado] do L3P31 • traho] trao P11 : def. R • amo] ama V21 : demo P32 : amo, demo Erfordensis : om. L31P31 : def. R • scalpo] sculpo A : scilpo M1 : def. R • curro] curo L31P31 : def. R • nexo] exeo A : n ex P21 : vexo Kopp : def. R • accedunt DF2 Kopp et edd. recentiores : ascendunt L3 : accidunt cett. codd. et edd. • positae] possitae L3 : posite P3 : posito A : def. R • adiuvo] aiuvo V21 : def. R • dicamus] dicimus L1P22 Erfordensis • triumfo] triumpho AB2C1L1L3P3SZ Erfordensis : trimfo B1 • veniat B2C1L12P32SZ et omnes edd. : veniant P1 : veniunt ADL11L31P2P31V1 : venit B1E2FGL2L32L4M1V2 : vent E1 : veniant talia verba coni. Bentley : def. R • et per] quae per L3 : def. R • p et h] p t h A : p et hy L4 : p h M1 : def. R • conscribatur] conscribantur AC1DL11P2V1 : conscribuntur L3P31 : scribatur EFG1L41V2 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : scribantur P1 : ]bantur R1 : ]batur R2 • ab eo] habeo L4 • personam] perso personam E : def. R • et] om. L3P31 Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • de q] d qu A : de que B1 : que de L41 : que de q L42 : de Francofordiensis • eliquo] eloquio A : def. R

[83]

5

10

LIBRO TERCERO

CONJUGACIONES Ahora bien, no hay duda de que las conjugaciones, a las que los 311 griegos llaman συζυγίας, son tres, las cuales se manifiestan en los verbos activos y neutros en la segunda persona del tiempo presente.161 Pues siempre que la sílaba final termina en as, es la primera conjugación; en es, la segunda; en is, la tercera, como cantas, vides, audis, en caso de ser la tercera larga; pues si es la tercera breve, curris. Los verbos de todas estas conjugaciones en la primera persona admiten delante de la última letra únicamente tres vocales: e, i, u, como sedeo, lanio, irruo; en cambio admiten todas las consonantes, salvo f, k y q, como libo, vaco, cado, lego, traho, impello, amo, cano, scalpo, curro, lasso, peto, nexo. A estas se añaden i y v en uso consonántico, como aio, adiuvo. Pero ni siquiera se excluye la f, pues decimos triumfo, aunque sea de origen griego y se escriba más correctamente con ph; además debido a que decimos faris y fatur, se reivindica una primera persona del verbo for. Incluso acerca de la letra q hay dudas, pues

161

Cf. Carisio I, 175, 29 - 176, 2.

[83]

LIBER TERTIVS

aequo, et in huiusmodi verbis u littera nec vocalis locum, ut est irruo, nec consonantis, ut est adiuvo, valet obtinere. 312 Harum omnium coniugationum in declinando formae sunt triginta sex, exceptis defectivis et impersonalibus et inchoativis. Primae coniugationis verba, quae vel o littera nulla alia praecedente vocali terminantur vel praeeunte vocali qualibet, formas habent quattuor. Secundae coniugationis verba formas habent septem. Tertiae coniugationis correptae verba formas habent viginti. Sic quaecumque verba indicativo modo tempore praesenti persona prima io litteris terminantur, formas habent sex; quae uo, formas habent duas; quae nulla praecedente vocali o littera terminantur, formas habent duodecim. Tertiae coniugationis productae verba, quae indicativo modo tempore

huiusmodi] eius modi P1 • u] om. L21 • vocalis] vocales D1 • locum] locum posita P11 : def. R • irruo] inruo BEL3L4P3 : def. R • nec] nec est Francofordiensis • consonantis] consonantes A • adiuvo] adiuvat M1 • valet C1L1P22 Dick Vandenkerckhoven Willis : veleat V21 : valeat cett. codd. et edd. • obtinere] optinere BEFGL1L4P1P2V1 Erfordensis Eyssenhardt • 312 harum] arum P11 • coniugationum] post declinando transposuit ed. Erfordensis • in declinando] inclinando B1 : in declinantur V21 : ]linando R • triginta sex] XXXVI AF Erfordensis : triginta V B2 : triginta quinque SZ : XXVI L41 • defectivis] defectativis G • impersonalibus] impersonalis L41 : imp r P31 • et] om. P31 • inchoativis] incoativis C1L21L4P1P3 • littera] littere AB1 • nulla] anulla B1 : vel GM1 : om. AC1EF1L11L31L41V21P2P31RV1 Erfordensis Dick • alia] alia non C1L1P22 Dick : om. P31Z1 Erfordensis • terminantur vel praeeunte vocali] om. C1G1 • praeeunte] praeunte M1 : nulla praeeunte L31P31 : nulla alia praeeunte Erfordensis • habent] habet B1EF1GL21L3L4M1P11P21P31RV1V21 • secundae coniugationis verba formas habent septem] om. BDEFGL21L4M1P1SZ : secunde vel tertie Erfordensis • coniugationis verba formas habent septem tertiae] om.V1 • verba formas habent septem tertiae coniugationis] verba C1 : coniugationis L1 : om. AP2P3R1V21 • verba] et correpte verba L31 • septem] sex Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • septem tertiae… formas habent] om. L31 • coniugationis] coniugationes L21 : congugationis E • correptae] et correptae C1L1 : correpta Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed correptae in Februis) • sic] sicut F • quaecumque] quaeque V11 • verba] om. C1 • prima] om. L3 • io] in io Francofordiensis • litteris] litteras D1 • sex] XII C1 : quinque P21 • quae uo… formas habent quinque] om. P21 • quae uo… formas habent duodecim] om. V1 • uo] vero A • quae nulla… formas habent duodecim] om. P31 • nulla praecedente] praecedente nullo A • praecedente] praecedenti L2M1 • vocali] om. C1 • o] v Vulcanius • terminantur] om. C1 • habent] haben R1 • tertiae coniugationis… formas habent] om. V11 • modo] om. Basileensis Lugdunensis

[84]

5

10

LIBRO TERCERO

decimos eliquo y aequo, y en este grupo de verbos la letra u no es capaz de alcanzar el grado de vocal, como lo es en irruo, ni de consonante, como lo es en adiuvo. FORMAS La flexión de todas estas conjugaciones tiene treinta y seis formas, 312 exceptuados los defectivos, los impersonales y los incoativos.162 Los verbos de la primera conjugación, los cuales terminan con la letra o sin que la preceda ninguna otra vocal o precedida de cualquier vocal, tienen cuatro formas. Los verbos de la segunda conjugación tienen siete formas. Los verbos de la tercera conjugación breve tienen veinte formas. Así cualquier verbo que termine con las letras io en la primera persona del presente de indicativo, tiene seis formas; los que terminen en uo tienen dos formas; los que terminen con la letra o sin que la preceda ninguna vocal, tienen doce formas. Los verbos de la tercera

162

Cf. Diomedes I, 346, 31 ss.

[84]

LIBER TERTIVS

praesenti persona prima io litteris terminantur, formas habent quinque, quaecumque autem verba cuiuscumque coniugationis indicativo modo tempore praesenti persona prima vel nulla praecedente vocali vel qualibet alia praecedente o littera terminantur, eorum declinatio hoc numero formarum continetur, de quibus singulis dicam. 313 Primae coniugationis verba indicativo modo tempore praesenti persona prima aut o littera nulla alia praecedente vocali terminantur, ut amo, canto, aut eo, ut commeo, calceo, aut io, ut lanio, satio, aut uo, ut aestuo, continuo. Primae coniugationis verba imperativo modo tempore praesenti ad secundam personam a littera producta terminantur, ut amo ama, canto canta; infinitivo modo ad imperativum modum re syllaba manente productione terminantur, ut ama amare, canta cantare. Item prima coniugatio: quae indicativo modo tempore praeterito specie absoluta adiecta ad imperativum vi persona prima] prima persona Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • prima io litteris … praesenti persona] om. D1 • autem] om. L3P31 • indicativo modo tempore praesenti] tempore praesentis indicativo modo L21 : tempore praesenti indicativo modo L22 • indicativo modo] indicativi modi Vulcanius Grotius Kopp • vocali] om. C1L1 • qualibet alia] alia qualibet G • alia praecedente] om. C1 • formarum] formam R1 • continetur] continentur P22 • dicam] dicamus M1 • 313 persona prima] prima persona EFL4P1 • aut o littera] om. L31 • nulla alia] om. P31 • alia praecedente] praecedente alia V11 : alia praecedente alia V12 • praecedente] ante nulla alia transposuit Erfordensis • terminantur] terminatur EFL3L4P1P2R1V1V21Z1 • ut] u P1 • aut eo] aut in eo L31 • ut] om. S • commeo] commoneo AB1P21R1 : comeo P3 : commoneo commeo V11 • calceo] nucleo P3 : nucleo, calceo Erfordensis • uo] o Erfordensis • ut] in A : om. F • aestuo] om. P31 • tempore] om. P31 • verba] primae verba L41 • terminantur] terminatur P11 • amo] om. S • ama] amas V1 : amo Basileensis Lugdunensis • canto] om. S • infinitivo] infinito B1DL2 Willis (1971, p. 27 et 1980, p. 167) : in infinitivo Vicentina Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • post infinitivo modo add. adiecta Jürgensen (p. 96) ex Cassiodoro et aliis grammaticis; et deinde inter uncos posuit Willis • modum om. Eyssenhardt per incuriam • terminantur] pronuntiantur V11 • canta, cantare] canto cantare P11 : om. Erfordensis • item prima coniugatio] item primae coniugationis P31 : item primae coniugationis verba P32 : item prima coniugatione Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : del. Willis • quae] del. P32 : om. F1 • praeterito] praesenti C1 : praeterito perfecto V12 : ante praeterito add. praesenti persona prima o littera praecedente vocali terminantur, ea indicativo modo tempore Willis • absoluta] ab perfecta soluta C1P32 • adiecta] abiecta R1V1 : om. P3 • imperativum] imperativum modum GL3M1 Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick : immodum C1

[85]

5

10

LIBRO TERCERO

conjugación larga, que terminan con las letras io en la primera persona del presente de indicativo, tienen cinco formas. Cualquier verbo de cualquier conjugación que en la primera persona del presente de indicativo termine con la letra o, sin que la preceda ninguna vocal o precedida de cualquiera de las otras, su flexión está comprendida en este número de formas, acerca de las cuales voy a tratar de forma individual. PRIMERA

CONJUGACIÓN

Los verbos de la primera conjugación, en la primera persona del 313 presente de indicativo, terminan bien con la letra o sin que preceda ninguna otra vocal, como amo, canto; bien con eo, como commeo, calceo; bien con io, como lanio, satio; bien con uo, como aestuo, continuo.163 Los verbos de la primera conjugación en la segunda persona del imperativo presente acaban con la letra a larga, como amo ama, canto canta; en el modo infinitivo terminan con la sílaba re añadida al modo imperativo, conservando el alargamiento, como ama amare, canta cantare. Siguiendo con la primera conjugación, los verbos que en modo indicativo, tiempo pretérito perfecto, terminan

163 Para el § 313, vid. Diomedes I, 346, 31 - 347, 2 y 347, 37 - 348, 12. Cf. también Carisio I, 176, 3-22; Consentio V, 383, 3-7.

[85]

LIBER TERTIVS

syllaba manente productione terminantur, ut commeo commea commeavi, lanio lania laniavi, aestuo aestua aestuavi, eodem modo eodem tempore specie inchoativa adiecta ad imperativum modum bam syllaba terminantur, ut commea commeabam, lania laniabam, aestua aestuabam. Prima coniugatio eodem modo eodem tempore specie recordativa adiectis ad imperativum modum veram syllabis terminat partes, ut commea commeaveram, lania laniaveram, aestua aestuaveram. Prima coniugatione eodem modo tempore futuro adiecta ad imperativum modum bo syllaba terminantur, ut commea commeabo,

terminantur] terminatur GL12L31M1P12P22 : terminat Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • commeo] cummeo A : comeo P3 • commea] comea P3 • lanio lania laniavi] om. L3 Erfordensis • lania] om. EL41 • laniavi] laniavit D1 : alaniavi R1 • satio satia satiavi] satio satias satiavi R1 : satio satiavi F1 : aestuo aestua aestuavi Willis fort. recte • eodem modo] edem modo V21 • eodem tempore] tempore P31 (sed del. P32) RV11 Basileensis Lugdunensis : eodemque tempore V22 : eodem tempore praeterito B1 • specie] speciem C1 • inchoativa] incoativa L4 : inchoative Erfordensis : indicativa C1 : invocativa L31 • imperativum] imperativo P21 : imperatium P31 • modum] modo P21 • bam] am AP11P2R1 : om. L1 • syllaba] syllabam B1L1P2R • terminantur] terminatur Eyssenhardt per incuriam • ut] om. F1 • lania] lanio R1V2 • laniabam] laniebam A • aestua aestuabam] aestuabam L2L3 : om. Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • prima coniugatio… aestuaveram] om. A • prima coniugatio] prima coniugatione B2D2SZ : primae coniugationis P3 : primam coniugatione D1 : item prima coniugatio L32 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : om. L31 • eodem tempore] eodem modo tempore P21 : et eodem tempore Erfordensis : tempore V11 : del. P32 Eyssenhardt : def. R • adiectis] abiectis Francofordiensis • modum] om. S : def. R • veram] ve et ram L22L32V22 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • syllabis] syllabas P11 : def. R • terminat partes] partes terminat EFP1 : m partes terminat L4 : terminantur GL3M1 : def. R • terminat EFL1L22L4P1V2 Vandenkerckhoven : interminat C1L21 Dick Willis : m terminat B1 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : terminant B2SZ : terminantur DGL3M1V11P3 Erfordensis Jürgensen (p. 93) : interminantur P21 : interminant V12 : def. R • commea commeaveram] cummea cummeaveram P3 : def. R • lania… aestuaveram] om. GM1 : def. R • lania laniaveram] linia liniaveram C1 • aestua aestuaveram] om. Z1 Erfordensis • prima coniugatione] primae coniugationis P3 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : prima coniugatio A Vulcanius Grotius Kopp : om. L3 : def. R • terminantur] terminatur A Grotius Kopp : terminantur partes EFL4P1 : def. R • commea] comea P3 : commeo Vulcanius : com[ R • commeabo] commeabam B1 : commeaveram P21 : comeabo P3 : def. R

[86]

5

LIBRO TERCERO

con la sílaba vi añadida al imperativo conservando el alargamiento, como commeo commea commeavi, lanio lania laniavi, aestuo aestua aestuavi, esos verbos en este mismo modo, en el pretérito imperfecto terminan con la sílaba bam añadida al modo imperativo, como commea commeabam, lania laniabam, aestua aestuabam. La primera conjugación, en este mismo modo, en el pretérito pluscuamperfecto, termina sus formas con las sílabas veram añadidas al imperativo, como commea commeaveram, lania laniaveram, aestua aestuaveram. En la primera conjugación, en este mismo modo, en tiempo futuro, terminan con la sílaba bo añadida al modo imperativo, como commea

[86]

LIBER TERTIVS

314 lania laniabo, aestua aestuabo. Quae vero indicativo modo tempore praesenti ad primam personam o littera nulla alia praecedente vocali terminantur, ea indicativo modo tempore praeterito specie absoluta et exacta quattuor modis proferuntur. Et est primus qui similem regulam his habet, quae indicativo modo tempore praesenti prima persona paene ultimam vocalem habent, ut amo ama amavi amabam amaveram amabo amare. Secundus est qui o in i convertit et paene ultimam in praeterito perfecto, t e r t i a m ab ultima in plusquamperfecto producit, ut adiuvo adiuvi adiuveram. Tertius, qui similem quidem regulam habet primi modi, sed detracta a littera disiungit: seco seca secabam secabo secare; facit enim specie absoluta secui et exacta secueram. Quartus est qui per geminationem syllabae lania] linia C1L11 : om. D : def. R • laniabo] liniabo C1L11 : def. R • aestua, aestuabo] om. Erfordensis : def. R • 314 tempore] tempore tempore M1 : def. R • primam] prima L2 : def. R • nulla] om. V21 • alia] om. Vulcanius Grotius Kopp • terminantur] terminatur AB1C1EF1L3L41P21V1 : def. R • praeterito] praesenti C1 • praeterito… modo tempore] om. A • proferuntur] praeferuntur C1GL31L4M1P1P2V1 Erfordensis Vandenkerckhoven : profertur L21(apud Dick, sed n.l.) : ]ntur R • et est primus] est enim primus Vicentina Mutinensis Francofordiensis • primus] primus modus GM1L3 Vulcanius Grotius Kopp • qui similem] qui simul qui similem C1 : def. R • regulam his] his regulam Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • quae] qui L3 : def. R • prima persona] persona prima L3 : def. R • habent] habet AC1L11L3P1P2P31 • amabam] om. S • amaveram amabo] amaveram ama amabo A : def. R • amabo] abmabo C1 : ama amabo V2 • est] om. L4 Erfordensis • qui] quo A : V2 • in praeterito] praeterito P21 : ]praeterito R • tertiam] et tertiam C1L22V2 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick • producit] e producit AP1R et fort. P21 : u producit SZ • ut] et P3 • adiuvi] adiuvavi B1R1 • adiuveram] adiuvaram F1 : adiuvaveram B1 Erfordensis • tertius] tertius est Erfordensis • quidem] quidam P1V2 • habet] tenet M1 Kopp • primi] primo P3R1V21 • modi] modis L4 : modo P3 • detracta] tracta P3 : subtracta Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • seco] seca F : ut seco Vicentina Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Kopp Jürgensen (p. 96) Willis 1980 (p. 168) : seco Dick Vandenkerckhoven • seca DL32 Jürgensen (p. 96) : seca[vi] Willis : secavi AB2G1L31P12P21 R1SV1Z : seccavi B1 : secui C1EFG2L1L2L4M1P11P22 P3R2V2 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven • secabam] secabam secaveram GM1L3 : secabam secueram Dick Vandenkerckhoven : secaveram Vulcanius Grotius • specie] in specie L32V22 Vicentina Mutinensis Francofordiensis • secui] secavi C1 • et] om. AL4 • exacta] in exacta V22 • secueram] secaveram L31 • quartus est qui Jürgensen (p. 96) ex Cassiodoro, quem Dick Willis et Vandenkerckhoven secuti sunt : quarta est quae omnes codd. et cett. edd.

[87]

5

10

LIBRO TERCERO

commeabo, lania laniabo, aestua aestuabo.164 En cambio, los verbos 314 que en la primera persona del presente de indicativo terminan con la letra o sin que la preceda ninguna otra vocal, en el pretérito perfecto y pluscuamperfecto de indicativo165 presentan cuatro modalidades.166 Y es la primera la que sigue una regla similar a la de los verbos que en la primera persona del presente de indicativo tienen por penúltima sílaba una vocal, como amo ama amavi amabam amaveram amabo amare. La segunda es la que convierte la o en i y alarga la penúltima en el pretérito perfecto y la antepenúltima en el pluscuamperfecto, como adiuvo adiuvi adiuveram. La tercera es la que tiene una regla parecida a la primera modalidad, pero se diferencia de ella en las formas en que desaparece la letra a: seco seca secabam secabo secare; pues en el pretérito perfecto ofrece secui y en el pluscuamperfecto secueram. La cuarta es la que se produce por geminación de una

164

Para la formación del futuro cf. Diomedes I, 347, 38. Los términos species absoluta, species exacta y species inchoativa, que usa Capela, se refieren a los tiempos verbales pretérito perfecto, pretérito pluscuamperfecto y pretérito imperfecto respectivamente. 166 Sobre esas cuatro modalidades vid. Diomedes I, 364, 15 - 366, 20; Carisio I, 243, 5-16. 165

[87]

LIBER TERTIVS

profertur, ut sto sta steti stabam steteram stabo stare; huic simile do da dedi dabam dederam dabo dare correpta littera a contra regulam in eo quod est dabam, dabo, dare profertur. 315 Secundae coniugationis verba indicativo modo tempore praesenti persona prima eo litteris terminantur, ut video vides, moneo mones. Secundae coniugationis verba imperativo modo tempore praesenti ad secundam personam e littera producta terminantur, ut video vide, moneo mone. Secundae coniugationis verba infinitivo modo adiecta ad imperativum modum re syllaba manente productione terminantur, ut vide videre, mone monere. Secundae coniugationis verba indicativo modo tempore praeterito specie absoluta et exacta septem modis declinantur; et est primus qui formam regulae custodit. Nam forma haec est cum secundae coniugationis verbum indicativo modo tempore praeterito quidem perfecto adiecta ad imperativum modum vi syllaba manente productione terminatur, ut deleo dele delevi,

profertur] praefertur L2 • steti] stetis E : om. A • stabam GL3M1R2 Vulcanius Grotius Kopp Jürgensen (p. 96) Dick Vandenkerckhoven Willis : om. cett. codd. et edd. • steteram] steram V21 : om. P3 • stabo stare] stare stabo P3 • stabo] stab V21 • stare] staret L4 • dabam dederam dabo dare] om. Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • dabam] om. Vulcanius Grotius • dederam] deberam L21 • dabo] daba A1 • dare] om. C1L11 • correpta littera… dabo dare] om. P31R1 • littera a] a littera P32V1 • regulam] regula E • dabam] dabam, dederam Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • 315 secundae] et secundae D • verba] verbo Vulcanius per incuriam • ut] om. Vulcanius Grotius • video] vide V21 • vides] vide D1 • mones] mone D1 • secundae… imperativo modo] om. R • coniugationis] coniugationes M11 • verba] verba e B1P2 et fort. V21 • imperativo modo… secundae coniugationis verba] om. D1 • imperativo] imperati F1 • infinitivo] infinito B1DEFP2V11V21 Willis (1971, p. 27) : in infinitivo V12 • imperativum] imperativi C1 • re] r D : rs R1 • ut] et D1 • mone] moneo Vulcanius per incuriam • indicativo] indicavo V1 • praeterito specie] praeterito in specie L32 : om. P31 • praeterito] praesenti C1 • modis] modi L21 • et est primus] et est prima A : est primus V1 : item primus Erfordensis • haec est] est haec S • indicativo] indativo D • praeterito] praesenti C1 • quidem] quid E • perfecto] fecto D • adiecta] adiecto GM1P2P31R • imperativum] impreteritum F • vi] vis AR1 • productione] productionem C1 • terminatur] terminantur L11L21 Francofordiensis : terminetur Erfordensis : interminatur C1 Dick • dele] om. Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt

[88]

5

10

15

LIBRO TERCERO

sílaba, como sto sta steti stabam steteram stabo stare; similar a esta se muestra do da dedi dabam dederam dabo dare, con la letra a abreviada, en contra de la norma, en el caso de dabam, dabo, dare.167 SEGUNDA

CONJUGACIÓN

Los verbos de la segunda conjugación en la primera persona del 315 presente de indicativo terminan con las letras eo, como video vides, moneo mones.168 Los verbos de la segunda conjugación, en la segunda persona del imperativo presente, terminan con la letra e larga, como video vide, moneo mone. Los verbos de la segunda conjugación en modo infinitivo terminan con la sílaba re añadida al modo imperativo, manteniendo el alargamiento, como vide videre, mone monere. Los verbos de la segunda conjugación, en el pretérito perfecto y pluscuamperfecto de indicativo, se conjugan de siete maneras diferentes; y es la primera la que salvaguarda la forma regular. Pues esta forma se da cuando un verbo de la segunda conjugación en modo indicativo, tiempo pretérito, concretamente perfecto, termina con la sílaba vi añadida al modo imperativo, manteniendo el alargamiento, como

167 El verbo do, aunque siga el paradigma de la primera conjugación, no pertenece a ella en sentido estricto, pues no presenta la vocal temática a larga propia de esa conjugación. En realidad, se trata de un antiguo verbo atemático con alternancia en la raíz; sin embargo, el latín ha generalizado en la conjugación el vocalismo a breve, es decir, el grado reducido de la raíz. La vocal larga del imperativo da no es originaria, sino que ha sustituido a una vocal breve, igual que en el presente das, por el rechazo que la lengua latina siente por los monosílabos tónicos breves. 168 Para el § 315, vid. Diomedes I, 348, 13-30 y 366, 21 - 367, 17; Carisio I, 176, 23 - 177, 8 y 243, 17 - 244, 20; Consentio V, 383, 7-15.

[88]

LIBER TERTIVS

plusquamperfecto autem adiectis ad imperativum modum veram syllabis terminatur, ut dele deleveram. Secundus est cum indicativi modi primae personae e et o litterae transeunt in i, ut sedeo sedi, et in exacta sederam. Tertius est cum e et o in u et i mutantur, ut caleo calui, moneo monui, calueram, monueram. Quartus est cum e et o in i mutant et consonantem quae praecedit in s, ut mulgeo mulsi mulseram. Quintus est cum e et o in i, praecedens vero consonans in x mutatur, ut luceo et lugeo luxi luxeram. Sextus est qui per duplicationem syllabae profertur, ut spondeo spopondi spoponderam. Septimus est qui resolvitur in formam passivorum, ut audeo, ausus sum es est, ausus eram eras erat. Secundae coniugationis verba indicativo modo specie inchoativa adiecta ad imperativum bam syllaba manente productione terminantur, ut vide videbam, mone monebam. Secundae plusquamperfecto] plusquamimperfecto P31 • autem adiectis… terminatur] om. Erfordensis • autem] om. L11 • adiectis] adiectos C11 • veram] ve et ram B2L22SV22Z Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • terminatur Vicentina Dick Vandenkerckhoven Willis : terminantur omnes codd. et cett. edd. • dele] om. AB1EF1L1L2L4P11P2P3RV1V2 • indicativi] indicativo EF1L4 Erfordensis • modi] modo EF1L4M11P11 Erfordensis • litterae] litteris AB1EFGL21L31L4M1P1P2RZ : litteris terminatae Vicentina Mutinensis Francofordiensis Vulcanius Grotius Kopp • transeunt in i] in i transeunt Erfordensis • in exacta] exacta Erfordensis • sederam] ut sederam Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • est] om. L3 • in u et i] in i et u M1 Erfordensis : et in u et i L4 : an u et i A • mutantur] motantur D1 • ut] om. F1 • monueram] nueram P11 • in i] in i et u B2 • mutant] motant D1 • in s] e in s Erfordensis • mulseram] muliseram R1 • in i] in i mutant GM1 Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : in i mutatur EL4P1 : in i mutantur FS : in i transeunt L22L3V22 • mutatur] motatur D : mutantur P3 : om. hic EFL4P1, qui paulo superius post in i posuerunt • luceo] leceo V21 : om. GL3M1R2 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : • et] om. AL3M1RV21 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • lugeo] om. AR1V21 Erfordensis • duplicationem] duplitionem A • profertur] praefertur R1 • spopondi] spospondi Mutinensis • spoponderam] sposponderam C1 Mutinensis Vulcanius • formam] forma C1 Erfordensis : formamam P21 • audeo] adeo E • es] est R1 : om. S1 • est] et V21 • ausus eram] auseram EF1 : auseram eram L4 : auseram ausus eram P11 • inchoativa] incohativa E : incoativa P21 : def. R • adiecta] adiecti A : om. P2 : def. R • imperativum] imperativum modum GL3M1 Vulcanius Grotius Kopp Dick Vandenkerckhoven : def. R • syllaba] syllabam V1 : def. R • vide videbam, mone monebam] videbam vide, monebam mone A : videbam movebam L3 : def. R • vide] om. EF1L4P1P2 V21 : def. R • mone] om. EF1L4P1 : del. P22 : def. R • monebam] om. P1 : def. R

[89]

5

10

LIBRO TERCERO

deleo dele delevi; en el pluscuamperfecto termina con las sílabas veram añadidas al modo imperativo, como dele deleveram. La segunda manera se da cuando las letras e y o de la primera persona del modo indicativo se convierten en i, como sedeo sedi, y en el pluscuamperfecto sederam. La tercera se da cuando e y o se transforman en u y en i, como caleo calui, moneo monui, calueram, monueram. La cuarta se da cuando e y o se convierten en i, y la consonante que precede en s, como mulgeo mulsi mulseram. La quinta se da cuando e y o se convierten en i, pero la consonante precedente se convierte en x, como luceo y lugeo luxi luxeram. La sexta es la que se produce por duplicación de una sílaba, como spondeo spopondi spoponderam. La séptima es la que se resuelve con la forma de los verbos pasivos, como audeo, ausus sum es est, ausus eram eras erat. Los verbos de la segunda conjugación en el pretérito imperfecto de indicativo terminan con la sílaba bam añadida al imperativo, conservando el alargamiento de la vocal e, como vide videbam, mone monebam. Los verbos de la

[89]

LIBER TERTIVS

coniugationis verba indicativo modo tempore futuro adiecta ad imperativum modum bo syllaba manente productione terminantur, ut vide videbo, mone monebo. 316 Tertiae coniugationis correptae verba indicativo modo tempore praesenti persona prima aut o littera nulla alia praecedente vocali terminantur, ut lego legis, peto petis, aut io, ut rapio rapis, facio facis, aut uo, ut induo, irruo. Tertiae coniugationis correptae verba, quae i n d i c a t i v o modo tempore praesenti persona prima o littera nulla alia praecedente vocali terminantur, eadem imperativo modo tempore praesenti persona secunda e correpta, praecedente consonante primae positionis, terminantur, ut lego lege, peto pete; quae u et o, ea imperativo modo u et e retinebunt, ut induo indue, irruo irrue. Tertiae

futuro] presenti futuro C11 : om. P31 : def. R • vide] video B1 : def. R • videbo] videbam L21 : def. R • post monebo iterat secundae coniugationis verba indicativo modo tempore futuro adiecta ad imperativum V21 • 316 tertiae] tertius A • coniugationis correptae] coniugatione correpta A • verba] verba quae V1 : def. R • modo] om. V11 • persona prima] prima persona GM1 : persone prime P3 • aut o] atque A : def. R • praecedente vocali] vocali praecedente Vicentina Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • peto petis] praeceptis P21 : def. R • peto] pete D • io ut coni. Jürgensen (p. 96), quem Dick Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt : in io ut S : in i ut Z : i Kopp : i ut cett. codd. et edd. : om. Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : def. R • ut rapio] rapio L3P3 Basileensis Lugdunensis Eyssenhardt : def. R • facio facis] facio facio L31 : def. R • uo] o B1 : u M1P3 Kopp Eyssenhardt : in uo S : def. R • ut induo] aut induo A : ut duo C1V21 : induo R1 Erfordensis • irruo] irruo irrue L2 • correptae] correpta A : def. R • quae] om. Z : def. R • praesenti] praesento A : praesent[ R • persona prima] persone prim P3 : om. Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : per[ R • o] aut o D2 : def. R • alia] om. Vicentina Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : def. R • praecedente vocali… e correpta] om. L21 • terminantur] terminatur L31 • eadem] eodem tempore B2 : eodem P1SZ2 : ea P32 • imperativo] imperati F1 : def. R • modo] om. L2 • praesenti] om. P31 • persona secunda] personae secundae L3P32 : persona secundae P31 • e] om. L31P11P31 • praecedente] praecedenti EFL4 • consonante] consonanti L12P2V1 Erfordensis : om. C1L11 : def. R • primae] prima A : primo R1 • terminantur] terminanter Eyssenhardt per incuriam • ea] om. C1 • ea imperativo modo… irrue] om. P31 • modo] om. EF1L41S • induo] om. P3 • indue] indie A : om. P31 • irruo] irroo M11 : om. P3

[90]

5

10

LIBRO TERCERO

segunda conjugación en el futuro de indicativo terminan con la sílaba bo añadida al modo imperativo, conservando el alargamiento, como vide videbo, mone monebo. TERCERA

CONJUGACIÓN BREVE

Los verbos de la tercera conjugación breve en la primera persona 316 del presente de indicativo terminan con la letra o sin que preceda ninguna otra vocal, como lego legis, peto petis; o bien con io, como rapio rapis, facio facis; o bien con uo, como induo, irruo.169 Los verbos de la tercera conjugación breve que en la primera persona del presente de indicativo terminan con la letra o sin que preceda ninguna otra vocal, esos mismos en la segunda persona del imperativo presente terminan con e breve precedida de la misma consonante que la primera forma del paradigma, como lego lege, peto pete; los que acaban en u y o, en el modo imperativo conservarán u y e, como induo

169 Para los §§ 316-320, vid. Diomedes I, 348, 36 - 349, 23. Cf. también Carisio I, 177, 9 - 178, 4; Consentio V, 383, 15-23.

[90]

LIBER TERTIVS

coniugationis correptae verba infinitivo modo adiecta ad imperativum modum re syllaba manente correptione terminantur, ut lege legere, pete 317 petere. Tertiae coniugationis verba, quae indicativo modo tempore praesenti persona prima io litteris terminantur, ea praeteritum perfectum et plusquamperfectum sex modis enuntiant. Primus est qui tertiae coniugationis productae integram regulam sequitur; hic est, qui imperativi modi †regulam in productionem vertit et in absoluta specie assumit vi syllabam et in exacta veram, ut cupio cupivi cupiveram. Haec eadem tamen interdum sublata v littera in absoluta specie et geminata i, in exacta vero correpta eadem pronuntiantur, ut cupii cupieram. Secundus modus est qui primae positionis verbi o litteram deponit et praeeuntem syllabam seu mutata vocali seu perseverante producit, ut facio feci, fugio fugi; in exacta vero specie i

correptae] correpta C1 Vulcanius : om. Erfordensis • infinitivo modo L11P2 Dick Vandenkerckhoven Willis : infinito modo Jürgensen (p. 96) C1 : infinito modi A : infiniti modi BFL2L4RV11V2 : infinitivi modo M1 : infinitivi modi DEGL12L3P1P3SV12Z Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • modum] om. V2 • syllaba] om. S • correptione] om. C1L11 • lege] lego R1 : om. Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • pete] peto R1 : om. Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • 317 correptae add. Jürgensen (p. 96), quem Dick Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt • quae] quod Z • modo] om. L3 • io] in o R1 • plusquamperfectum] plusquamperfecto M11 • enuntiant] enuntiantur L1P3 Erfordensis • qui] quod P11 • hic est] om. GM1 : del. Kopp (in notis) Jürgensen (p. 93) Dick • regulam] del. Petersen (p.68) : [regulam] Dick Vandenkerckhoven : fort. syllabam legendum dub. Willis in notis • vertit] convertit AL32V1 • et in absoluta] in absoluta C1 : et absoluta V21 • assumit] adsummit P1 : adsumit Erfordensis • vi] vis P11 : vim R1 • syllabam] sillaba A • in exacta] im exacta E : exacta P11 • veram] ve et ram B2L22SV22Z Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • haec eadem … cupii cupieram] om. E1L41P11 • eadem] aeadem L21 : edem V21 : om. A • tamen] tamen ratione V11 : om. F1 • littera] littera in absoluta u littera L11 • exacta] exta P31 • vero] vera A • correpta] correpte P12P21S Vulcanius Grotius Kopp : correptae R1Z • pronuntiantur] pronuntiatur B2C1V1 • cupii] cupui A : cupivi L3 • cupieram] cupueram A : cuipieram R1 • verbi coni. Dick, quem Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt : verba A : verbo cett. codd. et edd. • praeeuntem] praeuntem B1P2 • mutata vocali] vocali mutata D : mutata C1L11 • seu perseverante] sive perseveranti A • producit] producitur AB2GL31M1P2RSV1Z • ut] om. BC1DEGL1L3L4M1P2P3RV11Z Erfordensis Eyssenhardt • feci] faci FV2 • exacta] exacto E • specie] speciae A • i] in P21R1 : vel in i L31 : om. L21

[91]

5

10

LIBRO TERCERO

indue, irruo irrue. Los verbos de la tercera conjugación breve en el modo infinitivo terminan con la sílaba re añadida al modo imperativo, conservando la abreviación, como lege legere, pete petere. Los verbos 317 de la tercera conjugación breve que en la primera persona del presente de indicativo terminan con las letras io formulan el pretérito perfecto y pluscuamperfecto de seis maneras diferentes. La primera es la que sigue tal cual la norma de la tercera conjugación larga; es decir, la que transforma en alargamiento la regla del modo imperativo, y en el pretérito perfecto toma la sílaba vi, y en el pluscuamperfecto veram, como cupio cupivi cupiveram. Sin embargo, estos mismos verbos a veces se pronuncian en el pretérito perfecto con la letra v suprimida y con i geminada, y en el pluscuamperfecto con la i abreviada, como cupii cupieram. La segunda manera es la que quita la letra o de la primera forma del verbo y alarga la sílaba precedente, bien cambiando el timbre de la vocal o bien conservándolo, como facio feci, fugio fugi; y en el pluscuamperfecto, una vez eliminada la

[91]

LIBER TERTIVS

deposita et in e mutata ram syllabam assumit, ut feceram, fugeram. Tertius modus est cum i et o in u et i convertuntur, ut elicio elicui elicueram. Quartus depositis io litteris praeeunte consonante per s geminum enuntiatur, ut percutio percussi percusseram. Quintus, qui per x, ut aspicio aspexi aspexeram. Sextus, qui per geminationem 318 syllabae enuntiatur, ut pario peperi pepereram. Tertiae coniugationis correptae verba, quae indicativo modo tempore praesenti persona prima uo litteris terminantur, ea praeterito et absoluto et exacto duobus modis enuntiantur. Et est primus cum primae positionis verbi o in i commutant, ut induo indui indueram; secundus, qui per x pronun319 tiatur, ut instruo instruxi instruxeram. Tertiae coniugationis correptae verba, quae indicativo modo tempore praesenti persona prima o littera nulla alia vocali praecedente terminantur, ea indicativo modo tempore

deposita] posita A • syllabam] sillaba A • assumit] assummit E Francofordiensis : asumit P11 • fugeram] om. Erfordensis • elicio] eliceo P1 Grotius • elicui] om. AEF1L21L41P1P31R1 • elicueram] om. C1L11 • quartus] quartus qui L2P3 Erfordensis Dick Vandenkerckhoven • depositis] depositus L21P3 • io] i et o BSZ Erfordensis Eyssenhardt : id est o C1 • praeeunte] et praeeunte B1C1L1 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven • consonante] om. L21 • geminum] gemitum L31 • enuntiatur] enuntiantur B1EFL2L4P2R1V2Z1 : enunciat Francofordiensis • percutio percussi] pertio percusi P3 • qui] om. G1 • aspicio] om. S • aspexeram] asspexeram D • enuntiatur] enuntiantur AB1V21 • pario] pareo A • pepereram] peperam AL31P21 • 318 tertiae] tertiae enim SZ • correptae] om. S1 : del. V12 • verba] om. L31 • quae indicativo] quem dicativo A • tempore] in tempore L3 : bis scripsit V11 • persona bis scripsit S • uo litteris L2V22 Dick Vandenkerckhoven Willis : u et o litteris Grotius (in Februis) Kopp : uo littera B2EFL4P1V1Z : o littera AB1C1DGL1L3M1P2P3R Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : o V21 • terminantur] terminatur V11 • absoluto] absoluta AD : ab absoluto P2 • et exacto] et exocto A : et exacta F1R1 : exacto P21 • enuntiantur] enuntiatur C1D1 • et est primus] est primus C1DL11 : item primus Erfordensis • primae] prima Francofordiensis • verbi coni. Dick, quem Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt : verbo M1 : verba cett. codd. et edd. • commutant] cummutant E • ut] om. R1 • indueram] om. R1 • x] d, x A • pronuntiatur] pronuntiantur P2V21 • instruo] struo A • instruxi] om. L11 • 319 qui per] quippe R • ut] om. R • coniugationis L2V22 Dick Vandenkerckhoven Willis : om. cett. codd. et edd. • correptae] correpta AR • praesenti persona… indicativo modo tempore] om. L21 : def. R • o] om. A • vocali praecedente] praecedente vocali L22M1 : vocali praecedenti EL4 Francofordiensis : def. R • ea] et DV11 : cea L41 : def. R

[92]

5

10

LIBRO TERCERO

i y transformada en e, añade la sílaba ram, como feceram, fugeram. La tercera manera se da cuando io se transforma en ui, como elicio elicui elicueram. La cuarta se produce por supresión de las letras io y la consonante precedente se convierte en s doble, como percutio percussi percusseram. La quinta manera es la que se convierte en x, como aspicio aspexi aspexeram. La sexta es la que se produce por 318 reduplicación de una sílaba, como pario peperi pepereram. Los verbos de la tercera conjugación breve que en la primera persona del presente de indicativo terminan con las letras uo, estos verbos en pretérito perfecto y pluscuamperfecto se enuncian de dos maneras. Y la primera se da cuando los verbos cambian en i la o de la primera forma del paradigma, como induo indui indueram; la segunda manera es la que se pronuncia con x, como instruo instruxi instruxeram. Los verbos de 319 la tercera conjugación breve que en la primera persona del presente de indicativo terminan con la letra o sin que la preceda ninguna otra vocal, estos verbos en el pretérito perfecto y pluscuamperfecto

[92]

LIBER TERTIVS

praeterito specie absoluta et exacta duodecim modis declinantur. Et est primus qui tertiae coniugationis productae integram formam sequitur, ut supra ostendimus in his verbis quae tertiae coniugationis correptae indicativo modo tempore praesenti persona prima io litteris terminantur; ut enim est cupio cupivi cupiveram, sic peto petivi petiveram. Haec quoque v litteram interdum subtrahunt et i geminant, ut petii petieram. Secundus est cum o in i convertitur qui primae positionis verbi o litteram in i commutat et praeeuntem syllabam seu mutata vocali seu perseverante producit, deposita etiam consonante, si fuerit media, in quam prima vocalis desinat, ut ago egi egeram, lego legi legeram. Eorum autem, quae n consonantem deponunt, exempla sunt haec: frango fregi fregeram, fundo fudi fuderam. Quartus est qui mediam consonantem deponit et praeeuntem vocalem corripit, ut findo fidi fideram, scindo scidi scideram. Quintus o littera praeterito] praeterito persona prima C1L1P22P3 : def. R • specie] om. P31 : def. R • absoluta] et absoluta S : def. R • duodecim] undecim AB1L21P1P2V1 : XI EFL4 : duodecem L31 : XII Erfordensis : def. R • et est] est D : et ex V21 : def. R • primus] om. A : primus modus L3 : def. R • quae] qui E : def. R • tertiae coniugationis correptae] tertia coniugationis correpta A : tertia coniugatione correpta (corepta P3) DEFGL3M1P3 : tertia coniugatione correpto L4 : def. R • indicativo] indivo V11 : def. R • io litteris] o littera GL31M1P22 : io littera L32 : def. R • v litteram interdum] interdum v litteram S : def. R • v] om. L21 • petieram] petiveram AP12V1Z : def. R • o] om. P11 : def. R • post convertitur lacunam statuit Petersen (p. 49), qui etiam tertius est supplevit; et eum Dick Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt • qui] quem D • verbi o] o verbi F1 : verba A : def. R • i] e P11 : def. R • commutat] mutat C1F1L1 : commotat L31 : commutant V11 : committat Erfordensis : def. R • praeeuntem syllabam] praeeunte syllaba AE • seu mutata] su mutata V21: seu muta C1 : seu matata L41 • seu perseverante] seu perseverante vocali GM1L3 : su perseverante A : def. R • consonante] consumante A • fuerit] fuorit M11 • quam] qua F : def. R • vocalis] syllaba S • desinat] designat n.f. Z1: desinit Erfordensis • egi] aegi EL4 : ege L21 • vero] autem S • n consonantem deponunt coni. Bentley, quem Dick Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt : consonantem desinunt P31 : in consonantem desinunt cett. codd. (quae in consonantem bis scripsit C1) et edd. Vulcanius (var.) Grotius (var.) Eyssenhardt : in consonantem (consonantes Erfordensis) exeunt cett. edd. • sunt] om. P11 • fregeram] fregram E1 • fudi] fundi E1P21R1 • fuderam] federam C1 : funderam R1 • qui] cum SZ • praeeuntem] praecedentem V1 • vocalem corripit] corripit vocalem S • ut findo] ut fido A : findo M1 • fidi fideram] findi finderam P31R1 : fidi finderam V21 • scindo scidi scideram] om. L11 • scidi, scideram] scindi, scinderam AR1V21 : scideram C1 • quintus] quintus est L31 : quintus est qui L32V22 Dick Vandenkerckhoven

[93]

5

10

LIBRO TERCERO

de indicativo se flexionan de doce maneras.170 Y es la primera la que sigue tal cual el modelo de la tercera conjugación larga, como mostramos más arriba en los verbos de la tercera conjugación breve que en la primera persona del presente de indicativo terminan con las letras io, pues como es cupio cupivi cupiveram, así es peto petivi petiveram. Estos a veces también suprimen la letra v y geminan la i, como petii petieram. La segunda manera se da cuando la o se transforma en i 171 . La tercera es la que cambia en i la o de la primera forma del verbo y alarga la sílaba precedente, bien con cambio de vocal o bien conservándola, eliminando incluso la consonante, en caso de ser intermedia, sobre la que termina la primera vocal, como ago egi egeram, lego legi legeram. Y de los verbos que eliminan la consonante n, estos son los ejemplos: frango fregi fregeram, fundo fudi fuderam. La cuarta es la que elimina la consonante intermedia y abrevia la vocal precedente, como findo fidi fideram, scindo scidi scideram. La quinta forma elimina la letra o y toma en su

170 Para este §, aparte de las fuentes ya indicadas, vid. también Diomedes I, 367, 18 - 370, 23; Carisio I, 244, 22 - 246, 16. 171 Se le podría dar sentido al texto añadiendo algunos ejemplos: ‘como cudo cudi cuderam’.

[93]

LIBER TERTIVS

deposita u et i assumit, ut molo molui molueram, colo colui colueram. Sextus, qui, deposita o, s et i assumit, ut carpo carpsi carpseram, scribo scripsi scripseram. Septimus, qui o deposita et praeeunte consonante per s geminum pronuntiatur, ut meto messui messueram. Octavus, qui simili correptione per unum s praeeunte vocali producta declinatur, ut trudo trusi truseram. Nonus, qui per x annuntiatur, ut expungo expunxi expunxeram, ungo unxi unxeram. Decimus, qui per geminationem primae syllabae profertur, ut pungo pupugi pupugeram, curro cucurri cucurreram. Vndecimus, qui verborum compositorum ultimam syllabam geminat, ut trado tradidi tradideram, reddo reddidi reddideram. Duodecimus, qui in formam passivorum resolvitur, ut fido, 320 fisus sum es est, fisus eram eras erat. Haec omnia tertiae coniugationis correptae verba indicativo modo tempore praeterito specie inchoativa adiecta ad imperativum modum bam syllaba praecedente consonante assumit] asumit D1 : assummit E • ut molo… assumit] om. P21R1 • molo molui] malo malui A : mulo mului C1 • colui] cului C1 • sextus] sexta EL41 • s] sex et s A • et i] i D • assumit] assummit E : asumit V2 • carpsi] carsi B1C1V11 : carspsi L21 : scarpsi P11 • carpseram] om. S • scribo scripsi scripseram] om. P31V11 • scripsi] scripsis E : script V21 • qui o] quo A • praeeunte] praetereunte C1 • consonante] vocali consonante V21 • pronuntiatur] pronuntiantur EFL3L4P21R1V21 : enuntiatur L2V22 • messui] metui L41V21 • messueram] messueras A • simili] simile R1 • per unum s] per us A : om. EL41 • trusi] trudi A • qui per] quippe R1 • annuntiatur] adnuntiatur AEFP1 : adnunciatur L4 : pronunciatur Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : enuntiatur Erfordensis • expungo… expunxeram] om. Erfordensis • expungo] expugno AP31V1 : expugo V21 : expungno Basileensis Lugdunensis • expunxeram] expungxeram A : expugxeram BF : exponxeram P31 • ungo] unguo L12L4 • unxi] uncxi C1V21 : ungxi L21 • decimus] deximus B1 • primae] prima R1 • pupugi pupugeram] pungi pungeram AP31 • pupugi] pupungi C1 • pupugeram] pupegeram EF2L4 : pupeieram F1 : pugeram L2 • cucurri] curri AP31 • cucurreram] cucureram P3 • compositorum ultimam] ultimum compositam A • ultimam] ultima V2 • syllabam] syllabae V21 • geminat] geminant L31 • tradidi] tradi C1 Francofordiensis • reddo… reddideram] om. AB1C1L11P2V1 • reddo] redo P11 • reddidi] reddi R1 • duodecimus] duodemus V1 • formam] forma L3 • passivorum] pasivorum D • resolvitur] reducitur V1 • fisus sum] fisum sum F • es] e P21 : est R1 • eras] eram E : ras V2 : om. R1 : bis scripsit P31 • 320 tertiae coniugationis correptae verba] verba tertiae coniugationis correptae L3 • praeterito] praesenti C1 • inchoativa] incoactiva B : incohativa E : incoativa P21 : incoativo A : inchoative L41 • syllaba] syllabam EL11L4P2R1 Francofordiensis : sillabam A Erfordensis • consonante] aut consonante Dick Willis : a consonante AB1EF1L4P11R1P2V1V21

[94]

5

10

LIBRO TERCERO

lugar ui, como molo molui molueram, colo colui colueram. La sexta es la que elimina la o y toma si, como carpo carpsi carpseram, scribo scripsi scripseram. La séptima es la que se pronuncia con la o eliminada y la consonante precedente convertida en s doble, como meto messui messueram. La octava es la que con la misma supresión de la o se flexiona con una sola s y la vocal precedente alargada, como trudo trusi truseram. La novena es la que se da a conocer con x, como expungo expunxi expunxeram, ungo unxi unxeram. La décima es la que se produce por reduplicación de la primera sílaba, como pungo pupugi pupugeram, curro cucurri cucurreram. La undécima es la que reduplica la sílaba final de los verbos compuestos, como trado tradidi tradideram, reddo reddidi reddideram. La duodécima es la que se resuelve con la forma de los verbos pasivos, como fido, fisus sum es est, fisus eram eras erat. Todos estos verbos de la tercera conjugación 320 breve, en el pretérito imperfecto del modo indicativo, terminan con la sílaba bam añadida al modo imperativo, precedida de la consonante

[94]

LIBER TERTIVS

primae positionis ac vocali adiecta productione terminantur, ut lege legebam, pete petebam, exceptis his quae i ante o habuerint; ea enim adiecta i littera ad imperativum et adiecta bam syllaba producta e terminantur, ut rapio rape rapiebam. Tertiae coniugationis correptae verba indicativo modo tempore futuro sublata e littera et adiecta am syllaba terminantur, ut lege legam, pete petam, indue induam, exceptis his quae i ante o habuerint in prima positione; ea enim e in i convertunt et assumpta am syllaba faciunt futurum, ut rapio rape rapiam, facio face faciam. 321 Tertiae coniugationis productae verba indicativo modo tempore praesenti prima persona aut eo litteris terminantur, ut adeo adis, prodeo prodis, aut io, ut audio audis, nutrio nutris. Tertiae coniugationis positionis] positiones P31 • ac vocali B2SZ : a vocali AEFL2L4P11R1P2V1V2 Erfordensis : aut vocali Dick Willis : vocali B1C1DGL1L3M1P12P3R2 : vocali e L32 (glossa) Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Vandenkerckhoven • adiecta productione] abiecta productione L31 : del. Dick • ut lege… indue induam] om. L11 • ut lege] ut legem A : ut rapio rape rapiebam lege C1 • petebam] petabam L41 • his quae i] is quae A • ante] ant C1 • habuerint] habuerunt EL42 : haboerunt L41 : habuerint in prima positione GM1R2 Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven • enim] vero EFL4 • adiecta i] eiecta i EFGL21L4M1P2R1V1V21 : abiecta i L31 : aducita i n.f. P11 • ad] ut A • imperativum] imperativum modum G2L12M1P2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven • syllaba] syllabae C1 • rape] rapi A : raperam F : rapere L4P11 : rape rapi V1 • rapiebam] rapiam A • coniugationis] coniuga P3 • correptae] correpta A : correptam R1 • modo] om. L31 • sublata] om. F1 • littera] om. L3 • adiecta am syllaba] adiectam am syllabam L4P11 • am] bam L31 • legam] legebam AP21Z1 • pete petam] pete petebam AC1 : om. Erfordensis • indue induam] indue indue induebam A : induo induem L31 • his] is A • quae i] qui i F1 : qui P11 • in prima] prima C1L11 • assumpta am syllaba] assumta am syllaba FRV2 : asumpta (assumpta V1) am syllabam DP3V1 : assumptam (assumtam E) am syllabam EL4P11 • am] in C1 • faciunt] om. L11 • futurum] futuro L4P11 • facio face faciam] om. Erfordensis • face] faci A : fac D2 • 321 tertiae coniugationis… nutrio nutris] om. L21 • productae verba] producta verba A : verba productae Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • indicativo] imperativo C1 • praesenti] futuro A • prima persona L3 Dick Vandenkerckhoven Willis : persona prima Kopp Jürgensen (p. 96) : prime persona A : primae personae cett. codd. et edd. Erfordensis Eyssenhardt : personae primae cett. edd. : def. R • eo] e P31 : def. R • aut io ut] aut io aut A : aut io C1GL1M1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : om. C1 : def. R • audio] audo C1 : audeo V21 : def. R • audis] aut audis A1 : def. R

[95]

5

10

LIBRO TERCERO

de la primera forma del verbo y de la vocal alargada, como leg leg bam, pet pet bam, excepto los que tienen i delante de la o; pues estos verbos lo terminan con la adición al imperativo de la letra i y de la sílaba bam, con la e precedente larga, como rapio rape rapiebam. Los verbos de la tercera conjugación breve en el futuro de indicativo terminan con la supresión de la letra e y la adición de la sílaba am, como lege legam, pete petam, indue induam, con la excepción de los que tienen i delante de la o en la primera forma del paradigma; pues estos verbos convierten la e en i y forman el futuro añadiendo la sílaba am, como rapio rape rapiam, facio face172 faciam. TERCERA

CONJUGACIÓN LARGA

Los verbos de la tercera conjugación larga en la primera persona 321 del presente de indicativo terminan bien con las letras eo, como adeo adis, prodeo prodis, o bien con io, como audio audis, nutrio nutris.173

172 El imperativo face está bien documentado en la época de Plauto; sin embargo, posteriormente termina imponiéndose la forma fac. 173 Para los §§ 321-324, vid. Carisio I, 178, 5-35; Diomedes I, 350, 24 - 351, 3; Consentio V, 383, 23 - 384, 9.

[95]

LIBER TERTIVS

productae verba imperativo modo tempore praesenti in secunda persona i producta terminantur, ut adeo adi, prodeo prodi, audio audi, nutrio nutri. Haec infinito modo adiecta ad imperativum modum re syllaba manente productione terminantur, ut adi adire, prodi prodire. Tertiae coniugationis verba, quae indicativo modo tempore praesenti persona prima eo litteris terminantur, ea modo indicativo tempore praeterito specie absoluta adiecta ad imperativum vi syllaba terminantur, ut adeo adi adivi, exacta autem veram, ut adiveram; sed consuetudo saepe brevitatem appetens v litteram subtrahit et absoluta ingeminat i, ut adii, prodii, adieram, prodieram. Inchoativa quoque specie adiecta ad imperativum modum bam syllaba terminantur, ut

productae verba] verba productae L2 : def. R • imperativo] mperati F1 • in secunda] ut secunda A : his secunda L4 : def. R • i] i in D : def. R • terminantur] terminatur P11V11 : def. R • prodeo] prodio A : def. R • audio audi] vadeo vadi A : def. R • nutrio nutri] om. Erfordensis : def. R • infinito] infinitivo C1GL2L3M1P1P3V2 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven : in infinitivo B2SZ : def. R • modo] om. P31 : def. R • imperativum] imperatium L2 : def. R • modum] om. L3 : def. R • terminantur] terminatur L41V21 : def. R • adi adire] adire A : audi audire C1L1V2 : def. R • coniugationis] coniugationis productae L22 Petersen (p. 49) Dick Vandenkerckhoven : def. R • praesenti] praesente D : def. R • terminantur] terminatur V21 • ea] eo V21 : def. R • modo indicativo] modo indicativo modo L4 : indicativo modo P3 Erfordensis : def. R • praeterito] praesenti C1 : def. R • adiecta] om. A • imperativum] imperativum modum GL3M1P3 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven : imperat[ R • terminantur] terminatur A : terterminantur P1 : def. R • adi] GL3M1P32 Erfordensis Dick Vandenkerckhoven; inter uncos posuit Willis : om. cett. codd. et edd. : def. R • adivi] audivi P1 • veram L12P12 Jürgensen (p. 93) Dick Vandenkerckhoven Willis : ve et ram S : ram P31R2 : verba ram B2C1DEFGL11L3L4M1P11P2R1V1Z Eyssenhardt : verba verba ram B1 : verberam A : s verba syllaba ram L2 : syllaba ram V2 : verba veram P32 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • ut] om. A • adiveram] audiveram B2L11P1 : audieram A : ad//veram B1 : audi[ R1 • saepe] sepae E : def. R • appetens] appoteris A • subtrahit] subhit V21 • absoluta] in absoluta L32 Jürgensen (p. 96) • ingeminat] ingeminam GM1 : geminat V1 Jürgensen (p. 96) : def. R • adii] aidi Vicentina Basileensis et Lugdunensis per incuriam • prodii adieram] adieram prodii L12 Dick : adieram L11M1 • adieram prodieram] adieram C1 : adgeram progeram A • inchoativa] incohativa E : inquoativa L4 • bam] om. P11 • terminantur] terminatur AP31

[96]

5

10

LIBRO TERCERO

Los verbos de la tercera conjugación larga en la segunda persona del presente de imperativo terminan con i larga, como adeo adi, prodeo prodi, audio audi, nutrio nutri. Estos verbos en el modo infinitivo terminan con la sílaba re añadida al modo imperativo, conservando el alargamiento, como adi adire, prodi prodire. Los verbos de la tercera conjugación que en la primera persona del presente de indicativo terminan con las letras eo, estos en el pretérito perfecto de indicativo terminan con la sílaba vi añadida al imperativo, como adeo adi adivi, y en el pluscuamperfecto con veram, como adiveram; sin embargo, el uso lingüístico, que busca la economía, a menudo suprime la letra v y en el pretérito perfecto duplica la i, como adii, prodii, adieram, prodieram. También en el pretérito imperfecto terminan con la sílaba

[96]

LIBER TERTIVS

322 adibam, prodibam. Quae vero indicativo modo tempore praesenti persona prima io litteris terminantur, ea tempore praeterito absoluta et exacta forma quinque modis enuntiantur. Et est primus similis superiori, ut nutrio nutrivi nutriveram, nutrii nutrieram, et audii audie ram, ut apud Vergilium audieras, et fama fuit. Specie tantum inchoativa distant; omnia enim tertiae coniugationis productae verba, quae indicativo modo tempore praesenti persona prima io litteris terminantur, ea eodem modo tempore praeterito specie inchoativa e productam ante novissimam syllabam adiciunt [bam], ut audiebam, veniebam, operiebam; quamquam haec veteres sine e littera pronuntiabant,

adibam] addibam P1 • prodibam] proibam A • 322 io] oi AR1 : in o Francofordiensis • praeterito] praeterita A • absoluta et exacta forma F2L11L22L3P12 V11V22 Dick Vandenkerckhoven Willis : absolute et exacte forme L21 : absoluta et extra forma V21 : absoluta et extra formam AP21R1 : absoluta specie et exacta forma C1P31 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : absoluta specie et extra formam P22 : absolutae specie et exactae formae P32 : specie absoluta et exacta forma DF1V12 : specie absolutae et exactae formae R2 Eyssenhardt : speciei absolutae et exactae formae EL4P11 Erfordensis : specie absolutae aut exactae formae B1GM1S : speciei absolutae aut exactae formae B2Z • enuntiantur] enuntiatur P31 • primus similis] primus modus similis GL3M1 Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : similis primus S • nutriveram] nutrieram A • nutrii nutrieram] nutri nutrieram L2 : nutrii nutriveram P11 : nutrii nutrierim A : om. L1 • et audii] et audi AC1L11V21 : audii S • audieram] audiveram Vulcanius • ut] om. F1P31R1 • apud] aput C1 : om. Erfordensis • Vergilium] Virgilius Erfordensis • et] sed EFL4P1 • fuit] fuerit A • specie tantum] species urbeque A : specie tamen L12 (var.) L3P22 Erfordensis • inchoativa] incohativa E • enim] autem P3 • tertiae] verba tertiae D • productae verba] verba productae L3 : producta verba Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • prima] om. A • io] i et o A : in o Francofordiensis • ea] om. A • modo] om. C1 • praeterito] praesenti L4 : om. P31 • inchoativa] incohativa E : incoativa P2 : incoative A • e productam ante coni. Dick, quem Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt : e producte manente A : e productam manente EL4V1 : e productam manente i Jürgensen (p. 96) : et producta manente C1 : e producta manente cett. codd. et edd. • novissimam syllabam] novissimae syllabae BGL12M1P3R2SZ Vicentina Erfor densis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Jürgensen (p. 96) : novissima syllaba L11L3 • adiciunt] adiiciunt L12S Vicentina Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • bam] del. Dick, quem Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt • audiebam] audivebam S1 • haec] om. C1 • e] om. L21

[97]

5

10

LIBRO TERCERO

bam añadida al imperativo, como adibam, prodibam. Los verbos que 322 en la primera persona del presente de indicativo terminan con las letras io, estos verbos en el pretérito perfecto y pluscuamperfecto se enuncian de cinco maneras.174 Y es la primera similar a la anterior, como nutrio nutrivi nutriveram, nutrii nutrieram, y audii audieram, como en Virgilio audieras, et fama fuit.175 Se apartan del modelo solamente en el pretérito imperfecto; pues todos los verbos de la tercera conjugación larga que en la primera persona del presente de indicativo terminan con las letras io, estos verbos en el pretérito imperfecto de este modo añaden una e larga delante de la sílaba final, como audiebam, veniebam, operiebam; aunque los antiguos los pronunciaban sin

174 Para el § 322, aparte de las fuentes señaladas, vid. en particular Carisio I, 246, 17 - 247, 17; Diomedes I, 370, 24 - 371, 17. 175 Verg. Ecl. IX, 11.

[97]

LIBER TERTIVS

ut Vergilius: nutribat Tyrrhusque pater, cui regia parent armenta. Secundus modus est cum o amissa praecedens syllaba producitur, ut venio veni veneram. Tertius, cum i et o in u et i mutantur, ut operio operui operueram. Quartus, qui depositis i et o praecedentem con323 sonantem in s convertit, ut sarcio sarsi sarseram. Quintus, qui per x enuntiatur, ut vincio vinxi vinxeram. Tertiae coniugationis productae verba, quae indicativo modo tempore praesenti eo litteris terminantur, ea tempore futuro eodem modo bo syllaba adiecta ad imperativum modum terminantur, ut adeo adi adibo, prodeo prodi prodibo; quae vero io, adiecta ad imperativum modum am syllaba terminantur, ut audio audi audiam, nutrio nutri nutriam, quamvis Terentius protulerit per bo. Inde apparet geminam esse pronuntiationem; dixit enim: iam scibo, ubi siet.

nutribat] nutriebat C1P31 Vulcanius : nutriebant A • Tyrrhusque] Tyrrusque BDE2FGL12 L2L3L4M1P11P2RV1V2 : Thirrusque Erfordensis : Tirrus qu P3 : Tyrusque C1E1L11P12SZ Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. Tyrrhusque in marg.) Grotius (sed var. Tyrrhusque in marg.) : Tirriusque A : • regia] regi A : regna R1 • armenta] armenta et caetera Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • parent] apparent A • cum] om. P31 (sed add. P32) • amissa] ammissa AF1L4 P1 • veneram] venieram A : veram P31 • et i] et in i B2SZ : in i Erfordensis • mutantur coni. Willis : mutant B1D Eyssenhardt : om. V21 : mittunt cett. codd. et edd. • ut] in V21 • operio] opperio F • operui] opperui F : om. P11 • depo sitis] depositus P31 • i] r A • ut] om. Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius • sarcio] sarsio C1 : sartio BGL2M1P21P3 Mutinensis : fartio L1 • sarsi sarseram] farsi farseram L1 • qui] om. G1 • vincio] vintio P3 : vincxio P11 : vinci V11 • vinxi] vixi V21 : bis scripsit Vicentina per incuriam • 323 productae verba] verba productae D • ea tempore… modum terminantur] om. P21 • bo] om. AL4P11V21 • terminantur ut adeo… ad imperativum] om. V11 • adi] om. A • prodi] om. A • io] o Basileensis Lugdunensis : om. L21 • ad] om. A • imperativum] imperativam C1 • modum] modum terminantur P21 : om. C1L1 • am] om. AP1 • syllaba] syllabam C1EFL4P1 • terminantur] terminatur AP31 • audiam] audiram A • nutrio nutri nutriam] om. Erfordensis • Terentius] terrentius B1C1DGL1L2L3L4M1P2P31V1V2 • esse] om. D • esse pronuntiationem] pronuntiationem esse P3 • dixit enim iam scibo ubi siet] o iam scibo ubi sit dixit enim iam scibo ubi sit et P31 : dixit enim scibo iam, ubi siet Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • ubi] ubi pro C1 • siet] sit et P3 : prosiet C1 : si F1S : etsi V11

[98]

5

10

LIBRO TERCERO

la letra e, como Virgilio: nutribat Thyrrusque pater, cui regia parent armenta.176 La segunda manera se da cuando se elimina la o y se alarga la sílaba precedente, como venio veni veneram. La tercera cuando io se transforma en ui, como operio operui operueram. La cuarta es la que tras eliminar la i y la o convierte en s la consonante precedente, como sarcio sarsi sarseram. La quinta es la que se enuncia 323 con x, como vincio vinxi vinxeram. Los verbos de la tercera conjugación larga que en el presente de indicativo terminan con las letras eo, estos acaban en el futuro de indicativo con la sílaba bo añadida al modo imperativo, como adeo adi adibo, prodeo prodi prodibo; en cambio los que terminan con las letras io acaban con la sílaba am añadida al modo imperativo, como audio audi audiam, nutrio nutri nutriam, aunque Terencio lo haya ofrecido con bo. De ahí se deduce que hay dos maneras de decirlo, pues él dijo: iam scibo, ubi siet.177

176 Verg. Aen. VII, 485-486. La cita no es del todo literal, pues en el texto de Virgilio el verbo está en plural: nutribant. 177 Ter. Ad. 361: iam hinc scibo ubi siet.

[98]

LIBER TERTIVS

324

Indicativo modo tempore praesenti eorum quae eo litteris terminantur, sunt verba quae a diverso praesenti praeteritum simile habent, ut luceo et lugeo; luxi enim facit. Item cernit et crescit crevit facit. Sunt alia quae una verbi positione duas coniugationes teneant, ut pando et mando; faciunt enim pandas et pandis, mandas et mandis. Verba casibus iunguntur interdum singulis, ita genetivo, ut misereor tui, dativo, ut suadeo tibi, accusativo, ut moneo te, ablativo, ut utor illo; interdum duobus, ut genetivo et , accusativo et ablativo, ut fungor hanc rem et illa re. Haec satis ad exempla analogiae dixisse sufficiat. Quae enim his formis conspecta fuerint non teneri, pro certo anomala iudicanda.

324 quae] que B1 • eo] o P3 R1 : in eo V11 : io Grotius • litteris] litteras A : littera B1EFGL3L41M1P1P21P3RV11V2 : om. Erfordensis • terminantur] terminatur R1 • post terminantur add. verba ostendit geminam habere formam in tempore futuro in am et in bo syllabam B2SZ • a diverso] diverso A : adverso C1D1P11P31V21 : adverbo R1 • preteritum] peteritum P11 • simile] similem ABDEF1L3L4P1P21P3V11V2Z • luceo et lugeo] luceo ut lugeo C1 : luceo et legeo A : lugeo et luceo L3 • luxi] luxit AB1DEF1G L4P2R1: lux L21P31 • item] idem Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • crevit] crebit A : crevi Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • sunt alia] sunt aba E : sunt verba F1 : sunt alia verba F2 : def. R • verbi] verba L41 : def. R • teneant] teneat A : def. R • pando] pango V21 : def. R • et B2P32SZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Dick Vandenkerckhoven Willis : om. cett. codd. et edd. : def. R • mando BF2L12L3SZ et omnes edd. : tendo mando P32 : om. cett. codd. : def. R • pandas] pandes L31 : panda P11 : def. R • et pandis] pandis P11 : def. R • iunguntur] unguntur D1 : def. R • singulis] singulas A : om. V11 : def. R • genetivo] genetiva A : def. R • ut] et L21 : def. R • misereor] mesereor D1 : miserior P1 : def. R • dativo ut] dativo et P21V1 : dativo L3 Erfordensis : ut L11 : def. R • moneo] meneo P31 : noceo L3 : def. R • interdum] iterdum P11 : def. R • ut] aut ADF2P1 : om. F1L1 : del. P22 : def. R • genitivo et accusativo et ablativo C1, sed post genetivo et lacunam statutit Dick, quem Vandenkerckhoven secutus est : genetivo et accusativo supplevit Willis : ablativo et accusativo B2DL2L3P22P3Z Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : accusativo et ablativo L12S : accusativo L11 : genetivo et accusativo cett. codd. : def. R • fungor] fungo P3 : furgor Z : forungor L41 : def. R • exempla] empla L11 • dixisse] disisse V21 • sufficiat] sufficiant GL12M12 : sufficiunt M11 : def. R • enim] vero EFL4 : def. R • his] is A : def. R • fuerint] fuerit V21 : def. R • pro certo] puto Erfordensis • certo] certe A : certo puto B2SZ • anomala] anomali D1 • iudicanda] iudicanda sunt L22L32L42P1V22 : def. R

[99]

5

10

LIBRO TERCERO

Entre los que terminan con las letras eo en el presente de indi- 324 cativo hay verbos que tienen un pretérito perfecto idéntico a partir de un presente diferenciado, como luceo y lugeo, pues hacen el pretérito luxi. Del mismo modo cernit y crescit hacen el pretérito crevit. Hay otros verbos que, pese a coincidir en la primera forma del paradigma, pertenecen a dos conjugaciones diferentes, como pando y mando; pues forman pandas y pandis, mandas y mandis.178 Los verbos rigen unas veces un solo caso; sea el genitivo, como misereor tui, el dativo, como suadeo tibi, el acusativo, como moneo te, el ablativo, como utor illo; otras veces rigen dos casos, por ejemplo el genitivo y , el acusativo y el ablativo,179 como fungor hanc rem o illa re.180 PALABRAS

ANÓMALAS

Baste con lo expuesto como ejemplos de analogía. Pues aquellas palabras que se observe que no se atienen a estas formas hay que considerarlas sin duda como anómalas. Las cuales voy a mencionar

178 Para el comienzo del § 324, vid. Carisio I, 247, 22-31 y 256, 12-17; Diomedes I, 371, 27 - 373, 2; Probo IV, 186, 17-22. 179 La mayoría de las ediciones antiguas suprimen genitivo para que el texto sea coherente con los ejemplos siguientes; sin embargo, el testimonio de los códices pone de manifiesto que se mencionan tres casos. De ahí que haya que considerar que efectivamente se ha perdido parte del texto. 180 Para esta parte del § 324, vid. Carisio I, 293, 8 - 296, 17; Explanationes artis Donati IV, 557, 12-15.

[99]

LIBER TERTIVS

Quae strictim exigueque memorabo, ut contra rationem etiam usum quaedam usurpasse detegamus aut etiam contra regulam defecisse. 325 Cum nominativo singulari reus et deus similia sint, quare plurali hi rei dicuntur, et usus dicit hi di contra regulam, cum dei tanturn dici deberent, praesertim cum genetivus nominativo suo duabus syllabis non debeat longior inveniri, quod hic eveniet, si dicamus deorum? Cur Thoas et Aeas cum similia sint, Thoantis et Aeantis faciant, Aeneas non faciat Aeneantis, sed Aeneae ? Cur, cum hic biceps et triceps dicamus, genetivus duabus contra regulam syllabis crescat, et bicipitis aut tricipitis dicamus, non bicipis aut tricipis ? Vnde venit ut aliger,

exigueque C1L1P22P3S et fere omnes edd. : exiguaque cett. codd. et edd. Erfordensis Vulcanius (var.) Grotius (var.) : def. R • usum] usu P1 : def. R • quaedam] quendam L3S Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. quaedam in marg.) Grotius (sed var. quaedam in marg.) Kopp Eyssenhardt : def. R • defecisse] defecis V21 : def. R • 325 nominativo] in nominativo C12L12L32P2V22 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis : ]inativo R • sint] sunt B1 • plurali] in plurali L32V22 : pluraliter P12 : def. R • hi] i AP11 : hii EFL4 Erfordensis : def. R • et] ut D • hi di L22M12P32 Eyssenhardt Dick Vandenkerckhoven Willis : hii dii EL4P1 Erfordensis : i dii A : hi dii cett. codd. et edd. • dei tantum dici] dici tantum dei Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • dei] de V21 • tantum] tamen L3 : def. R • dici] om. L11 : def. R • deberent] deberet AL32 Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • duabus] dabis C1 : duobus V1 • debeat] debeo A : debeant V1 : debet Francofordiensis • inveniri] inveri P11 • quod] quam Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • eveniet] veniet V21 • deorum] om. E1L41 • cur] cum Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis • Thoas] throas fort. L21 : toas P1 • et] et et L4 • Aeas] heas ASZ • et Aeneas add. Dick, quem Vandenkerckhoven et Willis secuti sunt • cum] om. Erfordensis • sint] sunt GM1V21 • Thoantis] toantis L2P1 : tonantis R1 : thonantis V21 : thonastis V22 • Aeantis faciant Aeneas] aeneas eantis faciant Erfordensis • Aeantis] heantis A : hantis SZ • faciant] faciunt A : facit L11 • Aeneas] id est cum eneas A • faciat] facit AEFL1L4P1P3SZ Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Kopp Eyssenhardt • Aeneantis] aeneanus A : aeneatis V21 • Aeneae] aen D : enet P3 • cur, cum] qur cum P11 : quur cum P12P3 : circum AR • dicamus bis scripsit V21 • duabus contra regulam] contra regulam duabus B2SZ2 • regulam] regula P1 • syllabis] sillaba Erfordensis • crescat] crescant A : crescit Erfordensis • et] ut Willis • bicipitis] bicicapitis P31 • aut] et GL3M1P3 Vicentina Erfordensis Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : om. S • tricipitis] triplitis L21 : tricicapitis P31 • non bicipis] nupicis A • tricipis] tripis B1 • venit] evenit D • ut] om. AF1V21 • aliger] alier P3

[100]

5

10

LIBRO TERCERO

sucintamente y sin detenerme, para revelar también que algunas palabras se han servido indebidamente de un uso lingüístico contrario a la norma, o que incluso lo han abandonado en contra de la regla. Dado que reus y deus son similares en el nominativo singular, 325 ¿por qué en plural se dice hi rei, y el uso dice hi di en contra de la regla, a pesar de que debería decirse únicamente dei, máxime cuando no se deben dar genitivos que superen a su nominativo en dos sílabas, lo que aquí sucederá si decimos deorum?181 ¿Por qué Thoas, Aeas ,182 siendo similares, forman Thoantis y Aeantis, y, en cambio Aeneas no forma Aeneantis, sino Aeneae? ¿Por qué, si decimos hic biceps183 y triceps, tiene el genitivo que aumentar dos sílabas en contra de la regla, y decimos bicipitis o tricipitis, y no bicipis o tricipis? ¿A

181 182 183

Para el § 325, vid. Prisciano II, 372, 10 - 373, 8; Probo IV, 48, 1-31. Sobre el ejemplo Aeneas vid. Carisio I, 66, 23 y 121, 8. Para este ejemplo vid. Carisio I, 120, 14.

[100]

LIBER TERTIVS

frugifer, accipiter habeant omnes casus, luppiter duos habeat? Cum sanctus, pius, bonus similia sint, cur dicimus sanctior, et piior non dicimus? Deinde sanctior sanctissimus, bonior bonissimus non dicamus? Cum dicat Vergilius fandi atque nefandi, cum a nefando dicamus nefarius, a fando farius non dicitur? Quare seiunctus amissa praepositione dicitur iunctus, securus et sedulus eadem perdita non valeant memorari? Cum dicamus singuli viri, singulae mulieres, singula scrinia, quare non dicimus singulus vir, singula mulier, singulum scrinium? Cum venor, piscor, aucupor similia sint, cur venator et piscator dicitur et aucupator non dicitur, sed auceps? Cur volo non habet imperativum? Cur fare primam verbi personam non habet? Quare soleo praeteritum perfectum non habet? Cum canta et lava similia sint, cur cantavi faciat et lavavi non faciat? Item corusca et tona coruscavi facit, tonavi non facit? Quid quod ego unum casum recipit? habeant omnes] omnes habeant G • Iuppiter] Iupiter DL4 • duos] deos V21 • habeat] habeant D1P31R1 : habet L3 : om. Erfordensis • sanctus] scantus B1 : sancus C1 : santus P21 • pius, bonus] bonus, pius AS • sint] sunt B1V1V21 Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • cur] cum P21 • sanctior] santior L4P1 : sancior P3 : scantior B1P21 : scanctior P22 : sanctitior A • piior GL3M1P22S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Dick Vandenkerckhoven Willis : pior cett. codd. et edd. • sanctior] santior P1P3 : sanctior bis scripsit V11 • sanctissimus] scantissimus L4 : santissimus P3 • bonior] om. V21 • dicamus] dicimus AL3 • cum] cur G • dicat] dicit A • fandi] fundi A • cur cum L12 cod. Mont-Cassin 332 (apud Vandenkerckhoven) Dick Vandenkerckhoven Willis : cur P22P32 : quum A : cum cett. codd. et edd. • dicamus] dicatur Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : dicimus Erfordensis • dicitur] dicatur Erfordensis • amissa] ammissa B1 • praepositione] praepotione V11 • eadem] eandem V11 : ea Erfordensis • valeant] valeat F : valent Erfordensis • cum] quum A • viri] vire D1 • quare] cur Erfordensis • singulus] singulis C1 • singulum] singularum B1 • cum] quum A • aucupor] autcupor L21 • sint] sunt B1P3R1 Erfordensis • et aucupator] aucupator EFL4 • cur volo] quur volo P3 • imperativum] o imperativum R1 • fare] facere P31 • primam verbi personam] primam personam verbi V1 • cum] quum A : K. cum BZ • lava] laba GL4P1RV11 • sint] sunt AEF1L4P1V1 • faciat et lavavi] et lavavi faciat A : faciet lavavi R1 : facit et lavavi Erfordensis • lavavi] labavi G • corusca et tona] corusco et tono Vicentina Mutinensis Francofordiensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • corusca] chorusca C1DF1L1L4P1P3 Erfordensis • tona] thona P3 : toma A • coruscavi] choruscavi C1L1P3 Erfordensis • facit] faciat EFL2L4V22 tonavi] et tonavi F : thonavi P3 : om. P21 • non facit] non faciat EFL2L4P1V2 : om. P21 • quid] quid erit L12 Erfordensis • ego] rego B2SZ : om. P31

[101]

5

10

LIBRO TERCERO

qué es debido que aliger, frugifer, accipiter tengan todos los casos y, en cambio, Iuppiter184 tenga solo dos? Si sanctus, pius,185 bonus son adjetivos similares, ¿por qué decimos sanctior, y no decimos piior? ¿Por qué decimos sanctior sanctissimus, y no bonior bonissimus? Si Virgilio dice fandi atque nefandi,186 ¿por qué no se dice farius a partir de fando cuando sí decimos nefarius a partir de nefando? ¿Por qué seiunctus, si le quitamos el prefijo, se dice iunctus y, en cambio, securus y sedulus no se pueden nombrar con supresión del mismo prefijo? Si decimos singuli viri, singulae mulieres, singula scrinia,187 ¿por qué no decimos singulus vir, singula mulier, singulum scrinium? Si venor, piscor, aucupor son similares, ¿por qué se dice venator y piscator y, en cambio, no se dice aucupator, sino auceps? ¿Por qué volo no tiene imperativo? ¿Por qué fare188 no tiene la primera persona del verbo? ¿Por qué soleo no tiene pretérito perfecto? Si canta y lava son similares,189 ¿por qué el primero forma cantavi y el segundo no forma lavavi? Lo mismo corusca y tona, ¿por qué uno forma coruscavi y el otro no forma tonavi? ¿Qué decir del hecho de que ego tenga solo

184

Cf. Carisio I, 154, 18 y 309, 16. Para pius vid. Carisio I, 113, 11 y 18; 115, 20; Diomedes I, 324, 36; Pompeyo V, 154, 9-17. 186 Verg. Aen. I, 543. 187 Acerca de singuli vid. Carisio I, 33, 3; Prisciano III, 413, 25 188 Cf. Diomedes I, 379, 24. 189 Para los ejemplos restantes de este parágrafo, vid. Carisio I, 183, 16 ss.; Prisciano III 68, 23 y 76, 23 ss.; Pompeyo V, 246, 1 ss. 185

[101]

LIBER TERTIVS

Cum calceatus, armatus, togatus, paenulatus paria videantur, quare calceo et armo dicimus, togo et paenulo non admittitur? Nominativus singularis in us exiens in omnibus positivis e productam habet in adverbiis, ut doctus docte, avarus avare, parcus parce; bonus et malus cur corripit in adverbio e bene et male? Cum habilis habiliter dicamus, cur facilis faciliter non dicimus? Item cum difficulter dicamus, cur faculter dici non poterit? Cum audax audacter dicatur, cur verax veracter non dicimus, sed vere? Cur singulatim dicimus, binatim ternatimque non dicimus? Et alia huius modi, quae possem innumera memorare, ni ad cetera properarem».

cum] et cum B2C1GL1L3M1P3R2SZ Dick Vandenkerckhoven • calceatus B2DL2L3 Grotius Kopp Jürgensen (p. 96) Dick Vandenkerckhoven Willis : calciatus cett. codd. et edd. • paria] pari L21P31 • videantur] videbantur B1R • togo et paenulo] toga et penula A • paenulo] pulo V21 • admittitur C1L11P22 et omnes edd. excepta Erfordense : ammittitur P21 : admittit ADEFGL12L2L3L4M1P12P3R2V1 Erfordensis : amittit B1P11R1V2 : admittat B2S : amittat Z • nominativus singularis] novitavus A : nominatus P3 • singularis] singalaris A : singulis P31 • positivis] positivus A : positus P31 : om. S • productam] prodoctam E : productum A : productat Z : om. L21 • adverbiis] adverbis P21 • docte] doctae V21 • parce] parcae C1 • malus cur] cur malus V21 • cur] om. EGL3M1S Erfordensis : cum R1, sed del. R2 • bene] ut bene Francofordiensis • et] om. L3SZ • cum habilis… faciliter non dicimus] om. S • habilis] abilis P11P3 : habibilis R1V2 : habi vel E • habiliter] abiliter L4P3 • dicamus] dicimus Erfordensis • cur facilis faciliter] cur fabilis fabiliter cur facilis faciliter V11 • cur] quur P3 • facilis] facili EFL4 : om. Erfordensis • difficulter] dificulter D • dicamus] dicimus C12 • cur] cul L41 • audax] audex P31 • audacter] audaciter B2L11SZ : audaxter A • dicatur] dicamus L2L3V21 : dicitur Erfordensis • cur] cum L21P11 : cu P21 : quur Erfordensis • veracter] veraciter AB2FR1SZ • non dicimus, sed vere] non dicimus sed veracter, non dicimus sed vere A • non dicimus] non dicitur V21 • vere BC1EFL2L4P1P21P3R1SV1V2Z Erfordensis Eyssenhardt Vandenkerckhoven : veraciter GL12L3P22R2 et cett. edd. : vere veraciter DL11M1 • cur] cum FP3R1 Erfordensis • singulatim] singillatim AC1E1F1L1L4V1 : singullatim F2 • dicimus] dicamus B2SZ : om. F1 • binatim] bina L21 : cur binatim Erfordensis • ternatimque] terminatimque C1L21V21 : ternatimquae P21R1 et fort. P11 • alia] aliud fort. L21 : def. R • huius] huiusce Erfordensis : def. R • innumera] innuma V21 : def. R • memorare] memorari AV12 : numerari V11 : def. R • ni] nisi FL2L42P1V12V22 Erfordensis : om. AV21 : def. R • ad] at L4 : def. R • properarem] properam L11 : def. R : in voce properarem desinit Francofordiensis editio

[102]

5

10

LIBRO TERCERO

un caso? Si calceatus, armatus, togatus, paenulatus parecen idénticos, ¿por qué decimos calceo y armo, pero no se admite togo y paenulo? Todos los adjetivos positivos cuyo nominativo singular acaba en us tienen e larga en los adverbios, como doctus docte, avarus avare, parcus parce; entonces ¿por qué bonus y malus abrevian la e en los adverbios bene y male? Si decimos habilis habiliter, ¿por qué no decimos facilis faciliter? Del mismo modo, si decimos difficulter, ¿por qué no se podrá decir faculter? Si se dice audax audacter, ¿por qué no decimos verax veracter, sino vere? ¿Por qué decimos singulatim, y no decimos binatim ni ternatim? Y así otros casos similares que podría citar sin límite, si no me apremiara la tarea pendiente».

[102]

LIBER TERTIVS

326

Haec cum Grammatice velut rerum exordium instauratura dixisset, propter superi senatus Iovisque fastidium Minerva talibus intervenit: «ni fallor, octo partes orationis velut incunabula repetitura intimare disponis, adiciens soloecismorum causas barbarasque formas, tum alia loquendi vitia, quae apud vates inclitos plurimum celebrata; quae nunc tropos, nunc metaplasmos, nunc schemata figuras ex eodemque cuncta vitia velut decoris fonte manantia, quae attestentur aut nescientis errorem aut affectatam doctioribus venustatem. Quae si ab scholaribus inchoamentis in senatum caelitem ducis, decursae peritiae

326 Grammatice] grammaticae C1P3V21 : def. R • velut] velud AL2 : def. R • rerum] serum coni. Eyssenhardt • instauratura] instaurata L1 : stauratura L31 : def. R • superi] superbi n.f. D : om. L2 : def. R • Iovisque] iovis P31 : om. E1L41 : def. R • fastidium] fastigium V11 : def. R • Minerva] minerna P21 : mimerva P31 : def. R • talibus] libus AEV11 : balibus P21 : om. V21 : def. R • ni fallor] ni falor D1 : fallor B1P21V21 : pallos A : def. R • partes] partus V21 : def. R • velut] velud AP3 : veluti E : def. R • repetitura] reppetitura L31 : reperitura G1 : repirttura M1 : def. R • adiciens] adicies BP32Z : adiicies S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis: def. R • soloecismorum] solycismorum A : solocismorum L31 : def. R • tum] dum L1P22 : tunc P3 • apud] aput C1L4 : def. R • vates] vetes L41 : def. R • inclitos] inclytos B2GL1V1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • celebrata] c laebrata L2 : c lebrata P3 • tropos] ropos D1 • metaplasmos] metaplausmos A : meaplasmos P3 : def. R • schemata] scemata AC1DFGL3M1P1P22P3V2 Erfordensis : schematum B2EL21L4 : scematum SZ : def. R • figuras] et figuras D : figurarum L12P3 Vicentina Erfordensis Mutinensis Basileensis Lugdunensis : figurasque dicimus Dick (1890) : del. Eyssenhardt, sed recte monet Petersen (p. 49) secundam esse personam verbi : def. R • ex eodemque] ex eodem quae L1R1V21 : ex odemque L2 : que P3 : et Erfordensis • cuncta] canta A : uncta C1 • velut] velud AC1L22 : def. R • fonte] forte A : def. R • attestentur] adtestentur C1GL22L4M1V2 : adtertentur A : adstestentur L21 : adtestantur FP1P21 : attestantur L11 Erfordensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius :]estentur R • nescientis] nescientes E1 • affectatam] adfectatam EFL4M1 : adfetatam C1L2P11P21 : adeffectatam B1 : adsectatam P3 : def. R • doctioribus] a doctioribus L22 : doctoribus BP11P3V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. doctioribus in marg.) Grotius (sed var. doctioribus in marg.) : decoribus Erfordensis : def. R • ab] a EFGL4P1 • scholaribus] scolaribus A2BC1DEGL1 L2L3M1P1P2P3RSV1V2 Erfordensis : scolalibus A1 : scoqualaribus F : scoloribus L4 • inchoamentis] incohamentis E : incoamentis P3 • senatum] senatus P3 : def. R • caelitem] caelitum BC1L12M1P22P3SZ Vicentina Erfordensis Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. caelitem in marg.) Grotius (sed var. caelitem in marg.) Kopp Eyssenhardt • ducis] in ducis C1L1P22P3 Erfordensis : deducis L22V22 : duces Willis fort. per incuriam • peritiae] pitiae L31 : pueritiae S

[103]

5

LIBRO TERCERO

MINERVA

INTERRUMPE A

GRAMÁTICA

Una vez que Gramática hubo expuesto todo ello como introduc- 326 ción de su materia, con la intención de volver a empezar, Minerva,190 movida por el aburrimiento de la asamblea celestial y de Júpiter, la interrumpió en estos términos: «Si no me equivoco, te dispones a profundizar en las ocho partes del discurso como si tuvieras la intención de volver al principio, e ir añadiendo las causas de los solecismos y los barbarismos, además de otros vicios de dicción que se hallan con mucha frecuencia en poetas ilustres, defectos que, ya sean tropos, ya sean metaplasmos, ya sean figuras, te los imaginas como si todos ellos manaran de una misma fuente del ornato, dando testimonio del error del ignorante o de la rebuscada ornamentación de los más doctos. Preceptos estos que si tú los trasladas de la enseñanza elemental a la asamblea celestial, arruinarás todo el mérito de la pericia hasta

190 Minerva es la diosa romana identificada con la Atenea griega. Como diosa de la razón preside las artes y la literatura, de ahí que le corresponda a ella el papel de moderadora en la exposición de la Gramática.

[103]

LIBER TERTIVS

gratiam deflorabis. Nam si rhythmicum quid metricumque, sicut inter cirratos audes, assumpseris, profecto Musices impetu, cuius praevertis officium, discerperis. Formam igitur praedictae praeceptionis absolveris, si praecipuis memoratis iam te ab inchoamentorum vulgarium vilitatibus vindicaris.» His germanae verbis cum sponso Delius annuebant et Grammaticen ad virginis transire obsequia compulerunt. Ac tunc aliam feminarum pari sponsalium munere conferendam Clarius intromisit.

gratiam] glatiam A1 • deflorabis] deformabis L12 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed var. deflorabis in marg.) Vulcanius (sed var. deflorabis in marg.) • si] sy B : def. R • rhythmicum] rithmicum AB2C1EL1L3L4M1P1P2 P3 SV1Z Erfordensis : ritmicum B1FL2 : rhytmicum D : ryhtmicum G : rythmicum V2 : def. R • cirratos] cyrratos ADL3RV22Z : cirritos C1L12P3 : cyratos V21 : ceratos L11 : cirrhatos Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • assumpseris] adsumpseris P12RV2 Erfordensis : adsumseris EL4P11 : assumseris F Kopp • Musices] musicis A : misices L21L31 : music V1 • discerperis] discerpseris Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius • formam] forma P32 • praedictae] praefectae R • memoratis] commemoratis S • iam] am L31 • inchoamentorum] incohamentorum E : incoamentorum FL4P1 : inchoamentorium A : inchomentorum V21 • vulgarium] vulgarum P3 • vilitatibus] utilitatibus GM1 Erfordensis • germanae] manae V21 : germaniae Basileensis Lugdunensis : geminae B2 (var.) • cum] com Z • sponso] spo A • annuebant] anteibant Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • Grammaticen] gramaticen P12 : grammaticem FL21P2R : grammatice A : gramatice P11 : grammaticam L3 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • ad viriginis transire] transire ad virginis EFL4 • transire] transtre R1 • obsequia] obsequium F • ac] a V21 : at Kopp • tunc] tum A • pari sponsalium] sponsalium pari L3 • pari] paris Z • Post intromisit invenitur subscriptio: MARTIANI MINEI (MINNEI BEFL1P2V1) FELICIS CAPELLAE AFRI (AFRICA L4) CARTAGINENSIS (CARTHAGINENSIS BP2V2 : KARTAGINENSIS FL3Z : CARTAGINIENSIS L1L4P1V1) DE ARTE GRAMMATICA (GRAMATICA DV1) LIBER III (TERTIVS L2L3R) EXPLICIT (EXPLICITVS EST L1) ABDEFL1L2L3L4P1P2RV1V2Z : MARTIANI MINEI FELICIS CAPELLAE AFRI CARTAGINIENSIS LIBER TERTIVS DE GRAMMATICA EXPLICIT G : nulla subscriptio in C1M1P3S

[104]

5

LIBRO TERCERO

ahora demostrada. Pues si tomaras a tu cargo explicar qué es el ritmo y el metro, como te atreves a hacerlo entre párvulos de pelo ensortijado, sin duda serías despedazada por el ataque de Música, cuyo oficio usurpas. Por tanto, considera que habrás terminado de dar forma a la exposición que has pronunciado si, habiendo mencionado los puntos esenciales, te libras ya de las minucias de los rudimentos más triviales». El Delio, junto con el novio, asentían a estas palabras de su hermana191 y obligaron a Gramática a incorporarse al servicio de la novia.192 Y entonces el Clario193 hizo entrar a otra de las damas que sería entregada como parte del mismo regalo de boda.

191 El Delio, como ya se ha dicho, es Apolo, quien recibe este epíteto por haber nacido en la isla de Delos. El novio es Mercurio, quien ha contraído matrimonio con Filología. Tanto Apolo como Mercurio son hermanos de Minerva, pues los tres son hijos de Zeus o Júpiter. 192 Recuérdese que Febe regala a Filología un séquito de doncellas, las siete Artes Liberales: Gramática, Dialéctica, Retórica, Geometría, Aritmética, Astronomía y Harmonía. 193 Apolo, quien recibía culto y tenía un importante santuario oracular en Claros, cerca de Colofón, en Asia Menor.

[104]

LIBER QVARTVS

DE DIALECTICA 327

Haec quoque contortis stringens effamina nodis, qua sine nil sequitur nilque repugnat item,

Tit. DE ARTE DIALECTICA] LIBER add. S : INCIPIT DE (om. A) ARTE DIALECTICA (EIVSDEM add. L1) LIBER (//BER T) IIII (QVARTVS EL1P1) (FELICITER add. BP2V1) ABEFL1P1P2RTV1V2 : INCIPIT DIALECTICA MARTIANI (MARCIANI M6) MINEI FELICIS CAPELLAE C1M6 : MARCIANI M. F. C. A. C. LIBER QVARTVS DE ARTE DIALECTICA INCIPIT C2 : (LIBER add. M1) MARCIANI (MARTIANI M1 Grotius Kopp) MINEI FELICIS CAPELLAE AFRI KARTAGINENSIS (CARTAGINENSIS M1 Grotius Kopp) DE ARTE (om. Grotius Kopp) DIALECTICA LIBER (IIII add. Grotius, sed IV Kopp) INCIPIT (om. Grotius Kopp) DM1 Grotius Kopp : INCIPIT (L. add. P3) IIII DE (ARTE add. P3) DIALECTICA GP3 : INCIPIT (EIVSDEM add. L3) DE DIALECTICA (LIBER add. L3L4Z) IIII (QVARTVS L3L4) L2L3L4Z : superscriptio nulla in M5P4 : EIVSDEM LIBER QVARTVS DE DIALECTICA Vicentina Mutinensis : MARTIANI CAPELLAE DE DIALECTICA LIBER IIII Basileensis Lugdunensis Vulcanius : LIBER IIII (IV Willis Ramelli Ferré Siben) DE ARTE DIALECTICA Eyssenhardt Dick Willis Ferré Siben 327 haec… nodis] in capitale littera FR (haec… effamina M1) • haec] HAec Vicentina Mutinensis Lugdunensis et HAEC Vulcanius Grotius : H aec C1EGL1L2L3L4P2 (INCIPITVR LI. IIII DE DIALECTICA. 4 anteponit L3) : HAaec Basileensis • quoque] quo quo C1 • contortis] contortos T : Vulcanius ‘indissolubilis syllogismis’ in Notis, p. 236 • effamina nodis] effaminans T • effamina] seffaminata A : effammina L4P2 • nodis] nobis AL21 (NOBIS R) • qua… item] Vulcanius ‘sine fine, hoc est, sine qua, videlicet Dialectica nulla fit consequentia nullaque in argumentis controversia. Per haec enim duo argumenta, a sequentibus et repugnantibus totam Dialecticam vult intelligi’ expicabat in Notis, p. 236 • qua sine] quas ne A • qua] Qua// P3 : QVAS R1 • nil sequitur] nilsequitur C1 • sequitur] sequitu/ P3 • nilque repugnat] nil quaere R1 • nilque] nil quaere A : ni//lque L22 : nil/// V1 et –que… item def. V1 • item] iten AT

[105]

LIBRO CUARTO SOBRE LA DIALÉCTICA194 ENTRADA

DE

DIALÉCTICA

También esta,195 que comprime palabras196 con nudos retorcidos,197 327 sin la que no hay consecuencia ni tampoco contradicción,198 194

Vid. nota complementaria n.o 194. El gusto de Capela por el dístico elegíaco en momentos puntuales de Nupcias se refleja, una vez más, en la entrada solemne de Dialéctica en el consejo de los dioses. Este metro, elegido por el autor por exigencias métricas o estructurales habida cuenta del conocimiento de su función en los diversos géneros literarios (Cristante, 2008a: 55), ya lo empleó en §1, § 118 —es decir, en el carmen de apertura de la obra y en el primer himno de las Musas a Filología— y § 262, y recurrirá a él, de nuevo, en §§ 583-585 y § 888, el canto de apertura del libro que pone fin a la obra y donde Cristante (1978: 679701) identifica el procedimiento del σπουδογέλοιον. 196 Como advertirá más tarde (§ 336 o § 339), Dialéctica precisará de nuevos términos para poder hacer la exposición de su disciplina de una manera digna, pues la lengua latina no cuenta con las palabras adecuadas y precisas para ello. Con todo, pese a la indicación de Júpiter a la doncella griega de hablar en latín (§ 333), Dialéctica recurrirá a Varrón, dado que fue el primer autor latino que forjó parte de su léxico técnico (§ 335). La forma effamina, por tanto, es el primero de los neologismos que Capela, por boca de Dialéctica, introduce en el presente libro, reivindicando veladamente con ello una nota de originalidad (Siben, 2012: 121). Este término, que según Siben (ibídem) podría derivar del apuleyano effamen (Met. XI 7 y 30; cf. Iuvenc. I 91 y Ven. Fort. V 1.3), evoca el ciceroniano effatum para indicar el enunciado, idea que Capela expresa mediante proloquium o propositio. Este effamina, además, resulta cómodo al metro empleado —hexámetro—, además de mantener cierto aire arcaico y poético (tal y como se aprecia en Ennio, Lucrecio y Catulo, entre otros), como todos los compuestos y derivados de fari (Perrot, 1961: 106, 112 y 181). 197 Vid. nota complementaria n.o 197. 198 Los verbos sequitur y repugnat son términos de la dialéctica que se refieren a la noción de consecuencia lógica (ἀκολουθεῖν) y de contradicción (μάχεσθαι). Sobre la evolución de ambos conceptos, vid. Pauli (1984: 57-58). Derivados de estos términos, que también se leen en Cicerón (Acad. II 91; Orat. 16, 113 y 115; Top. 57 y 88; y Fin. 195

[105]

LIBER QVARTVS

in coetum superum veniens primordia fandi advehit et scholicum praestruit axioma, ambiguis memorans vocem consistere verbis, nil normale putans, ni fuat associum. Sed licet ipse modos demum bis quinque profatus pallens afflictim verset Aristoteles,

in coetum] in coe/// V1 et rel. versi def. V1 • in] I n FGM1P1P2 • coetum] coetus S • veniens] eniens F1 : s. l. glossa dum venit add. D2 : s. l. glossa dii venit add. M62 • primordia] promor dia M1 : promo/dia Z • fandi] fan// T • advehit] Kopp e codicibus Monacensibus (C et F) : advenit ABDEL4M5M62 (var. s. l.) P32R1TV2 : ADVENIT R1 : s. l. glossa caelicorum add. D2 : A dvehit C1M1 : A d venit C2 : A dvenit FGL1L2L3P2SZ : ad/// def. V1 • et scholicum] excolicum ABC1C2DEF GL1L2L3L4M1M5M6P1P2P3RTV2Z Monacensis (F) cum glossa apud Koppium, sed EXCOLICVM R : ex colicus S : et sch– coni. Dick • scholicum] scolicum Vicentina Mutinensis Basileensis Vulcanius (sed var. excolicum in marg. et in Notis, p. 236: ‘alia exemplaria habent excolicum, sed neutrum placet. Legendum puto σκολιόν ἀξιώμα, hoc est, obliquam sive contrariam propositionem’) Grotius (var. in marg.) Kopp : coni. Dick, quem McDonough (1968, p. 332) sequitur • scholicum… consistere] inter cruces Grotius • praestruit] str in ras. P2 : praestructa A : praestruxit B1 : prestruit C2M1: s. l. glossa continet vel corfirmat add. M62 : pra/struit P3 : prae struxit V2 • axioma] ixomas A : axiomas BC1C2DEFL1L3M5 P2P3R1STV22Z, sed AXIOMAS R1 : axioma// L2 : aximas L4 : s. l. glossa O signis add. M62 : s. l. glossa digna eloquia add. P12 • ambiguis] s. l. verbis add. P12 : Ambiguum L41 • consistere] cum sistere L21 : conssistere L4 : (er in ras. P2) • verbis] versus AC1C2DEF GL1L2L3M1 M5P1P2P3SV1Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (var. in marg.) Grotius (var. in marg.), sed VERSVS R : usus L4 : vers// T : def. V2 : -bis coni. Dick et Ferré • nil normale] nor/ale V1 • nil] ni EF1, sed Ni L4 • normale putans] def. V2 • normale] mormale A : Vulcanius ‘id est, regulare’ in Notis, p. 236 • putans] s. l. glossa esse add. D2 : s. l. glossa regula reduceis vel erit add. M62 • ni… associum] Vulcanius ‘hoc est nisi fuerit adiunctum, s. ad aliquam rem subsistentem’ explicabat in Notis, p. 236 • ni] IN R • fuat] s. l. pro fuat add. P12 • associum] ASSOCIVM R2 : adsocium AC1DEF1L21L4M6P2TV1 Eyssenhardt Morelli (1909, p. 233), sed ADSOCIVM R1 : ad socium B1 : c in ras. G : s. l. glossa dialecticae add. D2 : adssocium P22, sed a/ssocium L22 : adsotium M5P3 : s. l. var. sociatum add. M62 et syllogisticum add. Vicentina : adssotium P32 • sed] in marg. X kategoras add. D • licet] s. l. var. scilicet add. M62 • modos] modus M11 • demum] denum D1 • bis] biis l. v. P31 • quinque] V M1 • profatus] profatum L12 : profat// T • pallens] s.l. glossa philosophus add. D2 : palens V2 • afflictim] adflictim DEFL3L4 (s. l. glossa altercatim add. D2) : afflictum M1S1 : aflictim P1 (s. l. mente add. P1) • verset] s. l. glossa moveat add. D2 : versis M6 (s. l. frequentet add. M6) • Aristoteles] Aristotiles C2DM1M6 : ot in ras. P1

[106]

5

LIBRO CUARTO

al llegar a la asamblea de los dioses trae los elementos del discurso199 y establece un axioma de escuela,200 recordando que el lenguaje se compone de palabras ambiguas201 sin considerar ninguna normal, a no ser que se haya combina[do con otra.202 Sin embargo, aunque Aristóteles en persona, tras enunciar sus diez categorías,203 empalidezca por el esfuerzo,204

V 83), se emplean para indicar los modos del silogismo hipotético: a consequentibus / a repugnantibus (§§ 414-415). 199 Vid. nota complementaria n.o 199. 200 Vid. nota complementaria n.o 200. 201 Esta afirmación, ya anunciada por Crisipo, como recuerda Aulo Gelio (XI 12), lleva implícita la idea o, mejor aún, el concepto de ambiguitas (ἀμφιβολία), esto es, el fundamento de la teoría lingüística y, de manera general, de la dialéctica desde época ciceroniana (cf. Cic. Orat. 113 y Aug. Dial. 9). El método dialéctico hace posible, pues, ambigua distinguere (Arist. Rh. 1419a20; Cic. Orat. 16 y 115; Acad. II 91; Fin. I 7.22; Brut. 152), en tanto en cuanto cualquier palabra puede introducirse en todo tipo de contexto, de manera que, hasta que la afirmación no esté completa, el oyente no será capaz de interpretar cada palabra por separado. Con todo, este término forma parte, además, de la esfera de la Retórica (Arist. Rh. 1375b6, 1407a32, 1419a20; Quint. Inst. VII 9.1-15), registrándose en la doctrina aristotélica (cf. Arist. Top. 145b24; SE 166a6, 179a20; Po. 1461a25-26) y, en general, en los filófofos antiguos (vid. Pauli, 1984: 59-61). 202 Vid. nota complementaria n.o 202. 203 Se trata de las 10 categorías de Aristóteles que serán tratadas en §§ 355-387. Pese a la opinión de Ferré (2007: 64, n. 9), el término modus indica, en el ámbito filosófico, las figuras del silogismo (ThlL VIII 1265.73-1266.2), de donde Siben (2012: 126) considera que esta expresión podría remitir a los τὰ σχήματα τῆς κατηγορίας (cf. Arist. Metaph. 1017a23 y 1026a36) e indicar las categorías en este contexto. Con todo, la lengua latina prefería la voz griega categoria (ThlL III 602.14ss.) y, ocasionalmente, praedicamentum (ThlL X 2.542.6-45), interpretación propia de aquella. En cuanto a la expresión bis quinque, empleada en estas líneas por motivos métricos y estilísticos (cf. Cristante, 1987: 251) o, aunque expresión poética, carente de justificación teórica para Ferré (ibídem), anticipa la bipartición que de las categorías se hará en la parte de loquendo (cf. Aug. C. Iulian. op. imperf. I 34, donde se registra un listado confuso de dos veces cinco categorías, un pasaje analizado por Pépin, 1976: 153-154). No obstante, 10 resulta un número destacado en el que los pitagóricos veían otra forma de la tetraktys, es decir, el número sagrado resultado de la suma de los cuatro primeros números (4+3+2+1). Vid. §§ 106-107 y § 734. 204 Cf. § 37, donde ya se introdujo el tópico de la palidez que evoca el trabajo intelectual causada, generalmente, por la vigilia nocturna.

[106]

LIBER QVARTVS

Stoica circumeant ludantque sophismata sensus perdita neque umquam cornua fronte ferant, Chrysippus cumulet proprium et consumat acervum Carneadesque parem vim gerat helleboro;

circumeant… perdita] inter cruces Grotius • circumeant] circummeant A : circueant L1M1M6 Darmstattensis apud Koppium : circume/nt V1 : circuerant Vicentina Mutinensis Basileensis Vulcanius (var. in marg. et explicabat ‘hoc est, cincumneniant’ in Notis, p. 236) Grotius (var. in marg.) • ludantque] laudantque G1 : ludant quae L11 : l//udantque P2 • sophismata] sofismata ABGL1L2 L3P2P3TV2, sed SOFISMATA R : s. l. glossa cavillatoria add. D2 : sophysmata L4 : s. l. glossa dubitationes accusatus add. M62 : sofis/// V1 • sensus] s. l. legitur D • perdita… cornua] cornua (s. l. M62) neque unquam perdita M6 • perdita] in marg. glossa nolunt esse fecianes (= fetialis) add. D2 • neque… tot] inter cruces Willis, quem Ramelli sequitur • neque umquam] quae numquam olim Willis cogitabat McDonough (1968, p. 334) : ‘nec unquam error est metricus’ in Februis Grotius, quem Kopp sequitur • neque] nec C1L12 (in ras.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. ne qui in marg.) Grotius (var. in marg.) : non M5 Kopp e codice Monacensi (F) Dick : mala lectio non et nec secundum McDonough (1968, ibid.) • umquam cornua] umquam//cornua C2 • umquam] unquam L11L3SV2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • fronte] s. l. in anteponit L4 • ferant] s. l. glossa habeant add. D2 : f in ras. G • Chrysippus] Crysippus ABM5TV1 (CRYSIPPVS R), sed C rysippus GL11P2Z : Crisipus C1, sed C risipus L3 : C hrisippus C2 : Crysipus DV2, sed s. l. Crysieppius add. D1 : Crisippus EM6P1P3 : C rissippus F, sed Crissippus L22 (ri in ras.) : Crisisppus L4 : C risyppus M1 : C hrysippus S • cumulet] cumelet P11 et s. l. glossa dividet add. P12 : cumulo et coni. Kopp • proprium] propium A : granum coni. Ferré • et] om. omnes codd. et Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : coni. Koppius, sed Eyssenhardt (1964a, p. 152) quo modo hanc lectionen Koppium exhibere nescit : add. Eyssenhardt Ramelli, sed copulam putans add. Dick Willis Ferré et Siben • consumat acervum] consumata cervum M1P2 • consumat] consummat BC2EGL4 (at in ras.) Vicentina (corr. consumat) Mutinensis Basileensis Lugdunensis Eyssenhardt, sed Vulcanius ‘id est, segreget’ explicabat in Notis, p. 236 et Morelli (1909, pp. 241-242) ‘quando et quonam auctore consummere pro consumere dictum est?’ quaerebat : s. l. glossa puniat add. D2 : at in ras. L3 : consumet M6P1 et s. l. glossa destruet dissolvit M62 : consummet T • acervum] accervum C1 Mutinensis : in cervum L41, sed a/cervum L42 (a in ras.) : ///rvum V1 • Carneadesque] C arneadesque C1C2FGL3P2SZ, sed C ar neadesque M1 : Carneades quae EL11 • parem] s. l. dii add. D • gerat helleboro] gera telleboro P21, sed gera teleboron P22 • gerat] gera t A : berat M1 : ger// V1 • helleboro] elleboro AC2EG1L4M1M62STV1Z (ELLEBORO R2) Tilander (p. 3), sed elle boro B : elleboro// C1, sed s. l. glossa nomen herbae add. M62 : elleboron DG2L1L22L3P1P3V2 (on in ras. L22), sed helleboron Ferré : elleborum F : ellebero M5M61 : TELLEBORO R1 : h– coni. Dick

[107]

LIBRO CUARTO

aunque los sofismas estoicos vayan de acá para allá y se burlen [de los sentidos,205 y en la frente lleven los cuernos que nunca perdieron,206 aunque Crisipo acumule y consuma su propio montón207 y Carnéades alcance una inteligencia pareja con el eléboro,208 205 Sobre ludo y circumeo, cf. Cic. Fin. II 2 (ceteros sophistas… lusos videmus a Socrate), Parad. 3 (ego tibi illa ipsa, quae vix in gymnasiis et in otio Stoici probant, ludens conieci in communes locos) y Varro LL V 32.153 y VI 3.22. En cuanto al helenismo sophismata, introducido en el léxico filosófico a partir de Cicerón (Acad. II 75; cf. André, 1971: 6), no existe, según Séneca (Ep. 111.1-2), traducción latina dado que, a lo que parece, no tuvo buena aceptación en Roma. Esta es la razón por la que el estoico admitió la forma ciceroniana cauillatio, si bien él mismo propuso captio (Ep. 45.8) para indicar, en latín, el concepto del término heleno. 206 Vid. nota complementaria n.o 206. 207 Natural de Solos, en Cilicia, este filósofo estoico (ca. 281-208 a. C.) fue considerado en la Antigüedad el dialéctico por excelencia de entre los estoicos (SVF II 1.14; Cic. Orat. 115; Acad. II 96; cf. RE III 2.2502-2509). De su vasto corpus, muchas de cuyas obras hoy se han perdido, da fe Diógenes Larecio (D.L. VII 180 y 1192). En muchos de sus escritos se manifiesta su gusto por la dialéctica, siendo su propósito esencial afín a esta disciplina. Con todo, sabemos de la composición de una obra sobre σωρίτης (acervum, en griego σωρόϛ o σωρεία; SVF II 6.11; cf. Pauli, 1984: 63), una paradoja que designa, junto con la anterior, un tipo particular de silogismo, en este caso el polisilogismo, en el que la conclusión de un silogismo precedente sirve de premisa al siguiente, y del que Capela dará un ejemplo en § 406. Atribuida, igualmente, a Eubolides (vid. Muller, 1985: 79-84 y 116-118), en ella la cuestión es saber a partir de cuántas unidades de grano se forma un montón, lo que implica el examen de un concepto impreciso y de un fenómeno sometido a un cambio de grado, donde se puede determinar si una proposición es verdadera o falsa. Sobre ello, vid. Gal. Exp. Med. XVI 1-17; § 328; S.E. M. IX 182; Cic. Acad. II 49 y 92-96; Hor. Ep. II 1.47; Pers. VI 80; Sidon. Carm. II 119; y Fronto, Eloqu. II 13. Según Ferré (2007: 65, n. 12), a pesar de esta referencia a Crisipo, el desarrollo del libro IV demostrará el gusto de los dioses por recibir una enseñanza principalmente aristotélica. 208 Según la tradición, Carnéades de Cirene (213-129 a. C.), escolarca de la Nueva Academia y acérrimo opositor de la doctrina estoica, se sirvió del eléboro para purgar su espíritu y ser más eficaz en sus controversias que, sobre la percepción, mantuvo con Crisipo, lo que, como argumenta Ferré (2007: 66, n. 15), no pudo tener lugar por motivos cronológicos. Vid. Val.Max. VIII 7.5 (idem cum Chrysippo disputaturus elleboro se ante purgabat); Aug. Cresc. I 19.24; Fulg. I praef.; y Plin. HN XXV 52. Aulo Gelio (XVII 15.1), sin embargo, identifica a Zenón como el contendiente de Carnéades (cf. Pauli, 1984: 64-65). Esta comparación entre la sutileza de la dialéctica y el eléboro remonta a Aristón de Quíos (320-250 a. C.), discípulo de Zenón de Citio (SVF I Fr. 394). En cuanto al eléboro, vid. Tilander (1962).

[107]

LIBER QVARTVS

nullus apex tot prole virum par accidit umquam, nec tibi tam felix sortis honos cecidit: inter templa deum fas est, Dialectica, fari, et Iove conspecto iure docentis agis. 328

Quae igitur introgressa est Delio convocante pallidior paululum femina, sed acri admodum visu et vibrantibus continua mobilitate luminibus, cui crines tortuosi decentique inflexione crispati et nexiles

nullus] N ullus C1C2FGL1L3M1P2SZ • apex] s. l. glossa honor add. D2 • prole] proli A Dick (e Verg. Aen. VI 784, ‘licet tot virorum series extiterit’ in app. Dick 1978, p. 151) McDonough (1968, p. 335) Pauli (p. 65) Ferré : s. l. pro proli add. P1 : PROLI R1, sed PROLE R2 : corruptum putabat Eyssenhardt : tot proli hominum olim Willis cogitabat et crucem anteponit : prole non esse potest in metro secundum McDonough (1968, ibid.) • accidit] s. l. glossa dialecticae add. D2 • umquam] unquam C1L1L3M6SV2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • nec] ‘an ac?’ Dick in app. • tibi] s. l. o grammatica add. M6 • felix] faelix L2 : foelix S Vicentina • sortis] fortis S Basileensis Lugdunensis Vulcanius (var. in marg.) Grotius (var. in marg.) Reichenauensis et Darmstattensis apud Koppium • cecidit] caecidit C12D • est] s. l. var. et add. M62 • Dialectica] s. l. o anteponit M6 • et Iove] E tiove C1C2L1 • et] om. M6 • Iove] uve T • conspecto] tons pecto BD : conspecta L21 • iure] s. l. glossa ratione add. D2 : iura maluit Grotius (in Februis) Kopp (e Reichenauensi et Grotiano codicibus) • docentis agis] s. l. glossa parate ad agenduos add. M62 • docentis] s. l. var. doctrix add. D2 • 328 quae] PROLOGVS. I anteponit in marg. D • est] et Eyssenhardt • convocante] convocanto T • pallidior] s. l. erat postponit F2 : paldior R1V2 : /allidior T : palladior Z1 : sic Vicentina (var. in marg.) • paululum] palulumV11 • femina] faeminam C1 : foemina S Vicentina Mutinensis Vulcanius Grotius, sed foeminina Basileensis Lugdunensis • acri] s. l. var. feroci add. D2 • acri admodum] aciam modum V21 • admodum] amodum B1V11 : ammodum EL2L4P1P21RV2Z : admodo P31 • visu] vissu D1 • vibrantibus] vribrantibus B1 : om. M1 : vibrantis P11 : vi///s P2 • continua] conctinua E : cum anteponit L4 • luminibus… involutus] def. R • luminibus] lumibus Vicentina • cui] s. l. erant postponit F2 : /ui T • tortuosi] tortuosa V21 • decentique] dicentique Z : decenti que Lugdunensis • inflexione] inflexio ne L21 : inflexine M61 • nexiles] nex/// P2

[108]

5

LIBRO CUARTO

nunca dignidad209 tan grande sobrevino a la raza de los hombres ni a ti se te concedió el honor de una suerte tan dichosa: en las moradas de los dioses, Dialéctica, te está permitido hablar y, en presencia de Júpiter, hablas con autoridad de maestro.210 Así que, al convocarla Delio, esta mujer entró un poco más pálida, 328 aunque con una mirada perspicaz y con unos ojos brillantes en continuo movimiento;211 presentaba los cabellos enredados, rizados con

209 Según Siben (2012: 128-129), apex es la culminación del acervus sobre el que los dos filósofos, Crisipo y Carnéades, mantuvieron su contienda, de donde se justifica, además, el adjetivo par. Estamos de acuerdo con Kopp (1936: 328, ad loc.) en que el término apex, no obstante, indica también fastigium, honor, dignatio, esto es, «dignidad», «honor», tal y como presentamos aquí; una cualidad justificable y derivada por el hecho de que Dialéctica habla en sentido divino, al tiempo que los dos filósofos no son dignos de exponer públicamente su doctrina en el consejo divino. En este sentido, Platón, en un pasaje de República (R. 534e-535a1) reconoce el método dialéctico y esta disciplina como «el coronamiento completo de los estudios»: ἆρ’ οὖν δοκεῖ σοι [...] ὥσπερ θριγκὸς τοῖς μαθήμασιν ἡ διαλεκτικὴ ἡμῖν ἐπάνω κεῖσθαι, καὶ οὐκέτ’ ἄλλο τούτου μάθημα ἀνωτέρω ὀρθῶς ἂν ἐπιτίθεσθαι, ἀλλ’ ἔχειν ἤδη τέλος τὰ τῶν μαθημάτων. A Dialéctica se le concede un honor similar por decreto divino (fas est) dado que se encuentra «en las moradas de los dioses» (inter templa deum), un sintagma que evoca la solemnidad con la que comenzó esta presentación en dísticos elegíacos y que recuerda aquel in coetum superum del verso 3. 210 En esta Introducción, que se cierra ahora haciendo uso de un lenguaje jurídico que ratifica la legitimidad de la intervención de Dialéctica (ThlL I 1396.80 ss.; cf. Ter. Ad. 52, donde se emplea esta misma fórmula), Capela presenta la disciplina con una táctica exquisita: en la parte inicial, ofrece algunos términos de la jerga de la dialéctica, como sequitur, repugnat, axioma; evoca el tema de la ambigüedad del lenguaje (uerbis ambiguis); cita a grandes autoridades de la disciplina, como Aristóteles y sus diez categorías, Carnéades y Crisipo. Critica, asimismo, sus paradojas, los sophismata, de las que se evocan dos, la del cuerno (perdita cornua) y la del montón (aceruus). Estas paradojas, con su status ambiguo, facilitan a la dialéctica manifestar su virtuosidad, propiciando el juego de su interlocutor y enredándolo por medio de los polisilogismos, ya que obstaculizan la determinación de la verdad o de la falsedad de la proposición. La finalidad última, en fin, de esta presentación es una captatio beneuolentiae con la que, además de dar la bienvenida al auditorio o al lector, evoca los nombres y temas comunes para prepararlo para su exposición. 211 Vid. nota complementaria n.o 211.

[108]

LIBER QVARTVS

videbantur, qui tamen deducti per quosdam consequentes gradus ita formam totius capitis circulabant, ut nihil deesse cerneres, nihil superfluum detineres. Cui quidem pallium Athenarumque vestitus, sed gestamen in manibus fuerat inopinum ac prorsus gymnasiis omnibus

videbantur] ///tur P2 • qui] s. l. crines postponit F2P1 • deducti] s. l. var. producti add. D2 : deproducti L12 • quosdam] quodam A : //osdam T • formam] s. l. plenitudinem add. M6 : forma V21 • circulabant] l s. l. L3 • ut] def. P2 • nihil] nichil C2EL4 : nil L1 • deesse… nihil] in L42 • deesse] de esse C1C2TV1, sed de//esse Z : decem P31, sed deesse// P32 • cerneres] cerceres Z • nihil] nichil C2E : nil L1M5 : l s. l. P1 • superfluum] /uperfluum T : super fluum V2 • detineres] deitineres A : demeres fort. legendum Willis cogitabat • quidem] em in ras. P1 • pallium… vestitus] Vulcanius ‘pallium Graecorum decentiorem habitum facit, utsupra penulam Romanorum’ explicabat in Notis, p. 236 • Athenarumque] s. l. feminarum add. D2 : Atherarumque M61 : r in ras. P1 : Athenarum que Lugdunensis • gestamen] tamen E • in manibus] inmanibus AC1C2L1L2L3 L4M6P1V1V2Z : immanibus D Vicentina • manibus] bus postponit V1 • fuerat] faierat L2 • inopinum] s. l. var. ignotum add. D2 : s. l. glossa numquam antea visum add. P12 : ino//num T : Vulcanius ‘id est, ignotum atque inusitatum’ explicabat in Notis, p. 236 • prorsus] prorsum DM1M5 : prossum L31, sed prossus L32 : est postponit L4P1 : prosum P3 • gymnasiis] gimnasiis C1C2D2L2 : gimnassis D1 : s. l. glossa disciplinis add. D2 et in marg. gymnasium exercitium add. D3 : s. l. glossa scolis add. M6 et postponit P12 : gymnasis P3

[109]

LIBRO CUARTO

una hermosa ondulación y recogidos, los cuales, pese a llevarlos arreglados por capas metódicas, abarcaban la forma de toda su cabeza, de manera que no podías saber si faltaba algo ni captar nada en exceso.212 Llevaba el palio y la vestimenta de Atenas, es verdad, pero el atavío que llevaba en las manos era inesperado y totalmente

212 Es precisamente en la primera parte de la descripción de Dialéctica, la que tiene que ver con su peinado, donde se aprecian las primeras imágenes alegóricas del ars. Así, en este peinado al estilo griego (cf. § 333) en el que los cabellos se enredan para formar una especie de corona en torno a la cara (cf. Dillon, 2010: 107-108 y Suet. Nero 51.1), el lenguaje ingeniosamente escogido por Capela deja entrever el simbolismo relacionado con los cometidos y propósitos de la disciplina. En este sentido, pues, se explica el sintagma deducti per quosdam consequentes gradus, una expresión que se refiere a la manera de sacar las deducciones obedeciendo a las reglas de la Lógica, es decir, responde y alude a la doctrina de los silogismos. En ella, dos términos destacan sobre los demás: consequentes, en cuanto a que indica la relación de consecuencia necesaria entre los términos del silogismo, y quosdam, un indefinido cuyo valor en un contexto lógico fue cuidadosamente estudiado por Lenaz (1975: 19, n. 47) y Cristante (1987: 217). La descripción que se lee en estas páginas evoca la de Mercurio en Apul. Apol. 63, según Siben (2012: 130), una autora que no considera acertada la propuesta de Ferré (2007: 68 n. 18) de remitir estas líneas a Apul. Met. II 9, si bien este afirma que, aunque con un procedimiento literario similar, la mujer descrita por Apuleyo es la opuesta a Dialéctica. Cf. Remigio, ad loc.: in quo significatur ordinatissima consequentia sumptuum in syllogismis, nam propositionem assumptio, assumptionem consequenter sequitur conclusio. De la misma manera, la imagen de los crines tortuosi, muy frecuente en poesía (Manil. IV 732, V 146; Mart. III 9-10, por ejemplo), trae a la mente del lector aspectos varios: por un lado, el genus estoico (Cic. Acad. II 98; De orat. I 47), propio de la sutileza y dificultad del razonamiento; y por otro, la interrogatio —esto es, el silogismo— en Jerónimo (Ep. 65.1.4). Pauli (1984: 65 ss.) analiza la historia de inflexio (ἔγκλισις) y sus diversos valores semánticos y gramaticales. Siben (2012: 131-132), en fin, ve en la representación de las artes liberales el resultado del proceso retórico de la φαντασία, de tal manera que la descripción de este peinado de Dialéctica responde a la eficacia de la representación visual, donde la ἐνάργεια propia se obtiene a través de la ἀκριβολογία (cf. Demetr. Eloc. 209 y Montefusco, 2005: 48 ss.). No obstante, la autora subraya la posible alusión, en estas líneas, de la definición, noción que Capela tratará en § 349, de la división, a la que se referirá en § 352, si se tiene en cuenta a Cicerón (Orat. 117), o incluso a la concisión de la cualidad (§ 329).

[109]

LIBER QVARTVS

inexpertum. In laeva quippe serpens gyris immanibus involutus, in dextra formulae quaedam florentibus discolora venustate ceris sollerter effigiatae latentis hami nexu interius tenebantur; sed quoniam eius laeva sub pallio occulebat insidias viperinas, cunctis dextera praebebatur; denique ex illis formulis si quis aliquam percepisset, mox apprehensus hamo ad latentis anguis virosos circulos trahebatur, qui laeva] leva ABC1EFGL1L2L3L4M1M6P1P2P3STV2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius • quippe] cuippe V1, sed cuippepe V12 • serpens] s. l. erat anteponit L42 : s. l. glossa difficillima ratio add. M62 : Dialecticae postponit Pauli (p. 79) • gyris immanibus] girisim manibus D1 : immanibus giris (s. l. add. L32) L3 : gyrisim manibus P2V2Z • gyris] gyri A : giris D2FM1M5T : y in ras. et s. l. glossa idest magis add. P12 • immanibus] inmanibus ABC1C2EFGL4M1M5M6P1P3V1 Eyssenhardt, sed in manibus Basileensis Lugdunensis : s. l. maximis add. M62 : im manibus T • involutus] involultus C22L3 (us in ras. L3) : involutu/ T • dextra] dextera C2L3M1M5M6T Vulcanius Grotius : extra P31 : d//tera V1 • formulae] formule C2P3T • quaedam… ceris] def. R • florentibus] florentis L11 (s. l. var. variis add. M62) • discolora] discolara B1 : discolare V21 • venustate] om. M6 : venusta te P3 • ceris] caeris C1C2DFL1L2L32M5P32T Vicentina Mutinensis : caereis L3, sed s. l. ex add. L32 : s. l. coloribus add. M62 : caeteris Basileensis Lugdunensis • sollerter] solerter ADL21V11 Mutinensis Basileensis Lugdunensis : s. l. var. artificialiter add. D2 • effigiatae] effigiate AT : s. l. formatae add. M62 : effugiate P21 : effi///ae V1 • latentis… sed] def. R • latentis] latententes P31 : latent// T : latentes V21 • hami] ami AEFL11L3L4P1P31V2 • nexu] nexo V1 • interius] s. l. glossa sub pallio add. D2 : interitus Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed corr. interius in Erratis, p. 241 et explicabat ‘sub formulis, hoc est, propositionibus’ in Notis, p. 236) • tenebantur] tenebatur Mutinensis Basileensis Lugdunensis • laeva] leva ABC1C2DEFGL1L2L3L4M1M6 P1P2P3RSTZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : l///a V1 • sub pallio] subpallio C1 : sub//pallio L2 : suppalio RTZ • pallio] fallio P22 • occulebat… praebebatur] def. R • occulebat… viperinas] insidias viperinas oculebat M6 • occulebat] occullebat B1 Mutinensis Basileensis : oculebat C11 : ocu/lebat C2 : in ras. P1 • cunctis] s. l. formis add. D2 • praebebatur] praebe//batur C2 : praebatur P21 : prebebatur P3ST • ex illis] exillis C1DFL1M1M5M6TV2 (s. l. add. V12) • illis… quis] def. R • si quis] siquis C1C2E L1L2M1M5M6P1TV1V2 Vicentina Basileensis Lugdunensis Grotius Kopp Eyssenhardt Dick • aliquam] am in ras. L3 : aliquid L41 : s. l. effigiem add. P12 : aliqua R : aliquis V11 • percepisset] s. l. var. sumpersisset add. M62 • apprehensus hamo] adprehensus amo Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • apprehensus] adpraehensus AEFL4M5M6P1P2P3RZ, sed appraehensus Vicentina Mutinensis : adpraensus BV11 : adprehensus C2DGL2, sed adprensus Eyssenhardt Morelli (1909, p. 233) : adprahensus V12 : apprehensus V2 : apprahensus S • hamo] amo AC2EFP1RV2Z : ab anteponit C2L3L42P22 : /amo L4 (a s. l.) : h/mo T • ad latentis] adlatentis L2 • ad] au M11 • latentis] laten/// R • anguis virosos] def. R • anguis] auguis P3 • virosos] vi//rosos C2 : virossos D1 : viros os F1P11 • virosos circulos] viros oscirculos V21 • trahebatur] traebantur T : t raebatur V21 et t rahebatur V22 • qui] s. l. serpens postponit P12

[110]

5

LIBRO CUARTO

inusitado en todas las escuelas.213 En su mano izquierda, en efecto, una serpiente se enrollaba en monstruosos anillos,214 en la derecha unas fórmulas grabadas con arte en tablillas de cera adornadas con belleza multicolor se mantenían en el interior con la ayuda de un garfio oculto.215 Sin embargo, después que su mano izquierda escondía bajo el palio la artimaña de la serpiente,216 la derecha era ofrecida a todo el mundo. En conclusión, si alguien cogía alguna de aquellas fórmulas, al momento, capturado por el garfio, era arrastrado hacia los anillos venenosos de la serpiente oculta que, apareciendo también

213 Sobre el palio ateniense de Dialéctica, similar al de Gramática, cf. Pauli (1984: 78). Sin embargo, lo que lleva en la mano, si bien se asemeja también en ello a Gramática y Retórica, muestra un simbolismo que no ha de ser obviado (cf. Cristante, 2008b: 385). En esta nueva descripción, carente de aparente ironía para Pauli (1984: 79), inopinus alude tanto a la novedad como a la reciente introducción en Roma de tal sistema de enseñanza. Semejante idea es reforzada por medio de la expresión gymnasiis omnibus inexpertum, donde de nuevo Capela reafirma el origen de la doctrina dialéctica a través de gymnasium, una voz de origen griego que en Nupcias equivale, de manera general, a «filosofía» y, con más precisión, a la doctrina de las artes (ThlL VI 2.2381; cf. Courcelle, 1979: 221, 226 y Cristante, 1987: 178). 214 Cf. Gell. XVI 8.17. La imagen de la serpiente, muy recurrente en Cicerón (ND I 98, III 51-52; Fin. II 45; Att. I 13.3) puede ser, según Siben (2012: 132-133), una metáfora de la argumentatio serpens, cuya «peligrosidad» aparece reflejada en la paronomasia in manibus – immanibus. Sea como fuere, la asociación o vinculación de este reptil con la dialéctica es un hecho que ya aparece en Aristóteles (Top. 156a7; SE 174a26 y 182b32) y Jámblico (Epist. ad Dexippum, apud Stob. II 2). Vid. Pauli (1984: 79). 215 Vid. nota complementaria n.o 215. 216 Cf. Pauli (1984: 81).

[110]

LIBER QVARTVS

tamen mox emergens primo spinosorum dentium acumine venenato assiduis hominem morsibus affligebat, dehinc ambitu multiplici circumactum ad condiciones propositas coartabat. Si autem quamlibet formulam nullus vellet assumere, quibusdam obvios interrogatiunculis occupabat, aut latenter in eos anguem serpere stimulabat, donec nexilis complexio circumventos ad interrogantis arbitrium strangularet.

emergens] emer//gens C2 : gens in ras. L3 : s. l. var. surgens add. M62 • primo spinosorum] primos pinosorum P31 • primo] pri// R • spinosorum] def. R • dentium] decium C21 et dencium C22 : s. l. ut add. L32 : den//um T : detium Z1 • acumine] acuminae V2 • venenato] vene nato B • assiduis] s. l. cum anteponit L42 : adsiduis V1 • affligebat] g s. l. P32 : adfligebat ABDL11L22P1P2RV1 (s. l. var. vulnerabat add. D2M62) Eyssenhardt Morelli (1909, p. 233) • dehinc] de hinc M6 • ambitu] s. l. glossa involuebat se in multis add. D2 : ambitum E • multiplici] mult/plici V1 • circumactum] circum actum C1P1V1 : circuactum L1L3M6P22P3 : s. l. hominem postponit P12 : circuma/tum T • condiciones] conditiones AC1FGL1L4M5M6 P1P3RV2Z Vicentina Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp, sed conditones Mutinensis : con//ditiones L3 • propositas] praepositas A : propossitas D : proposita L31 : popositas P11 : positas P31 : propositastas V12 • coartabat] coarctabat S : co/rt/bat V1 : choartabat V2 : cohartabat Vicentina Mutinensis : cohartabatur Basileensis, sed coartabatur Lugdunensis • quamlibet] quemlibet L31 : quam libet M6 • formulam] om. L21 : formulam M6 : formulum R • nullus] ullus M6 • vellet] velit DZ1 : velet P31 : vellit R1V21 • assumere] adsumere AP1RV2 Eyssenhardt Morelli (1909, p. 233) : assummere L4 • quibusdam] quisdam EF (dam in ras. L2) : quibus dam P11 • obvios] obvius AP2R (/bvius T) V1 : obviis BC12C2D2 (obvis D1) EFGL12 (iis in ras. et var. L13) L32L4M1M5 M6P1P3SZ2 (obvias Z1) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt, sed obvios Dick ex Bernensis : obiis L31 : obvi/s V2 • interrogatiunculis] interrogati (intergati V11V21) unculis ABEL1 (//unculis L22) P11P22 (ungulis P21RV1V2Z) : interrogati vinculis C11L21 : interrogati cunculis C21 (//unculis C21) : interrogaciunculis Mutinensis occupabat] occupapat C2 : occipabat D, sed s. l. var. tenebat add. D2 : occurrebat M6, sed s. l. var. perveniebat add. M62 : occulpabat P31 (occu/pabat P32) : oc///bat V1 • latenter] latentes A : laten//r V1 • in eos] ineos DL2 • in] inter L4 • eos] eas R1 • anguem] angurem A : auguem FV2 : aguem P11 : angum P21 : angem P31Z : angoem R1 • stimulabat] s. l. glossa cogebat add. D2 : tim in ras. P3 • nexilis] exilis L11 • complexio] complexo A : amplexio D1 : /omplexio T • circumventos] circumventis D1 : circum ventos L2P11 : circumventostos V11 : circunventos Mutinensis • ad interrogantis] adinterrogantis L2 • interrogantis] interrogandis A : s. l. mulieris add. D2 : inter rogantis EP3 : rogantis L31 : interrogatis Z1 • strangularet] stranguilaret AB1P21R : s. l. glossa coartaret add. D2 : strangu laret V2

[111]

5

LIBRO CUARTO

de repente, primero mordía al hombre una y otra vez con la punta envenenada de sus afilados dientes; después, atrapado en sus múltiples anillos, lo obligaba a las condiciones propuestas.217 Si, por el contrario, ninguno quería coger,218 a su gusto, una fórmula, entretenía a los que se encontraba con unas preguntitas o,219 en secreto, incitaba a la serpiente para que se deslizara hacia ellos hasta que su apretado abrazo los estrangulara envolviéndolos a voluntad de la que preguntaba.220

217 Conditio y el adjetivo conditionalis (también en § 343, § 407, § 414 y § 422) es una traducción del griego ὑποθετικόϛ («hipotético»). Este término indica la premisa de un silogismo hipotético que propone el dialéctico con la intención de conducir infaliblemente a su interlocutor a la conclusión. En todo el pasaje Capela establece un ingenioso juego de palabras: spinosus, propiamente «espinoso» y «muy sutil», es aplicable a los razonamientos dialécticos; cf. Ov. Met. III 84-86 y Apul. Met. VII 18. Los «afilados dientes» (spinosorum dentium), según Siben (2012: 136), remiten a la parodia de Luciano contra los estoicos (Pisc. 51). De hecho, el adjetivo spinosus aparece registrado en Cicerón referido tanto a los estoicos como a los dialécticos (Fin. III 1.3; De orat. I 83; Orat. 114; Acad. II 143). Por su parte, acumen (σκαριφηθμοί) significa «punta» de un arma o, como aquí, los «ganchos» de la serpiente, pero también hace referencia a la «sutileza» de los dialécticos. De cualquier manera, esta metáfora referida al arte dialéctica no es sino otro tópico que remonta a textos de Cicerón (De orat. I 128 y II 158), Séneca (Ben. I 3.8 y 4.1), Jerónimo (Ep. 57.12) e incluso Julio Fírmico (I 2.12 y 3.4). Cf. Moretti (1995: 64-65 y 118-125). 218 También en el caso de assumere (αἱρεῖν), Capela hace uso de una palabra común para indicar el conocimiento de una proposición que sirve como premisa menor en un argumento dialéctico. Cf. Cic. Div. II 106 y 109; Inv. I 63; ThlL II 929.34; y § 414). En cambio, y a diferencia de aquellas formulae, ahora el autor emplea este mismo término, pero con la acepción de «proposición» o incluso de «fórmula». Cf. Sen. Ep. 48.10. 219 Vid. nota complementaria n.o 219. 220 Con un claro reflejo de aquel crines nexiles, complexio (συμπλοκή) designa el nexo predicativo entre sujeto y predicado para dar lugar a una proposición (Pl. Sph. 262c ss.), la unión de premisas en un silogismo (ThlL III 2100.83) o, incluso, hacer referencia al genus argumentandi del δίλημμα (ThlL III 2100.66). Vid. § 344, donde esta misma forma es empleada con el sentido de σύλληψις. Cf. Quint. Inst. VII 3.14 e Hier. Ep. 69.2.

[111]

LIBER QVARTVS

329 Ipsa autem femina contractioris videbatur corporis habitusque furvi, verum dumalibus hirta setis, nescioquid vulgo inexplanabile loquebatur: nam universalem dedicativam particulari abdicativae obliquam, sed ambas posse vertier asserebat univocis aequivoca conectendo, ac solam se discernere verum quid falsumve sit, velut quadam divinantis

329 ipsa] HVCVSQUE DESCRIPTIO GESTAMINIS. HINC DESCRIPTIO SVBTILISSIMA HABITVS anteponit in marg. E2L42 femina] faemina C1 : foemina S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • contractioris] contraccioris C2 : s. l. glossa gracilioris brevioris subtilis add. D2 : contractionis G : on in ras. L1 : s. l. var. breviaris add. P12 : contr/tioris P3 • videbatur] s. l. esse postponit L22L32 : videbitur T : videb/// V1 • habitusque furvi] Vulcanius ‘hoc est, nigri, ut obscuritas artis significetur’ explicabat in Notis, p. 236 • habitusque] abitusque AL21L4P1RV21Z, sed om. P21 • furvi] s. l. glossa quia occultum erit add. D2 : fervi L41 : erat postponit M6 : u in ras. P3 : fur vi Z et f in ras. • verum] V erum L2 : om. M61 • dumalibus] dualibus B1P2 : dum alibus C11 : dum/libus V1, sed bis scriptum V12 : Vulcanius ‘id est, Veprinis spinis’ explicabat in Notis, p. 236 • hirta] irta ABC11EFGL1 (ta in ras.) L21L4P11P2P3RSV1V2Z : hirsuta C2 : hysto M1 : s. l. pilis add. M62 : hirtos P12 • setis] s in ras. L1 : s. l. glossa id est pinis add. M62 : sentis coni. in notis Kopp e Heins., quem Eyssenhardt (‘Heinsius in Ovid. Burm. II p. 964’ in app.) et Dick secuti sunt • nescioquid] nescio quid AC1C2DEFGL1L2 M1M5M6P1P3RSTV1Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick • loquebatur] videbatur F : loqu///tur T • nam… loquebatur] om. L21 • universalem… obliquam] verba universalem... conectendo Dialecticae dedit Ferré • dedicativam] dedicaptivam A : s. l. var. affirmativam add. D2 : dedicativa M61 • abdicativae] abdicative AC1TV2Z : s. l. var. abnegativae add. D2 • obliquam] s. l. esse postponit L32 • sed] licet Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (var. in marg.) Grotius (var. in marg.) Kopp • ambas… vertier] haec verba Dialecticae dedit Ferré • posse] porse A • vertier asserebat] vertieras serebat F1 : veri erasserebat V21 • vertier] verti er B, sed verti//er P2 : s. l. var. recurrere add. D2 • asserebat] a//rebat T • univocis… conectendo] haec verba Dialecticae dedit Ferré • univocis] s. l. glossa ut animal add. D2 • aequivoca] equivoca AC2S Mutinensis : s. l. glossa ut aries add. D2 : voca R1 • conectendo] conectando A : nectendo B1 : connectendo M5P11ST Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • ac] ad Basileensis, quem Lugdunensis sequitur : at Grotius Kopp : ac pro at codices Monacenses (C et F), Reichenauensis et Darmstattensis apud Koppium • discernere] discenere P1 : re postponit V1 • verum] s. l. posse postponit M62 • quid] s. l. var. aliquid add. D2 : in ras. P3 • falsumve sit] falsum nesit C11, sed falsum nescit L11 • falsumve] falsum ne ABD1M5M6P11T, sed falsumne C2EFGL22L3L4M1P12P2P3 (fals in ras.) RV2Z Dick Pauli (p. 82) : falsum ve D2S : falsum/e V1 • sit] si/ V1 • velut] velud AL22 • quadam] quodam B1P31RV2 : a in ras. L3 : quada M6 : q//dam T • divinantis] divinitatis AE1FP11R1V2, sed dinin//antis P12 • fiducia] fidutia BEL4P1T

[112]

5

LIBRO CUARTO

No obstante, ella se presentaba como una mujer de cuerpo muy 329 pequeño y de aspecto sombrío;221 ruda, en verdad, con los cabellos ensortijados, ásperos,222 decía no sé qué incomprensible para todos.223 En efecto, afirmaba que el universal afirmativo es opuesto al particular negativo,224 pero que ambos pueden intercambiarse uniendo términos equívocos con unívocos,225 y que ella sola distinguía lo verdadero de lo falso,226 como si hablara con la seguridad

221 Tras haber descrito el peinado y porte de Dialéctica, Capela pasa ahora a mostrar la apariencia de su personaje, para lo que, de nuevo, hace uso de expresiones que recuerdan a otras ya empleadas. Tal es el caso de contractioris corporis, que remite a aquel tortuosus. Propiamente «flaco», constrictus también significa «breve» o «conciso» cuando se trata de un estilo. Estamos, por tanto, ante atributos típicos del estilo dialéctico que se registran ya en Cicerón (Brut. 120 y Orat. 114). En cuanto a la expresión habitus furvi, hace alusión a la propia obscuritas del ars. 222 Muy en contra de la recomendación ovidiana (AA III 194: neue forent duris aspera crura pilis), Capela introduce ahora otro neologismo: dumalis, según la lectura de Dick, si bien es cierto, como anota Stahl (1977: 108, n. 14), que un manuscrito lee hirsuti. Sea como fuere, esta descripción recuerda, de nuevo, a aquella del diablo salida del cálamo de Pudencio, un retrato en el que destacan, como aquí, los cabellos hirsutos y cubiertos de serpientes, como la cabeza de Medusa, ocultando su rostro, y penetrantes ojos cargados de envidia (Prud. Ham. 129-148). Cf. § 704, donde Geometría es definida de manera similar, aunque irónicamente, por Voluptas; y Ov. Met. XIII 850 y Stat. Silv. III 1.12. 223 Estamos de acuerdo con Moretti (1995: 65) en la alusión a la obscuritas (ἀσάφεια) del estilo estoico en estas líneas. Sin embargo, al margen de que estas palabras anticipan la dificultad que manifestará la propia Dialéctica para expresarse en lengua latina (§§ 334-336), lo incomprensible de su discurso radica, más bien, en la falta de formación en su disciplina por parte de su auditorio. En este sentido interpreta Schievenin (2006: 139, n. 22 = 2009: 7) la expresión nescio quid. Con todo, si bien inexplanabilis es otro neologismo propio de nuestro autor y que se corresponde con la forma griega ἀσαφής formado, por analogía, de non explanabilis (Sen. Ira I 3.7) y de inexplicabilis, lo volvemos a encontrar en Cassiod. Ios. Antiq. XII 2. 224 Como reconoce Ferré (2007: 70, n. 24), se trata de la representación del sistema aristotélico de las proposiciones universal, particular, afirmativa y negativa. La proposición universal afirmativa es diametralmente opuesta (obliqua) a la proposición particular negativa, es decir, que estas dos proposiciones se oponen en cantidad y en cualidad, situadas en los vértices diagonales del llamado «cuadrado de Apuleyo». Vid. §§ 400-401. 225 Vid. nota complementaria n.o 225. 226 Vid. nota complementaria n.o 226.

[112]

LIBER QVARTVS

330 fiducia loquebatur. Haec se educatam dicebat Aegyptiorum rupe atque in Parmenidis exinde gymnasium atque Atticam demeasse, illicque versipellis studii calumniante proposito etiam Socratis sibi Platonisque amplitudinem mancipasse. 331 Hanc igitur fraudulenta semper argumentatione versutam ac de circumventis pluribus gloriantem cum Cyllenius ceryceo geminus

loquebatur] loqu/ebatur L3 : loqu]batur V1 • 330 educatam] aeducatam AC1FL4M6Z • Aegyptiorum] egipciorum C2 : aegipti o tum E : egiptiorum F : aegiptiorum L3L4M5, sed Aegiptiorum T : Egyptiorum M1, sed egyptiorum P1 • rupe atque] rupeat qui L11 • rupe] p in ras. P3 : urbe Dick ex Bernensis in app. (‘malim pro rupe substituere’ adnotat in app. Dick 1978, p. 153) Willis, quem Ramelli sequitur, Ferré Böttger (p. 603) : in anteponunt C2EL4P2 • atque in] atquin FL4 : at quin T Vicentina (var. in marg.), quem Mutinensis Basileensis et Lugdunensis secuti sunt : sic Dick ex Bernensis • atque] atqui BC1L32P31V22Z : atquin E1L11L31, sed utique E2 : atqui// L12 : om. P21 • in] om. C1GL1 M1M5V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius, sed del. L22P12 : im Z • Parmenidis… illicque] om. C11 • Parmenidis] urbe postponit C2 : s. l. glossa locus in Aegipto add. D2 : parmen///s T : sic Vicentina (sed var. Permenides in marg.) • gymnasium] gimnasium C1C2M1, sed gimnassium D : gypnasium L2 : s. l. glossa ad scola Platonis add. M62 : gymsium V21 • Atticam] s. l. var. Athenis add. D2 : Acticam S • illicque] Illicque M1 : illic quae R1, sed illic que V2 • versipellis studii] sic Vicentina (sed var. versipelle studium Dialecticae in marg.) • versipellis] versi pellis C1M6 (s. l. glossa id est fallacis Varronis add. M62) V22 : versipelli FR1 : versi pelli P11V1V21 : p in ras. P3 : versipelis Mutinensis • studii] tudi P21 : studi R : studio V11 • calumniante] calumpniante AC1C2D, sed s. l. glossa dum calumpniatur (ad marg.) vel calum pniam add. D2 : calum niante L2 • proposito] propossito D : propos/// V1 • etiam Socratis] eti///cratis T • Socratis] o in ras. L1 : Socretis Vulcanius • sibi] om. Mutinensis Basileensis Lugdunensis Pauli (p. 84) • Platonisque] Platonis que P2 • mancipasse] mancipasset A : s. l. glossa calumpniare vel compa resse add. D2 • 331 hanc] in marg. III anteponit D2 : H anc M1 : heanc M61 • fraudulenta] fraudolenta M1 : u in ras. P1 • argumentatione] argumentacione C2 • versutam] v///utam T • ac] at C1 : a R • circumventis] circum ventis C2EL2M1P1V1Z : circunventis Mutinensis • gloriantem] ad marg. glossa potestate domino Cyrios enim dominus dicit add. D2 • cum] quum Kopp • Cyllenius] Cillenius C2L2V22, sed Cilenius V21 : Cylleniuus L1 • ceryceo] ceruceo A : cyryceo B1G2L1P22P3R, sed cyrycio G1 : cyriceo C1M5, sed ciryceo M1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (‘legendum est Cyllenii ceryceo, hoc est, caduceo, nam κηρύκειον Mercurii caduceus est’ explicabat in Notis, p. 236 et etiam corr. in Erratis, p. 241) : ciricio C2 : curicio D : cericeo L21L4V11V21 : ciriceo L22P1, sed kiriceo V22 : Kyricio L3, sed Kyrriceo T : cery ceo M6 : glossa idest sede rethoris add. P12 : κηρυκείῳ Eyssenhardt (‘Heinsius in Ovid. Burm. I p. 605’ in app.) • geminus anguis] gemino sanguinis P11 • geminus] gemino A : geminos B1C2EFG2L21L31L4 P21R2TV21, sed gemin// V1

[113]

5

LIBRO CUARTO

de quien practica la adivinación.227 Ella decía que se había educado 330 en una caverna de Egipto228 y que de allí partió a la escuela de Parménides229 y al Ática, y que allí, tras la infundada consideración de su taimada actividad, reivindicó también para sí la excelencia de Sócrates y de Platón.230 Así pues, cuando las dos serpientes de Cileno, al surgir con el 331 caduceo,231 intentaron lamer, con rápidos movimientos de sus len-

227 Sobre esta aproximación entre la dialéctica y la adivinación, especialmente egipcia, vid. Plu. Moralia, 386D, donde Apolo es definido como διαλεκτικώτατοϛ ὁ θεόϛ, οἱ πολλοὶ τῶν χρησμῶν δηλοῦσιν· οῦ γὰρ αὐτοῦ δήπουθέν ἐστι καὶ λύειν καὶ ποιεῖν ἀμφιβολίαϛ; y Plat. Tim. 24 B. Cf. § 330. 228 Vid. nota complementaria n.o 228. 229 Vid. nota complementaria n.o 229. 230 Ferré (2007: 73, n. 32) cree ver en esta afirmación un eco de un libro de Crisipo sobre dialéctica ahora perdido, como todos sus escritos. Siben (2012: 141), en cambio, la confronta con πλατύτης τῆς ἑρμενείας de Diógenes Laercio (III 4), en tanto que amplitudo es la «riqueza» de oratio (ThlL I 2005.68; cf. Pauli, 1984: 84). Vid. Plu. Moralia, 1045F-1046A: ἐν τῷ τρίτῳ περὶ τῆς Διαλεκτικῆς ὑπειπὼν ὅτι Πλάτων ἐσπούδασε περὶ τὴν διαλεκτικὴν καὶ Ἀριστοτέλης καὶ ἀπὸ τούτων ἄχρι Πολέμωνος καὶ Στράτωνος, μάλιστα δὲ Σωκράτης… Es verdad que, si Sócrates y Platón no dejaron obras teóricas sobre dialéctica, ilustran magníficamente el método dialéctico, como en Gorgias, por ejemplo. Téngase en cuenta, en este sentido, que Sócrates fue considerado el maestro de la dialéctica (X. Mem. IV 5.12; Quint. Inst. V 11.3; S.E. M. VII 9-10; Chrysipp. SVF II 38.24 = Plut. de Stoic. repugn. 24). Para Platón, la dialéctica es, primero, un método de discusión que, al usar en el momento oportuno el arte de la interrogación y de la respuesta, permite sacar la verdad de los engaños del lenguaje y de las opiniones (Pl. Men. 75c-d). La considera, por consiguiente, la ciencia de lo inteligible de las esencias sacadas de lo sensible (Pl. R. 532a; Plot. En. I 3). 231 Al margen de la interpretación que de este pasaje propone Ferré (2007: 74: 33), a la que no le vemos relación alguna con lo narrado por Capela, es más lógica, pensamos, la representación, por medio de las dos serpientes de Hermes, de la alegoría de Dialéctica (cf. Iambl. Epist. ad Deixippum, ap. Stob. II 2.5). En cuanto al caduceo, es el bastón de heraldo que pertenece a Hermes (Mercurio), en este caso el futuro esposo de Filología. En este bastón hay entrelazadas dos serpientes formando el número ocho. Ferré (2007: 74, n. 34) propone en esta imagen del caduceo una huella de hermetismo, si bien la aparición de Dialéctica destroza la armoniosa ordenación de este bastón simbolizando la confusión que la Lógica puede introducir en las mentes con sus paradojas y engaños. Sea como fuere, nos hallamos ante otro grecismo, pues la forma latina ceryceum, empleada también por Marcian. Dig. I 8.8.1 (ThlL III 955), corresponde al griego κηρύκειον.

[113]

LIBER QVARTVS

anguis assurgens allambere feminam crebris linguarum micantibus attemptaret, tuncque etiam Tritonida Gorgo cognoscentis quodam gaudio sibilaret, «nimirum» inquit Bromius, qui facetior est deorum eamque penitus nesciebat, «haec aut ex harenis Libyae anhelantis adducitur, quod et capillitium implexum docet et amicitia venenorum, anguis] sanguis A : angues C2FL1L21L31L4T : anguinis P31 • assurgens] assurgentes A : exsurgens D (var. s. l.) : adsurgens L11SZ • allambere] adlambere ABC1DEFGL2L3 L4M1M5M6 (m in ras.) P1P2RSV2Z, sed ad///bere T • feminam] femnam A : faeminam C1 : foeminam S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : femina/ V1 • crebris] s. l. glossam ictibus acceleratis add. D2 : cum anteponit E (bis scriptum s. l.) L4 • linguarum] n in ras. B : linguarom V22 • micantibus] mica/tibus P32 : micatibus Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (‘id est, morsibus’ in Notis, p.236) Grotius Kopp (ex Saxo Gramm. 2, 20) Eyssenhardt Dick Willis Ramelli Ferré • attemptaret] attemtarent A : s. l. var. cognaret add. D2 : adtemptaret EL4M5P1P3RTV2Z Eyssenhardt : adtaentaret F : attentaret Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • tuncque] c s. l. G : tunc que M1 : tunc quae R1Z • Tritonida] tritons da A : s. l. glossa Pallas se irit (l. v.) gorgonissa add. D2 : Tritotida F1 : Tritonia L3M6 corr. Kopp : t in ras. P3 • cognoscentis] cognoscentes A : s. l. var. intelligentis add. D2 : coni. cognoscens Grotius (in Februis), quem Kopp refutavit • quodam] quoniam ABC1C2D EFGL2L3L4M1M6P1P2P3RSTV2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : –dam s. l. L1 Leid. 88 in app. Willis : prae M5 : def. V1 : ‘Heinsius in Ovid. Brum. I p. 605’ in app. adnotat Eyssenhardt • gaudio] gaudium M1 : g//dio T • sibilaret] sybilaret E1T, sed s. l. var. sybilabat add. E2 : sibilabaret L41 • nimirum] nimium M5 • inquit] inquid AL4M6, sed in quid V21 • Bromius] Bromiuus L1 : s. l. glossam minus deorum add. M62 • facetior] s. l. glossa facundior add. D2 : facecior L2 : fac/tior V1 • est] om. Z1 • penitus] paenitus C1V2 : pepitus L1 (pi in ras.) : penito L4 : poenitus P3S • nesciebat] neciebat C2 : ‘perspiciebat pro nesciebat coni. Heinsius l. l.’ in app. adnotat Eyssenhardt • haec] hec L2 : Haec M1 • aut] autem AC2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Vonckius (p. 95) : sic Kopp e codicibus Monacensi (C) et Reichenauensi • ex harenis] exariens A : exrenis L21 : e///renis T • ex] ex// L1 • harenis] arenis BL1L22M1P1 P2P3RV1V2 Kopp Eyssenhardt : haraenis Mutinensis • Lybiae] Libiae ABC1DGL1L2L3 L4M5M6P1P2P3RSV1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius, sed Libie Z : Lybyae F : Lybie T : Libyae Vonckius (ibid.) • anhelantis] anelantis ABFL2P1P2RSZ, sed anela//ntis P3 : hanelantis C1D (s. l. glossa ferventis add. D2) : andantis V1 • adducitur] add///r P3 • quod] quid C2 • capullitium implexum] Vulcanius ‘hoc est, iunctura capillorum’ explicabat in Notis, p. 236 • capillitium] capillicium C1L3M5M6V1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Vonckius (ibid.) : s. l. glossam capillorum opinatura (l. v.) add. D2 : cappillitium P1 • implexum] amplexum D, sed s. l. var. plexim add. D2 : inplexum EGL2P1TV2 : ‘inflexum Heinsius l. l.’ in app. adnotat Eyssenhardt • amicitia venenorum] Vulcanius ‘copula et societas anguium’ explicabat in Notis, p. 236 • amicitia] amititia C2 : amicicia M6 Mutinensis : amiticia P2 • venenorum] venerorum F1 : venenosorum M5 : coni. venenatorum Ferré

[114]

5

LIBRO CUARTO

guas,232 a esta mujer versada en argumentos siempre fraudulentos y que presumía de sus muchos logros, y mientras la Tritónida Gorgona,233 además, silbaba de alegría por haberla reconocido, Bromio,234 que es el más ingenioso de los dioses y que no la conocía en absoluto, dijo: «sin duda, o ésta viene de las arenas de la jadeante Libia,235 de lo que da fe su pelito enmarañado236 y su afición a los venenos, o hay

232 Cf. Sil.Ital. VI 223: lingua micat motu atque assultans aethera lambit. Otros lugares paralelos a este se hallan en Ov. Met. XV 684; Val. Flac. I 61-62, por ejemplo. Capela, empero, otorga al adjetivo micatus un valor metafórico para referirse a la movilidad de las lenguas de las serpientes (cf. ThlL VIII 928.56 ss. y Cristante, 1987: 206 y 216). Sobre los movimientos de las serpientes, cf. Verg. VII 450 y Lucan. IX 634. 233 De nuevo Capela hace uso, a la manera latina, de una expresión propiamente griega. La forma Tritonida, de Tritonis (Τριτωνίς), con la variante Tritonia (Τριτογένεια) en §§ 7, 40, 725 y 738, es única de este autor, que la vuelve a emplear en §§ 729, 893, 901, 904 y 924. Con ella hace referencia a la diosa Atenea, nacida de la cabeza de Zeus al borde del lago Tritonis y en cuya égida llevaba la cabeza de Medusa, la joven Gorgona de hermosa cabellera castigada por la diosa a llevar serpientes en lugar de cabellos bien por envidia de su cabellera tras retarla, bien por haber sido forzada por Poseidón en un templo consagrado a la diosa. El que Atenea llevara la cabeza de Medusa en su escudo fue para conmemorar la muerte de la Gorgona (E. Io, 989-997) o su papel en la ayuda a Perseo para lograr decapitar a esta criatura (Lucan. IX 655-677). Cf. Verg. G. IV 482ss. 234 Este es uno de tantos epítetos de Dioniso, repetido en §§ 424 y 889. No obstante, no es este el único sobrenombre con el que Capela da a conocer al dios del vino; también lo llama Bacchus (§§ 1 y 805), Dionysus (§ 158), Liber (§ 695); Euan (§ 804) y Lyaeus (§ 805). Sobre estos apelativos dionisíacos, vid. Ov. Met. IV 11-17. En este pasaje Dioniso es calificado como facetior, un comparativo que, sin embargo, es empleado con valor de superlativo, un fenómeno que el autor repite en §§ 6, 121, 177 y 180 y al que Hofmann-Szantyr (1963: 162 y 169) dedica especial atención. Sobre el uso de los grados del adjetivo en Capela, vid. May (1936: 37-39) y Lenaz (2011: 110, 187, 280 y 328). 235 Cf. Lucan. I 368: per calidas Libyae sitientis harenas. 236 Estamos de acuerdo con Ferré (2007: 75, n. 37) en que la observación de Baco es contradictoria con lo que Capela dice del peinado griego de Dialéctica en § 328 y § 333, un modelo de imagen tradicional que ahora Baco, con actitud burlona desarma al referirse a ella como una mujer de aspecto bárbaro. Las palabras con las que el dios se refiere a Dialéctica no dejan de ser, además, dignas de tener en cuenta, pues si bien capillitium solo lo hemos hallado en Apul. Met. II 2, implexum y, sobre todo, el sustantivo implexio (§ 176) es un hápax de Capela.

[114]

LIBER QVARTVS

aut fidendum pharmacopolam esse Marsicae nationis; ita namque agnitione viperea et blanda anguium adulatione diligitur. Quod ni est, ex illius hami fraude colligitur quod circulatrix pellacissima et metarum 332 Marsicarum incola comprobatur». Quo dicto cum complures deorum

aut2] ut A • fidendum] fidelium A : s. l. var. credendum add. D2 : s. l. postponit est L22 : fidem dum R1 : fide//um T • pharmacopolam] farma copulam AZ, sed farmacopulam R : formocopulam B1 : formacopulam B2L1P12 (formaco pulam P11) V1V22, sed forma copulam C1C2DE FGL2L3L4M1M5M6P2P3T Vicentina, Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius coni. Salmasius (ad Solin. 52, p. 1050, ed. 1689) Vonckius (ibid., sed deinde corr.) : s. l. glossa consaguineam add. D2 : farmacopolam S, sed farmocopulam V21 : s. l. per anteponit V12 : sic Kopp e Reichenauensi codice : coni. Dick • esse] in ras. P3 • Marsicae nationis] Marsica enationis E : Marsi caenationis V21 : Vulcanius ‘Psylli in Africa: Marsi in Italia, serpentum incantatores fuere, qui eos aut subito interficiebant aut eis omnem nocendi vim adimebant’ explicabat in Notis, p. 236 • Marsicae] Marcicae P1 : Marsic// V1 : Marsice Z • namque] mamque A : nanque D1S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • agnitione] ab anteponit L2L32 (s. l.) V22 (s. l.) : agnitioni M6 • viperea] ut per ea AP21R1, sed ut per erea P22 : vipeream L1 • blanda] blandam L1 : planda M6 • anguium] angium AP1P2R1V21 : anguum B1 • adulatione] adolatione M1 : s. l. glossam sicut illa serpentibus add. M62 : dulatione P21 : adulation/ T • diligitur] deligitur L12L22L32M5V12, sed delegitur T2 : delinitur coni. Heins. l. l. apud Eyssenhardt • quod ni] s. l. var. quid nam add. L12 • quod] vel (s. l. anteponit B2) quid B2F2P11, varia lectio : quo Z (var. s. l.) • ni] nisi L21, sed ni// L22 • est] del. D2 : e in ras. L2 : s. l. glossam idest quid aliud erit nisi hoc add. P12, bis scriptum in marg. • ex illius] exillius C1C2DEFGL1L2M1M5M6P1P3T, sed exilius Z • hami] ami AEFL4P11P31R1Z : ame V2 • circulatrix pellacissima] circula tripellacissima C11 • circulatrix] s. l. var. deceptrix add. D2 : s. l. var. seductix add. M62 • pellacissima] pallacissima A : pelacissima C2 : pellicissima D2 et ad marg. glossam fallacissima seductrix add. D2 : pellacissima F (–a in ras.) : s. l. var. acutissima vel fallacissima M62 : bellacissima Basileensis Lugdunensis Vulcanius (‘alias pellacissima, ut significet seductricem subtilissimam’ explicabat in Notis, p. 237 et tamen var. in Erratis, p. 241) • metarum] moetarum ABL2P2V1V2 : maetarum L12Z : petrarum Heinsius ap. Koppium, quem Eyssenhardt sequitur : Vulcanius ‘id est, finium’ explicabat in Notis, p. 237 • Marsicarum] murdarum A : marsiarum BEFL2L3L4 P31STV1V2 (rsi in ras.) Z, sed masiarum C2 : in marg. glossam gens in Affrica Marsi qui curant vulnera perpetuum add. D2 : marsi/arum P2 : murdarum R (var. in marg.), de qua lectione Willis dubitabat • incola] incolo P21 : //cola T • comprobatur] probatur D : comprobat Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (coni. comprobatur in Februis) : sic Kopp, quod e Monacensibus (C et F) codibus correxit • 332 quo] quod A : in ras. L22 • dicto] dictu B2M5, et s. l. var. tu add. B2 : comperto M1 : dicito P32 : dict/ V1 • cum complures] cum//complures L12 : cocomplures P21 • cum] qum C11 : quum Kopp • complures] //complures C21 : plures F2 : cumplures L11M52 : comprures M1 • deorum… decuerat] quantum decuerat deorum C2 • deorum] de eorum A

[115]

LIBRO CUARTO

que creer que es una hechicera de la nación marsa;237 y, de hecho, así se la considera, visto su reconocimiento por las serpientes y la lisonjera caricia de los reptiles.238 Y si no es así,239 por el ardid de aquel garfio se deduce240 que es una charlatana241 muy seductora y se confirma que es una habitante de las tierras de los marsos». Tras decir esto, 332

237 Frente a la lectura extendida por parte de los manuscritos (uenenorum amicitia, «simpatía por los venenos», incluso «amor por los venenos»), Ferré (2007: 75, n. 38) prefiere uenenatorum amicitia («familiaridad con los animales venenosos»), basándose para ello en un pasaje de Plinio muy cercano a Capela (HN XX 45: morsus…serpentium aliorumque venenatorum). Para Ferré esta lectio es más coherente con la semántica de la palabra amicitia —propiamente «familiaridad con cualquier cosa que tiene que ver con el studium» (ThlL I 1893.31)—, dado que Dialéctica no ha demostrado su habilidad con los venenos, aunque sí está familiarizada con la serpiente que lleva y con las serpientes con las que se ha encontrado, como las de su caduceo. Vid. también Plin. HN XX 8, XXII 8, XXIII 127 y XXXII 54. Sea como fuere, aun teniendo presente la familiaridad de los libios con los venenos, sabemos por referencias antiguas que los marsos, un pueblo samnio descendiente de Circe (Plin. HN VII 15) que habitaba los montes en torno al lago Fucino, eran conocidos por la hechicería, el envenenamiento y el encantaminto de serpientes. Vid. Hor. Epod. XVII 29 y Sat. I 9.29; Plin. HN VII 14-15 y XXV 11; Sil. Ital. VIII 495-501; Gell. XVI 11.1-2. Téngase presente, una vez más, el dominio del griego por parte de Capela en este contexto, ya que, de nuevo, vuelve a recurrir a una forma helena latinizada, aun con tono despectivo: pharmacopola (φαρμακοπώλης), un término que designa tanto al vendedor de venenos, buenos o malos, como al charlatán (Gell. I 15.9). 238 Cf. Sen. Dial. VI (Cons. Marc.) 1.8; Aug. Gen. ad litt. XI 28; Ep. XXXIII 3; In psalm. V 12; C. Petil. II 103.237; Hier. Pelag. I 27. 239 Por medio de esta fórmula, única de Capela, se presenta la tercera posibilidad del razonamiento de Dioniso (Bromio), una posibilidad que, de facto, anularía las dos primeras. 240 Colligere (con-ligere, «atar junto») es otro calco latino, en este caso del griego συλλογίζω (συν-λογίζω, «atar juntas las proposiciones», de donde «hacer silogismos»), y collectio, otro de συλλογισμός («silogismo»). Es, por tanto, más que evidente la referencia a las proposiciones. 241 Cf. § 424 y n. 44.

[115]

LIBER QVARTVS

quantum decuerat arriderent, Pallas aliquanto concussior iocum emergentis inhibuit, memorans hanc admodum sobriam, quod quibusdam divis penitus denegatum, etiam inter germanas, quae probandae sunt, acriorem, a nullo posse, cum asserta protulerit, derideri. Illa autem, quae in argumentum virosae assertionis acrimoniaeque detulerat, decuerat] detuerat B : s. l. postponit impersonale D2 : debuerat G1M1P22P31, sed debuerant G2 (var. in marg.) : e in ras. L4 : decuerant P32 : deverat R1, sed deverat V2 • arriderent] s. l. glossa id est sentirent add. M62 : arrident P11 : adriderent Z • concussior] s. l. glossam moderator facta add. D2 : s in ras. L1 : con in ras. L2: s. l. glossam id est feratior vel motior add. M62 : concusior P11R1V21 : in marg. glossam indignatione add. Vicentina : Vulcanius ‘hoc est, ferocior’ explicabat in Notis, p. 237 : coni. commotior in notis Kopp e Verg. Aen. V 700 et 869 et XI 451 • iocum] locum M1R Vicentina Mutinensis Basileensis Vulcanius Grotius : //cum T : coni. iocos Eyssenhardt (1864a, p. 152) • emergentis… quibusdam] om. L1, sed in marg. emer gentis add. L12 • emergentis] s. l. glossam consurgentis Bromii add. D2 : coni. irridentis in app. Eyssenhardt : ‘emergentis vix sane; an forte hemitheorum gentis?’ adnotat in app. Willis • inhibuit] s. l. var. vetuit add. D2 : inibuit F • memorans] memoras A • admodum] ammodum BL2P1R V1V2Z : modum P21 : aut modum P31 • sobriam] Vulcanius ‘id est, honestam esse’ explicabat in Notis, p. 237 • quod… denegatus] inter parenth. Vulcanius, quem Grotius sequitur • divis] diis D • penitus] poenitus S • denegatum] est postponit L1 Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, quem Kopp secundum codices Monacenses (C et F), Reichenauenses et Darmstattensem refutavit : s. l. est add. L22L32 P32 : s. l. fuit add. M62 • etiam] ///iam T : sic V12 : iam in ras. V2 : et coni. Petersen (p. 50) apud Dick et Willis • inter] ter AB1EF1GL21L31L4 M1M6P11P21P3 (in ras.) RTV1V21 : tres C1 : in marg. postponit Grammaticam, Dialecticam, Rethoricam protris E2 : in ter Vulcanius, sed corr. inter in Erratis, p. 241) • germanas] germanos F1 : geminas M6 codex Monacensis (C) apud Koppium : in app. ‘scribe inter tres germanas (cf. § 337) vel inter tergeminas germanas’ adnotat Dick (1978, p. 154) • probandae] sic F2L22 (d in ras.) : probande EZ • sunt] s. l. var. sed add. C22 : fiunt P31 • acriorem] acriore B2EZ2 : acriores GM1P3R2TV1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed coni. acriorem in Februis) Kopp Eyssenhardt : acriorum M6 • a] om. SV11 • posse] posposse V1 • cum… 332 peracta] def. R • cum… protulerit] om. M1 • cum] um in ras. L32 : quum Kopp • asserta] aserta AL21P2T V2 : s. l. postponit documenta D2 : adserta V1 • protulerit] s. l. var. protulerint add. D2 : protulerint GM6P22T : protuler// V1 • derideri] denideri C11 : desideri D1V21 : desiderari P3 • illa] s. l. ea add. D2 : a in ras. L1 : I lla M1 • autem] in ras. P3 • quae] que L4 : q/ae T • in] om. Vicentina Mutinensis Lugdunensis • argumentum] argumentim F1 : argumentis L4 • virosae] verosae AB2 (e in ras., fort. virosae B1) C12C2D (et s. l. glossam verae add. D2) EF1GL1L2L3L4M5P1P2TV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Grotius, quos e codice Monacensi (C) Kopp refutavit, Darmmstattensis 193 apud Eyssenhardt et Ferré : vero se C11 : vivirosae M6 : vaerosae P3 : verose S : sic Dick, quem Willis et Siben secuti sunt • assertionis] asertionis A1P11 : assertiones V21 • acrimoniaeque detulerat] acrimoniaeque//detulerat L3 • acrimoniaeque] acrimoniae quae AP31V21 : s. l. glossa acutae intelligentiae add. D2 • detulerat] attulerat M6

[116]

5

LIBRO CUARTO

como la mayoría de los dioses rio cuanto su decoro exigía,242 Palas,243 algo irritada, detuvo la broma del que se había levantado,244 recordándoles que ésta era una mujer muy comedida —lo que para nada se puede decir de ciertos dioses— y que incluso entre sus hermanas, que debían ser admitidas, ella, la más aguda, no podía ser puesta en ridículo por nadie cuando decía sus aserciones.245 Sin embargo, Palas ordena a Dialéctica que refiera qué la había conducido a la argumentación de

242 Sobre el decoro de los dioses en prorrumpir en una farragosa risotada, vid. Kopp (1836: ad loc.). 243 Sobrenombre de Atenea o Minerva en recuerdo de Palas, hija de Tritón, y su compañera de la infancia. Según Ferré (2007: 75, n. 42), es probable que la palabra signifique «la hija joven» (παλλακή). Sobre las etimologías de este nombre, vid. Serv. Aen. I 39 y cf. Maltby (1991: 444-445) y Cristante (2010). Vid. § 424, donde Palas es latinizado en Virgo. 244 Cf. § 705. Según ThlL V 479,80, emergentis equivale a «fere id quod exsultare», refiriéndose, en este contexto, a Dioniso, según apuntan Pauli (1984: 85) y Ferré (2007: 5). Estamos de acuerdo con Siben (2012: 145) en la errónea interpretación de Stahl (1977: 109), según el cual esta forma sería acusativo plural, traduciéndolo «as they were starting to make jokes». 245 Nos encontramos en estas líneas con formas que o bien caracterizan a la propia dialéctica y al estilo estoico (sobriam; cf. Gell. VI 14.10) o bien califican a los filósofos, en general, y a su razonamiento (acriorem; cf. Cic. Orat. 172; Apul. Apol. 53; Gell. V 3.7). Asimismo, asserta, participio con valor de sustantivo en plural (ThlL II 868.59; cf. §§ 451 y 587), tiene su equivalente abstracto en assertio, una expresión que no indica sino la capacidad de los razonamientos de Dialéctica.

[116]

LIBER QVARTVS

tradere eam iubet ac se ad insinuandae sollertiae habitum comparare. 333 Tunc lubrici anguis circulatos orbes et hiatus cum Grammatice, quae insinuatione peracta propter astabat, accipere formidaret, ipsi divae, quae etiam Medusaeos crines edomuit, cum figuris illicibus et hamatis illis formulis committuntur. Ita crinali decore mera Cecropis atque 5 Attica comprobatur, maximeque quod eam palliatorum populus et

eam] eum A : sic L42 : eas M1 : aeam P31, sed //eam P32 • iubet] s. l. Pallas postponit D2 • ac] a P11 • ad insinuandae] adinsinuandae C1 • insinuandae] insinuendae F : insinuandum M6 • sollertiae] solertiae DP3V1 • habitum] abitum AL4V1V2 : ambitum F1G1L11M6 (var. s. l.) Grotius (var. in marg.) Vulcanius (var. in Erratis, p. 241), sed hambitum F2 et in marg. var. hambitum add. G2 : ha/bitum L12 : habitus S : h///itum T • comparare] s. l. var. aptare add. D2M62 : comparae S1 • 333 lubrici] librici P21 • circulatos] circulosos L3 • orbes] orbos S • hiatus] hiatos B1 : hyatus C2EFL4P1T : habitus L2V22 • cum] quum Kopp • Grammatice] Gramatice A : Grammaticae BC1L4 Vicentina Mutinensis, sed grammatica M5M6 Schievenin (2009, p. 145, n. 15) : grammatike F2 • quae] que P3 • insinuatione peracta] in marg. glossam insinuatione peracta vulgo muestra alarde add. Vicentina • insinuatione] sic L32 : s. l. sua postponit P32 : insinuatio ne T • peracta] per acta L1 • propter… Medusaeos] def. R • propter] prope L3M6 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (var. in marg.) Grotius (var. in marg.) Kopp (sed coni. prope e codice Darmattensi in not.) Bernensis apud Dick : prop// T • astabat] adstabat AEFL2L4M5 P12P3V2 Kopp, quem Eyssenhardt et Dick secuti sunt, sed abstabat P11 : asstabat D : /dstabat T • formidaret] sic M52 • ipsi… edomuit] Vulcanius ‘Palladem significat, cuius auxilio Perseus saxificam Medusam interfecit’ explicabat in Notis, p. 237 • ipsi] ip E1 • divae quae] diveque P11 • divae] vae in ras. P3 • Medusaeos] Meduseos ABC1C2DGL2L32 (Meduceos L31) L4M1M5M6TV1Z, sed meduseos EFP3S : Medus eos L11 (Medus//eos L12) : medaeus eos P11 (med//useos P12) : Mediuseos V21 (Med//usaeos V22) • crines edomuit] crine sedomuit L11 • edomuit] edom/// R • cum… formulis] def. R • cum] s. l. –um L3 • figuris] friguris B1 : capacibus postponit Bernensis apud Dick • illicibis] capacibus postponit C2 : illucibus V1 • hamatis] armatis A : amatis DEFL4P11P31V21, sed harmatis V22 : hamati// T • illis] //lis T • formulis] ulis in ras. A • committuntur] u in ras. B : s. l. var. tradunt add. D2 : commituntur L4P3T : comittuntur M5 : //mittuntur R • ita crinali] ita//crinali L2 • crinali] s. l. glossam dispossunt serpentes add. D2 : pro anteponit L4 : crina// R • decore… Attica] def. R • mera] s. l. glossam pura (add. M6) graeca add. D2 : maera L1L22 (maere L21) : merae P31, sed mera// P32 : mire V21 • Cecropis] ropi in ras. A : Cicropis C11P32 : ce cropis E • Attica] Actica S • comprobatur] conprobatur C1P3 : ///tur R • maximeque] maxime C2 : maximaeque EL4 : maximae quae V21 • eam] ea A : ea/ R • palliatorum… iuventutis] def. R • palliatorum] in marg. glossa philosophi qui Palladi piunt semper add. D2 : palli//atorum M6, et in marg. glossa philosophorum qui palliis utebantur add. M62 : palliotorum l. v. P31 : palliator// T : palliatum V11 : Vulcanius ‘philosophi qui palliati incedebant’ explicabat in Notis, p. 237

[117]

LIBRO CUARTO

su infecta aserción y de su acritud y que se prepare para adoptar una apariencia para exponer su talento.246 Entonces, como Gramática, que 333 estaba de pie, cerca, tras terminar su exposición, temía tocar los anillos circulares y las fauces de la escurridiza serpiente,247 se encomiendan, juntos, con fórmulas atractivas y con aquellas normas del garfio, a la misma diosa que domó, incluso, los cabellos de Medusa.248 Así, se la reconocía como una auténtica descendiente de Cécrope, una mujer del Ática,249 por la belleza de sus cabellos y, sobre todo, porque la

246 Frente a las lecturas de Dick y Willis (virosae; cf. § 328: virosos circulos), Ferré (2007: 76, n. 43) prefiere el hápax uerosae ya que, según él, aquella otra lectio, en el contexto, carecería de sentido. El autor francés se basa en los comentarios medievales para reforzar su propuesta, unos comentarios que mantuvieron unánimemente la lectura del hápax verosae (verosus). Así, Remigio (ad loc.), justifica esta hipótesis de lectura haciendo derivar verosus de verus, «verdadero», o de veru, «dardo»: VEROSAE SVAE ASSERTIONIS. VEROSAE, id est firmae et veridicae, vel, quod est melius, VEROSAE, id est acutae, ab eo quod est veru. En cuanto a assertio y a acrimonia, esta hace referencia a la agudeza de Dialéctica y a su actividad de pensamiento (vid. §§ 328 y 332; cf. Aug. C. Iulian. op. imperf. IV 32), mientras que aquella alcanza diversos matices: según Lenaz (1975: 53) es un término jurídico muy del gusto de Capela, equivale a affirmatio (ThlL II 869.16ss.) e incluso, en época tardía, se aplica al ámbito religioso (cf. Aug. Ep. CCII 8). Sollertia, en fin, que aparece en contadas ocasiones en Nupcias (§§ 38, 113, 166, 228, 567, 571, 572, 813, 888, 891, 898, 902 y 930), se refiere al dominio teórico y práctico de un ars. 247 La imagen virgiliana de los gyri de la serpiente (Verg. Aen. V 84: adytis cum lubricus anguis ab imis / septem ingens gyros) aparece ahora reflejada en estos circulatos orbes et hiatus, este último término, propiamente, indica «las fauces de la serpiente» (ThlL VI 2683.27; cf. Verg. Aen. VI 576; Prop. III 11.11; Sil.Ital. III 194; Sidon. Carm. V 404). Que Gramática sienta temor hacia ella es ya, según Siben (2012: 146), un tópico de su comportamiento. Con todo, si bien esta lubrica serpens remonta a Lucrecio (IV 60), esta expresión gozó de cierta fama centurias más tarde, como lo demuestran los testimonios de Jerónimo (Virg. Mar. 14) y de Cesario de Arlés (Serm. 123.1). 248 Según Ferré (2007: 76, n. 44), Capela parece querer sugerir, metafóricamente, que la razón, encarnada en Palas, sabe evitar las trampas de la dialéctica y, al desviarlas de su funesta propensión a elucubrar, encuentra en ella una aliada digna de ella y de la consideración de los dioses. Además de esta alusión a Palas (Atenea) y al mito de Perseo (vid. n. 40), vuelven a escena esas formulae y ese hamus de § 328 (vid. n. 22). Bovey (2003: 181) interpreta el gesto de Palas —hacerse ella cargo de las serpientes y sus consecuencias para evitar tal peligro— como una censura de las partes del tratado en forma alegórica sometidas tradicionalmente a crítica. 249 Vid. nota complementaria n.o 249.

[117]

LIBER QVARTVS

Graiae iuventutis electio sequebatur, prudentiam feminae ingeniumque mirata. Iuppiter autem iudicandis implendisque virtutibus posteram Romuleis viribus Graiam aestimans levitatem, quicquid nosset illa,

Graiae] gratiae AL21 (gra//iae L22) : Graeciae D : Grecae M1P3 : s. l. glossa Graece add. M62 • iuventutis] iuventuti C2 • electio] selectio l. v. L21 (//electio L22) • prudentiam] prudentem L42 : prud/// R : pludentiam V2 • feminae… mirata] def. R • feminae] femine AM1 : faeminae M5P1, sed foeminae Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : foeminam S : feminam V1 • ingeniumque] que in ras. B : ///niumque V1 • mirata] mirata// C1 : r in ras. P3 • Iuppiter] Iupiter L1M6 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : Iu/piter L2 • iudicandis] indicandis L1 : s. l. in anteponit P32 : iudica/dis T : iudicantis Basileensis, quem Lugdunensis sequitur • implendisque] sic L42 • virtutibus] s. l. var. artis add. D2 • posteram… viribus] om. S • posteram Romuleis] def. R • posteram] postera B1 : posteriam C11 : s. l. glossam proprio loco positum add. D2 : post in ras. L3 : postteram P1 : Vulcanius ‘hoc est, inferiorem’ explicabat in Notis, p. 237 • Romuleis] Romulis C1 : /omuleis V1 • viribus] virtutibus ABC1DEFL1L21 (vir//i//bus L22) L4M6P1P2P3R1V1Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (var. in Erratis, p. 241) Grotius (var. in marg.) Eyssenhardt : sic Kopp e codicibus Monacensibus (C et F) • Graiam] gratiam AFL4 : grecam C11P3 : Graecam M6 (var. s. l.) : sic V12 • aestimans] estimans C2EFL3M1P1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis : s. l. var. iudicans add. D2 : extimans S • levitatem] s. l. var. subtilitatem add. D2 : leditatem F : l/vi//em V1 : levitati Z1 • quicquid] quic quid M5 • nosset illa] illa nosset C1M6 : nos et illa P21 • illa] illam B2C2S

[118]

LIBRO CUARTO

acompañaba una multitud que vestía el manto griego y un grupo selecto de la juventud griega, que admiraba la sensatez y el ingenio de la mujer.250 Sin embargo, Júpiter, para valorar la virtud y para aplicarla,251 considerando la habilidad de los griegos inferior a la pujanza de los hijos de Rómulo,252 le ordenó que expusiera a continuación,

250 La expresión palliatorum populus, también empleada en § 213, designa, según Schievenin (1983: 125, n. 40 = 2009: 152), a «i beati antichi di tradizione greca». A ellos se une ahora un grupo selecto de la juventud helena entre los que Siben (2012: 147-148) propone considerar a aquellos filósofos que, a partir de Platón y de Aristóteles, hicieron aportaciones a la disciplina dialéctica, cambiando su status al de beati veteres (Schievenin, 1983: 126 = 2009: 153). De ahí que, para Siben, tengan licencia para estar presentes inter templa deum junto a Dialéctica, un inequívoco símbolo de que la tradición cultural es esencialmente griega (cf. Schievenin, 1983: 119, n. 21 = 2009: 147). De hecho, el influjo de tal tradición se ve reflejado en la admiración que este nuevo grupo sentía hacia Dialéctica: prudentia e ingenium, ambas mencionadas a menudo en Cicerón como cualidades humanas admirables (por ejemplo, en Verr. I 115: mirum est hominis ingenium, mira prudentia; III 170; Phil. II 13; Manil. 68; Sul. 32; Deiot. 16; Leg. III 45). 251 En opinión de Ferré (2007: 76, n. 46), hablar de virtud a propósito de la dialéctica puede parecer sorprendente a nuestra mentalidad moderna, que no ve en la lógica una ciencia. Para los estoicos, en cambio, sí era una virtud. Cf. D.L. VII 46-47: Αὐτὴν δὲ τὴν διαλεκτικὴν ἀναγκαίαν εἶναι καὶ ἀρετὴν ἐν εἴδει περιέχουσαν ἀρετάς τήν τ’ἀπροπτωσίαν ἐπιστήμην τοῦ πότε δεῖ συγκατατίθεσθαι καὶ μή τὴν δ’ἀνεικαιότητα ἰσχυρὸν λόγον πρὸς τὸ εἰκός, ὥστε μὴ ἐνδιδόναι αὐτῷ τὴν δ’ἀνελεγξίαν ἰσχὺν ἐν λόγῳ, ὥστε μὴ ἀπάγεσθαι ὑπ’αὐτοῦ εἰς τὸ ἀντικείμενον τὴν δ’ἀματαιότητα ἔξιν ἀναφέρουσαν τὰς φαντασίας ἐπὶ τὸν ὀρθὸν λόγον. Capela recuerda más, en verdad, a Cicerón (Fin. III 72: Ad easque virtutes, de quibus disputatum est, dialecticam etiam adiungunt et physicam, easque ambas virtutum nomine appellant, alteram, quod habeat rationem, ne cui falso adsentiamur neve umquam captiosa probabilitate fallamur, eaque, quae de bonis et malis didicerimus, ut tenere tuerique possimus. Nam sine hac arte quemvis arbitrantur a vero abduci fallique posse. Recte igitur, si omnibus in rebus temeritas ignoratioque vitiosa est, ars ea, quae tollit haec, virtus nominata est), si bien es cierto que el valor otorgado a impleo es senequista y no ciceroniano (Ep. 94.48: supervacua [scil. philosophia] est ad implendam virtutem). 252 Esa habilidad es la del estilo y la expresión que, en no pocas fuentes antiguas, se reconoce como propia de los griegos (por ejemplo, Cic. Orat. 110) y necesaria en la verborum structura oratoria (Cic. Opt. gen. 5: verborum est structura quaedam duas res efficiens, numerum et levitatem).

[118]

LIBER QVARTVS

334 Latiari promere praecepit facultate. Ac mox Dialectica, quamquam parum digne Latine loqui posse crederetur, tamen promptiore fiducia restrictisque quadam obtutus vibratione luminibus etiam ante verba formidabilis sic exorsa: 335 «Ni Varronis mei inter Latiares glorias celebrati mihi eruditio industriaque suppeteret, possem femina Doricae nationis apud Romuleae Latiari] Latiali C1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : Laciali M5 : Latiare V21 • promere] promer/ T • praecepit] cepit AB1EF1G1L2L41P2P3R1V2 Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed coni. praecepit in Februis; cepit error ex abbreviatura explicabat) : praecoepit C1DM5P12, sed coepit P11V1 Vicentina Mutinensis : caepit L31, sed praecaepit L32L42 : s. l. var. coegit add. M62 : //ecepit T : sic Kopp e codicibus Monacensibus (C et F) et Darmstattensi (‘recte pro cepit in editis’ adnotat) • facultate] s. l. glossam id est eloquio add. M62 : sic V12 • 334 ac] in marg. IIII anteponit D2 : a in ras. P1 • Dialectica] diaclectica A : superscriptio INCIPIT LIBER MARTIANI MINEI FELICIS CAPELLAE DE DIALECTICA postponit M5 : dialectia P31 • quamquam] quanquam C1C2DL1L2L3P1SV1V2Z Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • parum digne] def. R • digne Latine] Latine digne M5 • digne] /ign/ V1 : dignae V21 • Latine] Latinae L4RV21 : L//ine V1 : Latiari Cristante (1978, p. 692) • loqui posse] posse loqui EFL4P1T • loqui] s. l. D : liqui V21 • posse crederetur] crederetur posse M5 • crederetur] crediretur D : sic V12 : crederet Basileensis Lugdunensis • tamen] //men V1 • promptiore] protimore A, sed pro timore R : s. l. glossam eius adum (l. v.) rarior add. D2 : promtiore EFM1P11P2, sed promti ore V2 : promptiori L21 : promptiores L31 (promptiore/ L32) : pro///ore/ M51 • fiducia] fidutia EL12P1 : efiducia M51 • restrictisque] restrictis quae B1R1V21 : restri//ctisque L1 : restrictis M5 : restritisque P11 : restrictis que P2Z : in ras. P3 : var. in marg. restinctisque add. Vulcanius, quem Grotius sequitur et quos Kopp refutavit • quadam] a s. l. L3 : //quadam P3 : /uadam V1 • obtutus] optutus FGL1M1 : obtatus l. v. L4 : s. l. var. vultus add. M6 : butus vultus P11P21, sed del. P12P22 : btutus R1 : tutus V11 • vibratione] vibrantione A : vibr//ione L4 • luminibus] s. l. glossam id est oculis add. M6 • ante] an L31 • formidabilis] dabilis in ras. L1 : formidaberis P11 • exorsa] est postponit C1L12 et s. l. L22L32L42P22P32V12 : exhorsa L21 • 335 ni] nisi L2 : //i T • Varronis] barronis AR1 : Varro ni Varronis P11 • mei] s. l. amici postponit P22 • Latiares] Latiaris AB1D1L1L2P2V11V21 Schievenin (2009, p. 35), sed latiaris Dick : Latiales C12 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. Lasiares in marg.) Grotius (var. in marg.) Kopp : Laciaris R1 et laciares R2 : Latiores Z • glorias celebrati] gloria scelebrati V21, sed g//lorias celebrati V22 • celebrati] caelebratim AP11, sed celebratim DP2Z et s. l. glossa famose ubique add. D2 : caelebrati C1P12 : celebrat/ P3 • mihi] michi EL4 • eruditio] erudicio C2M6 : erud in ras. L3 et i in ras. P3 : eruditia V21 • industriaque] industria quae AV2 : industriasque L4 : industrique R1 : industriaeque V1 • suppeteret] s. l. var. adiuvaret add. D2 : subpeteret L2L4V2 : supeteret P1 • possem] possem ego Ferré, sed non opus est • femina… nationis] Doricae nationis femina L3 • femina] foemina S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius • Doricae] Dorice AB1 : ‘pro Graecae per synecdocham’ adnotat Kopp • Romuleae] Romulae C1F1 : Romulaeae V21

[119]

5

LIBRO CUARTO

con elocuencia latina, todo lo que sabía.253 Pero enseguida Dialéctica, 334 aunque no se creía capaz de expresarse adecuadamente en latín,254 con una confianza rápidamente manifiesta y con el brillo de sus ojos que descubría cierta vibración de su mirada, temible, incluso, antes de su discurso, comenzó así: COMIENZA LA EXPOSICIÓN DE DIALÉCTICA, A PARTIR DEL NOMBRE Y DE LAS PARTES DE ESTA DISCIPLINA. SE EXPONE UN SUMARIO DEL TRATAMIENTO QUE SEGUIRÁ «Si no contara con la erudición y la destreza de mi Varrón,255 335 aplaudido entre las glorias del Lacio, podría parecer una mujer de nación doria entre una multitud de la lengua de Rómulo,256 o extre-

253 Para Siben (2012: 149) facultas («elocuencia»; cf. ThlL VI 1.153.73) está empleado con un sentido bien distinto al que se refiere Séneca (Contr. IV praef. 7: in Latinam linguam transtulit Graecam facultatem), de manera que la autora ve en ello una inversión de los términos por parte de Capela al hacerlos equivalentes. Sobre el uso de praecipio, cf. Lenaz, 2011: ad loc. 254 He aquí un lugar común en la literatura filosófica latina, pues la dificultad para los dialécticos de expresarse en latín es un hecho no obviado por los autores antiguos. De ahí la necesidad manifiesta ahora, por boca de Dialéctica, de recurrir a Varrón, que contribuyó a forjar un léxico técnico de este ars en la lengua del Lacio y del que se servirá Dialéctica para su exposición ante la asamblea divina. Vid. Lucret. I 136-139: nec me animi fallit Graiorum obscura reperta / difficile inlustrare Latinis versibus esse / multa novis verbis praesertim cum sit agendum / propter egestatem linguae et rerum novitatem; Cic. Fin. I 4, Acad. I 18, II 24-25; y Sen. Ep. 58.1. 255 Vid. nota complementaria n.o 255. 256 El adjetivo poético Dorica con el valor de Graecus es un uso que ya aparece atestiguado en Virgilio (Aen. II 27; cf. ThlL Onom. III 239.49ss.) y que Ausonio (Techn. XIV 156) hace combinar con otras formas, como Atticus, Cecrops y Graius. Es precisamente en este autor donde también hallamos la expresión vox Romana (Auson. Techn. XIII 121) y Romula vox (Auson. Techn. XIV 156) con una clara referencia a la lengua latina. En cuanto al término examen, somos partidarios de la glosa de Remigio, ad loc.: apud multitudinem Latinorum. Cf. ThlL V 2 1163.84.

[119]

LIBER QVARTVS

vocis examina aut admodum rudis aut satis barbara reperiri. Quippe post Platonis aureum flumen atque Aristotelicam facultatem Marci Terentii prima me in Latinam vocem pellexit industria ac fandi possibi336 litatem per scholas ausonias comparavit. Hinc igitur praeceptis parere colluctans nec Graia deseram ordine disserendi nec Laurentis assertionis effamina remorabor. Ac prius illud compertum volo, mihi Romanos togatamque gentem vocabulum nondum novare potuisse, ac Dialecticen,

vocis] votis Schievenin (2009, p. 35) • examina] ex anima R : Vulcanius ‘id est, agmina populi’ explicabat in Notis, p. 237 • aut] ut AP21P31RV2 : a ut M1 : utem P11 • admodum] ammodum BP21RSV1V2Z : autmodum P31 • reperiri] repperiri ABC1C2GL2M1 M6RSV1V2Z : repereri L41, sed re/pereri P2 • post] pos A • Platonis] s. l. mei postponit D2 • Aristotelicam] Aristotelica Vicentina • facultatem] l in ras. Z • Marci] Marti V2 : M. Vicentina (gloss. in marg.) Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed Marci Kopp e codices Monacensibus (C et F) restituit • Terentii] Terrentii C11GL1RV2, sed Te/rentii L12 et Terrentii// P3 : s. l. Varronis postponit B2L3M62P22P32 V22Z2 : s. l. glossa Marcus Terentius Varro add. F2 : Terenti Cristante (1978, p. 692) Schievenin (2009, p. 35) • prima] primum A2B2M5Z : primam R2S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : primo V11 • me] om. C2P31 • in Latinam] inlatinam C1 • in// sic L32 • vocem] om. S • industria] industriia Z1 • ac] hac EP1 • fandi] /andi V1 • possibilitatem] possibilitate E, et s. l. cum anteponit E2L4 : possibili/atem V1 • scholas] scolas ABC1C2DEFGL1L2L3L4M1M52M6P1P2P3 RSTV1V2Z • ausonias] aut sonias P31 : ausonas R1 recte lectio Willis (1977, p. 161) Willis, quem Ramelli sequitur • 336 hinc] huius M1 : His Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (var. in marg.) Grotius (var. in marg.) Kopp Eyssenhardt : codex Darmstattensis apud Koppium • praeceptis] prae AM6 : preceptis C1C2 : praecaeptis D • parere] -e- in ras. F : sic L32 • colluctans] conluctans C1C2EFL4P1T : conlunctans P31 (conlu//ctans P32) • Graia] gragia A : gratiam C11L41 : graios C2GL1 (s. l. var. Greciam add. L12) L31M1M6 (s. l. glossa id est graecos add. M62) R2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : graio F2M51 : greciam P3 • deseram ordine] ordine deseram C1 • deseram] deserum B1 : desseram D1 et de/seram D2 • disserendi] dissererendi L2 : diserendi M51 : diss//endi V1 : desserendi V21 : -i in ras. Z • Laurentis] Laurentes M51 : lurentis P32 : Laurientis V21 : Vulcanius ‘hoc est, Latini’ explicabat in Notis, p. 237 • assertionis] assertiones C2GL31M1M51P22P3 : assetionis L21 : asertionis P11 • effamina remorabor] aeffaminare morabor M1, sed effaminare morabor P3Z • effamina] effemina AP21 : effamine C12 : -a in ras. L2 : /ff/mina M51 (affamina M52) • remorabor] morabor C1 : re morabor D : remor in ras. L3 • illud] illut L4 • mihi] michi EL4 • togatamque gentem] gentemque togatam M5 • togatamque] togatam quae A : totagatamque B1 : togatanque P11 : ///atamque V1 • gentem] ge/// V1 • vocabulum] ///bulum V1 • nondum] nundum AS • novare] novere A : innovare EF et in s. l. bis scriptum E2 : ///vare V1 • potuisse] potuisse// M6 • Dialecticen] Dyalecticen C1 : Dialecticem P1V2 : glossam in marg. add. Vicentina

[120]

5

LIBRO CUARTO

madamente ignorante o bastante bárbara.257 Lo cierto es que, después de la áurea facundia de Platón y del talento de Aristóteles,258 la habilidad de Marco Terencio259 fue lo primero que me atrajo a la lengua latina y me procuró la posibilidad de hablar por las escuelas de Ausonia. A partir de este momento, por lo tanto, esforzándome en obedecer 336 las instrucciones, no abandonaré el orden griego de mi exposición ni renunciaré a términos de atribución de Laurento.260 Pero primero quiero que se sepa esto: que los romanos y el pueblo que viste la toga261 todavía no ha sido capaz de acuñar un término para mí, y que mi

257 El inicio de esta exposición evoca a aquella de Herodes Ático, provisto de Graeca facundia, y un joven estoico (Gell. I 2.4). Los adjetivos empleados en este contexto y también, aun con valor peyorativo, por Cicerón (Phil. III 6.15), Veleyo Patérculo (II 73) y Apuleyo (Apol. 66 y 91), indican, propiamente, rudeza física y mental (rudis) y un estilo denso (barbara), un problema subsanado por Varrón (vid. n. 62) a oídos de la asamblea celeste. Cf., en este sentido, Gell. XVI 8.5. 258 Según Schievenin (1998: 483 = 2009: 36), Capela se sirvió de los libros académicos ciceronianos para reconocer a Platón y a Aristóteles pilares de la doctrina dialéctica, como ya hiciera el orador de Arpino (cf. Cic. Acad. I 8-9). La metáfora del flumen aureum, empleada por Cicerón (Acad. II 119: veniet flumen orationis aureum fundens Aristoteles; cf. Fulg. I, p. 15.4 Helm: Platonis auratum eloquium et Aristotelis sillogismaticum breviloquium) para calificar la elocuencia del Estagirita, es complementada por la facultas, que indica, en este caso, la riqueza oratoria aristotélica para expresar y forjar conceptos dialécticos técnicos, un logro aún no conseguido de manera sistemática por Platón. La unión, por tanto, del mundo dialéctico griego y romano tendrá lugar en Varrón. 259 Es decir, Varrón. 260 Según Pauli (1984: 87), Dialéctica se servirá de los contenidos enumerados (§§ 339-343) para no abandonar el orden expositivo tradicional propio de su pueblo. En su intervención, de hecho, presumirá de emplear palabras griegas con equivalente latino, una práctica que remonta a Cicerón (Fin. III 4.15) y que en este pasaje aparece referenciado por medio de la lengua de Laurento, nombre de la antigua ciudad del Lacio sita entre Ostia y Lavinio. 261 La expresión gens togata, empleada para referirse a los ciudadanos, autorizados a llevar esta prenda, es un eco de la expresión populus palliatorum de § 333.

[120]

LIBER QVARTVS

sicut Athenis sum solita, nuncupari, meique prorsum iuris esse, 337 quicquid Artes ceterae proloquuntur, nam neque ipsam, quam aures vestrae probavere, Grammaticam, neque alteram opimi oris praecluem facultate vel illam formarum diversa radio ac pulvere lineantem sine 338 meis posse rationibus explicari. Quippe in dicione mea iureque

Athenis] s in ras. L3 : atenis P11 • sum] in ras. L3 • solita] solito L4 • nuncupari] noncupari AC11G : nuncipari D1 : nunc cupari L2 : nuncupare L4 : nunccupari P1 • meique] mei quoque M51 • prorsum] prorsus B2C1C2FL2L4M5M6P32STZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : prossus EP1 quicquid] quic quid L2 : //quid V1 : quidquid Kopp • artes] aries M1 • ceterae] cetere AZ : caeterae C11DEFL1SV2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed caetere L2L3L4 • proloquuntur] proloquntur B2L2M1P21V22, sed prolocuntur Willis, quem Ramelli Ferré Siben secuti sunt : prolucuntur R1 • 337 nam] om. AB1DEF1G1L2L3L4P1P21P31R1TV1V2 Willis, quem Ramelli Ferré Siben secuti sunt : recte del. Stahl et alii (p. 110, n. 25) • ipsam] bis scriptum C11 • quam] om. V21 • aures] vires M6 (var. s. l.) • vestrae] vestrae// et in ras. P3 • probavere] probare L31R1V21 • Grammaticam] sic V12 • neque… facultate] Vulcanius ‘Rhetoricam intellegit, utpote quae semper in contentione causarum versatur. Ideoque ei hasta appingitur, quod in disceptatione verborum perpetuo credatur irasci’ explicabat in Notis, p. 237 • neque] opinionis anteponit M1 • alteram] aliam L2V22 • opimi oris] sic D2P32 (mi oris in ras.) : opimoris B1L31M52 (opinioris M51R1) M6Z : opimioris C1L2L32P1SV1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (coni. opimi oris cum Meursio in Februis), sed opimionis C2 : opimi mioris E : opimi//oris F : in marg. var. opinionis add. G2 : opinionis R2 • praecluem] irecluentem A : irae cluen BC2DEFGL1L2L3M1M5P1P3 (cl in ras.) T Grotius (coni. praecluem in Februis), sed irae cluem C1 : illecuencum L41 (irecluen L42) : irae cluentem M6 : irae cluens P2R : ire cluen SZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed corr. irae cluem in Erratis, p. 241) : irae clu//en V1V2 : in usu prisco putavit Barthius (p. 1270) : Kopp e codicibus Monacensibus (C et F) • facultate] s. l. cum anteponit E2 : facultatem G : facul///e V1 • vel] ut BZ • illam] illarum B1 (var. s. l.) Z (var. s. l.) • lineantem] limante A : liniantem BC1C2DFGL1L2 M1M5M6P1P2P3STV12V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Grotius Kopp, sed liniante EL4R • explicari] explicare C2M51T : quis dubitet postponit B2 (s. l.) M6SV22 (s. l.) Z, sed quis dubitet? Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp (‘absunt male a Darmstattensi codice’ adnotat) Eyssenhardt : est; quis dubitat? postponit C11, sed quis dubitat? del. C12 : quis dubitat postponit C2F2 (in marg.) GM1M5R2 (in marg.), sed quis dubitat? Dick : recte om. Willis (1971, p. 28) et Stahl et alii (p. 110, n. 25) • 338 in dicione] indicatione B1 : indecione DL3 : indicione Z • dicione] ci in ras. L1 : ditione L4M1M5P1ST Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • iureque] ireque A : iuraeque F1Z : iure L31

[121]

5

LIBRO CUARTO

nombre es Dialéctica, como se me acostumbra a llamar en Atenas,262 y que queda bajo mi completa autoridad todo lo que las otras Artes anuncian,263 pues ni la propia Gramática, a la que alaban vuestras orejas,264 337 ni la otra, reputada por la gracia de su espléndida elocuencia,265 o la que delinea diversidad de figuras con el compás y en la arena266 pueden expresarse sin mis razonamientos. De hecho, bajo mi dominio 338

262 Cf. n. 1. Sobre las consideraciones de los autores antiguos relacionadas con la denominación de esta disciplina, vid., entre otros, Aug. Cesc. I 14.17 (nomen quippe Graecorum est dialectica, quae, si usus admitteret, fortasse latine disputatoria vocaretur), Cic. Acad. I 25 (enitar ut Latine loquar, nisi in huiusce modi uerbis [scil. Graecis] ut philosophiam aut rhetoricam aut physicam aut dialecticam appellem, quibus ut aliis multis consuetudo iam utitur pro Latinis) y Quint. Inst. XII 2.13 (ita haec pars dialectica, siue illam dicere malumus disputatricem). 263 En este exordio (§§ 336-337), Dialéctica reivindica para sí todos los campos del saber, presentándose como fons scientiae. Así, a lo largo de los siguientes seis epígrafes se hace más que evidente un prólogo programático con las sex normae de que constan las demás disciplinas: de loquendo, de eloquendo, de proloquendo, de proloquiorum summa, de iudicando y de dictione, quedando las dos últimas sin tratar. Una consideración semejante de esta disciplina ya aparece en Platón (R. 534e: ἆρ’ οὖν δοκεῖ σοι, ἔφην ἐγώ, ὥσπερ θριγκὸς τοῖς μαθήμασιν ἡ διαλεκτικὴ ἡμῖν ἐπάνω κεῖσθαι, καὶ οὐκέτ’ ἄλλο τούτου μάθημα ἀνωτέρω ὀρθῶς ἅν ἐπιτίθεσθαι, ἀλλ’ ἔχειν ἤδη τέλος τὰ τὼν μαθημάτων), Jámblico (Epist. ad Sopatrum [apud Stob. II 2]: οὐκ ἔστιν οὐδὲν μόριον φιλοσοφίας ἄνευ τοῦ κατὰ διαλεκτικὴν λόγου πραγιγνόμενον), en diversos escritos ciceronianos (Brut. 153: adtulit hanc artem [scil. dialecticam] omnium artium maxumam quasi lucem ad ea, quae confuse ab aliis aut respondebantur aut agebantur; Fin. II 6.18: quae una continet [scil. dialectica] omnem et perspiciendi quid in quaque re sit scientiam et iudicandi quale quidque sit et ratione ac via disputandi; o Tusc. V 25.72: sequitur tertia, quae per omnis partis sapientiae manat et funditur, quae rem definit, genera dispertit, sequentia adiungit, perfecta concludit, uera et falsa diiudicat, disserendi ratio et scientia) y en Agustín (Ord. II 13: ipsam disciplinam disciplinarum, quam dialecticam vocant). En cuanto al verbo proloquor, de donde proloquium, está empleado con una manifiesta referencia a las proposiciones susceptibles de cualquier tipo de razonamiento (cf. D’Onofrio, 1987: 27). 264 Tono despectivo por parte de Capela en un aparente intento por destacar esta disciplicna sobre las otras en tanto en cuanto, como luego dirá, la correcta formulación de las otras Artes ha de ajustarse a sus reglas al estar bajo su dominio y autoridad. 265 Vid. nota complementaria n.o 265. 266 En esta ocasión, en cambio, la referencia es a Geometría, representada con el compás (radius) con el que traza figuras en la arena (pulvis) esparcida en el ábaco (abacus). Cf. Cic. Tusc. V 23.64.

[121]

LIBER QVARTVS

consistunt sex normae, quis constant ceterae disciplinae. Nam prima est de loquendo, secunda de eloquendo, tertia de proloquendo, quarta de proloquiorum summa, quinta de iudicando, quae pertinet ad iudicationem poetarum et carminum, sexta de dictione, quae dicenda 339 rhetoribus commodata est. In prima autem parte quaeritur quid sit genus, quid forma, quid differentia, quid accidens, quid vero proprium, quid definitio, quid totum, quid pars, qui in dividendo modus,

qui constant] qui consistant P31, sed quis consistunt P32 • ceterae] caeterae AC2DF L1L2L3M1SV1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : caetere EL4P1 (aet in ras.) : cetere Z • prima] prime P31 • est] om. L3 • secunda… eloquendo] om. L11, sed in marg. add. L12 • secunda] II D : saecunde P21(–a P22) : //cunda V1 • eloquendo] loquendo V11V21 • tertia… proloquendo] om. R1 • tertia] III D : tercia L4P2 : erti in ras. P1 • quarta] IIII D • proloquiorum] proloquorum M6 • summa] suma M61 • quinta] altera AB1EF1L4P1 (var. s. l.) P21R1V1 : V DM1R2 : in ras. P3 • iudicando] iudicanda A : s. l. var. discernendo add. L32 • pertinet] pertinent Mutinensis, quem Basileensis Lugdunensis secuti sunt • ad iudicationem] adiudicationem C1C2GL1L2L3L4M1M5M6P1P2P3TZ • sexta] VI DM1 : in marg. I anteponit L12 • de dictione] om. omnes codd. et Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : add. Dick (1978, p. 155) fort. dicenda deliri putans (ibid.), sed non opus est, quamquam Willis Ramelli et Siben (copulam putans necessariam, p. 156) hanc scripserunt : corruptum putabat Ferré (p. 79, n. 59) • dicenda rhetoribus] rhetoribus dicenda D • dicenda] s. l. est a nobis postponit L32 : fort. del. Dick in app. • rhetoribus] rethoribus AC1EF1 (rhet/oribus F2) GL11L21 (r/etoribis L22) L3L4M1M52 (retoribus M51) M6P1P2P3RTV12V2 • commodata est] coni. commodat Ferré • commodata] commoda B2DGL32M1TZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis, sed comoda C2 : s. l. esse postponit L32 : commodo S • est] om. L3 : commoda// V1 • 339 in] in marg. V anteponit D2 : s. l. Dialecticae artis anteponit E2 • prima] primo P1 • parte] s. l. nostri anteponit F2 • quaeritur quid] quaeritur//quid L3 • quaeritur] queritus DM1 : i in ras. M6 : queritur P2P3 • quid sit] om. V21 • quid] I anteponit GL32 • sit] s. l. L42 • quid] II anteponit GL32 • forma] foema S2 : in marg. glossa species vocat forma add. Vicentina • quid] III anteponit GL32 • differentia] defferentia D1, sed deferentia R • quid] IIII anteponit GL32 • accidens] sic M62 (a s. l.) • quid] V anteponit GL32 • quid] VI anteponit GL32 • definitio] diffinitio C1C2DGL1L3M1S, sed diffinicio M6 : ‘diffinitio scribendi rationem amplius non notabo’ adnotat Willis • quid] VII anteponit G : sit postponit L3 : quo P11 • quid] VIII anteponit G • qui in] quid L11 • qui] VIIII anteponit G : quid P31R • in dividendo] individendo C1C2D • modus] dus s. l. D : s. l. sit postponit DL2 : domus P2 • qui in] quid L11

[122]

5

LIBRO CUARTO

y autoridad hay seis normas sobre las que se fundan las demás disciplinas.267 Así, la primera trata del término; la segunda, de la expresión; la tercera, de la proposición; la cuarta, de la suma de las proposiciones; la quinta, de la crítica, que tiene que ver con el juicio crítico de los poetas y de sus composiciones; la sexta, de la elocuencia, que se otorga a los rétores en sus discursos. Ahora bien,268 en la 339 primera parte se estudia qué es el género, qué es la especie,269 qué es la diferencia, qué es el accidente, qué es, por cierto, la propiedad, qué es la definición, qué es un todo, qué es la parte, cuál es la modalidad

267

Vid. nota complementaria n.o 267. Para el contenido de todo el epígrafe, cf. Ps. Apul. Herm. 271. 269 Debido a la precisión de § 345 hemos optado por esta traducción y no por la de «forma». Siguiendo a autores como Cicerón, Pseudoapuleyo o Casiodoro, entre otros, Capela emplea forma y no species. No obstante, species alcanza, en época medieval, la acepción de «concepto». 268

[122]

LIBER QVARTVS

qui in partiendo, quid sit aequivocum, quid univocum, quid (ut ita dicam) plurivocum. Debetis quippe insolentiam perferre sermonis, qui Graiam dissertare Latialiter compulistis. 340 Quae ergo rebus verba sua sint, quae aliena et quot modis aliena sint, quid sit substantia, quid qualitas, quid quantitas, quid relativum, quid loci, quid temporis, quid situs, quid habitus, quid facere, quid pati, quae sibi opposita et quot modis sibi opponantur, haec in prima

qui] X anteponit G : quid L3P31V2Z • in partiendo] inpartiendo C2D : //inpartiendo L1 : modus anteponit M6 • partiendo] parciendo M6 • quid] XI anteponit G • aequivocum] aequi vocum C1 : i s. l. M6 : univocum S • quid] XII anteponit G : qui M1 • univocum] uni vocum L4 : equivocum S • quid] XIII anteponit G et sit postponit GM1R2 : quit P3 • dicam] in ras. A : om. G1 • debetis… compulistis] in §340 Ramelli • debetis] I anteponit C2 : s. l. o dii postponit L22 • quippe] quidem S • insolentiam] insentia A : insollentiam FT, sed insolen//am V1 : insollertia M61, sed s. l. var. insollentia add. M62 : n in ras. P3 • qui] quae R1T • Graiam] gratiam AC1 : Gra/iam DP2 : Graiiam L4 : gratia mens l. v. P31 • dissertare Lalialiter] Latialiter dissertare DM5 • dissertare] disertare C2M1SZ : di/sertare L1 : s. l. et disputare postponit P22 : is in ras. P3 • Latialiter] latia in ras. A : latiariter M1S : Litialiter V21 : Latiariter Cristante (1978, p. 692) • compulistis] conpulistis P2P3 : in marg. glossam ad totam sententiam pulchrum add. Vicentina • 340 quae] XIIII anteponit G : a in ras. L3 • rebus] robus A : s. l. in anteponit L32 • verba] om. V11 : ver/a V2 • quae] XV anteponit G • aliena] aligena M1 • et] om. G : ac L3 • quot] quod AB1L11L21L4 P11P21RV21 : quo C11 : XVI anteponit G1, sed in marg. Quid sint add. G2 • aliena… 341 declarativa] def. R • aliena] sic V12 • sint quid] sint//quid L2 • sint] quid sint X cathegoriae postponit D2 : sunt M1M51M6 • quid sit] quid sibi postponit A1, sed quid sint quid sibi A2 : quid sint B1E (anteponit) F1 (anteponit et del. F2) V21 : quid sint, quid sit P11P21, sed quid sint del. P12P22 • quid] XVII anteponit G : qui Vulcanius • sit] sint L4 • substantia] subtantia L21 : substanti/ V2 • quid] XVIII anteponit G • quid] XVIIII anteponit G • quid] XX anteponit G • quid] XXI anteponit G • loci] locus C2M6 • quid] XXII anteponit G • temporis] tempus C2M6 : coni. tempore Ferré • quid] XXIII anteponit G • situs] sit anteponit M6 • quid] XXIIII anteponit G • quid] XXV anteponit G • facere] s. l. var. agere add. D2 : aegere M6 • quid] XXVI anteponit G • quae… opposita] om. omnes codd. et in suo loco quid proloquia plerique edd. e codicibis Monacensi (C), Darmstattensi Grotius (sed coni. quid pati, quae sibi opposit et quot modis et cet. in Februis), sed proloquia Vulcanius • quae sibi] quaesibi C1 • quae] queet M11 (del. M12) • sibi opposita] sunt anteponit M6 • opposita] obposita AP1P3 : s. l. sunt postponit B2C2M5SV22 : apposita L21 • quot] quod AB1L4M6P21P31TV2 • sibi] om. C1C2M51 • opponantur] opponuntur C2DFM5 : opponatur L41 : obponnantur P3 • haec] hec P3 : h/// V12

[123]

5

LIBRO CUARTO

en la división, cuál en la partición, qué es lo equívoco, qué lo unívoco, qué (como lo llamaré yo) lo plurívoco.270 Debéis soportar pacientemente, en verdad, lo insólito de mi lenguaje,271 vosotros que habéis obligado a una griega a hablar en latín.272 En la primera parte de nuestra exposición se revisa lo siguiente: 340 cuáles son las palabras propias para expresar la realidad, cuáles son las impropias y en cuántos modos las hay, qué es la sustancia, qué la cualidad, qué la cantidad, qué lo relativo, qué es lo propio del lugar, qué lo propio del tiempo,273 qué es la actitud, cuál es el estado, qué es la actividad, qué la pasividad, cuáles son los opuestos entre sí y en

270 Cf. §§ 344-387. En ellos se tratarán, por este orden, los cinco predicables profirianos o las quinque uoces (§§ 344-348), la teoría de la definición (§ 349) y la de la división (§§ 350-354), los instrumenta cathegoriarum, las especies de predicación, esto es, los antepraedicamenta, τὰ πρὸ τῶν κατηγοριῶν (§§ 355-360; cf. Arist. Cat. 1a1-2a10), las categorías (§§ 361-383) y los postpraedicamenta o las cuatro formas de oposición (§§ 384-387). 271 Cf. Liv. XXXVII 49.2 (offenderunt aures insolentia sermonis); Cic. Acad. I 2425; Gell. XVI 8.5; y ThlL VII 1.1931.22. Este sintagma da fe del esfuerzo de Dialéctica por explicar su doctrina en lengua latina. Sea como fuere, esta insolentia sermonis es un «vicio» del discurso a ojos de Cicerón (Cic. De orat. III 44: neque solum rusticam asperitatem, sed etiam peregrinam insolentiam fugere discamus). 272 Que Capela acuda a un calco del griego πολυώνυμα en su forma pluriuocum, es algo perteneciente a la tradición de la que parece depender. Así, en estas líneas hay una clara referencia a las palabras de Varrón recogidas por Cicerón (Cic. Acad. I 24: utamur verbis interdum inauditis), un diálogo en el que el Reatino crea nuevos términos en latín acudiendo a formas griegas (es lo que hace, por ejemplo, al crear el nuevo término qualitas a partir de la palabra griega ποιότης). En cuanto a la forma Latialiter, atestiguada también en Sidonio Apolinar (Carm. XXIII 235 y De alphab. 17) y con cuatro apariciones más en Nupcias (§ 426, § 574, § 587 y § 708), cf. Filip, 2010: 419. 273 Para el significado de estos términos, vid. § 363 y § 382. Otra forma de referirse a ellos es mediante las expresiones ubi y quando (§ 382), no empleadas aquí para mantener la uniformidad en la serie categórica (Siben, 2012: 158).

[123]

LIBER QVARTVS

341 nostri parte censentur. In secunda vero, quam de eloquendo dixi, quaeritur quid sit nomen, quid verbum, quid ex his iunctum, quae ex his subiectiva pars sententiae sit, quae declarativa, qui subiectivae modus sit, qui declarativae, quatenus nomen accipiatur, quatenus ver342 bum, quatenus perfecta sententia possit esse proloquium. Excipit hanc pars tertia de proloquendo. In ea quaeritur, quantum ad propositum

nostri parte] parte nostra C2M5 : parte nostri L3 • nostri] nostra GM1 • parte] par/e V1 • censentur] /o/sentur V1 • 341 in secunda] II postponit C2, sed in marg. anteponit L12 • secunda] nostra D et s. l. glossam secunda add. D2 • vero] parte postponit D2L32 (s. l.) : om. M5 • quam] om. L21 : qua M51 et quae M52 • eloquendo] e s. l. M6 : eloq///d/ V1 • dixi] di/i V1 : diximus Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • quaeritur] queritur M1M6P3 : /ueritur V1 • quid sit] quidsit M6 • quid] ut l. v. C11 : I anteponit G • sit] s. l. D • quid] II anteponit G • verbum] sit anteponit L1 : v/rbu/ V1 • quid] III anteponit G : /uid V1 • iunctum] i/nctum V1 : iuntum V21 • quae] IIII anteponit G : quid L31 : que M1 : qui V1 • subiectiva pars] pars subiectiva C1 • subiectiva] subiecta S : subiectava M6 • sententiae] in ras. L4 : sententia/ V1 • sit] om. V11 • quae] V anteponit G : que M1Z • qui] quid EF1L4, sed quis F2 et qui// F3 : VI anteponit G : quae M61 : def. V1 • subiectivae] subiunctivae EFL4 : subie/// R : subiective SZ Vicentina Mutinensis : sublectivae T • modus… quatenus] def. R • sit] fit S • qui] VII anteponit G : quae L21 : quid L4P31SV2 • declarativae] declarative C2S2Z Vicentina Mutinensis : declarativae// L1 : qui (qua S2) subiective modus (morat l. v. S2) postponit S : d/clarativae V1 • quatenus] quatinus C1D : VIII anteponit G : s. l. glossam quo modo add. M62 • nomen] //men R • accipiatur] sic V12 : accipiatnr Lugdunensis (per errorem typographicum) • quatenus] perfecta postponit A : quatinus C1DL1P22 : VIIII anteponit G • verbum… sententia] def. R • quatenus] quatinus C1DL1P22 : X anteponit G • perfecta] sit anteponit B1C1EF1L1L4M52M6P11P2SV1V21Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt, sed del. B2F2P12V22 ‘recte del.’ Dick (in app.) et om. Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt : //perfecta F • sententia] ut postponit B2C1G1L1M6SZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt, sed del. G2 ‘recte del.’ Dick (in app.) et om. Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt : sentia V1 : sentencia Z • possit] posit P11P31 • proloquium] om. M51 : proloqum T • 342 excipit… proloquendo] def. R • excipit] excipitur C12 : III. Proloquium anteponit C2 : in marg. III add. L12 : enim anteponit L21 et del. L22 : sic P12 • hanc] haec C12C2DFL3P1 (in ras.) P3V2 : c s. l. E : in marg. var. hac add. G2 : //hanc L21, sed haec L22 : an in ras. M5 : hinc M6 (var. s. l.) : hanc V12 (in marg.) • pars tertia] tertia pars C2 • tertia] III D : tercia L4P2V2 : tertio V11 • proloquendo] e s. l. M61, sed proroquendo M62 : proloque/do P31 • ea] s. l. parte postponit L22 • quaeritur] queritur M1P3 • quantum] a s. l. C1 : quantam L4P11 : sic V12 • ad propositum] adpropositum Z • propositum] propossitum D : propo/// R

[124]

5

LIBRO CUARTO

cuántos modos se oponen. En la segunda,274 en cambio, la que he 341 llamado de la expresión, se estudia qué es el nombre, qué es el verbo, qué resulta de la combinación de estos, cuál de ellos es la parte que se refiere al sujeto de la oración, cuál la que se refiere al predicado, cuál es el alcance de la parte del sujeto, cuál el alcance de la del predicado, hasta qué punto el nombre se considera como tal, hasta qué punto lo hace el verbo,275 hasta qué punto una oración completa puede ser una proposición.276 Sigue a esta la tercera parte, sobre la 342 proposición.277 En ella se estudia —hasta donde es suficiente al

274

Cf. §§ 388-395. Es decir, de qué manera son equivalentes a la parte del sujeto y a la parte del predicado de la oración. Vid. § 394. 276 Cf. Varro ap. Gell. XVI 8.6: proloquium est sententia in qua nihil desideratur. Sobre el valor modal de quatenus, vid. Hofmann-Szantyr, 1963: 656. 277 Cf. §§ 396-405. 275

[124]

LIBER QVARTVS

hodiernae sufficiat brevitatis, quae sint differentiae proloquiorum in quantitate, quae in qualitate, quid sit universale, quid particulare, quid indefinitum, quae sint aientia, quae negantia, quam vim habeant singula 343 et quemadmodum inter se affecta sint. Hinc progreditur ad quartam partem, quam esse diximus de proloquiorum summa. In ea quaeritur quid sit sumptum, quid illatio, quid syllogismus, quid symperasma,

hodiernae] hodienae P11 : /odiernae R : hodierne TZ • sufficiat brevitatis] brevitatis sufficiat L3 • sufficiat] sufficit M6 : sic V12 • brevitatis] braevitatis BP2P3 : evita in ras. L1 • quae] I anteponit G : quid M1 : que P3 : def. V1 • sint] sunt F • differentiae] defferentiae D : differrentiae P3 : differen/// R • proloquiorum] ///rum R : pro loquiorum V2 • in quantitate] inquantitate Z • quae] II anteponit G : que M1P3 : s. l. etiam postponit B2Z • in qualitate] inqualitate Z • qualitate] qualite M61 • quid… universale] quid universale sit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • quid] III anteponit G : id in ras. P3 • quid] IIII anteponit G : def. R • quid] V anteponit G • indefinitum] indiffinitum C1DGL22L3M1P1V22, sed indeffinitum L21M61R2 : inde finitum E • quae] VI anteponit G : quid M1 • sint] sit G1 • aientia] agentia AC12EFGL21L3L4M1M5P11STV1V2Z : agen/// C2 • quae] VII anteponit G : qui L4 : que M1 • negantia] negentia C11P21 : ntia in ras. G : e in ras. L4 : agentia anteponit S1, deinde del. S2 • quam] quae C2 : VIII anteponit G : qua V1 • habeant] habent D1 : sic F2 • singula] singula// C2 : s. l. singula postponit L32 • et] om. ABC1C21DEFGL1L2L3L4M1P1P2 P3RSTV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Ferré Siben : particula omissa et a Koppio suppleta • quemadmodum] quae ad modo A, sed quem ad modo M6 : quemmammodum B : quem ad modum C1 Eyssenhardt : quae admodum DRV11V21, sed quem admodum L2L3Z et quaem admodum M5 : sic F2 : VIIII anteponit G : quem in ras. L4 • inter se] interse C1C2 • affecta] adfecta AB2EF1L1L2 L4M1P1P2RV1V2Z Eyssenhardt : adfecti B1 : effecta M6 • 343 hinc] inc C21, sed IIII anteponit C2L12 (in marg.) : hic EF1L4P1 • progreditur] pro///ditur V1 : procreditur V2 • quartam] quartem C2 : IIII D • quam] sic E2 • de… summa] proloquium summam plerique edd., sed Kopp, quem Eyssenhardt Dick Willis Ferré et Siben secuti sunt, tam e codicibus Monacensibus (C et F) Grotiano, Reichenauensi et Darmstattensi quam e Martiano ipso (§338) correxit • de] om. C1L3P3 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • summa] summam C1L1P3 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • quaeritur] queritur L2M1M6P3Z • quid] I anteponit G • sit] om. C2L2 M5 : sint L11 • sumptum] sumtum EP11 : summptum L11 • quid] II anteponit G • illatio] dilatio A • quid] quod E : III anteponit G • syllogismus] syllogysmus B : sylogismus DM1 Mutinensis : sillogismus EFL1M6 (s. l. glossam argumentatio add. M62) STZ, sed sillogis/mus P3 : y in ras. P1 • quid] IIII anteponit G • symperasma] simperasma AC2EFL1L32L4P1P2 P3S : cinper asma C11 (synper asma C12) : simplerasma DL31M6 (s. l. glossam confinis conclusio add. M62) T, sed symplerasma GM1M51 (sint perasma M52) R2 : sin//perasma L2 : in marg. colligo συλλογισμὸς συμπέρασμα add. V12

[125]

5

LIBRO CUARTO

propósito del día de hoy278— cuáles son, entre las proposiciones, las diferencias en cantidad, cuáles son en cualidad, qué es una proposición universal, qué es una particular, qué es una indefinida, cuáles son las proposiciones afirmativas, cuáles son las negativas, qué valor tiene cada una y de qué manera se relacionan entre sí.279 De aquí se pasa a la cuarta parte,280 que hemos llamado de la suma de las proposiciones. En ella 343 se estudia qué es una premisa, que una conclusión, qué un silogismo, qué un symperasma,281 qué es un silogismo predicativo, qué es uno

278 He aquí una clara alusión a la brevitas como rasgo principal de la exposición de saberes, un aspecto que aparece en repetidas ocasiones a lo largo de la obra (§ 475, § 498, § 519, § 526, § 538, § 560, § 703, § 743, § 827, § 838 y § 840). 279 Cf. Ps.Apul. Herm. 193.14: quemadmodum quattuor illae propositiones inter se affectae sint. Dicha relación o conexión (affecta; cf. ThlL I 1208.32-36) tomará forma gráfica en el cuadro lógico que recogen muchos códices y ediciones (§§ 400-401). Vid. n. 31. 280 Cf. §§ 406-422. 281 Como ya hiciera en otras ocasiones, y continuará haciendo, Capela recurre a palabras griegas, aun en forma latina, que poco a poco va introduciendo en el léxico técnico latino de los dioses que componen la asamblea ante la cual se encuentra. Con todo, mientras que la inclusión del tecnicismo syllogismus la debemos a Séneca (Ep. 83.18 y 108.12; cf. André, 1971: 59), en Capela aparece por vez primera symperasma con el significado de «conclusión de un silogismo» (vid. §§ 404-407).

[125]

LIBER QVARTVS

quid sit praedicativus syllogismus, quid condicionalis et quid intersit; quot formae sint praedicativi generis et quae sint, utrum certum ordinem teneant et, si tenent, quae sit eiusdem ordinis ratio; quot modos habeant singulae et utrum hi modi certum ordinem teneant et, si ita est, quae sit eiusdem ordinis ratio; deinde condicionalis syllogismi quot primi modi ac necessarii sint, qui etiam istorum ordo sit, quid inter se differant. Haec sunt, quae praesenti arbitror cognitioni asserendisque

quid] V anteponit G : quis L2 • sit… syllogismus] praedicativus syllogismus sit L3 • sit] om. M6 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : sita P3 • praedicativus] predicativus P2 : def. V1 : praedicativis V21 • syllogismus] sylogismus BDM1, sed syllogysmus V2 : sillogismus FL4ST, sed sillogis/mus P3 • quid] VI anteponit G : quod P2 • condicionalis] conditionalis AEFL1L4M5P1P2TV2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : condionalis C1 • et… intersit] et quid inter C2 (in ras.) • quid] VII anteponit G • intersit] intersint L11 : inter sit M6 • quot] quid AR1V11V21 : quae C2 (var. s. l.) : quod EL11M6P3 : VIII anteponit G • formae] forme AM1 • sint] sunt L11 : s/// T • praedicativi] sic L42, sed praedica in ras. • generis] neris in ras. L3 : generes V21 • et] VIIII anteponit G • quae sint] s. l. et si sunt postponit G2 : si sunt R2 • quae] si C21 (var. s. l.) L1 (in ras.) M1 : om. M51 • sint] sunt M1 • certum] huiusdem anteponit Vulcanius Grotius (‘ob similitudidem vocis vicinae’ in Februis) • ordinem] nem in ras. L1 • teneant] teneat L21 • et si] etsi Z • et] X anteponit G • si… teneant] om. C1 • tenent] teneant ADF2L22L3P1TV2, sed teneat EF1L21L4 • quae] quid Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • eiusdem] eidem AF1V21 : eius in ras. L3 • quot… ratio] om. L11S • quot] quod AL4M6R1V11V21 : XI anteponit G • modos] modis G1 Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • singulae] singula AB1C2EFL21L4M51M6P1P2R1 : singu la P3 : singula/ V1 • et] XII anteponit G : om. M61 • hi] i AP1 : ii C2 : hii EL41 • teneant] teteant M61 • et] XIII anteponit G • quae] que P3Z • eiusdem] eius in ras. L3 : eius P11 • ratio] //tio T • deinde] XIIII anteponit G • condicionalis] conditionales AEFL2L4TV1V21, sed condicionales B1L32P2R1 : conditionalis C1L31M5P1SZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : sic M62 • syllogismi] syllogismis AM6 : syllogysmi B : sylogismi DM1 : sillogismi EFT : syllogis/mi P3 • quot] quod AEF1L11L4R1TV2Z • ac] c s. l. L1 : om. L3 • necesarii] –i in ras. P3 • sint] sunt DM5 • qui] XV anteponit G • etiam] om. C2M51 • istorum] storum B1 • quid] XVI anteponit G • se] om. C2 • differant] differunt M51V12 • haec] has et s. l. verba postponit P22 • cognitioni] commiscioni A, sed conmiscioni R : commissioni C2GL31 : s. l. var. audientiae add. L33 : connitioni M1 : co/// M51, sed cognitioni l. v. M52 et s. l. at commissioni postponit M53 : cognicioni M6 (s. l. glossa id est comissioni add. M62) : commitioni V21 • asserendisque] s. l. var. assertionique add. B2, sed vel assertioni Z2 : assertionisque C2M5 : in anteponit EL41 (del. L42) P11 (del. P12) : asedrendisque P11 : asserendis quae P21 : adserendisque V2 • quid] DE GENERE anteponit G1P3 (in marg.) et in marg. I add. G2 : Incipit de genere anteponit M1 : QVID S

[126]

5

LIBRO CUARTO

condicional y en qué se diferencian; cuántas figuras hay del género predicativo y cuáles son, si tienen un orden concreto y, si lo tienen, cuál es el criterio de ese orden;282 cuántos modos tiene cada uno, si estos modos tienen un orden concreto y, si es así, cuál es el criterio de ese orden; luego, cuántos con los modos fundamentales y necesarios del silogismo condicional, cuál es, también, el orden de estos, en qué se diferencian. Estos son los argumentos que considero suficientes para la presente exposición y asuntos a tratar. Así pues, volviendo al

282 Con el fin de mantener la pureza del texto latino, hemos optado por mantener la traducción de «silogismo predicativo» (praedicativus syllogismus) y «silogismo condicional» (condicionalis syllogismus), equivalentes, en terminología moderna, al «silogismo categórico» y al «silogismo hipotético», respectivamente.

[126]

LIBER QVARTVS

sufficere. Quid ergo genus sit, exordia repetens, quo universa discurram, primitus intimabo. 344 Genus est multarum formarum per unum nomen complexio, ut ‘animal’; formae eius, ut ‘homo’, ‘leo’, ‘equus’ et cetera. Sed nonnumquam aliquae formae ita generi subiciuntur, ut etiam ipsae aliis sub se positis genus esse possint, ut ‘hominum genus’, quod ‘animali’ forma est, ‘barbaris’ et ‘Romanis’ genus, usque eo genus esse potest, donec eius formas dividens ad individuum aliquid venias. Vt si homines

sit] om. C2 • exordia] exor/// T • repetens] reppetens L3 : respetens P32 • discurram] r in ras. L1 : decurram maluit Willis in app. • intimabo] s. l. quo diversa discurram postponit M52 : indicabo P11 (in//Ti//mabo P12) ; intimat R1 • 344 genus] QVID SIT (om. P22) GENVS (VI add. D2) titulum anteponit C2D2 (in marg.) M5P22 (in marg.) : DE GENERE (GENERIBVS L12) titulum anteponit L12 (in marg.) M62 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • est] enim L4 : s. l. V22 • multarum formarum] multarum//formarum L3 • complexio] conplexio AP1 : collectio S • ut animal] om. C2 • ut] om. L21 • formae] forma EL1L2P1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : s. l. est postponit L32 : forme M1P3 : o in ras. M6 : ae in ras. P2 : sic Kopp e codicibus Reichenauensi et Darmstattensi • eius] s. l. est postponit L42P22 • homo… equus] homo equus leo Dick • leo] seu ABC2EFGL1L2M1M5P1P2 P3RTV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt, sed sive L3L4S : ut M6 • equus] esquus A : aequus C1, sed //aequus P3 : leo postponit L1 : equus// L2, sed quus L41 • et cetera] et ce/// T • cetera] caetera C1C2DEFL1L2L3L4P1SV2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed cetaera P32 (cera P31) • aliquae] aliae M5 et s. l. glossa quas species vel aliae add. M52 • ita] //ita L1 • generi] generis AP31R1V11Z • subiciuntur] subiiciuntur L3S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Grotius Kopp • ut] u in ras. Z • ipsae] ipse L4M1Z : sic P12 • positis] possitis B1D1L31 (po/sitis L32) P2 : potis L2R1V2 • hominum] omnium AP21R1 : ominum V11 • animali] animalis B2C1C2D2EFGL22L3L4P1P2R2 STV22Z, sed inanimalis L21P32 (s. l.) • Romanis] est postponit C2 • genus… eo] usque eo genus M1M5 • genus] om. D : est postponit EFL4P32 (s. l.) T : in ras. P3 • usque] quod animaliusque A : et anteponit C1EFL1L4P1P2T Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick • eo] s. l. var. adeo add. C22 : adeo D : s. l. ad id anteponit E2, sed ad anteponit GR2 (s. l.) • genus] om. C1 • potest] possunt D1 : possint L4 • donec] D onec M1 • eius] eiu/ T • formas] formulas Vulcanius Grotius : sic ex anterioribus editionibus, codicibusque Darmstattensi et Reichenauensi Kopp reposuit • dividens] divideris C1 : sic M62 : divideus (per errorem typographicum) Kopp • individuum] individum AR1V21 : individendum P21 • aliquid] aliquod B2C2M5M6SZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • venias] pervenias C1D Dick Pauli (p. 131), sed noluit Willis (1971, p 28) • si] //si L2

[127]

5

LIBRO CUARTO

principio para contemplar todos los puntos, daré a conocer, en primer lugar, qué es el género. SOBRE

EL GÉNERO

Género es el conjunto de muchas especies bajo un solo nombre, 344 como ‘animal’;283 sus tipos son, por ejemplo, ‘hombre, león, caballo’, y otros.284 Sin embargo, a veces, algunas especies se subordinan a un género de manera tal que también ellas pueden constituir un género con otras especies sometidas a ellas,285 por ejemplo el género ‘de los hombres’, que es una especie respecto a ‘animal’, un género respecto a ‘bárbaros’ y ‘romanos’, puede ser un género hasta el momento en que, tras distinguir sus tipos, se llegue a algo indivisible.286 Por ejem-

283 Cf. la definición de género que el propio Capela da en § 476 y la de Porfirio (Intr. VI 18: συναγωγὸν γὰρ τῶν πολλῶν εἰς μίαν ϕύσιν τὸ εἶδος καὶ ἔτι μᾶλλον τὸ γένος; II 15: γένος εἶναι λέγοντες τὸ κατὰ πλειόνων καὶ διαφερόντων τῷ εἴδει ἐν τῷ τί ἐστι κατηγορούμενον οἷον τὸ ζῷο ), una definición esta en la que, en opinión de Siben (2012: 161), se entrevé el concepto de unidad y multiplicidad de Platón, esencial en la doctrina dialéctica (Phlb. 14c-15b). Con una correspondencia semántica a σύλληψις (cf. Diog. Bab. SVF III 214.23: γένος δέ ἐστι πλειόνων καὶ ἀναφαιρέτων ἐννοημάτων σύλληψις, οἷον ζῷον; vid. n. 27), la forma complexio, en Lógica, se refiere, según D’Onofrio (1984: 164165), a la extensión de significado de un término implícita en la definición de los conceptos que necesariamente se construyen mediante una predicación más amplia del definiendum. Cf. también Ps.Apul. Herm. 271ss. 284 Cf. Porph. Intr. II 26ss.: ὁ γὰρ ἄνθρωπος εἶδος ὤν Σωκράτους καὶ Πλάτωνος κατηγορεῖται, οἳ οὐ τῷ εἴδει διαφέρουσιν ἀλλήλων ἀλλὰ τῷ ἀριθμῷ, τὸ δὲ ζῷον γένος ὄν ἀνθρώπου καὶ βοὸς καὶ ἵππου κατηγορεῖται, ὃι διαφέρουσι καὶ τῷ εἴδει ἀλλήλων ἀλλ’οὐχὶ τῷ ἀριθμῷ μόνον. Es decir, «animal» es género porque se puede subdividir en la especie «hombre» y «caballo», diferentes entre sí por el número y por la especie. Cf. Quint. Inst. VII 3.3; Varro, LL IX 65.113 y X 2.4; y Sen. Ep. 58.9. 285 Cf., por ejemplo, Arist. Top. 121b24ss. y Sen. Ep. 58.9. 286 Vid. nota complementaria n.o 286.

[127]

LIBER QVARTVS

dividas in masculos et feminas; item masculos in pueros, adulescentes et senes; item pueros in infantes et loquentes; item puerum si velis dividere in Catamitum aut alium quempiam certae personae puerum, non est genus, quod iam ad individuum pervenit. Vti autem eo genere debemus, quod est praesenti negotio proximum; ut si de homine quaeratur, eius genus ‘animal’ debemus assumere, quod ei proximum est. Nam si ‘substantiam’ dixerimus, quantum ad rationem pertinet, verum est, quantum ad necessitatem, superfluum.

masculos] masculo V21 • et feminas] in ras. L4 • feminas] foeminas D Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : feeminas M61 et s. l. bis scriptum M62 : feminis V21 • masculos] maculos M61 • pueros] puer/s V1 • adulescentes] adolescentes BDEFL22L4M1 P2P3STV1Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt, sed adolescentis M6 : et anteponit C2 : aduliscentes R1V21 • item] I tem L1 • in] s. l. V22 • infantes] ifantes L31 • velis] v//lis T • dividere] divedere A1 : videre V21 • Catamitum] canta mitum C11, sed ca/tamitum C12 : Camitum L11 : Catacumitum L4 : sic M5T, sed ta s. l. : ‘intellige Ganymeden, ut in Festo est; non autem puerum meritorium: nam individuum ut vocant designat’ Grotius in Februis • aut] om. F1 • alium] ialium D : s. l. in anteponit L22P32 • quempiam] quaepiam D : quenpiam L1 : quem/iam V1 • certae personae] certe persone P3 • certae] certe AB1P1Z • quod] s. l. eo anteponit L22L32V22 • iam… individuum] iamadim dividuum C1 : ad individuum iam D • individuum] n in ras. L3 • pervenit] pertinet C2 (var. s. l.) L22 : pernet L21 • uti] ut R1V21 : u// V1 • autem] ergo M1M5 : a//utem P3 : del. R2 : def. V1 • eo] ego AP21R1, sed s. l. eo add. R3 : e/o V2Z2 : ergo R2Z1 (l. v.) • praesenti] presenti M6P2 • negotio] negocio C2S Vicentina Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : s. l. causa postponit V12 • si] om. M1 • quaeratur] queratur EFM1P1P3SZ • eius] eiu/ T • assumere] assummere BEP31 (assu/mere P32) Vicentina Mutinensis, sed as/sumere C1 : asummere P1 • ei] eius F • est] st in ras. L1 • nam] in marg. assumendum est genus proximum add. Vicentina • ad rationem] adorationem A • verum] Et anteponit M6 • superfluum] est postponit C2D : superfluuum M6 : perfluum P31 : super fluum Z

[128]

5

LIBRO CUARTO

plo, si divides el género humano en hombres y mujeres; del mismo modo, a los hombres en niños, jóvenes y ancianos; de manera similar, a los niños en los que aún no hablan y en los que sí lo hacen; igualmente, si quieres distinguir a un niño en un Catámito o en algún otro niño de determinado carácter,287 no es género, ya que no se ha llegado a lo indivisible.288 Debemos, pues, usar el género que guarde más proximidad con el objeto en cuestión;289 por ejemplo, si se discute sobre el hombre, debemos aceptar que su género es ‘animal’, porque guarda más proximidad con él. Si, en efecto, lo llamásemos ‘sustancia’, es correcto en cuanto a que es propio de un razonamiento, pero está de más en cuanto a la necesidad.290

287 Catámito, nombre que en un principio dieron los latinos a Ganímedes, copero de Júpiter, representa el paradigma de hombre pervertido, amancebado. Cf. Plaut. Men. I 2.35: dic mi, enumquam tu vidisti tabulam pictam in pariete, / ubi aquila Catameitum raperet aut ubi Venus Adoneum?; Serv. Aen. I 28: sane hic Ganymedes Latine Catamitus dicitur. Vid. Remigio (ad loc.). 288 Cf. Porph. Intr. IV 32 ss.: καὶ πᾶν τὸ πρὸ τῶν ἀτόμων προσεχῶς κατηγορούμενον εἶδος ἂν εἴη μόνον, οὐκέτι δὲ καὶ γένος. […] οὕτως καὶ ὁ ἄνθρωπος εἶδος ὤν, μεθ’ ὃ οὐκ ἔστιν εἶδος οὐδέ τι τῶν τέμνεσθαι δυναμένων εἰς εἴδη, ἀλλὰ τῶν ἀτόμων (ἄτομον γὰρ Σωκράτης καὶ Πλάτων καὶ τουτὶ τὸ λευκόν) μόνον ἂν εἴη εἶδος καὶ τὸ ἔσχατον εἶδος καὶ ὡς ἔϕαμεν τὸ εἰδικώτατον. 289 Cf. Arist. Top. 143a19ss.: ἔστι δὲ τοῦτο ταὐτὸν τῷ μὴ εἰ τὸ ἐγγυτάτω γένο θεῖναι. 290 Cf. Mar. Vict. Rhet. I 22. Según Siben (2012: 164), la sustancia es lo que Porfirio define como uno de los genera summa (γενικώτατα) respecto a los genera infima (εἰδικώτατα). Cf. Porph. Intr. VII 10-11 (εἰ γὰρ ἀληθὲς τὸ τὸν Σωκράτην εἰπεῖν ἄνθρωπον, τὸν δὲ ἄνθρωπον ζῷον, τὸ δὲ ζῷον οὐσίαν· ἀληθὲς καὶ τὸν Σωκράτην ζῷον εἰπεῖν καὶ οὐσίαν) y § 361, donde Capela explicará que la sustancia universal coincide con la predicación del género y de la especie.

[128]

LIBER QVARTVS

345

‘Formas’ easdem dicimus quas ‘species’. Formae ergo sunt, quae subditae generi tenent definitionem eius et nomen; ut ‘homo’, ‘equus’, ‘leo’, quoniam formae sunt ‘animalis’; potest et ‘homo’ et ‘equus’ et ‘leo’ ‘animal’ dici et ‘corpus anima participans’: nomen et definitio generis esse cognoscitur.

345 formas] DE FORMIS (II C2 add. in marg. et G2 VII D2) titulum anteponit ABC2D2 (in marg.) EFGL1L2L3L4M1M5M6P1P2P3TV1V2Z Vicentina (sed formae species, idem in marg.) Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : in marg. QVID (sit add. P32) FORMA titulum add. L22P22P32 : Formas Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius, sed FORMAS Grotius Eyssenhardt Dick : Morelli (1909, p. 242) ‘Eyssenhardt, manuscriptiorum testimonia neglegens, huius paragraphi et etiam § 347, § 348, § 249 et § 361 titulos expunxit’ explicabat • easdem] eadem C11 • dicimus] diximus EFL41 • quas] et postponit B2 (s. l.) C2DGL3M1M5M6P12 (s. l.) R2 (s. l.) SV12 (s. l.) Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Pauli (p. 134), sed del. Willis (1971, pp. 28-29) : sic P12 (-s s. l.) • species formae] species//formae P1 • species] -es s. l. D • formae] r s. l. T • ergo] ego L31 : om. V21 • quae] que M1 • subditae] subdita/ L4 : subdite Z • generi] s. l. suo postponit L22 • tenent] ten//ent V2 • definitionem] diffinitionem C1DGL1L3 M1M6P12P3 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis, sed difinitionem E2M5 : -em in ras. L4 • et nomen] om. V21 • homo… leo] leo, homo aequus C1 • homo] s. l. et postponit C22 • equus] aequus AP1 : equs L4 • quoniam… dici et] def. R • formae] forme A • animalis] animales AV21 : malis L41 • et] sic M62 : om. S • equus] aequus AC1P1P31 : equs L4 • leo] et postponit A : lea L21 • animal] //animal P3 : animali Z • dici] ci s. l. L42 : dici// P3 : quod nomen postponit Eyssenhardt ex Grotio • corpus] corp// R • anima… esse] def. R • anima] et anteponit C2DF1GL21 (del. L22) L31 (del. L32) M1P22 (s. l.) : animae C21M6 Eyssenhardt ex Grotio, sed animam C21M51 : s. l. in anteponit E2 : s. l. ex anteponit V12 • participans] coni. ‘quod nomen et corpus anima (nisi animae malis, σῶμα ψυχῆς μετέχον) participans’ in Februis Grotius • nomen… definitio] nomen (et s. l. B2) diffinitio (def- B2) B1 • nomen et] nomenque P11V11 • nomen] s. l. anteponit quod L22 : -men s. l. add. L32 : uncis includit in nota Kopp : om. Eyssenhardt • et] om. A : quae C1C2DFGL1L21L3L4M1M51M6P12P2P3 (in ras.) TV12V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : in ras. L22 • definitio] diffinitio C1C2DGL1L3M1M6P2P3V1Z (ff in ras.) Vicentina, sed deffinicio S : difinitio Mutinensis • generis esse] esse generis C2 • cognoscitur] dinoscitur C2 : coginoscitur M1 : cog/// R : coni. dignoscitur Kopp e codice Monacensi (C)

[129]

5

LIBRO CUARTO

SOBRE

LA ESPECIE

Llamamos ‘formas’ a lo mismo que ‘especies’.291 Las especies son, 345 por tanto, aquellas que, sometidas a un género, tienen su definición y su nombre; por ejemplo, ‘hombre, caballo, león’, dado que son especies de ‘animal’;292 ‘hombre, caballo y león’ pueden ser llamados ‘animal’ y ‘ser vivo corpóreo’:293 se constata que el nombre y la definición son propios del género. 291 Capela emplea, sobre todo a lo largo de este libro, dos traducciones latinas de una misma palabra griega, εἶδος (cf. ThlL VI 1.1075.45ss.): forma y species, dándoles equivalencia en § 474 y § 486. Mientras que Siben (2012: 164) lo justifica por razones estilísticas, Ferré (2007: 80, n. 73) alega que Capela sigue a Cicerón en este proceder, pues este rehusó emplear species por la agramaticalidad de specierum y speciebus: in partitione quasi membra sunt, ut corporis caput umeri manus latera crura pedes et cetera; in divisione formae, quas Graeci εἴδη vocant, nostri, si qui haec forte tractant, species appellant, non pessime id quidem, sed inutiliter ad mutandos casus in dicendo. Nolim enim, ne si Latine quidem dici possit, specierum et speciebus dicere; et saepe his casibus utendum est; at formis et formarum velim. Cum autem utroque verbo idem significetur, commoditatem in dicendo non arbitror neglegendam (Cic. Top. 30). No obstante, aunque Cicerón aporta una definición bien distinta de forma (Top. 31: forma est notio, cuius differentia ad caput generis et quasi fontem referri potest; cf. Cic. Orat. 116; Fin. IV 8.19; Top. 11, 13-14, 28 y 33-34; y Quint. Inst. V 10.62-63), Agustín usa, indistintamente, los dos términos (Dial. 10), mientras que Séneca prefiere species (Ep. 58.8 ss.). Otros pasajes de Nupcias también recogen forma para indicar las relaciones aritméticas (§ 107, § 732 y § 934) y las figuras geométricas (§ 579 y § 710; cf. Conso, 1994: 68-70). Asimismo, en § 398 Capela empleará finis en lugar de species (cf. Ps.Apul. Herm. 197.9). De cualquiera de las maneras, es posible ver en el empleo de forma un eco de la tradición platónica, en tanto en cuanto responde, en sentido propio, al εἶδος de la filosofía del ateniense. 292 Este es el nombre del género. Vid. § 354, donde Capela ofrece otra definición de género. Sea como fuere, el género tiene una extensión más amplia respecto a la especie que incluye, de tal manera que para cada especie se puede predicar el género correspondiente, es decir, las especies pueden ser identificadas por el nombre del género. De esta suerte, según Siben (2012: 165), la misma definición de género se puede predicar de la especie, en tanto en cuanto la definición está compuesta del género próximo y de la diferencia específica que comparte con la especie a él subordinada. Cf. Arist. Cat. 2a19 ss. y Top. 109b6; y Porph. Intr. IV 2. 293 Esta es la definición del género «animal». Es decir, el género se predica de la especie, no al revés. Cf. Porph. Intr. VII 2 (τὸ μὲν γένος ἀεὶ τοῦ εἴδους κατηγορεῖται καὶ πάντα τὰ ἐπάνω τῶν ὑποκάτω); Pl. Ti. 77b2-3 (ὅτιπερ ἄν μετάσχῃ τοῦ ζῆν, ζῷν μὲν ἄν μὲν δίκῃ λέγοιτο ὀρθότατα) y Prob. Inst. gramm. IV 119.18 Keil (sunt nomina, quae rem animalem significant, ut puta homo leo equus passer et cetera talia, quae animam habere reperiantur).

[129]

LIBER QVARTVS

346

Differentia est sufficiens ad id, quod susceperis, discretio; ut si quaeratur, quid inter hominem intersit et equum, sufficit ut dicamus, quod homo bipes est, equus quadrupes. Animadvertere autem debemus quod, quia multae sunt in rebus singulis differentiae, unamquamque rem dissimiliter nos posse dividere, quotiens in ea poterimus alias atque alias differentias invenire. Nam si ‘animal’ voluerimus dividere, possumus in sexus, quia alia sunt masculina, alia feminina;

346 differentia] DE DIFFERENTIA (III in marg. add. G2 VIII add. D2) titulum anteponit ABC1C2D2 (in marg.) GL1L2L3L4M1M5M6P1P2P3TV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp, sed DE DIFERENTIA EF : in marg. QVID DIFFERENTIA titulum anteponit L22 • differentia est] est Differentia F (in ras.) : in ras. L1 • est… quaeratur] def. R • est] s. l. S2 • sufficiens] s- in ras. L1 • susceperis] susciperis D1 : s. l. glossa differentia est sufficiens quaestioni discretio add. M62 • discretio] discrecio M12V2 • quaeratur] sic G2 : queratur L4M1Z • quid] qu/d R • inter… intersit] intersit inter hominem D • inter] om. L3 • hominem] //hominem L3 : homin/m R • intersit] sit C2L41M1M51 (inter s. l. M52) : -sit in ras. G : inter sit L3 (n s. l.) M6 : inter/// R • et… homo] def. R • equum] aequum C1EP1 • sufficit] suffecit D1 • bipes est] sit bipes M1 • est] sit C2GM51 : sic D2 : om. P3 • equus] aequus AC1M6P1 : vero postponit C2DL3 : equs EL4 • quadrupes] quadruspes A : qudrupeus L21 : quadrupedes L41 : quarupes P1 • animadvertere… quod] def. R • animadvertere] anim advertere C1L2Z : anim//advertere P2 : in marg. de differentia attendere add. Vicentina • autem] om. C1 • debemus] s. l. P12 : debe/// T • quod quia] del. B2 : ‘anacoluthon est, quia sequitur infinitivus posse pro verbo finito’ Kopp in nota explicabat • quod] om. C1M1P1SZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : del. G2L22P22 : ‘recte del.’ Willis in app. explicat • quia] om. C2M5 : del. F2 • multae] multe M1Z : om. R • sunt] sint D • differentiae… dissimiliter] def. R • differentiae] defferentiae D : diferentiae E • unamquamque] unamquamquae AV21 : unam quamquae C1, sed unam quamque C2 Eyssenhardt : unamquanque DL3M6P12 Vicentina, sed unam quanque L1 (ua in ras.) • rem] om. M51 • nos] non DF1L3L41 • dividere] videre P31 • quotiens] quoties D Lugdunensis : e in ras. L4 • in… differentias] def. R • ea] s. l. re anteponit F2P22, sed s. l. postponit V12 • poterimus] potuerimus D2 • alias] om. C2 • differentias] sic L22 (ff in ras.) • voluerimus] voluerim A : volue in ras. C2 • dividere… sexus] def. R • dividere] videre Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • possumus] possimus A : possumis l. v. Z • sexus] sexis P12 • quia alia] qualia AB1DEF1G1L3L4M1P11P21P31 R1V1V21 • quia] quod C2F2G2L1 (var. s. l.) M5M6P22R2ST Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt, deinde s. l. var. qualia add. L13 : qui L21 • alia] ala C2 : om. L21, sed add. s. l. L22 • alia] et B1C1C2DEFL1L3L4M5M6P1TV1 : et anteponit L2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Ferré, sed Kopp delevit : s. l. V22 • feminina] femininas A : foeminina D Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed foemenina S : femina M1 : a in ras. P1 : del. P32, deinde in marg. femminae add. P33 • possumus] s. l. dividere postponit P22

[130]

5

LIBRO CUARTO

SOBRE

LA DIFERENCIA

Diferencia es la distinción suficiente para lo que vas a estudiar;294 346 por ejemplo, si se pregunta qué diferencia hay entre un hombre y un caballo, basta que digamos que el hombre es bípedo y que el caballo es cuadrúpedo.295 Debemos, no obstante, considerar esto:296 dado que las diferencias son numerosas en cada caso, nosotros podemos distinguir cada caso de diversa manera tantas veces como hayamos sido capaces de hallar en él tales y cuales diferencias. De hecho, si quisiéramos distinguir ‘animal’, podríamos hacerlo en relación al sexo, pues unos son masculinos, otros femeninos;297 podríamos distinguirlos en

294 Según Stahl (1977: 112, n. 33), Capela no hace aquí distinción entre differentia con el significado de «cualquier diferencia» y con el de «una diferencia específica» basada en un esquema de clasificación. Vid. § 557 y § 478, donde Capela incluye una definición muy similar a la aquí presentada, y § 853, donde emplea differentia con el segundo significado indicado, un tratamiento ya abordado por Aristóteles (Metaph. 1057b35-1059a14 y Cat. 1b10-24 y 3a21-32). Sea como fuere, es único de Capela el sintagma sufficiens discretio, donde discretio, tecnicismo dialéctico (ThlL V 1.1068.49), podría referirse, según Siben (2012: 166), a las ἕτεραι διαϕοραί (Arist. Cat. 1b16: τῶν ἑτερογενῶν καὶ μὴ ὑπ’ ἄλληλα τεταγμένων ἕτεραι τῷ εἴδει καὶ αἱ διαϕορ ), mientras que sufficiens concreta la diferenciación entre una especie y otra del mismo género para conformar, en fin, la definición de un concepto y dirimir una quaestio. Un pasaje similar se halla en Aug. Dial. 9. 295 Cf., por ejemplo, Arist. Top. 128b29 (τὸ ἀνθρώπου ἴδιον πρὸς ἵππον, ὅτι τὸ μὲν δίπουν τὸ δὲ τετράπουν ἐστίν) y 129a6 (ἔστι δὲ τὸ πρὸς ἄλλο ἴδιον ἀποδοῦναι τὸ διαϕορὰν εἰπεῖν ἢ ἐν ἅπασι καὶ ἀεί, ἢ ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ καὶ ἐν τοῖς πλείστοις. οἷον ἐν ἅπασι μὲν καὶ ἀεὶ καθάπερ τὸ ἀνθρώπου ἴδιον πρὸς ἵππον ὅτι δίπουν· ἄνθρωπος μὲν γὰρ καὶ ἀεὶ καὶ πᾶς ἐστι δίπους, ἵππος δ’ οὐδείς ἐστι δίπους οὐδέποτε). 296 Según Siben (2012: 166), la doble conjunción se debe a que animadvertere quod es una fórmula para introducir una demostración (cf. § 350). 297 Para las primeras divisiones de animal, vid. Varro, LL X 2.4; cf. Aug. Dial. 9 e in Gal. 28.

[130]

LIBER QVARTVS

possumus in aetates, quia alia sunt ortiva, alia iuvenilia, alia senilia; possumus in quantitates, quia alia sunt parva, alia magna, alia media; possumus in varietatem motus, quia alia sunt gradientia, alia serpentia, alia natantia, alia volantia; possumus in habitaculorum diversitates, quia alia aquatilia, alia terrena, alia aeria, alia, ut nonnulli dicunt, ignea; possumus in pedum multitudinem, quod alia sunt sine pedibus, alia bipedia, alia quadrupedia, alia sepedia, alia (ut de Empusa quidam fabulantur) unipedia; possumus in linguae sonum, quod alia sunt aetates] ates in ras. L1 : etates L21 • quia alia] qualia AB1DEF1G1L3L4P1P21P31V1V21 • quia] quod C2F2G2M1M5M6P22TZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : quoniam S • ortiva] cortiva P21 : ortat anteponit S1, sed del. S2 : orti// T • iuvenilia] iuventutis ABC1C2DEFGL1L2L3L4M1M5M6P1P2STV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed ‘an iuvenilia?’ in Februis) Kopp (‘cur?’ adnotat) Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt Dick : ilia in ras. P3 • alia] alias L41 • senilia] senila P11P21 : sinilia V21 • possumus… senilia] def. R • possumus] possimus C11 • quantitates] qua in ras. P3 : quan/// R • quia… sunt] def. R • quia alia] qualia AB1DEF1G1L3L4P21P31V11 • quia] quod C2F2G2L1M1M5M6P22STV12 (l. v.) Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • alia] om. P1 : ali/ V1 : s. l. V22 • in varietatem] s. l. glossam nunc dividit per differentias add. M6 • varietatem] varietate AEFL4P1R Mutinensis : varietates B2C2L2 (s in ras.) L3M1M5STV12V2Z Eyssenhardt • motus… sunt] def. R • quia alia] qualia AB1DEF1GL4P1 P21P31V11V21 • quia] quod C2F2L1L3M1M5M6P22STV12Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : o anteponit Ramelli, fort. per errorem • gradientia… serpentia] serpentia alia gradientia C2 • gradientia] gra ientia Eyssenhardt (per errorem typographicum) • alia serpentia] post alia volantia scripsit M1 • serpentia] serpentiae F : repentia L2 : se/pentia V2 • alia volantia] om. AB1C1C2DE L2L4M5P1P3RV2 : s. l. F2T2 : in marg. P22V12 : in app. Ferré : putans del. Siben (p. 167) • possumus] posumus L21 • in] om. AB1EL4P3R : s. l. F2L22P12P22TV12V22 • diversitates] ///tates R : r in ras. T • quia alia] qualia AB1DEF1L4P1P21R1V11V21 • quia] quod C2F2G L1M1M5M6P22R2STV12Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • aquatilia] sunt anteponit B2 (s. l.) C2DGL3L4M1P22 (s. l.) R2 (s. l.) SZ Vicentina Mutinensis Grotius Eyssenhardt Dick Pauli (p. 143) : qui talia L31P11 • alia] s. l. P32 • terrena] sic L22 : terranea M61 • aeria] eria L21 : aerea L31 : caelestia, siderea postponit L31, sed del. L32 • nonnulli] non nulli M6 Eyssenhardt • ignea] nea L11, sed in marg. ut salamandra add. L12 : s. l. siderea postponit L42 : ut salamandra serpens anteponit M1 : s. l. glossam siderea ut leo, taurus et caetera celestia sidera add. P22 : in marg. animalia quae in igne//degunt add. Vicentina • possumus… unipedia] om. omnes codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Kopp : add. in Februis Grotius, quod recte puto : Eyssenhardt (ex Grotio) et Dick lacunam indicant : in app. Willis Ferré et in comm. Siben, del. putantes • possumus] om. C1 • linguae] lingue A • sonum] sosonum E : sono M6 • quod alia] qualia D • sunt] non legitur V1

[131]

5

LIBRO CUARTO

relación a la edad, pues unos son recién nacidos, otros jóvenes, otros viejos; podríamos diferenciarlos según su tamaño, pues unos son pequeños, otros grandes, otros de tamaño medio;298 podríamos, según la variedad de movimiento, ya que unos caminan, otros se arrastran, otros nadan, otros vuelan;299 podríamos, teniendo en cuenta sus diferentes hábitats, pues unos viven en el agua, otros en la tierra, otros en el aire y otros —según dicen algunos— en el fuego;300 podríamos, según el número de patas, ya que unos no las tienen, otros son bípedos,301 otros cuadrúpedos, otros tienen seis patas y otros (según dicen algunos de Empusa)302 una; podríamos hacerlo en relación al sonido de su voz, pues unos son parlantes, otros emiten chasquidos,

298

Cf. Aug. Dial. 9 (tam magnum quam parvum). Sobre la inclusión o no de alia uolantia, vid. Cristante (2009: 304). 300 Vid. nota complementaria n.o 300. 301 Mientras que para Stahl (1977: 113, n. 34), con quien estamos de acuerdo, esta inclusión indica que una diferencia basada en el número de patas puede derivar de este texto, pues más abajo vuelve a emplear bipedia, para otros, como Siben (2012: 168) y Ferré (2007: 82, n. 80) no es necesaria y es una repetición, pues esta diferencia ya se indicó al comienzo del parágrafo. 302 Este ser mitológico y multiforme, espectro del séquito de Hécate, contaba con un solo pie de bronce. Según cuenta la mitología, este personaje del mundo infernal gustaba de asustar a mujeres y niños y de comer carne humana, atrayendo a sus víctimas transformada en una mujer joven y hermosa. Vid. Ar. Ra. 294 y Philostr. VA II 4 y IV 25. 299

[131]

LIBER QVARTVS

loquentia, alia gementia, alia latrantia, alia ululantia. Sciamus tamen et singulas perfectas esse divisiones et omnes in singulis inveniri. Nam masculina animalia possunt et ab ortu recentia et parva et gradientia et terrestria et bipedia et loquentia esse. Ergo quavis uti licet; ea tamen debes, quae est apta suscepto negotio. Nam si tibi sit de hominum laude dicendum, in rationabilia et stolida dividere oportebit, ut eo facile possit intellegi, inter omnia animalia, rerum natura quanti homines habuerit, quibus solis ad se cognoscendam ratiocinari permisit.

ululantia] ullantia V21 • sciamus] c s. l. P1 • tamen] autem L4P1T • et] om. AC2DM5R : s. l. L32V22 • singulas] post singulas add. has Willis, quem Ramelli sequitur, sed non opus est : om. omnes codd. et plerique edd. • perfectas] perrefectas P21 : perf in ras. P32 : perfecta V21 • esse] possunt postponit C1 : debere postponit Dick (1978, p. 159) • divisiones] divissiones D : divisio E • omnes] omnis EM6 • singulis] singuli P11 • inveniri] eveniri EF1 : in in ras. L3 • possunt] om. P3 • et] om. M6 • ortu] hortu F • recentia] ‘an repentia?’ in app. Dick (ibid.) • et parva] om. AC2M1M51 (in marg. M52) R : s. l. L32V22 • et terrestria] ett//errestria M5 • terrestria] str in ras. L1 : er in ras. P1 • bipedia] b in ras. L1, sed bip in ras. P3 : -a in ras. Z : bipedalia Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp (‘ex hoc vocabulo videtur mihi aliquid deesse post vocem ignea’ in not. explicabat) • loquentia] loquaentia V2 • quavis] quamvis AC11FL11L4M6P2P3R1Z Vulcanius Grotius, sed quan vis L12 • uti] ut R • licet] omnibus postponit C2DFGL1M1M5P3 (s. l.) R2 (in marg.) Vulcanius Grotius Kopp • ea] aea M6 : s. l. differentia postponit P12 • apta] p in ras. L3 : apto P31 : apti R1 : -a in ras. V2 • suscepto] suscepta EF1L4P1 : susceptio M6 : in marg. P32 • negotio] negocio S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • si] s. l. TV22 • sit] s. l. L22 : est V11 • laude dicendum] laudedicendum P2 • laude] laide A : s. l. P32 • in rationabilia] inrationabilia C1, sed irrationabilia L1 • rationabilia] rationabilida M1 • stolida] stolia L31 : stollida RV2 • dividere] devidere T • oportebit ut] oportebit//ut P2 • oportebit] o portebit L2, sed portebit R1 : oporcebit M6 : oportebat P11 • eo] e Grotius (per errorem typographicum) • intellegi] intelligi AC1DL1L21P2S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Kopp • natura] in ras. C22 • habuerit] habueritis l. v. Z1 • ad se] se ad Mutinensis Basileensis Lugdunensis : ‘scil. naturam’ in app. Dick (ibid.) • se] s. l. M52V22 • cognoscendam] cognoscendum AL2M51V22 Vulcanius Kopp: se postponit M51, sed del. M52 • ratiocinari] rationari C1 : raciocinare EF1, sed ratiocinare L4P11 : raciocinari GM62T, sed ratio cinari L2 Lugdunensis : raciocinani M61 : rationem V21, sed ratiocinarem V22 • permisit] permissit D1 : per misit V2Z

[132]

5

LIBRO CUARTO

otros ladridos, otros aullidos.303 Debemos asegurarnos, además, no solo de que cada división esté completa,304 sino de que todos los miembros se encuentran en cada una de ella. De hecho, los animales masculinos pueden ser recién nacidos, pequeños, pueden andar, ser terrestres, bípedos y parlantes.305 Por lo tanto, se debe hacer uso de cualquier distinción; debes, además, valerte de la adecuada para el objeto en cuestión. Por ejemplo, si tienes que hablar de la gloria de los hombres,306 será preciso dividirlos en animales racionales y desprovistos de razón,307 para poder entender con facilidad cuánto, entre todos los seres vivos, había considerado la naturaleza a los hombres, a quienes, a ellos solamente, les concedió el raciocinio para darse a conocer.308

303 Cf. Aug. contr. Iul. op. imp. III 154.53, como posible fuente, y Quint. Inst. V 10.24. La crítica ha querido ver en esta serie de Capela un clímax ascendente, de manera que, además de los muchísimos lugares paralelos que encontramos en los autores antiguos relacionados con los sonidos de los animales, estudiosos modernos han dejado patente en sus trabajos la asignación de las formas verbales aquí empleadas con su correspondiente animal. En este sentido, pues, gemere es propio de diversas bestias según los autores antiguos (león, cabra, paloma, búho, lechuza o buitre; cf. Bettini, 2008: 79 y 82), latrare lo es de los perros (cf. Bettini, 2008: 63 y 77), ululare, verbo onomatopéyico correspondiente al griego ὁλολύζω, de los perros y lobos (cf. Bettini, 2008: 73 et passim). 304 En la filosofía platónica la división (διαίρεσις) —en este caso, cada una de las efectuadas en «animal»— implica la discriminación en lo que el ateniense llamó «ideas generales» e «ideas particulares» para establecer la jerarquía en el mundo inteligible. Aristóteles, en cambio, la considera la operación gracias a la cual se pueden llegar a diferenciar las partes de un ente determinado. Porfirio, en fin, aúna estas dos posturas (Intr. VI 14-20). 305 Cf. Aug. Dial. 9. 306 Para Ferré (2007: 82, n. 81), este elogio pertenece a los ejercicios escolares de género epideíctico de la Retórica. Tras Aristóteles y su Retórica se establecieron, para cualquier acto de persuasión, tres tipos de auditorios que determinan tres géneros retóricos: el epideíctico, que pronuncia un elogio o una diatriba ante los espectadores; el judicial, que permite convencer a los jueces; y el deliberativo, que se dirige a una asamblea política que ha de tomar una decisión. Cf. Lausberg, 1960: 132-134. 307 Estos adjetivos, aplicados normalmente al nombre, aparecen también, aun con uariationes, en Aug. Dial. 9 (tam stultum quam sapientem). Cf. Quint. Inst. VII 3.3 (si finias equom […] differentia inrationale -nam et homo mortale erat-) y Ps.Apul. Herm. 197.12 ss. (si hominem substituas, quicquid de eo dixeris, […] eius significaveris, […] aut differentiam, ut rationale). 308 Vid. nota complementaria n.o 308.

[132]

LIBER QVARTVS

347

Accidens est, quod non nisi eidem formae, sed non semper evenit; ut rhetorica non nisi homini accidit, sed ei potest et non accidere, ut quamvis sit aliquis homo, non sit tamen orator. 348 Proprium est quod et eidem formae et ita semper accidit, ut unamquamque rem ab omnium communione discriminet, ut in homine risus. Nam nec ridere quisquam nisi homo potest, nec homo,

347 accidens] DE ACCIDENTI titulum anteponit ABC1EFG1 (in marg. IIII add. G2) L1L2 (sed in marg. QVID ACCIDENS add. L22) L4M1M6P1P21 (sed accidentibus P22) RV1Z : QVID SIT ACCIDENS titulum anteponit C2M5 : DE ACCIDENTE// titulum anteponit L3, sed DE ACCIDENTE (IX add. D2) D2 (in marg.) P3TV22 (ACIDENTE V21) Vicentina (sed glossa notanda haec diffinitio accidentis in marg.) Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : s. l. glossa descriptionalis diffinicio ista est add. M6 : ACCIDENS Grotius Eyssenhardt Dick • nisi] si A • eidem] s. l. uni postponit L22 : eiusdem M6 • evenit] venit AB1D2EFGL4M1P21P31RV11V21 • rhetorica] rethorica AC1C2DEFGL11L21L3L4 M1M6P1P2P3R2TV1 : nam postponit D2 : r/etorica L22, sed re/torica V2 : retorica M5 : hetorica R1 • et] om. Vicentina Mutinensis Basileensis : e codicibus Monacensibus (C et F), Reichenauensi et Darmstattensi Kopp inseruit • accidere] accedere AM6R1V21 • ut quamvis] utquam vis M6 • ut] licet postponit L4P22 (s. l.) • quamvis] quodvis AB1L21P21P31R : quam vis C1 : quanvis L12 : quo vis V21 • aliquis] aliqui AB1D1P21P31 R1V21 : aliquid F1L4P1V1 : -s in ras. L2 : i s. l. M6 • homo] sic P12 (mo s. l.) • sit] si C11 • orator] oratior A : oratur R • 348 proprium est] L22 (s. l.) • proprium] QVID SIT PRO PRI VM titulum anteponit A, sed QVID SIT (om. L22M1M5) PROPRIVM (X add. D2) BC1C2 (PRO PRIVM) D2 (in marg.) EFG (deinde add. V in marg.) L21 L22 (in marg.) L4M1M5M6P1P2P3 (deinde in marg. bis scriptum P32) RT (PRO//PRIVM) V1V2Z : DE PROPRIO titulum anteponit L1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : primum A : propum M11 : PROPRIVM Grotius Eyssenhardt Dick • et] om. C1P3 : R2 (s. l.) • eidem] uni postponit L22 (s. l.) L3 • formae] om. ABEFGL3M6P1STV1Z : L42 (s. l.) P22 (s. l.) P32 (s. l.) R2 (in marg.) V22 (s. l.) Willis, quem Ramelli Ferré Siben secuti sunt : non opus est Willis (1971, p. 29) putabat • ita semper] semper ita C2M5 • ita] tamen postponit M1 • semper] tamen L3 • accidit] accedit V11 • ut] F2 (s. l.) • unamquamque] unamquanque C1L1L3S : unaquanque DM1 : quamquam F1 : unamquamquae F2, sed unam quamque L2M6V2 Eyssenhardt • omnium] hominum R2 • communione] m in ras. C1 : commune C2 : comunione EL4 : communio ne V2 • discriminet] discriminat F1 : disciminet M6 • ut] et L4 • risus] rissus D • nec] om. AC2EL3L4M1R : F2 (s. l.) M52 (s. l.) P1 (s. l.) V22 (s. l.) • ridere] redire P21 • quisquam] quiquam G : s. l. var. quisque add. M52 : sic V12 • nisi] non anteponit M5 • potest] non anteponit AL3M1

[133]

5

LIBRO CUARTO

SOBRE

EL ACCIDENTE

Accidente es lo que pertenece solo a una forma precisa,309 pero 347 no siempre;310 por ejemplo, la retórica solo se da en el hombre, pero también puede no darse en él, de manera que, aunque uno sea un hombre, puede, sin embargo, no ser orador.311 SOBRE

LA PROPIEDAD

Propiedad es lo que se da en una misma especie y siempre ocurre 348 así, de manera que diferencia cada caso particular del conjunto general, como la risa en el hombre.312 Efectivamente, ningún ser, salvo el 309

Para Stahl (1977: 113, n. 35) esta frase parece única de Capela. Cf. § 480, donde Capela ofrece otra definición de accidente. Esta definición de Capela equivale, en realidad, a la porfiriana sobre la propiedad. Vid. Porph. Intr. XII 13 (καὶ γὰρ ὃ μόνῳ τινὶ εἴδει συμβέβηκεν, εἰ καὶ μὴ παντί, ὡς ἀνθρώπῳ τὸ ἰατρεύειν ἢ τὸ γεωμετρεῖν); y Arist. Top. 102b6 y Metaph. 1025a14-16. Ferré (2007: 82, n. 82), en cambio, destaca otro pasaje anterior del filósofo de Tiro (Intr. XIII 3: συμβεβηκός ἐστιν ὃ ἐνδέχεται τῷ αὐτῷ ὑπάρχειν ἢ μὴ ὑπάρχειν) a partir del cual la ampliación de Capela por medio de formae, no incluida en Porfirio ni en su traductor, Boecio, sería una errata en tanto en cuanto el accidente llega a una sustancia. Para Siben (2012: 169), al ser los predicables porfirianos los únicos modos en los que un predicado se pueda atribuir a un sujeto, es a la especie «hombre» a la única a la que se le puede atribuir la cualidad de orador, si bien no pertenece a todos los hombres. En Quintiliano hallamos, en fin, accidens como término dialéctico, traducción, como ya se ha visto, del griego συμβεβηκός (Quint. Inst. III 6.36). Vid. la extensa observación de Remigio (ad loc.) al respecto. 311 Cf. Ps.Apul. Herm. 197.12 ss.: ut si hominem substituas, quicquid de eo dixeris […] eius significaveris, […] aut accidens, ut orator. 312 Pese a la intención de ser fieles al texto latino, es menester matizar que lo que aquí hemos traducido como «propiedad», en terminología puramente filosófica este término se refiere propiamente a la «posesión». La afinidad entre la propiedad (o peculiaridad, como traduce Stahl, 1977: 83) y la diferencia se debe a que aquella siempre está presente en la esencia de la que es partícipe (vid. Zadro 1974: 323 [a Arist. Top. 102a18]; cf. Porph. Intr. XIX 7: καὶ τὸ ἀεὶ καὶ παντὶ παρεῖναι κοινὸν ἀμϕοῖν; y § 348). Sea como fuere, Capela vuelve a recurrir a la traducción latina de términos griegos en este epígrafe, donde proprium responde a τὸ ἴδιον, una forma empleada por Quintiliano con carácter técnico dialéctico (Inst. V 10.58: proprium autem est aut quod soli accidit, ut homini sermo, risus, aut quidquid utique accidit, sed non soli, ut igni calfacere). Con todo, es en § 479 donde nuestro autor ofrece una definición real de propiedad en la que es más que evidente el influjo de Porfirio (Intr. XII 7: ἐϕ’ οὗ συνδεδράμηκεν τὸ μόνῳ 310

[133]

LIBER QVARTVS

cum voluerit, quantum in eius natura est, ridere non potest. Et differentia proprio eo distat, quod differentia unamquamque rem ab eo tantum distinguit, unde quaestio est, proprium vero ab omnibus. Nam cum hominem a leone per differentiam volentes discernere dixerimus, quod leo ferus est, homo autem mitis, id solum videmur discernere, quod ad susceptum negotium pertinet. Dicendo enim ‘leo ferus est, homo mitis’, nec hominem ab aliis mitibus animalibus nec leonem a ceteris bestiis seiunximus; cum vero hominem animal risibile dixerimus, eo a ceterorum animantium generalitate discrevimus. cum voluerit] cum//voluerit P3 • cum] quum Kopp • voluerit] uerit in ras. L1 • quantum] q in ras. L1 • eius] ius in ras. L1 • natura] naturae SZ • ridere] in marg. bis scriptum D2 • differentia] diferentia EL4 : unam quamque postponit M61, sed del. M62 • proprio] a anteponit B2 (s. l.) C2F2 (s. l.) M5SV22 (s. l.) Z2 (s. l.), sed in app. Dick (1978, p. 160) dubitabat an recte : propria P3 • eo] in ras. L4 • quod] d in ras. L4 • differentia] differentiam A : diferentia E • unamquamque] unam quanque C1, sed unam quamque C2L2 Eyssenhardt : unamquanque DL1M1S • rem ab] rem//ab F • ab eo] habeo L4 • tantum] in ras. L32 • unde] de in ras. L32 (s. l.) : u/de V1 : u corr. Vicentina • quaestio] questio C1C2EGL1L2L4M1P1P2P3Z : qu/estio F : quae in ras. L3 • est] fit V1 • cum] quum Kopp • a Peone per] aleo neper C11 • a leone] a le in ras. M6 • a] aut L3 • leone] leonem A2 • differentiam] differentias C2M51 : diferentiam E : violentiam Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (var. in marg.) Grotius (var. in marg.) Kopp (e Grotio, ‘sed ad marg. adscripta lectio praebet differentiam, quam et codices Reichenauensis, Darmmstattensis et Monacensis (F) habet. quoniam autem supplendum videtur leonis, lectionem, quae in editis era, praetuli’ in not. explicabat) • volentes] vo in ras. L42 • discernere] discenere E : discornere V21 • dixerimus] diximus AL2 • quod] quo L21 • autem] vero C2 : L12 (s. l.) : in ras. L3 • mitis] mittis C11 • id… mitis] in calce L12 • videmur] videmus AC2Z : videtur M6 • ad] a P11 • negotium] negotio C11 : om. M6 : negocium Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • dicendo] dicendum M11 • est] om. L2L3V2 • homo] autem postponit D • mitis] mittis C11 • nec] neque D • hominem] homo F1 : hominum Kopp • mitibus] mittibus C11 • animalibus] //animalibus L3 : om. T • nec] neque L3 • ceteris] caeteris C1DEL1L2L3P1P2P3SV2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • bestiis] bestii L31 : feris seu anteponit S : besti is Z • seiunximus] se iunximus C1M6Z : seiuncximus DF2L4 : seunximus E1 : s//unximus V1 : seiungimus V21 • cum] dum Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • hominem… risibile] risibile animal hominem Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • hominem animal] animal hominem EFL4P1 • hominem] homine T1 • animal risibile] risibile animal Vulcanius Grotius Kopp • risibile] e in ras. L42 • eo] L42 (s. l.) : in ras. P3 • ceterorum] caeterorum DEL1L2L3P1P2 P3SV2 Vicentina Mutinensis Lugdunensis Grotius • animantium] animalium L3M1P2R · generalitate] generalite L21 • discrevimus] describimus A, sed discribimus R1 : dis crevimus C2, sed discrebimus V21 : discreverimus Lugdunensis Grotius

[134]

5

LIBRO CUARTO

hombre, puede reír, y no hay hombre que no pueda reír cuando quiera, según está en su naturaleza.313 La diferencia es distinta de la propiedad en esto: la diferencia distingue cada caso solo de aquel de donde surge la cuestión, mientras que la propiedad lo distingue de todos.314 Por ejemplo, cuando, queriendo distinguir al hombre del león por medio de la diferencia, decimos que el león es fiero, pero el hombre manso, creemos decir solo lo que es pertinente a la materia en cuestión. En verdad, al decir ‘el león es fiero, el hombre manso’, no hemos diferenciado al hombre de los otros animales mansos ni al león de las demás bestias; en cambio, cuando decimos que el hombre es un animal que ríe,315 con esto sí lo hemos distinguido del conjunto de los otros seres vivos.

καὶ παντὶ καὶ ἀεί, ὡς τῷ ἀνθρώπῳ τὸ γελαστικόν· κἂν γὰρ μὴ γελᾷ ἀεί, ἀλλὰ γελαστικὸν λέγεται οὐ τῷ ἀεὶ γελᾶν ἀλλὰ τῷ πεϕυκέναι· τοῦτο δὲ ἀεὶ αὐτῷ σύμϕυτον ὑπάρχει, ὡς καὶ τῷ ἵππῳ τὸ χρεμετιστικόν). 313 Para Siben (2012: 171), esta peculiaridad combina la propiedad con la diferencia. Cf. Porph. Intr. XII 20 (ταῦτα δὲ καὶ κυρίως ἴδιά ϕασιν, ὅτι καὶ ἀντιστρέϕει· εἰ γὰρ ἵππος, χρεμετιστικόν, καὶ εἰ χρεμετιστικόν, ἵππος) y 19.7-9 (κἂν γὰρ κολοβωθῇ ὁ δίπους, ἀλλὰ πρὸς τὸ πεϕυκέναι τὸ ἀεὶ λέγεται, ἐπεὶ καὶ τὸ γελαστικὸν τῷ πεϕυκέναι ἔχει τὸ ἀεί ἀλλ’ οὐχὶ τῷ γελᾶν ἀεί). 314 Cf. Porph. Intr. XIX 11-13 (τὸ δὲ ἴδιον ἐϕ’ ἑνὸς εἴδους, οὗ ἐστιν ἴδιον), donde el filósofo de Tiro enumera, para cada predicable, los elementos afines y dispares de los otros, algo que Capela no presenta de manera tan manifiesta vista la similitud en la definición de propiedad y diferencia. 315 Como viene siendo habitual, el adjetivo risibile, posible neologismo de Capela según Siben (2012: 172; cf. De Meo, 1972: 33 n. 17), es un calco del griego γελαστικός (Porph. Intr. II 21). Empleado también en § 354 y en § 398 y con un significado pasivo de posibilidad, compite semánticamente con la forma cachinnabilis de Pseudoapuleyo (Herm. 197.12), correspondiente a καχάζω («reírse a carcajadas»), una cualidad tenida entre los dialécticos más como accidente que como propiedad. Recuérdese en este contexto que Capela también atribuyó a los dioses la capacidad de reír en § 332, lo que entraría en contradicción con lo ahora afirmado y aclamado como cualidad destacada del hombre.

[134]

LIBER QVARTVS

349

Definitio est cum involuta uniuscuiusque rei notitia aperte ac breviter explicatur. In hac tria vitanda sunt: ne quid falsum, ne quid plus, ne quid minus significetur. Falsum est hoc modo: ‘homo est animal immortale’; nullus enim homo immortalis. Plus est: ‘homo est animal mortale’; hoc enim, quamvis breviter dictum sit, plus tamen est, quod ad omnia animalia pertinet. Minus significatur hoc modo: ‘homo est animal grammaticum’; quamvis enim non sit nisi homo animal

349 definitio] QVID SIT DE FINITIO titulum anteponit A, sed QVID SIT DEFINITIO BEFL21L4 (determinatio, add. L42) P2P3TV1V21 : QVID SIT (om. L22) DIFFINITIO (DIFFINICIO M6 FINITIO R) titulum anteponit C1C2L22 (in marg.) L3M5P1RV22Z, sed QVID SIT DIFFINITIO. XI in marg. D2 : DE DIFFINITIONE titulum anteponit G1L1M1 Vicentina (in marg. diffinitio diffinitionis add.) Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius et in marg. VI add. G2 : DE DEFINITIONE titulum anteponit Kopp : diffinitio C1C2DL1L3M1M5M6P12R2SV22Z Vicentina, sed D iffinitio G : DIffinitio Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius : DIFFINITIO Grotius, sed DEFINITIO Eyssenhardt Dick • cum] quum Kopp • involuta] in voluntate B2 : s. l. var. obscurae add. D2 : involutae P12P3SZ • uniuscuiusque] unius cuiusque C1C2L1L2M6 Eyssenhardt • notitia] noticia EM5M6 : no/// M52 • aperte] apte EF : a parte V2 • ac] ad C1 : a P21 • in hac] in//hac L2 • hac] ac L4R : haec P2 : has V12 • tria] III D1L3 : enim M6 • vitanda] vitenda Z1 • ne quid] nequid C1M6Z Vicentina • falsum] falso P11 • ne quid] nequid C1M6Z Vicentina • quid] in ras. P3 • ne quid] nequid C1M6Z Vicentina • significetur] significatur R1, sed signifi//catur V21 • est] om. V21 • hoc] ho L21 • homo… mortale] homo est animal mortale et reliqua om. E • homo est] mo est in ras. AB • animal] anima C2L1 • immortale… animal] om. A : def. R : coni. Willis, quem Ramelli sequitur • immortale] mortale B1P21P31V11V21, deinde superscriptio nullus enim homo immortales (immortalis B3 Ferré, quem Siben sequitur) est; et ideo falsum est; plus enim (om. Ferré, quem Siben sequitur) dicitur tali modo add. B2 Ferré, quem Siben sequitur : inmortale C1C2DFGL2L3L4M6P1P22T, deinde inrationale (D2F2, sed irrationale G2); quam vis (quamvis DF2M1M5M6P12) enim homo (om. C22 s. l. M52) animal esse (esse animal P22) verum sit; falsum est tamen (tamen est C22DF2M1M5M6P12 om. P32) inmortalem (immortale F2 inmortale M1M5M6 inmortalem P32) aut inrationalem (inrationale F2M1 irrationale M5M6 irrationalem P12) esse (aut inrationale M1) postponit C12C22DF2 (in marg.) M1M5M6P12 (in marg.) P22 (in marg.) P32 (in marg.) : irrationale aut (L12) irrationabilem esse postponit L11, sed in inferiore folii parte quanvis enim homo esse animal verum sit; falsum tamen est immortale add. L12 : in marg. quamvis enim homo animal verum sit; falsum est immortale postponit L32 : irrationale postponit M1M5M6P13, sed inratione P12 (in marg.) : inrationale (in in ras.) est postponit P22 : //enim homo immortalis est //homo est animal mortale postponit V12 (in marg.) et rel. non legitur : aut (om. Dick) irrationale. quamvis (quanvis Lugdunensis) enim homo (Dick secludit) esse animal verum sit. falsum tamen est: immortale (immortalem Vulcanius Grotius Kopp Dick) aut irrationale (irrationalem Vulcanius Grotius Kopp

[135]

5

LIBRO CUARTO

SOBRE

LA DEFINICIÓN

Definición es cuando un concepto oscuro de cualquier cosa es 349 explicado de manera clara y breve.316 En ella hay que evitar tres cosas: que no se indique lo falso, ni cualquier cosa de más ni cualquier cosa de menos.317 Falso es de esta manera: ‘el hombre es un animal inmortal’; en efecto, ningún hombre es inmortal. Algo de más es ‘el hombre es un animal mortal’; ciertamente, esto, aunque se diga de manera breve, está de más porque se aplica a todos los animales. Algo de menos se indica así: ‘el hombre es un animal gramático’;318 en verdad, aunque no hay animal que conozca las letras salvo el hombre;

316

Vid. nota complementaria n.o 316. Es decir, que no sea falsa, ni redundante ni concisa. Cf. Arist. Top. 139b15 (ἔστι δὲ τοῦ μὴ καλῶς μέρη δύο· […] εἰ ἐπὶ πλεῖον εἴρηκε τὸν λόγον τοῦ δέοντος· πᾶν γὰρ τὸ προσκείμενον ἐν τῷ ὁρισμῷ περίεργον); Rhet. Her. IV 25.35 ([scil. definitio] breviter ut neque pluribus verbis oportuisse dici videatur neque brevius potuisse dici putetur); Cic. De orat. II 83 (verborum omnium definitiones in quibus neque abesse quicquam decet neque redundare); Gaius Inst. IV 58 (si in demonstratione plus aut minus positum sit, nihil in iudicium deducitur, et ideo res in integro manet; et hoc est, quod dicitur falsa demonstratione rem non perimi); Aug. Quant. anim. XXV 47 (definitio nihil minus, nihil amplius continet); y, en fin, Grill. Rhet. I 8 (qui definit, non plus debet dicere, non minus, non falsum). 318 Esto es, conocedor de las letras. El mismo ejemplo se halla en Aristóteles (Top. 140a33ss.: ἢ εἰ ἔστι μὲν ἴδιον τὸ προσκείμενον, ἀϕαιρεθέντος δὲ τούτου καὶ ὁ λοιπὸς λόγος ἴδιός ἐστι καὶ δηλοῖ τὴν οὐσίαν. οἷον ἐν τῷ τοῦ ἀνθρώπου λόγῳ τὸ ἐπιστήμης δεκτικὸν προστεθὲν περίεργον· καὶ γὰρ ἀϕαιρεθέντος τούτου ὁ λοιπὸς λόγος ἴδιος καὶ δηλοῖ τὴν οὐσίαν) y en Agustín (Quant. anim. XXV 47: tenendo autem minus, ita vitiosa est si addas grammaticum: quanquam enim omne animal rationale mortale grammaticum homo sit, plures tamen homines, qui grammatici non sunt, hac definitione non continentur: et ob hoc ista per primam illam propositionem falsa est; cum autem convertitur, uera). 317

[135]

LIBER QVARTVS

‘grammaticum’, non tamen omnis homo grammaticus. Definitio plena est hoc modo: ‘homo est animal rationale mortale’; addendo enim ‘mortale’ separavimus a diis, addendo ‘rationale’ separavimus a feris.

Dick) esse postponit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : quamvis enim homo animal esse verum sit falsum tamen est inmortale plus est hoc modo Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt, sed quamvis enim homo esse animal verum sit falsum tamen est inmortalem aut inrationalem esse Eyssenhardt (1864a, p. 153) • nullus… immortalis] om. L1P11 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Kopp Dick : L42 (in marg.) • enim] s. l. est postponit L22 • homo] om. T : uncis includit Dick (1978, p. 161) • est postponit GL3STV22 (in marg.) Z : est ideo falsum est add. Eyssenhardt • plus] et ideo falsum est, quamvis enim homo animal esse verum sit (verum sit esse S), falsum tam in (tamen G2S) est inmortalem (immortale S) esse (aut inrationalem G) anteponit GS : et ideo falsum est; plus dicitur tali modo (homo est animal mortale V22) postponit L2V22 : et ideo falsum (est L4) anteponit L3L4TZ : enim postponit Z, sed enim dicitur tali modo Eyssenhardt, quod in app. Dick (1978, p. 160) unde nesciebat • est] om. F1, sed hoc modo postponit C1C2F2 (in marg.) GL1L3M1M5M6P12 (in marg.) P22 (in marg.) P3ST Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : dicitur L4 : dicitur tali modo Z Ferré, quem Siben sequitur • homo… mortale] F2 (in marg.) : homo animal est mortale M6 • homo… animal] P22 (in marg.) • homo est] P32 (s. l.) • est] hoc modo postponit D • animal] animal// P12 (in marg.) • mortale] om. C2L3S Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt : quamvis enim homo animal esse verum sit. falsum tamen est immortale esse. plus est hoc modo homo est animal postponit Z • hoc] et anteponit B2C2M5SZ Kopp e codice Monacensi (F) (‘in editis male ex hoc’ in not. explicabat) Eyssenhardt : ex anteponit Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt, sed uncis Dick (recte del. in app., ibid.) et Willis, quem Ramelli et Siben secutae sunt, recte includunt • quamvis] quam vis C1M6 : quanvis L1 • quod] s. l. eo anteponit L22 • animalia] a//nimalia F • significatur… modo] hoc modo significatur C1 • significatur] significat C2 • hoc] ho L21 • modo] do postponit V1 • homo est] P12 (s. l.) • grammaticum] P32 (ti in ras.) : grammati/// R • quamvis… grammaticum] om. EFM1P1 : L42 (in marg.) : def. R • quamvis] quam vis C1T : quanvis L12 : amvis in ras. L3 • enim] om. S • sit nisi] non bene legitur L1 • tamen] est postponit F1, sed del. F2 • omnis… modo] def. R • grammaticus] est postponit D • definitio] difinitio A, sed diffinitio C1DGL1L22L3M1M5S V12V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : deffinitio C2T, sed diffinicio M6 • animal rationale] rationale animal V1 • rationale… mortale] def. R • rationale] rationalem L41 : rationabile P3 : ratinale V21 • mortale] s. l. est postponit L32 : inmortale P21 • separavimus] a in ras. D : speravimus EF1 • a diis] ad iis Z • diis] dis B1P11 Eyssenhardt • addendo] adendo AP21 • rationale] sic L42 (e in ras.) : rationabile P3 : ratio/// R : rationales V2 • separavimus… 350 totum] def. R • separavimus] saeparavimus M1 • a feris] in ras. L1 : afferis M6

[136]

LIBRO CUARTO

no todo hombre, sin embargo, es conocedor de ellas. La definición completa es de esta manera:319 ‘el hombre es un animal racional’;320 al añadir, pues, ‘mortal’ lo hemos diferenciado de los dioses; al añadir ‘racional’, de las fieras.321

319 Esta definitio plena o perfecta, en terminología agustina (Quant. anim., ibídem), es, en realidad, aquella que integra ideas, conceptos y nociones que permiten una formulación total, consumada en su esencia e intención; una definición cerrada, en definitiva. En este sentido, plena equivale como tecnicismo a τέλεια. El comentarista de Donato refleja un pasaje muy similar a este en Explan. in Don. IV 489.26: nam dicendo ‘homo est animal’ separavit a lapide, dicendo ‘rationale’ separavit a beluis, dicendo ‘mortale’ separavit a numinibus: ‘risus capax’, iam hoc proprium est ipsius. Ista est ergo plena definitio. 320 Que esta definición de hombre es un tópico lo confirma su inclusión, por ejemplo, en el opúsculo pseudoapuleyano Herm. 182.12 o en la Dialéctica de Agustín. Stahl (1977: 114, n. 37), sin embargo, identifica una contradicción por parte de Capela respecto a las tres afirmaciones anteriores —todos los animales son mortales—, de tal manera que, si «animal» se define así, la distinción entre el hombre y los dioses resultaría innecesaria. Sea como fuere, si el concepto de definitio evocaba la definición ἐννοηματική propia de la escuela estoica, esta descripción del hombre no es sino un ejemplo de definitio substantialis (cf. Mar. Vict. Defin. 29.19). Ambas conforman, según Siben (2012: 174), una síntesis entre el pensamiento aristotélico y el estoico relativos a la definición. En definitiva, pues, una definición es completa cuando enuncia el género más cercano (animal) y la diferencia específica que determina la condición de alteridad (rationale mortale). Cf. Porph. Intr. IX 4: οἵ τε ὅροι ἀποδίδονται ἐκ γένους ὄντες καὶ τῶν τοιούτων διαϕορῶν. En este sentido, Siben (2012: 174) censura la afirmación de Ferré (2007: 83, n. 85) según la cual es factible relacionar, de § 349 a § 354, el desarrollo de Capela con Porfirio o con Aristóteles, en tanto en cuanto se trata de que los profesores de dialéctica o muchos de los rétores, además de los estoicos y peripatéticos, se unan al desarrollo de Porfirio sobre los predicables para constituir una teoría de la definición, de la división y de la partición. 321 Cf. Quint. Inst. V 10.56 ('homo est animal' non est satis, id enim genus est: 'mortale', etiam si est species, cum aliis tamen communis finitio: 'rationale', nihil supererit ad demonstrandum quod velis; VII 3.15: an, si non dixero 'homo est animal mortale rationale', non potero, expositis tot corporis animique proprietatibus, latius oratione ducta vel a dis eum vel a mutis discernere?) y Porph. Intr. X 10-14 (τέμνεται γὰρ τὸ ζῷον τῇ τε τοῦ λογικοῦ καὶ τῇ τοῦ ἀλόγου διαϕορᾷ καὶ πάλιν τῇ τε τοῦ θνητοῦ καὶ τοῦ ἀθανάτου διαϕορᾷ. ἀλλ’ αἱ μὲν τοῦ θνητοῦ καὶ τοῦ λογικοῦ διαϕοραὶ συστατικαὶ γίνονται τοῦ ἀνθρώπου, αἱ δὲ τοῦ λογικοῦ καὶ τοῦ ἀθανάτου τοῦ θεοῦ, αἱ δὲ τοῦ ἀλόγου καὶ τοῦ θνητοῦ τῶν ἀλόγων ζῴων).

[136]

LIBER QVARTVS

350

Totum est quod duabus pluribusve in se partibus positis non semper nomen, definitionem tamen numquam accommodat, et hoc non nisi in individuis invenitur. Vt si hominem designemus et eius partes singula membra faciamus, intellegimus id ipsum totum esse, quia certum hominem constituimus, et definitionem et nomen ipsius totius non posse in partes cadere. Non enim aut bracchium solum aut

350 totum] QVID SIT TOTVM (XII add. D) titulum anteponit AB2 (in marg.) C1C2DEFL21L3 (TOTVM//) L4M5M6P1P2P3TV1V2Z Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt, sed QVID TOTVM L22 (in marg.) : DE TOTO titulum anteponit G1L1 (in ras.) M1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius et in marg. VII add. G2 : TOTVM Grotius Eyssenhardt Dick • est] om. V21 • pluribusve] pluribus A : pluribus ve C2DL1P2S • in… nomen] def. R • in… partibus] om. A • in] sub M6 • partibus positis] positis partibus L3 • positis] possitis D • non] in ras. L2 • definitionem] diffinitionem C1DL1L22L3M1M5M6P1SV22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed difinitionem L4 Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • tamen numquam] om. L11 : tamen//numquam P1 • tamen] om. M5 : del. Kopp e codice Monacensi (F) • numquam] nunquam DL3M1S Vicentina Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : nequam P31 • accommodat… invenitur] def. R • accommodat] sic C12 : acomodat C2 : acommodat DP1 : accomodat FL4M1V2, sed accomadat S • non nisi] : nonnisi Willis (1971, p. 29) • nisi] si V21 • in] om. AB1EFGL11L4 M1M51M6P11P21T1V11V2 Vulcanius • individuis] in dividuis Basileensis Vulcanius • hominem] homine L21 : coni. add. certum Dick (1978, p. 161), quem Pauli (p. 164) Willis et Ramelli secuti sunt, sed non opus est • designemus] desinemus L12 • et… singula] def. R • eius] s in ras. L1 • partes] par bis scriptum C1 : p in ras. L1 • membra] menbra Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • faciamus] faci/mus V1 • intellegimus] intelligimus C1DL1P3 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt Willis (1971, p. 29) • id ipsum] om. M6 : idipsum Willis (1971, p. 29) • id] ad anteponit C11, sed del. C12 • quia… hominem] def. R • quia] quod C2F2L3M1P22 Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt : sic D2 : quae F1 : quuo G2 (uo in ras.) : ia in ras. M5 • definitionem et nomen] nomen et diffinitionem L2 • definitionem] definitione B1 : tamen postponit B2 (s. l.) C1C2D2M1M5M6S Dick Willis (1971, p. 29), sed del. putans, Pauli (p. 164) : et postponit G : diffinitionem C1DL1L22 L3M1M5M6P3SV22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : s. l. certum add. L42 • et] s. l. tamen add. V12, sed anteponit Z • totius] totus A : totiu in ras. L1 : s. l. hominis add. L42 : tocius M6 • non… partes] def. R • posse… partes] in parte (M61) posse M6 • posse] s. l. semper add. V12 • partes] in marg. vel omnes vel minores add. L12 • non enim] nomen A • non] in marg. omne et totum quo differant add. Vulcanius • bracchium] brachium ABC1C22 (brachius C21) DEFGL12 (chiu in ras.) L3L4M1M5M6 P1P2P3RSTV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Eyssenhardt Dick, sed bra chium L2

[137]

5

LIBRO CUARTO

SOBRE

UN TODO

Un todo es lo que a veces ofrece su nombre, aunque nunca su 350 definición, a dos o más partes incluidas en él, y esto no se encuentra más que en los individuos.322 Por ejemplo, si hacemos alusión a un hombre y hacemos de cada uno de sus miembros sus partes,323 entendemos que esto mismo324 es un todo, pues hemos tomado como ejemplo a un hombre en particular,325 y que la definición y el nombre de ese todo no pueden aplicarse a sus partes. No podremos, pues,

322 En la partición, el individuo es el conjunto que comprende las partes, mientras que en la división, el individuo es el elemento, la unidad (in-dividuus, ἄ-τομος), cuya agrupación constituye los conjuntos (especies, géneros). El procedimiento de la partición va de la multiplicidad a la unidad y el de la división opera en el interior de cada individuo. Sea como fuere, es más que evidente en estas líneas, donde se discute la relación parte-todo (μέρος-ὅλον), la teoría mereológica aristotélica, sobre la cual vid. Rini (2011). En este sentido, según Aristóteles (Metaph. 1024a1) un complejo de partes se llama «todo» cuando la posición (θέσις) de las partes no implica diferencia alguna. Así, mientras que las especies subordinadas al género comparten siempre la definición y ocasionalmente el nombre (cf. § 345), las partes reciben, en casos muy contados, el nombre del todo, pero no su definición (cf. § 354). Cf., en este sentido, Arist. Cat. 2a29: ἐπ’ ἐνίων δὲ τοὔνομα μὲν οὐδὲν κωλύει κατηγορεῖσθαι τοῦ ὑποκειμένου, τὸν δὲ λόγον ἀδύνατον. 323 Según Ferré (2007: 84, n. 88), membrum equivale, en sentido estricto, a «parte del cuerpo» y no a «miembro». De la misma manera, designo indica, propiamente, «describir» (cf. § 579 y § 232, donde se emplea con la acepción de «demarcar líneas o contornos»). En cuanto al ejemplo empleado por Capela en estas líneas y que recuerda a uno ya planteado por Cicerón (Top. 30: in partitione quasi membra sunt, ut corporis caput umeri manus latera crura pedes et cetera), servirá, asimismo, para ilustrar la partición en § 353. 324 Scil., este hombre. 325 Seguimos la traducción de Ferré (2007).

[137]

LIBER QVARTVS

caput ‘hominem’ dicere poterimus, aut ipsius definitionem singula membra recipiunt, sed animadvertendum est, quod aliquando ‘omne’ pro ‘toto’ dicere possumus, sed alio quodam intellectu. Nam ‘totum’ etiam in singulis et ‘omne’ in multis agnoscitur. Nam cum dicimus ‘homo Cicero’, quia unus est, ideo totus intellegitur; ‘homo’ autem, quia imperitus et artifex et vir et mulier esse potest, melius omne accipimus. 351 Partes sunt quae in toto esse intelleguntur et quibus totum constat.

caput] capud L21M1M6V21 Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt : sic P32 : aut postponit P32 • hominem] n. l. R • poterimus] potuerimus D : sic l. v. V12 • ipsius] sic P32 • definitionem] diffinitionem C1C2DL1L3M1M5M6P11P3SV22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : deffinitionem P12 • recipiunt] recipuit B1 • animadvertendum] anim advertendum C1L1L2TZ, sed anim advertentum EP2 : animadvertentum L4P12 : ndum in ras. V2 : debemus postponit V21, sed del. et est add. V22 • pro] et D2 • possumus] posumus M6 • alio] non proprio postponit M6 : o s. l. V1 • nam totum] non tantum A • totum] s. l. esse add. F2 : t in ras. L2 • etiam] om. Eyssenhardt Dick Willis Ferré Siben • agnoscitur] cognoscitur M6 : in marg. gloss. totum aliquando de singulis et omne de multis solet dicis add. Vicentina • nam] om. C2L3M1M5 • cum] enim postponit C2M1M5 : quum Kopp • dicimus] decimus AR1 : dicitur D2 • homo Cicero] Cicero homo (L21) est (L22) : hocicero P31 • Cicero] Cycero Z : post Cicero Eyssenhardt add. alterum Cicero (non opus est), sed ante homo inseruit Dick del. putans (1978, p. 162) • quia] quod C2M5 • unus] //unus L2 : unius M6 : un us V2 • ideo totus] totus in eo D • ideo] in eo ABC1C2EFGL1 (eo in ras.) L2L3L4M1M5M6P1P2P3RSTV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Ferré : emendavit Dick (ibid.) : ‘in eo libri, locus mihi nondum sanatus videtur’ in app. Willis explicat, quem Ramelli sequitur • intellegitur] intelligitur C1DL1L3P2P3S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp, sed inteligitur E • autem] ut A2 • quia] qua F1L4 • imperitus] inperitus AB1GP2P3RV2Z Eyssenhardt • et] om. V21 • esse potest] potest esse EFL4P1T • melius omne] omne melius Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • omne] omnem ADL1L2L3M1M5RTV12 : s. l. hominem add. V12 • accipimus] accepimus M1M6 • 351 partes] QVID SIT PARS (XIII add. D2) titulum anteponit ABC1D2EFG (in marg. VIII add. G2) L21L3 (SIT//PARS) L4M1M6P1P2P3RTV1V2Z : QVID PARS titulum anteponit C2L22M5 : DE PARTE titulum anteponit L1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : PARTES Grotius Eyssenhardt Dick • toto] s. l. homine add. P22 • intelleguntur] intelliguntur B1C1DL1L2L3M6P2P3S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • et quibus] et (in ras.) //quibus L1 : in app. ‘et ex quibus cf. p. 155, 17. 361, 3. 379, 8’ Dick (ibid.) • et] ex Vicentina Mutinensis • quibus] in anteponit L21, sed del. L22 : ex anteponit Basileensis Lugdunensis Grotius Kopp Eyssenhardt

[138]

5

LIBRO CUARTO

llamar ‘hombre’ a un solo brazo o a la cabeza, ni cada miembro recibe su definición,326 sino que hay que tener en cuenta que a veces podemos decir ‘todo’ en lugar de ‘un todo’,327 pero con un significado distinto. En efecto, ‘un todo’ también se reconoce en cada una de sus partes y ‘todo’, en muchas. Por ejemplo, cuando decimos ‘Cicerón, el hombre’,328 dado que es uno solo, se entiende por ello329 que es un todo; sin embargo, ‘hombre’, como puede ser ignorante, diestro, hombre y mujer, entendemos que es, más bien, todo.330 SOBRE

LA PARTE

Las partes son aquellas que se entiende están en un todo y de las 351 que un todo se compone.331 326 Es decir, la definición de «hombre». De acuerdo con los estoicos, la parte no se identifica con el todo, pero tampoco se separa de él, pues, de hacerlo, este no podría ser concebido. Cf. S.E. M. IX 336 (οἱ δὲ Στωικοὶ οὔτε ἕτερον τοῦ ὅλου τὸ μέρος οὔτε τὸ αὐτό φασιν ὑπάρχειν·ἡ γὰρ χεὶρ οὔτε ἡ αὐτὴ τῷ ἀνθρώπῳ ἐστίν (οὐ γάρ ἐστιν ἄνθρωπος), οὔτε ἑτέρα παρὰ τὸν ἄνθρωπον· σὺν αὐτῇ γὰρ ὁ ἄνθρωπος νοεῖται ἄνθρωπος). 327 Omne y totum son dos conceptos relativos a las operaciones de la división y de la partición. De hecho, en la versión francesa de Ferré (2007) omne es traducida como «un tout composé de parties» y totum como «un tout composé d’individus», una matización que recuerda aquella diferencia establecida por Aristóteles entre πᾶν y ὅλον (Arist. Metaph. 1024a1-10). Esa distinción, además, no fue obviada por la escuela estoica, para la que «todo» es lo que incluye, incluso, el vacío infinito, y «un todo» resulta ser el cosmos salvo vacío (Chrysip. SVF II 522-524). 328 Según Pauli (1984: 199), los exempla Tulliana son una constante muy recurrente en la tratadística retórica de la época de Capela, facilitando la reconstrucción de las fuentes o posibles fuentes. 329 Sobre el uso correcto y común de ideo y quia, vid. ThlL VII 1.214.57ss. Esta fórmula es empleada por Capela en bastantes ocasiones, especialmente cuando quiere demostrar una noción. Estamos de acuerdo con Siben (2012:176) en que, en estos casos, el uso de quia establece la base teórica e ideo, la consecuencia lógica. 330 En opinión de Ferré (2007: 84, n. 90), todas estas consideraciones son redundantes respecto a las expuestas en § 354. 331 Cf. Arist. Metaph. 1023b20: εἰς ἃ διαιρεῖται ἢ ἐξ ὧν σύγκειται τὸ ὅλον, ἢ τὸ εἶδος ἢ τὸ ἔχον τὸ εἶδος. Según Ferré (2007: 84, n. 91), Capela sigue muy de cerca, en esta parte de su exposición, la doctrina ciceroniana (por ejemplo, Top. 28-34), aunque con ejemplos distintos. Siben (2012: 176), por su parte, identifica la propiedad lógica de convertibilidad o reciprocidad en las definiciones de «un todo» y en la de «parte». Sobre la partición y la división, vid. Gourinat (2000: 54-56).

[138]

LIBER QVARTVS

352

Dividere usque eo debemus, donec ad individuum veniatur; et hoc fit, cum per differentias ad paucitatem genera redigimus et eis ita formas subicimus, ut et ipsae singulae aliis sub se positis etiam genera esse possint; ut ‘animal’ si breviter primo dividere voluerimus, per differentias possumus, quod alia sunt gradientia, alia serpentia, alia natantia, alia volantia. Hinc item, hoc est de singulis formis, possumus genera facere, ut dicamus animalia gradientia genus esse et ei formas subiciamus, quod alia sunt humana, alia ferina. Et ex his possunt esse aliae formae, per quas, si necesse fuerit, ad individuum poterit perveniri. Sed hoc non in

352 dividere] QVI (quid V22) (s. l. sit add. P22V12) IN DIVIDENDO MODVS titulum anteponit ABC1C2EFG (in marg. VIIII add. G2) L1 (MODVS s. l. L12) L2L3L4M1M5M6P1P2 (modos P21) P32 (in marg.) RSTV1 (modos V11) V22 (modos V21) Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed QVI IN DIVIDENDO MODO. XIIII D2 : Qui in dividendo titulum anteponit P31, et s. l. modus sit add. P32 • eo] om. D • donec] sic V12 • individuum] individendum R1 : dividuum Z • cum] quum Kopp • differentias] diferentias E : possumus postponit P21, sed del. P22 • paucitatem] s. l. var. ad individuum add. D2 • genera redigimus] generare digimus A • redigimus] dirigimus M6 : sic V12 : redimus V21 • subicimus] subbicimus A : subiciicimus L31 : subiicimus S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : subicmus V1 : om. V21 • et] om. L21T1 • ipsae] ipse AB1C1 : ipsi EF1L4P1 • singulae aliis] in marg. M52 • singulae] om. C2 : in marg. D2L32 : del. F2 : s. l. formae add. L42P22 • aliis] s. l. formis add. P22 • genera] genere V21 • possint] possit F1 • ut] in ras. L2 • si] om. V21 • differentias] sic C22 : diferentias EV2 : differencias F • possumus] s. l. hic lege add. L12 • quod… possumus] in calce L12 • quod] quid A : d in ras. L2 : quia L3 • sunt] sint M1 • gradientia] ien in ras. L32 : gradiantia M6 • alia… natantia] in marg. E2F2L42P12 • alia volantia] om. F • alia] sic C12 • volantia] volentia V21 • hoc… formis] ‘glossema est et quidem ineptum’ in Februis Grotius : uncis includit Dick (1978, p. 162) • hoc est] om. D1F : Kopp e codicibus Monacensibus (C et F), Reichenauensi et Darmstattensi pro id est rescripsit • hoc] haec E : id Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • de] om. V2 • formis] L32 (s. l.) • genera] genere V21 • ut] si postponit L1P22 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Kopp • animalia] alimalia V1 • gradientia] gradiencia E : gra dientium M62 • esse] s. l. L12 : se R1 • ei] om. P3 • subiciamus] sub iciamus D : subiiciamus L3S Kopp pro subiicimus in editis rescripsit : subiicimus Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • alia] sunt postponit P1 • et… fuerit] in marg. V22 • ex his] ex//his R • his] eis C1 : s. l. formis add. P22 • esse aliae] aliae esse C1 • aliae formae] alie forme P3 • aliae] alia M6 • quas] quis R1 • si] sive C11 • poterit] ote in ras. L4 • perveniri] pervenire B1D1P31 • sed… disputatione] ut glossema uncis includit Willis, quem Ramelli sequitur • in] om. SZ

[139]

5

LIBRO CUARTO

SOBRE

LA MODALIDAD EN LA DIVISIÓN

Debemos hacer una división hasta llegar a lo indivisible; y esto 352 ocurre cuando reducimos los géneros a un número muy pequeño por medio de las diferencias y subordinamos a ellos las especies de manera tal que cada una de ellas, por sí mismas, pueden constituir también géneros con otras especies sometidas a ellas;332 por ejemplo, si quisiéramos hacer rápidamente una primera división de ‘animal’,333 podemos hacerla mediante diferencias, ya que unos caminan, otros se arrastran, otros nadan, otros vuelan.334 A partir de ahí —es decir, de cada especie—, podemos, a su vez, establecer géneros, de tal manera que afirmamos que los animales que caminan son un género y subordinamos a él especies, porque unos son humanos, otros fieras. Y a partir de estas pueden darse otras formas mediante las cuales, si fuera necesario, se podrá llegar a lo indivisible. Esto, sin embargo, no

332 Según ThlL V 1.1606.42, diuidere indica la operación de la diuisio en un contexto lógico, en particular del género en especie. Vid. Cic. Orat. 117 (genus universum in species certas, ut nulla neque praetermittatur neque redundet, partietur ac dividet) y Top. 31 (formae sunt [igitur] eae, in quas genus sine ullius praetermissione dividitur). 333 Cf., por ejemplo, Cic. Inv. I 23.32; Iul. Vict. LXV 21 (Halm); o D.L. VII 61. 334 Vid. § 346.

[139]

LIBER QVARTVS

omni assertione facere oportet, sed in subtili quadam disputatione. Tunc autem in oratione hoc modo possumus dividere, cum id exigit obscuritas causae, quod si causa non sit obscura, divisionis quidem ratio inesse et tractari debet, sed multum apparere non debet. 353 Partiendi differentiae non frequenter occurrunt atque ita sine his infinita potest esse partitio, si usque ad individuum voluerimus pervenire. Nam si certum hominem pro toto dicamus et eius partes

omni] sic C22 • assertione] assertioni D2 et s. l. var. quaestioni add. : asse/tione R : asertione V21 • subtili] suptili BL12P2 Eyssenhardt : sic P32 • quadam] om. EFL4P11T1 : quidam P21 • disputatione] disputationem A : sic C22 • autem] s. l. rethorica add. V12 • oratione] oratio est M6 : horatione P3 • hoc modo] om. D1 • modo] s. l. falsere (l. v.) add. V12 • cum] quum Kopp • obscuritas] obscuratas A : obcuritas V21 • causae] cause M1 • divisionis] divissionis D1 : in marg. var. divisiones quidem ratio nosse et tractare debet add. L12 : divsionis M61 : divisiones P31 : sibi postponit V21, sed del. V22 • quidem] quidam A • ratio inesse] rationes esse A : rationesse R1 : rationes se V21 • inesse] //esse G2 : in esse L2 : esse M1M51 : ineest P11 : nosse P31 • tractari] ra in ras. L3 • apparere] s. l. in loquendo add. D2 : aparere L21 • non] om. C11 • 353 partiendi] QVI (QVIS L1) IN (Quin P1) (par qui V1V21) PARTIENDO (imparciendo V21) MODVS (MODO M1) titulum anteponit ABC1EFG (in marg. X add. G2) L1L2L4M1M6P1P3 (sed in marg. qui in partiendo add. P32) RV1V21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed QVID IN PARTIENDO MODO. XV D2 : QVIS SIT MODVS IN PARTIENDO titulum anteponit C2, sed QVIS (Qui P2T quid V22) SIT (s. l. P22T2) IN PARTIENDO (parciendo V22) MODVS (mo/dus P2) L3P2V22 : QVIS MODVS SIT IN PARTIENDO titulum anteponit M5 : QVID IN PARTIENDI MODVS titulum anteponit Z : di s. l. C12 : PARTIENDI Grotius Eyssenhardt Dick • differentiae] differentia AR : defferentiae D : s. l. glossa nomina caeterorum membrorum add. L12 : differtiae P1 • occurrunt] occurruant P11 • ita] om. D1 • his] is L41P11 : h in ras. T • infinita] indifinita D2 • partitio] partio AL41P31R1V2 : particio C2M1 : divisio M6 • ad individuum] addividuum V21 • individuum] individu/um (u in ras.) L1 : individum M6 • voluerimus] volerimus Pauli (p. 169) • pervenire] perverire M61 • nam si] am si in ras. P1 • nam] a in ras. P2 : n in ras. Z • certum] in marg. glossa individuam personam add. L12 : um in ras. P1 • pro toto] pro//toto P2 • dicamus] dicam M61 • et] in ras. L3 • eius] ei P31 • partes] om. C11

[140]

5

LIBRO CUARTO

conviene hacerlo en una aserción, sino en una argumentación sutil.335 Luego entonces, en un discurso podemos hacer una división así cuando la oscuridad de la causa lo requiera, pues, si la causa no es oscura, el procedimiento de la división debe, al menos, estar en ella y debe aplicarse, pero no debe resultar muy evidente.336 SOBRE

LA MODALIDAD EN LA PARTICIÓN

Las diferencias337 de la partición no se dan con frecuencia y, por 353 tanto, sin ellas, la partición puede ser infinita si quisiéramos llegar a lo indivisible.338 En efecto, si hablásemos de un hombre concreto como 335 Para Siben (2012: 177), esta oración no debe ser eliminada, una postura contraria a la mantenida en la edición de Willis. Según Siben, sed introduce el desarrollo del razonamiento que se extiende hasta la oración de cum. En él, Siben postula la consideración, por parte de Capela, de diversas fuentes, ya que, a su entender, parece conciliar la parte propiamente teórica y su aplicabilidad a la oratoria judicial (causa) para confirmar el papel fundamental de la Dialéctica. 336 La crítica es unánime a la hora de reconocer en estas últimas líneas del epígrafe una clara inspiración en la retórica. Efectivamente, se delata aquí la preocupación de Capela por la dialéctica como arte práctico de la discusión, mejor que como el estudio teórico de la lógica formal. Se pueden encontrar en Cicerón (Inv. I 32-33) reflexiones similares sobre la división y sobre los caracteres de concisión (brevitas), de exhaustividad (absolutio) y de economía (paucitas), a los que Capela parece remitir. De hecho, aunque el léxico empleado ahora por Capela es ciceroniano, estas ideas remontan a Platón (Phdr. 262b-c), para quien la división no es sino la operación fundamental para el estudio del ars rhetorica. 337 Estas differentiae no son sino las diferencias específicas oportunas para la división en partes. Es, por tanto, evidente que en el caso de la partición la noción de diferencia alcanza un sentido bien distinto al del caso de la división, pues mientras que en la división permite distinguir las especies que pertenecen a un mismo género, en la partición resulta ser un elemento común que permite constituir los géneros y las especies. Sirva de ejemplo el propuesto por Ferré (2007: 84, n. 94): las orejas y los ojos comparten el ser órganos sensitivos, pero entre ellos constituyen una diferencia. 338 Esta definición de partitio, correspondiente al griego μερισμός, evoca a la propuesta por el estoico Crinis en el s. II a. C.: γένους εἰς τόπους κατάταξις (D.L. VII 62). No obstante, autores posteriores tuvieron muy presente la enumeración potencialmente infinita de las partes de un todo, como Cicerón (Top. 34: res [i.e. ornamentum uerborum sententiarumue] est enim infinitior; ut ex hoc quoque intellegatur quid velimus inter partitionem et divisionem interesse), Plutarco (Moralia, 1079A: οἱ σῶμα μηθὲν εἰς ἔσχατον μέρος περαίνοντες ἀλλὰ πάντα πλήθει μερῶν ἐπ’ ἄπειρον ἐξάγοντες) o Sexto Empírico (M. X 142: πρὸς μὲν οὖν τοὺς εἰς ἄπειρον τέμνεσθαι λέγοντας τά τε σώματα καὶ τοὺς τόπους καὶ τοὺς χρόνους —οὗτοι δέ εἰσιν οἱ ἀπὸ τῆς Στοᾶς— ταῦθ’ ἥρμοζε λέγειν).

[140]

LIBER QVARTVS

breviter colligere voluerimus, differentiae non suppetunt partium et certarum partium nominibus uti cogemur, ut dicamus caput, pedes et reliqua; quae si complecti breviter voluerimus, quoniam differentiae desunt, non possumus singula colligere, quia multa sunt, et aut impossibile erit aut longum. 354 Interest autem inter divisionem et partitionem, quod in divisione per formas currimus, in partitione per partes. Formae autem sunt, quae

differentiae] defferentiae D : s. l. nomina add. L12 • suppetunt] subpetunt AM6 : s. l. sed ipse partes add. P12 • partium] partiri Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • certarum] ceterarum C11C2M1M5R2 : erta in ras. G : s. l. var. caeterarum add. L12 : Kopp ceterarum e codices pro certarum reponere noluit, quamquam coni. reliquorum in notis • uti cogemur] uti//cogemur P1 • uti] ita V21 • cogemur] cogimur C1L1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Dick : s. l. certis partibus add. D2 : cogem M61 : cogemus V21 • ut dicamus] utcamus V21 • dicamus caput] dicamus//caput T • caput] capud L21M6P1V21 • pedes] pedis C11 : et anteponit C2D Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : es non clarius legitur P3 • reliqua] reliquae M6 • quae si] quaesi L2 • si] sic Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed corr. si in Erratis) Kopp, e cocidibus Monacensibus (C et F), Darmstattensi et Reichenauensi, in notis Grotium refutavit • si complecti] si//complecti F • complecti breviter] breviter colligere C2 • complecti] conplecti BP1R Eyssenhardt : sic V22 • voluerimus] sic C22 : evoluerimus Z1 • differentiae desunt] desunt differentiae M1 • differentiae] defferentiae D • desunt] daesunt V21 • possumus] possumu R1 : post nisi coni. Ferré • colligere] om. C1 : alligere P11 : collegere R1 : colle//ge V21, sed colli//gest V22 • quia] s. l. et add. D2 • et] in ras. L3 : E t M1 • aut] au E : om. L31 • impossibile] inpossibile ABC1C2DF L2M1M6P1P3V1V2Z Eyssenhardt • aut] a L31 • longum] longium P31R1 • 354 interest] in marg. QVID (intersit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp) INTER DIVISIONEM ET PARTITIONEM titulum anteponit L22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : in marg. Differentia inter partionem et divisionem titulus anteponit T : INTEREST Grotius : Interes Eyssenhardt (per errorem typographicum) • inter] interdum L41 • partitionem] partionem AC1M6P21P3R1V1V2 : partione C2 : partitiones L21, sed partitione// L22 : particionem L4 : partitipionem M1 • quod] quid R1 • in divisione] indivisione Z • in] om. V11 • divisione] divisionem AFL4P1 • partitione] partiones AP1V1 : particione C22 : partione DM6V2, sed parcione P3 : partitiones FP21, sed parti tiones L4 : particionem G1, sed partionem G2 • per… eius] def. R • formae… sunt] formae sunt (s. l. Z2) autem Z • formae] forme M1 • autem sunt] sunt autem FS • quae] quare l. v. A : que P3 : quam Z1

[141]

5

LIBRO CUARTO

un todo y si quisiéramos enumerar brevemente sus partes,339 las diferencias entre sus partes no son suficientes y nos veríamos obligados a usar los nombres de partes concretas, de manera que diríamos ‘cabeza’, ‘pies’ y las demás;340 si quisiéramos clasificarlas rápidamente, al faltar diferencias, no podemos enumerarlas una a una, ya que son muchas, y será imposible o prolijo.341 DIFERENCIA

ENTRE LA PARTICIÓN Y LA DIVISIÓN

Ahora bien, la diferencia entre la división y la partición es que en 354 la división procedemos por especies, en la partición por partes.342

339 Estamos de acuerdo con Siben (2012: 178) en que la partición, cuyo rasgo más destacado consiste en la imposibilidad de detectar diferencias específicas, carece también de concisión, una característica propia de la división ya que esta se basa en la distinción de género a través de la diferencia específica. Sobre la diferencia entre ambas operaciones, vid. epígrafe siguiente. 340 Cf. § 350. Estas consideraciones, no obstante, son redundantes con las expuestas en § 354. 341 Habida cuenta de que, al no poder contar con diferencias específicas, no es factible dividir un todo en partes, será la brevitas lo que distinguirá la división de la partición. Recuérdese, en este sentido, que nuestro autor, en § 352, afirmó que la división, en la práctica oratoria, no es aplicable in omni assertione, como tampoco lo sería ahora porque, de serlo, resultaría una labor aut impossibilis aut longum (cf. Aug. In psalm. LXXXVIII y Enarr. II 3.36). 342 Esta diferencia entre la división y la partición es de raigambre estoica (cf. D.L. VII 61-62), si bien es referida posteriormente por Cicerón (Top. 30: partitionum autem et divisionum genus quale esset ostendimus, sed quid inter se differant planius dicendum est) y por Quintiliano (Inst. V 10.63: divisione autem adiuvari finitionem docet [scil. Cicero], eamque differre a partitione, quod haec sit totius in partes, illa generis in formas). Sin embargo, Capela obvia tanto la división por negación como la subdivisión, que sí consideran los estoicos. Vid., sobre ello, D.L. VII 61 (ἀντιδιαίρεσις δέ ἐστι γένους εἰς εἶδος τομὴ κατὰ τοὐναντίον, ὡς ἂν κατ’ ἀπόφασιν) y VII 61 (ὑποδιαίρεσις δέ ἐστι διαίρεσις ἐπὶ διαιρέσει), respectivamente.

[141]

LIBER QVARTVS

generi subiciuntur et eius definitionem tenere possunt et nomen. Partes sunt, quae in toto sunt et definitionem numquam, nomen interdum totius recipere possunt. Possumus tamen unam eandemque rem et pro genere et pro toto accipere, sed alia quadam vi, ut est ‘homo’, quem, si in adulescentem, senem et puerum dividere voluerimus, genus est et formae eius; quem, si in caput, pedes et manus partiri voluerimus, totum est et partes eius, quia adulescens, senex et puer, quas formas esse diximus, et nomen ‘hominis’ recipiunt et subiciuntur] subiiciuntur DL3S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • definitionem] definitione AR : diffinitionem C1DL1L3M1M5M6SV12V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed difinitionem L2P12 : diffinicionem P3 • tenere… possunt] def. R • tenere] teneri F • possunt] possent F • partes… possunt] in marg. bis scriptum Vicentina • partes] vero postponit M6 : s. l. //est add. V12 • definitionem] diffinitionem C1DGL1M1M5 M6SV22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed difinitionem L3L4P12 : diffinicionem P3 • numquam] nunquam DM6S Vicentina Mutinensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • nomen] men in ras. L3 : nominis M6 : nom// V1 • totius] tocius M6P3 : totum Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • recipere] ere in ras. A • possumus] sic C22 : s in ras. L2 : //sumus R • tamen] om. A • unam… accipere] def. R • eandemque] eademque AP11 : sic C22 • pro… toto] pro toto et pro genere Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : sic Kopp secundum codices Monacenses (C et F) et Darmstattensem • accipere] dicere C1P3 • quadam] qu/dam V1 • vi… est] vitest E : viu/// P11 • vi ut] n. l. V1 • vi] s. l. significatur add. L12 : in anteponit P3 • ut] et RV21 • quem… puerum] def. R • si in] sive L31 • si] sibi A • in] om. B1 • adulescentem] adoliscentem D : et postponit D : adolescentem EFL2L4M1M6P11STV1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Darmstattensis 1193 apud Eyssenhardt : adul/scentem P3 • senem] sen in ras. L2 • puerum] puerm P11 • dividere] dividire L21 • est] ei A1 • et… pedes] def. R • formae] forma B1 : s. l. nominatur add. L12 : s. l. generis add. P22 : in ras. P3 : formas V1 • quem… eius] s. l. add. G2 • quem] s. l. hominem anteponit B2 : quae D1 • si] si// P3 • in] om. V11 • caput] eius postponit C1 : et postponit D Vulcanius Grotius Kopp : capud L21M6 • pedes… manus] et manus et pedes L3 • pedes] om. C1 • manus partiri] manus//partiri L2 • partiri voluerimus] partiri//voluerimus V1 • partiri] par anteponit A : par postponit B1 (del. B2) L21 (del. L22) P21R : parti//ri C12 • totum… adulescens] def. R • eius] sunt postponit C2 : om. L3L41 • quia adulescens] quiadulices V21 • quia] qui B1L21P21 • adulescens] adolescens B1EFL2L4M1M6P11STV1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Darmstattensis 1193 apud Eyssenhardt : adoliscens D : et postponit D Darmstattensis 1193 apud Eyssenhardt • senex] dicitur postponit V1 • nomen… et] def. R • nomen] n. l. V1 • hominis] eius anteponit C2 • recipiunt] recipiuntur P3 (in ras.)

[142]

5

LIBRO CUARTO

Especies son lo que está subordinado a un género y puede tener su definición y nombre.343 Partes son lo que está incluido en un todo y nunca puede recibir la definición de un todo, pero a veces sí su nombre.344 Podemos, no obstante, considerar uno y el mismo caso como un género y como un todo,345 pero con un valor distinto, como es el caso de ‘hombre’, que, si quisiéramos aplicarle la división en joven, anciano y niño, es un género y es de su especie;346 que, si quisiéramos aplicarle la partición en cabeza, pies y manos, es un todo y las partes de él, ya que joven, anciano y niño, que hemos llamado ‘especies’, reciben tanto el nombre de ‘hombre’ como su definición, de manera que un anciano es llamado ‘hombre, animal racional

343

Cf. § 345. Cf. § 351. 345 El razonamiento aquí expuesto, en opinión de Siben (2012: 179), es deductivo, pues va de la diferencia entre división y partición a una nueva definición de términos con los ejemplos pertinentes, hasta llegar, en fin, a reconstruir el razonamiento de lo particular a lo general. No obstante, el razonamiento que vuelve de lo particular a lo general es inductivo. 346 Cf. § 344. 344

[142]

LIBER QVARTVS

definitionem, ut et senex dicatur ‘homo, animal rationale mortale’, et puer et adulescens. Caput vero et pedes, quas partes esse diximus, neque definitionem ‘hominis’ neque nomen accipere possunt, quia nec caput potest dici ‘homo, animal risibile’, nec pedes nec manus. 355 Aequivocum est quando multarum rerum unum est nomen, sed non eadem definitio, ut ‘leo’. Nam quantum ad nomen pertinet, verus et pictus et caelestis ‘leo’ dicitur; quantum ad definitionem, aliter verus definitur, aliter pictus, aliter caelestis. definitionem] diffinitionem C1C2DGL1L22L3M1M5M6SV22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed difinitionem P12 : e itio em in ras. L4 : defini in ras. P3 • ut] om. L41 • et] om. E1M6P31V21 : in ras. L3 • rationale] ratione AP2 (e in ras.) : na in ras., sic L42 : ratio/// R : ///le V1 • mortale] om. M61 : n. l. R • et] om. L11 • adulescens] adolescens B1EFL2L4M1M6P11STV1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Darmstattensis 1193 apud Eyssenhardt : adoliscens D, sed aduliscen V21 : adaolescens L2 • caput] capud FM6 • et] om. G1 • quas] a s. l. C1 • esse… neque] def. R • esse] om. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • diximus] dicimus Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, quem in notis Kopp refutavit : sic Kopp e codicibus Monacensibus (C et F), Darmstattensi et Reichenauensi neque] neque// D • definitionem] diffinitionem C1DGL1L22L3M1M5M6 P1SV22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed difinitionem L4 : diffinicionem P3 • neque nomen] om. M6 • neque] necque L3 • accipere] acipere P11 • possunt] om. M1 • quia… caput] def. R • quia] qua F1 • nec] ni M1 : ne P11 • caput] capud M1M6 • potest dici] om. M 6 • potest] sic L32 • homo animal] homo//animal G • risibile] resibile M6 : ribile V21 • nec pedes] om. F • nec] ni M1 · pedes] pes C1 • 355 aequivocum] QVID (qui L21) SIT AEQVIVOCVM (AEQVI VOCVM AC1) (XVI add. D2) titulum anteponit ABC1C2D2EFG (in marg. XI add. G2) L1L21 (sed in marg. bis scriptum L22) L4M1M5M6P1P2P3RTV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : Aequi vocum C1 : in marg. glossam aequivoca quoque plurivoca sunt ut aries qui et verbex add. D2 : A equivocum GL3 : Equivocum P3 : AEQVIVOCVM Grotius Eyssenhardt Dick • multarum] omonimum anteponit C1 • est nomen] nomen est DL3 • non] om. EF1L4P11T1 • eadem] est anteponit M6 : eandem R1 • definitio] diffinitio C1DGL1L3M1M5M6S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed difinitio EFP12 : diffinicio P3 : deffinitio V12 • leo] om. P11 • caelestis leo] ‘glossa (cod. Monac. F)’ Kopp adnotat • caelestis] celestis L3TV1 : coelestis Kopp • quantum] vero postponit L3 • ad] a P11 • definitionem] diffinitionem C1C2DL1L3M1M5M6S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed difinitionem P12V1 : difinicionem P32 • versus] vero P11 • definitur] diffinitur C1C2DGL1L3M1M5M6P1S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed difinitur V21 : defiinitur P32 • pictus] et postponit GM1P12V12 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • aliter caelestis] om. P11 • aliter] om. R1 • caelestis] celestis DM1T : coelestis Kopp

[143]

5

LIBRO CUARTO

mortal’, como también lo es un niño y un joven. Sin embargo, una cabeza y unos pies, que hemos llamado ‘partes’, no pueden recibir ni la definición de ‘hombre’ ni su nombre, pues ni una cabeza puede ser llamada ‘hombre, animal que ríe’,347 ni tampoco unos pies ni unas manos.348 SOBRE

LO EQUÍVOCO

Hay equívoco cuando de muchas cosas solo hay un nombre, pero 355 no una misma definición, por ejemplo ‘león’.349 En efecto, por cuanto concierne al nombre, se llama ‘león’ a uno real, a uno pintado y al zodiacal;350 por cuanto concierne a la definición, el real es definido de una manera, el pintado de otra y el zodiacal de otra.

347 Según Stahl (1977: 116, n. 42), considerando que la tradición aristotélica no estableció una definición de hombre como «la» correcta, no hay, de hecho, ninguna plausible. 348 Cf. § 350. 349 Vid. nota complementaria n.o 349. 350 Cf. Quint. Inst. VIII 2.13: quae vel vitanda apud iudicem ignarum significationum earum vel interpretanda sunt, sicut in his, quae homonyma vocantur, ut ‘taurus’ animal sit an mons an signum in caelo an nomen hominis an radix arboris, nisi distinctum non intelligetur; Aug. Dial. 10: hoc enim nomine et ipse qui fuit summus orator et eius picta imago vel statua et codex quo eius litterae continentur; y Ps.Aug. Categ. 10: homonyma sunt, cum res quidem plures commune nomen accipiunt, interpretatione vero eiusdem rei separantur, ut homo pictus et verus.

[143]

LIBER QVARTVS

356

Vnivocum est quando duarum aut plurium rerum unum nomen est et definitio, ut ‘vestis’. Nam et byrrhus et tunica et nomen ‘vestis’ habent et definitionem possunt accipere. Ergo hoc univocum in generis serie intellegitur, quod et nomen et definitionem dat formis suis. 357 Plurivocum est quando multis nominibus una res dicitur, ut ‘gladius’, nam et ‘ensis’ et ‘mucro’ idem significant.

356 univocum] QVID SIT VNIVOCVM (VNI VOCVM AC2 VNI//VOCO V12) (XVII add. D2) titulum anteponit ABC1C2D2EFG (in marg. XII add. G2) L1L21 (sed in marg. QVID VNIVOCVM add. L22) L3L4M1M5M6P1P2P3RTV11V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : VNIVOCVM Grotius Eyssenhardt Dick • est] om. C2 • aut] aput L41 • plurium] plurimarum EFL41P1T : pluri um M6 : pluri//um V2 • nomen est] est nomen S • et] ei L31 : om. S • definitio] diffinitio C1DL1L3M1M5M6S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed difinitio P12 : definicio C2P3 : s. l. una add. M52 : eadem anteponit M6 • et byrrhus] in ras. P3 • byrrhus] byrrus ABC1C2L3P2RTV2Z : birrus DEFGL1L2L4 M1M6P1SV1 Vicentina (in marg. bis scriptum) Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • et] e A • tunica] tonica DEFL21L3 L4M1M51P11T • et] om. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • vestis] sic V12 • habent] habebunt M6 • definitionem possunt] diffinitionem //possunt L1 • definitionem] diffinitionem AC1DGL3M1M5M6SV12 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed difinitionem P12 : diffinicionem P3 • possunt… definitionem] om. C12, sed in marg. C12 • accipere] recipere D • ergo] in ras. L3 : r s. l. T • hoc univocum] univocum hoc G • hoc] om. C1 • generis] generi AR : generibus Willis (coni. in 1971, p. 29 ex Isid. Etym. III 2, 63), quem Ramelli sequitur • serie] seriae ARZ : seri e (in ras.) C1 : sirie D1 : ordinem postponit P11, sed del. P12 : s. l. ordine add. P22 : saeri//e V21, sed seri//e V22 : esse Willis (ex Isid. ibid.), quem Ramelli sequitur • intellegitur] intelligitur AC1DL1L3P3RS Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • quod] s. l. univocum add. P22 : ad S : quae V1Z coni. Willis (1971, ibid.), quem Ramelli sequitur : quia Isid. ibid. apud Willis • definitionem] diffinitionem C1DL1L3M1M5M6S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed difinitionem P12 : definicionem P3 • dat] dant AEFL4P11RV21 Willis (coni. in 1971, p. 30 ex aliquot libri Isidori), quem Ramelli sequitur • 357 plurivocum] QVID (QVOD V1V21) SIT PLVRIVOCVM (PLVRI VOCVM A PLVRIVOCO V12) XVIII (add. D2) titulum anteponit ABC1C2D2EFG (in marg. XIII add. G2) L1L21M1M5M6P1P2P3RTV11V21Z, sed QVID PLVRIVOCVM L22 (in marg.) L32 (in marg.) L4 (in marg.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : PLVRIVOCVM Grotius Eyssenhardt Dick • multis] pluris F2 • una res] nares P31 • una] u s. l. P32 • ut gladius] om. P1 • nam] om. P3 • et] om. DM1M6SZ : s. l. L3 • ensis] tensis A • mucro] mocro DP3 • idem] id est L4 • significant] significat AB1C1C2EFGL1L21L41M5P1P2P31RTV11 Willis (coni. in 1971, ibid.), quem Ramelli Ferré Siben secuti sunt : nt in ras. P32

[144]

5

LIBRO CUARTO

SOBRE

LO UNÍVOCO

Hay unívoco cuando de dos o más cosas solo hay un nombre y 356 una definición, como ‘vestido’.351 Por ejemplo, byrrhus y tunica tienen el nombre de ‘vestido’ y pueden admitir su definición. Se entiende, por tanto, este unívoco en el nivel del género,352 que da nombre y definición a sus especies. SOBRE

LO PLURÍVOCO

Hay plurívoco cuando una sola realidad se denomina con muchos 357 nombres,353 por ejemplo gladius, pues ensis y mucro significan lo mismo.354 351 Sobre la terminología, vid. n. 155. Cf. Arist. Cat. 1a6: συνώνυμα δὲ λέγεται ὧν τό τε ὄνομα κοινὸν καὶ ὁ κατὰ τοὔνομα λόγος τῆς οὐσίας ὁ αὐτός; Cat. 3b7-8: συνώνυμα δέ γε ἦν ὧν καὶ τοὔνομα κοινὸν καὶ ὁ λόγος ὁ αὐτός; y Top. 147a24-25, 148a23-148b22, 162b37163a1. Cf., asimismo, Aug. Dial. 9: ea quae una definitio potest includere univoca nominantur. […] haec sunt igitur univoca, quae non solum nomine uno sed una etiam eiusdem nominis definitione claudantur, quamvis et inter se propriis nominibus et definitionibus distingui possint. 352 Aunque Willis edita ergo hoc univocum in generibus esse intellegitur, quae et nomen et definitionem dant formis suis a partir de la lectura de Isidoro (Etym. III 2.63: ergo hoc univocum in generibus esse intellegitur, quia et nomen et definitionem dat formis suis, con la ulterior corrección de quod y dat en quae dant; cf. D.L. L 16.127), entendemos que lo unívoco, en estrecha relación con la definición, se halla en el nivel jerárquico del género y la especie, algo a lo que ya aludió Aristóteles en varios pasajes de Tópicos (Top. 123a28: συνώνυμον γὰρ τὸ γένος καὶ τὸ εἶδος: Top. 127b5-6: σκοπεῖν δὲ καὶ εἰ μὴ συνώνυμον τὸ γένος τῷ εἴδει· κατὰ πάντων γὰρ τῶν εἰδῶν συνωνύμως τὸ γένος κατηγορεῖται; y Top. 109b6-7: πάντα συνωνύμως τὰ γένη τῶν εἰδῶν κατηγορεῖται· καὶ γὰρ τοὔνομα καὶ τὸν λόγον ἐπιδέχεται τὸν τῶν γενῶν τὰ εἴδη). 353 Vid. nota complementaria n.o 353. 354 La crítica es unánime en reconocer en estas tres voces un ejemplo típico de la tradición gramatical, tanto, que aún se emplea como modelo de sinónimo en el diccionario Larousse en su edición de 1983 (Ferré, 2007: 85, n. 101). Cf., por ejemplo, Quint. Inst. X 1.11ss.; Don. II 373.22-23: sunt alia synonyma uel polyonyma, quae pluribus loquellis idem significant, ut terra humus, ensis mucro gladius; Explan. in Don. IV 537.27: sunt synonyma uel polyonyma, ut terra humus, ensis mucro gladius; Diom. I 323.1; Ps.Aug. Categ. 14: polyonyma sunt cum multa nomina unam rem significant, neque ulla de differentia nominum redditur ratio; ut ensis, mucro, gladio; Priscian. Inst. III 88.23.

[144]

LIBER QVARTVS

358

Rebus sua sunt verba, quae ‘naturalia’ atque etiam ‘propria’ dicimus, ut ‘lapis’, ‘lignum’ et cetera. 359 Aliena sunt, quae ratione aliqua mutuamur vel propter necessitatem vel propter decorem: propter necessitatem, ut dicimus ‘vites gemmare’, ‘laetas segetes’. Hic enim, quoniam proprium deficit, alieno

358 rebus sua] in titulo EFL4TV1 : om. M6 • rebus] quae sunt (del. V22) sua (P3) verba (del. V22) anteponit ABFP3SV21Z : QVAE REBVS SVNT VERBA SVA titulum anteponit C1, sed QVAE REBVS VERBA SVA SVNT (SINT L22L3 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp) C2L22 (s. l.) L3M1M5 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : QVAE VERBA SVA SINT. XIX titulus anteponit D2, sed QVAE REBVS VERBA SINT G (in marg. XIIII add. G2) : Qui sunt verba in (bis scriptum s. l.) titulum anteponit E, sed Quae sunt rebus verba in L4 : QVAE SVNT REBVS (s. l. P22) SVA (s. l. P22) VERBA titulum anteponit L1P2 : Quae sunt verba propria titulum anteponit M6 : Quae sunt verba in titulum anteponit P1, sed in del. P12 : Quae sunt] (del. R2) verba rebus sua titulum anteponit R1V1 : Quae verba rebus sua sint titulus anteponit T : s. l. propria add. E2 • sua sunt verba] verba sua sunt C2DGL3M1M5 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : sic Willis (vide eius praef. p. VII) • sua] s. l. propria add. L32 • sunt] s. l. rebus add. V12 : sint V2 • verba] om. C11, sed s. l. add. C12 : del. R2 : sua postponit V1 • quae] que EM1P3 • naturalia] s. l. secundum Platonem add. L12 : neutralia Z • atque] et quae C1P3 • dicimus] etiam anteponit F : d in ras. Z • et] s. l. L3 • cetera] caeteram D : caetera EFL1L2L4P1P2SV2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : reliqua L3 • 359 aliena] QVAE (que R) ALIENA (XX add. D2) titulum anteponit ABC1C2D2EFG (in marg. XV add. G2) L1L2L3L4M1M5M6P1P2P3RTV1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : ALIENA Grotius Eyssenhardt Dick • ratione] n. l. V1 • mutuamur] mirratur A : mutuantur BC1C2D2 (motuantur D1) L1L2M52P12P22P3Z Kopp e codice Grotii, secunda manu in Darmstattensi adstipulans : mutant E (var. s. l.) L4P11 : mutantur FGL3M1M51M6P21RSTV2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (‘ms. eleganter mutuantur’ in Februis) Eyssenhardt Dick : ///ntur V1 : coni. Willis, quem Ramelli Ferré et Siben secuti sunt • vel] ut B • necessitatem] n. l. V1 • vel… necessitatem] om. C1 • vel] ut BV2Z • propter] p//ropter M6 • decorem] d///em V1 • propter necessitatem] om. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, quem Kopp refutavit • necessitatem… vites] n. l. V1 • necessitatem] sic L42 (essit in ras.) : ne/essitatem R • ut] cum EFL4P1 : s. l. cum add. L32 • gemmare] gemmarae P2 • laetas] letas ABC1M1P2RV1V2 : et anteponit C1GL3M1P12P3T Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Kopp Dick • segetes] segeces L4 • hic] hinc L21P31 : hoc V11V21 • quoniam] in ras. L3 • proprium] ab anteponit L31, del. L32 • deficit… neque] n. l. V1 • deficit] defecit C2DEF (it s. l.) L32M5TV21 : verbum anteponit L3 : coni. defuit in app. Willis • alieno] aliano P11

[145]

5

LIBRO CUARTO

QUÉ

PALABRAS SON ADECUADAS PARA EXPRESAR LA REALIDAD

Las palabras adecuadas para expresar la realidad355 son las que 358 llamamos ‘naturales’ y ‘propias’, como lapis, lignum, etcétera.356 PALABRAS

IMPROPIAS

Las palabras impropias son las que tomamos prestadas de algún 359 concepto bien por necesidad, bien por elegancia de estilo:357 por necesidad, cuando decimos ‘la gemación de la vid’, ‘mieses llenas de gozo’.358 En estos casos, por tanto, como falta la palabra propia, hacemos 355 Según Ferré (2007: 86, n. 102), las cuestiones que Capela aborda en §§ 357360 (cf. §§ 509-512) se ajustan más a los comentaristas aristotélicos de época medieval. Vid., en este sentido, Boeth. Cat. 166d: videtur autem alius esse modus aequivocationis quem Aristoteles omnino non recipit. Nam sicut dicitur pes hominis, ita quoque dicitur pes navis, et pes montis, quae huiusmodi omnia secundum translationem dicuntur. Por su parte, Siben (2012: 182) considera un unicum entre las fuentes conservadas la inclusión, entre los organa uel instrumenta categoriarum siue praedicamentorum (Cassiod. Inst. II 3.9) y las categorías aristotélicas, de la distinción entre palabras empleadas en sentido literal (§ 358) y en sentido metafórico (§ 359). 356 Cf. § 509, Cic. De orat. III 149 (ergo utimur verbis aut iis, quae propria sunt et certa quasi vocabula rerum, paene una nata cum rebus ipsis) y Aug. Doctr. christ. I 2 (proprie autem nunc res appellaui, quae non ad significandum aliquid adhibentur, sicuti est lignum lapis pecus atque huiusmodi cetera). 357 Hemos traducido aliena por «impropias» siguiendo el modelo de Cicerón y para ajustarnos lo más posible al texto latino. No obstante, como se verá, en este epígrafe Capela introduce unas consideraciones acerca de las palabras empleadas en sentido figurado o metafórico. Vid. § 512, epígrafe en el que Capela trata este tipo de palabras. Ferré (2007: 86, n. 103), empero, estima que las consideraciones aquí aportadas por nuestro autor y, sobre todo, los ejemplos remontan a Cicerón (Orat. 80-81 y De orat. III 155-156). Cf. Quint. Inst. VIII 6.5-6. 358 Las expresiones aquí empleadas son modismos latinos cotidianos usados, como hace Cicerón (Orat. 80-81), en el folklore regional. Capela volverá a hablar en § 512 de la necesidad, motivada por la inopia, de recurrir a palabras en sentido metafórico. En este sentido, cf. Cic. De orat. III 155 (tertius ille modus transferendi verbi late patet, quem necessitas genuit inopia coacta et angustiis […] verbi translatio instituta est inopiae causa), Quint. Inst. VIII 6.6 (id facimus, aut quia necesse est aut quia significantius) y Iul. Vict. XX 34-35 (nam ‘gemmare vites’, ‘luxuriare messem’, ‘laetas segetes’ etiam rustici dicunt). No obstante, estos ejemplos presentan pequeñas uariationes entre los autores retóricos antiguos y tardoantiguos. Sobre estas expresiones, vid. Remigio (ad loc.).

[145]

LIBER QVARTVS

usi sumus, neque enim aut vites aliud quam ‘gemmare’, aut segetes aliud quam ‘laetas’ possumus dicere. Propter decorem autem dicimus ‘fluctuare segetes’, possumus enim aliud ‘moveri’ dicere, sed quoniam ornatum non est, alieno utimur. 360 Aliena verba tribus modis fiunt, aut per similitudinem aut per contrarium aut per differentiam. Per similitudinem, ut sunt quae in Grammaticae tropis numerantur, ut hoc ipsum, quod dixi, ‘fluctuare segetes’: ex hoc genere sunt etiam illa, quae ex toto partem aut ex

usi] ussi D • sumus] simus L4 • aut] n. l. V1 • vites] vit/s V1 • aliud quam] L32 (in marg.) • aliud] al//d V1 • quam] quem P31 • gemmare] gemare A : gema//re R • aut] n. l. V1 • segetes] segites D • aliud] om. C2DL31M1 : al//d V1 • laetas] letas BC2L2M1P3RV2 • dicere] sic L42 • decorem] dec//em V1 : decorum Grotius (coni. aliud, ut moveri in not., et ‘error ex syllaba repetita’ in Februis) Dick : sic Kopp e codicibus Monacensi (F), Darmstattensi et Reichenauensi • autem] del. D : n. l. V1 • enim] etiam EFL3L4P1T • aliud] sic L32 (luce clarius) : aliqua L4, sed aliqua ut P11 : aliut M1, sed ali//ut P12 : s. l. verbum add. P32 : uncis male includit Willis pro temere repetitum, quem Ramelli sequitur • moveri] ut anteponit L4 Kopp e codice Grotiano • dicere] in ras. et re s. l. L3 • sed… utimur] om. D • ornatum non est] del. V12V22 • ornatum non] ornatum//non L2 • non] om. F1P31 • alieno utimur] alieno//utitur V2 • alieno] alieno// L1 • utimur] non anteponit AM6 : utitur ABFL2L4M6P11P21RSZ : uti//r V1 • 360 aliena] QVOD (quot BEFL2L4P22TV22Z d in ras. L1 QV// V1) MODIS (//DIS V1) ALIENA (ALI/NA V1) VERBA (om. L1) FIANT (FIVNT C1P11 sint R2 FINIANT Z) (XXI add. D2) titulum anteponit ABC1D2EFL1L2L4M6P1P2P3R1TV1V21Z : QVOD (QVOT M5 Vicentina Mutinensis Lugdunensis Grotius Kopp) MODIS SINT (sunt Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Grotius) ALIENA titulum anteponit C2M5 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed QVOT (QVOD L32) MODIS ALIENA SINT G (in marg. XVI add. G2) L32 (s. l., sed aliena sunt verba L33) M1 : ALIENA Grotius Eyssenhardt Dick • tribus… fiunt] fiunt tribus modis M6 • tribus] III D : in ras. P3 • fiunt] fiant L21 : fi/nt V1 • similitudinem] similitudines D2L3P2R2 • contrarium] contraria ABD2 (contrariam D1) FL2L3L4M1M6SV2Z Eyssenhardt : sic P12 : contrariam P21 • per] om. ABFL4P11P2P3R1SV11V21Z • differentiam] differentia ABEFL4R1SV21Z : differentias D2L3M1R2V12 Eyssenhardt : sic P12 : differenciam P3 • similitudinem] similitudines D2L3M1M52R2V12 • quae] que P3 : om. V21 • Grammaticae tropis] Grammaticae//tropis V1V2 • Grammaticae] Grammatice AP3, sed Grammatica V21 : s. l. artis add. P22 : Gramaticae S • tropis] in anteponit AP21 (del. P22) R1 (del. R2) : s. l. bis scriptum E2 : sic P12 • numerantur] nomerantur B1 : numeran//r V1 • ut hoc] n. l. V1 • ut] est postponit D • dixi] dixit AEFP1R1T • flucturare segetes] segetes flucturare L3 • segetes] segetem C2 : segites D • ex] et FL31 : om. L21 : s. l. var. in add. P22T2 • hoc] in anteponit L31, sed del. L32 • genere sunt] n. l. V1 • toto… ex] om. F • partem] part//em V1 • aut… parte] in marg. R2 • aut ex] n. l. V1 • aut] et D

[146]

5

LIBRO CUARTO

uso de una impropia,359 pues no podemos decir otra cosa de las vides más que ‘se cubren de gemas’ o de las mieses más que ‘están llenas de gozo’. Por elegancia de estilo,360 en cambio, decimos ‘el vaivén de la cosecha’, pues podemos decir que algo ‘se mueve’,361 pero, como no es elegante, usamos una palabra impropia. CUÁNTAS

MODALIDADES HAY DE PALABRAS IMPROPIAS

Las palabras impropias se dan en tres modalidades: por similitud, 360 por oposición o por diferencia.362 Por similitud, por ejemplo, son las que se incluyen en los tropos de la Gramática, como este mismo que he mencionado, ‘el vaivén de la cosecha’:363 son también de este tipo 359 Por oposición a aquellas palabras propria o sua, Capela trata ahora las palabras impropria o aliena. Estas conforman en Retórica una catacresis, «la designación de algo que carece de nombre especial por medio de una palabra empleada en un sentido metafórico» (DRAE). 360 Cf., de nuevo, § 512 (decoris vero, ut ‘bellum subito exarsit’, cum potuerit dici ‘exstitit’), Cic. De orat. III 152 (tria sunt igitur in verbo simplici, quae orator adferat ad inlustrandam atque exornandam orationem: aut inusitatum verbum aut novatum aut translatum) y 155 (verbi translatio instituta est […] frequentata delectationis) y Quint. Inst. VIII 6.6 (id facimus […] ut dixi, quia decentius). 361 Cf. Quint. Inst. VIII 6.5: transfertur ergo nomen aut verbum ex eo loco, in quo proprium est, in eum, in quo aut proprium deest aut translatum proprio melius est. Hemos seguido a Siben en la interpretación de aliud como sujeto lógico de moveri. Aceptando por ThlL I 1629.71, además, que adquiere un valor sustantivado, discrepamos con Willis en su edición. 362 En palabras de Ferré (2007: 86, n. 109), la noción descrita en este epígrafe parece ser «l’impropiété». 363 Sobre esta modalidad, cf. Cic. De orat. III 157 (similitudinis est ad verbum unum contracta brevitas, quod verbum in alieno loco tamquam in suo positum, si agnoscitur, delectat; si simile nihil habet, repudiatur […] omnia fere, quo essent clariora, translatis per similitudinem verbis dicta sunt) y Orat. 92 (translata dico, ut saepe iam, quae per similitudinem ab alia re aut suavitatis aut inopiae causa transferuntur). Como muy bien observa Stahl (1977: 117, n. 48), la estructura y contenido de este párrafo mantiene estrechas correspondencias con el tratamiento que sobre la materia hace Agustín. Así, mientras que en Capela se lee per similitudinem […] ut verborum habeant propinquitatem […] per contrarium […] per differentiam, en Agustín se registra vocabulum translatam […] similitudine […] quadam vicinitate […] hinc progressio […] usque ad contrarium (Dial. 6). Ferré (2007: 87, n. 110), por su parte, reconoce en estas líneas el tropo de la metáfora.

[146]

LIBER QVARTVS

parte totum significant in hunc modum, ut decenter verborum habeant propinquitatem; haec enim similitudinis genere placuit includi. Per contrarium verba dicuntur, quando contra quam dicimus accipiuntur, ut ‘Parcas’ dicimus Fata, cum ‘non parcant’, et ‘lucum’, cum ‘non luceat’. Hoc grammatici κατ’ ἀντίφρασιν vocant. Per differentiam aliena verba sunt, cum sine ulla ratione ex aliis assumuntur, ut si hominem

parte] parto M1 • significant] significam Z1 • hunc modum] hunc mo n. l. V1 • modum] mundum L21 • decenter] decentur A : decentem BC1C2EP1 Willis (coni.), quem Ramelli sequitur : sic L42 • verborum habeant] habeant verborum C1C2M5V1 • habeant] habebant A • haec] hec P3 • enim] om. P11S • contrarium] contraria D2GM1V22 : contrariam R2 • quam dicimus] quam//dicimus L2 • quam] quod C1D1L12P22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (coni. quam in Februis) Dick : sic Kopp e codicibus Monacensibus (C et F) et Darmstattensi • accipiuntur] qua postponit V21, sed del. V22 • Parcas] c in ras. C1 • Fata] Facta L21P21R1V21 • cum] quum Kopp • parcant] percant B1 • et] in ras. L2 • cum] quum Kopp • luceat] luceant L1 • grammatici] grammattici C11 : -i in ras. P3 • κατ’ ἀντίφρασιν] cata (n. l. V1) antifrasin ABC1GL1M6P12 (cata antifrasint P11) P2RTV1V2Z, sed cata antifrasis EFL4P3 (c in ras.) : ΚΑΤΑ ΑΝΤΙΦΡΑϹΙΝ C2L3M1 : κατὰ ἀντὶ φρασσυν D, sed κατὰ ἀντίφρασιν M5 Dick Ferré Siben : cata anti frasin L2 : cata antifrasim S : in marg. glossa Parcae quod nemini parcant, Lucus quod non luceat, κατ’ἀντίφρασιν add. Vicentina : καταντίφρασιν Mutinensis Basileensis Lugdunensis : κατ’ἀντίφραcιν Eyssenhardt • differentiam] differentias C2D2L3M1M5P1R2 V12 : iff in ras. P2 : differenciam P3 : differentia R1 : s. l. ex hisdem// secundum naturam add. V12 • aliena] aliea A : aliaena L2 • cum] quum Kopp • sine] in ras. L3 : sive Lugdunensis • ulla] aliqua D • ratione] racione P3 • ex aliis] sic D2 : aexaliis L2 • ex] ab M1R2 • aliis] alii R1 • assumuntur] assummuntur C2P1Z Vicentina Mutinensis : asseruntur F2 : assumiuntur T • ut si] utsi L2 • si] om. V11 : sibi Vulcanius

[147]

5

LIBRO CUARTO

aquellas que designan, en esta modalidad, la parte por el todo o el todo por la parte, de tal manera que mantienen adecuadamente una estrecha relación entre las palabras;364 se ha resuelto, pues, que estas se incluyan en el tipo de la similitud. Las palabras son dichas por oposición cuando se entienden en sentido contrario a lo que decimos, por ejemplo, llamamos ‘Parcas’ a los Hados cuando ‘no tienen piedad’,365 y ‘bosque sagrado’ cuando ‘no es luminoso’.366 Los gramáticos llaman a esto κατ’ἀντίφρασιν.367 Las palabras son impropias 364 Es decir, la sinécdoque y la metonimia. Cf. § 512; Cic. De orat. III 167 (ne illa quidem traductio atque immutatio in verbo quandam fabricationem habet sed in oratione; cui sunt finitima illa minus ornata, sed tamen non ignoranda, cum intellegi volumus aliquid aut ex parte totum, ut pro aedificiis cum parietes aut tecta dicimus; aut ex toto partem, ut cum unam turmam equitatum populi Romani dicimus); Aug. Dial. 6 (vel a parte totum, ut mucronis nomine, quae summa pars gladii est, gladium vocamus -vel a toto pars, ut capillus quasi capitis pilus); y, en fin, Aug. Anim. I 17.28 (si autem illud est verum, quod totus homo ex toto homine propagatur, id est corpus, anima et spiritus, ibi proprie dictum est in quo omnes homines peccauerunt, hic autem tropice ex uno sanguine totum significatur a parte, id est totus homo, qui ex anima constat et carne, uel potius, ut iste amat loqui, ex anima et spiritu et carne. Nam et ex parte totum et ex toto partem diuina eloquia significare consuerunt). 365 Las Parcae romanas son las divinidades del destino asociadas a las Moiras griegas, de las que asimilaron casi todos sus atributos. Como estas, son representadas como hilanderas, limitando a capricho la vida de los hombres. Estas tres hermanas presidían, respectivamente, el nacimiento, el matrimonio y la muerte. Había tres estatuas de ellas en el Foro, conocidas comúnmente como Tria Fata, «los tres Destinos» (fatum, propiamente, es «la inmutabe voluntad de los dioses»). Según Ernout-Meillet (2001: s.u.), Parcae es una palabra latina con la misma raíz que pario («dar a luz») y no tiene nada en común con parco. Holtz (1981: 111) justifica el empleo de Parcae como ejemplo de antífrasis por tratarse de una práctica común en las escuelas griegas para explicar el nombre de Εὐμενίδες. Vid. Quint. Inst. I 6.34; Aug. Dial. 6. 366 Vid. nota complementaria n.o 366. 367 En cuanto a la expresión κατ’ἀντίφρασιν, según ThlL II 173.15-29, no existe una traducción propia en lengua latina, ya que en las fuentes se registra bien la forma griega, bien una transliteración. Vid., por ejemplo, Serv. Aen. I 22 (et dictae sunt parcae κατ’ἀντίφρασιν, quod nulli parcant, sicut lucus a non lucendo) y Aug. Dial. 6 (ad contrarium. Nam lucus eo dictus putatur quod minime luceat) y Doctr. christ. III 29 (antiphrasis vero, ut contraria significet, non uoce pronuntiantis efficitur, sed aut verba habet sua, quorum origo e contrario est, sicut appellatur lucus, quod minime luceat). Los gramáticos también dedicaron unas líneas al estudio de este tropo: Charis. I 276.13; Don. IV 402.3; Cleon. V 18.36; Pomp. Gramm. V 228.20, 259.39, 311.2; y Sacerd. IV 462.11. Vid., además, Isid. Etym. I 37.24.

[147]

LIBER QVARTVS

neque corpore durum neque ingenio stolidum ‘lapidem’ dicamus. Sed his uti non convenit; stultum est enim aut nihil significantia aut nimis aliena proferre. Propriis autem, similibus et contrariis uti fas est. 361 Antequam de substantia dicam, quaedam docenda sunt. Omne quicquid dicimus aut subiectum est, aut de subiecto, aut in subiecto,

neque… dicamus] def. R • ingenio stolidum] ingenios tolli dum A • lapidem] lapides A : lapideum D1 • dicamus] dicimus A • his] is A : om. L41 • non… nimis] def. R • convenit] conveniunt EFL4 • est enim] enim est Lugdunensis • nihil] nichil EL12 (s. l.) L4M6 : nil L3 • significantia] verba postponit ABC1C2DEFGL3L4M1M5 M6P1P2P3STV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick : signifacantia M51 : significancia P3 : sic V12 • aliena] s. l. verba add. V12 • proferre… contrariis] def. R • proferre] proferri P3 • propriis] proprius L11 • similibus et contrariis] et contrariis (s. l. C22) et similibus C2 • similibus] et anteponit C1D2 (s. l.) GL3M1M5M6P1P22 (s. l.) T2 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick • et… est] in calce add. C1 : om. M51 • contrariis] de anteponit FL4 • fas] phas Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • 361 antequam… sunt] def. R : uncis includit et del. in app. Eyssenhardt • antequam] QVID SIT SVBSTANTIA (sed in marg. XVII add. G2 et XXII add. D2) titulum anteponit ABC1 (SVB STAN TIA) C2 (SVB STAN TIA) D2EFGL21L4M1M5P1P2P3R (substan///) TV1V2 (sit//subst.) Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt : DE SVBSTANTIA titulum anteponit L12L22 (in marg.) L3M6, sed in marg. bis scriptum L13 • de substantia] de hac ABC1C2DEFGL1L2L3M1M5M6P1P2P3 STV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp (‘hinc apparet inscriptiones in codicibus Anglicis perperam omissas revera ab ipsius Martiani manu profectas esse’ adnotat) Eyssenhardt, sed de ac L4 : coni. de substantia Dick (1978, p. 166) • substantia] VEL οὐσία postponit T2 • dicam] dicimus Pauli (p. 190) • quaedam… inseparabiliter] om. D1 • quaedam] quae D1 : quedam EL4 • docenda] dicenda D : docentia M1 • quicquid] quidquid Kopp Pauli (p. 190) • aut… in subiecto] def. R • subiectum] subiecto M11 • aut de… in subiecto] in ras. P3 • aut de subiecto] om. V11 • de subiecto] est postponit EFL2L4M1M5P1P2P3 (in ras.) T • de] in AC1P1P2V21 • aut] et S • in subiecto] est postponit ABL1V21Z Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • in] de AC1EP1P2V2 • subiecto] sub in ras. C1 • aut de… in subiecto] om. AC1E1L4M1 M51P1P2P31STV2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : del. G2 • aut de subiecto] in ras. C2 • et in subiecto] om. M6V11

[148]

5

LIBRO CUARTO

por diferencia cuando, sin motivo alguno, son tomadas por otras, por ejemplo, si a un hombre que no es robusto de cuerpo ni obtuso de mente lo llamamos ‘piedra’.368 No es conveniente, sin embargo, usar estas palabras; pues es estúpido proferir palabras que no aportan ningún significado o que son demasiado impropias.369 Es lícito, por el contrario, hacer uso de palabras propias, similares y contrarias. SOBRE

LA SUSTANCIA

Antes de hablar de la sustancia, hay que explicar algunas cosas.370 361 Todo lo que decimos371 o es un sujeto, o lo decimos acerca de un

368 Que lapis simboliza la estupidez es algo que remonta a Plauto (Mil. 236; Mer. III 632). Cf. Aug. In evang. Ioh. 9.16: lapides dicens omnes gentes, non propter firmitatem, sicut lapis dictus est quem reprobaverunt aedificantes, sed propter stoliditatem et duritiam stultitiae, quia eis quos adorabant similes facti erant. 369 Cf. Cic. De orat. III 157: ea transferri oportet quae aut clariorem faciunt rem. 370 La exposición de Dialéctica desde aquí hasta § 387 se basa, sobre todo, en las Categorías aristotélicas. No obstante, la crítica está de acuerdo en considerar que Capela pudo, más bien, seguir la versión de algún comentarista y no el texto original del Estagirita (Stahl, 1977: 118, n. 51; Minio-Paluello, 1945: 66), si bien es cierto que algunos pasajes de estos epígrafes de Las nupcias han sido interpretados como traducción literal del griego. Siben (2012: 185), por su parte, ve en esta primera oración del epígrafe una fórmula de paso con la que Capela anuncia el final de la primera parte de la sección de loquendo y el inicio de la que trata las categorías aristotélicas. 371 También Aristóteles ofrece unas aclaraciones previas a lo que se dice del sujeto y lo que está en el sujeto (καθ’ ὑποκειμένου λέγεται, ἐν ὑποκειμένῳ ἐστιν; cf. Botter, 2011: 56-63), para él algo propio de las cosas que son (τῶν ὄντων). El Estagirita habla de lo que se dice en combinación y sin ella en Cat. 1a16 (τὰ μὲν κατὰ συμπλοκὴν λέγεται, τὰ δὲ ἄνευ συμπλοκῆς; cf. Botter, 2011: 52-55), explicando que pertenece a las cosas que se dicen (τῶν λεγομένων). Lo que se dice en combinación tiene una estructura ontológica correspondiente a aquellas dos modalidades predicativas —lo que se dice de un sujeto y lo que está en un sujeto— de las que, a su vez, derivan otras dos determinaciones. Dicho de una manera más simple, Aristóteles diferencia el plano del lenguaje del de contenido real de los términos (Pesce, 1966: 24, n. 4). Vid. Ackrill (1963: 75). Sea como fuere, subiectum resulta ser, una vez más, un calco del griego, en este caso de ὑποκείμενον (ὑποκείμενον), es decir, lo que es puesto como base capaz de recibir los accidentes. Por eso también define la sustancia como «lo que está por debajo y sostiene a los accidentes».

[148]

LIBER QVARTVS

aut de subiecto et in subiecto. ‘Subiectum’ est prima substantia, quod ipsum nulli accidit alii inseparabiliter, ei tamen alia accidunt, ut ‘Cicero’ (non nomen, sed quod eo nomine significatur). ‘De subiecto’ est quod de ipso subiecto dicitur et dat ei et definitionem suam et nomen, ut homo; nam et ‘homo’ Cicero est et ‘animal rationale mortale’. Ita et nomen et definitio, quae est de subiecto, eidem subiecto accessit; ideoque hoc, quod de subiecto dicitur, in generibus vel in formis 362 invenitur. ‘In subiecto’ est quod neque nomen neque definitionem et] aut F : //et L1 • subiectum] in marg. subiectum quid anteponit Vicentina : SVBIECTVM Eyssenhardt Dick : in app. coni. subiectum est prima Dick (ibid.) et ‘cf. Aristot. Categ. 2, 2 et infra l. 18 sqq.’ explicabat • substantia… alii] def. R • substantia] -a in ras. D : substancia P3 • ipsum] ipsi C11 • accidit] accedit C11L1V11 : accidunt V22 • inseparabiliter] ar in ras. D : n s. l. L3 : in calce glossam videntur haec verba redundare add. Vicentina • ei tamen] etiam A • ei] et// C12, sed et M6P2 Lugdunensis : s. l. primae substantiae add. L12 : om. V21 • accidunt… nomen] def. R • accidunt] acidunt A, sed accedunt C11L1 : s. l. sunt inseparabiliter add. L12 • Cicero] est postponit AC2DEFL2L3L4M1M5M6P1P2P3STZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • non] om. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • nomen] s. l. sonus add. L12 • nomine] s. l. glossa est substantiae superficies epiphaniae add. L12 : nomini L4P11 : nomen R • significatur] s. l. aut add. C22 : significat Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • de… de] def. R • de subiecto] et anteponit D2 : aut anteponit M5 : in marg. de subiecto quid add. Vicentina : DE SVBIECTO Eyssenhardt • ei] subiecto postponit L12 (s. l.) P32 (s. l.) • et] om. DL3M51 : del. L22 • definitionem] diffinitionem C1DGL1L3M1M5M6S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed difinitionem P12 : definicionem P3 • et nomen… nam] def. R • et] ut T • est] om. ABC1C2D1EFL1L21L4M5M6P1P21P3RSTV11V2Z Eyssenhardt Dick Willis, quem Ramelli sequitur, Ferré Siben • et] est RV2 • animal] sic D2 • rationale] racionale P3 : ratione V1 • mortale] s. l. Cicero add. T2 • ita] ata A : om. P3 • et nomen et] def. R • definitio] diffinitio C1DL1L3M1M5M6S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed difinitio P12 : definicio C2 : //finitio R • quae] in ras. C2 • de] om. B1 • hoc… de] def. R • quod] non anteponit D • dicitur] s. l. animal add. T2 • in generibus] ingeneribus Z • vel] ut B : ver R1 • in] om. C2 • formis] s. l. homo add. T2 • 362 in subiecto] QVID (QVOD E1) SIT (add. C1D2L4R) IN SVBIECTO (XXIII add. D2) titulum anteponit ABC1D2 (in marg. subiectum in se add.) EFL1 (in marg.) L2 L32 (in marg.) L4M52M6P1P2P3RT2V1V2Z : aut anteponit C2 : in marg. in subiecto quid add. Vicentina : IN SVBIECTO Eyssenhardt Dick • in] I n L1 • subiecto est] sic L22 (s. l.) • neque nomen] om. F • nomen neque] om. E • definitionem] diffinitionem C1DGL1L3M1M5 M6S Vicentina Mutinensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed difinitionem P11 (deffinitionem P12V12) : definicionem C2 : diffinicionem P3 : diffinitiovem Basileensis (per errorem typographicum)

[149]

5

LIBRO CUARTO

sujeto, o está en un sujeto o lo decimos acerca de un sujeto y está en un sujeto.372 El ‘sujeto’ es la sustancia primera porque373 él mismo no es inseparablemente374 accidente de ningún otro, si bien de él otros son accidentes,375 por ejemplo, ‘Cicerón’ (no el nombre, sino lo que se da a entender con este nombre).376 ‘Acerca de un sujeto’ es lo que se dice del propio sujeto377 y le da tanto su definición como su nombre, por ejemplo, ‘hombre’;378 en efecto, Cicerón es no solo ‘hombre’ sino también ‘animal racional mortal’. Así pues, el nombre y la definición, que es lo que se dice acerca del sujeto, han sido accidentes del propio sujeto; y por eso, lo que se dice acerca del sujeto, se encuentra en los géneros y en las especies.379 ‘En el sujeto’ es lo que 362

372 Según Stahl (1977: 118, n. 53), las cuatro «categorías» de Capela son: sujetos, esto es, tipos en la categoría de sustancia; especies y géneros en la categoría de sustancia; tipos en las otras categorías; y especies y géneros en las otras categorías. 373 Para Stahl (1977: 119, n. 54), estas palabras, probablemente una glosa, echan a perder la exposición. 374 Vid. § 364. Cf. Arist. Cat. 1a24: ἐν ὑποκειμένῳ δὲ λέγω ὃ ἔν τινι μὴ ὡς μέρος ὑπάρχον ἀδύνατον χωρὶς εἶναι τοῦ ἐν ᾧ ἐστίν. 375 A diferencia de nuestra versión, Ferré (2007: 87, n. 119) interpreta el neutro plural alia relacionado con el ser, para lo cual aporta las referencias de Ps.Aug. Categ. 31 (ex his igitur quae sunt, alia…) y de Arist. Cat. 1a20 (τῶν ὄντων τὰ μὲν). Sobre la noción de sujeto, vid. Guzmán (2002). 376 He aquí una alusión al individuum de epígrafes anteriores. Cf. Arist. Cat. 1b35: τὰ δὲ οὔτε ἐν ὑποκειμένῳ ἐστὶν οὔτε καθ’ ὑποκειμένου λέγεται, οἷον ὁ τὶς ἄνθρωπος ἢ ὁ τὶς ἵππος, οὐδὲν γὰρ τῶν τοιούτων οὔτε ἐν ὑποκειμένῳ ἐστὶν οὔτε καθ’ ὑποκειμένου λέγεται (cf. Botter, 2011: 63-74). 377 Cf. Arist. Cat. 1a20-23: τῶν ὄντων τὰ μὲν καθ’ ὑποκειμένου τινὸς λέγεται, ἐν ὑποκειμένῳ δὲ οὐδενί ἐστιν, οἷον ἄνθρωπος καθ’ ὑποκειμένου μὲν λέγεται τοῦ τινὸς ἀνθρώπου, ἐν ὑποκειμένῳ δὲ οὐδενί ἐστιν. Así, lo que se dice de un sujeto y no está en un sujeto son las sustancias universales o segundas. Aristóteles llama «primera» al sujeto individual, que no puede ser nombrado, sino que ha de ser señalado; y «segunda», a la definición de la primera, que corresponde a ella y a todos los entes de su clase, siendo su nombre y su concepto. 378 Cf. Arist. Cat. 2a19: ϕανερὸν δὲ ἐκ τῶν εἰρημένων ὅτι τῶν καθ’ ὑποκειμένου λεγομένων ἀναγκαῖον καὶ τοὔνομα καὶ τὸν λόγον κατηγορεῖσθαι τοῦ ὑποκειμένου (cf. Masi, 2011: 103-105). Cf. § 345. 379 Vid. nota complementaria n.o 379.

[149]

LIBER QVARTVS

dat subiecto, sed in ipso subiecto ita esse intellegitur, ut sine eo esse non possit, ut ‘rhetorica’: nam nec nomen eius potest subiectum recipere nec definitionem. Neque enim aut rhetorica Cicero aut bene dicendi scientia Cicero, sed in eo esse intellegitur, cum id ipse vocari non possit. ‘De subiecto et in subiecto’ est quod alii de subiecto, alii sed… subiecto] om. S • ipso] om. A • esse] om. AV21 • intellegitur] intelligitur C1C2D L1L3P32 (intel in ras.) S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : sic L22 • ut sine] sic L22 • ut] aut P31 : in Lugdunensis • esse… possit] non possit esse (s. l. R2) C2DL32M1R • esse non] om. P11 • possit] posse L42 • rhetorica] ethorica A1 : rethorica BC1DEFGL11L21L3L4M1M6P1P2P3TV1V21, sed ret/orica L22 : retorica V22 • nam… rhetorica] om. P31, sed in marg. P32 • nam] om. M1 : n in ras. Z • nec] neque DS • potest...recipere] subiectum recipere potest C2M5 • recipere] sic L22 : accipere M6 • definitionem] sic C22L22 : diffinitionem C1DL1L3M5M1M6P3S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed difinitionem P12 • enim] est postponit D : s. l. idum add. L12 • aut] om. L1M51 • rhetorica] rethorica ABC1DE FGL11L21L3L4 M1M6P1P2TV1V2, sed ret/orica L22 : s. l. est add. L22 : retorica P3 • Cicero] s. l. est add. L32P22 • bene dicendi] benedicendi AC1C22DEFL1L2L3L4M1M5 P1P2RSTV1V2Z Vulcanius Grotius • scientia] sientia P11 : sciencia P3 • Cicero] s. l. est add. P22V12 • sed] om. ABC1C2DEFL1L2L3L4M5M6P1P2P3R1STV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Eyssenhardt Dick Willis, quem Ramelli sequitur, Ferré Siben • esse intellegitur] tamen (add. C22) esse intellegitur C2 • esse] autem ABC1D EFL1L2L3L4 P1P2R1 (del. R2) STV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Eyssenhardt Dick Willis, quem Ramelli sequitur, Ferré Siben : scriptum post intellegitur P32 (s. l.) • intellegitur] intelleguntur AL21R1TV1 : intelligitur C1DL1L3P1P3R2S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : intelliguntur EFL4P21 Kopp : intelligi//tur V2 • cum] quum Kopp • ipse vocari] ipse//vocari P3 • ipse] ipso A : post spatium del. P3 • vocari] s. l. Cicero add. T2 • de… subiecto] om. D1 • de… quod] om. Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • de subiecto… est] titulum add. AEFL4P2P3RT • de… in subiecto] //de subiecto// et (in ras.) in subiecto (i s. l.) L2 : IN SVBIECTO ET DE SVBIECTO titulum add. M1 : titulum M6Z Dick : om. S • de subiecto] QVID (SIT L41, sed DE L42) titulum anteponit ABDEFL3L4M1M6P2RTV1V2Z, sed quid// P32 : QVID DE SVBIECTO ET IN SVBIECTO (XXIIII add. in marg. D2) (EST P1) titulum anteponit C1C2 D2 (in marg.) L1L22M5 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : aliud anteponit G • de] e R • et in subiecto] om. P31 • et] est G • in subiecto] aliud anteponit G : QVID titulum anteponit M6 • est… alii] om. G • est quod alii] QVod aliud est S • est] in titulo in marg. D : om. M1M6Z : putans add. Willis, quem Ramelli sequitur • quod… ut] om. C1L1 • quod… est] om. L2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • quod] om. L3M1 : quod aliud est subiectum postponit M6 : quid P11V21, sed del. P12V22 : del. R2 : sic V12 • alii] aliud ABDEFL3L4M1M6P11 (del. P12) P2P31 (del. P32 et est l. v. postponit) RTV12 (del. V12) Z Vulcanius Grotius Kopp (hic § 362 incipit) Eyssenhardt Ferré Siben : est postponit B2 (s. l.) Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : aliut V2 • de subiecto] in ras. P3 : est postponit P3Z • alii] aliud ABDEFM1M6P11 (del. P12) P2RSTV11

[150]

5

LIBRO CUARTO

no da ni nombre ni definición al sujeto,380 sino que se entiende que está en el propio sujeto de manera tal que, sin él,381 no es posible existir, por ejemplo, ‘retórica’:382 un sujeto, pues, no puede tomar ni su nombre ni su definición.383 En efecto, Cicerón no es retórica ni Cicerón es el arte de hablar bien, pero se entiende que está en él aunque él no pueda ser llamado así. ‘Acerca de un sujeto y en un

380 Según Sthal (1977: 119, n. 56), esto contradice la posibilidad concebida por Aristóteles en Cat. 1a28-1b8. 381 Capela omite la última condición de Aristóteles según la cual lo que está «en el sujeto» no debe ser «una parte» del sujeto. De hecho, el ejemplo propuesto por nuestro autor no aparece ni se corresponde a ninguno aristotélico. 382 Cf. Arist. Cat. 1a23-1b2: τὰ δὲ ἐν ὑποκειμένῳ μέν ἐστι, καθ’ ὑποκειμένου δὲ οὐδενὸς λέγεται […] οἷον ἡ τὶς γραμματικὴ ἐν ὑποκειμένῳ μέν ἐστι τῇ ψυχῇ, καθ’ ὑποκειμένου δὲ οὐδενὸς λέγεται. En este pasaje Capela quiere decir que se predica como inherente al sujeto, pero no es dicho del sujeto ni del accidente en particular, una noción que ya en la fuente griega es bastante compleja. Así, de los ejemplos aristotélicos Capela respeta el relacionado con la naturaleza psíquica, obviando el que tiene que ver con la naturaleza física. Para el carácter ontológico del accidente en particular, vid. Owen (1965), Frede (1987) y Botter (2011). 383 Cf. Arist. Cat. 2a27-29: τῶν δ’ ἐν ὑποκειμένῳ ὄντων ἐπὶ μὲν τῶν πλείστων οὔτε τοὔνομα οὔτε ὁ λόγος κατηγορεῖται τοῦ ὑποκειμένου (cf. Masi, 2011: 103-105).

[150]

LIBER QVARTVS

in subiecto est, ut ‘disciplina’; nam eadem rhetoricae de subiecto est, Ciceroni in subiecto. Prima ergo substantia subiectum est, secunda, quae de ipsa prima dicitur, ut sit ‘Cicero’ prima substantia, ‘homo’ et ‘animal’ secunda. Iam in subiecto omnes consequentes praedicationes esse intelleguntur, itaque de singulis videamus. 363 Qualitas est secundum quam dicimus quale est, ut ‘candor’, et ex hoc intellegi licet et qualitatem in subiecto esse, cum candor necessario (del. V12) Z Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Ferré Siben : et L3P12 (s. l.) : aliut L4V21 (del. V22) : om. P3 : in marg. in subiecto est add. R2 • in subiecto est] bis scriptum M1 • in subiecto] //de (in ras.) subiecto et anteponit P3 : et in subiecto est postponit Vulcanius Grotius Kopp, sed in subiecto est Eyssenhardt • in] et anteponit V12V22 • est ut… in subiecto] subiectum est Cicero, de subiecto homo, in subiecto est disciplina. Nam eadem disciplina rethoricae de subiecto est in subiecto Cicerone M6 • est] del. F2 : om. Z Eyssenhardt • ut] om. ABD1EFGL21L4M1P2P3RSTV1V21Z Eyssenhardt : del. P12 : putans add. Willis, quem Ramelli sequitur • disciplina] in marg. in subiecto est add. B2F2 : disci//plina D : displina V11 : in subiecto est anteponit Z • rhetoricae de subiecto] coni. Rhetoricae Grotius in Februis • rhetoricae] rethoricae AB (e in ras.) C1C2EF1L1L21L3L42M1P1P2P3TV1, sed ret/oricae L22 : rethorice D : rethorica/ F2 : rethorica GV2, sed rhetorica R2S Vulcanius • de subiecto] del. F2R2 : om. GM1 • est... subiecto] Ciceroni in subiecto est D : in subiecto Ciceroni est GM1 : in subiecto est Ciceroni R2 • Ciceroni] Cicerone F2 : et postponit P1 : enim anteponit S • in subiecto] est postponit L31, sed del. L32 • prima] in marg. prima secunda substantia add. Vicentina • ergo] igitur GM1 • substantia] substancia P3 • subiectum] //subiectum P3 : est anteponit P31, sed del. P32 • quae] que P3 • de ipsa] de//ipsa G • de] om. V11 • ipsa] in marg. glossa videtur deesse ei add. Vicentina • prima] pri//ma M6 • dicitur] sic V12 • sit Cicero] sicero L21L31 • sit] si ABDEFL4M1STV11V2Z Ferré • prima] pima P11 • substantia] est postponit DE2 (s. l.) L4P22 (s. l.) • secunda] s. l. est add. P22 • iam] nam C1L1P2 • in] om. A • subiecto] in ras. C1 : sic L22 • consequentes… esse] praedicationes esse consequentes C22 • praedicationes] praedicationis P11 : predicaciones P3 • intelleguntur] intelliguntur C1DL1P3S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • itaque] sic L22 • 363 qualitas] QVID (SIT C2D2L4P22) QVALITAS (in marg. XVIII add. G2 et XXV D2) titulum anteponit ABC1C2D2E FGL1L21 (in marg. bis scriptum L22) L4M1M5M6P1P2P3RTV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp (cum interrogatione), quem Eyssenhardt sequitur • secundum] sed L21 • dicimus] dici in ras. C1 : quarum est postponit L11, sed del. L12 : coni. dicimur Ferré legens §363 • quale] et cuale l. v. Z1 : coni. quales Ferré legens §363, quem Siben refutavit • candor] quale est postponit F • et ex] ex et P12 • et] om. C1M6P3 • hoc intellegi] om. P31 • hoc] ho R1 • intellegi] intelligitur C1 : intelligi DL1L3 (ligi in ras.) S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp, sed intelegi P11 • licet] om. C1 : in ras. L3 • et] s. l. etiam add. L32 • qualitatem] sic C12 : qualitate M6 • cum] quum Kopp • necessario in] necessarium F1 • necessario] necesario C2 : necessaria sed L21 : necessarico L41

[151]

5

LIBRO CUARTO

sujeto’ es lo que para un caso se dice acerca del sujeto, para otro, está en el sujeto, como ‘disciplina’;384 efectivamente, esta, para la retórica, es acerca del sujeto, para Cicerón, está en el sujeto. Por tanto, el sujeto es la sustancia primera; la segunda es la que se dice de la primera, de manera que ‘Cicerón’ es la sustancia primera, ‘hombre’ y ‘animal’, la segunda.385 Ahora se entiende que todas las predicaciones derivadas 363 de aquí están en el sujeto,386 así que veámoslas una a una.387 SOBRE

LAS PREDICACIONES

Cualidad es la predicación según la cual decimos de qué naturaleza es el sujeto,388 como ‘blancura’,389 y por esto es lícito deducir que

384 Evidentemente, Capela se refiere ahora a los accidentes universales, es decir, las determinaciones que se predican del sujeto y que están en el sujeto. Cf. Arist. Cat. 1a23 (τὰ δὲ καθ’ ὑποκειμένου τε λέγεται καὶ ἐν ὑποκειμένῳ ἐστίν, οἷον ἡ ἐπιστήμη ἐν ὑποκειμένῳ μέν ἐστι τῇ ψυχῇ, καθ’ ὑποκειμένου δὲ λέγεται τῆς γραμματικῆς), 1b6-9 (ἁπλῶς δὲ τὰ ἄτομα καὶ ἓν ἀριθμῷ κατ’ οὐδενὸς ὑποκειμένου λέγεται, ἐν ὑποκειμένῳ δὲ ἔνια οὐδὲν κωλύει εἶναι· ἡ γὰρ τὶς γραμματικὴ τῶν ἐν ὑποκειμένῳ ἐστίν); y Aug. Solil. II 13.24 (omne quod in subiecto est, si semper manet, ipsum etiam subiectum maneat semper necesse est. Et omnis in subiecto est animo disciplina). 385 Mientras que la sustancia primera se refiere al individuo particular (cf. § 364), la segunda será objeto de análisis en § 365. 386 Como Siben (2012: 188) explica, solo la categoría primera (substantia) se predica del sujeto; las restantes no pueden existir sin una sustancia a la que se atribuyan. Esta noción es expresada con el término praedicatio, correspondiente a κατηγορία (ThlL X 2.547.6). Cf. Mar. Vict. Rhet. I 9: harum prima, ut diximus, substantia vocatur, reliquae novem in substantia sunt, quae accidentes vocantur. 387 Siben (ibídem) identifica aquí otra fórmula de paso para el tratamiento subsiguiente de su exposición. Según la autora, la expresión de singulis evoca el significado de lo que se dice sin combinar y que no constituye afirmación. Cf. Arist. Cat. 1b25-29: τῶν κατὰ μηδεμίαν συμπλοκὴν λεγομένων ἕκαστον ἤτοι οὐσίαν σημαίνει ἢ ποσὸν ἢ ποιὸν ἢ πρός τι ἢ ποὺ ἢ ποτὲ ἢ κεῖσθαι ἢ ἔχειν ἢ ποιεῖν ἢ πάσχειν. 388 Vid. nota complementaria n.o 388. 389 El mismo ejemplo es empleado por Aristóteles (Cat. 1b29: ποιὸν δὲ οἷον λευκόν, γραμματικόν) y por Agustín (Imm. XVI 25; Trin. VII 1: sed candor corporis non est essentia quoniam ipsum corpus essentia est et illa eius qualitas, unde et ab ea dicitur candidum corpus cui non hoc est esse quod candidum esse).

[151]

LIBER QVARTVS

in aliquo sit, sine quo esse non possit. Vtique ipsum aliquid, in quo est, subiectum est. Quantitas est secundum quam dicimus quantum est, ut ‘bipedale’. Etiam istam in subiecto intellegi necesse est. Relativum est quod ad aliquid vocant, ut ‘pater’, ‘frater’, et haec utique in subiecto sunt; nam necesse est, ut haec nomina ad aliquid sint; et

aliquo] corpore postponit E2 (s. l.) : alico L4 • quo] om. E1 • non possit] in ras. P3 • utique… est] om. P31 • utique] utitaque A • ipsum] ipse L31 • aliquid] aliquod C1 • subiectum] subi//tum V1 • est] om. AB1L11L21 • quantitas] QVID (SIT L4) QVANTITAS (sed in marg. XVIIII add. G2 et XXVI add. D2) titulus anteponit ABC1C2D2EFGL1L21 (in marg. bis scriptum L22) L4M12 (in marg.) M5M6P1P2P3RTV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp (cum interrogatione), quem Eyssenhardt sequitur : Q uantitas G : QVantitas S Basileensis Lugdunensis Vulcanius : QVANTINTAS Grotius Eyssenhardt • est secundum] est//secundum P2 • est] om. M5 • dicimus] sic L22 • bipedale] tibi pedale A : bipedalem E1V1 Vicentina : Kopp bipes in not. maluit legens § 372 : ‘bipedale significat duorum pedum magnitudine, cf. Kopp p. 339’ in app. explicabat Dick (1978, p. 167) • etiam istam] etiam B1 • etiam] etiam// C12 : et P31 : om. SZ • istam] om. A : //ista C1 : ista EFL1L2L3L4M6P1P2P3SV1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • subiecto] subvelecto L4 • intellegi] //intelligi C1S, sed intelligi DL1L3P3 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • relativum] QVID RE LATI VVM titulum anteponit A, sed QVID (in ras. V2) RELATIVVM (sed in marg. XVIIII add. G2 et XXVII add. D2) B C1C2D2EFGL1 (in ras.) L2L4M1M5M6P1P2P3RTV1 (sed in marg. bis scriptum V12) V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Grotius Kopp (cum interrogatione), quem Eyssenhardt sequitur : in marg. quia non est subiectum add. D2 • est] om. V21 • ad aliquid] aliqui P31 : post r. insuper omnia comparativa relativa sunt add. T • ad] om. R1S • vocant] grammatici anteponit B2 (s. l.) C2M51SV22 (s. l.) Z, sed del. M52 • et] ut anteponit B1, sed del. B2 : ut R1V21 • haec] s. l. relativa add. M6 • utique] uti quae P3 : ita postponit Vicentina Mutinensis Basileensis Vulcanius Grotius • subiecto] subiecta ARV21 : s. l. in anima add. M6 : suiecto P11 • nam… videbuntur] inter cruces Ferré, quem Siben refutavit • nomina] omnia B2M1M6S Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Willis in app. (‘fort. recte’ adnotat) Ferré, quem Siben refutavit : noce E1 : in ras. L1 • ad] om. AC11L21P11P21 R1V11V21 • aliquid] grammatici postponit B2 (s. l.) C2 : aliqui L4 • sint] s. l. var. sunt add. L12 : sit V11 • et] ei AR : coni. ut in app. Ferré • nonnulla] si anteponit B (s. l.) Kopp e codice Monacensi (F) Eyssenhardt : non nulla C2GL1L3P1SZ Eyssenhardt : nonnulli D2R1V11V21, sed nulli P21 : si nulla M51

[152]

5

LIBRO CUARTO

también la cualidad está en el sujeto,390 dado que la blancura, necesariamente, está en algo sin lo que no puede existir.391 La cosa misma, pues, en la que la cualidad está presente es el sujeto. Cantidad es la predicación según la cual decimos cuán grande es el sujeto, como ‘de dos pies de largo’.392 Es necesario deducir que también esta está en el sujeto. Lo relativo es la predicación que designamos en relación a algo, como ‘padre’, ‘hermano’, y estos, pues, están en el sujeto;393 es necesario, por tanto, que estos términos se refieran a algo;

390 Según Ferré (2007: 88, n. 122), Capela parece querer insistir en la distinción entre el sujeto y el accidente, mostrando, a través de los primeros ejemplos, que los accidentes se dan en el sujeto. Vid. Ps.Aug. Categ. 51-52 (hae sunt categoriae decem quarum prima usia est —scilicet quae novem ceteras sustinet— reliquae vero novem συμβεβηκότα —id est accidentia— sunt. Ex quibus novem sunt alia in ipsa usia, alia extra usian, alia et intra et extra) e Isid. Etym. II 26.13 (ex his novem accidentibus tria intra usiam sunt, quantitas, qualitas et situs. Haec enim sine usia esse possunt. Extra usiam uero sunt locus, tempus et habitus; intra et extra usiam sunt relatio, facere et pati). 391 Estamos de acuerdo con Stahl (1977: 120, n. 58) en que Capela no se ciñe al programa que indicó en § 340, pues en estas líneas se evidencia su intento de mostrar la dependencia de cada una de las otras categorías respecto a la sustancia. Ps.Agustín refleja una tradición crítica en la que cualidad, cantidad y actitud están en una sustancia, mientras que tiempo, lugar y estado están separadas de la sustancia (Categ. 8). Cf., además, Aug. C. Iulian. Op. imperf. V 14.51 (ea quae in subiecto sunt, sicut sunt qualitates, sine subiecto in quo sunt, esse non posse). 392 Vid. §§ 371-373 y cf. § 346, donde Capela usa bipes. Cf., igualmente, Arist. Cat. 1b28 (ποσὸν δὲ οἷον δίπηχυ, τρίπηχυ). 393 Vid. §§ 374-379.

[152]

LIBER QVARTVS

nonnulla sunt, †de quibus dicantur illa quae dicuntur in anima videbuntur†. Quid loci id est quod dicimus ‘Romae’: Roma substantia est; ipsi Romae hoc accidit. Quid temporis, ut ‘heri’, ‘nuper’, ‘vesperi’, quorum motu tempus intellegitur; substantiae sunt ut sol cuius cursu tempus intellegimus et quae aliquam intellegentiam morae in nobis sunt de quibus] uncis includit Ferré • sunt] sint ABC1P22Z • de quibus… videbuntur] inter cruces includit Willis, quem Ramelli sequitur • de quibus… in anima] om. D1 • quibus] in ras. L3 : quibusdam R1, sed dam del. R2 • dicantur] om. L31 : dicuntur P31 : di in ras. Z : uncis includit Dick (1978, p. 168) putans del. in app. • illa… dicuntur] om. P31 • dicuntur] dicantur A (‘totus locus Oedipodem suum adhuc exspectat’ in app. Willis explicabat) : s. l. glossam ad aliquid add. L12 : s. l. ad aliquid add. M6 • in anima] inanima Grotius, sed dividit in anima Kopp in notis • anima] animo D2M5 (mo in ras.) • videbuntur] videntur C2M52 • quid loci] titulum (luce clarius) ABC1C2EFG L1L2L3 L4M5M6P1P2P3RTV1V2Z : in marg. QVID LOCI. XXVIII titulum anteponit D2 : in marg. XX add. G2 : om. S : post l. insuper vel ubi add. T : Quid loci titulum anteponit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • quid] del. Petersen (p. 52n.) apud Dick (ibid.) Willis Ramelli Ferré, qui uncis includunt et quos Siben refutavit • loci] locus M1 : signum interrogationis postponit Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : LOCI Eyssenhardt Dick • id est] idest Vicentina Mutinensis Basileensis • id] del. Petersen (p. 52n.) apud Dick (ibid.) Willis Ramelli Ferré, qui uncis includunt et quos Siben refutavit : om. Pauli (p. 196) • quod] quid B1D1 • Romae] Rome AM1 • substantia] substancia P3 • ipsi] ipso V11 • Romae] om. S • hoc] haec AGM51M6P21R : s. l. glossa accidentia add. M62 : om. P31 : hic V11V21 • accidit] accidunt GM1M5M6R2 : c in ras. P2 • quid temporis] titulum in marg. add. BC1C2FGL1L2L3 (is in ras.) L4M1M5M6 P1P2 P3TV1V2Z : QVID TEMPORIS. XXIX titulum anteponit D2 : in marg. XXI add. G2 : post t. insuper vel quando add. T : Quid temporis titulum anteponit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • quid] del. Petersen (p. 52n.) apud Dick (ibid.) Willis Ramelli Ferré, qui uncis includunt et quos Siben refutavit • temporis] signum interrogationis postponit Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : tempore coni. Ferré, quem Siben refutavit • heri] eri RV21 • nuper] per in ras. Z • vesperi] esperi AR1V21 • quorum] quarum ADEF1L1L32L4P2R1V11V2 Ferré • motu tempus] motu//tempus V2 • motu] motum AL4P21 : motus B1DG1M6P22P3 • tempus] us in ras. M5 • intellegitur] intelligitur C1DL3 (inte in ras.) P1P3SV2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : inteligitur L1 • cursu tempus] cursu//tempus R • cursu] cursum C1L11P1P2P3 Vicentina Mutinensis : motu sive anteponit S • intellegimus] intelligimus B1C1DL1L3P3SV1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • quae aliquam] s. l. glossam luna et stellae add. M62 • intellegentiam] intelligentiam C1DL1L3SV1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : s. l. glossam intentionem add. M62 : s. l. temporis add. P32 • morae] more AM1P31SZ : mor//ulae L1, sed morule P22 : morulae P32 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : sic Kopp e codicibus Monacensibus (C et F) et Reichenauensi • in] del. P32 • nobis] s. l. ut planetae add. L12

[153]

5

LIBRO CUARTO

y hay algunos †a propósito de los cuales se denominan los que se dice se verán en la mente†.394 La predicación de lugar es la que decimos ‘en Roma’: Roma es la sustancia; para la propia Roma es un accidente. La de tiempo,395 por ejemplo, ‘ayer’, ‘hace poco’, ‘por la tarde’, por cuyo movimiento se calcula el tiempo; hay sustancias, como el sol, con cuyo recorrido calculamos el tiempo y que provocan en nosotros una percepción de intervalo de tiempo. La de actitud, por

394 Cf. § 379. Aunque con ejemplos diferentes a los ofrecidos por Aristóteles (Cat. 1b29-2a1: πρός τι δὲ οἷον διπλάσιον, ἥμισυ, μεῖζον), la crítica es unánime en calificar este texto de oscuro. Con todo, la inserción de las cruces tras nonnulla sunt es, igualmente, unánime en las ediciones consultadas, si bien Ferré la adelanta a nam necesse y corrige nomina por omnia, una enmienda censurada por Siben (2012: 190). 395 Coincidimos con Siben (ibídem) en mantener tanto la lectura quid, el término por excelencia para indicar la quaestio que permite identificar la esencia de las cosas, como la de id est para introducir el ejemplo. La propuesta de las ediciones de Dick, Willis y Ferré al respecto, basadas en Petersen (1870: 52), son censuradas por la autora italiana, así como la corrección de Ferré (2007: 89, n 124) de temporis en tempore. Tanto loci como temporis, genitivos regidos por quid, que introduce en estas líneas el valor ontológico de las categorías, vuelven a aparecer en § 382, mas bajo los interrogativos ubi y quando, equivalentes a las categorías aristotélicas πού y ποτέ. El texto de Par. Thes. 145 precisa que estas dos categorías no designan la duración del tiempo ni la distancia, que son cantidades, sino la fecha en el tiempo y la situacion en el lugar: ubi et quando videntur locus et tempus esse cum non sint; sed sunt in loco et in tempore, ut Romae, in senatu, post horam tertiam, ante mensem Martium. Sobre estas y las restantes categorías, vid. §§ 380-383.

[153]

LIBER QVARTVS

faciunt. Quid situs, ut puta ‘iacet’, ‘sedet’. Quid habitus, ut ‘calceatus’, ‘armatus’; substantia est homo, et haec illi accidunt. Quid facere, ut ‘secare’, ‘urere’. Quid pati, ut ‘secari’, ‘uri’.

faciunt] fiunt F : faciant L41 : ci in ras. V2 : om. Z1 • quid situs] titulum in marg. add. ABC1C2FGL1L2L3L42M1M5M6P1P2P3TV1V2Z : in marg. QVID SITVS titulum anteponit D2 : in marg. XXII add. G2 : s. l. var. iacere add. T2 • quid] quit P2 : q in ras. Z : del. Petersen (p. 52n.) apud Dick (ibid.) Willis Ramelli Ferré, qui uncis includunt • situs] signum interrogationis postponit Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • ut puta] utpote// C1 : utputa Kopp • puta] pute M1 : pota M6 • puta… sedet] pote sedet iacet L3 • iacet sedet] sedet iacet C2M1M5M6 • sedet] ed in ras. P3 • quid habitus] titulum in marg. add. ABC1C2 (in ras.) EFGL1 (in ras.) L2L3L4 M1M5M6P1P2P32TV1V2Z : in marg. QVID HABITVS titulum anteponit D2 • quid] pati postponit M6 : del. Petersen (p. 52n.) apud Dick Willis Ramelli Ferré, qui uncis includunt • habitus] abitus AP32RZ : sic V22 : signum interrogationis postponit Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • ut] om. ABC1EF L1L2L4P1P2P3R1STV21Z • calceatus] calciatus AB1C1C2DEFGL1L2L3L4M1M5M6P2 P3RSV1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Eyssenhardt : caltiatus P1TV2Z • armatus] ar matus Z • substantia… accidunt] om. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • substantia] sustantia P11 • homo] mo in ras. L3 • illi accidunt] illi//accidunt P1 • quid facere] titulum in marg. add. BC1C2FG L12L2L3 (re in ras.) L4M1M5M6P1P2P3TV2Z : in marg. QVID FACERE titulum anteponit D2 : in marg. XXIII add. G2 • quid] del. Petersen (p. 52n.) apud Dick Willis Ramelli Ferré, qui uncis includunt • facere] signum interrogationis postponit Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • urere] currere AB1P2P3R1V2Z1 • quid pati] titulum in marg. add. BC1C2FGL1L2L3L4M1M5 M6P1P2P3TV2Z : in marg. QVID PATI titulum, anteponit D2 : in marg. XXIIII add. G2 • quid] del. Petersen (p. 52n.) apud Dick Willis Ramelli Ferré, qui uncis includunt • pati] signum interrogationis postponit Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • uri] ori R1V11V21

[154]

LIBRO CUARTO

ejemplo, ‘estar echado’, ‘estar sentado’. La de estado,396 por ejemplo, ‘calzado’, ‘armado’; el hombre es la sustancia, y estos son sus accidentes. La de actividad, por ejemplo, ‘cortar’, ‘quemar’. La de pasividad, por ejemplo, ‘ser cortado’, ‘ser quemado’.397

396 Según Ferré (2007: 90, n. 125), el que Capela emplee aquí situs y no iacere invita a presuponer que su fuente es Mario Vetio Agorio Pretextato, traductor de un comentario de Temistio sobre el De interpretatione aristotélico y personaje del círculo cultural cuyas figuras más destacadas fueron Símaco y Macrobio. Así lo indica, de hecho, el texto de Ps.Aug. Categ. 125: ac propterea haec quidam uolunt categoriae alteri sociare, quae apud Graecos κεῖσθαι, apud nos iacere (siue ut Agorius, quem ego inter doctissimos habeo, uoluit situs) dicitur. Vid. Minio-Paluello (1972: 28-39). En cuanto a los ejemplos del estado, cf. Arist. Cat. 2a3 (ἔχειν δὲ οἷον ὑποδέδεται, ὥπλισται) y § 325. 397 También estos ejemplos pertenecen a la tradición dialéctica (Arist. Cat. 2a4: τέμνειν, καίειν; Cat. 2a4: πάσχειν δὲ οἷον τέμνεσθαι, καίεσθαι): vid., por ejemplo, Sen. Ben. V 20.2; Dial. XII 2.2; Cic. Phil. VIII 15; o Apul. Plat. II 17.

[154]

LIBER QVARTVS

364

substantia est, quae nec in subiecto est inseparabiliter neque de ullo subiecto praedicatur. ‘Inseparabiliter’ autem ad hoc definitioni adiectum est, quod omnis prima substantia, quamvis in loco aliquo sit, tamen ab eo separari et migrare potest, ut Cicero ita in curia esse intellegitur, ut inde possit aliquo discedere; et pars primae substantiae, quamvis in toto sit, non tamen inseparabiliter; nam sive

364 prima substantia] substantia prima (s. l. P22) C1L3P2V22 Ferré : SuBstantia prima (L12 s. l.) L1 • prima] ITEM DE SVBSTANTIA (in marg. XXV add. G2) (prima L12) titulum anteponit ABC1EFGL11 (in ras., sed in marg. ITEM DE SVBSTANTIA add. L13) L2L4M1P1 P2P3RSTV1V2Z, sed ITEM DE SVSSTANTIA. XXX D2 : QVID SIT SVBSTANTIA titulum anteponit C2M5 : De prima substantia titulum anteponit M6 : Quid substantia iterum et insuper substantia est homo et haec illi accidit vel aliter; secunda substantia est quae pertinet ad invisibilia anteponit Vicentina (sed in marg. prima secunda substantia add. et in marg. secunda… invisibilia bis scriptum) Mutinensis Basileensis Lugdunensis : Quid substantia prima titulum anteponit Vulcanius Grotius Kopp : om. ABDEFGL21L4 M1M6P1RSTV1Z : igitur postponit C2M5 Dick Pauli (p. 198) : s. l. haec est prima add. L42 : sic P32 (s. l.) : in titulo Vulcanius Grotius Kopp : PRIMA Dick : coni. Willis putans del. in app., quem Ramelli et Siben secutae sunt • substantia est] sic D2 : s- in ras. M6 • quae] quae// C1 • nec] neque D : neq P2 • in] i s. l. P2 : om. V21 • est] om. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • inseparabiliter] inseparabiter A : autem postponit C11, sed del. C12 : inseperabiliter D : inseparabilis V11 • neque… inseparabiliter] om. P31 • ullo subiecto] subiecto ullo C1 : sic D2 • ullo] nullo C2 • inseparabiliter] inseperabiliter D • autem] om. C11 • ad] ob C2G (in ras.) M1M5R2 Kopp e codicibus Monacensibus (C et F) • definitioni] diffinitioni C1DGL1L3M1M5M6S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed deffinitioni L2 : definitio C2 : definicioni P3V2 • adiectum] ad iectum A : adectum C2 • quamvis] quam vis C1M6 : quam M11T1 • loco] coco M11 • aliquo] om. M6 : alico P11 • sit] om. P21 : si P31 • tamen] attamen C1L1P2 (at in ras.) Dick • ab eo] habeo L21L4 : abeo M1 • separari] seperari DM1 • migrare] migrari B2DEFL31P11Z : sic P22 • potest] possit C2GL3 (var. s. l.) M1M5 : sic D2 : possunt R2 • ita in curia] in curia ita C2L3M5 • ita] i/ta M1 • in curia] in marg. post Cicero add. F2 • curia] curi R1 • intellegitur] intellegatur AEF1L2L4TV1V2, sed intelligatur R1 : intedulligitur (du in ras.) l. v. C1 : intelligitur DL1L3P3S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • ut inde] unde L41 • ut] om. P11 • possit… discedere] aliquo discedere possit C2 • possit] posit E1 • aliquo] aliquod L41 : aliqui V11 • discedere] discere L31P11 • primae] p/rimae C1 : prime M1 • substantiae] om. P21 • quamvis] quam vis C1L1 • tamen… cogitatione] def. R • tamen] ta/men C1 • inseparabiliter] inseperabiliter D • nam] nam// C1

[155]

5

LIBRO CUARTO

La sustancia398 es la que ni está en el sujeto insepara- 364 blemente ni se predica de ningún sujeto.399 Ahora bien, se ha añadido ‘inseparablemente’ a la definición por esto:400 porque toda sustancia primera, aunque esté en un lugar cualquiera, puede, sin embargo, ser separada y movida de ese lugar, por ejemplo, se entiende que Cicerón está en la curia de manera tal que, de allí, puede marcharse a otro lugar;401 y porque una parte de la sustancia primera, aunque esté en un todo, no lo está inseparablemente;402 por ejemplo, un brazo puede

398 Cf. Arist. Cat. 2a11. Siben (2012: 191) justifica la correcta inserción de Willis teniendo en cuenta el texto de Aristóteles (Cat. 3a8: ἡ μὲν γὰρ πρώτη οὐσία οὔτε καθ’ ὑποκειμένου λέγεται οὔτε ἐν ὑποκειμένῳ ἐστίν). 399 Cf. Arist. Cat. 2a11 (ἣ μήτε καθ’ ὑποκειμένου τινὸς λέγεται μήτε ἐν ὑποκειμένῳ τινί ἐστιν); Metaph. 1017b24-26 (ὃ ἂν τόδε τι ὂν καὶ χωριστὸν ᾖ· τοιοῦτον δὲ ἑκάστου ἡ μορφὴ καὶ τὸ εἶδος); y Metaph. 1029a28 (καὶ γὰρ τὸ χωριστὸν καὶ τὸ τόδε τι ὑπάρχειν δοκεῖ μάλιστα τῇ οὐσίᾳ). La sustancia primera, pues, se identifica con el individuo porque posee en sí la razón de su existir, pudiendo ser solo sujeto y no predicado. En cuanto al adverbio inseparabiliter, correspondiente al griego ἀχωϱίστως, aunque ausente en el corpus Aristotelicum, vid. n. 185. Asimismo, según ThlL VII 1.1863.70-1864.10, esta forma alcanza cierto valor específico en el ámbito de la doctrina cristiana de la Trinidad, amén del destacado en los discursos filosóficos (por ejemplo, Aug. Solil. II 12.22 e Imm. II 2). 400 En opinión de Stahl (1977: 121, n. 62), esta adición a la definición de Aristóteles y la justificación que sigue se debe a un comentarista. 401 Cf. Porph. in Cat. 77.22: καὶ γὰρ τὸ ἐν τόπῳ ἔν τινι λέγεται ὡς ἐν τῇ οἰκίᾳ ὁ Σωκράτης ἢ ἐν Λυκείῳ ἢ ἐν βαλανείῳ ἢ ἐν θεάτρῳ. Vid. Pauli (1986: 198). 402 Capela resalta aquí la propiedad de la sustancia según la cual sus partes se hallan en su totalidad, si bien su manera de ser inherentes a la sustancia las distingue de los accidentes que se predican «estar en» una sustancia. Cf. Arist. Cat. 3a30-33: μὴ ταραττέτω δὲ ἡμᾶς τὰ μέρη τῶν οὐσιῶν ὡς ἐν ὑποκειμένοις ὄντα τοῖς ὅλοις, μή ποτε ἀναγκασθῶμεν οὐκ οὐσίας αὐτὰ φάσκειν εἶναι· οὐ γὰρ οὕτω τὰ ἐν ὑποκειμένῳ ἐλέγετο τὰ ὡς μέρη ὑπάρχοντα ἔν τινι.

[155]

LIBER QVARTVS

re ipsa sive cogitatione separari a corpore nostro bracchium potest. At vero rhetorica ita est in animo Ciceronis, ut etiam si aliquo casu esse destiterit, non tamen intellegatur migrare, quoniam nec cum esse coepit, intellegitur advenisse. 365 Secunda substantia est, quae de prima, ut dictum est, praedicatur, ut ‘homo’ de Cicerone et ‘animal’ de homine et Cicerone, et quicquid genus est primae substantiae, secunda substantia esse intellegitur. Ita

sive re] si vere C11 • re ipsa] re//ipsa P3 : reipsa Grotius • cogitatione] ratione A : cogitacione P3 : ///tione R • separari] seperari D • a] om. V11V21 • nostro… animo] def. R • bracchium] brachium omnes codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick • at vero] at//vero P3 • at] ad A Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • rhetorica] rethorica ABC1C2DEFGL21L3L4M1 M6P2P3TV1V2 Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt, sed ret/orica L22 : rhet in ras. L1 : rethoricae P11 • ita… animo] ita in animo (L42 s. l.) est L4 : om. P11 • ita est] est ita (s. l.) E2 • ita] om. B1F1L2P21P31TV11V21, sed in marg. add. P22 : sic D2 • est… Ciceronis] in animo Ciceronis est C1P3 • aliquo… intellegatur] def. R • aliquo] alico L4 • casu] cassu D1 • destiterit] distiterit AM1V21 : desisterit D : s. l. var. desierit add. M52 : destituerit P31 • intellegatur] intelligatur ADL1M6P31S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : intelligitur C1P32V12Z • migrare] est postponit B : migra//re D • nec cum] necum V21 • cum] quum Kopp • cum… advenisse] intelligitur advenisse cum esse coepit (coeperit D2) D • coepit… 365 substantia] def. R • coepit] cepit AET : caeperit C2 : accepit L4P11 : caepit M1 Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt : coeperit M51 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • intellegitur] intelligitur AC1L1L3M52S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : intelletur P31 • 365 secunda] DE SECVNDA SVBSTANTIA (XXXI add. D2) titulum anteponit ABC1C2D2 (in marg.) EFGL1L2L4M1M5M6 P1P2P3TV1V2Z Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt : Quid secunda (substantia, Vulcanius Grotius Kopp) titulum anteponit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius, omnes edd. sine capitale excepto Kopp : ///stantia secunda anteponit R • substantia est] est substantia D • substantia] SVBSTANTIA Eyssenhardt Dick • prima… praedicatur] def. R • prima] primo F1 • ut dictum est] om. P21, sed in marg. add. P22 • praedicatur] predicatur P3 : c s. l. V1 • homo] sic L32 • de] di L31 • Cicerone] Cicerore A : Ciceronae L4 • et animal… Cicerone] om. C2 • homine… genus] def. R • et] ex A • Cicerone] Ciceronae L4 : de anteponit M6 • quicquid] quidquid Kopp • primae] prime M1 • substantia… ergo] def. R • esse intellegitur] esse//intellegitur P2 • esse] om. A • intellegitur] intelligitur C1L1L21L3P3V1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp

[156]

5

LIBRO CUARTO

ser separado de nuestro cuerpo bien en la realidad, bien en la imaginación.403 La retórica, en cambio, está en el pensamiento de Cicerón de manera tal que, si por un caso, incluso, dejara de estar allí, no quiere decir que se ha marchado, pues cuando comenzó a estar en su pensamiento, no se entiende que había llegado de otra parte.404 La sustancia segunda es, como se ha dicho, la que se predica de 365 la primera, por ejemplo, ‘hombre’ de Cicerón y ‘animal’ de hombre y de Cicerón,405 y cualquiera que sea el género de la sustancia primera, se entiende que es una sustancia segunda.406 Así pues, es común a

403 Habida cuenta de que Aristóteles no dice en Categorías que las partes del cuerpo son capaces de existir independientemente (cf., en cambio, Metaph. 1035b23; de An. 412b20; Pol. 1253a20), este modo de «estar en» una parte de un todo remonta, según Siben (2012: 192), a los nueve modos de Porfirio (in Cat. 77.25: ἔστιν ἔν τινι καὶ τὸ ὡς μέρος ἐν τῷ ὅλῳ ὥσπερ ἡ χεὶρ ἐν τῷ ὅλῳ τοῦ ἀνθρώπου σώματι), a quien Capela, evidentemente, siguió. 404 He aquí otro intento, por parte de Capela, de demostrar la inclusión y consideración de la doctrina dialéctica en la retórica, para lo cual sustituye el ἐπιστήμη aristotélico por rhetorica (Arist. Cat. 1b3: ἡ ἐπιστήμη ἐν ὑποκειμένῳ μέν ἐστι τῇ ψυχῇ). En la misma línea, Ferré (2007: 90, n. 129) asimila estas ideas de Capela a la doctrina de la reminiscencia platónica (Men. 80d-86c). 405 La interpretación de Stahl (1977: 121, n. 64) tanto de esta como de otras secciones anteriores se revela como si de breves citas de Aristóteles, intercaladas con amplias secciones de comentario, se tratara. 406 Cf. Arist. Cat. 2a14-19 (δεύτεραι δὲ οὐσίαι λέγονται, ἐν οἷς εἴδεσιν αἱ πρώτως οὐσίαι λεγόμεναι ὑπάρχουσιν, ταῦτά τε καὶ τὰ τῶν εἰδῶν τούτων γένη· οἷον ὁ τὶς ἄνθρωπος ἐν εἴδει μὲν ὑπάρχει τῷ ἀνθρώπῳ, γένος δὲ τοῦ εἴδους ἐστὶ τὸ ζῷον· δεύτεραι οὖν αὗται λέγονται οὐσίαι, οἷον ὅ τε ἄνθρωπος καὶ τὸ ζῷον), 2a36-2b1 (οἷον τὸ ζῷον κατὰ τοῦ ἀνθρώπου κατηγορεῖται, οὐκοῦν καὶ κατὰ τοῦ τινὸς ἀνθρώπου, εἰ γὰρ κατὰ μηδενὸς τῶν τινῶν ἀνθρώπων, οὐδὲ κατὰ ἀνθρώπου ὅλως) y 3a37-3b1 (τῶν δὲ δευτέρων οὐσιῶν τὸ μὲν εἶδος κατὰ τοῦ ἀτόμου κατηγορεῖται, τὸ δὲ γένος καὶ κατὰ τοῦ εἴδους καὶ κατὰ τοῦ ἀτόμου). Como ya se ha indicado (vid. nn. 183, 185 y 194), la sustancia segunda es la universal, el quid est (τί ἐστι) de la primera, cuyos predicados esenciales, los géneros y las especies, se predican de la sustancia primera, al tiempo que esta no se predica de ninguna.

[156]

LIBER QVARTVS

ergo substantiis omnibus commune est non esse in subiecto; prima vero nec de subiecto est. Substantia nec intendi nec remitti potest, id est recipere magis et minus, et siquidem nemo homine alio magis homo est, et nec ipse unus homo magis cras erit homo quam hodie fuit, et in diversis non magis equus equus est quam homo homo. Hoc autem observandum est in substantiis, inter consortes suas, id est ut primam primae compares, secundam secundae. Nam si secundam primae compares, magis substantia est prima quam secunda. Prima

substantiis] substantialis C2 : substanciis Z • commune] comu// V1 : cummune Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • esse] s. l. glossam quia non sunt accidentes add. P32 • in] om. V11 • subiecto… nec] def. R • subiecto] o in ras. L42 • prima] primo Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • vero] substantia postponit M6 : v/ro V1 • nec de] nec//de G • de] om. T • est] et AC2 : e/t F2 : om. L31M5T : del. V22 • substantia] et anteponit punctum post est posuit Petersen, apud Dick (1978, p. 169) • substantia nec] sic D2 • substantia] et anteponit M5 : om. M6 : substancia P3 • intendi] intenti D : intende V21 • remitti] remit ti T : remi/ti V1 : remiti Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • id est recipere] def. R • id est] idest Vicentina Mutinensis Basileensis • magis] maius A : sic L22 • minus] s in ras. L2 : est postponit R • et] esse A : del. P12 : om. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : del. Willis in app., quem Ramelli Siben secutae sunt • siquidem] si quidem Eyssenhardt Dick • nemo homine] bis scriptum L1 • homo… nec] def. R • homo est] est homo M6 • homo] et minus anteponit M1 • est] om. V11 • ipse] om. V11 • unus homo] unus//homo V1 • unus] s. l. individuus add. M62 • erit homo] homo (D2 s. l.) erit D • homo] s. l. bis scriptum E2 • hodie] hodiae L21 • diversis non] def. R • non] om. L4P11 • magis] est postponit P11, sed del. P12 • equus equus] equus//equus T : ecus equs Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • equus] aequus C12L21L4P3 • equus] aequus C1 : equs P11P3 • homo] est postponit D : om. E1FL4P11V21, deinde s. l. est add. E2 • observandum… substantiis] in substantiis observandum est D • observandum] observendum P2 : obsservandum Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • substantiis] ii in ras. B : substanciis P3 : n in ras. V2 • inter] ut M6 : secundae postponit V21, sed del. V22 • consortes… secundae] om. V21, sed. in marg. add. V22 • id est] om. C2T : idest Z Mutinensis Basileensis • primam] primae C11 : m in ras. L2 : primae compares] compares primae C2DL3M1M5 • primae] prime L4Z • compares] conpares P2 • secundam… compares] in marg. C12 • si] nisi L11 • secundam] secondam V1 • compares] conpares P2V2 • substantia] substantiae F1 : subtia L21 • est] est// F : om. P21 • prima… declarat] om. V21, sed i. l. add. V22 • prima] prim/ T : primae l. v. V1 • secunda] secundam L4 : in marg. glossa tota instantia contra placitum illud substantiam non suscipere magis et minus add. Vicentina

[157]

5

LIBRO CUARTO

todas las sustancias no estar en el sujeto;407 y la primera, en verdad, ni siquiera es predicada acerca de un sujeto. La sustancia no puede aumentarse ni reducirse, es decir, admitir de más o de menos,408 y, ya que nadie es hombre más que otro hombre, no solo un solo hombre, por sí mismo, no será más hombre mañana de lo que lo fue hoy, sino que también, en las distintas sustancias, un caballo no es más caballo que un hombre es hombre.409 No obstante, en las sustancias hay que prestar atención a esto entre las de su misma condición, es decir, que compares la primera con la primera, la segunda con la segunda.410 Pues si comparas la segunda con la primera, la primera es más sustancia que la segunda.411 Efectivamente, la primera ilustra en mayor

407 Cf. Arist. Cat. 3a7-10: κοινὸν δὲ κατὰ πάσης οὐσίας τὸ μὴ ἐν ὑποκειμένῳ εἶναι. ἡ μὲν γὰρ πρώτη οὐσία οὔτε καθ’ ὑποκειμένου λέγεται οὔτε ἐν ὑποκειμένῳ ἐστίν. En el epígrafe anterior, Capela ya adelantó esta idea, afirmando que la cualidad principal de la sustancia, sea primera o segunda, es la de no estar en ningún sujeto. 408 Sobre intendi y remitti, vid. Pauli (1984: 199). Los sustantivos derivados de estas formas verbales serán empleados por Capela en § 940 para referirse a la tensión y distensión, causantes últimos de la agudeza y gravedad de la voz y del sonido musical (cf. Cristante, 1987: ad loc.). En cuanto a la capacidad de la sustancia de admitir variaciones de grado, es una característica propia de ella, tal y como ya indicó el propio Aristóteles (Cat. 3b33-35: δοκεῖ δὲ ἡ οὐσία οὐκ ἐπιδέχεσθαι τὸ μᾶλλον καὶ τὸ ἧττον· λέγω δὲ οὐχ ὅτι οὐσία οὐσίας οὐκ ἔστι μᾶλλον οὐσία, τοῦτο μὲν γὰρ εἴρηται ὅτι ἔστιν, ἀλλ’ ὅτι ἑκάστη οὐσία τοῦθ’ ὅπερ ἐστὶν οὐ λέγεται μᾶλλον καὶ ἧττον). Esta misma expresión, de hecho, es empleada con el mismo valor técnico por Agustín (Civ. VIII 6: quod autem recipit magis et minus, sine dubitatione mutabile est). 409 Cf. Arist. Cat. 3b37-4a8 (οἷον εἰ ἔστιν αὕτη ἡ οὐσία ἄνθρωπος, οὐκ ἔσται μᾶλλον καὶ ἧττον ἄνθρωπος, οὔτε αὐτὸς αὑτοῦ οὔτε ἕτερος ἑτέρου. […] καὶ αὐτὸ δὲ αὑτοῦ μᾶλλον καὶ ἧττον λέγεται […] ἡ δέ γε οὐσία οὐδὲν λέγεται, οὐδὲ γὰρ ἄνθρωπος μᾶλλον νῦν ἄνθρωπος ἢ πρότερον λέγεται, οὐδὲ τῶν ἄλλων οὐδέν, ὅσα ἐστὶν οὐσία) y Cat. 2b26 (τῶν πρώτων οὐσιῶν οὐδὲν μᾶλλον ἕτερον ἑτέρου οὐσία ἐστίν· οὐδὲν γὰρ μᾶλλον ὁ τὶς ἄνθρωπος οὐσία ἢ ὁ τὶς βοῦς). Como ya refirió Zanatta (1997: 522), una sustancia individual, no puede ser más o menos la que es respecto a otro individuo sustancial de la misma especie. 410 Esta limitación ya se encuentra en Porph. in Cat. 97.13 ss. (cf. Aug. Ep. XX 95.5 y ThlL IV 487.74). Sobre este pasaje, vid. Pauli (1984: 199). 411 Ni Willis ni Ramelli traducen esta oración. Esta superioridad de una sustancia sobre otra se debe al hecho de que la segunda se predica del sujeto, si bien es cierto que no podría existir separadamente de la primera.

[157]

LIBER QVARTVS

enim rem magis declarat, secunda vero habet quandam communionum ambiguitatem. Nam cum dico ‘Cicero’, iam quiddam individuum certumque significo; cum dico ‘homo’, quoniam cuncti sumus huic appellationi subditi, incertum est quem significem. Ita ergo fit, ut magis 366 sit substantia prima quam secunda, quia rem certius ostendit. Magis ergo et minus substantia non recipit inter consortes suas. Item substantia contrarium nihil habet; nam nihil ‘homini’ aut ‘equo’ contrarium. Sed si quis dixerit Clodium Ciceroni fuisse contrarium, intelligit non

enim] magis postponit R1, sed del. R2 • rem] om. L11 • declarat] declaratur B1Z1 : sic E2 • communionum ambiguitatem] communionem ambiguitatum ABFGL42P21RSZ (um in ras.), sed communionem ambiguitaatum M62 : ambiguitatem communionum C2L3M5 : ambiguitatem communem D : communitionem ambiguitatum E : communione ambiguitatum L21 : ambiguitatem (-tum M12) communionem M1 : communionem ambiguitatem P1 : communion/m ambiguitat// V1 • communionum] communionem V22 • ambiguitatem] ambiguitatum T • nam cum] nam//cum P3 • cum] om. L11M51 : quum Kopp • iam] om. M51M6 • quiddam] quidd//am F : quidam M6R1V21Z : quidem P3 : quicdam S : quoddam Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • certumque] certum quae A • significo] significat P31 (var. s. l.) • cum] s. l. vero add. L32V22 : quum Kopp • quoniam] s. l. bis scriptum D2 • cuncti] cumnti M6 : cunct/ T • appellationi] appellacionis P3 • subditi] suditi P31 (‘oblitus est Mart. Dialecticam apud deos loqui’ Willis in app. explicabat) • incertum] in certum C1 : in anteponit P22 (s. l.) P31 (del. P32) • quem] quid C1P3 : quae D • significem] significo S • fit] om. C11 : sit S • ut… sit] sic D2 • ut] om. L4P11P3 • sit… prima] substantia prima sit V1, sed sit del. V12 • substantia] substancia P3 : substant// T • secunda] secundae V1 • quia rem] quare F1 • certius] cercius M6P3 • 366 ergo] vero C2 • et] om. P31 • substantia] substantiam P3 : substanti/ V1 • non] om. B1 • inter] ut anteponit A • consortes] consotes E : consort// T • suas] suos P3V21 : ///s T • contrarium nihil] nihil contrarium C1D : contrarium//nihil F, spatium del. • nihil] nichil EL4 : nil L3 • nam] om. P3 • nihil] nichil EL4P1 : et postponit L3P22 (s. l.) • homini] bis scriptum Z1, deinde del. secundum Z2 • aut] at A1 • equo] aequo C1 : equuo P12 • si quis] siquis C2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • quis] q/// T • dixerit] dixeris L4P11 : //xerit T • Clodium] Clau/dium F, sed Claudium G : dodium P2 : gelodium P31 • Ciceroni fuisse] Cicero ni fuisse C1 : fuisse Ciceroni M6 • Ciceroni] Cieroni E1 : Ciceroni// F • contrarium] s. l. est add. L22 • intelligit] intellegat B2DF2GM1M5M6 P21P3R2TZ Dick, sed intellegas P22 : intelligat C1C22L1L3, sed intelligas S : intellegit EL4 P1V2 : coni. Willis (1971, p. 30) • non] nam R1 : in marg. bis scriptum R2

[158]

5

LIBRO CUARTO

medida la realidad; la segunda, en cambio, tiene una especie de ambigüedad derivada de la comunión de muchas cosas.412 Por ejemplo, cuando digo ‘Cicerón’, me refiero ya a una realidad individual y cierta; cuando digo ‘hombre’, al estar todos, en conjunto, sometidos a este apelativo, no está claro a quién me refiero.413 Así, en definitiva, resulta que la sustancia primera es superior a la segunda, porque muestra la realidad de manera más precisa.414 Por consiguiente, la sustancia no 366 admite de más y de menos entre las de su misma condición.415 Asimismo, la sustancia no tiene contrarios; de hecho, no hay nada contrario a ‘hombre’ o a ‘caballo’. No obstante, si alguno dijera que Clodio fue el contrario de Cicerón, se entendería que las sustancias

412 Seguimos la traducción de Ferré (2007: 21) y de Siben (2012: 94). Por lo que respecta a esta característica de la sustancia primera, donde el verbo declaro alcanza un valor técnico filosófico (cf. Boeth. Porph. I 19 y 25), Zanatta (ibídem) concreta que la individualidad del individuo, tenido como sujeto de la predicación de las especies y de los géneros, es portadora del significado de aquel quid est. La sustancia segunda, en cambio, expresa rasgos comunes a los individuos, caracterizados por «decirse» o «predicarse de». Cf. Arist. Cat. 3b13-23: ἐπὶ δὲ τῶν δευτέρων οὐσιῶν φαίνεται μὲν ὁμοίως τῷ σχήματι τῆς προσηγορίας τόδε τι σημαίνειν […] ἀλλὰ κατὰ πολλῶν ὁ ἄνθρωπος λέγεται καὶ τὸ ζῷον. Vid. Remigio, ad loc. 413 Cf. Arist. Cat. 3b10-13 (πᾶσα δὲ οὐσία δοκεῖ τόδε τι σημαίνειν. ἐπὶ μὲν οὖν τῶν πρώτων οὐσιῶν ἀναμφισβήτητον καὶ ἀληθές ἐστιν ὅτι τόδε τι σημαίνει· ἄτομον γὰρ καὶ ἓν ἀριθμῷ τὸ δηλούμενόν ἐστιν) y 2b20-23 (τὰ μὲν γὰρ γένη κατὰ τῶν εἰδῶν κατηγορεῖται, τὰ δὲ εἴδη κατὰ τῶν γενῶν οὐκ ἀντιστρέφει· ὥστε καὶ ἐκ τούτων τὸ εἶδος τοῦ γένους μᾶλλον οὐσία). 414 Cf. Arist. Cat. 2b15-17: ἔτι αἱ πρῶται οὐσίαι διὰ τὸ τοῖς ἄλλοις ἅπασιν ὑποκεῖσθαι καὶ πάντα τὰ ἄλλα κατὰ τούτων κατηγορεῖσθαι ἢ ἐν ταύταις εἶναι διὰ τοῦτο μάλιστα οὐσίαι λέγονται. 415 Como complemento a lo que Capela anunció en el párrafo precedente (vid. nn. 215 y 217), ahora explica que dos sustancias en la misma posición en aquel quid est no son comparables. He aquí, por tanto, otra característica de la sustancia, la de no tener contrarios, cosa que sí ocurre entre las cualidades (cf. § 370). Cf. Arist. Cat. 3b2425 y Ph. 189a32-33.

[158]

LIBER QVARTVS

ipsas substantias fuisse contrarias, sed qualitates, quae in ipsis erant, ut malitiam bonitati aut vitium virtuti aut iniustitiam iustitiae. Videtur autem substantiae proprium, quod una eademque capax est contrariorum quadam sui permutatione, ut lapis, cum idem sit, potest nunc albus esse, nunc niger, idem tamen lapis esse non desinit; et Cicero, primo stultus, postea sapiens, idem tamen Cicero esse non desinit. 367 Qualitatem esse diximus, secundum quam dicimur quales. Qualitatum forma una est, in qua dispositio quaedam et habitus mentis esse

ipsas substantias] ipsa substantia A • contrarias] con trarias A : contrarium C2 : sibi anteponit M5 Kopp e codice Monacensi (F) • qualitates] qualitate M61 : ]itates T • erant] ra in ras. L1 • ut malitiam] ut malitiam in marg. F2 : om. L42 • malitiam] om. E : maliciam M6P3 : s. l. Clodii add. M62 • bonitati] nitati F1 : s. l. Ciceronis add. M62 : bonitate V11 • vitium] vicium C2P3V2 • iniustitiam] iniustia E2P11, sed iniustitia E2 : iniustitia] F2 : iniusticiam L4M6P3 • iustitiae] iusticiae L4M6P3 • videtur] //detut T • proprium] s. l. esse add. L32P22 : proprieum M61 • eademque] edemque L41 : eandemque M1R1 : eadem que P2 • est] om. L21 : esse L4 • contrariorum] contrarium P11P21 • quadam… permutatione] super motatione quadam D : coni. sine quadam sui permutatione Grotius ex Aristotelis Categoriis in Februis, quem Kopp non correxit in not. • quadam] quodam E1 : a in ras. V2 • sui permutatione] super mutatione BEFGL3L4 P1P21V1V2, sed supermutatione L2M1P32R : supermututione P31 • sui] om. M6 : suo P22 • permutatione] del. T1 et s. l. positione add. T2 • cum] u in ras. L3 : quum Kopp • idem] idest P11 • sit] si R1 • tamen] tam A • desinit et] n. l. T • desinit] dessinit D • et… desinit] om. AP31, sed. in marg. add. P32 • et] ut C1 • primo] promo L21 : om. L31 : primo] Z • stultus] stultis B • postea] dein S • idem] ideo EFL4P11RT • tamen… esse] tamen esse Cicero P32 (in marg.) • esse] om. L2 • non desinit] om. M1 • desinit] dessinit D2 : desit P11 • 367 qualitatem esse] n. l. T • qualitatem] ITEM DE QVALITATE titulum anteponit ABC1C2EFL1L21L4M6P1P2P3RTV1V2Z : DE QVALITATE. XXXII titulum anteponit D, sed DE QVALITATE GL22M1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : QVID QVALITAS titulum anteponit M5 : valitatem C2 : QVALITATEM Grotius Eyssenhardt Dick • diximus] /iximus T • dicimur quales] dicimus quale est M6R2 Vulcanius Grotius (‘dicimur quales ita vulgus Dialecticorum’ in Februis) • dicimur] dicimus C1C2DEFGL11 : dicimus// P3 (var. s. l.) • quales] qualis C1 : sic D2 : quale est GM1 : quales// M5 : qualites P32 • qualitatum] in marg. I add. GL12 : qualitatem M1 : ///um T : in marg. prima species anteponit Vicentina • forma una] una forma D2 • forma] prima postponit E2 (s. l.) M6 • una est] est una L3 • una] unae L21 : u/a V1 • in qua dispositio] om. L11, sed in marg. L12 • dispositio quaedam] dispositio//quaedam F • dispositio] dis positio A : una anteponit C1 : disposicio C2P3 : dispossitio D : dispo//tio V1 • quaedam] quedam M1P3Z • habitus] abitus ARZ : habitas M61 • esse intellegitur] intelligitur esse L3V1V22 • esse] et anteponit V1

[159]

5

LIBRO CUARTO

no fueron contrarias en sí mismas, sino las cualidades que había en ellas,416 como la malicia respecto a la bondad, el vicio respecto a la virtud o la injusticia respecto a la justicia.417 Parece, sin embargo, propio de la sustancia que, siendo una y la misma, sea capaz de asumir opuestos gracias a su propia variación,418 por ejemplo, una piedra, por ser la misma, puede ser blanca o negra sin dejar de ser, sin embargo, la misma piedra;419 y Cicerón, antes ignorante, después sabio, tampoco deja de ser el mismo Cicerón. SOBRE

LA CUALIDAD

Hemos dicho que la cualidad es la predicación según la cual se 367 nos dice de qué naturaleza somos.420 Una especie de las cualidades es aquella en la que se entiende que hay cierta disposición y estado

416 Como explica Siben (2012: 195), la oposición entre individuos no se puede ni se debe fundar en su sustancialidad, sino en sus propiedades sustanciales, es decir, en sus cualidades, por cuyas diferencias o distinciones se oponen en la realidad. 417 Capela, una vez más, vuelve a recurrir a la tradición para plasmar ejemplos representativos que aclaren el discurso de Dialéctica. En este caso, los ejemplos tradicionales de contrariedad los hallamos también en Cic. Top. 47 o en Aug. Civ. VIII 24. 418 Cf. Arist. Cat. 4a10: μάλιστα δὲ ἴδιον τῆς οὐσίας δοκεῖ εἶναι τὸ ταὐτὸν καὶ ἓν ἀριθμῷ ὂν τῶν ἐναντίων εἶναι δεκτικόν. Como explica Siben (2012: 195), la sustancia es la única categoría que, luego de recibir un contrario, es la misma y numéricamente una, pues permanece como sustrato (cf. Arist. Cat. 4a29: τὰ μὲν γὰρ ἐπὶ τῶν οὐσιῶν αὐτὰ μεταβάλλοντα δεκτικὰ τῶν ἐναντίων ἐστίν; y 4b3: ὥστε τῷ τρόπῳ γε ἴδιον ἂν εἴη τῆς οὐσίας τὸ κατὰ τὴν αὑτῆς μεταβολὴν δεκτικὴν τῶν ἐναντίων εἶναι). 419 Capela, aun teniendo presente al Estagirita e interpretando como demasiado complejo lo que en él se dice (Arist. Cat. 4a18), opta por aplicar el ejemplo del color blanco y negro a una sustancia primera pero inanimada, como la piedra. Así también actúa Agustín en Civ. XXI 4. 420 Cf. § 363 y n. 194. Como ya hiciera anteriormente, en este epígrafe y en el siguiente Capela se basará en el pensamiento del Estagirita de una manera, quizá, algo compacta, con la particularidad de que, como se verá, la segunda especie de cualidad de nuestro autor es la tercera de Aristóteles y viceversa.

[159]

LIBER QVARTVS

intellegitur, ut in omnibus perceptis artibus, sapientia, grammatica, rhetorica ceterisque, quae ita haerent animo, ut difficile amitti possint. Sed in his aliqua perfecta sunt, aliqua imperfecta, ut si qui grammaticae arti operam dederit, in plerisque tamen fallatur, nondum potest dici

intellegitur] intelligitur C1C2DL1M12P3RS Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : intelleguntur M11 • ut] sic D2 : del. F2 : om. L31R1V21 • perceptis] per/ceptis M5 : per (in ras.) ceptis P3 : praeceptis V2 • sapientia] sapiencia C2P3 : s. l. in add. L22 : sapi/// V1 • grammatica rhetorica] rethorica grammatica D • grammatica] gramatica V2 • rhetorica] rethorica ABC1C2EFGL11L21 (ret/orica L22) L3L4M1M6P1P2P3TV1V2 • ceterisque] caeterisque BC1DEFL1L2L3L4P1P3SV2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • quae ita] quae//ita R • quae] sic F2 : quia L21 • ita] sic A2 (i s. l.) : /ta T • haerent] herent ABC1C2DGL22L4M1M5M6 P1P3SZ • amitti] ammitti AP1 : amito E : ammiti F • aliqua imperfecta] om. V21 • imperfecta] inperfecta AC12 (im s. l.) C2EFGL2L4M1M6P1P2P3RTV22 (s. l.) Z Eyssenhardt • si qui] siquis L3 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : siqui Z Eyssenhardt • si] om. V11 • qui] quis C1FL2M52P32V22 Vulcanius Grotius Kopp Dick • grammaticae] grammatice AP3 : in ras. L1 : gram//ticae T : sic V12 • operam] sic L42 : perperam l. v. Z1 • dederit] sic V12 • in plerisque] inplerisque AEFP1P2P3V2Z, sed implerisque B1C1GM6RV1 : inmplerisque L11 • tamen] om. G : sic L12 • fallatur] a in ras. C1 : fallitur C2P32 : falla/// T : signum interrogationis postponit Lugdunensis • nondum] non dum D : nundum S • potest dici] dici potest V2

[160]

LIBRO CUARTO

mental,421 como en todas las artes aprendidas —la filosofía, la gramática, la retórica y las demás—,422 que están tan grabadas en la mente que difícilmente pueden perderse.423 Entre estas, empero, unas son perfectas, otras imperfectas,424 por ejemplo, si quien se ha consagrado al arte de la gramática todavía comete errores en muchos casos, aún no puede afirmarse que se trate de un estado mental, sino solo de 421 Cf. Arist. Cat. 8b26: ἓν μὲν οὖν εἶδος ποιότητος ἕξις καὶ διάθεσις λεγέσθωσαν. Según ThlL VI 3.24858 ss., no ha de confundirse este habitus con la predicación homónima, sino con el significado general, tal y como explica Cicerón (Inv. I 25.36): Habitum autem [hunc] appellamus animi aut corporis constantem et absolutam aliqua in re perfectionem, ut uirtutis aut artis alicuius perceptionem aut quamuis scientiam et item corporis aliquam commoditatem non natura datam, sed studio et industria partam. Cf. Quint. Inst. VI 2.9 y Boeth. Cat. 240d2-3. En cuanto a dispositio, equivalente a διάθεσις, alterna en latín con affectio según el testimonio de Pseudoagustín (Categ. 96). 422 Hemos interpretado sapientia, correspondiente al griego ἐπιστήμη del texto aristotélico (cf. Simpl. in Cat. 229.27 ss.) y traducido por Pseudoagustín como disciplina (ibídem), como «filosofía», pudiendo, incluso, aludir al propio arte dialéctico. Estamos, por tanto, de acuerdo con Siben (2012: 196) en que esta forma no se refiere a la inteligencia en confrontación con la stultitia (en Aristóteles, σπουδή frente a φαυλότης), como más adelante indicará Capela (§§ 384-385). Cf., en este sentido, el testimonio de Arnobio el Joven, que recoge el pensamiento de Arnobio el Rétor (Confl. I 13: Arnobius dixit: semper fuit sapientia in corde patris intus reposita, quomodo in corde oratoris ars rhetorica et in corde grammatici ars grammatica. Dicitur autem creasse librum artis rhetoricae orator et grammaticus librum artium condidisse; numquid nam ex eo coepit rhetorica et grammatica, ex quo hominibus est ad legendum tradita? Illis namque, qui eam scripserunt, ex eo tempore, quo docti sunt, semper in corde fuit. Nobis autem tunc est creata, quando nostra eruditio sumpsit initium. Inde est, quod ante paululum dixi opportune, filium dei esse sapientiam. Antequam faceret ergo deus caelum et terram et omnia, quae in eis sunt, sic creavit sapientiam, sicut (dixi) orator creat librum artis rhetoricae proferens de corde suo, quod ex quo didicit semper habuit), un testimonio en el que sapientia es entendida como la inteligencia divina del Creador y de la que deriva la eruditio humana; y Sen. Ep. 117.16 (sapientia habitus perfectae mentis est, sapere usus perfectae mentis). En cuanto a ceterisque, no se refiere tanto a las otras artes liberales como a los otros tipos de disposiciones que, como se verá, podrán ser o no duraderas e inamovibles (cf. Arist. Cat. 9a1-4). 423 Cf. Arist. Cat. 8b29: τοιαῦται δὲ αἵ τε ἐπιστῆμαι καὶ αἱ ἀρεταί· ἥ τε γὰρ ἐπιστήμη δοκεῖ τῶν παραμονίμων εἶναι καὶ δυσκινήτων. Disposición y estado mental, pues, están vinculadas por ser cualidades innatas o adquiridas mediante el conocimiento o la práctica. 424 Entiéndase por perfectas e imperfectas «duraderas o estables» y «mudables o perecederas». Cf. Arist. Cat. 8b27 (διαφέρει δὲ ἕξις διαθέσεως τῷ μονιμώτερον καὶ πολυχρονιώτερον εἶναι) y 8b35 (διαθέσεις δὲ λέγονται ἅ ἐστιν εὐκίνητα καὶ ταχὺ μεταβάλλοντα).

[160]

LIBER QVARTVS

habitus, sed tantum dicitur dispositio. Ita non omnis dispositio habitus, 368 omnis autem habitus dispositio esse intellegitur. Secunda species est earum qualitatum, quas recte ‘passibiles’ dixerimus, ut dulce atque amarum, calidum vel frigidum, non quod ex his eaedem substantiae aliquid patiantur, sed quod sensus nostros aliquid pati cogant. Cogit enim aliquid pati et tangentem calor et dulcedo gustantem. Item quae nobis ex aliqua passione naturae inoleverint, secundum quas pallidus

habitus] abitus ARV21 : HABITVS Eyssenhardt • tantum] tamen AB1C1DFGM6P2P3RTV1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : ‘e codice Monacensi (F) scripsi tantum pro tamen’ in not. explicabat Kopp • dicitur… habitus] s. l. add. L12 • dicitur] om. L2 • dispositio] disposicio C2P3 : dispossitio D : in marg. ita non omnis dispositio add. L42 : DISPOSITIO Eyssenhardt • ita… dispositio] om. M6P11 (in marg. P12) • ita] in marg. habitus dispositio differentia add. Vicentina • dispositio] disposicio C2P3 : dispossitio D • habitus] abitus ARV21 : est postponit E2 (s. l.) L4P1P22 (s. l.) • habitus] abitus AR • dispositio] disposicio C2M6 : dispossitio D • esse intellegitur] intellegitur esse EFL4P1T • intellegitur] intelligitur C1DL1L3P3RSV21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • 368 secunda] XXXIII anteponit D2 : in marg. II anteponit GL12M5 : in marg. secunda species anteponit Vicentina • species est] speciest A • species] speties ST • passibiles] sic L42 : passibilis V21Z • dixerimus] esse anteponit EL4P1TV1 : diximus V11 • dulce atque] dulceat que P21 • atque amarum] amarum atque C2 • atque] /tque T • calidum] callidum A • vel] ut B : et C2 : atque EFL4P1T, sed s. l. atque add. L32 : om. L1 • non] in ras. P1 • quod] quo B1P21V1 • his] is L4 • eaedem] ea in ras. B : hae eedem C2 : eadem D2L31M1P11RST1V21Z • substantiae aliquid] aliquid substantiae C2 • aliquid] aliquit E • patiantur] paciantur C2M61P3 • sensus] sensu/ T • nostros] ///tros T • aliquid] aliquit E • cogant] cogantur B1 : cogiunt C2 : an in ras. Z • pati] om. C12 : p/// V1 • et] ut Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • tangentem] tanguentem D1 : tangent F1 : s. l. se add. P22 : tam gentem R1 : angentem T • calor] s. l. cogit add. P22 • dulcedo gustantem] gustantem dulcedo C1 • dulcedo] dulce F1 • gustantem] sic P12 : s. l. se add. P22 • item quae] itemque F1L11P11V1 • item] sic D2 • ex… pallidus] def. R • ex] /x T : om. V11 • inoleverint] in holoverint C2 : inoleviit l. v. L31 : inoluerit Vicentina (var. in marg.) Mutinensis Basileensis : inoluerint Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • pallidus] semper anteponit M6 : palidus V21 : pallidum Z

[161]

5

LIBRO CUARTO

una disposición.425 Así, no toda disposición es un estado mental, aunque se entiende que todo estado mental sí es una disposición.426 La 368 segunda especie427 es la de las cualidades a las que podríamos denominar concretamente ‘afectivas’,428 como dulce y amargo, caliente o frío, no porque a partir de ellas las sustancias mismas se vean afectadas en algo, sino porque inducen a nuestros sentidos a ser afectados en algo.429 De hecho, el calor induce al que lo toca a sentir algo, así como la dulzura a quien la saborea.430 A su vez, las hay que han crecido en nosotros por una afección natural, según las cuales se 425 Cf. Arist. Cat. 9a5: τοὺς γὰρ τῶν ἐπιστημῶν μὴ πάνυ κατέχοντας ἀλλ’ εὐκινήτους ὄντας οὔ φασιν ἕξιν ἔχειν, καίτοι διάκεινταί γέ πως κατὰ τὴν ἐπιστήμην ἢ χεῖρον ἢ βέλτιον. 426 Habida cuenta de que el estado mental, en definitiva, incluye la disposición, de la que representa el género, Siben (2012: 197) identifica en estas últimas líneas del epígrafe una contradicción con aquella afirmación inicial según la cual las disposiciones constituyen qualitatum forma una. Zanatta (1997: 603), en cambio, advierte que hay que entender ambos conceptos en su unidad en el ámbito del significado, obviando las articulaciones internas a las especies. Cf. Arist. Cat. 9a10: εἰσὶ δὲ αἱ μὲν ἕξεις καὶ διαθέσεις, αἱ δὲ διαθέσεις οὐκ ἐξ ἀνάγκης ἕξεις· οἱ μὲν γὰρ ἕξεις ἔχοντες καὶ διάκεινταί πως κατὰ ταύτας, οἱ δὲ διακείμενοι οὐ πάντως καὶ ἕξιν ἔχουσιν. 427 Como ya se ha indicado, Aristóteles aborda esta especie de cualidad después de tratar la cualidad natural y en potencia; es decir, en tercer lugar. Sobre la disposición de la exposición vid. Pauli (1984: 201). 428 Según ThlL X 1.608.21, passibilis es una forma propia del latín tardío atestiguada por vez primera en Tertuliano y, especialmente, entre los autores cristianos, si bien Capela es el primer autor que le confiere un carácter filosófico, haciéndola corresponder a παϑητιϰός (cf. Arist. Cat. 9a28), al tiempo que recte responde a εἰκότως (cf. Porph. in Cat. 130.17: καὶ αὗται εἰκότως παθητικαὶ ποιότητες λέγονται). Pseudoagustín, por su parte, habla de las passiuae qualitates en Categ. 115. 429 Sobre los ejemplos empleados por Capela, cf. Arist. Cat. 9a29 (ἔστι δὲ τὰ τοιάδε οἷον γλυκύτης τε καὶ πικρότης καὶ στρυφνότης καὶ πάντα τὰ τούτοις συγγενῆ, ἔτι δὲ θερμότης καὶ ψυχρότης), aunque nuestro autor no hace sino acudir a modelos comunes de la tradición clásica, unos modelos que también se atestiguan, por ejemplo, en Cicerón (ND III 130; Resp. III 13). Sea como fuere, esta segunda especie de cualidad es la sensorial o sensitiva, en tanto en cuanto se percibe con y por los sentidos (cf. Arist. Cat. 9b3-4: παθητικαὶ ποιότητες λέγονται οὐ τῷ αὐτὰ τὰ δεδεγμένα πεπονθέναι τι, τῷ δὲ κατὰ τὰς αἰσθήσεις ἑκάστην τῶν εἰρημένων ποιοτήτων πάθους εἶναι ποιητικὴν παθητικαὶ ποιότητες λέγονται). La crítica justifica la afectividad de esta cualidad porque produce la afección de un modo tal que las cosas se dicen calificadas por tal cualidad, constituyendo, en definitiva, una diferencia específica que determinará también la definición. 430 Cf. Arist. Cat. 9b7: ἥ τε γὰρ γλυκύτης πάθος τι κατὰ τὴν γεῦσιν ἐμποιεῖ καὶ ἡ θερμότης κατὰ τὴν ἁφήν.

[161]

LIBER QVARTVS

quisque vel ruber dicitur, non tamen ita ut quis aliqua repentina causa vel pallet vel rubet; nam ipsae ‘passiones’ rectius, non ‘qualitates’ appellantur, siquidem secundum has non dicimur quales. Non enim sequitur, ut qui pallet sit pallidus, aut qui amat amator, aut qui est 369 ebrius ebriosus. Illae igitur passiones sunt hae qualitates. Tertia species est earum qualitatum, quae non ex eo, quod iam quicque est, sed ex eo, quod esse potest, intelleguntur, ut dicimus fragile lignum, non quod iam fractum sit, sed quod frangi possit. Nam et ‘palaestricum’

quisque] quisquae P3 • vel] ut BZ • ruber… vel] def. R • ruber] rubens C2 : rober V21 • ita ut] sic D2 : om. L31 • ita] om. M5 • aliqua] om. L3 • repentina] sic C22 • vel rubet… ebriosus] def. R • vel] ut B • ipsae] ipse ABC1M1P3Z • passiones… 369 species] def. R • passiones] pasiones P1 • rectius] rectius// C12 • siquidem] e in ras. P3 : si quidem Eyssenhardt • has] quas C2 : as E1 • dicimur quales] sic D2 • dicimur] dicitur G : dicimus M1P3 • quales] qualis G : sic L22 • qui] om. T1 • pallet] s. l. semper add. E2 • sit pallidus] pallidus sit SZ • aut] et C1P3 : atque C2 • qui] in ras. M6 • amator] amaturor C22 : amotor L21 : s. l. sit add. L32, sed anteponit Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : am/// V1 • est] del. F2 • ebrius ebriosus] ebrius//ebriosus V2 • ebrius] haebrius C1 : om. S1 • ebriosus] om. M6 • illae] ille ABC1C2EM1M6P3V1V21Z Mutinensis : illi L21 • igitur] ergo C2L3M1 : sic D2 : enim P32 • passiones sunt] sunt passiones C2 • sunt… qualitates] hae (D2) qualitates sunt D • sunt] om. F1P31 : sunt// L2 • hae qualitates] aequalitates E : equalitates P1 • hae] eae B1L1, sed et non (s. l.) ae B2 : non C2F2L22L3M51 (del. M52) M6P22 (in ras.) STV2, sed et non GM1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : sic L21 (fort.) P21 : e L4 : ae P31Z : non anteponit Z • qualitates] aequalitates C11, sed equalitates S : qual/// V1 • 369 tertia] tercia C2L4M6P3 : XXXIIII anteponit D2 : in marg. III anteponit GL12M5 : in marg. tertia species anteponit Vicentina : tertias E1 • species] speties ST • earum] aearum M6 • quae] qua B1V21 : que (e in ras.) P3 : qu// V1 • non] nec C2 • ex eo… ex eo] def. R • ex eo] exeo FL2L3M1V2 Grotius • quod] sic L22 • iam] om. D1M51 • quicque] quisque ABC1C2DEFGL1L2L3L4M1M5 M62P1P2 P3STV2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Willis, quem Ramelli sequitur : quisquam M61 : quisq// V1 : coni. Ferré, quem Siben sequitur • ex eo] exeo FL2L3M1V2 • quod… potest] sic D2 • intelleguntur] intelligitur B2 : intelliguntur C1DL1L3P3SV2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : intellegi//tur M52 • ut] quod V21 • dicimus… lignum] def. R : fragile lignum dicimus S • quod] sic L22 • fractum] sic L22 • quod] iam postponit P22 (s. l.) P32 (s. l.) SV12 (s. l.) Z • frangi possit] potest frangi D • frangi] iam anteponit C2 • possit] potest C2F : po//it V1 : ssit in ras. Z • nam… palaestricum] def. R • palaestricum] palestricum ABC1C2DEFGL1L2L3L4M1M5M6P1P2P3STV22 (palestri cum V21) Z Vicentina Mutinensis : pal//stricum V1 : palestrium Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt

[162]

5

LIBRO CUARTO

dice que uno está pálido o ruborizado,431 pero no porque uno empalidezca o se ruborice por una causa inesperada; estas, en efecto, son llamadas, más concretamente, ‘afecciones’, no ‘cualidades’,432 dado que según ellas no se nos dice de qué naturaleza somos. No se infiere, por tanto, que el que palidece de miedo esté pálido, o que el que ama sea un amante o que el que está bebido sea un borracho. Así pues, aquellas son afecciones; éstas, pasiones.433 La tercera especie 369 es la de las cualidades que se entienden no por lo que algo ya es, sino por lo que puede ser, por ejemplo, decimos que un tronco es quebradizo no porque ya haya sido quebrado, sino porque podría ser quebrado.434 De hecho, incluso, hablamos de un cuerpo ‘atlético’ en

431 Según Siben (2012: 198), una subespecie de la cualidad afectiva la constituye la afección, ya que una cosa dicha en cierto modo lo es porque tal estado es originado por otra afección. Cf., en este sentido, Arist. Cat. 9b11-19 y Aug. C. Iulian. op. imperf. VI 18.54 (quantum autem ad corpus, sicut aliud est pallens, aliud pallidus; aliud rubens, aliud rubicundus: et si qua huiusmodi, quorum plurimis desunt usitata uocabula). No obstante, y a diferencia de Aristóteles (Cat. 9b33-10a10), Capela no trata las afecciones psíquicas, quizá por la premura y/o generalidad del discurso de Dialéctica. Vid. Remigio, ad loc. 432 Según Stahl (1977: 123, n. 66), para quien Aristóteles también parece excluir las afecciones temporales de la categoría de cualidad, aunque en su introducción a la materia (Cat. 9a28-29) muestra que esta no es su intención, Capela o su fuente (cf. Ackrill, 1963: 106-107) incluye en su definición «se dice que es de tal o cual tipo», una expresión con la que se refiere a las características permanentes. De cualquier manera, passio está tomado aquí en su sentido escolástico (Ferré, 2007: 91, n. 136), indicando lo opuesto a la acción. Cf. n. 234. 433 Cf. Arist. Cat. 9b28-30 (ὅσα δὲ ἀπὸ ῥᾳδίως διαλυομένων καὶ ταχὺ ἀποκαθισταμένων γίγνεται πάθη λέγεται· οὐ γὰρ λέγονται ποιοί τινες κατὰ ταῦτα […] οὔτε γὰρ ὁ ἐρυθριῶν διὰ τὸ αἰσχυνθῆναι ἐρυθρίας λέγεται, οὔτε ὁ ὠχριῶν διὰ τὸ φοβεῖσθαι ὠχρίας, ἀλλὰ μᾶλλον πεπονθέναι τι· ὥστε πάθη μὲν τὰ τοιαῦτα λέγεται, ποιότητες δὲ οὔ), un testimonio según el cual las manifestaciones momentáneas de una cualidad son afecciones efímeras o πάθη, capaces de cambiar en el tiempo, mientras que las que muestran un carácter permanente y duradero son las cualidades. 434 Vid. nota complementaria n.o 434.

[162]

LIBER QVARTVS

corpus duobus modis dicimus et id, quod palaestra compositum est, et id, quod natura ita formatum, ut huic arti accommodatum sit, quamvis ea non sit imbutum. Illud tamen a palaestra recte dicitur ‘palaestricum’, quod ipsius artis habet effectum, non autem invenitur ipsius qualitatis nomen, unde sit denominatum et derivatum palaestricum illud, quod nondum est, sed esse potest. Quare cognoscendum est dici quasdam substantias ex qualitatibus, quarum nomina non inveniuntur. Namque ut ‘bonum’ dicimus a bonitate, non ita ‘optimum’

duobus… dicimus] dicimus duobus modis V1 • modis] momis Mutinensis (per errorem typographicum) • dicimus] dicitur V21 • quod] sic C22E2 • palaestra] palestra ABC1C2 DEFGL1L2L3L4M1M6P1P2P3RSTV1V2Z (e in ras.) Vicentina Mutinensis • compositum est] def. R • compositum] compossitum D : composita M1 : conpositum V2 • natura] in ras. L2 • ita formatum] informatum L11 • formatum] formatum// E : est postponit E2 (s. l.) L4P1P22 (s. l.) : compositum M6 : formatu V21 • ut] et EFL4M1P11T : aet Lugdunensis (per errorem typographicum) • huic] huc A : hic P31 • arti] om. C2D1M51 : carti L41 • accommodatum] accomodatum AC1EFL4M1P1P2T Mutinensis Basileensis Schievenin (2009, p. 50, n. 12) : acommodatum BV1, sed acummodatum Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt : sic C22D2 : accommoda// R • sit] def. R • quamvis] quam vis C1T, sed quan//vis// L12L22 : sic C22 : qu/vis R : dubitabat quis an legendum post quamvis in app. Willis • ea] s. l. arte add. P22 • imbutum] inbutus AP21P3, sed inbutum GL4P1V2 Damrstattensis 193 apud Eyssenhardt Eyssenhardt : imbutus B2M6RV11 Willis (coni. in app.) • a] om. P31R • palaestra] palestra ABC1C2DFGL1L2L3L4M1M5M6P1P2P3RSTV1V2Z Vicentina Mutinensis, sed palestro E • recte] om. L11 Schievenin (2009, p. 50, n. 12) • dicitur] dictum Schievenin (2009, ibid.) • palaestricum] palestricum ABC1C2DEFG L1L4M1M5M6P1P2P3RSTV1V2Z Vicentina Mutinensis, sed palestri cum L2 : palestricum// L3 • habet] habent G • non] on in ras. G • autem invenitur] autem//invenitur V2 • autem] aut Vicentina • qualitatis] sic C22 : artis M1 • denominatum] denominativum D2 • et derivatum] om. M51 • derivatum] dirivatum AC1L3M1RV2 : derivativum D2 • palaestricum] palestricum ABC1C2DEFGL1L2L4M1M5M6P1P2P3RSTV1V2Z Vicentina Mutinensis : palestricum// L3 • illud] illut L4 : ilillud P1 : iclud Z1 • nondum] no dum D • esse potest] potest esse D • esse] om. L2 • quare] qua re Z • cognoscendum] agnoscendum C22 (var. s. l.) • quasdam] sic L12 • qualitatibus] qualitutibus Z1 • quarum] quorum AL31 • inveniuntur] niu in ras. M5 : invenientur M6 • namque] nanque DM1S : namquae P3 : nam Grotius • dicimus] bis scriptum C2 • a bonitate] abonitate C2 • non… optimitate] om. S • non] om. V1 • optimum] sic C22 : optumum G

[163]

5

LIBRO CUARTO

dos sentidos: el que se ha ejercitado en la palestra y el que se ha formado así por naturaleza, de manera que está predispuesto para este arte aunque no haya sido instruido.435 No obstante, el primero es llamado correctamente ‘atlético’por su habilidad, porque presenta el efecto de este mismo arte, si bien no se conoce un nombre de la cualidad misma de donde el segundo ‘atlético’ haya sido denominado y derivado, porque aún no existe, pero puede existir.436 Por consiguiente, hay que reconocer que algunas sustancias son denominadas a partir de cualidades cuyos nombres no se conocen. Pues, por ejemplo, decimos ‘bueno’ de ‘bondad’, no así ‘óptimo’ de ‘optimi-

435 La palestra era el lugar donde los griegos se ejercitaban en la gimnástica y en la lucha. De ahí que palaestricum (παλαιστϱιϰός, que se lee en Plaut. Rud. 296) indique, propiamente, «apto para la palestra», es decir, «apto para la lucha y la gimnasia». Schievenin (2002: 90 y n 12; 91), incluso, matiza aún más ese vocablo, explicando que en Capela palaestra y palaestricum se usan siempre y solo relacionados con el aspecto físico y atlético del cuerpo. Cf., en este sentido, § 5 y § 100, por ejemplo, y vid. Remigio (ad loc.). Nuestro autor, sin embargo, presenta el ejemplo en orden inverso al propuesto por el Estagirita (Cat. 9a11 ss.). 436 Para Aristóteles (Cat. 10a27), la cosa cualificada deriva su propio nombre parónimamente de la cualidad que la caracteriza (ποιότητες μὲν οὖν εἰσὶν αἱ εἰρημέναι, ποιὰ δὲ τὰ κατὰ ταύτας παρωνύμως λεγόμενα ἢ ὁπωσοῦν ἄλλως ἀπ’ αὐτῶν. ἐπὶ μὲν οὖν τῶν πλείστων καὶ σχεδὸν ἐπὶ πάντων παρωνύμως λέγεται, οἷον ἀπὸ τῆς λευκότητος ὁ λευκὸς καὶ ἀπὸ τῆς γραμματικῆς ὁ γραμματικὸς καὶ ἀπὸ τῆς δικαιοσύνης ὁ δίκαιος, ὡσαύτως δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων). No obstante, el propio Aristóteles exceptúa después (Cat. 10a32-10b5) esta posibilidad en los casos de la capacidad en potencia, donde tal cualidad carecía de nombre, por lo que se haría necesario recurrir a otra denominación para la derivación, como en el caso, compartido por Capela, del hombre atlético, que deriva su propio nombre de la ciencia o arte correspondiente (ἐπ’ ἐνίων δὲ διὰ τὸ μὴ κεῖσθαι ταῖς ποιότησιν ὀνόματα οὐκ ἐνδέχεται παρωνύμως ἀπ’ αὐτῶν λέγεσθαι· οἷον ὁ δρομικὸς ἢ ὁ πυκτικὸς ὁ κατὰ δύναμιν φυσικὴν λεγόμενος ἀπ’ οὐδεμιᾶς ποιότητος παρωνύμως λέγεται· οὐ γὰρ κεῖται ὀνόματα ταῖς δυνάμεσι καθ’ ἃς οὗτοι ποιοὶ λέγονται, ὥσπερ καὶ ταῖς ἐπιστήμαις καθ’ἃς πυκτικοὶ ἢ παλαιστρικοὶ οἱ κατὰ διάθεσιν λέγονται, πυκτικὴ γὰρ ἐπιστήμη λέγεται καὶ παλαιστρική, ποιοὶ δὲ ἀπὸ τούτων παρωνύμως οἱ διακείμενοι λέγονται).

[163]

LIBER QVARTVS

ab optimitate. Ita ergo palaestricum, quod intellegimus ex eo, quo percipere possit palaestram, non habet certum qualitatis nomen, ex 370 quo dictum videtur, constat tamen a qualitate esse dictum. Quarta species est earum qualitatum, secundum quas formas figurasque intellegimus, ut quadrum, rotundum, pulchrum, deforme et similia. Recipit qualitas magis et minus, nec tamen omnis. Nihil enim quadrum magis altero quadro quadrum est; magis autem aliquid candido candidum dici potest; et quaestio est in plerisque, utrum magis iustus

ab optimate] ab optim in ras. B • ab] ad AP31 : om. V21 • optimitate] optumitate G : optimnate M6 : i s. l. V1 : optimate Z1 • ergo] et postponit C2L3R2 (s. l.) • palaestricum] palestricum ABC1C2DEFGL2L4M1M5 M6P1P2P3RSTV1V2Z Vicentina Mutinensis : palest//tricum L1 : palestricum// L3 • quod] quo B1 • intellegimus] intelligimus C1DL1L3P32 (gi s. l.) RS Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Kopp • ex eo] exeo C1FL3V2 : exe o L2 • quo] quod C1C2GL1L2L3M1M5P12P22P31SZ Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • palaestram] palestram ABC1C2DEFGL1L2L3L4M1M5P1 P2P3RS TV1V2Z Vicentina Mutinensis : palestrum M6 • nomen] nomin C11 : omen F1 • quo] om. C2 • dictum] dictu V21 • videtur] videatur B2EGL2M1M52R2STV22Z ‘certe elegantius, sed cf. p. 126, 12, unde videtur non semper ad Tullianas normas retrahendus esse Martianus’ in app. explicabat Willis : inveniatur F : vide/// V1 • constat] sic C22 • a qualitate] aequalitate C11C2 : aqualitate Z • a] ex L3 : om. P21 • qualitate] s. l. est add. L42 : qualitat/ V1 • esse dictum] distum esse M1 • 370 quarta] IIII anteponit C2G (in marg.) L1 (in marg.) M5 (in marg.) : XXXV anteponit D2 : in marg. quarta species anteponit Vicentina : quartas C11 • species est] est species L3 Vicentina Mutinensis • species] speties P1S • est earum] est//earum V1 • est] om. M51 Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • earum] earumdem C1 : sic L22 • qualitatum] qualitat/um B : qualitatem C11 : qualitatium L1R1 : qualitat/m V1 • formas] formam AP21 : forma R1 • figurasque] figuras que P21, sed figuras quae P31 • intellegimus] intelligimus AC1DL1L3 M5P3RS Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Kopp • quadrum] quarum C2 : m in ras. M5 • rotundum] rutundum B1 • pulchrum] pulcrum AP3Z • deforme] deformae C1M1RV2 : deformet E : deform// V1 • recipit] recepit P11 • magis] maius M6 • nec tamen… et minus] om. L11, sed in folii parte finale L12 • nec] non M6 • omnis] in omnibus D • nihil] nichil EL1L4P1 : nil M1 : ninihil V1 • altero] alieno S • quadrum est] n. l. V1 • quadrum] om. D1 : in ras. G : r s. l. L4 • candido] n in ras. L3 : d in ras. Z • candidum] dun in ras. P1 • dici] duci L4 : in ras. P1 • potest] p in ras. P1 • et… possit] s. l. add. C12 : uncis includit Dick (1978, p. 172) et ‘invitus ineptum glossema delevi’ in app. explicabat • quaestio] questio C1C2EFGL1L2L4M1M5P1P3STV2Z • in plerisque] implerisque AFL4M6P1, sed //implerisque C12 : inplerisque L1 • utrum] verum B1R1 : utrumne C22D2F2GL1L3M5P22 (in ras.) R2 Kopp Dick, sed utrum ne M1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : sic P32 (t in ras.) : ///um V11, sed ///umne V12 • magis iustus] iustus magis M6 • magis] in ras. P22 : ///s V1

[164]

5

LIBRO CUARTO

dad’.437 Así pues, cuerpo ‘atlético’, que lo entendemos por esto, porque puede adquirir habilidad atlética, no posee el nombre preciso de la cualidad de la que parece ser llamado, aunque es evidente que toma su nombre de su cualidad. La cuarta especie es la de las cualidades 370 según las cuales determinamos las formas y las figuras, como cuadrado, redondo, hermoso, feo y similares.438 La cualidad admite de más y de menos, aunque no toda lo admite.439 En efecto, ninguna cosa cuadrada es más cuadrada que otra cosa cuadrada; sin embargo, sí puede decirse que algo es más blanco que otro blanco; y es una cuestión discutida muchas veces si puede ser llamado más justo

437 Es evidente, en definitiva, el interés de Capela por resaltar las irregularidades en el uso lingüístico de ciertas denominaciones. Stahl (1977: 123, n. 68), de hecho, ve una buena adaptación latina en este ejemplo, si bien en griego es aún más claro («bueno», ἀγαθός, tiene un origen distinto de «virtud», «excelencia», ἀρετή; cf. Arist. Cat. 10b8-10). De esta suerte, la forma palaestricus no ha creado, por derivación, otra del tipo *palaestricitas, que podríamos interpretar como *«atleticidad». Con todo, el término obsoleto *optimidad, registrado por última vez en el Diccionario general y técnico hispano-americano (1918) de Manuel Rodríguez Navas y Carrasco, responde a esta forma latina, optimitas, que se lee en Tertuliano (An. 20) y Mario Victorino (Ar. 1b50). 438 Como indica Stahl (1977: 124, n. 69), si bien los dos primeros ejemplos encuentran su precedente en Aristóteles (Cat. 10a13 y 10a16, respectivamente), los dos últimos no se hallan en el Estagirita. En cuanto al léxico empleado en estas líneas por Capela, es menester resaltar que forma responde al griego μορφή (Arist. Cat. 10a11; τέταρτον δὲ γένος ποιότητος σχῆμά τε καὶ ἡ περὶ ἕκαστον ὑπάρχουσα μορφή), en tanto que indica el aspecto «natural» de los objetos (la peculiar estructura interna que actualiza a la materia para resultar, de la unión de ambas, ese ser y no otro), al tiempo que figura se refiere al aspecto de los contornos exteriores a partir de la figura geométrica (vid. Zanatta, 1997: 614). Cf. Ps.Aug. Categ. 123: quartam nunc qualitatis speciem retractemus, in qua sunt formae et figurae: et figurae inanimalibus, formae animalibus tribuuntur. Figuras enim tunc designamus, cum uel trigonum, uel tetragonum, uel conum, uel cylindrum, uel sphaeram dicimus. Formas autem cum formosos asserimus aliquos uel deformes. In eodem qualitatis genere sunt curvitas et rectitudo. 439 Cf. Arist. Cat. 10b26: ἐπιδέχεται δὲ καὶ τὸ μᾶλλον καὶ τὸ ἧττον τὰ ποιά. Se infiere, por tanto, que la cualidad admite como propiedad la variación de grado dado que la intensidad con la que una cualidad está presente en el objeto puede ser diversa.

[164]

LIBER QVARTVS

altero dici possit. Plerique autem subtiliter videntur attendisse, qui qualitates ipsas non dicunt recipere magis et minus, sed ea, quae ab his denominantur, ut iustitia sit ipsa una quaedam perfecta notio, ut non dici possit ‘magis haec iustitia quam illa est’, dici tamen potest ‘magis hic iustus quam ille est’, item dici non potest ‘magis haec sanitas quam illa est’, dici tamen possit ‘magis hic sanus quam ille est’. Ex quo fit, ut substantia non recipiat magis et minus, qualitates quidem per ipsas substantias possint recipere. Item contrarium qualitas habet,

alter] om. omnes codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick Ferré : coni. Eyssenhardt : add. Willis, quem Ramelli Siben secutae sunt • altero] iusto postponit M6 • possit] ss in ras. B : sic C22V12 : o in ras. L1 : opporteat M6 • plerique] plelique A : in marg. egregium documentum anteponit Vicentina : plerisque Eyssenhardt • autem] tamen M1 • videntur] vid/// V1 • attendisse] adtendisse AEFL2L4P1P3RV2Z : //tendisse V1 • ipsas] sic L22 • dicunt] dicuntur R1 • magis] maius M6 • ea quae] eaque T • his] illis V1 • denominantur] nominantur L21 : denominatur Lugdunensis • iustitia] iusticia C2M6P3 Vulcanius • perfecta notio] ‘et hac ratione iurisconsulti definiunt iustitiam perpetuam et constantem voluntatem ius suum cuique tribuendi’ in Februis Grotius • notio] -o in ras. M6 • ut] u P11 • possit] potest D2 • haec] hac M6 • iustitia] iusticia C2L4M6P3 Vulcanius • quam illa est] in ras. L1 • potest] est A : possit M51 • ille est] in ras. L1 • ille] e in ras. M5 • est] est// L1 • magis] om. R1 • illa] ille A • dici] dicit L21 • possit] potest L3M6S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • hic sanus] sanus hic Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • fit] sit AM6 : sic L22 : i in ras. P3 • ut] om. P31 • recipiat] reci piat C2 (r in ras.) : i in ras. M6 • magis] maius M6 • minus] om. S • qualitates] qualitas Z1 • quidem per ipsas] per ipsas quidem V1 • per] pro P21 • ipsas] sic L22 • substantias] substancias P3 • possint] possunt C1DP12

[165]

5

LIBRO CUARTO

que otro.440 Parece, no obstante, que lo han discutido de manera sutil casi todos los que afirman que las cualidades, en sí, no admiten un más y un menos, sino las cosas que son denominadas a partir de ellas —por ejemplo, la justicia es, en sí, una idea perfecta, de manera que no puede decirse ‘esta justicia lo es más que aquella’, pero sí puede decirse ‘este es más justo que aquel’, de la misma manera que no puede decirse ‘esta salud lo es más que aquella’, pero sí ‘este es más sano que aquel’—. De aquí se acepta que la sustancia no admite de más y de menos, aunque las cualidades pueden admitirlo a través de las propias sustancias.441 A su vez, la cualidad posee un contrario, pero

440 Al margen de los ejemplos (cf. Arist. Cat. 11a5 y 10b27, respectivamente), la parte final de esta oración fue eliminada por Dick por considerarla una glosa marginal incluida en el texto. De cualquier manera, el pasaje íntegro responde a Arist. Cat. 10b29 ss.: οὐ πάντα δέ, ἀλλὰ τὰ πλεῖστα· δικαιοσύνη γὰρ δικαιοσύνης εἰ λέγεται μᾶλλον ἀπορήσειεν ἄν τις, ὁμοίως δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων διαθέσεων. ἔνιοι γὰρ διαμφισβητοῦσι περὶ τῶν τοιούτων· δικαιοσύνην μὲν γὰρ δικαιοσύνης οὐ πάνυ φασὶ μᾶλλον καὶ ἧττον λέγεσθαι, οὐδὲ ὑγίειαν ὑγιείας, ἧττον μέντοι ἔχειν ἕτερον ἑτέρου ὑγίειάν φασι, καὶ δικαιοσύνην ἧττον ἕτερον ἑτέρου. Sobre este pasaje y sus implicaciones e interpretaciones, cf. Oehler (1984: 263), Tricot (1966a: 51, n. 1) y Pauli (1984: 203). Habida cuenta de que este pasaje refleja para Stahl (1977: 124, n. 70) una crítica estoica a tal afirmación aristotélica, parte de la crítica evidencia aquí una referencia a la doctrina de Platón, para quien una idea (perfecta notio en Capela), en cuanto absoluta, no admite variación de más ni de menos. 441 Según Stahl (1977: 124, n. 71), no está claro si «sustancia» aquí se refiere a la materia en la que las cualidades están inherentes o a la cualidad misma. Sea como fuere, Capela ha dejado claro que cualidades como la justicia o la salud no pueden, como tales, admitir un más y un menos, pero sí una gradación. Contamos con lecturas similares a lo largo de la tratadística que o bien emulan estas ideas o bien arrojan algo de luz sobre esta cuestión. Vid., por ejemplo, Dexipp. in Cat. 55.5-8 (εἰκότως ἄρα αἱ μὲν οὐσίαι οὔτε ἀφ’ ἑαυτῶν οὔτε ἀπ’ ἄλλων δέχονται τὴν ἐπίτασιν, αἱ δὲ ποιότητες ἀπὸ τῶν ὑποκειμένων ἐν οἷς ἐγγίγνονται κατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον ἐπιτείνονται); Ammon. in Cat. 90.10-12 (ἡνίκα γὰρ λέγομεν μᾶλλον δίκαιον τόνδε τοῦδε, δῆλον ὅτι καθὸ μετέχει οὗτος μᾶλλον δικαιοσύνης ἤπερ ὅδε· ὥστε ἐπιδέχεται ἡ δικαιοσύνη τὸ μᾶλλον καὶ τὸ ἧττον); Simp. in Cat. 288.34-289.4 (ἀλλ’ οὐ κατὰ τὸ ἔνυλον οἶμαι δεῖ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον λαμβάνειν, ἀλλὰ κατὰ τὸ ἐπείσακτον καὶ ἧττον οὐσιῶδες. καὶ γὰρ ἡ μὲν οὐσία κατ’ αὐτὸ τὸ εἶναι ὅπερ λέγεται θεωρουμένη οὐκ ἔχει τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον, ἡ δὲ ποιότης κατὰ τὴν ἐν τῇ οὐσίᾳ μέθεξιν ὑφεστῶσα εἰκότως ἐπιδέχεται τοῦτο, καὶ μᾶλλον μὲν ἐν τοῖς ἧττον οὐσιώδεσιν, ἧττον δὲ ἐν τοῖς οὐσιωδεστέροις, ὥσπερ ἐν τοῖς σχήμασιν); o Remigio, ad loc. (iustitiae uero perfectio non recipit magis et minus, sed appetentia et uoluptas eius).

[165]

LIBER QVARTVS

nec tamen omnis; nam sanitati cum sit imbecillitas contraria, nihil est quadro rotundove contrarium. Videndum est autem, quoniam, quicquid contrarium qualitati est, qualitas sit necesse est; dulcedo autem qualitas, qualitas igitur amaritudo et similia. 371 Quantitas bipertita est, quod alia discreta est, alia continua: discreta, ut numeri et orationis; continua, ut lineae ac temporis. Item alia

nec] non C1 • omnis] nominis AR1 • nam] non P31 • imbecillitas] inbecillitas ABC1EFGL1L2L4M1M6P1P2P3R2TV1V2Z Eyssenhardt : imbecilitas D : imbicillitas L31, sed inbicillitas R1 • nihil] nichil EL4P1 • rotundove] rodove C21 : rotundoque M6V12 : retundove P3R2 : totundove R1 : rotundeve Z1 • autem] hoc C2 • quicquid] quidquid L11 • contrarium qualitati] qualitati contrarium DL3M1 • qualitati est] est qualitati GM5 • qualitati] i in ras. M6 • est] st in ras. C2 • qualitas] ut anteponit M6, sed postponit P22 (s. l.) : qualis P31 • qualitas] s. l. est add. L32 • igitur] om. C21 • 371 quantitas] ITEM DE QVANTITATE (quantite M61 QVALITATE P11 qualitate V12) titulum anteponit ABC1C2EFGL12 (in marg.) L22L4M1M6P1P2P3RTV1V2Z : DE QVANTITATE titulum anteponit L23 (in marg.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp, sed DE QVANTITATE. XXXVI D2 (in marg.) : QVID QVANTITAS titulum anteponit M5 : qualitas V11 : QVANTITAS Grotius Eyssenhardt Dick • bipertita] bibertita L3M1 : bipartita Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • discreta] discceta Z1 • est… discreta] om. L31 • continua] s. l. coniunta postponit M52 : c in ras. P3 : om. V11 • discreta] est postponit B (s. l.) C1C2DL32M52 (s. l.) P3ST (s. l.) Z : DISCRETA Eyssenhardt • numeri] s. l. glossam II.III add. L12 • orationis] orationes AB1EFL21L42M6P1P21R1V11V21Z1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : rationis L31 : oracionis P3 • continua] om. AL21P21P31R1V21Z1 : sic P12 : s. l. vero anteponit P23 : CONTINVA Eyssenhardt • ut] continua anteponit B2 (s. l.) • lineae] linea AM6 : linie D1 : linaeae F : liniae L12 : line P11, sed linee P3 • ac temporis] om. R1 • temporis] tempus Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • item] iter C11 : te in ras. L2

[166]

5

LIBRO CUARTO

no toda cualidad lo posee;442 por ejemplo, aunque enfermedad es lo contrario de salud, no existe lo contrario de cuadrado o redondo. Hay que considerar, no obstante, que, cuando algo es contrario a la cualidad, necesariamente es una cualidad; la dulzura, pues, es una cualidad, por lo que la amargura y similares son una cualidad.443 SOBRE

LA CANTIDAD

La cantidad444 es de dos tipos por el hecho de que una es discreta 371 y otra continua:445 discreta, como la del número y del discurso;446

442 La posibilidad de tener contrarios o de admitir contrariedad es la segunda propiedad de la cualidad, la primera en Aristóteles (cf. Arist. Cat. 10b12 ss., donde los ejemplos son distintos respecto a los presentados aquí por Capela). La tercera, la semejanza, es obviada por nuestro autor, aunque anunciada por el filósofo de Estagira. 443 Cf. Arist. Cat. 10b17: ἔτι ἐὰν τῶν ἐναντίων θάτερον ᾖ ποιόν, καὶ τὸ λοιπὸν ἔσται ποιόν. Como Siben explica, las cualidades contrarias pertenecen al género (2012: 203). 444 Cf. la definición de cantidad de § 363. Como ya hiciera en su explicación sobre la cualidad, ahora Capela, por boca de Dialéctica, vuelve a recurrir al texto de Aristóteles para exponer la cantidad. Con todo, la crítica vuelve a ver en esta parte del discurso un resumen o abreviación de la fuente original griega. No será, empero, hasta § 373 cuando Dialéctica explique más ampliamente uno de estos ejemplos. 445 Cf. Arist. Cat. 4b20 (τοῦ δὲ ποσοῦ τὸ μέν ἐστι διωρισμένον, τὸ δὲ συνεχές) y Metaph. 1020a9-14. En esta división entre cantidad numerable (divisible en partes discontinuas o discretas) y medible (divisible en partes continuas), Capela no respeta del todo el texto aristotélico en lo que al procedimiento de abstracción dado a conocer por el Estagirita en la categoría de la cualidad se refiere (Siben, 2012: 203). Vid., en este sentido, Pauli (1984: 203-204), que cita a Simp. in Cat. 68.19 (ταῦτα δέ ἐστιν ποιότης τε καὶ ποσότης, ἡ μὲν πληθύουσα, ἡ δὲ εἰδοποιοῦσα τὸ ὑποκείμενον). Sobre la alternancia alia…alia como equivalente a alter, vid. ThlL I 1648.70 y Lenaz (2011: 135 y la bibliografía allí citada). Sobre esta clasificación de la cantidad en discreta y continua, vid. Remigio (ad loc.). 446 Se evidencia, según Stahl (1977: 124, n. 73), en estas líneas la explicación de Aristóteles (Cat. 4b32-34) de que el lenguaje hablado es una cantidad, ya que es mensurable en sílabas largas y breves, objetos propios de la métrica y que, en definitiva, son los responsables últimos de marcar el estilo y el ritmo («yámbico», «dactílico», etc.). Esta mensurabilidad del lenguaje hablado y sus resultados acaban siendo los propietarios primarios de tales predicaciones cuantitativas. Cf. Arist. Cat. 4b22-23 (ἔστι δὲ διωρισμένον μὲν οἷον ἀριθμὸς καὶ λόγος) y Boeth. Mus. II 3.

[166]

LIBER QVARTVS

quantitatis divisio est, quod alia situm quendam partium habet, alia non habet. Nam linea situ quodam partium intellegitur, siquidem dici potest, quae pars eius quo loco sit, dextramque ac sinistram videtur habere. At vero numerus aut oratio aut tempus nihil horum habent, quamvis ordinem habere possint, ut sit in his aliquid primum et secundum et ultimum et medium, nihil tamen, quod in loco intelle372 gatur. Quantitas omnis caret contrario. Quid enim bipedali tripedalive

quantitatis] quatitatis E1 : quantitas RV21 • divisio] divissio D • quendam] quendem A : n in ras. C2 : qu//ndam V1 • partium] partum L11 : parcium P3 • habet… partium] om. C11 • habet] habent B2L32M52SV22Z • habet] habent B2L32M52SV22Z • nam] alia postponit L3 • linea] linia D1L12 : om. L32 • situ] situm P3 • quodam] quondam F1 • partium] parcium P3 : om. Kopp • intellegitur] intelligitur AC1C2DL1L3M5P3RS Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • siquidem… habere] def. T • eius] est postponit GR2 (s. l.) • quo] in anteponit D2 (s. l.) L2 : quod P31R1 : qu/ V1 • dextramque ac] dextramquac A • dextramque] quae anteponit A : dextraque B : dexteramque C1M61P1P3, sed dexteram C2 : ram in ras. L3 : dextram M5 : dextramquae R1 : dex/ramque V1 : dexttramque Z1 • ac sinistram] sinistramque C2 • ac] om. L3M5R1 • sinistram] sinixtram L2 : sinistrumque L31, sed sinistramque L32M5 • at vero] in ras. P3 • at] aut AP11 • numerus] numuerus B1 : nu//rus V1 • oratio] oracio P3 • tempus… ordinem] def. R • nihil… habet] del. F2 : om. L31 • nihil] nichil E : nichyl L4P1 • horum] orum L21L4P11 : om. M5 • quamvis] quam vis C1G, sed //quan//vis L12 : quam anteponit L4 : quanquan vis P11, sed quanvis P12 • possint] possunt ABC1C2D EFGL1L3L4 M1M5M6P1P3RSTV1V2Z Willis, quem Ramelli sequitur : possit L21P21 • ut sit] om. P31 : n. l. V1 • sit] sint C2 • in] sic L32 • his] eis D • aliquid… medium] def. R • aliquid] in ras. P32 • et] et// L3 • ultimum] ult/mum V1 • medium] dium A • nihil] nichil EFP1 : nichyl L4 • tamen] habent postponit C2F2 (in marg.) : est postponit DL42 (s. l.) P22 (s. l.) • intellegatur] intelligatur ADL1L3P2P3RSZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : intellegitur C2L41M52 : sic F2 (atur corr. s. m.) L22 (in ras.) : habent postponit GM1 Vulcanius Grotius Kopp • 372 quantitas… contrario] def. R • quantitas] quatitas L2 : quantitatis V11 : in marg. quantitati nil esse contrarium add. Vicentina • quid] sic M62 • bipedali] bipedale P11Z1 • tripedalive] trepedalive B : tripedalique EFL4P1 : tripedaliv//e M6 : tripedaline T : tripedali ve Vicentina

[167]

5

LIBRO CUARTO

continua, como la de la línea y la del tiempo.447 Hay, asimismo, otra división de la cantidad por el hecho de que una presenta cierta posición de las partes y otra no.448 Por ejemplo, la línea es entendida por cierta posición de sus partes, ya que puede decirse qué parte de ella está en qué lugar, y resulta tener una derecha y una izquierda.449 Pero, en cambio, el número, el discurso o el tiempo no tienen nada de esto, por más que puedan tener un orden, de manera que en ellos algo es primero, segundo, último y medio, pero no hay nada que se entienda que está en un lugar.450 Toda cantidad carece de un contrario.451 372 Pues, ¿qué es contrario a lo que tiene dos o tres pies de extensión?452

447 A diferencia de Aristóteles, que aporta ejemplos, incluso, de la superficie, del cuerpo y del lugar (Cat. 4b23-25: συνεχὲς δὲ γραμμή, ἐπιφάνεια, σῶμα, ἔτι δὲ παρὰ ταῦτα χρόνος καὶ τόπος), Capela únicamente ofrece dos ejemplos de cantidad continua. 448 El Estagirita también considera una segunda división de la cantidad que incluye la realidad como continua o discreta en virtud de la contigüidad espacial en Cat. 4b21-22: καὶ τὸ μὲν ἐκ θέσιν ἐχόντων πρὸς ἄλληλα τῶν ἐν αὐτοῖς μορίων συνέστηκε, τὸ δὲ οὐκ ἐξ ἐχόντων θέσιν. Capela, en cambio, no profundiza en la determinación de la cantidad discreta relativa a los límites comunes de sus partes (cf. Arist. Cat. 4b25-5a14). 449 Cf. Arist. Cat. 5a15-17 (οἷον τὰ μὲν τῆς γραμμῆς μόρια θέσιν ἔχει πρὸς ἄλληλα, ἕκαστον γὰρ αὐτῶν κεῖταί που, καὶ ἔχοις ἂν διαλαβεῖν καὶ ἀποδοῦναι οὗ ἕκαστον κεῖται ἐν τῷ ἐπιπέδῳ καὶ πρὸς ποῖον μόριον τῶν λοιπῶν συνάπτει) y Ps.Aug. Categ. 80 (positionem autem dico cum uidemus cuiusque rei dexteram, laeuam, superiora, inferiora, ante, post, longe, iuxta). 450 Cf. Arist. Cat. 5a23-37: τάξιν τινὰ εἴποις ἂν ἔχειν τῷ τὸ μὲν πρότερον εἶναι τοῦ χρόνου τὸ δ’ ὕστερον. καὶ ἐπὶ τοῦ ἀριθμοῦ δὲ ὡσαύτως, τῷ πρότερον ἀριθμεῖσθαι τὸ ἓν τῶν δύο καὶ τὰ δύο τῶν τριῶν·καὶ οὕτω τάξιν ἄν τινα ἔχοι, θέσιν δὲ οὐ πάνυ λάβοις ἂν. 451 La no asunción de contrariedad es la primera propiedad de toda cantidad, ya sea una cantidad determinada o una cantidad accidental, una matización ésta expresada por medio de omnis. Cf. Aug. C. Iulian. op. imperf. VI 862.32 ss. (sed quantitas, inquis, non solum contrariorum capax non est, quod ei cum qualitate atque aliis praedicamentis; uerum etiam nec contrarium habet, quod ei cum substantiae est definitione commune: bonum uero et malum contraria sunt) y Arist. Cat. 5b11-14. 452 Como Siben (2012: 204) explica, una grandeza numérica no puede tener contrario porque no representa el extremo en el interior de un género. Como ya se ha visto en casos anteriores, Capela no es del todo fiel al texto original griego de Aristóteles que parece seguir (Cat. 5b12-13; ἐπὶ μὲν γὰρ τῶν ἀφωρισμένων φανερὸν ὅτι οὐδέν ἐστιν ἐναντίον, οἷον τῷ διπήχει ἢ τριπήχει […] οὐδὲν γάρ ἐστιν ἐναντίον). En latín, el término pes indica la unidad mínima, al tiempo que cubitus es su múltiplo, correspondiente a un pie y medio. En griego, los términos equivalentes son, respectivamente, ποῦς, como unidad de medida fundamental, y πῆχυς, su múltiplo.

[167]

LIBER QVARTVS

contrarium? Et si quis dixerit contraria esse ‘magis et minus’, quae videntur esse verba quantitatis, sciat non esse definitam quantitatem. Itaque si dicat aliquid maius esse, videtur ei contrarium, quod minus est; si certum quaesivero ‘quo maius est’, et responderit, ‘quod tripedali’, apparet nihil esse contrarium. Ipsa sibi autem quae dicuntur maiora et minora, relative dici manifestum est; quodlibet enim minori comparatum maius est, idemque maiori comparatum minus est. Si

contrarium… contraria] def. R • contrarium] est postponit GL2L3M1 • et] at M6 • si quis] siquis GL3L4P1P2P3Z Vicentina Basileensis • quis] sic B2 (s. l.) • contraria] contrarium P1 • esse] om. P31 • magis et minus] minus et magis M1 • magis] maius M6 Grotius (coni. in Februis) Kopp, qui magis corruptum putabat, Eyssenhardt Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt Dick • quae] que P3 • esse verba] verba esse C2 • verba… esse] def. R • quantitatis] titat n. l. V1 • non] om. L11 • definitam] difinitam L4P1V2, sed diffinitam C1C2DL1L3M1M5M6 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • quantitatem] quantitem A : em in ras. L3 : quantitam L41 : sic P12 • itaque] ita quae P31 • si] quis postponit S : siquis Eyssenhardt, sed quis del. Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • dicat] a in ras. L4 • aliquid… ei] def. R • aliquid… videtur] videtur esse aliquis maius D • aliquid] aliquis L22V22 • maius] magis F Grotius cum cruce (var. in marg.) • videtur… est] om. M6 • videtur] esse postponit Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • contrarium] ///trarium R • minus] maius Basileensis Lugdunensis • quaesivero] quaesiero C1L3M5P3, sed quesiero C2 : quesivero M1 : in marg. bis scriptum P12 : quae/// R : quae sivero S • quo… est] def. R • quo maius] n. l. V1 • maius] ius in ras. P3 : magis V2 : minus Basileensis Lugdunensis • est] esse C11 : signum interrogationis postponit Kopp Eyssenhardt • responderit] res in ras. C12 : respo nderit L2 : ///detit R • quod] quid C11 : om. Z • tripedali] triperdali B : in anteponit L32 (s. l.) M52 (s. l.) : tripedalia P11 : n. l. V1 • apparet] apparat A : aparet L21, sed apareat M6 : apperat RV21 : app/// V1 • nihil] nichil EL4P1 • esse] del. D2 • ipsa… quae] def. R • sibi… quae] autem quae sibi Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • sibi autem] autem sibi C1C2DGL3M1M5 Dick, sed autem sibi// P22 • autem quae] autemque P11 • autem] n. l. V1 • quae] quid Z • dicuntur] dic/tur V1 • relative] s. l. per ad aliquid anteponit L32 : relativo T • dici] dicite L4P11 : om. M6 : dici// P2 : quod P31 • manifestum] manifeste AB1EFGL2L3L4M1P1P21P31RV21 • est] sic P32 : et V1 • quodlibet] quod libet C1C2 : def. R • enim minori] minori enim C2 • enim] maius anteponit L22 (s. l.) : om. V1 • minori] minora M61 : s. l. maius anteponit P22 • comparatum] comparat// R : conparatum V2 • idemque] itaque (var. s. l.) C2 : minus postponit L22 (s. l.) : idem V21 • maiori] minori M11 • comparatum] conparatum V2 • minus] minors l. v. P3 • est] e in ras. V2 • si] om. M6

[168]

5

LIBRO CUARTO

Y si alguno dijese que ‘más y menos’, que parecen ser términos propios de la cantidad,453 son contrarios, que sepa que la cantidad no se define con ellos.454 Así pues, si dice que algo es mayor, parece contrario a lo que es menor; si, ciertamente, yo preguntara ‘a qué es mayor’ y me respondiera ‘a tres pies de extensión’, está claro que no se trata de ningún contrario. Ahora bien, las mismas cosas en sí que se dicen mayores y menores es evidente que lo hacen en un sentido relativo; pues cualquier cosa comparada con algo menor es mayor y, de igual manera, cualquier cosa comparada con algo mayor es

453 Habida cuenta de que magis marca una superioridad relativa y plus una superioridad cuantitativa, la oposición indicada por Capela entre magis y minus responde a aquella aristotélica entre grande y pequeño (Arist. Cat. 5b15-40). 454 Estos términos, según indica Stahl (1977: 125, n. 74), pertenecen a la categoría de relación. Cf. Arist. Cat. 5b15-16: τούτων δὲ οὐδέν ἐστι ποσὸν ἀλλὰ τῶν πρός τι.

[168]

LIBER QVARTVS

igitur maius et minus contraria sunt, cogimur confiteri, quod valde absurdum est, posse alicui rei uno tempore simul evenire contraria. Rursus aliud absurdum cogimur intellegere, unam eandemque rem sibimet esse contrariam, siquidem res una diversis quantitatibus 373 comparata potest eodem tempore maior et minor esse. Quantitas non recipit magis et minus; non enim ‘quinque’ magis ‘quinque’ sunt quam ‘duo’ ‘duo’, aut idem ‘duo’ aliis duobus magis ‘duo’ sunt, aut magis cras ‘duo’ erunt quam hodie sunt. Est autem proprium quantitatis, quod secundum hanc dicimus ‘par’ et ‘impar’, ut qualitatis

igitur] ergo L3 • contraria] ut anteponit M6 • sunt] sint M6 • cogimur] cogitemur B1 • confiteri] confi/// R : confitemque S1 • absurdum] absordum D1P31 : r in ras. L2 : contrarium et anteponit V1 • alicui] cui V11 • evenire contraria] contraria evenire M1 • evenire] eevenire V1 • rursus] rursum D • aliud] aliquid D • absurdum] absordum D1P3 • intellegere] intelligere AC1C2DL1L3P3S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • unam] una A • eandemque] eademque P11TZ • rem] om. M6 • sibimet] sibi//met P2 • contrariam] contrariae F1 : sic V12 • res una] una res L1 • diversis] diversas Z1 • quantitatibus] quantitatis L41 : qualitatibus V11 : quantitabus Z • comparata] conparata V2Z • potest] postem F • maior… esse] maior esse et minor D • maior] et anteponit M6 • 373 quantitas… minus] bis scriptum in marg. Vicentina • quantitas] s. l. igitur postponit P1 : qu/ntitas T • non recipit] bis scriptum V21, deinde secundum del. V22 • recipit] recepit AEM1 • magis] maius AC1FGL1L2L41M6RST1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (var. in Februis) Kopp Eyssenhardt Petersen (p. 52) apud Willis • quinque] V L3M1 : quinquae P3 • quinque] V L32 (s. l.) M1 : quinquae P3 • idem duo aliis] sic D2P12 • idem] i//m F2 : item L1 Vicentina Mutinensis Basileensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick : id V1 • duo aliis] dualis AB1C2EFGL2 (var. s. l.) L3L4M1M5P2R TV1V21 (sed s. l. var. duo alis add. V22) • aliis… magis] magis aliis duobus Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • aliis] om. M6 : s. l. comparatus postponit V12 • duobus] duo/// T • erunt] erant V21 • hodie] odie L21 • proprium] propriam C12 • quantitatis] is in ras. D • quod] quos R1 • secundum] d in ras. V2 • dicimus] dicim A • par… dicimus] om. F1L11 (in folii finale add. L12) • impar] inpar AC1L2P3RV2Z

[169]

5

LIBRO CUARTO

menor.455 Así pues, si ‘mayor’ y ‘menor’ son contrarios, nos vemos obligados a reconocer que en el mismo momento los contrarios pueden producirse a la vez en una realidad, lo que es muy absurdo.456 A su vez, nos vemos obligados a considerar otro absurdo: que una sola y la misma realidad es contraria a sí misma, ya que una única realidad comparada con diversas cantidades puede ser, al mismo tiempo, mayor y menor.457 La cantidad no admite un más y un menos, 373 pues ‘cinco’ no es más ‘cinco’ que ‘dos’ es ‘dos’, o, a su vez, ‘dos’ no es más ‘dos’ que otro ‘dos’, o ‘dos’ no lo será más mañana de lo que lo es hoy.458 Ahora bien, es propio de la cantidad que, según ella, decimos ‘igual’ y ‘desigual’, como es propio de la cualidad que, según

455 Cf. Arist. Cat. 5b16: οὐδὲν γὰρ αὐτὸ καθ’αὑτὸ μέγα λέγεται ἢ μικρόν, ἀλλὰ πρὸς ἕτερον ἀναφέρεται; y 5b36: ἔστι γὰρ πρὸς μὲν τοῦτο μικρόν, πρὸς ἕτερον δὲ τὸ αὐτὸ τοῦτο μέγα. 456 Lo absurdo, en palabras de Siben (2012: 205), no radica tanto en el hecho de que los contrarios puedan estar presentes en el mismo objeto, como que lo hagan simul por el principio de no contradicción (Arist. Metaph. 1011b15 ss.). Cf. Arist. Cat. 5b33 (ἔτι εἰ ἔσται τὸ μέγα καὶ τὸ μικρὸν ἐναντία, συμβήσεται τὸ αὐτὸ ἅμα τὰ ἐναντία ἐπιδέχεσθαι καὶ αὐτὰ αὑτοῖς εἶναι ἐναντία) y Pl. Phd. 102b-e. 457 La suposición de que una cantidad admita un contrario es lo que provoca el segundo absurdo, es decir, que una realidad sea contraria a sí misma. Cf. Arist. Cat. 6a4-8 (καὶ αὐτὰ δ’ αὑτοῖς συμβαίνει ἐναντία εἶναι· εἰ γάρ ἐστι τὸ μέγα τῷ μικρῷ ἐναντίον, τὸ δ’ αὐτό ἐστιν ἅμα μέγα καὶ μικρόν, αὐτὸ αὑτῷ ἂν εἴη ἐναντίον· ἀλλὰ τῶν ἀδυνάτων ἐστὶν αὐτὸ αὑτῷ εἶναι ἐναντίον) y Aug. Solil. II 5.8 (etenim uideo unam rem diuersis comparatam, simul et maiorem et minorem esse). 458 La no admisión de variación de grado es la segunda propiedad de la cantidad (Arist. Cat. 6a19: οὐ δοκεῖ δὲ τὸ ποσὸν ἐπιδέχεσθαι τὸ μᾶλλον καὶ τὸ ἧττον), explicada de manera similar a como hiciera el Estagirita, aunque combinando dos ejemplos suyos. Se trata de la demostración de que tanto la cantidad discontinua (el número) como la continua (el tiempo) gozan de la misma propiedad. Cf. Arist. Cat. 6a22-25.

[169]

LIBER QVARTVS

proprium est, quod secundum hanc dicimus ‘simile’ atque ‘dissimile’, quamvis in diversis rebus utrumque liceat abusive usurpari. 374 Relativum est, quod hoc ipsum, quod dicitur, alicuius est vel ad aliquid quolibet modo referri potest, ut filius non sine patre vel matre, et servus non sine domino potest intellegi, neque sine his illi vicissim. 375 Dicuntur autem relativa tribus modis: aut ‘alicuius’, ut filius, aut

quod] om. F • hanc] sic L22 • atque dissimile] om. C2M51 • atque] autque A : et L3 • dissimile] in marg. glossa ut remque idem par et impar, simile et dissimile add. D2 : dissimilele V1 • quamvis] quam vis C1M5M6, sed //quan//vis L12 • in] om. Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : Kopp e codicibus Monacensibus (C et F) et Darmstattensi supplevit • utrumque] utrunque S : n. l. V1 • liceat] a in ras. C2 : licet Lugdunensis • abusive] om. M52 • usurpari] usurparum B1 : usurpare C2M51 : ussurpari D1 : del. L32 : usupari P11 • 374 relativum] QVID (Q//VID M6) SIT (om. C2GL22M1M5 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp) RELATIVVM (XXXVII add. in marg. D2) titulum anteponit ABC1C2D2EFGL1L2L4M1M5M6P1P2P3RTV1Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : DE AD ALIQVID titulum anteponit L3, sed DEADALI QVOD (QVID V21) EST V22 (in marg.) : relatium A : RELATIVVM Grotius Eyssenhardt Dick • quod] om. V11 • hoc] om. M11 • dicitur] sic P32 • est] om. L21P3 : esse M1 • vel ad] in ras. P12 • vel] ut B : om. Z • ad] om. G1L11R1T1 • aliquid] al in ras. P1 • quolibet] quod libet AC1V1, sed quodlibet EFP11P31 • vel] ut BZ : et C1L3 (var. s. l.) P3 • matre] mare P21 • domino] dom/no C12 (i del.) : om. L21 • intellegi] intelligi C1DL1L3P3S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • neque] nequae P3 • his] hiis L41 : h/is P1 • vicissim] vocissim P31 • 375 autem] aut M6 • relativa] sic M12 : relati//va V1 : in app. ‘fort. recte’ Dick (1978, p. 174) • tribus] III D : in ras. Z • aut] au L11 : ut L21 • ut] om. B1EFL21M1M6P11P2R1V1V21, sed s. l. B2 • filius] fiilius C11

[170]

5

LIBRO CUARTO

ella, decimos ‘semejante’ y ‘diferente’,459 aunque se pueda hacer un uso impropio de uno y de otro en diversos contextos.460 SOBRE

LO RELATIVO

Lo relativo es lo que, esto mismo que se dice, es propio de algo 374 o que, de cualquier manera, puede hacer referencia a algo,461 por ejemplo el hijo no puede entenderse sin el padre o la madre, y el esclavo sin el amo ni aquellos, a su vez, sin estos.462 Se dice, no 375 obstante, que los relativos son de tres tipos: ‘de algo’, como hijo, ‘a

459 Cf. Arist. Cat. 11a15-20 y Metaph. 1017b27-1018a19. Se definen como idénticas, aunque sin ejemplos por parte de Capela, las realidades cuya cantidad es una, ya que la sustancia que las sostiene es una y la misma. En cambio, son parecidas las realidades cuya cantidad es una. Cf. Arist. Metaph. 1021a11-12 (ταὐτὰ μὲν γὰρ ὧν μία ἡ οὐσία, ὅμοια δ’ὧν ἡ ποιότης μία, ἴσα δὲ ὧν τὸ ποσὸν); Cat. 6a26 (ἴδιον δὲ μάλιστα τοῦ ποσοῦ τὸ ἴσον τε καὶ ἄνισον λέγεσθαι); y Cat. 6a30 ss. (τῶν δὲ λοιπῶν ὅσα μή ἐστι ποσόν, οὐ πάνυ ἂν δόξαι ἴσον τε καὶ ἄνισον λέγεσθαι […] ἀλλὰ μᾶλλον ὁμοία). 460 Como señala Stahl (1977: 125, n. 75), la oración final no corresponde a nada en Aristóteles, si bien muestra un sorprendente parecido con el comentario de Ackrill (1963: 98) sobre el mismo pasaje. Sea como fuere, par e impar son sinónimos porque uno y otro término expresan la igualdad en distintos contextos, aunque par se utiliza más especialmente en la expresión de la cantidad. Boeth. Cat. 216c y 259b explica la igualdad y la desigualdad para los términos aequalis e inaequalis en oposición a similis y dissimilis. En cuanto a abusiue, indica propiamente el abuso lingüístico, un concepto que vuelve a aparecer, aún en otro contexto, en Agustín (Dial. 6: inde ad abusionem ventum, ut usurpetur nomen non rei similis sed quasi uicinae). 461 Cf. la definición de lo relativo dada en § 363 y Arist. Cat. 6a36: πρός τι δὲ τὰ τοιαῦτα λέγεται, ὅσα αὐτὰ ἅπερ ἐστὶν ἑτέρων εἶναι λέγεται ἢ ὁπωσοῦν ἄλλως πρὸς ἕτερον. En su definición, el autor latino traduce como relatiuum el πρός τι griego. Aunque Capela sigue fielmente el texto de Aristóteles, nuestro autor parece obviar el hecho de que el genitivo griego incluye el complemento de comparación, que en latín se expresa en caso ablativo, un descuido que enmendará al comienzo de § 375. Esto mismo se registra, no obstante, en otras traducciones latinas de este pasaje del Estagirita: Ps.Aug. Categ. 93 (‘ad aliquid’ ergo categoriam vocamus eam quae id quod est dicitur est altero sine cuius societate esse non possit) o Boeth. Cat. 216d (ad aliquid vero talia dicuntur quaecumque hoc ipsum quod sunt aliorum dicuntur uel quomodolibet aliter ad aliud). Con todo, y como Ferré (2007: 93, n. 151) indica, esta categoría tiene una naturaleza paradójica, la de no existir en sí, sino en referencia a otra cosa. 462 Vid. nota complementaria n.o 462.

[170]

LIBER QVARTVS

‘alicui’, ut vicinus, aut ‘ad aliquid’, ut duplum, quoniam duplum ad aliquid simplum est. Omnia relativa his, ad quae referuntur, vice mutua respondent; nam quemadmodum filius patris filius est, sic pater filii alicuius pater est. Et respondent ita, ut aliqua isdem casibus respondeant, aliqua casus mutent. Nam quod de filio dixi, item de servo dicere possumus, quoniam servus domini servus est et dominus servi dominus. Haec ita sibi respondent, ut eosdem casus in conversione custodiant. Ita quoque duplum ad aliquod simplum duplum est et

alicui ut] alicuius F2 • alicui] alicui// V1 • ut] aut P3 : om. R1V11 • vicinus] n in ras. P12 • ad] om. AL11P21P31R1TV11 : ab L21 • ut] om. L31L4M6 : aut P3 • duplum] tuplum M1 • quoniam duplum] om. V21 • duplum ad] om. L31 • ad] om. P21 : aut P3 • aliquid] quid postponit V21, sed del. V22 • omnia] K (idest Kapitulum) anteponit BL1 : in marg. DIFFINITIO anteponit L32 : //omnia P2 • relativa] r in ras. C2 • his] in anteponit B1P3R1V11V2, sed del. B2R2V12 : s in ras. L1 : in ras. P2 • ad quae] atque AB1P11P21R1V21Z : adque L11L21T • referuntur] refferuntur D • vice] sic P32 • mutua] motua D1L31 : muta R1 • nam quemadmodum] namque admodum R1 • quemadmodum] quae ad modum AM6 Eyssenhardt : quemmadmodum B : quem admodum L2L3M1 • est] om. EFL4P1T1 : non punctuato Ferré • respondent] respondit AB1R1V11 V21 : sic L22 • ut] aut V21 • isdem] hisdem BC1DEFL1L2L4M6 P1P2RSV2Z : iisdem Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • casibus] cassibus D1 • aliqua] –a in ras. E • casus] cassus D • mutent] motent D1L31 : mutenti E : mutant P1 • quod] om. AC1EFGL1L2L3L4M1M6 P1P2P3RSTV1V2 Willis, quem Ramelli Ferré Siben secuti sunt : sic B2 (s. l.) D2 (s. l.) • dixi] dexi L31 • item] iterum F : idem Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • de servo] dervo C2 • dicere] dici re C11 • servus] servuus M5M6 : om. T1 • domini] bis scriptum V21, deinde secundum del. V22 • servus] servuus M5M6 • et] om. ABC1C2EFL1L2L4M6P1 P21RSTV2Z Eyssenhardt Willis, quem Ramelli Ferré Siben secuti sunt : sic l. v. V12 (s. l.) • dominus] om. V21 • dominus] domus A : est postponit DGL1M1P2 • sibi] mihi C21 • respondent] sic L12 • eosdem] eos in ras. Z • casus] cassus D : diis E : casi L41 • ita quoque] itaque P21 • ita] itaque C2 • quoque] om. C2 : quoquae P3 • duplum… duplum est] duplum duplum ad simplum est D • est] om. Kopp • et… est] om. D • ad aliquod… simplum est] ad (s. l. P22V22) simplum est C1GL1L2L3L4P2P3V12V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Ferré : simplum est EF : ad simplum aliquid duplum est, et simplum ad duplum aliquid simplum est Pauli (p. 206) : ad simplum simplum est Siben • ad] om. C2 : bis scriptum E (s. l.) • aliquod… est] simplum est M1P1 • duplum simplum est] duplum simplum est AB1, sed duplum ad B2 (s. l.) aliquid simplum et simplum adliquod duplum B3 (s. l.) : duploo simplum est M6 : duplum ad (s. l. R2) simplum est RT in app. ‘reicienda sunt quae dixi DMCE (=1971) 30-31 Dickii testimonio fretus’ Willis explicabat • simplum] om. Eyssenhardt

[171]

5

LIBRO CUARTO

algo’, como vecino, o ‘comparado con algo’, como doble, pues es doble comparado con algo simple.463 Todos los relativos responden como correlativos a las cosas a las que se refieren; por ejemplo, de la misma manera que el hijo es hijo de un padre, así también el padre es padre de algún hijo.464 Y se corresponden de tal manera que unos lo hacen en los mismos casos gramaticales, otros cambian los casos. Por ejemplo, lo que he dicho del hijo, también podemos decirlo del esclavo, pues el esclavo es esclavo de un amo y el amo es amo de un esclavo.465 Estos términos se corresponden entre sí de tal manera, que conservan los mismos casos en la relación inversa. Así también lo doble es doble comparado con algo simple y lo simple es simple

463 La crítica ha discutido mucho acerca del uso de uicinus, que corresponde a ὅμοιος del texto aristotélico (Arist. Cat. 6b8-11: ὄρος μέγα λέγεται πρὸς ἕτερον, πρός τι γὰρ μέγα λέγεται τὸ ὄρος, καὶ τὸ ὅμοιον τινὶ ὅμοιον λέγεται, καὶ τὰ ἄλλα δὲ τὰ τοιαῦτα ὡσαύτως πρός τι λέγεται). Sin embargo, esta forma latina se construye, por lo general, con dativo (cf. § 384), por lo que una estructura con la preposición ad más acusativo no es del todo aceptada en las ediciones consultadas. Con todo, Siben (2012: 207) justifica la expresión en diversos casos por el hecho de que no todas las determinaciones de relación se manifiestan en la forma «dicho de». Otros textos latinos, empero, recurren a otros términos equivalentes al ὅμοιος de Aristóteles: similis (Ps.Aug. Categ. 95) y propinquus est (Aug. Trin. V 7), por ejemplo. En cuanto al correlativo de «doble», que es «mitad», vid. Stahl (1977: 126, n. 77). 464 Cf. Arist. Cat. 6b28-30: πάντα δὲ τὰ πρός τι πρὸς ἀντιστρέϕοντα λέγεται, οἷον ὁ δοῦλος δεσπότου λέγεται δοῦλος καὶ ὁ δεσπότης δούλου δεσπότης. Cf. también Arist. Top. 125a5-13 y 149b12 y Porph. in Cat. 115.25 ss. 465 Cf. Arist. Cat. 7a34-7b1: οἷον εἰ ὁ δοῦλος πρὸς δεσπότην λέγεται, περιαιρουμένων ἁπάντων ὅσα συμβεβηκότα ἐστὶ τῷ δεσπότῃ, οἷον τὸ δίποδι εἶναι, τὸ ἐπιστήμης δεκτικῷ, τὸ ἀνθρώπῳ, καταλειπομένου δὲ μόνου τοῦ δεσπότην εἶναι, ἀεὶ ὁ δοῦλος πρὸς αὐτὸ ῥηθήσεται· ὁ γὰρ δοῦλος δεσπότου δοῦλος λέγεται.

[171]

LIBER QVARTVS

simplum ad aliquod duplum simplum est; item maior minore aliquo maior est, et minor maiore aliquo minor est. Manifestum est ergo ista casus in conversione servare; at vero scientia cum sit relativa (alicuius enim rei scibilis scientia est), in conversione id, ad quod refertur, casum mutat. Nam quod dicimus ‘scientia scibilis rei est’, non possumus dicere ‘scibilis res scientiae est’, sed ‘scibilis res scientia scibilis est’. Item sensus rei alicuius sensibilis sensus est, contra sensibilis res sensu sensibilis est. Haec ergo non ut quae supra dicta sunt servatis

item] ita ABC1C2DEFGL1L2L3L4M1M6P1P2P3RSTV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Eyssenhardt Dick Willis (1971, p. 30) Willis, quem Ramelli sequitur : coni. Ferré • aliquo] alico P3 • maior est] maiorem B1 • maior] maiore V1 • minor] minore L11 • maiore aliquo] aliquo maiore C1 • maiore] sic L32 : maiorae P3 • aliquo] iq et o in ras. V2 • minor] i in ras. V2 • est] st in ras. P32 • ergo] ego L11 • ista… servare] dubitabat in app. Willis an recte • ista] ita ABC11 (et C13) DEFL1L2L3L4M1M5P3RSTV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius : coni. Ferré, sed in app. ‘forte com Wil. legendum ita… servari’ explicat • casus] cassus D1 • servare] in ras. B : sartiare M61 : servari Willis • at] ad AP21V21 • scientia] sciencia P3 • relativa] om. S • enim] om. S • rei] re P3 • scibilis] scibilii B1, sed scibili EFL4P11P21R1V21 • scientia] sciencia P3 • est] om. M6 • conversione] versione in ras. V2 • id ad] ad id C2DM5Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : ad anteponit C1GL1P3R2 (s. l.) V12 (s. l.) Dick • ad] om. L11P21 • refertur] tur in ras. Z • casum] casus C2M5 : cassum D1 : ca in ras. Z • mutat] mutant C2M5 : motat D1L31M1 • quod] id B1 : quomodo B3 (in marg.) C2GL2L3M1R2SV22, sed quo modo M5Z2 Eyssenhardt : sic L12 • scientia] cientia in ras. L2 • scibilis rei] rei scibilis S : bilis rei in ras. V2 • est] scientia anteponit S, sed Dick (1978, p. 175) add. ante est • non] sic P12 • scibilis] scibiles A • res] re B1 : om. F • scientiae] scientia B1L4M6P11 : scientia// L32 : scientie M1, sed sciencie P3 : sc in ras. Z • est] scibilis postponit Dick (ibid.) • res] om. BV11V21 : re in ras. Z • scientia] sciencia P3 • scibilis est] est scibilis P2 • scibilis] //scibilis L22 : scibibis L31 • item… est] om. L21 • rei alicuius] alicuius rei C1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • rei] ei l. v. Z1 • alicuius] alicui L22 • res] om. AP21P31R1SZ Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt : bis scriptum E2 (s. l.) • sensu sensibilis] sensus sensibili A • sensu] sensus R • sensibilis… supra] def. R • sensibilis] sensibili B1P21 : se/sibilis C21 : sensibi//lis M1 : sentibilis P11 • ergo] ego L11 • non] om. L41 • ut quae] utique A : utque V21 • quae] s. l. ea anteponit T2 • supra dicta] supradicta D Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • servatis] saervatis L2 : serva/// V1

[172]

5

LIBRO CUARTO

comparado con algo doble; de la misma manera, lo mayor es mayor que algo menor, y lo menor es menor que algo mayor.466 Queda manifiesto, pues, que en la relación inversa estas cosas conservan los casos; pero, en verdad, el conocimiento, al ser relativo (pues el conocimiento es de una cosa cognoscible), en la relación inversa cambia el caso al que se refiere. Por ejemplo, dado que decimos ‘el conocimiento es de una cosa cognoscible’, no podemos decir ‘una cosa cognoscible es del conocimiento’, pero sí ‘una cosa cognoscible es cognoscible gracias al conocimiento’.467 De la misma manera, la sensación es sensación de algo sensible; al contrario, algo sensible es sensible gracias a la sensación.468 Estas cosas, por tanto, no se invierten conservando los mismos casos, como las cosas dichas antes, sino

466 Sobre el ejemplo, cf. Arist. Cat. 6a38-6b1 (τὸ μεῖζον τοῦθ’ ὅπερ ἐστὶν ἑτέρου λέγεται, τινὸς γὰρ μεῖζον λέγεται, καὶ τὸ διπλάσιον ἑτέρου λέγεται τοῦθ’ ὅπερ ἐστίν, τινὸς γὰρ διπλάσιον λέγεται) y 6b30-32 (καὶ τὸ διπλάσιον ἡμίσεος διπλάσιον καὶ τὸ ἥμισυ διπλασίου ἥμισυ, καὶ τὸ μεῖζον ἐλάττονος μεῖζον καὶ τὸ ἔλαττον μείζονος ἔλαττον). En cuanto a la oposición duplum-simplum, cf. Cic. Top. 49 (nam alia quoque sunt contrariorum genera, uelut ea, quae cum aliquo conferuntur, ut duplum simplum, multa pauca, longum breve, maius minus). Esta oración, editada por Kopp, Dick y Willis a partir del códice Monacensis 14401, es criticada por Siben (ibídem), que sigue a Ferré, por parecer ser una glosa. 467 Cf. Arist. Cat. 6b34: πλὴν τῇ πτώσει ἐνίοτε διοίσει κατὰ τὴν λέξιν, οἷον ἡ ἐπιστήμη ἐπιστητοῦ λέγεται ἐπιστήμη καὶ τὸ ἐπιστητὸν ἐπιστήμη ἐπιστητόν. 468 Cf. Arist. Cat. 6b35-36: .

[172]

LIBER QVARTVS

376 isdem casibus, sed mutatis convertuntur. Quaedam relativa his, ad quae referuntur, et in tempore concordant, eaque simul esse incipiunt, simul desinunt, ut servus esse non potest, nisi cum esse coeperit dominus, et cum dominus esse desierit, servus esse desinit; et item dominus, cum servum non habuerit, dominus dici non potest. At vero noscibilis res prior est natura quam notio; nam si noscibilia tollas, notio non erit; at vero si notionem tollas, potest aliquid esse noscibile, 377 quamvis desit ille qui novit. Relativa possunt habere contraria, sed

isdem] hisdem BC2DEFL1L2L4M5P1P22RSV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : eisdem Kopp Eyssenhardt • casibus] cassibus D1 • sed… 376. referuntur] def. R • mutatis] motatis D1L31 • convertuntur] conventuntur L1 : n. l. V1 • 376 his ad quae] atque his V11 • his] s. l. cum anteponit M52 • ad quae] atque AB1L21P11V21 : adque E • quae] bis scriptum s. l. V12 • referuntur] refferuntur D : refe/// V1 • et in tempore] n. l. V1 • in tempore] intempore Grotius • tempore… incipiunt] def. R • tempore] simul incipunt postponit L21, sed del. L22 • concordant] reconcordant l. v. C11 • eaque] ea quae AB1C11FSZ, sed eaquae L21P31T : eamque EL4 : sic L12 (ue in ras.) : ea que Lugdunensis • simul] n. l. V1 • esse] om. AP21 • incipiunt] n. l. V1 • simul] et anteponit B2 (s. l.) L2SV22 (s. l.) Z : simulque D • desinunt] dessinunt D1 : desin//unt F • servus… potest] n. l. V1 • servus] ser/// R : u in ras. Z • esse… cum] def. R • esse coeperit dominus] coeperit (ceperit M1) dominus esse C2GL3M1M5 • coeperit] ceperit AL4M6 : perceperit L21 : coepit P3 • dominus] esse anteponit L2 : domin// V1 • et cum dominus] n. l. V1 • et] ut P3 • cum] quum Kopp • esse… dominus] om. Vulcanius • esse desierit] in ras. L1 • esse] sic L22 • desierit… desinit] def. R • desierit] dissierit L31 • servus] servuus M5M6 • desinit] sinit A1 : dessinit D1L31 : in ras. L2 : disinit L41 : desin// V1 • et] n. l. V1 • item] om. L3 • dominus… potest] def. R • cum] quum Kopp • dominus] in minus L41 : do s. l. V2 • non] ante non rasuram habet C 2 : om. P11 • at] ad A • noscibilis] cibilis L11 : noscibili L4P11 • prior] proprior V21 • est] s. l. B • notio… notio] def. R • noscibilia] nossibilia B1EF, sed nosscibilia B2 : nos sibilia L4P2P31 • at] ad P11 • si] om. V21 • notionem] notiones Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • potest… esse] def. R • quamvis] quam vis C1 • desit] om. L31 • novit] in app. ‘norit elegantius, sed cf. 121, 3 et 126, 12’ Willis explicabat • 377 relativa] in marg. quae relativa possunt habere contraria anteponit P22 : in marg. relativa habere contraria sed non omnia add. Vicentina • possunt] p/ssunt R • habere] abere P11 : hab/re R • contraria] contrarium ABDM6P3RSV11V21Z Eyssenhardt : contrariam P21

[173]

5

LIBRO CUARTO

cambiándolos. Algunos relativos también se corresponden en el 376 tiempo con las cosas a las que se refieren, y estos comienzan a existir y dejan de existir a la vez; por ejemplo, el esclavo no puede existir hasta queel amo ha comenzado a existir, y cuando el amo ha dejado de existir, el esclavo deja de existir; y, a su vez, un amo, cuando no ha tenido esclavo, no puede ser llamado amo.469 Pero en cambio, la cosa cognoscible es anterior, por naturaleza, al conocimiento; efectivamente, si anulas lo cognoscible, no habrá conocimiento, pero si anulas el conocimiento, puede haber alguna cosa cognoscible aunque falte el conocedor.470 Los relativos pueden tener contrarios, pero no todos; 377

469 Capela refiere en este breve epígrafe la última propiedad de lo relativo: la simultaneidad. Cf. Arist. Cat. 7b15-19: δοκεῖ δὲ τὰ πρός τι ἅμα τῇ ϕύσει εἶναι. καὶ ἐπὶ μὲν τῶν πλείστων ἀληθές ἐστιν· ἅμα γὰρ διπλάσιόν τέ ἐστι καὶ ἥμισυ, καὶ ἡμίσεος ὄντος διπλάσιόν ἐστιν, καὶ δούλου ὄντος δεσπότης ἐστίν· ὁμοίως δὲ τούτοις καὶ τὰ ἄλλα. 470 Cf. Arist. Cat. 7b22-31: οὐκ ἐπὶ πάντων δὲ τῶν πρός τι ἀληθὲς δοκεῖ τὸ ἅμα τῇ ϕύσει εἶναι· τὸ γὰρ ἐπιστητὸν τῆς ἐπιστήμης πρότερον ἂν δόξειεν εἶναι· ὡς γὰρ ἐπὶ τὸ πολὺ προϋπαρχόντων τῶν πραγμάτων τὰς ἐπιστήμας λαμβάνομεν· ἐπ’ὀλίγων γὰρ ἢ ἐπ’ οὐδενὸς ἴδοι τις ἂν ἅμα τῷ ἐπιστητῷ τὴν ἐπιστήμην γιγνομένην. ἔτι τὸ μὲν ἐπιστητὸν ἀναιρεθὲν συναναιρεῖ τὴν ἐπιστήμην, ἡ δὲ ἐπιστήμη τὸ ἐπιστητὸν οὐ συναναιρεῖ· ἐπιστητοῦ γὰρ μὴ ὄντος οὐκ ἔστιν ἐπιστήμη, -οὐδενὸς γὰρ ἔτι ἔσται ἐπιστήμη-, ἐπιστήμης δὲ μὴ οὔσης οὐδὲν κωλύει ἐπιστητὸν εἶναι.

[173]

LIBER QVARTVS

non omnia; namque inscientiae scientia contraria, amicitiae inimicitia, at vero duplo nihil contrarium, neque maiori vel minori, quia, quisquis ista contraria putaverit, cogitur confiteri unam eandemque rem uno atque eodem tempore posse sibi esse contrariam; siquidem maior minori comparatus maior est, idemque maiori comparatus minor est uno atque eodem tempore, quod contrariis evenire nullo modo potest. Nam quo tempore homo stultus, non eodem tempore sapiens esse potest, neque quo tempore albus est, eodem tempore niger esse potest; quod quia evenire posse in maiore et minore ostendimus, namque] nanque DS • inscientiae] sic C12 : scientiae L41T : inscientia M6 : inscientie P3 • scientia] scientiae M6 : inscientia T2 • contraria] est postponit C12 (s. l.) C2DL22 (s. l.) V12 (s. l.) : pugnaverit postponit F • amicitiae inimicitia] inimicitiae amicitia C1C2DGL1L3M1M5 P3 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : amitiae inamitia F1, sed amicitiae inamicitiae F2 : amiciciae inimicicia M6 : amiciciae inimicitia T • amicitiae] s. l. in anteponit V12V21 (del. V22) • inimicitia] inamicitia EL4 : inamititia P11 : amicitia V11 • nihil] est postponit D : nichil EL4P1 • neque] nequae P3 • vel] ut B : neque P3 • quia] quae ABC1C2EFL4M6P1P21P3RSV12V21Z Eyssenhardt : quo L21, sed quod L22V22 : s. l. var. quae si quis add. M52 : s. l. maius et minus postponit P22 • quisquis] quis AL31RTV21, sed qui L1M5 Dick : quis quis C1 : si quis EFL4 : quicquis L21 • ista] ita C1P12 : //ista L2 : hista P11 : Eyssenhardt del. in app. putabat • cogitur] cognoscitur C2 : cogit M61 • confiteri] confitere P21 • eandemque] eadeque P11 : eandemquae P3 : eademque T • atque] ad quae P3 • posse] pose M1 • sibi esse] esse sibi L3 • contrariam siquidem] contrariam//siquidem C2 • contrariam] contraria BEFL4 V1Z : contrarium L11 Siben : sic P12 • siquidem] si quidem Eyssenhardt • comparatus] conparatum l. v. V21 • est] sic P32 • idemque maiori] Kopp e codicibus Reichenauensi et Darmstattensi pro Grotiano itemque scripsit • idemque] itemque C22GL1L3M1M5P21V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : idem quae P3 • comparatus] conparatus V2 • est uno] om. AC2M51R1V21 • atque] autque A : ad quae P3 • eodem] eo//dem P3 : eodemque V2 • quod] quo A : om. R1 • contrariis] contraris D1 • evenire nullo modo] nullo modo evenire L3 • nullo] null D • modo] om. SV21Z • nam] namque M6 • homo] modo R1 • stultus] est postponit DE2 (s. l.) L3L4M6P1TV12 (s. l.) • eodem] eo DL11 • tempore] temporem M6 • sapiens esse] esse sapiens M1 • esse] est P11 • neque] ne A : nequae P3 • quo] quoniam l. v. V2 • est] om. L31 • niger] n. l. V1 • potest] non anteponit T • quod quia] quodque AP11R1 : in marg. bis scriptum R2 • quod] sic D2 • quia] qua B1 : quae F1P21P31 : n. l. V1 • evenire] venire AP11P21P31R1T : s. l. bis scriptum V1 • posse] non anteponit B2 (s. l.) C1DF2 (s. l.) GL1L2L3M1M5P12 (s. l.) P22 (s. l.) P3R2 (s. l.) ST2 (s. l.) V22 (s. l.) Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick, sed del. recte Willis (1971, p. 31) : posset B1EFL21L4P11P2P32R (in ras.) : e in ras. L2 • in] in ras. R • maiore] re in ras. D : maior P11P21 : maiorae P3 • et minore] om. AB1EF1L2L41M6P11P21R1T1V11 • ostendimus fateamur] ostendimus//fateamur V1 • ostendimus] om. V21

[174]

5

LIBRO CUARTO

y de hecho, el conocimiento es contrario al desconocimiento, la enemistad a la amistad, pero, en cambio, no hay nada contrario a lo doble, ni a lo mayor o a lo menor,471 porque, cualquiera que piense que estos son contrarios, está obligado a reconocer que una sola y la misma realidad puede ser, en un solo y mismo momento, contraria a sí misma;472 pues lo mayor es mayor comparado a lo menor, y esto mismo, comparado con lo mayor, es menor en un solo y mismo momento, lo que, de ningún modo, puede ocurrir en los contrarios.473 Por ejemplo, en el momento en el que un hombre es ignorante, no puede ser, al mismo tiempo, sabio, ni en el momento en el que es blanco, puede ser, al mismo tiempo, negro; dado que hemos demostrado que esto puede ocurrir en lo mayor y en lo menor,474 es preciso

471 Aunque, como dice Aristóteles, la contrariedad se da en lo relativo, es manifiesto que no todo relativo la admite. Así, conocimiento y desconocimiento se oponen como cualidad, pero en este contexto son tratados como relativos porque presentan una relación esencial con el objeto (Siben, 2012: 208). Cf. Arist. Cat. 6b1519: ὑπάρχει δὲ καὶ ἐναντιότης ἐν τοῖς πρός τι, οἷον ἀρετὴ κακίᾳ ἐναντίον, ἑκάτερον αὐτῶν πρός τι ὄν, καὶ ἐπιστήμη ἀγνοίᾳ. οὐ πᾶσι δὲ τοῖς πρός τι ὑπάρχει ἐναντίον· τῷ γὰρ διπλασίῳ οὐδέν ἐστιν ἐναντίον οὐδὲ τῷ τριπλασίῳ οὐδὲ τῶν τοιούτων οὐδενί. 472 Vid. §§ 373-374. 473 Capela repite lo que ya había expuesto en § 372. 474 La edición de Dick ofrece non posse, aunque muchos de los manuscritos omiten la negación. Según Stahl (1977: 127, n. 79), su omisión o inclusión no modifica el sentido final de la oración, puesto que la palabra correspondiente a quod podría referirse a la capacidad de la materia para ser A o B o a la incapacidad para serlo.

[174]

LIBER QVARTVS

fateamur necesse est maius et minus non esse contraria; item duplum simplo non esse contrarium, quoniam hoc idem duplum potest esse ad aliquid simplum. Non igitur omnia relativa possunt habere contrarium. Item magis et minus quaedam recipiunt, quaedam non. Nam magis hic amicus illo est, hoc magis duplum illo duplo esse non potest, propterea quia, si duplum est, ita duplum est, ut, plus aliquid minusve si fuerit, non sit duplum. 378 Quaeritur utrum aliqua substantia dici possit relative. Sed de prima substantia dici posse relative nulla quaestio est; non enim Cicero

maius] magis L22P32 : u in ras. V2 • contraria] contrarium ABC1C2DEFGL1L2L4M1M5M6 P1P2P3RSTV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Ferré, sed contrari//um L32 : coni. Dick Petersen (p. 52) • item] ita ABD EFGL1L2L3L4M6P1P2P3RSTV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : vel (del. C12) ita C1 : s. l. vel anteponit P12P22 : in marg. maiore et minore non esse contraria anteponit Vicentina : coni. Eyssenhardt, quem Ferré sequitur • non esse contrarium] contrarium non esse M1 • esse] in ras. R • hoc] oc R1 • idem] eidem P11 • potest] referri anteponit M6 • esse] om. M6 • aliquid] aliquis P21P31 : s. l. ad anteponit V12V22 • igitur omnia] in ras. R • possunt] om. A • item] in ras. C12 : in marg. quaedam relativa recipere magis et minus, quaedam non recipere anteponit Vicentina • magis] maius ABC1 (in ras.) EFG L1L21L4M1M6P1P2P32RSV2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • quaedam] quedam M1 • recipiunt] om. P21 : sic P32 : recipiuntur Z • quaedam] quedam M1P3 • non] autem anteponit C2 : recipiunt postponit S, sed recipiuntur Z • nam] non C11 : om. P21 : na R1 • hic] del. C12 • est] om. D • magis] maius M6 • illo duplo] ut plus anteponit M6 : om. T1 • duplo] duplim A : duplum B1EF1L1L4P11R1V1V21 : dupl//o P3 • esse non potest] non potest (potes P11) esse EFL4P1 • esse] dici D • potest] potes A : in marg. II, IIII, VIII postponit L32 • propterea] propter ea G : ppropterea M6 : sic P22 (rea s. l.) : proptera V1 • plus] plis Z • aliquid] om. S • quia si] quasi R • si1] om. P11 • 378 quaeritur] queritur Z : in marg. quaestio pulchra add. Vicentina • dici… relative] relative dici possit (potest D1) C2DL3M1M5 • possit relative] relative possit P2 • possit] potest V11, sed posit V12 • relative] relativae AC1M6V21 • de] om. T1 • dici posse relative] relative dici non (add. C2M5) posse C2M5 : uncis includit Willis, quem Ramelli sequitur, et in app. ‘temere repetita delevi’ explicabat • dici] om. T1 • posse] non anteponit B2 (s. l.) C1DFGL1L2 L3M1P12 (s. l.) P22 (s. l.) P3R2 (s. l.) ST2 (s. l.) V12 (s. l.) Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : in marg. L32 • relative] relativae R • nulla… est] post secunda substantia legendum esse putabat Willis (1975, p. 126) • quaestio] questio C1C2EFGL1L2L4M1M5 P1P2V1V2 • Cicero] sic P22

[175]

5

LIBRO CUARTO

que reconozcamos que lo mayor y lo menor no son contrarios;475 asimismo, que lo doble no es contrario a lo simple, puesto que este mismo doble puede ser simple en relación a algo. Así pues, no todos los relativos pueden tener un contrario. Algunos, además, admiten un más y un menos, otros no. Por ejemplo, este es más amigo que aquel, esto no puede ser más doble que aquel doble, porque, si es doble, lo es de manera tal que, si fuese alguna cosa más o alguna menos, no sería doble.476 Uno se pregunta si una sustancia puede ser dicha en sentido 378 relativo.477 Sobre la sustancia primera, empero, no hay ningún problema en ser dicha en sentido relativo;478 en efecto, Cicerón no puede

475 Esta lectura, contraria, es una enmienda indispensable, según Siben (2012: 208) de Petersen (1870: 52). 476 Para Stahl (1977: 127, n. 80), la segunda mitad de esta oración es un comentario al texto de Aristóteles (Cat. 6b19-27): δοκεῖ δὲ καὶ τὸ μᾶλλον καὶ τὸ ἧττον ἐπιδέχεσθαι τὰ πρός τι· ὅμοιον γὰρ μᾶλλον καὶ ἧττον λέγεται, καὶ ἄνισον μᾶλλον καὶ ἧττον λέγεται, ἑκάτερον αὐτῶν πρός τι ὄν· τό τε γὰρ ὅμοιον τινὶ ὅμοιον λέγεται καὶ τὸ ἄνισον τινὶ ἄνισον. οὐ πάντα δὲ ἐπιδέχεται τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον· τὸ γὰρ διπλάσιον οὐ λέγεται μᾶλλον καὶ ἧττον διπλάσιον οὐδὲ τῶν τοιούτων οὐδέν. 477 Cf. Arist. Cat. 8a13-15: ἔχει δὲ ἀπορίαν πότερον οὐδεμία οὐσία τῶν πρός τι λέγεται, καθάπερ δοκεῖ, ἢ τοῦτο ἐνδέχεται κατά τινας τῶν δευτέρων οὐσιῶν. 478 Para Siben (2012: 209), la lectura dici posse relatiue, eliminada por Willis al interpretarla como una repetición innecesaria, debe mantenerse. Capela, luego de indicar la dificultad ya apuntada por Aristóteles para determinar si las sustancias admiten o no lo relativo, explica el problema para la sustancia primera por medio del ejemplo del hombre y del caballo como individuos. Cf. Arist. Cat. 8a15-16: ἐπὶ μὲν γὰρ τῶν πρώτων οὐσιῶν ἀληθές ἐστιν· οὔτε γὰρ τὰ ὅλα οὔτε τὰ μέρη πρός τι λέγεται.

[175]

LIBER QVARTVS

alicuius dici potest aut ad aliquid referri. Item equus, iam quis equus, ut Rhoebus, non alicuius est hoc ipso, quod Rhoebus est, sed quod iumentum est, alicuius iumentum est. Non ergo prima substantia relative dici potest neque pars eius quaelibet, quae sine dubio et ipsa prima substantia. Nam quemadmodum Cicero prima substantia est, ita manus eius; manus vero (non eius, sed specialiter manus, ita

alicuius] alicui M6 : sic S2 • ad] om. L1L4P11P21R1TV21 • item… iam] ‘ex ms. est autem Rhoebus equus Mezentii, apud Virgilium’ in Februis Grotius • equus] aequus C1P3 • iam… equus] def. M6 : uncis includit Dick (1978, p. 177), quem Ferré sequitur et del. in app. putabat : corruptum putat Pauli (p. 208) : inter cruces Willis, quem Ramelli sequitur, et in app. ‘alicuius E. L. Burge’ adnotat : recte del. Stahl et alii (p. 127, n. 81) • iam] nam M5T Kopp e codice Monacensi (F) Eyssenhardt • quis] quisquis L3 • equus] aequus C1P3 • ut Rhoebus] uthroebus P2 • Rhoebus] hroebus ARV1 : Rhebus C1M6P3 : Roebus DV21 : rebus M1 : ho ebus P11, sed rho/bus P12 : est postponit S • hoc] s. l. ex anteponit P32 • Rhoebus est] rhebissem A • Rhoebus] Rhebus C1M62 : Roebus DM61R1 : Rohebus L4 : hrebus M1 : rhobus P31 : rebus V2Z • est] om. M51V11 : in marg. solo add. Vicentina • iumentum] sic L42 • est] def. T • substantia] s. l. Cicero postponit T2 • relative] relativae Z • neque] ne quae P21 • pars eius] s. l. caput et manus postponit T2 • neque] nequae P3 • quaelibet] quae libet C1 : quelibet M1P3Z • et] om. AC2L31R1V21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : del. P32 • ipsa] s. l. pars anteponit P32 • prima] est postponit A : om. V21 • substantia] est postponit C1C2DE2 (s. l.) FGL1L3L4M1M5M6P1 P2P3R2 (s. l.) TV12 (s. l.) V22 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick • nam quemadmodum] namque ad modum A : namque ammodum R1 • quemadmodum] quemamodum BP2Z : quem admodum C2M1M5M6V2 : quem ad modum L2 Eyssenhardt • substantia] substancia L4 • manus… potest] parenthesibus includit Ferré • non eius sed] sed eius non A Willis, quem Ramelli sequitur : sed non (s. l. L42) eius L4 : sed eius sed P11 : ‘exponunt glossae: manus non est secundum relationem ad Ciceronem ad quod talis sit, ut a pede, aliasque differat’ in Februis Grotius : ‘non eius sed male, nam de primae substantiae partibus nunc loquitur Martianus’ in app. explicabat Willis • non eius] non//eius L2 • specialiter] spetialiter S • manus] eius postponit P31, sed del. P32 • ita… substantiae] copulam putans del. Stahl et alii (p. 128, n. 83) • ita] ut postponit B2 (s. l.) C2DGM1M5R2 (s. l.) SZ Eyssenhardt Dick Pauli (p. 209) : om. Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : coni. itaque Dick (ibid.) et in app. ‘ante itaque fort. manuati excidit’ explicabat

[176]

5

LIBRO CUARTO

ser dicho de algo o referirse a algo.479 De la misma manera, un caballo, en este caso cierto caballo, como Rebo, no es de nadie por esto mismo, porque es Rebo, pero, como es un jumento, es el jumento de alguien.480 Por tanto, la sustancia primera no puede ser dicha en sentido relativo ni tampoco cualquier parte suya, que, sin duda, es, también ella, sustancia primera. Por ejemplo, de la misma manera que Cicerón es una sustancia primera, también lo es su mano; pero una mano (no la de él, sino una mano en sentido particular, como la de

479 Cf. Arist. Cat. 8a16-18 (ὁ γὰρ τὶς ἄνθρωπος οὐ λέγεται τινός τις ἄνθρωπος, οὐδὲ ὁ τὶς βοῦς τινός τις βοῦς), si bien Capela sustituye lo indefinido «un hombre» por «Cicerón». 480 Efectivamente, Rebo es el caballo de Mecencio. Este personaje de la Eneida dirige unas palabras a su caballo, y no a Febo, tras la muerte de su hijo Lauso a manos de Eneas (Aen. X 861-863). Es llamado iumentum, propiamente «bestia de carga», en relación al amo. De cualquier manera, este ejemplo es empleado en este contexto como modelo de sustancia primera; de ahí que no se pueda denominar simplemente «caballo», pues una afirmación tal equivaldría a una sustancia segunda, por lo que es menester especificar el tipo de caballo. Esa precisión es iam quis equus, expresión corrupta para Ramelli (2001: 859, n. 10) y bien suprimida por Dick y Willis, según Stahl (1978: 127, n. 81), aunque presente en la mayoría de los códices. Sea como fuere, Stahl (ibídem) destaca el continuo empleo, por parte de Capela, de ejemplos literarios latinos. En el ámbito heleno, un ejemplo de este tipo recaía en los caballos de Héctor y de Aquiles. Vid. Boeth. Cat. 234c: quod si quis dicat posse esse animal alicuius, ut equum meum, uel quodlibet aliud, non in eo quod animal est, sed in eo quod est possessio dicitur alicuius et sic non dicitur animal alicuius animal, sed animalis possessio, alicuius possessio. Para Ramelli (ibídem) y Ferré (2007: 94: n. 165), equus incluye la sustancia cuando iumentum conlleva la condición jurídica, de manera que la propiedad es una condición jurídica sustentada en y por la esencia. Es decir, si el caballo logra su libertad, ya no es un caballo, pues ha dejado de ser un animal doméstico perteneciente a una casa. De la misma manera, continúa Ferré, un esclavo es, en esencia, un hombre y, por accidente, esclavo de alguien. Este ejemplo, de hecho, revela una concepción de la sociedad antigua en la que las condiciones jurídicas no son tenidas por naturaleza.

[176]

LIBER QVARTVS

secundae substantiae) relative dici non potest. Non enim sua conversione respondent, ut si dicamus ‘manus est manus Ciceronis’, non ‘Cicero manus Cicero est’, neque ipsa manus ob hoc manus, quia Ciceronis est, sed quia ita affecta est, manus dicitur, non quod alicuius sit. Non ergo, ut diximus, prima substantia neque partes eius relative dici possunt. Quaeritur ergo de partibus secundae substantiae; nam de ipsa substantia nulla quaestio est, non enim homo alicuius homo, sed manus specialiter alicuius hominis manus est et, ut mutua

secundae… potest] ‘hae voces transferendae et praeponendae ante quaeritur ergo’ in Februis Grotius • secundae substantiae] secunda (P32) substantia C1F2L1M52P12P3 Eyssenhardt Dick • substantiae] sit postponit GM1R2 (s. l.) : s. l. glossam ut hominis manus add. T2 : enim anteponit Vicentina, sed etiam anteponit Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • relative… potest] dici non potest relative EFL4P1 • relative] relativae C11V21Z • non] om. T • potest] po//test L3 (tes in ras.) : possunt M5M6 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • respondent] s. l. sibi postponit P32 : sic T2 (e in ras.) • dicamus] dicamur l. v. P31 : di s. l. T • manus] om. T1 • est manus] om. ABC1C2DE FGL1L2L4M6P1P2P3RSTV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : s. l. add. post Ciceronis M52 : post Ciceronis scripsit recte haec verba GM1R2 (in marg.) Dick, quem Siben sequitur : hic Willis addidit, quem Ramelli sequitur • manus] om. L3 • Ciceronis] s. l. si dicamus postponit V22 • manus] manui AB1M6P11P21R1 : manu C1EGL31L4P3 Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : manu/ L1 • neque] nequae P3 • ipsa manus] manus ipsa GL3M1 • hoc] s. l. hoc postponit M52 : oc P31 • quia] sic C22 : quod L3 • est] del. A2 • sed… sit] om. C2 • quia] quod M52M6 • ita] om. D1 : aita P11 • affecta] adfecta ABEF1L2L32L4P21RTV1V2 : effecta C1M5M6P12 • non] nam P11 • quod] quo AM6P31 : quid P11 : qui postponit P11, sed del. P12 • alicuius] alicui AM6 • ut… substantia] prima substantia ut diximus M1 • diximus] dicimus ABD1EFL2L4M6P11P2 P31R1SV1V2Z • prima] pr in ras. BD • neque] nequae P3 • relative] relativae C11V21 • quaeritur] queritur M1P3Z : sic P12 • de partibus] om. P11 • partibus] parte ABDE F1L4M6P21R1SZ : partes P31V21 • secundae] om. R1 • nam] non P21 • substantia] secunda anteponit D : substantiae P31 • nulla quaestio] nullaque A • quaestio] questio C1C2EGL1L2L3L4M1M5 P1P2TV2 • est] sic C22 • enim] est postponit D • alicuius] alicus A : alicuis M6 : s. l. non Ciceronis postponit T2 • specialiter] speci//aliter L4 : spetialiter P1S : del. putans Pauli (p. 209) • alicuius… respondeat] om. L21 • alicuius] cuius AB1P21R1V11V21 • hominis manus est] manus est hominis C2M5 • est et] est//et R • et] sic F2 • ut] om. AB1D1G1M6P21P3V11V21 • mutua] motua D1 : u in ras. L3 : mutata Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (var. in Februis) • conversione] responsione C1 : conversio ne R

[177]

5

LIBRO CUARTO

la sustancia segunda) no puede ser dicha en sentido relativo.481 Efectivamente, en la relación inversa no se corresponden; por ejemplo, si decimos ‘la mano es la mano de Cicerón’, no se corresponde a ‘Cicerón es el Cicerón de la mano’, ni la misma mano es mano por esto, por ser la de Cicerón, sino que recibe el nombre de mano por estar así dotada, no por ser la de alguien.482 Por consiguiente, como hemos dicho, ni la sustancia primera ni sus partes pueden ser dichas en sentido relativo. Surge, pues, la cuestión sobre las partes de la sustancia segunda;483 pues sobre la sustancia propiamente dicha no hay ningún problema, ya que un hombre no es hombre de alguien,484 pero una mano, en sentido particular, es la mano de algún hombre485 481 Cf. Arist. Cat. 8a18-19: ὡσαύτως δὲ καὶ τὰ μέρη· ἡ γὰρ τὶς χεὶρ οὐ λέγεται τινός τις χεὶρ ἀλλὰ τινὸς χείρ. En Cat. 3a30, el Estagirita ya estableció que las partes de una sustancia primera son igualmente sustancias. Para Ferré (2007: 94 n. 166), empero, la última afirmación resulta ser una glosa que anticipa los resultados con los que ha llegado a tal razonamiento. Habida cuenta de que la mayoría de los códices recogen la lectura ita secundae substantiae (así también Willis y Ferré), Siben (2012: 210) propone aceptar la lectura perdida ita secunda substantia como aposición de manus. De cualquier manera, lo que se dice en estas líneas es bastante confuso. Para Stahl (1977: 128, n. 83), es muy probable que la oración parentética no sea originaria de Capela, ya que interrumpe el orden de la exposición: sustancias primeras, partes de las sustancias primeras, sustancias segundas, partes de las sustancias segundas. Así las cosas, Stahl propone su omisión por tratarse, presumiblemente, de una glosa de manus specialiter. 482 Traducción exacta de Arist. Cat. 8b15-19: τὴν δέ γε κεϕαλὴν καὶ τὴν χεῖρα καὶ ἕκαστον τῶν τοιούτων αἵ εἰσιν οὐσίαι αὐτὸ μὲν ὅπερ ἐστὶν ὡρισμένως ἔστιν εἰδέναι, πρὸς ὃ δὲ λέγεται οὐκ ἀναγκαῖον· τίνος γὰρ αὕτη ἡ κεϕαλὴ ἢ τίνος ἡ χεὶρ οὐκ ἔστιν εἰδέναι ὡρισμένως· ὥστε οὐκ ἂν εἴη ταῦτα τῶν πρός τι. No obstante, Ferré sostiene que esta última consideración es una redundancia, sin pronunciarse respecto a la traducción del texto aristotélico. 483 Sobre todo este pasaje, vid. Arist. Cat. 8a12-8b25. 484 Cf. Arist. Cat. 8a21-23: ὡσαύτως δὲ καὶ ἐπὶ τῶν δευτέρων οὐσιῶν, ἐπί γε τῶν πλείστων· οἷον ὁ ἄνθρωπος οὐ λέγεται τινὸς ἄνθρωπος. 485 Es decir, del hombre considerado como predicable y no como sustancia individual. Cf. Arist. Cat. 8a25-28: ἐπ’ ἐνίων δὲ τῶν δευτέρων οὐσιῶν ἔχει ἀμϕισβήτησιν· οἷον ἡ κεϕαλὴ τινὸς λέγεται κεϕαλὴ καὶ ἡ χεὶρ τινὸς λέγεται χεὶρ καὶ ἕκαστον τῶν τοιούτων, ὥστε ταῦτα τῶν πρός τι δόξειεν ἂν εἶναι. Siguiendo el razonamiento de Capela, hay, en primer lugar, que determinar si una de las dos sustancias, o ambas o ninguna puede ser dicha de manera relativa; en el caso de la primera, este problema no se plantea ya que, por definición, la sustancia no se puede decir de otra cosa. Habida cuenta de que las partes de la sustancia forman parte del interior de una sustancia, se admite que

[177]

LIBER QVARTVS

conversione respondeat, alicuius manuati manus, ut possimus ita convertere, quia et manuatum aliquid manu manuatum est. Item ungula, non primae substantiae ungula, sed alicuius ungulati, quia et ungulatum aliquid ungula ungulatum, et mutuam possit habere conversionem, quod relativis esse diximus proprium. Si ergo maneat illa relativorum definitio (ut relativum sit quicquid alicuius dici potest), difficile resistimus dici partes secundarum substantiarum relative. Si vero illa

respondeat] respondet M6 : sic V12 : s. l. quis postponit V22 • manuati] in ras. B : manuati// P2 : sic V12 • manus] mamus A : est postponit C1C2DF2GL1L2L31 (del. L32) P12P22 (s. l.) R2 (s. l.) V22 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Pauli (p. 209) : manus// L3 : sic P12 • ut… convertere] del. putans Pauli (p. 209) • ut] et anteponit V1 : om. Vulcanius • possimus] possumus Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (in Var. Lect.) • et] om. T : del. V12 • manuatum] manuato P11 : sic V12 : manatum V21 • manu… primae] def. R • manu] a anteponit C2M5 • item] I tem M1 • ungula] gula AB1P21V21 : //ungula P1 • non] om. C21 • primae] s. l. robi postponit V22 • ungula] om. A : un in ras. C2 • sed] se A • ungulati] ungula postponit C1DGL12 (s. l.) M1M52 (s. l.) P12 (s. l.) P22 (s. l.) P32 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Kopp Dick Pauli (p. 209) • quia… aliquid] def. R • quia et] quae P11 • aliquid ungula] d un in ras. C2 • ungula] per anteponit L22 (s. l.) : s. l. per ungulam anteponit L32 • ungulatum] est postponit F2 (s. l.) M52 (s. l.) S Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt Pauli (p. 209) : ungulato P11 • et] ut B2C2F2L22L32M5P12ST2V22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Eyssenhardt Ferré : ut postponit C1DGL1 (del. L12) M1P22 (s. l.) P3 : om. P31 : del. putans Pauli (p. 209) • mutuam] motuam D1 : //mutuam L1 : mutuum Lugdunensis • possit] s. l. glossam pro potest add. E2 : potest M6 Pauli (p. 209) • conversionem quod] def. R • quod] in ras. C2 • relativis] //lativis R : relativus Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • proprium] esse anteponit M6 : sic P11 • ergo] vero D • maneat… definitio] def. R • maneat illa] illa maneat (corr. s. m.) V1 • definitio] diffinitio C1C2DL1L22L3M1M5M6S Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed difinitio GP12 : definicio P3 • relativum sit] relativum//sit P3 • sit] def. T • quicquid] quidquid Kopp • potest… dici] def. R • difficile] dificile L21P1 Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • relative] relativae AM6 : relat/// R • si… mutetur] def. R • illa] est postponit C1P12 (s. l.) Dick Pauli (p. 210)

[178]

5

LIBRO CUARTO

y, para que se corresponda en una relación inversa mutua, es la mano de alguien que tiene manos,486 de manera que podemos, de esta modo, hacer la relación inversa, porque algo dotado de manos está dotado de manos en virtud de la mano.487 De la misma manera, una uña, no una uña de la sustancia primera, sino la de alguien con uñas,488 puesto que algo dotado de uñas lo está en virtud de la uña, también podría tener una relación inversa mutua, lo que habíamos dicho que es propio en los relativos. Por lo tanto, si se mantiene aquella definición de los relativos (que un relativo es todo lo que puede decirse de algo), difícilmente evitaremos que las partes de las sustancias segundas sean dichas en sentido relativo.489 Si, en cambio,

también estas, entendidas como individuos, no pueden ser dichas de manera relativa. Pese a que en el lenguaje común se tiene la ilusión de poner en relación la parte con el todo (sed manus specialiter alicuius hominis manus est), sin olvidar que la falta de correlación no permite la conversión, es imposible, como en el caso anterior, que la sustancia segunda se diga con relación a algo, a no ser que se encuentre un término con el que se dé tal relación. Según Siben (2012: 211), este complejo pasaje es mal interpretado por Pauli (1984: 209), que considera specialiter carente de significado en este contexto. 486 Tras consultar el ThlL VIII 335.36, es factible interpretar manuatum como un hapax propio de Capela. 487 La relación inversa de «mano-hombre» no puede llevarse a cabo si «hombre» es sustituido por «algo provisto de manos». Vid., a este respecto, Arist. Cat. 6b37-7a15. 488 El adjetivo ungulatum, en cambio, se registra a partir de Tert. Apol. 16 y Nat. I 14. 489 Siben (ibídem) propone que, si se acepta la definición de relación dada al comienzo del epígrafe, centrada en el plano lingüístico, es factible decir de manera relativa una parte de la sustancia segunda en relación al todo del que forma parte. Sin embargo, si se tiene en cuenta la esencia de la relación, tal propuesta no es posible, al menos de manera semejante a como ocurría en la sustancia primera.

[178]

LIBER QVARTVS

definitio mutetur ita, ut relativa sint ea, quae ad aliquid referuntur, excepto eo quod in aliquo sunt, nulla incidit in hanc definitionem substantia, quemadmodum servitus, excepto eo quod in eodem servo est, id est in aliquo homine, refertur ad dominum. At vero pinna ita pinnati alicuius pinna est, ut excepto eo, quod in aliquo pinnato est, ad nihil referri possit.

definitio] diffinitio C1DL1L3M1M5M6S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed diffinitio// G : definitione C2 : est postponit L1 : difinitio P12 : definicio P3 • mutetur] mutata ABC1C2D2EFGL1L2 (post s. l. sit add. L22) L3L4P1P2P3 (post s. l. est add. P32) SV1V2Z Dick Pauli (p. 210), sed post s. l. fuerit add. E2L32L42P22 : //mutata M5 : motata D1M1 : muta T1, sed muterit T2 : est mutata Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Ferré : mutata sit Eyssenhardt : coni. Willis, quem Ramelli et Siben secutae sunt • ita ut] om. C2 • ut] om. M51 • relativa] sic L22 : at in ras. P1 : relative V21 • quae ad] quae//ad P1 • quae] que P3 • aliquid] aliqui A • referuntur] refer/// R • excepto… in] def. R • excepto] excoepto B : exepto P11 • eo] om. Z1 • in aliquo] sic L22 • aliquo] s. l. glossam in substantia add. L12 : alico P3 : in marg. var. in aliquo est add. P32 • sunt] sunt// P3 • nulla incidit] nulla//incidit P1 • nulla] in marg. nonnullam substa anteponit L32 • incidit] accidit B1 • hanc] hane Siben (per errorem typographicum) • definitionem] diffinitionem C1DGL1L3M1M5M6S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed diffinicionem C2 : difinitionem P12 : definicionem P3 • substantia] substa/// R • quemadmodum] quem ad modum AZ Eyssenhardt, sed quem admodum C2M6V1 : quem modum B1 : def. R : quaeamodum V21 • servitus] servitutis B1 • eo] om. T1 Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • eodem] sic D2 : d in ras. Z : del. dubitabat Willis in app. • servo] serro P11 • est] in ras. P3 • id est] idest M5 : idem Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • est] om. P11 : del. V12 • aliquo] alico AL4 : alia P11 : ali//o R • homine] s. l. non postponit P31 : homin/ R • refertur] referuntur P31 • dominum] sic L22 : s. l. extrinsecus postponit L32V22 • pinna ita] om. A • pinna] penna B2C1C2D2EFGL1L2 L3L4M1M5M6P1P22P3STV12V22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick • ita] om. C2M52 : del. et s. l. quod add. T2 • pinnati alicuius] alicuius pinnati (pennati D2) D • pinnati] pennati B2C1C2EFGL1L2L3L4M1M5 M6P1P22P3STV12V22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick • alicuius] om. C2 • pinna] penna B2C1C2D2FGL1L2L3L4M1M5 M6P22P3STV12V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick • ut] om. ST • excepto eo] uncis includit Ferré • excepto] exepto P11 : //cepto R • eo] in ras. B • aliquo] sic P12 • pinnato] pennato B2C1C2D2GL1L2L3 L42M1M5M6P2P3STV12V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick : om. E2FL41P11 : pinnata R • ad] sic L12 • nihil] nichil EL4M6P1 : nihilum Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • referri] referre P3 • possit] potest M6

[179]

5

LIBRO CUARTO

se modifica aquella definición de manera tal que los relativos son los que se refieren a algo,490 exceptuando el hecho de que están en algo,491 ninguna sustancia coincide con esta definición;492 por ejemplo, la esclavitud, exceptuando el hecho de que está en el propio esclavo, esto es, en un hombre, se refiere a un amo.493 Pero una pluma, en cambio, es pluma de algo dotado de plumas, de manera que, exceptuando el hecho de que está en algo que tiene plumas, no puede referirse a nada.494

490 Siben sigue la lectura de Willis en mutetur dado que, según ella (ibídem), establece un paralelo entre esta prótasis y la del periodo hipotético anterior (maneat). En cuanto a mutata, tal cual en muchos de los códices, es enmendada por Dick en mutata est. 491 Es decir, lo que está en relación con algo lo está en relación con algo distinto de sí mismo. De ahí que las partes de las sustancias segundas no puedan ser dichas en relación a la sustancia segunda, pues se encuentran en ella. Por todo esto Siben (ibídem) justifica la supresión de excepto eo propuesta por Ferré en su edición. 492 Capela vuelve a la definición de relativo que dio en § 374 y, aunque sigue a Aristóteles (Cat. 8a32), se aparta de su argumentación. El Estagirita, al darse cuenta de que su primera definición no es suficiente para excluir las sustancias segundas de los relativos, ofrece una segunda definición, prácticamente tautológica, según la cual los relativos ἔστι τὰ πρός τι οἷς τὸ εἶναι ταὐτόν ἐστι τῷ πρός τί πως ἔχειν. Capela, por su parte, excluye las sustancias, concretamente las segundas, excepto eo quod in aliquo sunt, es decir, a menos que no sean una parte de aquello a lo que pertenecen. 493 Según Stahl (1977: 129, n. 85), la revisión que Capela hace de las definiciones de relatiuum confunde los usos de in, pues la esclavitud no está «en» un esclavo de la misma manera que lo está, por ejemplo, su pie. La propia revisión, incluso, de Aristóteles (Cat. 8a28 ss.) no está clara, lo que ha generado, hasta la fecha, discusiones al respecto. Con todo, parece que el Estagirita concibió la posibilidad de formar relaciones recíprocas —aun acuñando nuevos términos, si fuera preciso— como una «necesaria», pero no «suficiente», condición con el fin de que hubiera una relación verdadera. Por ello, como explica Stahl, introduce una condición epistemológica. Vid. Ackrill (1963: 101-103). 494 Como explica Ferré (2007: 95, n 174), la pluma es un relativo cuando es «la pluma de algo provisto de plumas», pero no cuando se dice en un ser provisto de plumas, ya que, en este caso, la pluma forma parte de una sustancia primera. De ahí, según Ferré, que sea coherente la supresión del segundo excepto eo quod (vid. n. 298). En cuanto al adjetivo arcaico pinnatus (Acc. Trag. 390.1), empleado solo en dos ocasiones más en Nupcias (§ 76 y § 101), corresponde a πτερωτός, atestiguado en Sófocles y empleado por Aristóteles como ejemplo de correlación apropiada en relación a «ala».

[179]

LIBER QVARTVS

379

Sane admonendi sumus, ne nos pudeat verba nova facere ad necessitatem conversionis; nam si mutua conversio non respondet, non relative enuntiamus hoc modo: cum dico ‘pinnam’, volens eam ostendere relativam, non me pudet ‘pinnatum’ aliquid propter conversionem dicere; est enim ‘pinnatum’ ita usitatum, ut aures non offendantur. Si de pede agatur, non pudeat simili derivatione fingere

379 sane] sine AV21 : certe postponit V1V22 (s. l.) • admonendi] ammonendi B2EFGL2L4M1P11 (n in ras.) P3RV1V2 : adimonendi P21 : admnonendi Basileensis (per errorem typographicum) • ne… conversionis] in marg. bis scriptum Vicentina • nos pudeat] nos//pudeat L1 • pudeat] sic C12L32 : pudeeat M6 • verba nova] nova verba AC2DEFL3L4M1M5P1RSV2Z • facere] proprio postponit E2 (s. l.) • ad necessitatem] ut necessitate AB1DEFGL4 (u in ras.) M1P11P21RTV1, sed pro necessitate B2L22L3 (pro in ras.) SV2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : prout necessitate L21 : innecessitate M6, sed in necessitate P22 • ad] ut C22M51 : in ras. P3 • necessitatem] necessitate C2 • conversionis] conversiones E1 : convertentes M6 • mutua] motua D1 • conversio] conversione DR1 : conversio// L2 • non] sic L22 : nam P21 • respondet] respondit AR : respondeat C1DE2FGL2L3L4M1M5 P1TV22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : responde// V1 • relative] relativae L4Z : s. l. est postponit V12 : relativo V21 • enuntiamus] nuntiamus AB1C11C2GL32M1M5M6P2RV11V2 : nutiamus L31 : nunciamus L41 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius : enunciamus Grotius (coni. enuntiamus in Februis) Kopp • pinnam] pennam B2C1C2D (nn in ras.) EFGL1L2L3 L4M1M5M6P1P22P32STV12V22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick, sed pinnatum V11 • relativam] relativum AB1L2L4M6 P1R1V11V2 : am in ras. P2 : rel tivam Vulcanius (per errorem typographicum) • non me] nonne R1 • pudet] pudeat B2C1C2GL3 (ea in ras.) M1M5R2V11Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick • pinnatum] pennatum B2C1C2DEFGL1L2L3L4M1M5 M6P1P22P32STV12V22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick • aliquid] aliquod C1 • est] et C2 • pinnatum] pennatum B2C1C2D2EFGL1L2L3L4M1M5M6P1P22P32STV12Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick • ita] ut C2 : sic M52 : i//ta P3 • usitatum] ussitatum D1 • ut] aut F • offendantur] offendant AEF1L21L4P11P2R1TV11V21 Siben, sed offendat C1C2DF2GL1L22L3 (of in ras.) M1M5M6P12P3 R2SV12V22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick : offen dant B1, sed offen dat B2 : coni. Willis, quem Ramelli sequitur • de pede] depe V11 • agatur] dicatur S • non pudeat] def. T • pudeat] ea in ras. L4 : me anteponit M6 : pudet V12 • derivatione] dirivatione BC1DGL1 L2L3M1P12P2TV1V22Z • fingere] ere in ras. R : bis scriptum V21, sed secundum del. V22

[180]

5

LIBRO CUARTO

Hemos de tener muy presente no sentir pudor en forjar nuevos 379 términos según la necesidad de la relación inversa; pues si la relación inversa mutua no se corresponde, no podríamos emitir un enunciado relativo de la siguiente manera: cuando digo ‘pluma’ queriendo entenderla como relativa, no me produce pudor decir, por relación inversa, que algo ‘está dotado de plumas’; en efecto, el término ‘dotado de plumas’ es de uso tan frecuente que los oídos no se ofenden.495 Si se trata de un pie, no debería causarme pudor, en una derivación similar,

495 Capela recurre a la neoformación lingüística mediante la derivación (cf. § 339 y § 378) para paliar la carencia de un término apropiado en la relación inversa. Así también Aristóteles crea términos nuevos, como πηδαλιωτός, referido a πηδάλιον, y κεφαλωτός, referido a κεφαλή. Capela, en cambio, sugiere una posibilidad similar para pes, ofreciendo como ejemplos los anteriores manuatus y ungulatus. No obstante, pedatus, con el significado de «dotado de pies», se registra en Suet. Otho 12.1. Cf., en este sentido, Arist. Cat. 7a5-7 (ἐνίοτε δὲ καὶ ὀνοματοποιεῖν ἴσως ἀναγκαῖον, ἐὰν μὴ κείμενον ᾖ ὄνομα πρὸς ὃ οἰκείως ἂν ἀποδοθείη).

[180]

LIBER QVARTVS

aptum conversioni verbum. Item scire oportet eum, qui relativum aliquid ad quid referatur ignorat, nec omnino utrum ad aliquid referri possit id quod dicit scire posse, hoc modo: cum dicis ‘hoc duplum est’, nosti simplum eius, id est, ad quod duplum sit, aut si illud ignoras, nec omnino utrum duplum sit scire potes. 380 Facere et pati possunt habere contrarium, ut ‘calefacere, refrigerare’ et ‘calefieri, refrigerari’. Habent etiam magis et minus, ut ‘magis et minus urere’ et ‘magis et minus uri’.

aptum] notum ABC1C2D2EFGL1L2L4M1M5M6P1P2P3R (n in ras.) STV1V21Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt, sed novum D1 Bentley (p. 158) : in app. ‘natum legebat Bent. et coni. novum’ explicabat Dick (1978, p. 178) • conversioni] conventio AB1, sed conventioni P21R1 : conversionis DL2V21 : conversione GM6 • oportet] sic L42 • aliquid] aliquod C1M5M6 Kopp e codice Monacensi (F) • ad quid] aliquod A1 : aliquid A2P21 : om. C11 • quid] quod P12 : aliquid V1 • referatur] refererat P31 refertur S • omnino] omnio R1 • ad] om. L21 • aliquid] aliquod EF • referri] refeerri M6 • id] hic A • quod] in ras. D : sic L42 • cum] quum Kopp • dicis] dicimus BC2SZ • hoc] om. P31 • est] esse C2M5 Kopp e codice Monacensi (F) : om. L3 • nosti] non sit AR1 : aut anteponit C2M5 Kopp e codice Monacensi (F) • eius] sic P12 • id est] om. P11 : idest Z Vicentina Mutinensis • ad] a A : om. T1 • sit] est P2 : s. l. ad quod duplum sit postponit P22 • aut… sit] def. M6 • si] om. AB1P1P21R1V11 Willis, quem Ramelli sequitur : bis scriptum E2 (s. l.) • ignoras] ignorans A : ignorat P11 : coni. Willis, quem Ramelli sequitur • omnino] omno C2 : no P11 • utrum] m in ras. L1L2 • duplum] du in ras. L3 • sit] om. L31 • potes] potest AE1GL21RZ : potes// L1 • 380 facere] QVID PA TI titulum anteponit A : QVID FACERE, QVID PATI (XXXVIII add. D2) titulum anteponit BC1D2EFL12 (in marg.) L2L32 (in marg.) L42 (in marg.) M6P1P2P32 (in marg.) RTV1V2Z : QVID SIT FACERE, QVID PATI titulum anteponit C2, sed QVID FACERE, QVID PATI SIT M5 : QVID FACERE ET PATI GM1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : FACERE Grotius Eyssenhardt Dick • pati] PATI Eyssenhardt Dick • calefacere] caleficare M1 • refrigerare] refrigerari C12 : et anteponit M1P3R2 (s. l.) • et… refrigerari] om. P21 • calefieri] caleficari M1 : fi in ras. Z • refrigerari] et anteponit M1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : refrigerare P11 • magis] maius M6V21 • ut… uri] urere et magis et minus uri C2 • ut… minus] om. E1F1L4P11P21 • magis] maius M6V22 • urere] s. l. ut anteponit L42 • magis] maius M6P2 • et] ut ABL2L4P11P2R TV11Z Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt : del. F2 : om. L3 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • uri] viri AR : om. M6

[181]

5

LIBRO CUARTO

adoptar un término apto para la relación inversa. De la misma manera, es menester saber que, quien ignore a qué cosa se refiere un relativo, no podrá saber con certeza si lo que dice puede referirse a eso, así: cuando dices ‘esto es doble’, sabes su simple, es decir, en comparación a qué es doble, o, si no lo sabes,496 no puedes saber, de ninguna manera, si es doble. LAS

OTRAS PREDICACIONES

La actividad y la pasividad pueden tener un contrario, por ejemplo 380 ‘calentar, enfriar’ y ‘ser calentado, ser enfriado’.497 También tienen un más y un menos, por ejemplo ‘quemar más o menos’ y ‘ser quemado más o menos’.498

496 Cf. Arist. Cat. 8a36-8b7: ἐάν τις εἰδῇ τι ὡρισμένως τῶν πρός τι, κἀκεῖνο πρὸς ὃ λέγεται ὡρισμένως εἴσεται. ϕανερὸν μὲν οὖν καὶ ἐξ αὐτοῦ ἐστίν· εἰ γὰρ οἶδέ τις τόδε τι ὅτι τῶν πρός τί ἐστιν, ἔστι δὲ τὸ εἶναι τοῖς πρός τι ταὐτὸ τῷ πρός τί πως ἔχειν, κἀκεῖνο οἶδε πρὸς ὃ τοῦτό πως ἔχει· εἰ γὰρ οὐκ οἶδεν ὅλως πρὸς ὃ τοῦτό πως ἔχει, οὐδ’ εἰ πρός τί πως ἔχει εἴσεται. καὶ ἐπὶ τῶν καθ’ ἕκαστα δὲ δῆλον τὸ τοιοῦτον· οἷον τόδε τι εἰ οἶδεν ἀϕωρισμένως ὅτι ἔστι διπλάσιον, καὶ ὅτου διπλάσιόν ἐστιν εὐθὺς ἀϕωρισμένως οἶδεν, εἰ γὰρ μηδενὸς τῶν ἀϕωρισμένων οἶδεν αὐτὸ διπλάσιον, οὐδ’ εἰ ἔστι διπλάσιον ὅλως οἶδεν. 497 La exposición de estas últimas categorías no sigue el orden anunciado en § 363 (cf. la definición de estas categorías allí ofrecida), sino el de Aristóteles en Cat. 11b115. De hecho, Capela es completamente fiel al texto aristotélico en su tratamiento de la actividad y la pasividad; cf. Arist. Cat. 11b1-3: ἐπιδέχεται δὲ καὶ τὸ ποιεῖν καὶ πάσχειν ἐναντιότητα καὶ τὸ μᾶλλον καὶ τὸ ἧττον· τὸ γὰρ θερμαίνειν τῷ ψύχειν ἐναντίον καὶ τὸ θερμαίνεσθαι τῷ ψύχεσθαι. 498 Cf. Arist. Cat. 11b4-8: καὶ τὸ μᾶλλον δὲ καὶ τὸ ἧττον· θερμαίνειν γὰρ μᾶλλον καὶ ἧττον ἔστι, καὶ θερμαίνεσθαι μᾶλλον καὶ ἧττον […]· ἐπιδέχεται οὖν τὸ μᾶλλον καὶ τὸ ἧττον τὸ ποιεῖν καὶ τὸ πάσχειν.

[181]

LIBER QVARTVS

381

Situs omnis denominative dicitur, ut ‘sedere’ a sessione, ‘stare’ ab statione; et quamvis nonnumquam nomina deficiant, ex quibus situs denominantur, ratio tamen non deficit. 382 De illis tribus, quae restant, supra dicta exempla sufficiunt. ‘Quando’ enim dicimus, ut ‘heri, cras’; ‘ubi’, ut ‘Romae, Athenis’; habitum,

381 situs] QVID SITVS titulum anteponit C1GL1 (in marg., s in ras.) M1P22 (in marg.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp, sed QVID SIT SITVS C2M5M62 (in marg.) : DE SITV. XXXVIIII titulum anteponit D2, sed DE SITV E2 (in marg.) T : sicutus F : sic V22 : SITVS Grotius Eyssenhardt • denominative] nominative AR : de/ominative F : denominativae Z • a sessione] assessione AEGL41M1M6P1P2P3V22, sed asessione FL3L42R2V1Z : asescione R1 • a] ab L1 Eyssenhardt • ab statione] astatione C1EFGL3L4 M1M5M6P1Z, sed astacione C2 : abstatione P2P3V2 : ‘cf. p. 310, 13 stellas ab stando’ in app. Willis • ab] a B2DR2S Dick • quamvis] quam vis C1C2 : quan//vis L12L22 : quamvir V21 • nonnumquam] non numquam ABD Eyssenhardt, sed non nunquam S Vulcanius : nonnunquam Vicentina Grotius Kopp • nomina deficiant] deficiant nomina M1 • deficiant] deiiciant B1 : difficiant D1L31, sed defficiant D2 : deficant E1 • ex quibus situs] exquisitus AP11 dubitanter coni. Willis in app., sed ex quis situs R1 : ‘an et exquisitus scribendum?’ in app. Dick (1978, p. 179) • ex] et anteponit ABP2 (del. P22) RSV1 (del. V12) Z • quibus] qui B1P31V11V21 : quis E1FL41P21, sed s. l. pro quibus add. E2 • situs] situt F1 • denominantur] dominantur A : denominatur C1L1P22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : denominentur C2M5M6 • deficit] defecit D • 382 de illis] in marg. quid temporis titulum anteponit M12, sed de tempore, loco, habitu P22 (s. l.) : De tribus quae restant, id est, Quando, Vbi et Habere titulum anteponit Vicentina Mutinensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • quae] que L4 • restant] restunt C11 • supra dicta] supradicta D Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Kopp • dicta] dicti V21 • exempla] exem/la P3 : /xempla V1 • sufficiunt] sufficiant C2DS • quando… ut] dicimus ut quando enim E • quando] do s. l. D : QVID TEMPORIS, QVID LOCI, QVID HABITVS titulum anteponit G : temporis postponit L1 : QVANDO Eyssenhardt Dick • enim] sic P12 • dicimus] om. AF1L41P11 : tempus postponit C1P12 (s. l.) P22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : diximus Siben • ut] om. FP11V11 : in ras. L2 • heri] eri BP21R1V21 • cras] eras C11 • ubi] s. l. locus postponit D2 : VBI in ras. L1L2 : in marg. quid loci titulum anteponit M12 : dicimus anteponit P32 (s. l.) : VBI Eyssenhardt Dick • ut] om. L11L21 : in ras. L12L22 : et V21 • Romae] Rome C2D1 • habitum] abitum AR1V11V21Z : s. l. quid habitus titulum anteponit M12 : HABITVM Eyssenhardt Dick

[182]

5

LIBRO CUARTO

Toda actitud se expresa de manera derivada,499 por ejemplo sedere 381 deriva de sessio, stare deriva de statio;500 y aunque a veces falten términos de los que se derive la actitud, la noción, sin embargo, no falta.501 De las tres que faltan, son suficientes los ejemplos dichos arriba.502 382 En efecto, decimos ‘cuándo’, por ejemplo, ‘ayer, mañana’; ‘dónde’, por ejemplo, ‘en Roma, en Atenas’;503 estado, por ejemplo, ‘calzado, arma-

499 Cf. § 363 y n. 202. El término latino situs corresponde al griego θέσις, una voz que se registra en Mario Victorino (Rhet. I 9: prima substantia est, deinde quantitas, qualitas, ad aliquid, ubi, quando, situs, habere, facere, pati) y en Mario Vetio Agorio Pretextato, según cuenta Ps.Aug. Categ. 125, donde iacere y situs son tratados como equivalentes (cf. Categ. 144). En cuanto al adverbio denominatiue, estamos de acuerdo con Siben (2012: 213) en que se trata de un neologismo propio de Capela formado a partir de παρωνύμως (Arist. Cat. 6b13). Cf. ThlL V 1.535.36 y Boet. Cat. 262b. Sin embargo, como comenta Ferré (2007: 95, n. 177), Capela no presenta la noción de parónimo con la de unívoco y plurívoco (§ 355-§ 356). 500 Cf. Arist. Cat. 6b11: ἔστι δὲ […] ἡ στάσις καὶ ἡ καθέδρα θέσεις τινές, ἡ δὲ θέσις τῶν πρός τι· τὸ δὲ […] ἑστάναι ἢ καθῆσθαι αὐτὰ μὲν οὐκ εἰσὶ θέσεις, παρωνύμως δὲ ἀπὸ τῶν εἰρημένων θέσεων λέγεται; y Plin. HN II 13.70: stare, unde et nomen accepit statio. 501 Según Siben (2012: 213), la consideración de Capela deriva de la dificultad de los ejemplos aristotélicos (Cat. 6b11 ss.): τὸ δὲ ἀνακείσθαι de ἡ ἀνάκλισις. Aunque, en realidad, de iacere no hay un correspondiente nomen actionis, esta dificultad es resuelta, no obstante, por Ps.Aug. Categ. 144: siquidem quod iacet positum iacet, positum vero positionis est et positio positi. 502 Cf. § 363. En opinión de Siben (2012: 213), esta consideración es introducida en las Categorías aristotélicas por un compilador posterior (Cat. 11b12 ss.). 503 Cf. la variatio, por parte de Capela, en lo que a la denominación de estas categorías se refiere, pues en § 340 y en § 363 las trató bajo los términos loci y temporis, correspondientes, respectivamente, a ποῦ y πότε. Cf. n. 201 y Ps.Aug. Categ. 145: ubi et quando videntur locus et tempus esse cum non sint; sed sunt in loco et in tempore, ut Romae, in senatu, post horam tertiam, ante mensem Martium. Los ejemplos aquí empleados son considerados como canónicos por la tratadística, apareciendo, por ejemplo, en Prisc. Inst. III 134.16: et nomina temporalia bene respondemus, ut ‘quando?’ ‘hodie’, ‘heri’, ‘cras’, ‘ante decem dies’ et similia.

[182]

LIBER QVARTVS

ut ‘calceatum, armatum’. Quid horum recipiat magis et minus, cum in sermone inciderit, facile apparet. 383 Istae sunt decem praedicationes, ex quibus aliquid necessario singillatim enuntiamus. Nam quicquid omnino dixerimus, quod aliquid significet, nondum tamen intellegi possit, an verum an falsum sit, unum est de his decem, exceptis dumtaxat illis verborum quodammodo articulis. Sunt enim pleraque a grammaticis in orationis partibus

calceatum] calciatum AB2C1C2DEFGL1L2L3L4M1M5M6P2P3RSV1Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Eyssenhardt : calciatium P12 : caltiatum TV2 • recipiat] recipiet C2 : recipiant Z1 • magis] maius M6S : maiis Z • sermone] sermonem BDGL3STV12Z : uno anteponit C2 : sermo/e P3 • inciderit] incideret M6 (var. s. l.) • facile] facilis Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • apparet] apparebit C2 (var. s. l.) D • 383 istae] iste AP3 • decem] X C2DM1 • praedicationes] predicationes P3 : in marg. praedicationes, idest, praedicamenta add. Vicentina • necessario] ne//essario P3 • singillatim] singulatim AC2DL3M5 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : sigillatim R1 • enuntiamus] enunciamus L4S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • nam quicquid] namque quid L1 : ‘haec nos admodum confusa, eo quo vides modo distinximus’ Grotius in Februis explicabat • quicquid] quicquod AV21 : quic quid C1 : quod postponit M5 • omnino] ommino L4 • significet] sic C12 • nondum] non dum DM6 : non L31 • intellegi] intelligi AC1C2D L1L3M5P3 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • possit] posset P11 : ss in ras. V2 • an falsum sit] sit an falsum C2 • an falsum] falsumve EFL4P1 • est] n. l. P3 • his] is E1V21 • decem] X C2DFL3L4M1P1 • dumtaxat] dum taxat C1C2DGM6P3 : duntaxat L3 Vicentina Vulcanius Grotius Kopp • quodammodo articulis] coniunctionibus et praepositionibus M6 • quodammodo] quod ad modo B : quodam modo DM1V1Z Eyssenhardt : quod ammodum L2 : quodammodum R1 : uo in ras. V2 • articulis] om. C2 : ‘fort. particulis sine quodammodo addito’ in not. Kopp explicabat • sunt] DE OPPOSITIS titulum anteponit P32 (in marg.) • enim] ///m P3 • pleraque] pleraquae AR1 : plura M6 • orationis] orationibus M1

[183]

5

LIBRO CUARTO

do’.504 Parece fácil cuál de estas admite un más y un menos cuando aparece en el discurso.505 Estas son las diez predicaciones,506 a partir de las cuales enun- 383 ciamos necesariamente cualquier cosa en sí y por sí.507 En efecto, absolutamente todo lo que hemos dicho que tiene un significado,508 aun sin poder saber si es verdadero o falso,509 es una de estas diez, exceptuando solo aquellas partículas que, de algún modo, articulan el discurso.510 Son muchas, de hecho, las incluidas por los gramáticos

504 Para Ferré (2007: 96, n. 179), esta categoría es bastante difícil de concebir porque Aristóteles solo da dos ejemplos a modo de definición y porque el verbo ἔχειν / habere puede tener múltiples valores según los contextos en los que aparezcan. De ahí que el propio Aristóteles intente aclarar sus diversas acepciones en Cat. 15b17 ad finem. Cf. Boet. Cat. 264a: habere autem est quoddam extrinsecus veniens, neque innatum ei a quo habetur, aliudque quam est illud ipsum a quo habetur, in se retinere, ut armatum esse vel vestitum esse. Habere enim est vestes atque arma tenere, quae cum eo nata non sunt, neque aliqua cum eo qui habet, communi natura proprietateque iunguntur; sed quoniam de his Aristoteles tacuit, nobis quoque nunc eorum longior tractatus omittendus est. 505 Esta consideración, ausente en el texto de Aristóteles, fue incluida presumiblemente como complemento de las otras predicaciones (Siben, 2012: 214). Asimismo, en estas últimas categorías Capela asume la no admisión de contrarios, pero sí de un más y un menos, lo que es fácil de discernir en un discurso (cf. Cic. Fam. IX 16.4: incidunt autem in sermone). 506 Sobre el término praedicatio, correspondiente a κατηγορία y empleado por Capela para designar los modos de la predicación, vid. n. 192. 507 La expresión singillatim enuntiamus se registra, también con valor técnico, en § 536. Cf. Aug. Dial. 1 y 3. 508 Es decir, una palabra que significa algo en sí misma y no una serie de sonidos que no constituyen una palabra. 509 Como bien explica Ferré (2007: 96, n. 181), una palabra sola no es verdadera o falsa. Solo las proposiciones, constituidas por un sujeto y un predicado, pueden serlo por contener una información sobre un estado de cosas y no un acto de lengua. Vid. § 391. 510 Vid. nota complementaria n.o 510.

[183]

LIBER QVARTVS

enuntiata, quae omnino per se nihil valent aut aliquid significant plenum, nisi cum fuerint verbis adiuncta, ut coniunctiones, praepositiones, et quicquid tale illi docent. 384 Restat ut de oppositis dicamus. Sunt autem opposita, quae sibi veluti ex adverso videntur obsistere, ut contraria. Nec tamen omnia, quae opponuntur sibi, contraria sunt, sed omnia contraria opposita

enuntiata] enuntia C2 : enunciata L4S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • quae] que L4 • omnino] ommino L4 : non postponit Basileensis Lugdunensis • per se nihil] nihil per se M6 • per se] n. l. P3 • se] om. T • nihil] nil C2 (var. s. l.) GL3 : nichil EL4P12, sed nichi P11 • aut] s. l. non postponit L22M52V22 : ut T • significant] sic F2 : significent T2 • nisi] sic P12 • cum] om. L31 : quum Kopp • fuerint verbis] verbis fuerint L3 • fuerint] fuerit C11 • verbis] om. L2 : v/rbis T • adiuncta] ad iuncta P1 • ut] et A : n. l. P3 • praepositiones] et anteponit C2DGL3M1M5P12 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : prae in ras. C2L1 : praepossitiones D • quicquid] quid C11 : -q- in ras. C2 • tale illi] illi tale L3M1 • illi docent] docent illi C2M5 • docent] docet E1 : doceant V21 • 384 restat] in marg. RESTAT VT DE OPPOSITIS DICAMVS. XL titulum anteponit D2 : in marg. XXVII anteponit G : in marg. RESTAT VT DE OPPOSITIS DICAMVS TOPICA titulum anteponit L32 : De oppositis titulum anteponit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : restant V21 : RESTAT Grotius • ut de] unde R1 • oppositis dicamus] itis di in ras. L4 • oppositis] oppossitis D : op/ositis T : opositis V1 • dicamus] QVAE SIBI OPPOSITA SVNT titulum postponit C2M5 : de peri ermeniis, id est, interpretationibus postponit E2 (s. l.), sed de periermeniis P22 (s. l.) : in marg. DE OPPOSITIS titulum postponit L12L4, sed ante restat scriptum L22 (in marg.) : sic L22 : //camus P3 : topica postponit V22 (s. l.) • opposita] oppossita D : obposita Z : in capitale littera in Eyssenhardt Dick • quae] in ras. C2 • sibi] siibi F : sib/ R (in ras.) • veluti] vel uti D : velut L1P2 : uti in ras. P3 • ex] in ras. C2 • adverso] verso in ras. C2 • videntur] videtur P21P3 : viderentur R1V22, sed viderent V21 • obsistere] obistere C11 (o in ras.) : sistere in ras. L2 : opsistere M6 • ut] in ras. C2 • contraria] con///ria P3 : in capitale littera in Eyssenhardt • nec… contraria] om. L11 • nec] in ras. C2 : non D • quae] que E • opponuntur] apponuntur M6 : oponuntur V1 : obponuntur Z • sibi contraria] contraria sibi M1 • sunt… ut] def. R • contraria opposita] contraria//opposita L1 • opposita] ita in ras. C2 : oppossita D : opposit/ V1 : obposita Z

[184]

5

LIBRO CUARTO

entre las partes del discurso511 que, por sí, no tienen absolutamente ningún valor ni tienen un significado completo, salvo cuando se añaden a palabras como conjunciones, preposiciones y toda aquella de tal naturaleza que enseñan los gramáticos.512 SOBRE

LOS OPUESTOS

Falta que hablemos de los opuestos.513 Son opuestas, pues, las 384 cosas que parecen enfrentarse entre sí como por adversidad, por ejemplo los contrarios. Sin embargo, no todas las cosas que se oponen entre sí son contrarias, pero todos los contrarios son opuestos.514 Ahora

511 Esas «partes del discurso» adquieren en este contexto un valor técnico equivalente a τὰ μέρη τοῦ λόγου. 512 Según Siben (2012: 214), la διαίρεσις es una de las vías para llegar al sujeto y al predicado —esto es, al nombre y al verbo—; la otra es el μερισμός, la partición, que, a través del análisis gramatical, permite identificar hasta ocho partes de la oración de las que las dos primeras son, precisamente, ὄνομα y ῥῆμα. Sobre esta consideración de ascendencia aristotélica, cf. Ps.Apul. Herm. 192.1-3 (adverbia autem et pronomina et participia et coniunctiones et id genus cetera, quae grammatici numerant, non magis partes orationis esse quam nauium aplustria et hominum pilos aut certe in universa compage orationis vice clauorum et picis et glutinis deputanda); Ammon. in Int. 12.25.30 (ὥσπερ γὰρ τῆς νεὼς αἱ μὲν σανίδες εἰσὶ τὰ κυρίως μέρη, γόμφοι δὲ καὶ λίνον καὶ πίττα συνδέσεως αὐτῶν καὶ τῆς τοῦ ὅλου ἑνώσεως ἕνεκα παραλαμβάνονται, τὸν αὐτὸν τρόπον κἀν τῷ λόγῳ σύνδεσμοι καὶ ἄρθρα καὶ προθέσεις καὶ αὐτὰ τὰ ἐπιρρήματα γόμφων τινῶν χρείαν ἀποπληροῦσι, μέρη δὲ οὐκ ἂν λέγοιντο δικαίως, ἅ γε μὴ δύνανται συντεθέντα καθ’ἑαυτὰ τέλειον ἐργάσασθαι λόγον); y Prisc. Inst. II 551.18-26. 513 Desde aquí hasta § 387 Capela trata los postpredicamenta o las cuatro formas de oposición, cerrando, así, la parte dedicada al término o de loquendo. En el texto aristotélico, la doctrina de la oposición se expone después de las categorías, para cuya autenticidad vid. Zanatta (1997: 235-270), si bien Andrónico de Rodas, el primer editor de este documento, la consideró como una introducción a los Tópicos (uid Boeth. Cat. 263b). Con todo, y teniendo en cuenta que el Estagirita también trató los opuestos en Metaph. 1018a20-1018b8 y 1055a3-1057b34, Capela vuelve prácticamente a traducir a Aristóteles en su oración introductoria: περὶ δὲ τῶν ἀντικειμένων, ποσαχῶς εἴωθε ἀντιτίθεσθαι, ῥητέον (Arist. Cat. 11b16). Cf. Isid. Etym. II 31.1. 514 Vid. nota complementaria n.o 514.

[184]

LIBER QVARTVS

sunt. Opponuntur autem sibi ita ut aut relativa opponantur, ut magnum parvo et dimidium duplo, aut contraria, ut stultitia sapientiae, aut habitus orbationi, ut cernentia caecitati, aut aientia negationi, ut ‘Cicero disputat’, ‘Cicero non disputat’. Haec autem inter se nonnihil differunt;

opponuntur] in marg. oppositorum species add. Vicentina • ita] in marg. I anteponit L12 • ut] om. B1 • aut] om. V11 • relativa… aut] def. R • relativa] relativo AB1DM1P1P2V1V2 (ati in ras.) Vulcanius Willis, quem Ramelli sequitur, sed relative Grotius Kopp Eyssenhardt : reliqua L11 : relativum P3, sed relativam S : sic Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt : relativum anteponit Willis • opponantur] opponitur A2V1 Willis, quem Ramelli sequitur : opponatur B1DM6P1P21P3, sed opponan//tur S : oppona/tur T : oppoatur V21, sed sic V22 : oponantur Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • ut] n. l. P3 : aut anteponit V12 (s. l.) • magnum] magno C11 • parvo] parvum P3 • et dimidium] et d in ras. C2 • et] om. M6 • dimidium] demedium D1 • duplo] du in ras. C2 : in marg. II postponit L12 • aut] ut postponit C1C2E2 (s. l.) L1L2L3L4M1M5P1P22 (s. l.) TV12 (s. l.) V22 (s. l.) Vulcanius Grotius Kopp codex Darmstattensis, apud Koppium, Eyssenhardt Dick • contraria] contrarium ABDM6P2P3RSV1Z Willis, quem Ramelli sequitur : contrario M11 : con/raria T : sic V22 : contrario postponit Willis, quem Ramelli sequitur • ut… aut] def. R • ut] aut M61 • stultitia] stultitiae C1C2L1M1M5 : stulticia M6P3V2 Vulcanius • sapientiae] sapientia C12L1M1M5, sed sapientie P3 : sapietia C2 • aut] ut postponit C1C2G2 (s. l.) L1L3M1M5 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick Pauli (p. 215) : in marg. III anteponit L12 : /ut L22 : n. l. P3 : ut V2 • habitus] abitus AV21Z • orbationi] orbacioni C2 : horbationi D : orbitati M6 : orbatui S • ut] aut F2 • cernentia] cernenta M61 • caecitati] cecitati AC2EGM1M6P3STV2Z : ec in ras. L1 : in marg. IIII postponit L12 • aut aientia] auta ientia C11 • aut] ut postponit C2GL3M1M5 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick Pauli (p. 215) • aientia] gentia A : agentia BC2GL21L31M1M5P11RV1Z Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt, sed aigentia M6P21 : sic E2 (ai in ras.) L22 (ientia in ras.) L32 (ie in ras.) P12 (bis scriptum P13 s. l.) : aiaentia L4 : ai in ras. V2 • negationi… se] def. R • negationi] gat in ras. B : ni in ras. D : negotioni L11 : negotiatione L41 : negatiotioni P11 : n/gationi T • Cicero disputat] om. L2 • disputat] disputato L4P11 : dis/at P3 • non disputat] non//disputat F • haec] opposita postponit L42 (s. l.) • autem] om. P11, deinde ai postponit P12 • inter] ter G1 • nonnihil] non nihil DL1M6S Vicentina Eyssenhardt : niichil E1, sed ni//chil E2 : nonnichil L4P1 • differunt… ut] def. R • differunt] defferunt P11

[185]

LIBRO CUARTO

bien, se oponen entre sí de manera tal que lo hacen como relativos —por ejemplo lo grande se opone a lo pequeño y la mitad a lo doble—, como contrarios —por ejemplo la estupidez a la inteligencia—, como la posesión a la privación515 —por ejemplo la visión a la ceguera—516 o como la afirmación a la negación517 —por ejemplo ‘Cicerón argumenta’, ‘Cicerón no argumenta’—.518 Estos opuestos, no

515 No debe confundirse el habitus que indica «estar en un determinado estado» de este habitus, que se refiere, precisamente, a la posesión respecto a la privación de una disposición. Por su parte, orbatio, equivalente a στέρησις, pese a ser una forma un tanto inusual, se registra en Séneca (Ep. 87.38: ait autem Posidonius hoc sophisma, per omnes dialecticorum scholas iactatum, sic ab Antipatro refelli: ‘paupertas non per possessionem dicitur, sed per detractionem uel, ut antiqui dixerunt, orbationem; Graeci κατὰ στέρησιν dicunt’). 516 El término cernentia es una neoformación de Capela. Sobre esta forma de oposición, cf. Aug. c. Iulian. op. imperf. III 119: fac enim te similiter ambigere potuisse, quid esset, quod visus diceretur oculorum, idque tu definires hoc modo: visus est uel effossos habere oculos uel impedimentis quibusque videndi tempore nihil posse conspicere, atque hanc definitionem putares uisui convenire, referres te autem, ut contrarii eius id est caecitatis quae explicatio esset assereres, cum que nullam aliam invenires, quam si in eo animali, cuius naturae adesset visus oculorum, uel effossio luminum uel crassi humoris obsaeptio videndi eripiens facultatem, resipisceres procul dubio et videres rebus contrariis definitionem unam non posse competere. Sicque fiebat, ut, si caecitas nihil dici aliud poterat quam in animalis oculo eo tempore, quo videre deberet, privatio cernendi, visus quoque definitio per negationem illorum, quibus caecitatem exposueras, redderetur, ut videlicet nihil esset aliud visus quam nec effossis nec obseratis oculis oportuno tempore facultas congrua conspicandi. 517 Cf. § 391, donde vuelve a aparecer esta pareja de opuestos, y § 387 para la variante aientia-negantia. Según ThlL I 1451.53 ss., aientia se registra en Capela y en Aug. Rhet. 11. 518 Como si de un programa se tratara, en estas pocas líneas Capela presenta los tipos de opuestos con sus correspondientes ejemplos: la oposición de los relativos (§ 384), la de los contrarios (§ 285), por posesión y privación (§ 386) y por afirmación y negación (§ 387). Una exposición similar, aunque referida a las categorías, puede leerse en § 363. Cf. Arist. Cat. 11b17-23: λέγεται δὲ ἕτερον ἑτέρῳ ἀντικεῖσθαι τετραχῶς, ἢ ὡς τὰ πρός τι, ἢ ὡς τὰ ἐναντία, ἢ ὡς στέρησις καὶ ἕξις, ἢ ὡς κατάϕασις καὶ ἀπόϕασις. ἀντίκειται δὲ ἕκαστον τῶν τοιούτων, ὡς τύπῳ εἰπεῖν, ὡς μὲν τὰ πρός τι οἷον τὸ διπλάσιον τῷ ἡμίσει, ὡς δὲ τὰ ἐναντία οἷον τὸ κακὸν τῷ ἀγαθῷ, ὡς δὲ κατὰ στέρησιν καὶ ἕξιν οἷον τυϕλότης καὶ ὄψις, ὡς δὲ κατάϕασις καὶ ἀπόϕασις οἷον κάθηται οὐ κάθηται. Seguimos la lectura de Dick, Ferré y Siben.

[185]

LIBER QVARTVS

nam relativum relativo ita opponitur, ut hoc ipsum, quod opponitur, eius sit, cui opponitur, aut ad id quocumque modo referatur. Nam dimidium opponitur duplo et eiusdem dupli dimidium est. Ita ergo illi opponitur, ut eius sit; et parvum opponitur, ut eius sit, magno ita, ut ipsum parvum ad hoc magnum, cui opponitur, parvum sit. 385 Contraria vero ita sibi opponuntur, ut non eorum sint, quibus opponuntur, aut ad ea quocumque modo referantur; siquidem stultitia

nam] in marg. I anteponit L12 • relativum relativo] in capitale littera in Eyssenhardt Dick • relativum] relat/vum T • relativo… referatur] om. M51 • relativo] relationi C2 : relatio M61 : //lativo P3 • ita] in ras. D : om. T • opponitur] oppnitur M61 : opponatur P21 • ut hoc] uth P11 • hoc… id] om. C2 • ipsum] ipsam L4P11 • quod… id] def. R • quod… cui] om. A • eius… opponitur] om. P21 • aut] est anteponit L12 (s. l.) • ad… modo] quocunque modo ad id L3 • ad] om. AM61 • id] n. l. P3 • quocumque] cu in ras. L1 : quoquumque L2 : /uocumque P3 : quocunque S Vicentina Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • modo] mode A2 : sic P12 : mo/o T • referatur nam] referatur//nam L1 • referatur] refferatur DM6 : refe/// R : refferantur Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • nam… eiusdem] def. R • dimidium] demedium D1M51 • duplo] sic C22 • et] ut M6 • dupli] duplo C1C2 : du/// P3 • dimidium] demedium D1M51 : sic P12 • ita… sit] def. R • eius] sic P12 • sit] cui opponitur postponit C1L12 (in ras.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Kopp (‘ex anterioribus editionibus supplevi’ in not. explicavit) Eyssenhardt Dick, sed del. Willis (1971, p. 31) • parvum] parum C11 : pravum F1 • ut… magno] magno ut eius sit C1C2GL1L3M1M5P22T Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick (sed in app. del. an recte dubitavit, 1978, p. 180) • ut eius sit] sic A, sed del. B2 : om. M6SZ : recte del. Willis (1971, pp. 31-32), quem Ramelli et Siben secutae sunt • magno] sic P12 (in marg.) • ita… ipsum] def. R • ut] aut L1 • ipsum] hoc anteponit M6 • parvum] pravum F1 : //rvum T • parvum] pravum F1 • 385 contraria] in marg. II anteponit L12 : i s. l. L2 : contra// R : in marg. pulchrum add. Vicentina : in capitale littera in Eyssenhardt Dick • vero ita] def. R • opponuntur] opponitur L1 • sint] sit P31 • aut] om. AEFL21L4P11P2P3R1V11 : sed tamen (tantum C12 s. l.) B2 (s. l.) C12SZ : et C11L1 (var. in marg. L12) Eyssenhardt : sed L22 (s. l.) L32P12 (in marg.) V22 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : ut M51 : nec M6 ‘recte ad sensum’ in app. explicabat Dick (ibid.) • ad ea] adea L2 • quocumque] quocum in ras. C2 : quaecumque E1, sed qua/cumque E2 : quo/cumque L1 (o in ras.) : n. l. R : quocunque S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : quoc//que T • referantur] referuntur M61 • siquidem] si quidem V1 Eyssenhardt • stultitia] stultitiae L21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : stulticiae M6 : stulticia P3

[186]

5

LIBRO CUARTO

obstante, difieren algo entre sí, pues un relativo se opone a otro relativo de manera tal que este mismo término que es opuesto lo es de aquel al que se opone o se refiere a él del modo que sea.519 Por ejemplo, la mitad se opone a lo doble y es mitad de ese mismo doble.520 En definitiva, se opone a aquel así, como es propio de él; y lo pequeño se opone, como es propio de él, a lo grande de manera tal que este pequeño es pequeño respecto a ese grande al que se opone.521 Los contrarios, en verdad, se oponen entre sí de manera tal que 385 no lo son de aquello a lo que se oponen, ni hacen referencia, de algún

519 Vid. § 375, donde se ocupó de manera más amplia de los relativos. Cf. Arist. Cat. 11b37-38: ὥστε διαϕέρουσιν αὗται αἱ ἀντιθέσεις ἀλλήλων. Como Siben (2012: 217) indica, Capela se está refiriendo aquí a la oposición de los términos relativos y de los términos contrarios. 520 Cf. Arist. Cat. 11b24-27 (ὅσα μὲν οὖν ὡς τὰ πρός τι ἀντίκειται αὐτὰ ἅπερ ἐστὶ τῶν ἀντικειμένων λέγεται ἢ ὁπωσοῦν ἄλλως πρὸς αὐτά· οἷον τὸ διπλάσιον τοῦ ἡμίσεος αὐτὸ ὅπερ ἐστὶ διπλάσιον λέγεται) y Cic. Top. 49 (nam alia quoque sunt contrariorum genera, velut ea, quae cum aliquo conferuntur, ut duplum simplum, multa pauca, longum breve, maius minus), quien no designa este tipo de contrarios de una manera específica. 521 A diferencia del ejemplo empleado en § 375 (el conocimiento y lo cognoscible), Capela recurre ahora al aristotélico «grande-pequeño» de Cat. 6b31-32 (καὶ τὸ μεῖζον ἐλάττονος μεῖζον καὶ τὸ ἔλαττον μείζονος ἔλαττον). Esta pareja de opuestos mantiene los mismos casos en la relación inversa.

[186]

LIBER QVARTVS

sapientiae ita contraria est, ut non eiusdem sapientiae stultitia sit aut ad illam sit stultitia. Sciendum tamen est quaedam contraria medium habere, quaedam non habere. Nam quae sunt talia, ut in ea re, in qua esse possunt, alterutra vice necessario insint, medio carent, ut sanitas et imbecillitas. Haec duo contraria natura insunt corporibus animalium, atque ita vice alterutra necessario insunt, ut diximus, ut in quo animalis

sapientiae] sapientie P3V2 : sapientia est R1, sed sapientia Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • contraria] contrarium C2 • non] n. l. V1 • eiusdem] //usdem V1 • stultitia] stulticia M6 : ///lticia P3 • sit] om. L21T • aut] ut AB1C1C2DEFGL1L2L3L4M5P1P2P3RTV1V2 : sed anteponit P12 (s. l.) : sed ut Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt ‘locum sanavit Pet.’ in app. explicabat Dick (1978, p. 181) • illam] illum L11 : non postponit P22 (s. l.) • sit] om. D1 • stultitia] stulticia P3 • sciendum] scien/// V1 : //sciendum V2 • tamen est] n. l. V1 : est tamen Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • quaedam] quedam P3 • contraria] contrariam A : contrari/ V1 • quaedam… habere] om. P21 • quaedam] quedam L4P3 : quaed// V1 : quadam Vicentina • habere] om. M6 • nam quae] namque B2C12C2DFGL12 (e in ras.) L22L3L4M5P21R2V1V2Z Vicentina Mutinensis Lugdunensis Eyssenhardt, sed nanque M1 Basileensis Vulcanius Grotius Kopp : namquae R1 • talia] alia BC1C2DFGL1L2L3M1M5P12P2P3RTV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : quae ita postponit C1L1 (e in ras.) P22 (in marg.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp, sed contraria postponit L42 (s. l.) : coni. Eyssenhardt • ut] om. P3 • esse possunt] possunt esse M1 • alterutra] alter utra F1V2, sed aliter utra F2 : alterutrum M61 : aut anteponit P1, sed del. P12 : alter//ra P3 : sic V12 • necessario] necessarium AB1DEFL4P2 P3R : ///rio V1 • insint] insit V21 • medio] et anteponit C1C2DF2GL2L3M1M5P12 (s. l.) P22 (s. l.) R2 (s. l.) V12 (s. l.) V22 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • carent] caret P11 : careant Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • ut] et P11 • sanitas] sanita A : sanit// V1 • imbecillitas] inbecillitas ABC1GL2R2TV1V2Z, sed inbecilitas EL4P1P2P3 : imbecilitas DL31, sed imbicilitas L32 : impecillitas M6 : inbicillitas R1 • natura] om. C2M51P11 : //atura V1 • atque] atquae P3 : adque V21 • vice alterutra] alterutra vice C2L3M1M5R2 • alterutra] alter utra FV2 : r in ras. T • necessario] necessaria EFL4 : om. P1 : //cessario P3 • insunt] sunt s. l. L22 • ut] om. AP3R1

[187]

5

LIBRO CUARTO

modo, a ello; pues la estupidez es contraria a la inteligencia de manera tal que no es estupidez de la inteligencia misma ni es estupidez respecto a aquella.522 Ha de saberse, sin embargo, que algunos contrarios tienen un término medio, otros no lo tienen. Por ejemplo, los que son de una naturaleza tal que, por fuerza, uno de los dos523 se halla alternativamente en la realidad en la que pueden estar, carecen de un término medio, por ejemplo la salud y la enfermedad.524 Estos dos contrarios se hallan, por naturaleza, en los cuerpos de los animales,525 y lo son así, por fuerza, o uno u otro, como hemos dicho,

522 Cf. Arist. Cat. 11b33-36 (τὰ δὲ ὡς τὰ ἐναντία, αὐτὰ μὲν ἅπερ ἐστὶν οὐδαμῶς πρὸς ἄλληλα λέγεται, ἐναντία μέντοι ἀλλήλων λέγεται· οὔτε γὰρ τὸ ἀγαθὸν τοῦ κακοῦ λέγεται ἀγαθόν, ἀλλ’ ἐναντίον) y Cic. Top. 47 (contrariorum autem genera plura; unum eorum, quae in eodem genere plurimum differunt, ut sapientia stultitia). Cf. la postura de la escuela estoica a este respecto en Simp. in Cat. 388.24 ss. (=SVF II 173). 523 El pronombre alteruter, con la acepción de «uno de los dos» con la exclusión del otro, se registra en otros pasajes de Nupcias, como en § 23, donde equivale a mutuo, en § 710, § 779, § 780 y § 782. Según ThlL I 1759.72 ss. equivale, en época tardoantigua, a utrumque. 524 Estas líneas son, como muy bien indica Siben (2012: 217), una traducción de Arist. Cat. 11b38-12a6: ὅσα δὲ τῶν ἐναντίων τοιαῦτά ἐστιν ὥστε ἐν οἷς πέϕυκε γίγνεσθαι ἢ ὧν κατηγορεῖται ἀναγκαῖον αὐτῶν θάτερον ὑπάρχειν, τούτων οὐδέν ἐστιν ἀνὰ μέσον· [...] οἷον νόσος καὶ ὑγίεια ἐν σώματι ζῴου πέϕυκε γίγνεσθαι, καὶ ἀναγκαῖόν γε θάτερον ὑπάρχειν τῷ τοῦ ζῴου σώματι ἢ νόσον ἢ ὑγίειαν. Aunque la oposición sanitas-imbecillitas es inusual, se halla, en un contexto no técnico, en Apuleyo (Apol. 21) y en Agustín (Mus. VI 1166; Civ. XIX 4; Bon. coniug. 8.8). 525 Cf. Cic. Inv. I 24.35: praeterea commoda et incommoda considerantur ab natura data animo aut corpori, hoc modo: valens an inbecillus, longus an brevis, formonsus an deformis, velox an tardus sit, acutus an hebetior, memor an obliviosus, comis [officiosus] an infacetus, pudens, patiens an contra; et omnino quae a natura dantur animo et corpori considerabuntur [et haec in natura consideranda].

[187]

LIBER QVARTVS

corpore sanitas non est, necessario imbecillitas sit, et in quo imbecillitas non est, necessario ut sanitas sit. At vero candidum et nigrum cum sint contraria et naturaliter in corporibus inveniantur, propterea medio non carent, quia non necesse est corpus aliquod candidum esse aut nigrum; potest enim ita deesse candidum, ut non insit nigrum, atque hoc modo ex altera parte; ergo color aliqui medius inveniri potest, ut luteus vel viridis.

corpore] corpori C2 • sanitas] sanita E1 • imbecillitas sit] ut sanitas sit C11 • imbecillitas] inbecillitas ABC2GL2M1TV1V22Z, sed inbecilitas EL4P1P2 : imbicilitas D1L31, sed imbecilitas L32 : impecillitas M6 : inbe///itas P3 : inbicillitas RV21 • sit] est ABC2EFL2M5P1 P2P3R1V1V2Z • et… sit] om. C11G1 • et] om. L31 • quo] qu/ V1 • imbecillitas] inbecillitas ABC2GL2M1P3TV1V22Z, sed inbecilitas EL4P1P2 : imbicilitas D : pecillitas M6 : inbicillitas RV21 necessario] necessarium C2EFGL2L3L4M1M5P1TV12V22 : est postponit T • ut] om. C1D1M6 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : uncis Eyssenhardt et Willis includunt, quem Ramelli sequitur, sed non recte del. • sanitas] sagitas V21 • at] ad A • candidum] sic L22 : candium M6 : candido P11 • et] n. l. P3 : om. T1 • cum… contraria] om. P11 • cum] quum Kopp • corporibus] corpore EFL4P1 • propterea] propria EFP11 : prop//rea P3 : om. V11 • medio] media P11 • non] om. P11 : n. l. V1 • necesse est] est necesse Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • necesse] e in ras. Z • corpus] corporibus C2 • aliquod] aliquid C11P11 • esse… candidum] om. V21 • aut] vel P3 : et Lorenzo (p. 175) • ita] om. C2L31M51 • deesse] de esse C1Z : in ras. C2 : desse E1 : ita postponit T2 (s. l.) • non] om. C2 • insit] sit AC2D2L11M5TV12 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • atque] atquae P3 • hoc] ex anteponit L11, sed del. L12 • modo] om. L11 • altera] aliqua AB1DL31M6P21R1V1V21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis, sed alia B2C1C2EFGL1L2L32L4M1M5P1P3R2STV22Z Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Ferré : ali//a P22 : coni. Willis • parte] partem L21 : par/// P3 • ergo] om. M6 • color aliqui] aliquis color C1 • color] colorum l. v. M6 • aliqui] aliquis B2C2DF2GL1L22L3L4M1M5P12P22R2STV22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick • inveniri] interveniri D : invenire L11V21 • ut luteus] velut eius P3 • luteus] lutus AR1V21 • vel] ut B • viridis] velidis P11 : virilis P3

[188]

5

LIBRO CUARTO

de manera que en el cuerpo del animal en el que no hay salud, por fuerza hay enfermedad, y en el que no hay enfermedad, por fuerza hay salud. Sin embargo, lo blanco y lo negro, aun siendo contrarios y hallándose de manera natural en los cuerpos, no carecen de un término medio porque no es obligatorio que un cuerpo cualquiera sea blanco o negro; es más, así como puede faltar lo blanco, lo negro puede no hallarse y viceversa;526 por consiguiente, puede encontrarse algún color intermedio, como el ocre o el verde.527

526 Hemos traducido atque hoc modo ex alia parte como «y viceversa» acogiéndonos a ThlL I 1646.23. Cf. Arist. Cat. 12a11-13: οἷον μέλαν καὶ λευκὸν ἐν σώματι πέϕυκε γίγνεσθαι, καὶ οὐκ ἀναγκαῖόν γε θάτερον αὐτῶν ὑπάρχειν τῷ σώματι, οὐ γὰρ πᾶν ἤτοι λευκὸν ἢ μέλαν ἐστίν. 527 Cf. Arist. Cat. 12a17-19: καὶ ἔστι γέ τι τούτων ἀνὰ μέσον, οἷον τοῦ μὲν λευκοῦ καὶ τοῦ μέλανος τὸ ϕαιὸν καὶ ὠχρὸν καὶ ὅσα ἄλλα χρώματα. El término luteus indica, propiamente, «un color intermedio entre amarillo y rojo, casi un anaranjado», equivalente, en cualquier caso, al griego ὤχρα (vid. ThlL VII 2.1895.29).

[188]

LIBER QVARTVS

386

Habitus et orbatio ita sibi opponuntur, ut in ea re, cui evenire possunt, alterum eorum necessario insit ex illo dumtaxat tempore, quo ea natura esse permittit, ut ‘dentatum’ eum dicimus, qui dentes habet; ‘edentulum’ vero non illum dicimus, qui dentes non habet, sed cui natura inest, ut habeat, et ex illo tempore, quo iam natura permittit, ut habeat. Nam neque lapidem recte dicimus ‘edentulum’, qui numquam dentes habet, neque infantem, cui, quamvis aliquando habere possit, nondum tamen illo tempore ut habeat natura permittit. Hoc ergo tertium genus oppositorum differt a primo relativorum eo, quod

386 habitus] abitus AR1V21 : in marg. tertius modus anteponit L42 : h in ras. Z : in capitale littera in Eyssenhardt Dick • orbatio] in capitale littera in Eyssenhardt Dick • sibi] om. R1 : si V21Z • opponuntur] n in ras. D : op//ponuntur S : oponuntur V21 • ut] om. P11 • evenire] ire in ras. C2 : venire P11V12 • necessario] necessari L11 : necessar in ras. L2 : necessa/io P3 • insit] iussit A : sit B1 • ex] eo postponit V12 (s. l.) • dumtaxat tempore] tempore dumtaxat M 1 • dumtaxat] duntaxat L3 Vicentina Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : dum taxat M6 • tempore] temporeque postponit V2, sed del. V22 • quo] o in ras. L1 : -que V21 • ea] n. l. V1 • esse permittit] permittit esse EFL3L4P1 • permittit] permisit C2M1M5 • ut] om. Grotius • dentes habet] habet dentes M1 • habet] habent B1 • edentulum] edentilum P11 : in marg. edentulus add. Vicentina • non] om. P11 • habet] habent E • sed] om. P11 • inest] permittit C1 : est P21 • ut] om. P31 : coni. cum Grotius in Februis • habeat] non anteponit C2F2 (s. l.) GM1M51 (del. M52) P3 • et] del. B2L22R2V22 : om. C2EFGL1L3L4M1M5ST Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • tempore] tepore EF • quo iam] quodam AB1R1 • quo] qua F1 : sic V22 (o in ras.) • iam] om. C2EFGL2L3L4M1M5P1TV1 Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt, sed del. V22 : nam S • permittit] non anteponit GM1M51 (del. M52) R2 (s. l.) • habeat] non anteponit C2F2 (s. l.) • neque] quae P31, sed nequae P32 • numquam] nunquam C2DM6S Vicentina Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : nonquam P11 • habet] habuit M6 • neque] nequae P3 • infantem] edentulum postponit P12 (s. l.) : infantes V21 • cui] om. omnes codd. Eyssenhardt Dick Ferré Siben : qui Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : coni. Willis, quem Ramelli sequitur • quamvis] quam vis C1C2 : enim postponit GM1R2 (s. l.) Eyssenhardt • aliquando] aliquanda R1 : o in ras. V2 • possit] posit P11 • nondum] non dum D : numdum P3 : sic V22 • tamen] tam A • ut… natura] natura ut habeat S • habeat] dentes postponit V22 (s. l.) • ergo] s. l. var. igitur add. C22 : om. M61 • tertium] tercium L4 • oppositorum] oppossitorum D • differt] dif//fert C2 : difert L2 • primo] magno et parvo postponit P22 (s. l.)

[189]

5

LIBRO CUARTO

La posesión y la privación528 se oponen entre sí de manera tal que, 386 por fuerza, una de las dos se da en la realidad en la que pueden aparecer desde el momento mismo en el que la naturaleza les permite que así sea,529 por ejemplo llamamos ‘dentado’ al que tiene dientes; en cambio, llamamos ‘desdentado’ al que no tiene dientes pero está en su naturaleza el tenerlos, y desde el momento en el que la naturaleza le permite tenerlos. En efecto, no llamamos correctamente ‘desdentado’ ni a una piedra, que nunca tendrá dientes,530 ni a un recién nacido, al que, aunque algún día pueda tenerlos, la naturaleza aún no le permite tenerlos durante ese tiempo.531 Este tercer tipo de opuestos, pues, se diferencia del primero, el de los relativos, porque

528 Sobre estos términos latinos, vid. n. 321. Como indica Siben (2012: 218), la relación antitética entre la privación, tenida como don natural que no se manifiesta cuando la naturaleza lo requiere, y la posesión forma parte de la doctrina estoica, presente en autores como Simplicio (Simp. in Cat. 395.28-31=SVF II 177: κυρίως δὲ στέρησις λέγεται ἐπὶ τῶν πεϕυκότων μὲν ἔχειν, μὴ ἐχόντων δὲ τότε ὅτε πεϕύκασιν καὶ ὅτε εἰώθασιν καὶ ἐνεστήσαντο ἔχειν, ὃ δὴ καὶ ἀντίθετον τῇ ἕξει θεωρεῖται· καὶ ἡ ἐν τούτοις ἀντίθεσις κέκληται ἡ κατὰ ἕξιν καὶ στέρησιν), Cicerón, que emplea el término priuantia y no orbatio (Cic. Top. 48: sunt enim alia contraria, quae privantia licet appellemus Latine, Graeci appellant στερητικά), e inlcuso Mario Victorino (Mar. Vict. Rhet. I 28: privantia sunt, ut visio caecitas, felicitas infelicitas). Vid. la cita aristotélica de la nota 328. 529 Cf. Arist. Cat. 12a29-33: ἐστερῆσθαι δὲ τότε λέγομεν ἕκαστον τῶν τῆς ἕξεως δεκτικῶν, ὅταν ἐν ᾧ πέϕυκεν ὑπάρχειν καὶ ὅτε πέϕυκεν ἔχειν μηδαμῶς ὑπάρχῃ· νωδόν τε γὰρ λέγομεν οὐ τὸ μὴ ἔχον ὀδόντας, καὶ τυϕλὸν οὐ τὸ μὴ ἔχον ὄψιν, ἀλλὰ τὸ μὴ ἔχον ὅτε πέϕυκεν ἔχειν. Aunque la forma eduntulus fue empleada por algunos autores cristianos anteriores a Capela (Tert. Res. 61; Hieron. Ep. 70.6.2 y 128.4.2; Prud. Perist. X 305; entre otros) y después por Fulgencio (Serm. ant. 23), su origen es plautino. Así, se registra en Pl. Cas. 550; Men. 864; Mos. 275; Poen. 700, por ejemplo. 530 Cf. Arist. Cat. 12a33-34: τινὰ γὰρ ἐκ γενετῆς οὔτε ὄψιν οὔτε ὀδόντας ἔχει, ἀλλ’ οὐ λέγεται νωδὰ οὐδὲ τυϕλά. Estos y los que siguen son ejemplos que Capela emplea para elaborar un pequeño comentario al texto de Aristóteles, según Stahl (1977: 131, n. 87). 531 Es decir, mientras sea recién nacido.

[189]

LIBER QVARTVS

cernentia ita opponitur caecitati, ut eiusdem caecitatis non sit aut ad eam quodam modo referatur; a secundo genere, id est contrariorum, illud differt ab his dumtaxat contrariis, quae habent medium, quod cernentia et caecitas intelleguntur erga oculos, ut alterutrum necessario insit. Hoc ergo differunt ab his contrariis, quae habent medium, quia

ita opponitur] n. l. V1 • opponitur] opponuntur AB1L21M1M6P1P2R, sed oppuntur L4 : oppon/i//tur F : op/onitur T : opponi//tur V2 • caecitati… eiusdem] om. E1L41P11 • caecitati] cecitati ABC2E2 (s. l.) L2M1M62P12 (s. l.) P3RSTZ : cecitaati M61 : ///itati V1 • ut… caecitatis] om. F1 • eiusdem] eius L2 : //usd// V1 • caecitatis] cecitatis BM1M6 P3STV2Z : om. L2 : sic M52 : cecitas R • sit] sint M6 : sid P3 • aut] non postponit M52 (s. l.) : nec anteponit V22 (s. l.) • ad eam] eadem P3 • eam] eadem A • quodam modo] quodamodo A : quodammodo S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : quodamodo l. v. V1 • quodam] quo ad C2 • referatur] referaturum L3 : referuntur M61, sed referantur M62 : atus bis scriptum P12 : r/fe/atur V1 • a secundo] n. l. P1 • genere] sic P12 • id est] in ras. L1 : idest Z Vicentina Mutinensis • contrariorum… dumtaxat] om. M51 • contrariorum] om. C2 : idem postponit M52 : contrarium P31 • differt ab] differt//ab C2 : sic Z2 • differt] defert D1 : sic V12 • ab his] id est A • dumtaxat] dum taxat C2DGM52M6 : duntaxat L3 Vicentina Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : du/ta/// V1 • contrariis quae] contrariisque Z • quae] qua A : quod F1L4 • habent] non anteponit C11C2 (in ras.) F2 (s. l.) G2L1M1M51M6P12 (s. l.) P22 (s. l.) R2V12 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis, sed del. C12M52 : in ras. C2 : habenti P11 • caecitas] cecitas ABGL2M1M6P3RSV2Z : ita postponit M52 (s. l.) : cecit// T : ///atis V1 • intelleguntur] intelliguntur AC1C2DL1 (ligu in ras.) L3M5P3S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp, sed intelligurtur R1 : ///eguntur P1 • erga… ut] ut erga oculos Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • erga] ergo P21 Dick : ita anteponit V22 (s. l.) • alterutrum] conieci : alterum eorum (horum C1) ABC1C2DEFG L1L2L3L4M1M5P1P2P3RSTV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Willis (et 1971, p. 32), quem Ramelli sequitur, Ferré Siben, sed eorum M6 : eorum postponit Dick Pauli (p. 217) • necessario] medium anteponit C1 • insit] non sit AC2F2G Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : //insit M5 : //in P1 • hoc ergo] ergo hoc Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • ergo] om. AC2M51RV21 : erga L22 • differunt] differt C2D2L1L3M1M5R2V1V2, sed defert D1 : differ//t F2 • contrariis] is bis scriptum V1 • quae] om. T • habent] non anteponit V12 (s. l.) • quia] quae E : n. l. P1

[190]

5

LIBRO CUARTO

la visión se opone a la ceguera de manera tal que no lo es de la ceguera misma ni se refiere a ella de ningún modo;532 se diferencia del segundo tipo, esto es, el de los contrarios, solo por los contrarios que tienen un término medio, pues la visión y la ceguera se entienden con relación a los ojos,533 de manera que, por fuerza, se da una de las dos.534 Por tanto, difieren en esto de los contrarios que tienen un

532 Cf. Arist. Cat. 12b16-19: ὅτι δὲ ἡ στέρησις καὶ ἡ ἕξις οὐκ ἀντίκειται ὡς τὰ πρός τι, ϕανερόν· οὐ γὰρ λέγεται αὐτὸ ὅπερ ἐστὶ τοῦ ἀντικειμένου· ἡ γὰρ ὄψις οὐκ ἔστι τυϕλότητος ὄψις, οὐδ’ ἄλλω οὐδαμῶς πρὸς αὐτὸ λέγεται. 533 Aunque erga es la lectura transmitida por la mayoría de los manuscritos, Dick lee ergo. Cf. Arist. Cat. 12a27: οἷον ἡ ὄψις καὶ ἡ τυφλότης περὶ ὀφθαλμόν. 534 Cf. Arist. Cat. 13a8-13: ἀλλ’ οὐδὲ ὧν τι ἔστιν ἀνὰ μέσον· ἀναγκαῖον γάρ ποτε παντὶ τῷ δεκτικῷ θάτερον αὐτῶν ὑπάρχειν· ὅταν γὰρ ἤδη πεϕυκὸς ᾖ ἔχειν ὄψιν, τότε ἢ τυϕλὸν ἢ ἔχον ὄψιν ῥηθήσεται, καὶ τούτων οὐκ ἀϕωρισμένως θάτερον, ἀλλ’ ὁπότερον ἔτυχεν, οὐ γὰρ ἀναγκαῖον ἢ τυϕλὸν ἢ ὄψιν ἔχον εἶναι, ἀλλ’ ὁπότερον ἔτυχεν.

[190]

LIBER QVARTVS

illorum alterum non necessario inest substantiae, horum autem necessario. Ab his vero contrariis, quae medio carent, haec ipsa opposita differunt, quod illa ei rei, cui natura insunt, omni tempore alterutra vice accidant necesse est, ut corpori animalis sanitas et imbecillitas: alterum eorum semper est in corpore animalis, haec autem possunt aliquo tempore ei rei, cui natura inesse possunt, utraque deesse aliquando; ut infans, dum nondum tempus est, quo dentes habere possit, neque ‘dentatus’ neque ‘edentulus’ dicitur, et oculi alicuius

illorum] sic Z2 • non] om. L11L41P3T • substantiae] substantie P3 : istorum postponit T2 (s. l.) • autem] medium postponit C2DGL11 (del. L12) M1M5P22 (s. l.) R2 (in marg.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp (uncis includit) Eyssenhardt (uncis includit), sed medio F2 (s. l.) : n. l. P1 • necessario] inest postponit L32 (s. l.), sed sunt V22 (s. l.) : //cessario P1 • vero] ergo DL3 : s. l. vel ergo add. V22 : non Basileensis Lugdunensis • contrariis] contraris D • quae] que E • medio carent] carent medio C2 • haec] n. l. P1 • ipsa] ista ABDEFL4M6RV2 (del. V21) Willis (uncis includit et glossam putans del. in app.), quem Ramelli sequitur : ///a P1 : ps in ras. P2 : ita P3 : illa V1 • differunt] diferunt Mutinensis • illa ei] illae EF1 • illa] ille AL21R1 V12V21 : illae B1P2 • ei] om. BC1C2DGL1L2L3M1M5M6P3TV2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Kopp Eyssenhardt Dick Ferré : e L4 : coni. Willis • rei] om. AV1 • alterutra] altetutra P11 : alt/// R : /lterutra T : alter utra V2 • vice… animalis] def. R • vice] voce B1 • accidant] accedant ABC1DEFL1L2M1 M6P1P2P3SV1V21Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • corpori] corpore EFL4 : cor//pori L2 : corpori// M1 • animalis] animali EF : ///alis P1 : aanimalis V1 • imbecillitas] inbecillitas ABC1EFL2M5M6P11P2P3TV1V22Z Eyssenhardt, sed inbecilitas GL4 : imbecilitas DL32 : imbicilitas L31, sed inbicillitas P12V21 : inbicillita/ R • alterum… animalis] def. R • alterum] nam anteponit GM1 Kopp e codice Monacensi (C) Eyssenhardt, sed at P1 : alterutrum L2 Dick : alterutr/ T • eorum] n. l. T • semper] seper E • est] om. D1 : inest M6 Dick • haec] hec V2 • tempore] tempor/ R • ei… utraque] def. R • ei… cui] in ras. L1 • cui] cuius L3V2 : om. V11 • natura] n in ras. L1 : na/// P1 : naturam P3 • inesse possunt] insunt P21 • inesse] in esse L1 : /nesse P1 • possunt] omni tempore postponit P21, sed del. P22 • utraque] utaque A1 : utraquae P3 : utr/que T : utrique Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • deesse aliquando] aliquando deesse M1 • ut] om. P31 • dum… dentes] def. R • dum… est] dum non est tempus Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • nondum] non dum D : non L21T • tempus est] n. l. P1 : est tempus T • est] om. L21 • quo] quod C1V1V2 • possit] possint L2 • neque] nequae P3 • dentatus] dent//atus L3 : denta//s V1 • edentulus] edentatulus C11 : eden/// P1 : n. l. R : /dentulus T : ed///lus V1 • et… alicuius] def. R • oculi] occuli M1

[191]

5

LIBRO CUARTO

término medio, pues uno de aquellos no está, por fuerza, en la sustancia, sino que, por fuerza, lo está uno de estos. En cambio, de los contrarios que carecen de un término medio los opuestos propiamente dichos se diferencian en que es obligatorio que uno de los dos, alternativamente,535 en todo momento esté presente en la realidad que tienen por naturaleza,536 por ejemplo la salud y la enfermedad del cuerpo del animal: una de las dos siempre está en el cuerpo del animal, aunque estos, en un momento dado, pueden estar en la realidad a la que, por naturaleza, pertenecen, y, en otro, pueden faltar los dos; por ejemplo, un recién nacido, mientras aún no le ha llegado el momento en el que pueda tener dientes, no puede ser llamado

535 Seguimos en este caso, y a diferencia de la lectura erga y frente a la lectura alterum eorum de la mayoría de manuscritos, la propuesta de Dick. Efectivamente, y como ya se ha indicado (vid. n. 523), alterutrum indica la exclusión de uno de los dos elementos, lo que consideramos más adecuado al contexto. 536 Cf. Arist. Cat. 12b27-29: τῶν μὲν γὰρ ἐναντίων, ὧν μηδέν ἐστιν ἀνὰ μέσον, ἀναγκαῖον, ἐν οἷς πέϕυκε γίγνεσθαι ἢ ὧν κατηγορεῖται, θάτερον αὐτῶν ὑπάρχειν ἀεί.

[191]

LIBER QVARTVS

animantis, nondum adveniente tempore, quo videre possint, neque caeci neque videntes dicuntur, et tunc aliquid medium non habent. Ergo contrariorum quae medio carent duae species sunt, id est eorum quae alterutra vice accidunt rei in qua esse possunt nullo medio intercedente ut sanitas et imbecillitas, et eorum quae simul deesse possunt substantiae in qua non simul esse possunt et tunc cum simul desunt nihil medium intercedit ut cernentia et caecitas vel habitus et orbitas.

animantis] om. L11 : nominantis L41 : animalis M52P3 : n. l. V1 • nondum] ut anteponit C11, sed del. C12 : non dum D : ///dum V1 • adveniente] ad veniente V1 • quo] /uo P1R • possint] non anteponit AB1D1P1P2RV1, sed del. B2D2P12P22 : possent AC1C2EFL1 (e in ras.) L3L4M51P12P2P3T1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt Dick : possunt P11 : po/// R : poss//t V1 • neque] nequae P3 • caeci] ceci GL4M1M6P1 P3RV1V2 : cae/// T • videntes] tes in ras. A : recte postponit C2M5T : viden//s V1 • dicuntur] n. l. V1 : docuntur V21 • et… orbitas] om. AEFL2L4 Willis, quem Ramelli sequitur, Ferré, sed in app. Willis minutas varietates tacuit : haec vocabula genuina sint dubitat Willis (1971, pp. 32-33) • tunc] tamen B2 (in marg.) C2DGL3M1M5M6P1P2ST2 (in marg.) V12V22Z Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • aliquid medium] medium aliquid L3 (ui in ras.) • aliquid] om. B Eyssenhardt : aliquod M6 • habent] habet D1M6 : om. Mutinensis Basileensis Lugdunensis • ergo] igitur B2 (in marg.) C2DGL3M1M5M6P12 (in marg.) P22 (in marg.) P32 (in marg.) R2ST2 (in marg.) V12V22Z Vicentina Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : om. Mutinensis Basileensis Lugdunensis • contrariorum] oppositorum P12 (in marg.) P32 (in marg.) V12 Vulcanius Grotius Kopp (sed in not. nesciebat unde Grotius pro contrariorum, quod in antecedentibus editionibus erat) Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • quae… carent] om. P3 • duae] IIe B2 (in marg.) • accidunt] accedunt B2 (in marg.) DL1M1P32 (in marg.) V13 (acedunt V12) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : accidet M51T2 (in marg.) • rei… esse] rei cui inesse Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • rei] re V12, sed sic V13 • in qua] cui P32 (in marg.) • esse] inesse P32 (in marg.) • possunt] id est postponit B2 (in marg.) L1M1P32 (in marg.) R2Z, sed idem GS : sic C22 • intercedente] intercidente C12C2 : cedente in ras. L1 : intercedenti V12 : in///cedenti V22 • imbecillitas] inbecillitas C1C2P12 (in marg.) R2V12V22Z Eyssenhardt, sed inbecilitas G : imbicilitas D1L31, sed imbecilitas D2L32 • deesse] sic C22 : de esse V12 • possunt] in postponit L32 (s. l.) • substantiae… possunt] om. C2V12 • substantiae] substantia DL3M5M6P22 (in marg.) P32 (in marg.) Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt : in ras. L1 • non simul esse] simul non esse B2 (in marg.) SZ : simul esse non Eyssenhardt • tunc] tamen B2 (in marg.) C2DGL3M1M5M6P1P22 (in marg.) ST2 (in marg.) V12V22Z Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • cum] quum Kopp • simul] om. L1 • desunt] desinunt S • intercedit] sic B2C22, sed intercidit B3 (in marg.) C12L31 • caecitas] cecitas GM1M6P1P22 (in marg.) P32 (in marg.) R2V1V22Z • vel] ut B2 (in marg.) Z : et V12 • habitus] dentium postponit B2 (in marg.) DSV12Z, sed scriptum post orbitas L32 (s. l.) P12 (in marg.) P22 (in marg.) Eyssenhardt

[192]

5

LIBRO CUARTO

‘dentado’ ni ‘desdentado’, y los ojos de algún animal, mientras no llegue el momento en que puedan ver, no serán llamados ni ‘ciegos’, ni ‘videntes’, y, en tal caso, no tienen ningún término medio. En definitiva, hay dos especies de contrarios que carecen de término medio, a saber, los que presentan, alternativamente, uno de los dos en la realidad en la que pueden estar sin interceder ningún término medio, como la salud y la enfermedad, y los quea la vez no pueden faltar en la sustancia en la que no pueden estar a la vez y, en el momento en el que faltan no intercede ningún término medio, como la visión y la ceguera o la posesión y la privación.537

537 Estas líneas, unas glosas marginales en la mayoría de los códices, no aparecen en el tratamiento aristotélico de los opuestos. Como tales son aceptadas en la edición de Dick y de Siben, pero no en la de Willis ni en la de Ferré. Para Pauli (1984: 217), fueron incluidas en el texto considerando dos hechos: que el pasaje entero solo aparece en los comentarios de Dunchad (Martín de Laon) y que al final del mismo se lee orbitas (vid. n. 515, aunque sin valor técnico en este caso), frente a la forma orbatio del comienzo del epígrafe, y contrarium, con un valor especializado, como sinónimo de oppositum. Frente a la postura de los traductores ingleses (Stahl, 1977: 132, n. 89), para quienes esta oración a modo de resumen debería ser eliminada por confundir las distinciones hechas anteriormente por Capela (vid. Willis, 1971: 32), para Ferré (2007: 97, n. 189) estas líneas finales sirven de fundamento a los silogismos condicionales de los modos sexto y séptimo que serán estudiados en § 420, mientras que para Siben (2012: 220) el texto es coherente con lo dicho en el epígrafe. Según Siben (ibídem), dado que la posesión y la privación pueden tener, por naturaleza, un momento en el que la posesión aún no se ha manifestado, se podría deducir para estos casos una subdivisión, como la de los contrarios, dependiendo de la existencia o no de un término medio que defina la situación temporal de la transacción a la posesión inherente, por naturaleza, en el objeto. Sin embargo, no hay manera de definir tal estado sin atribuir erróneamente la privación de la cualidad del sujeto por naturaleza. En consecuencia, se puede proponer una agrupación adicional de los opuestos en especies: los que tienen un término medio y los que no lo tienen ni por naturaleza ni de modo transitorio.

[192]

LIBER QVARTVS

387

Quartum genus oppositorum est aientia et negantia, ut ‘Cicero disputat’, ‘Cicero non disputat’. Haec a superioribus differunt, quod illa singillatim dici possunt, haec nonnisi conexe dicuntur. A relativis hoc differunt, quod etiam illa duo . A contrariis hoc differunt,

387 quartum] in marg. IIII anteponit L12 : DE QVARTO GENVS OPPOSITORVM titulum anteponit M1 : ///um P1 : quart// R : quartus V11 • oppositorum est] est oppositorum Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • oppositorum] oppositor// R : opposi//um V1 • aientia] agentia AC2EGL4M1M5P11 : aentia P31 : dicentia postponit V22 (s. l.) : in capitale littera Eyssenhardt Dick • negantia] negatio C1 Willis (1971, p. 65), quem Ramelli sequitur : negantiam P31 : in capitale littera Eyssenhardt Dick • disputat] ///at P1 : desputat S1 : disput// T : et postponit Ferré • Cicero non disputat] om. AB1C1E1L11L21L41P11P21R1TV11V21 • haec] hec E : autem postponit L2 • superioribus] oppositis postponit P22 (s. l.) : superibus Z • differunt] defferunt D : differun/ R • singillatim] sigillatim C2 : singulatim DGL3P1V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp, sed singilatim V21 : syngillatim L4 • possunt] possint M1 : n. l. P1 • nonnisi] nisi AV21 : non nisi BC2DL1M1M6STV1 (/isi) V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : nixi R • conexe] conexae AC2L11M5M6P1P2 : connexe DL3V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : //nexe V1 • dicuntur] dicunt S • a relativis] a//relativis C2 • relativis] in marg. var. a relativis hoc differunt quod etiam per illa duo per hoc unum intellegitur postponit M52 : relativ// T • hoc] n. l. V1 • differunt quod] differunt//quod C2L2 • differunt] quod (n. l. P1, sed om. V22) etiam (/tiam P1, sed del. P22) illa (haec duo verba om. E2L1M5V22, illa etiam Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick ) duo (s. l. L42, sed del. P22 et om. cett. codd. et Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick ) relative (relativae B2) dicuntur; haec autem (s. l. L32) non relative (relativae M12, sed om. M6); non enim (autem P12 s. l.) disputans ad non disputantem (disp//ant// V22) refertur postponit B2 (in fronte) C2D2 (in marg.) E2 (in marg.) FGL1L2L3L4M1M5M6P12 (s. l.) P22 (in calce) STV22 (in marg.) Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick (cum cruce) : quod etiam per illa duo per haec (hoc P32V12 s. l.) unum intelligit (intelligitur P3 intellegitur V12) postponit D1P3, et insuper et quod etiam illa relative dicuntur, haec autem non relative; non enim disputans ad disputantem refertur add. V12 (in marg.) : Petersen (p. 13) apud Willis : lacunam Willis indicat, quem Ramelli Ferré et Siben secuti sunt : defferunt D1 : differ/// V1 • quod… duo] del. B2 • etiam illa] illa etiam Ferré Siben • etiam] per postponit C1 • duo] per hoc unum intelligitur postponit C1 : om. Ferré • a] in ras. P2P3

[193]

LIBRO CUARTO

El cuarto tipo de opuestos es la afirmación y la negación,538 por 387 ejemplo ‘Cicerón argumenta’, ‘Cicerón no argumenta’. Esta se diferencia de las anteriores en que aquellas pueden ser enunciadas individualmente, estas no son enunciadas sino conjuntamente.539 Se diferencian de los relativos en esto, en que también aquellos dos .540 Se diferencian de los contrarios en que aquellos, cuando son

538 Cf. § 384 y n. 323. Capela emplea aquí, para explicar la afirmación y la negación, la pareja aientia-negantia, formas que comparten la raíz: aientia es una forma derivada de aio («decir, afirmar»), mientras que negantia es un compuesto suyo, negaio o nego. Para Ferré (2007: 98, n. 191), en estos neologismos se evidencia la voluntad del latín por calcar el griego de Aristóteles, que emplea una estructura lexical fundada en κατάφασις y ἀπόφασις, compuestos de φάσις, «palabra», derivado, a su vez, de φημί, «decir». En la Dialéctica de Capela, la pareja aientia-negantia aparece, sin embargo, en dos ocasiones (§ 342 y § 387), frente a aientia-negatio, mucho más habitual (§ 384, § 391…). Sea como fuere, el valor técnico de estos dos términos ya se registra en Cic. Top. 49 (sunt etiam illa valde contraria, quae appellantur negantia; ea ἀποφατικά Graece, contraria aientibus: si hoc est, illud non est). En cuanto a negantia, también aparece en Mar. Vict. Rhet. I 28 (negantia porro sunt, quae negatione separantur, ut ‘sapit non sapit, sedet non sedet’). 539 Es decir, «en combinación», o sea, combinadas en afirmaciones completas —en este caso, proposiciones que son necesariamente verdaderas o falsas—. Tal combinación está implícita, en Capela, en el verso sexto del prólogo de este libro (associum), pero no se hace explícita hasta § 388. Cf. Arist. Cat. 13a37-13b1 (ὅσα δὲ ὡς κατάϕασις καὶ ἀπόϕασις ἀντίκειται, ϕανερὸν ὅτι κατ’ οὐδένα τῶν εἰρημένων τρόπων ἀντίκειται) y 13b10-11 (ὅλως δὲ τῶν κατὰ μηδεμίαν συμπλοκὴν λεγομένων οὐδὲν οὔτε ἀληθὲς οὔτε ψεῦδός ἐστιν). Las formas adverbiales singillatim y conexe adquieren, pues, carácter técnico; cf., en este sentido, Aug. Dial. 1: omnis itaque prima et secunda persona uerbi quamuis singillatim enuntietur tamen inter coniuncta verba numerabitur, quia simplicem non habet significationem. Aunque Capela no dice explícitamente que la proposición resultante de los términos combinados esté sujeta a la verdad o a la falsedad, las distinciones que lleva a cabo están basadas en la consideración de Aristóteles sobre las diferencias entre proposiciones contradictorias, por un lado, y las proposiciones que resultan de relativos y contrarios combinados con una materia, por otro. Cf. Arist. Cat. 13b15 ss. e Int. 21a25 ss., donde el Estagirita reconoce que la afirmación «Homero es un poeta» no implica que «Homero exista». 540 Esta laguna es subsanada en los manuscritos por una glosa marginal en la que se da a entender la posibilidad de que la destrucción de un relativo arrastre la de su correlativo, mientras que la afirmación puede existir sin su negación, como dice, por ejemplo, uno de los comentaristas de Aristóteles, Olimpiodoro, In Cat. 11b16, 125r5-7: εἰ δὲ σώζει ἄλληλα, ποιεῖ τὰ πρὸς τι. εἰ δὲ οὐ σώζει, ἢ μεταβάλλει εἰς ἄλληλα ἢ οὐ μεταβάλλει. εἰ μὲν οὖν μὴ μεταβάλλῃ, ποιεῖ τὴν κατάφασιν καὶ τὴν ἀπόφασιν.

[193]

LIBER QVARTVS

quod illa, si conexe dicantur, tamdiu aut vera aut falsa sunt, quamdiu est illud, in quo inesse possunt; cum autem hoc esse destiterit, neque vera neque falsa sunt, ut ‘stultus est ille’ et ‘sapiens est ille’: quamdiu vivit, horum alterum verum est; cum ipse esse destiterit, utraque falsa sunt, quia ille, qui non est, neque stultus neque sapiens esse potest. At vero ‘Cicero disputat’ et ‘Cicero non disputat’ ita sibi opponuntur, ut et dum vivit Cicero alterum eorum necessario sit, et ipso mortuo

quod] qu/d V1 • illa si] ilas A2 • conexe] conexae AC2M5 : connexe DL3V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : //nexe T • tamdiu] tandiu C1L3P11S Lugdunensis : tam diu M6 Eyssenhardt • aut… destiterit] inter cruces includit Dick (1978, p. 183) • aut… falsa] Dick (ibid.) ‘scribendum erat alterum verum alterum falsum est, sed totus locus cum subditicius sit, non erat, cur Pet. (=Petersen, p. 33) hic ipsum stuporem Martiani lamentaretur’ in app. explicabat • aut] om. P21 • falsa] falla A1 • sunt] sic Z2 • quamdiu] quandiu C1C2L3P11 : quan diu V2, sed quam diu Eyssenhardt • est] inest M51 : es R • illud] et anteponit C1M52 (s. l.) P3 : sic P12 • in] n. l. P1 • quo] n. l. V1 • inesse] esse L11V1V22 : sic L42 • possunt] non anteponit B1EF1L42P21, sed del. B2F2P22 : //possunt V1 • cum] quum Kopp • hoc] om. C1 • destiterit] distiterit EL3P1R : destiteterit S1 • neque… destiterit] om. L11 • neque… falsa] in app. scribendum erat utraque falsa Dick explicabat • neque vera] nequera V21 • neque] nec V22 • vera] vero V11 • neque falsa] neque vera C11 • neque] nec L3 : nequae P3 : nec V22 • ut] aut postponit B2 (s. l.) DEL2L3L4M1M52 (s. l.) P1STV22 (s. l.) Z Kopp e codicibus Monacensi (C) et Darmstattensi Eyssenhardt Dick • est] om. EFL4P12 • et sapiens] om. T • et] aut B2DFGL3L4M1P12P3R2 (s. l.) STV12 (s. l.) V22 (s. l.) Z Kopp e codicibus Monacensi (C) et Darmstattensi Eyssenhardt Dick, sed anteponit L2 : ut E • est ille] om. DGM1 • ille] del. B2 : om. EFL4P1P3SZ • quamdiu] quandiu C1C2DL3M1 : quan diu V2, sed quam diu Eyssenhardt • horum alterum] alterum horum C2 • horum] //rum P1 • cum] quum Kopp • ipse] autem C1 : in app. ‘fort. delendum, nam et ipse et esse ex esse oriri potuere’ Willis explicabat • esse] om. D1 • destiterit] stiterit C2 : desierit D : distiterit L3L4R1V22, sed destiteret P31 : destituerit M6 • utraque] utraquae P3 • sunt] sed AB1P2V21Z, sed del. B2L22Z2 : om. C1D1L1P32R1S : sed anteponit R1, sed del. R2 : n. l. V1 : uncis Dick includit • quia] quod L31 (var. s. l.) L4 (var. s. l.) : s. l. var. quod add. V22 • ille] om. Grotius Kopp • neque… sapiens] neque sapiens neque stultus S • neque] om. C2 : nequae P3 • at] a E1 : aut V21 • Cicero disputat] disputat Cicero V1 • Cicero] ///ro P1 • et] om. L3 : del. V22 • disputat] disputa A • sibi] om. L31 • ut et] n. l. P1 • ut] om. AC11L41 • et] om. V11 • Cicero] om. C2L3M51 : del. V22 • alterum] altum D : vero postponit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed coni. verum in Februis) • eorum] eo/// T

[194]

5

LIBRO CUARTO

enunciados conjuntamente, son verdaderos o falsos tanto tiempo como exista aquello en lo que se pueden hallar;541 sin embargo, cuando este deja de existir, no son ni verdaderos ni falsos, como ‘él es estúpido’ y ‘él es inteligente’:542 mientras vive, uno de estos es verdadero; cuando deja de existir, los dos son falsos, porque el que no existe, no puede ser ni estúpido ni inteligente.543 Pero, en cambio, ‘Cicerón argumenta’ y ‘Cicerón no argumenta’ se oponen entre sí de manera tal que, por un lado, mientras Cicerón vive, por fuerza existe uno de estos, por otro, al morir él, ciertamente todo lo que argumenta

541 De hecho, como afirma Ferré (2007: 98, n. 193), las explicaciones que da aquí Capela anticipan un poco el sujeto de la proposición considerado como la combinación de un nombre y de un verbo susceptible de ser verdadero o falso. Pide al lector, no obstante, que le perdone esta incoherencia de orden al final de este epígrafe. 542 Para Siben (2012: 221), el texto transmitido por los manuscritos es corrupto, pues se esperaría, como en Arist. Cat. 13b7-9 (ὡσαύτως δὲ καὶ τὸ διπλάσιον καὶ τὸ ἥμισυ ὡς τὰ πρός τι ἀντίκειται, καὶ οὐκ ἔστιν αὐτῶν οὐδέτερον οὔτε ἀληθὲς οὔτε ψεῦδος), una demostración, a través del ejemplo, de que no se puede afirmar de uno de los dos correlativos enunciados que sea verdadero ni falso. Vid. Willis (1971: 34). 543 Cf. Arist. Cat. 13b12-19: οὐ μὴν ἀλλὰ μάλιστα δόξειεν ἂν τὸ τοιοῦτο συμβαίνειν ἐπὶ τῶν κατὰ συμπλοκὴν ἐναντίων λεγομένων, -τὸ γὰρ ὑγιαίνειν Σωκράτη τῷ νοσεῖν Σωκράτη ἐναντίον ἐστίν,- ἀλλ’ οὐδ’ ἐπὶ τούτων ἀναγκαῖον ἀεὶ θάτερον μὲν ἀληθὲς θάτερον δὲ ψεῦδος εἶναι· ὄντος μὲν γὰρ Σωκράτους ἔσται τὸ μὲν ἀληθὲς τὸ δὲ ψεῦδος, μὴ ὄντος δὲ ἀμϕότερα ψευδῆ· οὔτε γὰρ τὸ νοσεῖν Σωκράτη οὔτε τὸ ὑγιαίνειν ἀληθὲς αὐτοῦ μὴ ὄντος ὅλως τοῦ Σωκράτους.

[194]

LIBER QVARTVS

falsum est quidem quod disputat, verum tamen est quod non disputat. Hoc modo discernuntur haec et ab habitu atque orbatione; nam qui non est, neque caecus est neque videns. Nec sane moveare, quod videmur iam de proloquiis aliquid dixisse, de quibus postea dicendum est; hoc nam factum est occasione oppositorum.

falsum est] bis scriptum L1 • falsum] est anteponit L12 (s. l.) : sic L42 • quidem… disputat] quod disputat quidem M1 • quidem] quidam AR1V21 : quid est L4 • verum tamen] verumtamen Vicentina Mutinensis • tamen] n. l. V2 • quod] quo A : quia P3 : Cicero postponit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed Kopp ex auctoritate Darmstattensis delevit • disputat] ///putat P1 • modo] mod/ T : enim anteponit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • discernuntur] discernunt D1 : sic L12 : non anteponit Z1, sed del. Z2 • haec] om. D1 • et] om. M1M6 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius : bene Grotius Kopp • ab] om. AC2E : a//b P3 : del. R2 • habitu] abitu AL21P32R1V11V21Z, sed atu P31 • atque orbatione] inter haec et l. v. C1 : atque//orbatione V1 • atque] et M1 • orbatione] curvatione AR1 : //batione P1 • nam] in marg. VERBA DIALECTICAE add. L42 • qui] quia C21 • non] om. L31 • est neque] est//neque M6 • est] om. L11 • neque] nequae P3 • caecus] coetus C11, sed coecus C12 : cecus GL4M1M6P1TV1V2 • est… videns] neque videns est M6 • est] om. L1 • neque] nequae P3 • videns] VERBA DIALECTICAE postponit F : divens L41 • nec] neque GL3 : s. l. var. vel non add. V22 • moveare] movearis L22 : movere P31 : sic V12 • videmur] videamur C1 : videm M61 • iam] om. AC2EFL41M51P1R1T : in marg. V2 • proloquiis] proloqis C2 : proloquis D1 • aliquid] aliquod L11 • dixisse de] dixi sede R1V21 • dixisse] dixisse// L1 (e in ras.) : dixise M61 • nam] namque B2C2GL2L3M1M5M6P1R2TV12V22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick, sed nanque S • est] om. D1 • oppositorum] opossitorum D : INCIPIT II PARS DE ELOQVENDO postponit G : SECVNDA PARS DE ELOQUENDO postponit Vulcanius

[195]

5

LIBRO CUARTO

es falso, pero lo que no argumenta es verdadero.544 De este modo se distinguen estos, también, de la posesión y de la privación; efectivamente, quien no existe no es ni ciego ni vidente.545 Y no te inquietes546 porque parezca que ya hemos tratado las proposiciones, de las que debe hablarse a continuación; esta explicación se ha dado, pues, con ocasión de los opuestos.

544 Para el ejemplo, cf. Arist. Cat. 13b29-33: τὸ γὰρ νοσεῖν Σωκράτη καὶ τὸ μὴ νοσεῖν Σωκράτη, ὄντος τε αὐτοῦ ϕανερὸν ὅτι τὸ ἕτερον αὐτῶν ἀληθὲς ἢ ψεῦδος, καὶ μὴ ὄντος ὁμοίως· τὸ μὲν γὰρ νοσεῖν μὴ ὄντος ψεῦδος, τὸ δὲ μὴ νοσεῖν ἀληθές. 545 Cf. Arist. Cat. 13b20-27: ἐπὶ δὲ τῆς στερήσεως καὶ τῆς ἕξεως μὴ ὄντος γε ὅλως οὐδέτερον ἀληθές, ὄντος δὲ οὐκ ἀεὶ θάτερον ἀληθές· τὸ γὰρ ὄψιν ἔχειν Σωκράτη τῷ τυϕλὸν εἶναι Σωκράτη ἀντίκειται ὡς στέρησι καὶ ἕξις, καὶ ὄντος γε οὐκ ἀναγκαῖον θάτερον ἀληθὲς εἶναι ἢ ψεῦδος —ὅτε γὰρ μήπω πέϕυκεν ἔχειν, ἀμϕότερα ψευδῆ—, μὴ ὄντος δὲ ὅλως τοῦ Σωκράτους καὶ οὕτω ψευδῆ ἀμϕότερα, καὶ τὸ ὄψιν αὐτὸν ἔχειν καὶ τὸ τυϕλὸν εἶναι. El desarrollo de los postpraedicamenta han sido considerados apócrifos por la debilidad de este orden y por el hecho de que Aristóteles no los cita en las obras que se han conservado. Vid., por ejemplo, Hamelin (1920: 27 y 102) y n. 319. 546 A diferencia de Aristóteles, Capela no trata lo anterior (Cat. 14a25), lo simultáneo (14b24), el movimiento (15a13) y los diversos significados de «tener» (15b16). En cuanto a moveare, esta forma de subjuntivo yusivo se registra en la poesía a partir, sobre todo, de Propercio.

[195]

LIBER QVARTVS

388

Nomen est, quod aliquam rem significat et per casus flecti potest; verbum est, quod aliquid significat et per tempora flecti potest; ut ‘Cicero’ nomen, ‘disputat’ verbum. Haec ab invicem separata nonnihil quidem significare, verum tamen vel falsum dici non possunt. Cum

388 nomen] DE NOMINE QVID SIT (I in marg. add. G2) titulum anteponit BEFGL2 (in marg. Incipit secunda pars de eloquendo add. L22) L4M6P1P2RTV1V21Z : DE NOMINE. DE PERIERMENIIS anteponit C1L1 (in marg.) : QVID (SIT add. L3M5V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis) NOMEN titulum anteponit C2L3M5V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis, sed QVID SIT NO//MEN. XLI D2 : INCIPIT DE ELOQVIO. QVID NOMEN ET VERBVM titulum anteponit M1 : SECVNDA PARS DE Eloquendo. Quid sit nomen titulum anteponit Vulcanius Grotius : DE ELOQVENDO Kopp : Nomen L2 : HOmen S, sed NOmen Basileensis Lugdunensis Vulcanius : NOMEN Grotius • quod] aliquam substantia postponit L21 (del. L22), sed aliquam L32 (s. l.) • aliquam] om. A : quam B1C1DFGL3L4M1M6P1P21P3RTV1V21 Darmstattensis apud Koppium, qui malam lectionem putabat, Dick Willis (uncis includit del. putans in app.), quem Ramelli Ferré Siben secuti sunt : quamque B2C2M51Z, sed quanque S : tam (tamen G) corpus anteponit DGM1M6R2 (in marg.) : qua E : quamlibet L1P22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : //aliquam L2 (ali in ras.), sed alibi aliquam M52 : coni. Kopp, quem sequitur Eyssenhardt • rem] substantiam postponit L32 (s. l.) • significat] ///ficat P1 : significet V2 • casus] cassus D • potest] vel est quod tam corpus quam rem significat add. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed glossema Kopp in not. putans et Dick (1978, p. 184) ‘secundum Donati definitionem’ in app. explicabat • verbum] (K add. BP2) QVID (SIT add. Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius) VERBVM (K add. BP2) (II in marg. add. G2) (XLII add. D2) titulum anteponit ABC2D2EFGL2L4M1M5P1P2P3RTV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : DE VERBO anteponit C1L1 • est] om. D2 • aliquid] aut actionem aut passionem postponit M6 : sic P32 : aliquid olim Willis cogitabat • flecti] l s. l. M6 : bis scriptum V21 • Cicero] ut Cice P12 (in marg.) • invicem] abinvicem ABC1C2DEFGL1L2L3L4 M1M5P12P2P3RTV1V2Z Willis, quem Ramelli sequitur : a se invicem Eyssenhardt • separata] separa F1 : seperata S : separ/// V1 • nonnihil] non nihil DM5S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Kopp : quidem postponit D2 (s. l.) : nonnichil EL4 : non// P11 : //nihil V1 • quidem] om. P3 • significare] possunt postponit M5M6P22 (s. l.) T2 (s. l.) : signicare V22 : significant Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • verum tamen] verumtamen Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius • verum] proloquium postponit P22 (s. l.) • tamen] sic P12 : n. l. V1 • vel... dici] dici vel falsum S • vel] ut BF • non] om. T1 • cum autem] n. l. P11, sed in marg. P12 • cum] cu A : QVID EX HIS IVNCTVM (XLIII add. D2) (III in marg. add. G2) anteponit D2GM1 : quum Kopp

[196]

LIBRO CUARTO

DE

LA EXPRESIÓN547

Un nombre es lo que designa alguna realidad y puede ser flexio- 388 nado por medio de casos; un verbo es lo que designa cualquier realidad y puede ser flexionado por medio de tiempos;548 por ejemplo ‘Cicerón’ es un nombre, ‘argumenta’ es un verbo. Estas, separadas la una de la otra, pueden tener, ciertamente, alguna significación, pero no pueden ser definidas como verdaderas o como falsas.549 Sin embargo,

547 Comienza ahora la segunda parte de la exposición de Dialéctica enunciada en § 338 y matizada en § 341. En esta parte dedicada a la expresión (§§ 388-395), el texto de Capela abandona las Categorías aristotélicas y evidencia ecos, aunque más débiles que los estudiados en Categorías, con otra obra del Estagirita, el tratado Sobre la interpretación. En ella, Aristóteles se ocupa del nombre, del verbo, de la oración, de la proposición, de la afirmación y de la negación, además de las relaciones entre declaraciones. No obstante, la exposición de nuestro autor no muestra una equivalencia estructural con el filósofo griego, pero sí con la agustiniana Dialectica y con una obra perdida de Varrón. Para un estudio sobre las fuentes y sobre el léxico dialéctico de Capela y, concretamente, sobre esta parte de eloquendo, vid., respectivamente, Garrido Domené (2015 y en prensa). 548 Este epígrafe se inicia con lo que se ha llamado «los fundamentos de la oratio». La definición de nomen (ὄνομα) ofrecida en estas líneas por Capela es común, si bien en la tradición artigráfica se especifica un poco más, pues, según Audax (VII 341.9), la realidad designada por el nombre puede ser, además, corpórea o incorpórea: nomen est pars orationis cum casu significans rem corporalem, ut homo, seu incorporalem, ut pietas. Cf. Diom I 320.11; Don. II 3. Asimismo, Audax da fe del carácter técnico de la expresión flectere per casus (Audax VII 341.18). No obstante, para Siben (2012: 222), Capela reúne ambos aspectos en el adjetivo indefinido, una interpretación enfrentada a la de May (1936: 47). En cuanto a la definición de verbum (ῥῆμα), cf. Aug. Mag. IV 9 (verbum quo significantur ea quae per tempora declinantur). Un caso aparte, como indica Ramelli (2001: 861, n. 12), lo conforman los articuli, sobre los cuales vid. Remigio (ad loc.). 549 Cf. Arist. Int. 16a13-16 (τὰ μὲν οὖν ὀνόματα αὐτὰ καὶ τὰ ῥήματα ἔοικε τῷ ἄνευ συνθέσεως καὶ διαιρέσεως νοήματι, οἷον τὸ ἄνθρωπος ἢ λευκόν, ὅταν μὴ προστεθῇ τι· οὔτε γὰρ ψεῦδος οὔτε ἀληθές πω), 16b26-30 (λόγος δέ ἐστι φωνὴ σημαντική, ἧς τῶν μερῶν τι σημαντικόν ἐστι κεχωρισμένον, ὡς φάσις ἀλλ’ οὐχ ὡς κατάφασις. λέγω δέ, οἷον ἄνθρωπος σημαίνει τι, ἀλλ’ οὐχ ὅτι ἔστιν ἢ οὐκ ἔστιν —ἀλλ’ ἔσται κατάφασις ἢ ἀπόφασις ἐάν τι προστεθῇ—). Cf., además, Arist. Cat. 2a8-10 (ἅπασα γὰρ δοκεῖ κατάϕασις ἤτοι ἀληθὴς ἢ ψευδὴς εἶναι, τῶν δὲ κατὰ μηδεμίαν συμπλοκὴν λεγομένων οὐδὲν οὔτε ἀληθὲς οὔτε ψεῦδός ἐστιν, οἷον ἄνθρωπος, λευκόν, τρέχει, νικᾷ).

[196]

LIBER QVARTVS

autem fuerint coniuncta, iam possunt et affirmari et negari, ut ‘Cicero disputat’: iam dici potest ‘Cicero non disputat’. Esse autem debet nominativus casus nominis et tertia verbi persona. Prima persona significat aliquid, quod iam affirmari et negari possit, et in hominem tantum cadit. In ea intellegitur nomen, etiamsi non dicatur, ut ‘disputo’ 5 plenum est, etiamsi non dicas ‘ego’. Item secunda persona et ipsa iam

fuerint] fuerit M11RV21Z • iam] saepe postponit GR2 (s. l.), sed sepe M1 • et] om. D : vel G2 • affirmari] adfirmari AB1C1EFL2L4P1P2P3RTV1V2 Eyssenhardt, sed adfirmare M1 : affirmare C2G1M51 • negari] negare C22G1M1M51M6 : denegari L2 • Cicero] ci/// P11, sed in marg. P12 • iam… disputat] Cicero non disputat iam (om. F) dici potest F2 (in marg.) M1 : om. L41M6 • iam… potest] om. E • iam] om. F • Cicero… disputat] om. E1 • Cicero] ut anteponit A • esse… persona] Eyssenhardt uncis includit del. putans et Dick (1978, p. 185) inter parentheses • debet] Eyssenhardt lacunam postponit et in app. ‘excidisse videtur proloquium, sed totam sententiam ex p. 122, 6 perperam repetitam delevi’ explicabat, deinde Dick (1978, p. 185) ‘post debet putat proloquium excidisse’ adnotabat • casus] cassus D : cacus M61 • tertia] tercia C1L4M6V2 • verbi persona] persona verbi SZ • prima persona] om. AB1C11P21R1V11V21 • persona] s. l. verbi postponit L32 : om. P31 • affirmari… negari] negari et affirmari (om. D1) C1D2L1M52 (et negari s. l.) T (et affirmari bis scriptum s. l. T2), sed negari et adfirmari P3 : negari vel affirmari Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • affirmari et] om. AB1EFGL21L4M1M6P11P21RV11V21 • affirmari] om. C2 • negari possit] negari//possit V1 • negari] non postponit AD1 (del. D2) G1 (del. G2) M1M51 (del. M52) M6R : negare P11 : et adfirmari possit postponit P22 (in ras.) • possit] sit AR1 : ponsit B1 : non postponit C2 : poterit S : sic V22 • in ea] om. E1 • ea] eo ABC2D1GP11P31R1V11V21Z : autem anteponit C1GL3M1M5P1T, sed postponit C2D2 (s. l.) L2P22 (s. l.) P32 (s. l.) V12 (s. l.) V22 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick : aliter postponit L11, sed del. L12 : s. l. prima persona add. P12, sed persona anteponit P32 : eae P2 • intellegitur] intelligitur AC1C2DL1L3M5P1P3RSV22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : intellegit M61 : sic V12 • nomen] nominativus C2 • etiamsi] etiam si BC2DL2M1M5M6P1P2P3Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • non] om. M11 • dicatur] dicat P31 : dic/tur V1 • disputo] dipotum B1R1 : dis/// P11, sed in marg. P12 : dico totum P3 : totum postponit DL2V12 (s. l.) Grotius Kopp Eyssenhardt, del. putans : disputatum V21, sed disputat V22 : duputo l. v. Z1 • est] om. L31 : n. l. V1 • etiamsi] etiam si BC1C2DL1L4M1M5M6P1P2P3V1Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • non] sic P32 • dicas] dicam C2GL3L4M1M5 P32R2TV2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : dicamus EF • persona] om. D1 • et… iam] etiam C1

[197]

LIBRO CUARTO

cuando se combinan, pueden, ahora sí, ser afirmadas o negadas, como ‘Cicerón argumenta’: puede decirse, entonces, ‘Cicerón no argumenta’.550 El caso del nombre debe ser, pues, el nominativo y la persona del verbo, la tercera.551 La primera persona designa cualquier cosa que ya puede ser afirmada o negada, y solo se aplica al hombre. En ella se entiende el nombre, aunque no se diga —por ejemplo, ‘argumento’ es un enunciado completo aunque no digas ‘yo’—.552 A su vez, la segunda persona no solo es susceptible, por sí misma, de

550 Como Siben indica (2012: 223), solo las afirmaciones y las negaciones pueden ser consideradas verdaderas o falsas, algo que se ejemplifica en Cic. Tusc. I 7.14: cum igitur dicis ‘miser M. Crassus’, aut hoc dicis ‘miser est Crassus’, ut possit iudicari, uerum id falsum ne sit, aut nihil dicis omnino. 551 Son muchos los testimonios que afirman que, según la categoría de la persona, un enunciado se considera completo siempre y cuando contenga un verbo en tercera persona y un sustantivo en nominativo. Así lo confirman Diógenes Laercio (VII 58), Donato (II 12) o Dosíteo (VII 426.4), por ejemplo. Cf. Aug. Mag. V 16 (et cum verbi tertia persona est, nominativum cum ea casum nominis aiunt esse oportere) y Diom. I 310.31 (casus nominativus trahit verbum tertiae personae). 552 En cambio, los enunciados constituidos por verbos en primera o segunda persona no precisan de un sustantivo en nominativo para ser considerados completos. Así lo afirma, de nuevo, la escuela estoica (D.L. VII 58 y 64). Cf. Aug. Dial. 6 (cum dicimus loquor quamuis enim unum verbum sit, non habet tamen simplicem significationem, siquidem significat etiam personam quae loquitur) y Priscian. Inst. III 160.21 (licet tamen verba primae uel secundae personae repetenti nihil casualium adiungere et perfectam orationem ostendere, ut ‘et lego et intellego, et doceo et doceor, et scribis et cogitas’; nam ipsa demonstratio loco casualis alicuius fungitur, cum et pronomen et nomen per eam intellegitur, tam in prima quam in secunda persona; nam tertia verbi persona, quae infinita est, eget aliquo casuali).

[197]

LIBER QVARTVS

veritati aut falsitati obnoxia est, sed etiam ipsa in hominem cadit, et ei nec recte dicimus ‘disputas’, qui nec audire nec intellegere quod dicitur potest. Ergo et hoc cum dicatur sine nomine, tamen ibi nomen intellegitur. Aliter figurate utimur sive prima sive secunda persona, ut aut loquentem eum inducas, qui loqui non potest, aut ad eum convertamus orationem, qui neque audire neque intellegere potest. 389 Tertia vero persona non hominis tantum est, sed aliarum etiam rerum, et simul ac dicta fuerit, non continuo intellegitur, nisi forte de eo

veritati… falsitati] in app. ‘veritati falsitative fort. legendum’ Willis explicabat • veritati] veritate AB1D1P21R1V21 : ver/// P11, sed in marg. P12 • aut falsitati] om. M6 • aut] om. AB1D1EFL4M5T : et GL22P22 (s. l.) P3R2 (s. l.) V12 (s. l.) V22 (s. l.) • falsitati] falsitate A • obnoxia] in marg. var. vel obsotiata add. P22 • est] non anteponit C2 : n. l. V1 • cadit] accidit P31 • nec] non// P32 • recte] rette Siben (per errorem typographicum) • qui] quia P11 • intellegere] intelligere AC1DL1L3M5P3S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : intelle in ras. B : intellere L4 • quod] quae EF1L4 • dicitur] sic P12 (in marg.) • potest] //test V1 • et] sic M12 • cum] om. F1V11 : quum Kopp • dicatur] indicatur F : dicitur L22L32M6V22 • nomine] homine L31 • intellegitur] intelligitur AC1DL1L3M5M6P32R1SV22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp, sed intelligatur P31 : in///gitur P11, sed in marg. P12 : intellig/// V1 • figurate utimur] n. l. V1 • sive] seu C1L1 • aut] au// P1 : om. P31 • loquentem eum] eum loquentem C2 • inducas] dicas C2M51 : coni. Kopp, sed in not. inducamus maluit • ad eum] deum A • ad] om. P31Z1 • convertamus] convetamus V21 • orationem] rationem L2T2 : originem V1 • qui neque] quinque P21 • qui] sic D2 • neque] nec C2M5 : nequae P3 • neque] nec C2M5 : in ras. Z • intellegere] intelligere AC1DL1L2 L3M5M6P3SV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • potest] sic P12 • 389 tertia] tercia L4 • vero] autem C2 : om. F • persona] sic P12 • non] ne A • sed] sicut F1 • aliarum etiam] etiam aliarum M6 • rerum… nisi] def. R • simul… dicta] simulacta P31 • simul ac] simulac Dick • simul] prout postponit L4 • ac dicta] acdita L11, sed ac diicta L12 : addicta V1 • ac] ut B2DGL22M6 SZ : prout anteponit E2 (s. l.) • dicta] cum anteponit P32 (s. l.) • intellegitur] intelligitur AC1DL1L3P3SV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • nisi] ni L41 : si P11 • eo] deo BC1C2DGL1L2L4 M1M5M6P2P32RV12V21 Kopp secundum codices Leidenses Oudendorpii (ad Appul. Metam. p. 311) Eyssenhardt Dick Willis, quem Ramelli sequitur : s. l. var. de deo add. E2 : sic P12 (in marg.) Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt

[198]

5

LIBRO CUARTO

verdad o falsedad, sino que también se aplica ella a un hombre, y no decimos correctamente ‘argumentas’ a uno que no puede oír ni entender lo que se dice.553 Por tanto, también esto, cuando se expresa sin un nombre, se entiende, en ese caso, un nombre. Usamos de otra manera, en sentido figurado,554 la primera y la segunda persona, bien para introducir como hablante a uno que no puede hablar, bien para dirigir el discurso a uno que no puede oírlo ni entenderlo.555 La 389 tercera persona, en cambio, no solo es propia del hombre, sino también de otras realidades, y no se entiende de golpe en el mismo momento en el que se dice a no ser que, por accidente, se diga algo

553 Una peculiaridad de la segunda persona, frente a la primera, es que respecto a ella se puede verificar la verdad de lo que se afirma solo en presencia de la persona a la que se refiere. Cf. Stob. I 106 (= SVF II 509), IV 395 (et si faciunt, quemadmodum falsitati et veritati non sint obnoxiae sententiae, quamvis sint plenae, et quemadmodum ad id perveniatur, ut iam non solum plena sententia sit, sed etiam necessario vera aut falsa, quod est proloquium), Ps.Apul. Herm. 190.4 (est [scil. oratio] una [...] sola ex omnibus veritati aut falsitati obnoxia) y Aug. Dial. 1 (ideo iam obnoxium est veritati aut falsitati, nam et negari et affirmari potest). En cuanto a la capacidad de oír y de entender lo que se dice (nec audire nec intellegere), Siben (2012: 224) la reconoce como los dos procedimientos para comprender las Sagradas Escrituras, en tanto en cuanto esta es una expresión que se registra con especial insistencia en la literatura cristiana. 554 Aunque Capela ha reiterado la aplicación de la primera y de la segunda persona del verbo al hombre de manera exclusiva, Siben (2012: 224) justifica el uso figurado de ambas para demostrar la nula diferencia entre ellas desde el punto de vista lógico. Esta explicación de Capela es única en la tratadística, pues no hemos hallado antecedente alguno en las fuentes y será retomada por Sedul. Scot. in Don. art. mai. II 231.61 (et sciendum quia figurate etiam utimur siue prima seu secunda persona cum aut loquentem eum inducimus qui loqui non potest aut ad eum convertimus orationem qui neque audire neque intelligere potest). 555 Sobre ut aut loquentem eum inducas, qui loqui non potest, cf. Mortara Garavelli (2002: 263-264), para quien nos hallamos ante el recurso retórico de la prosopopeya, capaz de atribuir a cosas inanimadas o abstractas cualidades y acciones propias de los seres animados; en este caso, su intervención y/o participación en el discurso (cf. Cic. Orat. 138: dicet ille quem expetimus [...] ut muta quaedam loquentia inducat). En cuanto a aut ad eum convertamus orationem, qui neque audire neque intellegere potest (cf. Cic. De orat. II 199; Quint. Inst. IV 1.66; Aquila, Rhet. 9), cf. Elice (2007: 114-115) y las referencias allí indicadas. Nos encontramos, ahora, con el apóstrofe, figura retórica mediante la cual se interpela vehementemente a una segunda persona o a varias, presentes o ausentes.

[198]

LIBER QVARTVS

dicatur aliquid, quod de eo solo potest intellegi; ut, cum dicimus ‘pluit’, iam potest esse verum aut falsum, cum non addamus nomen: notum est qui pluat; cum vero dicimus ‘disputat’, cum aliquid iam significet, non tamen verum aut falsum dici potest, si nomen non addatur. Et quamvis de homine hoc tantum possit intellegi, quia non de uno dici potest, necessario subdendum est nomen; et ‘resistit’ cum dicimus,

dicatur… cum] def. R • dicatur aliquid] aliquid dicatur C2 • aliquid] om. S • de eo] deo P1 : om. V21 • eo] eoo P31 • eo solo] solo eo M6 • potest] potes A : possit GM1 Kopp e codice Monacensi (C) : es in ras. T • intellegi] intelligi AC1DL1L3M5P3SV2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • cum] quum Kopp • pluit] bis scriptum AB1P1P2P31V1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • iam… non] def. R • iam potest] in ras. C1 • aut falsum] om. C1L1P3 : del. P22 • aut] non C2M51 • cum] quum Kopp • non] om. EF1L11 • nomen] s. l. eius postponit L32 • notum… pluat] in app. ‘fort. secludenda’ Willis explicabat • notum] quia anteponit C1L1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick Pauli (p. 222) : in app. ‘vulgo ante notum addunt quia’ Willis explicabat • est] eius C2L31 (l. v.) M5T • qui] ei anteponit B : quod Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed coni. qui in Februis), sed qui Kopp maluit ab codicibus Darmsttatensi et Monacensi (F) confirmatum : enim anteponit Eyssenhardt, sed om. Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • pluat… cum] def. R • pluat] : pluit M1M6 : non anteponit V21, sed del. V22 • cum] quum Kopp • vero] om. D • cum] quum Kopp • significet] significat C2DM5P3 • tamen… potest] def. R • non] om. R • addatur] ad da/tur C2 : ad/tur P11, sed apdatur P12 (in marg.) : sic V12 : addetur Eyssenhardt (per incuriam secundum Dick ibid.) • quamvis] quam vis C1M6 : quan//vis L12 • de… possit] def. R • homine] homine// M6 • tantum] tamen ABP2V21Z : coni. de non uno Bentley apud Dick (1978, p. 186) • intellegi] intelligi C1DL1L3M5P3SV22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : /ntelligi R • quia] quod postponit EF1 (del. F2) L4T : //quia L3V1 : qui// P11 • non de uno] de non uno Bentley (p. 158) • uno] huno V2 • necessario] ne///sario R • subdendum] sub/// R • est… resistit] def. R • nomen] om. AB1D1E1P11P31V11V21 : in app. ‘sed fortasse nomen pro necessario legendum erat’ Willis explicabat • et] s. l. subdendum postponit V22 • resistit] restitit AB1V1 : rest/// P11 : sis in ras. P2 • cum] sic L32 (u in ras.) : quum Kopp • dicimus] dicit B1

[199]

5

LIBRO CUARTO

sobre aquello que puede ser entendido solo de él; por ejemplo, cuando decimos ‘llueve’, en ese instante puede ser verdadero o falso aunque no añadamos un nombre: se sabe quién provoca la lluvia.556 Sin embargo, cuando decimos ‘argumenta’, aunque en ese instante signifique algo, no puede decirse que sea verdadero o falso si no se añade un nombre. Y aunque esto solo puede entenderse con relación a un hombre, dado que no puede decirse de uno solo, hay que suponer,557 por fuerza, un nombre; y cuando decimos ‘resiste’, está en

556 Capela, como otros escritores latinos o griegos, asume que los llamados verbos impersonales de fenómenos climatológicos son, en realidad, verbos personales con el apropiado dios como responsable, o sea, como sujeto. De ahí, quizás, el que Willis y Dick lean, frente a todos o casi todos los manuscritos, de deo y no de eo, lo que hace presuponer que nuestro autor, como pagano, creía en la existencia de un dios que provocaba la lluvia. Cf. Ramelli (2001: 862), Porph. in Cat. 87.40 (ἐστὶ τῷ ὁ Ζεὺς ὕει) y Aug. Dial. 1 (at vero qui dicit ‘ambulat’ nihil aliud quam ipsam significat ambulationem, quamobrem tertia persona uerbi semper inter simplicia numeratur et nondum aut affirmari aut negari potest, nisi cum talia verba sunt, quibus necessario cohaeret personae significatio consuetudine loquendi, ut cum dicimus ‘pluit’ uel ‘ninguit’, etiamsi non addatur quis pluat aut ninguat, tamen quia intellegitur non potest inter simplicia numerari). Según Ferré (2007: 99, n. 198), la exposición de Capela es más completa que la de Agustín, pero tiene el mismo origen, que podría ser Varrón y, a buen seguro, la dialéctica estoica. Vid. Gourinat (1999: 143-146). 557 Hemos optado por mantenernos fieles al texto original. De ahí, nuestra traducción de subdo como «suponer», frente a «añadir» de las otras traducciones en lengua moderna que hemos consultado. Además, por lo que sabemos, el empleo de estas formas es una práctica tardía y casi exclusiva de los autores cristianos.

[199]

LIBER QVARTVS

tertia persona est, et exigit nomen non hominis tantum, sed cuiuslibet, quod resistere potest. Prima igitur et secunda persona et de homine tantum possunt intellegi et solae dictae possunt aut verae aut falsae dici, quia cum his etiam nomina intelleguntur; tertia vero et non omnis 390 sola dici potest et non de solo homine intellegitur. Quod ergo fuerit ex nominativo casu nominis et tertia verbi persona coniunctum, proloquium dicitur, ita ut iam necessario aut verum sit aut falsum aut

tertia] tercia L4M6 • persona] verbi anteponit D2 (s. l.) E2 (s. l.) FGL2L3L4M1M5P1TV12 (s. l.) V22 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick • et] om. ABC2D1GL1L4M1M5P2P3RV11V2Z Vulcanius Grotius Kopp Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt : coni. Eyssenhardt, quem Dick sequitur • exigit] etigit A : enim postponit C1C2GL1M1P22 (s. l.) Vulcanius Grotius Kopp : exiit P11 • nomen] sic L32 (men in ras.) : om. P21 • non] om. L31P31 • sed] in ras. L3 : sic P32 • cuiuslibet] cuius libet C1C2V2 : cuius rei (E2 s. l.) libet E : cuiuscibet L31 : rei postponit L42 (s. l.) M52 (s. l.) : //iuslibet P11, sed in marg. P12 • quod] qui AB1P2P31R : quae D : -que M52 • resistere] resiste M11 : resisterit R1 • potest] om. E1 • et] n. l. V1 • de] om. E1 • tantum possunt] potest tantum V1 • tantum] sic L12 : om. T • possunt] potes A : potest B1EFL2L4M6P21P31RTV21 (var. s. l.) : s. l. est postponit L3 : potsunt P12 (pot in ras.) • intellegi] intelligi AC1DL1L3M5P22P3R1V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • solae dictae] solium ictae l. v. B1 : sole dicte M1 • solae] sole P3 : sic V12 • possunt] posunt M6 • verae] vere ABC1DL2V1Z Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Darmstattensis apud Koppium : vera P3 : vero V21 • falsae] false ADL2M1V1Z Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Darmstattensis apud Koppium : sae in ras. L1 : falsa P3 • quia… potest] om. V1 • his] is L4 • intelleguntur] intelliguntur C1DL1L3P3RS Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : in//ll///ur T • tertia] tercia L4M6 • vero et] vero//et L1 • et non] om. M51 • et… sola] omnis et non sola C2 • et… omnis] //omnis et non G2 : omnis et non M1 • et] si postponit B2 (s. l.) Z • non… sola] omnis et (add.) non sola M6 • non omnis] nominis A • omnis] et non postponit M51, sed del. M52 • non] om. E1M61 • homine intellegitur] intellegitur homine M1 • intellegitur] intelligitur AC1DL1L3P3RSV1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • 390 quod] QVID EX HIS IVNCTVM// titulum anteponit L3, sed s. l. quid ex his vivetum l. v. P22 • ergo] eo P31 • casu] cassu D • nominis] hominis M6 • et… coniunctum] coniunctum et tertia verbi persona L3 • tertia] tercia L4M6P3 • coniunctum] sic V22 • proloquium] in capitale littera Eyssenhardt Dick (1978, p. 186) • dicitur] saepe anteponit GR2, sed sepe M1 • ita] om. L3 • iam] eam C2 : etiam GL31 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : sic Reichenauensis et Darmstattensis apud Koppium : coni. etiam Kopp • necessario] n. l. P1 • aut] autem L41 : hoc P11 • aut] ut F1 : sic L42

[200]

5

LIBRO CUARTO

tercera persona y exige el nombre no solo de un hombre, sino también el de cualquier cosa que pueda ofrecer resistencia.558 Así pues, la primera y la segunda persona pueden entenderse solo con relación a un hombre y, cuando son enunciadas solas,559 puede decirse que son verdaderas o falsas, puesto que con ellas también los nombres son entendidos; la tercera persona, en cambio, no puede ser enunciada por sí sola y no se entiende solo con relación a un hombre.560 Por eso, lo que resulta de la combinación del nominativo, como caso 390 del nombre, y de la tercera persona del verbo se llama proposición,561 de tal manera que, ahora sí, por fuerza o es verdadera, falsa

558 Cf. Aug. Mag. V 16: ergo si dicerem ‘sedet’ tantum aut ‘currit’ tantum, recte a me quaereres quis vel quid, ut responderem ‘homo’ vel ‘equus’ vel ‘animal’ uel quodlibet aliud, quo posset nomen redditum verbo implere pronuntiatum, id est illam sententiam, quae affirmari et negari potest. 559 Es decir, sin necesidad de añadir el sujeto propiamente dicho, pues en latín las primeras y segundas personas no llevan otra indicación de sujeto que la de la propia flexión del verbo. 560 Cf. Aug. Dial. 1 (omnis itaque prima et secunda persona verbi quamuis singillatim enuntietur tamen inter coniuncta verba numerabitur, quia simplicem non habet significationem) y Priscian. Inst. III 116.27 (inest igitur intellectu nominativus in ipsis verbis, quo sine substantia significari non poterat, in prima quidem persona et secunda definitus, in tertia vero, quia innumerabiles sunt personae tertiae, infinitus, nisi excepta fiat actio, sicut ‘fulminat, tonat’; ea enim, quamuis non addamus nomen, definita esse videntur, cum ad solum pertineant Iovem). 561 Vid. nota complementaria n.o 561.

[200]

LIBER QVARTVS

dubium. Namque ‘homo animal est’ omnes iudicamus verum esse, et ‘omne animal homo est’ omnes iudicamus falsum; ‘ille disputat’, quamvis

namque] in marg. DIFFERVNT PROLOQVII anteponit C1 : nanque DM1S, sed nam quae P31 : nam/// F2 : verum est postponit F2 • homo… est] homo est animal C2M5 • homo] /omo T • omnes] omnis D1R1V21 : n. l. P1 • iudicamus] ///mus P1 : iu//camus T • verum esse] del. F2 • verum] veerum C11 • esse] sic C22 (in ras.) • et] om. EF : ex V21 • omne… iudicamus] omne omnis homo est//animal iudicamus L4 • omne… est] homo animal non est F • omne] falsum anteponit F2 : //omne// P22 • animal… omnes] omnes homo est animal E • omnes… falsum] del. F2 • omnes] om. C1 : omnis D1 : del. P22 : omne Vulcanius • iudicamus] //iudicamus P2 • ille] esse anteponit C1M1M6R2 (s. l.) : dubium est anteponit B2 (s. l.) C11SV12 (s. l.) Z Eyssenhardt, sed esse dubium C2P3 : dubium anteponit F2L12 (s. l.) M5P22 (in marg.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Dick, sed non recte cogitabat Willis (1975, p. 126) : sic P12 • disputat] dispotat M 6 1 : ///tat P 1 • quamvis] quam vis AC 1 2 M 6 : enim postponit D 2 (s. l.) : quan//vis L12 : quanvis Vicentina

[201]

LIBRO CUARTO

o dudosa.562 Y de hecho, todos consideramos que ‘el hombre es un animal’ es una proposición verdadera y que ‘todo animal es un hom-

562 Según Stahl (1977: 135, n. 97) y Siben (2012: 228), la asignación de algunas proposiciones como dudosas se basa en la falta de comprensión de la diferencia entre una proposición y la oración que la expresa. Así, para estos traductores ille disputat no es una proposición, sino una función proposicional equivalente a «X argumenta», donde X es una variable para ser completada a voluntad; vid. Kneale (1962: 146), Pauli (1984: 224) y Ferré (2007: 100, n. 200). En este sentido, pues, Capela o su fuente parece haber mezclado la dicotomía estándar aristotélica de las proposiciones en verdaderas y falsas (cf. Arist. Inr. 17b26-28) con la clasificación estoica de los ἀξιώματα en determinados e indefinidos (cf. S.E. Math. VIII 96). De hecho, por las fuentes antiguas sabemos de este criterio estoico que parece seguir Capela en esta primera parte de su enunciación: entre otros, aun sin mantener correspondencias léxicas exactas, D.L VII 65 (ἀξίωμα δέ ἐστιν ὅ ἐστιν ἀληθὲς ἢ ψεῦδος· ἢ πρᾶγμα αὐτοτελὲς ἀποφαντὸν ὅσον ἐφ’ ἑαυτῷ), S.E. Math. VIII 10 (οἱ δὲ ἀπὸ τῆς Στοᾶς λέγουσι μὲν τῶν τε αἰσθητῶν τινὰ καὶ τῶν νοητῶν ἀληθῆ, οὐκ ἐξ εὐθείας δὲ τὰ αἰσθητά, ἀλλὰ κατ’ἀναφορὰν τὴν ὡς ἐπὶ τὰ παρακείμενα τούτοις νοητά. ἀληθὲς γάρ ἐστι κατ’ αὐτοὺς τὸ ὑπάρχον καὶ ἀντικείμενόν τινι, καὶ ψεῦδος τὸ μὴ ὑπάρχον καὶ [μὴ] ἀντικείμενόν τινι· ὅπερ ἀσώματον ἀξίωμα καθεστὼς νοητὸν εἶναι), Cic. Acad. II 95 (nempe fundamentum dialecticae est, quidquid enuntietur (id autem appellant ἀξίωμα, quod est quasi ecfatum) aut verum esse aut falsum) o Gell. XVI 8.8 (quicquid ita dicitur plena atque perfecta verborum sententia, ut id necesse sit aut verum aut falsum esse). Esta escuela supo diferenciar, entre las proposiciones simples, tres tipos: las determinadas (ὡρισμένα), las indefinidas (ἀόριστα) y las intermedias (μέσα); cf. S.E. Math. VIII 96-98 y vid. Siben (2012: 226-227). Con todo, y a pesar de estas referencias, según Siben (2012: 227) Capela no supo distinguir, en su terminología técnica, esta tipología. Así, la diferencia entre la tradición estoica y nuestro autor es que una proposición formada por «X + verbo» es distinta de la compuesta por «X + ser + adjetivo». Por tanto, el primer ejemplo que da Capela a continuación es verdadero porque la especie está incluida en el género; el segundo, en cambio, es falso porque el género tiene una extensión semántica superior respecto a la especie; y el tercero es dudoso porque el predicado designa una acción temporal o accidental (cf. Arist. Metaph. 1012b8-13: εἰ δὲ μηθὲν ἄλλο τὸ ἀληθὲς φάναι ἢ ἀποφάναι ψεῦδός ἐστιν, ἀδύνατον πάντα ψευδῆ εἶναι· ἀνάγκη γὰρ τῆς ἀντιφάσεως θάτερον εἶναι μόριον ἀληθές. ἔτι εἰ πᾶν ἢ φάναι ἢ ἀποφάναι ἀναγκαῖον, ἀδύνατον ἀμφότερα ψευδῆ εἶναι· θάτερον γὰρ μόριον τῆς ἀντιφάσεως ψεῦδός ἐστιν). De hecho, la forma latina dubium no tiene, en este contexto dialéctico, una correspondencia exacta griega.

[201]

LIBER QVARTVS

necessario aut disputet aut non disputet, nobis tamen dubium est; alterum enim horum necessarium esse intellegimus, sed quid sit nescimus. Vbi vero illa verba sunt, quae impersonalia dicuntur, non ex nominativo casu impletur sententia, sed alios casus recipit, ut ‘disputatur’ cum dicitur, plena sententia est, si ablativum adiungas, hoc est ‘a Cicerone’. Et ‘paenitet’ cum dicitur, plena sententia est, si accusativum

necessario] necessarium D • aut] au V21 • disputet] disputat V21 • aut non] om. C11 • disputet] om. C1 • tamen] om. L1 : sic P12 • dubium] n. l. P1 • est] om. A • alterum] non postponit C2 • enim] nihil AB1C1C2GL1L3M1M6P2P3RTV1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt, qui uncis includit del. putans in app. : non nihil B2D, sed nonnihil M5Z : om. D : nichil EF1L4P1, sed nonnichil F2 : quia anteponit Vicentina Mutinensis Lugdunensis : coni. igitur Dick (ibid.) ex Bentley (ap. Stachelscheid 1881, p. 158), sed nullum idoneum sensum efficere putabat Willis (1975, p. 127) : coni. Willis (1975, p. 126), quem Ramelli Ferré secuti sunt • horum] orum P11 • necessarium… intellegimus] intelligimus necessarium esse Vicentina Mutinensis Basileensis Vulcanius Grotius Kopp • intellegimus] intelligimus AC1DL1L3M5P3R1V2 • sit] horum anteponit omnes codd. et Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Willis (uncis includit del. putans), quem Ramelli Ferré secuti sunt, sed non opus est : sic P12 : verum anteponit Eyssenhardt (coni.), sed del. putans in app., Dick (in app. ‘horum fort. del. est’ ibid.), lectio facilior secundum Siben (p. 229) : horum omnino eiiciendum potius quam in verum mutandum putabat Willis (1975, p. 127) • vero] ergo C2M5 (var. s. l.) • illa… sunt] in ras. L1 • verba] om. C2M51 • sunt quae] sunt//quae V2 • sunt] sed B1R1 : in ras. P2 • impersonalia] inpersonalia ABC1EFGL2L4 M6P1P2P3R2TV1V2Z Eyssenhardt • ex] in anteponit A • nominativo] momento F1 : nominavito M6 : nominati// P1 • casu] cassu D : om. M6 : /asu P1 : casum R2 • impletur] inpletur E • sententia] scientia EL4 : ente in ras. P3 : seientia R1 : sentia V1 : se entia Z1 • alios] alio P31 • casus] cassus D • recipit ut] recipit//ut L1 • recipit] recepit V21 • disputatur] disp//utatur T : disputantur V21 • cum dicitur] sic P12 • cum] quum Kopp • sententia] sentencia P3 : senten/// T • est] om. T • si] cum M6 • ablativum] ablasativum C11 : sic C22 (lati in ras.) • adiungas] iungas G1L2V11 • Cicerone] ci//rone V1 • paenitet] penitet AB2C1C2EFGL1L31L4 M1M6 P12P2 P3RTV1Z : poenitet DL32S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • cum] n. l. P1 : quum Kopp • dicitur] dicit M6P2R1V11 : ///itur P1 • sententia] scientia F • accusativum] accusativum B1, sed acusativum B2EV2 : accussativum D (ss in ras.) L3 : accusati// T

[202]

5

LIBRO CUARTO

bre’ es una proposición falsa;563 ‘él argumenta’ es, no obstante, una proposición dudosa aunque, por fuerza, argumente o no argumente; pues entendemos que una de ellas, por fuerza, ocurre, pero no sabemos cuál. En cambio, cuando aparecen los verbos que se llaman impersonales, la oración no se completa con el caso nominativo, sino que admite otros casos,564 por ejemplo, cuando se dice ‘es argumentado’, la oración tiene sentido completo si añades un ablativo, esto es, ‘por Cicerón’.565 Y cuando se dice ‘se lamenta’, la oración tiene sentido

563 Cf. S.E. Math. VIII 100. Se evidencia en estas líneas, como ya se ha indicado, la concepción estoica del significado, que, según esta escuela, reside en el enunciado (λόγος). Así, para estudiar el significado hay que estudiar también el enunciado, su estructura (cf. § 393), tipología (cf. § 391) y las posibles combinaciones válidas que pueden darse en él (cf. §§ 407-422). 564 Cf. Baratin y Desbordes (1981: 129-130). 565 Como Siben (2012: 229) explica, también en estas líneas hay un claro eco estoico, pues un enunciado completo lo pueden constituir verbos impersonales intransitivos a los que se une un caso oblicuo. Vid. A.D. GG II 2 (429.10-430.5) y Porph. apud Ammon. (in Int. 44.18-45.6). Así, como indica Capela, un tipo de impersonales es el de los verbos pasivos, cuyo sujeto lógico se indica a través del complemento agente en caso ablativo (cf., por ejemplo, Audax, Gramm. VII 344.29: inpersonalis cur dicitur? Quia, nisi persona ex pronominibus adiecta fuerit, certam agentis personam non definit, ut legitur), obviando los impersonales intransitivos y, por supuesto, los personales transitivos, que precisan de un nombre en caso oblicuo para ser considerados enunciados completos. En este sentido, además, hemos traducido sententia plena como «oración con sentido completo» para ajustarnos lo más posible al texto latino. Con todo, es menester matizar que plena, que alterna con perfecta (§ 341), corresponde a αὐτοτελῆ, esto es, la capacidad del enunciado para ser o no inteligible (cf. D.L. VII 63 = SVF II 181; Ammon. in Int. 64.31; plena sententia en Gell. XII 14.3, XVI 8.8; Ps.Apul. Herm. 200.17; Priscian. Inst. II 53.18 XV 4, III 62.18; perfecta sententia en Boeth. Herm. pr. I 3, 63.30 Meiser), mientras que sententia equivale a λεκτόν, propiamente «lo que ha de decirse», de donde «enunciado». Cf. Gourinat (1999: 144) y la bibliografía allí indicada.

[202]

LIBER QVARTVS

391 iungas, id est ‘Ciceronem’; et multa sunt talia. Illud tamen constat, personalia verba non implere sententiam nisi nominativo casu et tertia persona. Sunt etiam sententiae quae, quamvis constent ex nomine et verbo, affirmari tamen aut negari non possunt, quae non proloquia, sed eloquia dici nonnullis placuit, ut est modus imperativus cum

iungas] adiungas C1C2DGL2L3M1M5R2V22 Vulcanius Grotius Kopp Dick • id est] idem P21 • id] hoc C2DL3M5 • et… talia] uncis Eyssenhardt includit del. putans in app. : in §391 in Dick Willis Siben • multa sunt] sunt multa M6 Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • multa] sic C12P12 • sunt] sic P12 • talia] alia BC1C2DEF L1L3L4M1M5M6P3RSTV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : n. l. P1 : coni. Petersen (p. 52) • 391 constat] ut est postponit F2 (s. l.) : const// V1 • implere] sic C12G2 : inplere EL4 • sententiam] sentenciam L4 : sentetiam P11 : s. l. proloquium postponit P22V22 : sentiam V1 • nisi] ni L11 • nominativo] cum anteponit C1E2 (s. l.) L1L32 (s. l.) L4P22 (s. l.) V22 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick : per anteponit L22 (s. l.) : sic P12 • casu] cassu D : om. P11 • et] n. l. P1 : om. T • tertia] verbi postponit D2 (s. l.) E2 (s. l.) GL1 (del. L12) L2L3L42 (s. l.) M1M5P1P22 (s. l.) R2 (s. l.) TV12 (s. l.) V22 (s. l.) Vicentina Mutinensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick (ibid.), sed uncis includit : s. l. cum anteponit L42 : tercia L4M6 : ///tia P1 • sunt] sed AB1R1 : in marg. HVCVSQVE DE PROLOQVIIS PER PROLEMSIN titulum anteponit L32, sed HVCVSQVE DE PROLOQVIIS L42P22 (in marg.) • quae quamvis] quaequam vis B1 (l. v.) C1 • quae] que P1 • quamvis] vis A : quam vis M6 • et] sic P12 • affirmari] adfirmari ABC1EFGL11L2L4 M6P1P2P3R1TV1V2 Eyssenhardt, sed a/ffirmari L12 : affir/mari C2 • negari] gari V21 • quae] quia ABC2D1P21P31R1Z : qui M51 : quas V1 • proloquia] proloqui L4 : sic P12 : proloqua Z : in capitale littera Eyssenhardt Dick • sed eloquia] om. E1F1L4 • eloquia] eloqua A : sic P12 : in capitale littera Eyssenhardt Dick (1978, p. 187) • dici] n. l. P1 • nonnullis] non nullis BD Vicentina Eyssenhardt : //ullis P1 : nonnu/lis T • placuit] placet M6 : sic P12 • modus imperativus] imperativus modus DF2GL2L3M1M5M6P22R2 : sic V12 (im. s. l.) • imperativus] om. AE1P21P31TV11V21 Willis, quem Ramelli sequitur : sic B2C1 (vus in ras.) • cum] quum Kopp

[203]

5

LIBRO CUARTO

completo si añades un acusativo, o sea, ‘Cicerón’;566 y así hay muchos 391 casos. Con todo, está claro que los verbos personales no completan una oración salvo con el caso nominativo y con la tercera persona.567 Hay también oraciones que, aunque estén compuestas de un nombre y de un verbo, no pueden, sin embargo, ser afirmadas o negadas,568 a las que a alguno le gusta llamar no proposiciones,569 sino

566 Los verbos como paenitet son conocidos como «impersonales de sentimiento», cuya construcción, en lengua latina, es muy antigua: en este caso, la persona que padece o se lamenta se expresa en caso acusativo y, aunque Capela no lo indica, la razón de este sentimiento, en genitivo. El análisis moderno de este tipo de construcciones resuelve estas dificultades, al hacer de la proposición la combinación de una función y de un argumento sin consideración gramatical. Cf. Diom. I 338.2 (propriis quoque personis non enuntiatur, sed, ut plenus sit sensus, extrinsecus necessario adduntur pronomina, sine quibus nihil huius modi verba significare possunt, quasi pudet me te illum, itur a me a te ab illo) y Charis. III 331.4 (sunt quaedam verba impersonalia […]: oportet me, poenitet me, pudet me, miseret me, piget me). 567 Téngase presente que por verbo personal se entiende el que tiene, como sujeto lógico, un sujeto gramatical expresado, además, en nominativo. 568 En opinión de Ferré (2007: 102, n. 205), esta definición provoca confusión, pues, según él, se debe comprender que una proposición, en un contexto lógico, es la que es afirmada o negada. Desde el punto de vista de la Lógica, una proposición es la combinación de palabras verdadera o falsa, y no una combinación que puede ser afirmada o negada, a no ser que se considere que la afirmación es la verdadera y la negación, la falsa. Por eso, para el estudioso francés, Capela confunde, a lo largo de este parágrafo, «afirmar» y «ser verdadero», «negar» y «ser falso», al tiempo que reconoce en estas referencias a la afirmación y a la negación un influjo retórico. Sin embargo, y frente a esta interpretación, Siben (2012: 230) cree que en estas líneas Capela recupera, más bien, la fórmula estoica que subraya el aspecto de la potencialidad de la expresión (cf. Gourinat 1999: 140). Cf. Ps.Apul. Herm. 189.10-13 (est una inter has ad propositum potissima, quae pronuntiabilis appellatur, absolutam sententiam comprehendens, sola ex omnibus veritati aut falsitati obnoxia) y Arist. Cat. 2a4-6, que no comenta esta confusión (ἕκαστον δὲ τῶν εἰρημένων αὐτὸ μὲν καθ’αὑτὸ ἐν οὐδεμιᾷ καταφάσει λέγεται, τῇ δὲ πρὸς ἄλληλα τούτων συμπλοκῇ κατάφασις γίγνεται· ἅπασα γὰρ δοκεῖ κατάφασις ἤτοι ἀληθὴς ἢ ψευδὴς εἰναι, τῶν δὲ κατὰ μηδεμίαν συμπλοκὴν λεγομένων οὐδὲν οὔτε ψεῦδός ἐστιν). Por su parte, para los estoicos la afirmación y la negación constituyen las dos especies de la proposición. Vid. D.L. VII 65.1 (ἀξίωμα δέ ἐστιν ὅ ἐστιν ἀληθὲς ἢ ψεῦδος) y Chrysipp. apud D.L VII 65. 3-4 (ἀξίωμά ἐστι τὸ ἀποφαντὸν ἢ καταφαντὸν ὅσον ἐφ’αὐτῷ). Vid. Gourinat (2000: 194-195). 569 Según Ferré (2007: 103, n. 206), aunque la identidad de estos autores permanece desconocida, se puede afirmar que se trata de autores inspirados por los estoicos.

[203]

LIBER QVARTVS

dicimus ‘curre’. Iam plena sententia est; nam nec solum intellegi, sed etiam fieri potest quod dicis; negari tamen non potest. Non enim hoc negat, qui dixerit ‘noli currere’; hoc enim non est adversum ei, quod dictum est ‘curre’, ut hoc sit verum, illud falsum, unde possit nasci quaestio. Nam de aientia et negatione quaestio sine dubio nascitur, ut ‘ille currit’ et ‘ille non currit’: quaestio est, utrum currat an non. ‘Curre’

dicimus] discimus R • curre] currae A2 : Aiax anteponit DGM1M6 Vulcanius Grotius Kopp, sed postponit R2 : s. l. ut (del. P33) Aiax postponit P32 • plena] plenae B1 : pl in ras. C1 : ple// P1 : plene P31 • sententia] om. B1 : //ntentia P1 • est] om. C2 • nec] non C2GL3M1M5V22 • intellegi] intelligi C1DL1L3M5P3R1SV1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : intellegis L4 • dicis] dixit L4 : di/// V1 • negari tamen] tamen negari Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : sic Darmstattensis Reichenauensis et Monacensis (F) apud Koppium • negari] affirmari aut anteponit D • non] sic V12 • enim] enin L11 • hoc] sic P12 • negat] s. l. esse postponit V12 • currere] curre// F2 : cur//re T : curre V11 • enim] n. l. P1 : sic V12 • curre ut] curre//ut V2 • curre] currere R : sic V12 • ut] emend. utrum Dick (1890, p. 10) et sic Dick (1978, p. 187) • sit] sum A • verum] verbum R1 • falsum] sic P12 • unde… quaestio] uncis includit Eyssenhardt putans del. in app., sed non recte del. secundum Dick (1890, p. 10) • unde] ut omnes codd. et edd. : coni. Willis, quem Ramelli sequitur • possit] poscit V2 • nasci] nesci A, sed nescio S : nasci// M1 : n/sci T • quaestio] questio AC1C2EFGL1L4M1M5P1P2T Mutinensis • nam] in marg. glossam propositio aut proloquium ex qua oritur quaestio, quare ex caeteris modis praeter indicativum quum non oriatur quaestio non fit proloquium et si plena fiat sententia sed eloquium add. Vicentina • de] om. D1 • aientia] agentia AC12 (g in ras.) C2EFGL21L3L4M1M5P11TV1 • negatione] de anteponit C1 : negantione E1 : negatine L31 : negacione P3 : negationie V21 • quaestio] questio AC1C2EFGL1L4M1M5 P1TV1Z : quaesitio B : quaesto Dick (per errorem typographicum) • et… currit] om. P2 : bis scriptum Z1, sed del. Z2 • et] om. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • currit] occurrit L11 : ///rit T • quaestio] questio AC1C2EF GL 1L 4M 1 M5P1TV2Z • est] om. P31V21 • utrum] ut in ras. C2 : n. l. P1 • currat] curat A2 : /urrat P1 • an non] om. ABC1C2EFL1L2L3L4M51P1P2P3R1STV1V2Z Eyssenhardt Dick Willis, quem Ramelli Ferré Siben secuti sunt : vel non currat Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : coni. Vulcanius • curre… currat] bis scriptum L1 : in marg. V22

[204]

5

LIBRO CUARTO

enunciaciones,570 como es el modo imperativo cuando decimos ‘corre’.571 Esta oración, ahora sí, tiene sentido completo, pues lo que dices no solo puede ser entendido, sino que además puede ocurrir; sin embargo, no puede negarse.572 Efectivamente, no lo niega quien diga «no corras», pues esta expresión no se contrapone a la que se ha dicho, ‘corre’, de manera que, de ahí, puede surgir la cuestión de si esta es verdadera y aquella falsa.573 En efecto, la cuestión surge, sin duda, en torno a la afirmación y la negación, por ejemplo, ‘él corre’ y

570 La crítica actual está de acuerdo en considerar que con plena sententia Capela entiende una enunciación completa, es decir, compuesta de nombre y verbo, portadora de un significado (cf. Gell. XVI 8.1 y n. 371), susceptible de poder ser afirmada o negada y que comprende dos especies, el eloquium, «enunciado proposicional», vehículo de un acto de lengua y no susceptible de verdad o falsedad, y el proloquium, «enunciado axiomático» o «proposición», susceptible de verdad o falsedad. Para la postura meridianamente distinta de los estoicos, vid. los testimonios de SVF II 186-189 y D.L. VII 65. Así las cosas, affirmare equivale a lo que en la definición estoica de proposición transmitida por las fuentes es ἀποφαντόν (S.E. P. II 104; D.L. VII 65). Dicho de otra manera, que la proposición es lo que es afirmado significa que tiene posibilidad de constituir el objeto de una aserción, lo que no es factible en los enunciados con imperativo u optativo (cf. D.L. VII 66-68; S.E. Math. VIII 70-73). Nos hallamos, por tanto, en el campo de la Lingüística, en particular de la Pragmática del lenguaje. En la dialéctica de corte platónico-aristotélico se parte, en cambio, de una pregunta para afirmar la verdad o la falsedad de una proposición. 571 La forma imperativus corresponde a προστατικόν. En cuanto al ejemplo, cf. Prob. Inst. IV 159.10; Priscian. Inst. II 413.26, entre otros. 572 Como Siben (2012: 231) explica, las condiciones de verdad que se aplican a una proposición completa afirmativa susceptible de juicio se aplican también a una proposición completa negativa susceptible de juicio, lo que no es posible en los enunciados completos no susceptibles de juicio, aunque estén expresados de forma afirmativa (curre) o negativa (noli currere). Cf. Aug. Dial. 2: aut ita impletur sententia, ut licet perficiat propositum animi, affirmari tamen negariue non possit, ut cum imperamus, cum optamus, cum execramur et similia. 573 Como antes, también ahora Ferré (2007: 103, n. 209) identifica un fuerte influjo de la Retórica en la mención de la cuestión, noción central de la Retórica jurídica. Vid. Boeth. Top. Cic. 1054D-1055A: nam cum de quaestione loqueremur, eamdem diximus esse quaestionem quae esset dubitabilis propositio. […] Nam cum omnis quaestio in affirmationem negationemque dividatur, si praedicatus subiecto inest, fit ex eo uera affirmatio; si non inest, fit uera negatio. Sed in quaestionibus disceptandis, alter affir mationem, alter negationem tuetur, id est, alter praedicatum inesse subiecto, alter non inesse defendit.

[204]

LIBER QVARTVS

autem et ‘noli currere’ non facit quaestionem, utrum currat an non. Nulla quidem quaestio hic potest intellegi, utrum currere debeat an non; hoc enim ex aientia et negatione natum est, ut ‘currere debet’ et ‘currere non debet’. Hoc facit et optativus modus. Cum enim plena sit sententia, cum dicamus ‘utinam scribam’, ‘utinam non scribam’, non

autem] om. C2 • noli] non Kopp • quaestionem] questionem AC1C2EFGL1L4M1M5TZ • currat] s. l. est postponit L12 • an non] om. ABC1C2EFL1L2L 3L4M5P1P2P3R1STV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Willis, quem Ramelli Ferré Siben secuti sunt • nulla… debeat] uncis includit Dick (ibid.) corruptum del. putans in app., quem Ferré sequitur : enmend. Petersen (Pauli 1984, p. 225) • quidem quaestio] quaestio quidem C2M5 • quaestio hic] hic questio C1 • quaestio] questio AEFGL1M1P1TZ • intellegi] intelligi AC1DL1L3M6P3RSV2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • utrum] ut R1 • currere] curre R • debeat] debeatur M1 : debet R1 • an non] om. ABC1DEFL1L2L3L4M51P1P2 P3R1STV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Eyssenhardt Dick Willis, quem Ramelli Ferré Siben secuti sunt : coni. Vulcanius • hoc… debet] subscriptio add. R2 • ex] et A • aientia] agentia AC2EFGL21L3L4M1M5 P11TV2 : a/entia C12, sed /gentian V1 • natum] non add. Ferré • est] om. C11 • currere… et] om. A • currere] currerere C11 : curre L21 • debet] debeat V1 : det bet V2 • et] om. L3 : del. V22 • currere] curre P11 • debet] sic L32 • hoc] nec L4M1Z : emend. nec Petersen (p. 53), quem Willis Ramelli secuti sunt : coni. Dick • et] om. ABC1 C2DEFGL1L2L4M1 M5P1P2P3RSTV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Willis, quem Ramelli sequitur : coni. Dick, quem Ferré sequitur • optativus] optatibus B1 : in ras. P1 : optaivus R1 • modus] mod// T : sic V12 • cum] quum Kopp • enim] sic P32 • sit sententia] sententia sit D • sit] sic P12 • cum] quum Kopp • dicamus] dicimus C12C2GL3M1M5M6R2V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Willis (1971, p. 34) • utinam scribam] om. AB1L41P11R1V21 • utinam] am in ras. C2 : om. L11 : uti in ras. L12 • scribam] signum exclamationis add. Ferré : scribat dubitanter Willis (1971, ibid.) • scribam utinam] om. F1P21P31 • scribam] et postponit P32 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : om. V11 : scribat dubitanter Willis (1971, ibid.) • utinam… scribam] om. C11 • utinam] et anteponit L1 : sic V12 • scribam] sic L12 : signum exclamationis add. Ferré : scribat dubitanter Willis (1971, ibid.) • non2] enim postponit AB1 (del. B2) FL4M52 (s. l.) M6P21 (del. P22) P31 (del. P32) RV1V2

[205]

5

LIBRO CUARTO

‘él no corre’:574 la cuestión está en si corre o no. Sin embargo, ‘corre’ y ‘no corras’ no conlleva la cuestión de si corre o no.575 Ciertamente, en este caso no puede entenderse ninguna cuestión de si debe o no correr, pues esta expresión se ha generado a partir de la afirmación y de la negación, como ‘debe correr’ y ‘no debe correr’.576 Esto lo provoca, además, el modo optativo.577 De hecho, aunque una oración tenga sentido completo, aunque digamos ‘ojalá escriba’, ‘ojalá no

574 La definición de proposición de Sexto Empírico (Math. VIII 85) pone de manifiesto que lo verdadero y lo falso se oponen al tener cada uno su contradictorio, es decir, su negativo. Para los estoicos, en cambio, la negación de una afirmación es la que niega la propia afirmación, no lo que niega solo el verbo (cf. Gourinat, 2000: 211214). Capela, según Siben (2012: 231), es fiel en estas líneas a la tradición aristotélica (Int. 17b28s.). 575 La explicación a esto la hallamos en Aug. Dial. 2: nam quisquis dicit perge ad villam uel utinam pergat ad villam uel dii illum perduint, non potest argui quod mentiatur aut credi quod verum dicat. 576 En la edición de Dick y de Ferré toda esta oración es eliminada por ser considerada una glosa o una parte muy corrupta. De hecho, el traductor francés (2007: 103, n. 210) considera que Capela quiso eliminar del ámbito de la Lógica las cuestiones de lógica deóntica, que trata de lo necesario, después de haber excluido las órdenes y antes de excluir los deseos. 577 Para Stahl (1977: 136, n. 101), la mención de un modo optatiuus, equivalente a ἀρατικόν, resulta curiosa en latín y sugiere una última fuente griega. No obstante, en Aug. Dial. 2 se registra una forma optativa arcaica latina (di illum perduint) en el ejemplo correspondiente. Siben (ibídem), en cambio, no considera que haya que pensar en una alusión a las categorías verbales dadas entre los gramáticos (por ejemplo, en Sacerd. VI 435.7), sino, más bien, en una clasificación de tipo lógico según las categorías del enunciado, como hacen Protágoras (apud D.L. IX 53-54), Aristóteles (Int. 17a2-4) o la tradición estoica (D.L. VII 66-68; Ammon. in Int. 2.9-3.6).

[205]

LIBER QVARTVS

potest hinc nasci quaestio, utrum scribat an non. Sed pleraque talia 392 sunt; haec ad exemplum sufficiant. Quod ergo fuerit iunctum ex nomine et verbo, si plenum nomen et plenum verbum sit, necessario facit sententiam, sed non necessario facit proloquium, si nihil est quod iam et affirmari et negari potest. Et supra diximus multa dici plena

potest hinc] hinc potest M6 • hinc] hic AC11L2 : om. V21 • nasci quaestio] quaestio nasci M6 • nasci] nasti V21 • quaestio] questio AC1EFGL1L4M1M5P2TV2Z Mutinensis : questio// C2 : ///tio P1 • utrum] verum C11 • scribat] scribatur C12P12V12 Dick, sed scribat dubitanter Willis (1971, ibid.) : scribam// F2, sed scribam GM1R2 • an non] om. ABC1EFL1L2L3L4M51M6P1P2P3R1STV1Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Eyssenhardt Dick Willis, quem Ramelli Ferré Siben secuti sunt : coni. Vulcanius • sed… sufficiant] in § 392 in Dick (1978, p. 188) Siben • pleraque] s. l. quae faciunt plenam sententiam non etiam proloquium postponit C12 : pleraquae P3R1 • exemplum] exempla D : x in ras. Z • sufficiant] suffuciant A : su///ant P1 : suficiit V21 • 392 ergo] vero C1 • fuerit iunctum] iunctum fuerit M1 • fuerit] fuerat D : fuit P3 • ex] et AV1 : n. l. T • plenum nomen] nomen plenum M6 • plenum… necessario] def. R • plenum] s. l. tertia persona postponit V22 • sit] om. D1 • necessario] in marg. non solum postponit F2 : necessarium M51 • facit sententiam] sententiam facit C1 • facit] f/cit V1 • sententiam] ssenten in ras. G • necessario] necessa/// P1 : necessar/// T • proloquium] s. l. negationem postponit P22 : n. l. R • si… potest] def. R • si… et] in app. ‘ enim est quod iam [est] Pet.’ Dick (ibid.) explicabat • si] sic L32 : ante si add. proloquium Dick (ibid.), sed uncis inclusum : uncis includit Dick • nihil] enim ABC1C2DEFGL1L2L3L4M1M5M6P1P3STV1Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick (ibid., uncis includit) : coni. Willis (1975, p. 127) • quod… et] uncis includit Eyssenhardt et in app. ‘quod iam est ab interpolatore additum est, qui non intellegebat ad si enim est audiendum esse proloquium’ explicabat : Petersen (p. 53) coni. est sed uncis inclusum apud Dick (1890, p. 10) • et] est ABC1C2EFL2L3L4M5M6P2P3TV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick (ibid., uncis includit) : s. l. dictum anteponit P22 et etiam Dick (1890, p. 10) coni. quia verissimilum est : coni. Willis, quem Ramelli Ferré secuti sunt • affirmari… tamen] om. L21 (in marg. L22) • affirmari] adfirmari ABC1EFGL22 (in marg.) L4M6P1P2P3TV1V2Z Eyssenhardt • negari] non postponit D1L42 (s. l.), sed del. D2 • potest] po/// P1 • et… possint] om. A • supra diximus] praediximus Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • dici] n. l. R • plena sententia] plen///tentia T • plena… affirmari] def. R

[206]

5

LIBRO CUARTO

escriba’, no puede surgir de aquí la cuestión de si escribe o no. Hay, no obstante, muchísimos casos así; basten estos como ejemplo. Por 392 tanto, lo que resulta de la unión de un nombre y un verbo, si el nombre tiene sentido completo y el verbo también, genera, por fuerza, una oración, pero no necesariamente una proposición si no hay nada que, en ese momento, puede ser afirmado y negado. Y hemos dicho

[206]

LIBER QVARTVS

sententia, quae tamen affirmari et negari non possint. Plenum igitur proloquium est ‘omnis homo animal est’, et quamvis natura illud exigat, ut primo nomen et postea verbum dicatur, ut dictum est, non desinit verum esse proloquium, etiamsi dicas ‘animal est omnis homo’.

tamen] tantum M6 • affirmari et] adfirmari//et L2 • affirmari] adfirmari BC1EGL4M6P2 P3TV1V2Z : adfirmari/ F : adfir/// P1 • et… possint] possit et negari possit B1P21R Willis, quem Sthal et alii Ramelli secuti sunt, sed possunt (del. F2) et negari (non B2F2 s. l.) possunt B2EFL4P1P31T : non possint et negari non possunt C11, sed non del. C12 : possit et negare D2, sed non (s. l.) possunt et negari D2 : non possunt et negari (qui proloquia s. l.) non possunt GM1P32 Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt, sed non possint (possunt Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius, sed Kopp e codice Monacensi (F) delevit) et negari non possint L1P22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Dick : possint et negari non (s. l. V12) potest (poss/// V1) M6V1 : possit (del. V22) et negari possunt V2 : coni. et negari non possint, quaestionem vero nasci ex eo, quod affirmari Willis (1975, p. 35), quem Ramelli sequitur : coni. Ferré, quem Siben sequitur • et negari] om. L31 (in marg. L32) • non] om. L21L3 : copulam putans del. Ferré • possint] possunt C2L2L3M5SZ Eyssenhardt • plenum… homo] def. R • igitur] g in ras. C1 • proloquium] proloquum AZ • omnis… est] om. V11, sed s. l. V12 • omnis] n. l. P1 • animal… homo] om. L41 (s. l. L42) • animal] anim// T • est] n. l. T : s. l. non anteponit V12 • quamvis… postea] def. R • quamvis] quis C1 (q in ras.) C1 : quan//vis L12 : quam vis M6 • natura] s. l. proloquii postponit L22 • nomen] sic L32 (men s. l.) : n. l. P1 : s. l. quia substantia significat postponit V12 • et] om. L3 : del. V22 • postea] s. l. glossam animal est add. G2 : post ea M6 • dictum est] n. l. R • est] et AB1P21 (del. P22) V21 : om. P31 : del. V12 • non… proloquium] def. R • desinit] dessinit D1 : //desinit P3 • etiamsi] etiam si AC1C2L2L3M6S V1Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : si B1 : etiam R1 • dicas animal] dicas//animal L3 • animal… homo] est animal omnis homo Eyssenhardt • animal est] est animal B2STZ • est] et D1RV21 : et postponit F1 (del. F2), sed anteponit L42 (del. L43) : om. L31

[207]

LIBRO CUARTO

más arriba que en una oración completa se dicen muchas cosas que, sin embargo, no pueden ser afirmadas y negadas.578 Así pues, una proposición con sentido completo es ‘todo hombre es un animal’, y aunque el orden natural exija que primero se emita el nombre y después el verbo,579 como se ha dicho, no deja de ser una proposición aunque digas ‘es un animal todo hombre’.580

578 Esta primera parte del epígrafe, muy comentada por la crítica en lo que a la edición del texto latino se refiere (vid. Willis, 1975: 127), resume las cuestiones que se acaban de demostrar, a saber: que una sententia se compone de un nombre y de un verbo que, tomado separadamente, puede ser portador de un significado (así en Arist. Int. 16b26-28: λόγος δέ ἐστι φωνὴ σημαντική, ἧς τῶν μερῶν τι σημαντικόν ἐστι κεχωρισμένον, ὡς φάσις ἀλλ’ οὐχ ὡς κατάφασις); que solo las sententiae, al estar formadas de un nombre y un verbo que pueden ser afirmados o negados, deben considerarse proloquia (cf. Aug. Mag. V 16: nomine et verbo plenam constare sententiam, quae affirmari negarique possit); y, en fin, que hay muchas oraciones con sentido completo que no se cuentan entre los axiomas. 579 Según Ferré (2007: 104, n. 213), el orden lógico del nombre y del verbo no es, forzosamente, el orden gramatical, que se sabe prácticamente indiferente en latín, sino más bien el de la ontología aristotélica según la cual la sustancia es colocada primero y su predicado después, como lo demuestra el orden de las Categorías. Este orden, empero, no es reconocido de manera unánime, como afirma Boecio (Syll. Cat. 798D: dicitur etiam praecedere praedicatum, sequi quod subiectum est. Idonior est enim praedicatio constituere propositionem quam id quod subiectum est). Para el traductor y comentarista francés esta opinión es la opuesta a la de los estoicos, que habrían anticipado los análisis de la Lógica moderna definiendo el predicado como una función X y donde el sujeto es el argumento. 580 A pesar de la afirmación de Capela de que el orden es «natural», la oración invertida es más natural en latín que en las lenguas modernas. Como Siben (2012: 232) reconoce, los elementos de la teoría sobre el orden de palabras en el discurso se incluyen, generalmente, en los tratados de estilística, donde se estudia el análisis de la combinación bajo el prisma de la eficacia expresiva, como en Dioniso de Halicarnaso (Comp. VI 5.1-11 y VI 6.4). En Capela, en cambio, se convierte en una consideración lógica en la que las reglas de validez de un sintagma no son invalidadas por el orden que presenten los elementos del discurso. El segundo ejemplo empleado por nuestro autor es único de él, pues no hemos localizado un paralelo en la tratadística latina.

[207]

LIBER QVARTVS

393

Quicquid accesserit huic sententiae, cui parti accedat diligenter videndum est. Nam sunt proloquii partes duae: quae in nomine una, subiectiva dicitur; quae in verbo altera, declarativa. Subicitur enim quid sit, et declaratur quid de illo possit intellegi. Cum ergo dicimus ‘Cicero disputat’, si accedat huic sententiae ‘in Tusculano’, declarativae accessit;

393 quicquid… sententiae] def. R • quicquid] QVAE EX HIS SVBIECTIVA PARS SENTENTIAE SIT (scriptum post declarativa M1). QVAE DECLARATIVA. (IIII in marg. add. G2) titulum anteponit GM1 : autem postponit G2 (s. l.) M1 • accesserit] acceeserat M62 : accesser// P3 : accenserit V2 • sententiae] sentiae C11 : s. l. oppositae postponit L42P22 : s. l. proloquiorum postponit V12 • parti] parati C11 : s. l. subiectivae an declarativae postponit G2 : s. l. utrum verbo an nomini postponit P22 : p//ti T : parte V21 • accedat] accedit C11M11 • diligenter] s. l. nomini an vero postponit G2 • videndum est] n. l. R • videndum] intuendum GM1 : animadvertendum S • nam] in marg. QVAE EX HIS SVBIECTIVA PARS SENTENTIAE SIT. XLIIII anteponit D2 : quid sit declarative et quid subiective titulum anteponit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed ‘vocabula haec usurpat, et Appuleius ΕΡΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ’ in Februis) Kopp, et in marg. de subiecto et praedicatio et declaranti// utrumque add. Vicentina : NAM Grotius • sunt] n. l. R • proloquii] proloqui ARV11 : proloqui//i V2 • partes duae] duae partes C2M5 • nomine] s. l. est postponit L21 • una] s. l. est postponit L32P32 : s. l. prima postponit L42V12 : est M6 : uncis includit Willis del. putans in app., quem Ramelli sequitur • subiectiva] subiective C11 : a in ras. P2 : subiecti// T : in capitale littera Eyssenhardt Dick (1978, p. 188) • dicitur] om. T • altera] om. ABD1EFL31L4M6P1P31RST1V1V21Z Eyssenhardt Willis, quem Ramelli Siben secutae sunt : scriptum post declarativa M1 • declarativa] declinativa A, sed //clinativa R : dicitur postponit L3M5V22 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : ar in ras. V2 : in capitale littera Eyssenhardt Dick (ibid.) • subicitur] subiicitur GL12M1S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : s. l. substantia postponit G2 • enim] om. V11 • quid de] quide A • quid] quod F1L4 : qui P31 • illo] ille R • intellegi] intelligi ADL1L3P3RSV2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • cum] in marg. QVAE DECLARATIVA. XLV anteponit D2 : QVIS (qui M1) SVBIECTIVAE (-e M1) MODVS SIT. QVI DECLARATIVAE (V in marg. add. G2) (-e M1) titulum anteponit GM1 : quum Kopp • ergo] vero Z • dicimus] dicitur C12 : dic/// T • huic… accedat] om. C12, in calce add. C12 • sententiae] sentententiae A : sententie P3 • Tusculano] Tusculato A : Thuscaluno C12, sed Tuscaluno V2 : Tusculana C2L31 : s. l. agro postponit L32 : o in ras. M5 : Tuscula non R1 • declarativae] declarative C12C2EFGL2L4M1M5 P1P3RSTV2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • accessit] accesit L31

[208]

5

LIBRO CUARTO

Todo lo que se añada a la oración ha de considerarse con atención 393 a qué parte se añade. Efectivamente, las partes de la proposición son dos:581 una, que está en el nombre, se llama subjetiva; otra, que está en el verbo, declarativa.582 Es subjetiva, por tanto, lo que es y declarativa lo que puede entenderse a partir de aquello.583 Así pues, cuando decimos ‘Cicerón argumenta’, si añadimos a esta oración ‘en

581 Como ya se ha indicado, la proposición (proloquium) se compone siempre de, al menos, un nombre y un verbo, que son, además, las partes principales del discurso. Según Siben (2012: 233), la primacía de estas categorías de palabras respecto de las reconocidas por los gramáticos como partes del discurso se justifica en relación a las nociones de sujeto y predicado (cf. Ammon. in Int. 12.18-24). Cf. § 383 y § 389. Vid. Pauli (1984: 226-227). 582 Cf. § 341, donde se anuncian estas partes referidas, respectivamente, al sujeto y al predicado de la oración, y § 361, donde se alude a las partes de la proposición aquí indicadas. En cuanto a las definiciones de nomen y de uerbum, correspondientes, respectivamente, al ὄνομα y al ῥῆμα aristotélicos, vid. n. 548. Las formas subiectiua y declaratiua equivalen a las griegas τὸ ὑποκείμενον y τὸ κατηγορούμενον, términos que indican, propiamente, el sujeto y el predicado. El opúsculo pseudoapuleyano, a donde la crítica tiende a remitir estas expresiones en forma latina, hace coincidir las nociones de sujeto y predicado con las de nombre y verbo (Ps.Apul. Herm. 192.6-9: porro ex duabus praedictis partibus altera subiectiva nominatur velut subdita, ut Apuleius; altera declarativa, ut disserit, non disserit; declarat enim quid faciat Apuleius) y, de manera similar, en Boecio ambos conceptos aparecen juntos (Syll. Cat. 811C: quod praedicatur y praedicatum; Syll. Cat. 797A y 811A: quod subiectum est o is qui subiectus est; y Syll. Cat. 768D, donde se lee enuntiationum partes, id est praedicatum atque subiectum, terminos appellamus). Los estoicos, en cambio, consideran solo el concepto de predicado (cf. D.L. VII 64). Sea como fuere, la idea expresada a través de subiectum es, en palabras de Ferré (2007: 105, n. 216), la de una base que soporta la parte declarativa, es decir, «la que es declarada» a propósito del sujeto. Esta misma idea se expresa a través de substantia, propiamente «la que es puesta debajo, la que está en la base». Cf. Scholia in Lucianum, 27.21; Boeth. Herm. pr. I 4 ss., (66.26 ss. Meiser); y Damascenus, Dial. 65. 583 Es decir, a partir de lo que es subjetivo. Seguimos, en este caso, la traducción de Ferré (2017: 40). En opinión de Stahl (1977: n. 105), esta compleja oración explica la elección del término pars subiectiua (parte fijada) y pars declarativa (parte declarada). Cf. Ps.Aug. Categ. 29: cum igitur in iis quae sunt, alia sensibus, alia mentibus colligantur, separare haec propriis nominibus homines eruditi maluerunt; et id quod dignoscitur sensibus, iam dici usian, illud tamen quod animi tractatu colligitur, ac saepe mutatur, συμβεβηκός, id est accidens, nominare uoluerunt.

[208]

LIBER QVARTVS

si accedat ‘Romanus’, subiectivae; item si accedat ‘prudenter et copiose’, declarativae; sed si dicitur ‘cum Catone’ declarativae accessit. Quicquid igitur nominativo casu accedit, subiectivae accedit; quicquid declarativae accedit, variis casibus et modis accedit. Nam subiectivae non possunt alii casus accedere, declarativae nonnisi varii excepto

accedat] accidat D • subiectivae] subiective AC2EFGL4M1M5P1P3STZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick in app. (1978, p. 189) : cum anteponit RV2 (del. V22) • item] igitur C2 • accedat] accidat D • prudenter] pudenter V11 • et] om. P31 • copiose] copiosae BC11RZ : copioso V21 • declarativae] declarative AC1C2EFGL2L4M1M5P1P2P3STV2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick in app. (ibid.) : accessit postponit L2T2 (s. l.) • sed… declarativae] om. C11 (in marg. C12) • sed] si B2L11 : item anteponit B2 (s. l.) : item EFGM1M5P1V12V2 Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Ferré Siben : om. L4P2P3RSTZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Willis, quem Ramelli sequitur : sic et M6 • si… declarativae] om. R • si] sed B1P21 : item C1C2L12 L2L3L4STZ Vulcanius : cum EFGL1 L2M51V1V2 Ferré Siben : n. l. P1 : in ras. P3 • dicitur] cum anteponit C1C2L1L2L3L4 : coni. dicitur Willis (1980, p. 169) : adicitur M52M6 Willis (coni.), quem Ramelli sequitur : in ras. P3 • cum Catone] in ras. P3 • Catone] Canone D1L22 : Cattone L21 : Ca/one V1 • declarativae] declarative AC1C2EFGL4M5M6P1P2P3SV22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick in app. (ibid.) • accessit] om. L2 : accesit L31 • nominativo casu] casui (casu F2L4) nominativo EF1L4 • casu] casui ABC1 (a in ras.) C2M5M6P1P2RSTZ Vicentina Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt, sed cassui D • accedit] ed in ras. C2 : accidit D : accessit M6 • subiectivae accedit] om. C11 (in marg. C12) • subiectivae] subiective AC12 (in marg.) C2EFGL4M5P1RSTV22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick in app. (ibid.) : om. M1 : s. l. parti postponit P22 • accedit… declarativae] in marg. V22 • accedit] accidit D • declarativae] declarative AC1 (d in ras.) C2EFGL4M1M5P1P2P3RSTV2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick in app. (ibid.) : rati in ras. D • accedit] accidit D1 : accedi P1 • casibus] cassibus D : s. l. obliquii anteponit P22T2 • et… accedit] bis scriptum S • accedit] edi in ras. C1 : accidit D1 • subiectivae] subiective AC2EFGM1M5P1P3RSTV22 (in marg.) Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick in app. (ibid.) : su/ie/ctive C12 • non possunt] om. C21 • alii] alia R1 : coni. Eyssenhardt • casus] cassus D : s. l. nisi nominativus postponit P22 • accedere] accidere P3 • declarativae] declarative AC1C2 D1EFG L4M1M5P1P3RSTV1V22 (in marg.) Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick in app. (ibid.) • nonnisi] non nisi C2DM6S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : nonnisii L4 • varii] arti P22 : coni. alii Eyssenhardt • excepto] s. l. segregato postponit P22

[209]

5

LIBRO CUARTO

Túsculo’,584 se ha añadido a la parte declarativa; si se añade ‘romano’, a la subjetiva; a su vez, si se añade ‘con prudencia y en abundancia’, a la declarativa; pero, si se dice ‘con Catón’, se ha añadido a la declarativa. Así pues, todo lo que se añade en caso nominativo, se añade a la parte subjetiva; todo lo que se añade a la parte declarativa, se añade en distintos casos y de distintas maneras. De hecho, no se pueden añadir otros casos a la parte subjetiva, a la declarativa sí se

584 Para Ramelli (2001: 863), como para gran parte de la crítica, Capela está aludiendo, con la mención de este ejemplo, a las Disputationes Tusculanae de Cicerón, el conocido diálogo que contiene discusiones filosóficas mantenidas, presumiblemente, en Túsculo.

[209]

LIBER QVARTVS

394 nominativo. Illud tamen sciendum, posse fieri, ut verbum sit in subiectiva et nomen in declarativa, sed ita verbum in subiectiva, ut aliquod pronomen secum vice nominis teneat. Ita etiam nomen est in declarativa, ut teneat secum aliquod verbum, ex quo eius vicem impleat; velut si dicamus ‘qui disputat Cicero est’, ‘qui disputat’ subiectiva est, ‘Cicero est’ declarativa. Sed illam subiectivam pronomen 395 facit, hanc declarativam verbum. In hac igitur parte illud diximus,

394 illud] in marg. QVATENVS VERBVM QVI SVBIECTIVE MODVS SIT, QVI DECLARATIVE QVATENVS NON ACCIPIATVR anteponit D2 : QVATENVS NOMEN ACCIPIATVR. QVATENVS VERBVM (VI in marg. add. G2) titulum anteponit G Vulcanius Grotius : quatenus verbum titulus anteponit M1 : in marg. hoc per artem fit postponit V12 : ILud Vulcanius : ILLVD Grotius • sciendum] est postponit C12 (s. l.) C2DEF GL2L3L4M1M5R2 (s. l.) TV12 (s. l.) V2 Vulcanius Grotius Kopp : sic C22 • fieri ut] om. S • ut] om. L4 • in] om. P11 • subiectiva] subiecti//va C2 : sic P12 • et] om. ABC1C2DEF GL1L4M1M6P1P2P3STV1V2Z omnes edd. : est R2 (s. l.) • nomen… subiectiva] om. V21 • declarativa] declinativa A • sed] tamen postponit G2 (s. l.) M1 • verbum] sit postponit D, sed est M1 • aliquod] s. l. est postponit L22 • pronomen] nomen C21 • vice] vicem T • ita etiam] ita//etiam P1P2 • ita] ut postponit B1DP1 (del. P12) R1 (del. R2) V11V21 (del. V22) • etiam] et postponit C2EGL4M1R2 (s. l.) TV12 (s. l.) V22 (s. l.) : iam G1 • in] sic P12 • declarativa] est postponit E2 (s. l.) : detiva V21 • teneat] teneant A • secum aliquod] secum//aliquod V2 • secum] secu/ P1 : e in ras. T : sic V22 • quo] qua AB1P21R1V21 : om. S1 • eius vicem] vicem eius C1L3 Dick • eius] s. l. verbi postponit L42 : us in ras. P3 • vicem] vice AM6R1V2 : vocem P21 • impleat] impleatur M6 • velut] vel ut AM6 : velud C2L21T : veluti D • qui disputat] quid si putat A • qui] quis F2 • Cicero] sic L42 • qui disputat] quid si putat A • qui] quis F2 • subiectiva] subiectum EFL21 : subiectivam L4 • Cicero] Cicere A • est declarativa] declarativa est C2 • est] om. AB1GM1M6P2RV11V21 • declarativa] est postponit EFL2L3L4M5TV22 (s. l.) • illam] illa V1 • subiectivam] subiectam EF : subiectum L21 : subiectiva L32 • declarativam] t in ras. L4 : la s. l. M6 • verbum] s. l. est postponit L22, sed facit L3 : s. l. id est postponit V22 • 395 in] in marg. QVATENVS PERFECTA SENTENTIA POSSIT ESSE PROLOQVIVM (XLIV add. D2) anteponit D2 Vulcanius Grotius : PROLOQVIVM QVATENVS PERFECTA SENTENTIA POSSIT ESSE (VII in marg. add. G2) titulum anteponit G : subscriptio quatenus perfecta sentia possit esse proloquium titulum anteponit M1 • hac] hanc A2EV21 : h// P1 : s. l. parte postponit P22, sed del. P23 • parte] s. l. locutionis postponit G2, sed de loquendo L12 : s. l. elocutionis postponit P22 • illud] om. Vulcanius Kopp • diximus] dicimus omnes codd. et edd., sed discimus B2SZ : coni. Willis, quem Ramelli Ferré secuti sunt

[210]

5

LIBRO CUARTO

pueden añadir varios casos, con la sola excepción del nominativo.585 Ha de saberse, no obstante, que puede darse el caso de que un verbo 394 esté en la parte subjetiva y un nombre en la declarativa,586 pero el verbo en la parte subjetiva está de manera tal que va acompañado de un pronombre en lugar del nombre. En cambio, un nombre está en la parte declarativa de manera tal que va acompañado de un verbo con el que desempeña su función; por ejemplo, si decimos ‘quien argumenta es Cicerón’, ‘quien argumenta’ es la subjetiva, ‘es Cicerón’ es la declarativa. El pronombre, empero, hace la parte subjetiva; el verbo, la declarativa. En esta parte, por tanto, hemos explicado cómo 395

585 Habida cuenta de que todo lo que se encuentra en la pars subiectiua debe aparecer en nominativo, los otros elementos gramaticales del discurso, según Siben (2012: 233), pueden conformar la pars accessoria de una u otra parte del proloquium. 586 Cf. Ammon. In Int. 50.15-51.24.

[210]

LIBER QVARTVS

quemadmodum iuncta sint nomina et verba nec tamen possint plenam facere sententiam; et si faciunt, quemadmodum falsitati et veritati non sint obnoxiae sententiae, quamvis sint plenae, et quemadmodum ad id perveniatur, ut iam non solum plena sententia sit, sed etiam necessario vera aut falsa. 396 Tertia pars sequitur, in qua dicendum iam est de ipsis proloquiis, ad quorum intellectum in superiore parte pervenimus. Proloquia igitur

quemadmodum] quemammodum B : quem admodum C2GL1M6P3 : quem ad modum F Eyssenhardt • iuncta] verba anteponit B2 (s. l.) Z, sed nomen G2 (s. l.) S : verba postponit C2, sed verba sint M51 (del. M52) : s. l. nomen et verbum postponit L12 • sint] sunt ABC1DEFGL1L2L3L4M1M5M6P1P2P3RSTV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : coni. Dick (ibid.) • nomina… verba] om. AB C1C2DEGL1L3M1M5P1P2P3RSTV1V2Z omnes edd. : coni. Ferré, quem Siben sequitur • nec] ne L11 • possint plenam] plenam possunt F • possint] possunt C2D2EL3L4M1M5M6TV22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : om. L2 : pos//nt P1 • plenam] plena L4R • facere] fecere B1P21 • sententiam] id est (om. P22T2) proloquium postponit C12 (s. l.) P22 (s. l.) T2 (s. l.) : sentiam V11 • et… faciunt] om. M6 • si] om. A • quemadmodum] quemammodum B : quomodo C1 : quem admodum C2GL1M6P2P3 : quae admodum R1 : quem ad modum Eyssenhardt • falsitati… veritati] veritati et falsitati DS Vicentina Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • falsitati] fsalsitati B2 • et veritati] om. V21 • sint] sunt C2DL31M5V22 • obnoxiae] obnexiae AR : obnixiae P11 : obnoxie T • sententiae] sententie P3 • quamvis] quam vis C1M6T • plenae] plene P3 • quemadmodum] quemammodum B : quem ad modum C1L2 Eyssenhardt : quem admodum C2L1M1M6P3 : //emadmodum P1 : quae admodum R1 • ad id] addit P21 • id] ad A1 : om. M1 : it R1 • etiam] sic C22 (in ras.) • aut] ut P11 • falsa] s. l. sint postponit L22 : falsae V2 • 396 tertia] quod (quid C11L11 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp) est proloquium (proloquum Z) titulum anteponit C1L1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp, sed in § 395 in ABC2DEFGL22 (proloquium est s. l.) L3L4M1 (quod) M5M6P1P2P3RSTV1V2Z Dick (sed ‘falso omittitur vel pro titulo ponitur in editionibus omnibus’ explicabat ibid.) Willis, quem Ramelli Siben secutae sunt : in marg. DE PROLOQVIIS titulum anteponit E2L42 (in marg.) : in marg. QVAE SINT DIFFERENTIAE PROLOQVIORVM. XLVII D2, sed DE DIFFERENTIIS PROLOQVIORVM P12 (in marg.) : in marg. I add. G2 : tercia L4 : terti/ V1 : TERTIA Grotius • iam est] est iam C2 • iam] om. C11 • proloquiis] proloquis D : proloquia T • quorum] chorum L4 : quor// P1 : qu/rum V1 • superiore] superiori M1P31R1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • pervenimus] om. V11V21 • proloquia] QVAE SINT DIFFERENTIAE PROLOQVIORVM IN QVANTITATE, QVAE IN QVALITATE titulum anteponit C2M5, sed DE PROLOQVIIS FL12 (in marg.) : PROLOQVIA Eyssenhardt Dick (1978, p. 190) • igitur] ur in ras. C1

[211]

5

LIBRO CUARTO

nombres y verbos aparecen combinados y no pueden, sin embargo, formar una oración con sentido completo; y si lo hacen, cómo las oraciones, aunque tengan sentido completo, no son susceptibles de verdad o falsedad,587 y cómo se llega a que una oración, ahora sí, no solo tenga sentido completo, sino que también sea, por fuerza, verdadera o falsa. DE

LA PROPOSICIÓN

Sigue a continuación la tercera parte, en la que, ahora sí, hay que 396 hablar de las proposiciones propiamente dichas, a cuya comprensión llegamos en el apartado anterior.588 Las proposiciones, en efecto, se

587 Como Stahl indica (1977: 137, n. 106), esta expresión es característica, con menores variaciones, del opúsculo pseudoapuleyano y de Pseudo-Agustín y podría remontar, en última instancia, a Varrón. 588 Como ya hiciera en la sección anterior, también ahora Capela muestra más afinidades, especialmente léxicas, con el opúsculo pseudoapuleyano que con los escritos aristotélicos. De hecho, la crítica es prácticamente unánime a la hora de identificar esta obra como la posible fuente para nuestro autor, y no solo en este apartado, sino, incluso, en su tratamiento de los silogismos (cf., por ejemplo, Ferré, 2004: 158-159). No obstante, y como reconoce Siben (2012: 234), se evidencian diferencias entre ambos autores en lo que a ciertas definiciones y ejemplos se refiere. Sea como fuere, la intención de Capela en estos epígrafes no es otra que el tratamiento y la clasificación de los proloquia, algo que se anunció en § 342. Dicha clasificación se lleva a cabo mediante la división del género en especie con la concreción de la diferencia específica (cf. § 352).

[211]

LIBER QVARTVS

differentias habent binas in quantitate et qualitate. Quantitatis differentia est, quod alia sunt universalia, alia particularia, alia indefinita. Vniversale est ut ‘omnis homo animal est’; particulare ut ‘quidam homo ambulat’; indefinitum ut ‘homo ambulat’. Quod igitur indefinite dicimus, necessario particulariter accipimus non necessario universaliter, quoniamque id potissimum numerandum, quod securum

differentias] defferentias D : differentius M61, sed differentiaas M63 : ///ferentias P1 • habent] habet M51 • in… qualitate] in qualitate et quantitate A • in] om. P3 • quantitate] quantitatem P3 • qualitate] qualitatem P3 • quantitatis] quantitas AR : quantitati E2 : quantatis L31 : qua///tatis P1 : quantitasis P21 : QVANTITATIS Eyssenhardt • differentia] defferentia D : differaentia V21 • sunt] sic P22 • particularia] partuculari A, sed particulari B2 • indefinita] indiffinita C1DL2L32M1M5M6P3R2V22, sed indifinita GP12 : diffinita C21 • universale] in marg. QVID SIT VNIVERSALE titulum anteponit D2 : VNIVERSALE Eyssenhardt Dick (ibid.) • animal est] ambulat B2Z : animal//est F • animal… homo] om. S • animal] animale R1 • particulare] est postponit C12 (s. l.) D : in marg. QVID PARTICVLARE titulum anteponit D2 : PARTICVLARE Eyssenhardt Dick (ibid.) • indefinitum] indiffinitum C1C2DL2L3M1M5P3V22, sed indifinitum GP1 : in marg. QVID INDIFFINITVM titulum anteponit D2 : indefinita Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : INDEFINITVM Eyssenhardt Dick (ibid.) • quod] quid V11 : quo V21 • igitur] om. V21 • indefinite] indefinite// AC2 : indiffinite C1DL2L3M1M5M6V22, sed indifinite P12 : indiffinitate P31, sed indiffini//te P32 : indefinitam l. v. V1 • necessario particulariter] Grotius ‘idem tradit divinus Aristoteles, sed et Appuleius de indefinitio loquens sed tamen pro particulari semper valet quia totius est id ex incerto accipere quod minus’ explicat in Februis : Kopp ‘alio praeterea loco Appuleius (II, p. 280 Oud.) pariter propositionem ait indefinitam pro particulari accipi’ in not. explicabat • particulariter] particulare C2M51, sed in marg. alibi particulariter add. M52 : generaliter F2 : particula L42 • accipimus] accipitur C2M5 : accepimus M62 • sed] conieci • non necessario] del. F2 • necessario] necesario A • universaliter quoniamque] coni. Willis 1971, p. 36, quem Ramelli Siben secutae sunt • universaliter] universaliterque// L2 (que in ras.), sed universaliterque C11F2L1P22P31 Dick : universaliter// L3 (saliter in ras.) : est generaliter anteponit P22 (in marg.), sed generaliter C11L1P32 (s. l.) Dick • quoniamque] quae quoniam AB1EFL4P11P21P31R1 TV1V21, sed quare quoniam Petersen (p. 13) apud Willis : et quoniam B2C2M5SZ Kopp e codice Monacensi (F) Eyssenhardt : quoniam C1DGL1L2L3 M1M6P12P22P32R2V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Dick Ferré • numerandum] enumerandum C1D2GL1M1R2 Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick : est postponit L22 (s. l.) L32 (s. l.) M6P3

[212]

5

LIBRO CUARTO

diferencian unas de otras en cantidad y en cualidad.589 La diferencia de la cantidad es aquella por la que unas proposiciones son universales, otras particulares, otras indefinidas.590 Universal es, por ejemplo, ‘todo hombre es un animal’; particular, por ejemplo, ‘cierto hombre camina’; indefinida, por ejemplo, ‘un hombre camina’. Así pues, lo que llamamos indefinida por fuerza lo aceptamos en el sentido particular no necesariamente en sentido universal y, dado que tenemos que enumerar preferentemente lo que tiene una interpreta-

589 La equivalencia griega de los términos quantitas y qualitas es, respectivamente, ποσότης y ποιότης, tecnicismos que, en Aristóteles, únicamente son empleados en el ámbito de la doctrina de las proposiciones. En este sentido, pues, marcan las diferencias de las proposiciones en universales y particulares, por un lado, y en afirmativas y negativas, por otro. No obstante, según Prantl (1855: 581) estas formas son introducidas en la terminología filosófica por vez primera a través de Ps.Apul. Herm. 190.17 (sunt et aliae differentiae, quantitatis et qualitatis). 590 También estas formas —universalia, particularia, indefinita— responden a las aristotélicas αἱ προτάσεις καθόλου, αἱ ἐν μέρει y αἱ ἀδιόριστοι. Cf. Ps.Apul. Herm. 190.17-20.

[212]

LIBER QVARTVS

habet intellectum, indefinitum pro particulari accipitur. Erunt ergo duae differentiae in quantitate, quod aliud est universale proloquium, aliud particulare; in qualitate item duae, quarum dedicativa altera, altera abdicativa. Dedicativum est ut ‘omnis voluptas bonum’, abdicativum ut ‘omnis voluptas non bonum’.

habet intellectum] intellectum habet M1 • indefinitum… accipitur] Grotius ‘annotatio haec textu eiicienda’ in Februis : in app. ‘del. Grot. recte ut puto’ explicat Dick (1978, p. 190) • indefinitum] indiffinitum C1C2DL2L3M1M5V22, sed indifinitum GP1 : indefinitivum R : Kopp ‘leniorem medelam inveni in codice Monacensi (F)’ in not. explicabat • particulari] particulalari C11, sed particu//lari C12 : universali F • ergo duae] duae ergo M6 • ergo] igitur D • duae] due P3T • quantitate] quantatitate C11, sed quan//titate C12 : quan//ti//tate// P3 : est postponit S • aliud] d in ras. F : aliut M1 • universale] universa V21 • proloquium] proloquum Z • aliud] d in ras. F : aliut L4 • qualitate] qualitatem AL4 • item] autem S • duae] s. l. differentiae postponit L42 : due P3T • quarum] qualia A1 (del. A2) B1P21R1V21 : quia B2EFL2 (var. s. l. L22) L4P1P3ST1Z, sed quia est l. v. V11 : quarum L42 (s. l.) : alia postponit GP22 : quod alia M6 • dedicativa altera] una dedicativa D : alia dedicativa L1L3M1M5 Dick : qualia dedicativa V21, sed quarum alia V22 : altera dedicativaVicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • dedicativa] alia anteponit C1C2 : est anteponit M 6 : DEDICATIVA Eyssenhardt Dick (ibid.) • altera] om. GM6 : est postponit L22 (s. l.) : del. P22R2 • altera] om. C1C2L1 : alia M1R2 : bis scriptum V21 • abdicativa] abdic///va V1 : abdecativa V21 : ABDICATIVA Eyssenhardt Dick (ibid.) • ut] om. ABC1C2DEFGL2L3L4M1M5M6P1P21P3RSTV1V2Z Eyssenhardt : putans add. Willis, quem Ramelli Siben secutae sunt • voluptas… 397 omnis] def. R • voluptas] voluntas AD2 • abdicativum] est postponit C2D : et l. v. anteponit P2 : addicativum V21 • ut] om. GM1M6 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • voluptas] voluntas AD2 : t in ras. C2 • non] om. M11

[213]

5

LIBRO CUARTO

ción segura,591 se acepta la indefinida como particular.592 En definitiva, habrá dos diferencias en la cantidad, pues una es una proposición universal y otra, una proposición particular; también en la cualidad hay dos diferencias, de las cuales una es una proposición afirmativa y otra negativa.593 Es afirmativa, por ejemplo, ‘todo placer es un bien’; es negativa, por ejemplo, ‘todo placer no es un bien’.594

591

Seguimos la traducción de Stahl (1971: 138). Según Siben (2012: 235), Capela reduce a dos las diferencias, entre las proposiciones, en cantidad: las universales y las particulares. Nuestro autor califica como indefinida la proposición universal que, explícitamente, no lo es y que, según Aristóteles, no es, ni siquiera, una auténtica proposición universal (cf. Ps.Apul. Herm. 190.20-191.1 y Arist. Int. 17b7-17). De hecho, en el opúsculo pseudoapuleyano esta proposición se cuenta entre las particulares. Además, obvia el tercer tipo de proposición considerada por el Estagirita (Int. 17b1), la llamada «singular», del tipo «Sócrates es blanco». En este caso, según D’Onofrio (1984: 210), la verdad de una proposición así depende de la universal correspondiente con la que es compatible y no de la particular correspondiente cuya extensión no está determinada. 593 Aunque según ThlL V 1.257.45 y I 53.56, ambas formas —dedicativa y abdicativa— entraron a formar parte de los tecnicismos dialécticos característicos de Pseudoapuleyo (Herm. 191.1-5) y de Capela, es un hecho que no son sino la versión latina de los aristotélicos καταφάτικος y ἀποφάτικος. Si bien dedicatiua también se registra en otros autores medievales, como Casiodoro (Inst. II 12) o Isidoro (Etym. II 28.3), Pseudoagustín emplea addere y demere para referirse, respectivamente, a la afirmación y a la negación y Boecio, por su parte, affirmare y negari (Boeth. Herm. pr. I 1, 35.19 Meiser). Ferré (2007: 107: n. 221) menciona una práctica mnemotécnica aplicada desde el s. XII para no olvidar la cuantificación de estos términos. Esta regla asignaba «A» a la universal afirmativa, «I» a la particular afirmativa, «E» a la universal negativa y «O» a la particular negativa. Como puede verse, «A e I» son las vocales de affirmo, mientras que «E y O» son las de nego. 594 Según los estoicos, la manera correcta de hacer una negación en expresiones de este tipo es así: non voluptas bonum («no es cierto que el placer sea un bien»). Sin embargo, esta forma de construir la negación es propia de la lógica de predicados, no de la de enunciados, que es la que aquí se está tratando. Las traducciones que hemos manejado y cotejado para este pasaje no difieren, no obstante, de la que aquí presentamos, lo que sí ocurre al final del siguiente epígrafe. 592

[213]

LIBER QVARTVS

397

Vniversale igitur dedicativum non necessario sequitur conversio; non enim si omnis homo animal est, omne animal homo est. Vniversale autem abdicativum necessario sequitur conversio; si enim omnis voluptas bonum non est, omne bonum non est voluptas, et si omnis homo non est animal mutum, omne animal mutum non est homo.

397 universale] QVEMADMODVM (quae ad modum A QVEMAMMODVM B1V2 quem admodum L2L3M1P3 quomodo Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp) (P1P2) CONVERTANTVR (converta//ur V1 conversantur V21) titulum anteponit AB1C1DEFL1 (del. L12) L2L3L4M1P1P2P3TV1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt : intuendum (M52) est (M53) QVEMADMODVM (QVEM ADMODVM M5 quae admodum Z) CONVERTANTVR titulum anteponit B2C2GM5SZ, sed quem admodum convertantur intuendum est M6 : VNIVERSALE Grotius • dedicativum] dedecativum T1 • conversio] conversatio V21 : Grotius coni. conversatio in Februis, quem Kopp refutavit • si… animal] in ras. C2 • omne] sic P12 : om// R • animal… abdicativum] def. R • autem] enim EFL4 • sequitur] se// R • conversio… bonum] def. R • conversio… omnis] sic L42 (in parva littera) • conversio] conversi/ P1 : conversatio V21 • si] om. P31 • voluptas] voluntas AC2M5 • omne… est] def. R • non] om. L11 • voluptas] voluntas C2M51 • mutum] muttum D1 • animal] bis scriptum P11 • mutum… homo] def. R • mutum… est] non est mutum C1 • mutum] muttum D1 : mutu/ V1

[214]

5

LIBRO CUARTO

La relación inversa,595 por tanto, no sigue necesariamente una propo- 397 sición universal afirmativa;596 pues si todo hombre es un animal, todo animal es un hombre.597 La relación inversa, en cambio, sí sigue, por fuerza, una proposición universal negativa; pues si todo placer no es un bien, todo bien no es un placer, y si todo hombre no es un animal privado de habla, todo animal privado de habla no es un hombre. Por

595 Según Ferré (2007: 107: n. 223), Capela se acoge ahora a la teoría de las inferencias intermedias o de las relaciones de oposición entre los enunciados, que remonta a Aristóteles (Int. 19b5) y consiste en concluir una proposición con el juego de la negación. Posteriormente, fue evocada por Pseudoapuleyo. Aunque la forma conuersio ya fue empleada por Capela anteriormente en este y en otros libros (cf. § 375 et passim), en el terreno dialéctico este término traduce el aristotélico ἀντιστροφή, mientras que en el retórico corresponde a ἀποστροφή (cf. § 523) y en el rítmico-musical a μεταβολή (cf. § 969 y § 970). Vid. Cristante (1987: 340). Llama la atención, por tanto, que nuestro autor no ofrezca una definición adecuada de este concepto, algo que sí se registra, por ejemplo, en Ps.Apul. Herm. 196.15-19: conversibiles propositiones dicuntur universalis abdicativa et alterutra eius, id est particularis dedicativa, eo quod particulae earum, subiectiva et declarativa, possunt semper inter se versare uices permanente condicione veritatis aut falsitatis. Sea como fuere, y como muy bien indica Siben (2012: 235), la exposición de Capela comienza con las reglas de la conversión directa o simple —es decir, invertir el sujeto y el predicado, lo que es factible en las proposiciones universales afirmativas y en las particulares negativas— y concluye con las de la relación indirecta, basadas en la teoría de los predicables. Aunque en terminología más reciente, conversio equivale a «contraposición» o incluso a «conversión», en nuestra traducción hemos optado por interpretarlo como «relación inversa». 596 Esta expresión evoca aquella del segundo verso del comienzo del presente libro: nil sequitur nilque repugnat item (§ 327). 597 Para Ferré (2007: 108: n. 224), en estas líneas Capela da a entender aquí que no hay conversión simple salvo en el caso de equivalencia de sujeto y predicado. La conversión de la universal afirmativa se hace a través de una partícula negativa, como se muestra en el ejemplo de Capela inserto en este epígrafe. Por otra parte, es posible, pero no necesario, convertir una universal afirmativa cuando el sujeto y el predicado son equivalentes, como muestra Capela en § 398 a través de los ejemplos en los que incluye la capacidad de reír.

[214]

LIBER QVARTVS

Particulare autem dedicativum habet necessario conversionem, nam si quidam homo animal est, quoddam animal homo est. Particulare vero abdicativum non habet necessario conversionem; non enim, si ‘quoddam animal non est rationale’, ‘quoddam rationale non est animal’. Vniversalis ergo dedicativa et particularis abdicativa non necessario recurrunt; universalis autem abdicativa et particularis dedicativa necessario convertuntur, ita tamen ut facta conversione in declarativa particula negatio maneat; nam utique conversio ita fit, ut quae particula fuit declarativa, eadem subiectiva sit. Ergo cum dico

particulare] particurare A : particularem P21R • dedicativum] dedicati vum C2 : dedicativuum P31 : deindicativum R1 : de ditativum V21, sed de dicativum V22 • necessario] necess///o R : necessariam Ferré • quidam] quidem Z1 • animal est] animalem L42 • est] om. D1 • quoddam] quidam C2 • animal homo] homo animal R • homo est] est homo C1 • vero] autem C1 : ver/ R • abdicativum non] abdicativum//non A • abdicativum] ab dicativum B • necessario] necessariam ABC1EFG L12L3L4M1M6P1P2P32RTV2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick, sed necessarium L11P31 • rationale] sic L12 : racionale M6 : rationalem R1 : ratione V11 • rationale] rationele M61 : ratio//nale P1 : ration/le V1 • ergo] erg A • dedicativa est] dedicativa//et C1 • dedicativa] dedicative AR1 : sic P32 • abdicativa] ab dicativa Mutinensis • non] om. V21 • necessario] necessarii L41 • autem] vero C2GL3M5 : vero postponit V22 (s. l.) • abdicativa… particularis] om. M1 • abdicativa] abdicative A : abdicativae B1R1 : abdicativo V21 • et] del. P22, sed. s. l. add. P23 : om. V11V21Z • dedicativa] dedicative A : abdicativa M1 : dedica/iva P1 : dedicativo R1 : sic V12 • necessario] //necessario P2 • convertuntur] convertantur V21 : convettunt Vicentina (per errorem typographicum) : convertunt Mutinensis • ut] om. B • conversione] conversatione M1 : conversi one V2 (i in ras.) • declarativa] clarativa A : dedicativa Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed Kopp ‘perperam editum erat dedicativa, quem errorem eo magis miror non animadversum esse a Grotio, quod ex iis, quae sequuntur, manifestus fit’ adnotat : sic Kopp e codicibus Monacensibus (C et F) et Darmstattensi • negatio] negotio L4 : negacio P3 • maneat] meneat V11V2Z • utique] u in ras. L1 : itaque L4 • conversio] conversatio V21 • ut quae] utque P3 • quae] que Z • particula] parti//la P1 • declarativa] declarative A : declarativae R1V21 • eadem] ad anteponit A : eademque A • subiectiva] subiunctiva C2 • sit] quidem anteponit C2 : in app. coni. fit Ferré • ergo] ego L2

[215]

5

LIBRO CUARTO

otra parte, una proposición particular afirmativa tiene, por fuerza, una relación inversa, pues si cierto hombre es un animal, cierto animal es un hombre.598 En cambio, una proposición particular negativa no tiene, por fuerza, una relación inversa; no es el caso, pues, de si ‘cierto animal no es racional’, ‘cierto ser racional no es un animal’.599 Por consiguiente, una proposición universal afirmativa y una proposición particular negativa no son, por fuerza, reversibles; por el contrario, una proposición universal negativa y una proposición particular negativa, por fuerza, se invierten de manera tal que, una vez hecha la inversión, la negación se mantiene en la parte declarativa;600 el hecho es que la relación inversa se produce por completo, de manera que la que fue la parte declarativa, es ahora la subjetiva. Por lo tanto,

598 La oscilación de Capela en el empleo de formas femeninas y neutras se pone de manifiesto en este y en otros pasajes. Para Stahl (1977: 139, n. 111) esto sugiere que entiende propositio (en el ámbito dialéctico, propiamente «primera premisa» y, en Pseudoapuleyo «proposición») mejor que proloquium, más del gusto de Pseudoapuleyo, lo que indica una conexión más estrecha con este opúsculo. Asimismo, el uso del diminutivo particula en la siguiente oración es característica también de este escrito y de su posible fuente, el opúsculo pseudoapuleyano (cf. infra n. 600). Vid. n. 660. 599 Sobre el matiz que alcanza la negación situada al comienzo de la frase, según la escuela estoica, vid. Blanché (1968: 41-42). 600 Para Ferré (2007: 108: n. 227), el estilo de Capela en estas líneas es particularmente elíptico y lleva a la ambigüedad. La proposición consecutiva no se dirige a la universal negativa, ya que la conversión de una particular afirmativa provoca también una particular afirmativa. De ahí, según Ferré, que la cuestión de la posición de la negación no se haya fijado. En cuanto a particula, según ThlL X 1.511.23, designa, en el ámbito lógico, las partes propositionum, esto es, las partes que constituyen el enunciado (cf. § 399 y § 408), también llamadas ‘términos’. Con esta misma acepción se registra en Pseudoapuleyo (Herm. 193.9-11: ita etiam constat particulas tam subiectiuas quam declarativas partim definitas esse, ut homo, animal, partim indefinitas, non homo, non animal; et passim) y en Boecio (Herm. sec. V 12, 395.11 Meiser). No obstante, Capela emplea esta forma en dos ocasiones más, otorgándole el matiz de «partícula enclítica» en § 272 y, con un carácter musical, en § 939. Sobre el significado de este término en Pseudoapuleyo, vid. Conso (2001: 952-953) y sobre la formación de los diminutivos en -lus, vid. Gaide (1992: 15-27).

[215]

LIBER QVARTVS

‘omnis voluptas bonum non est’, ‘omnis voluptas’ subiectiva, ‘non est bonum’ declarativa; si convertam ‘omne bonum voluptas non est’, facta est quidem subiectiva quae fuit declarativa, negatio tamen hanc particulam tenet, quae facta est declarativa. Et si velim sic dicere, ‘nulla voluptas bonum est’, convertendum est sic: ‘nullum bonum voluptas 398 est’. Sed propter duo proloquia, quae diximus non necessario converti, debemus intendere omnia, quae proloquiis attribuuntur, per quae recte aut non recte proponi possunt, ut verum aut falsum possint ostendere. Haec autem quinque sunt iam superius demonstrata: genus,

voluptas] voluntas C2M51 • bonum] hominum A • non] om. T1 • voluptas] voluntas C2M51 : p s. l. L2 • subiectiva] est postponit DE2 (s. l.) L22 (s. l. et u in ras.) L32 (s. l.) L4M1R2 (s. l.) • non… bonum] bonum non (s. l. C12) est C1C2 (non est in ras.) GL1L3M1M5P2P32 (in ras.) R2T Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick • si] ergo postponit D : om. M61 • convertam omne] convertam//omne V1 • convertam] con//vertam F • omne] omnem V21 • voluptas] voluntas C2M51 • facta est] faciet P11, sed fiet P12 • est] es R1 • subiectiva] pars postponit L4 : //biectiva P1 : i in ras. Z • declarativa] ante anteponit EFL2L4TV22 (s. l.), sed scriptum ante fuit in L3 • negatio] negotio L2R1 : sic L42 • hanc] hac V21 • tenet] tetnet V2 • est] es V2 • et] sed F • si] sic P21 • dicere] cedere L4 • nulla voluptas] nulla//voluptas L3 • voluptas] voluntas C2M51 : vo/uptas P1 • est] non anteponit R1, sed del. R2 • voluptas] voluntas C2 : volup/tas P1 : olu in ras. Z • 398 propter] proptor A • quae] om. E1 : que M1 • non] om. A • intendere omnia] intendere//omnia L4 • intendere] intende A : intelligere Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. intendere in marg.) Grotius (sed var. in marg.) Kopp • proloquiis] proloquis AD1T • attribuuntur] attribuntur B1RV21 Mutinensis : adtribuuntur EFG1L4P1P3Z, sed adtribuntur G1 : attribuent M61 • quae] que L4 • recte] rectae R • aut… recte] om. A • aut] et P3 • possint] possit V21 • haec] sic L32 • quinque] V L3M1P3 : quinquae P21

[216]

5

LIBRO CUARTO

cuando digo ‘todo placer no es un bien’, ‘todo placer’ es la subjetiva, ‘no es un bien’ es la declarativa; si lo invirtiera a ‘todo bien no es un placer’, en verdad la que fue la parte declarativa se ha convertido en subjetiva, pero la negación mantiene la parte que se ha convertido en declarativa. Y si quisiera decirlo así, ‘ningún placer es un bien’,601 tengo que invertirlo así, ‘ningún bien es un placer’. Sin embargo, a causa 398 de las dos proposiciones que hemos dicho que, por fuerza, se invierten, debemos acudir a todos los atributos que se aplican a las proposiciones, a través de los cuales pueden ser propuestas de manera correcta o incorrecta para que puedan mostrar lo verdadero o lo falso.602 Estos cinco atributos, empero, ya han sido indicados más arriba:

601 La negación, en opinión de Ferré (2007: 108: n. 228), no afecta tanto al verbo como a omnis, de donde nullus, aunque el razonamiento de Capela sigue siendo correcto. 602 Para introducir los cinco predicables, Capela sigue a Pseudoapuleyo (Herm. 182.4-20), que da los mismos ejemplos que nuestro autor dio en §§ 344-349. Desde el punto de vista de la lógica formal, para Stahl (1977: 139, n. 112) esto es irrelevante, porque la cuestión de cuál es la propiedad, por ejemplo, de un sujeto dado no puede ser contestada sin una investigación empírica. La explicación de Capela se interpreta como una paráfrasis explicativa extendida de la de Pseudoapuleyo. Con todo, la opinión de Stahl es cierta en lógica formal, pero no lo es en la lógica aristotélica, en la que la verdad formal y la verdad material de una proposición han de darse para que dicha proposición sea verdadera. No puede olvidarse que Aristóteles es iniciador del Realismo, y para él la verdad del pensamiento/lenguaje no es separable de la verdad del ser.

[216]

LIBER QVARTVS

differentia, accidens, definitio et proprium. Ergo definitio et proprium faciunt illa proloquia recurrere, alia tria nullo modo. Namque, ut omnis homo animal est rationale mortale, ita omne animal rationale mortale homo est; et, quemadmodum omnis homo risibile est, ita omne risibile homo est. Rursum in particulari abdicativo videndum est, quid sit

differentia] diferentia A : species postponit B2 (s. l.) Z, sed anteponit C2GL2 (del. L22) L3 (del. L32) M1M52 (s. l.) M6R2 (in marg.) S (speties) TV12 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick (1978, p.191) recte del. putans : defferentia D1 • accidens] s. l. id est species postponit P32 • definitio et] in ras. C2 : om. GM6T Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • definitio] finitio AP11R (del. R2) V21, sed forma P12 : del. B2 : diffinitio C12 (s. l.) DL22 (s. l.) M1M5 (del. M52) P3V22 : species EFL4 : om. L31SZ Eyssenhardt • et proprium] om. A • et] om. DM1M5 • ergo… faciunt] faciunt ex his duo E1FL4, deinde s. l. glossa idest proprium et differentia add. E2 : horum duo id est definitio et proprium P22 (in marg.) • ergo… proprium] om. AB1 : ex his (hiis B2V1) duo B2 (s. l.) L2M5ST1 (deinde s. l. proprium et differentia add. T2) V1 (deinde s. l. differentia et proprium add. V12) Z Kopp e codice Darmstattensi Eyssenhardt, sed duo ex his C1C2P12 (s. l. et post duo in calce differentia et proprium add. P13) P3 : et (M1) ex his duo (D1M1M6R2 et s. l. proprium et differentia add. V23) sunt quae (s. l. D2R2) DG (var. s. l. G2) L3M1M6R2 (in marg.) V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed Kopp in not. male editum sunt quae cogitabat • ergo] s. l. et hiis duo anteponit Z2 : om. Ferré • definitio] differentia L1, quod Dick (1978, p. 192) correxit in definitio • faciunt] sunt quae anteponit C2 • illa proloquia] proloquia illa L3 • illa] om. C11 : duo anteponit C1P3 • recurrere] decurrere ABP2P31R1SV21Z : recurrerere T • modo] mododo V1 • namque] nanque DM1 : nam quae P31 • homo animal] sic M52 (homo ani in ras.) • animal… rationale] est animal rationale M6 • rationale] rationele M61 : racionale P3 • rationale mortale] mortale rationale C1 rationale] sic A2 : ratione V11 • est] sic E2 • et… est] om. C11 • quemadmodum] quemammodum B2RV2 : quem admodum C2GL2L3 M6 : quem ad modum D Eyssenhardt • omnis] omne L41 • homo risibile] homo//risibile A : honori similis E1, sed homo risimilis E2 • homo] om. T • risibile] risibilis B2C1C2DFGL1L2L3L4M1M5P1P22P32STV12V22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • rursum] prorsum M1 : rursus Siben • abdicativo] abdicativa ABC1DEFG1L1L2L4P2P3RSTV21Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • quid] quod L4

[217]

5

LIBRO CUARTO

género, diferencia, accidente, definición y propiedad.603 Así pues, la definición y lo propio hacen que las proposiciones sean reversibles;604 las otras tres, de ninguna manera. Y de hecho, como todo hombre es un animal racional mortal,605 así también todo animal racional mortal es un hombre; y, como todo hombre es capaz de reír,606 así también todo ser capaz de reír es un hombre. A su vez, en la particular negativa hay que observar qué es propio que no sea.607 Así pues, como lo

603 Aunque estas quinque uoces fueron tratadas en epígrafes anteriores, ahora las retoma dándoles un matiz terminológico no tenido en cuenta antes. Por ejemplo, ahora la acepción de definitio como «especie», que §§ 344 ss. otorgó a forma y species, se debe al influjo del opúsculo pseudoapuleyano (Herm. 197.9: aut enim proprietas declaratur alicuius aut genus aut differentia aut finis aut accidens). Siben (2012: 236) justifica este uso de definitio concretando que la definición conduce necesariamente a un ámbito semántico más amplio del sujeto a definir, por lo que ha de coincidir con la especie a la que se subordina un objeto. 604 Cf. § 34, § 467, § 595 y § 895, donde volvemos a encontrar esta estructura formada por facio más infinitivo. 605 Esta es la definición de hombre. 606 Esta es una propiedad del hombre, aunque no necesariamente, pues las hienas, por ejemplo, también ríen. 607 La última parte de este epígrafe es extraña y, de hecho, así queda reflejado en las diversas traducciones que hemos consultado sobre este pasaje. Aparece, de alguna manera, relacionada con la conclusión críptica de Pseudoapuleyo en su explicación a la regla de los cinco predicables en relación inversa: igitur per haec agnoscetur particularis abdicatiua non esse conuersibilis (Herm. 198.2-4). Cualquiera que sea la justificación para la curiosa demostración de Pseudoapuleyo, según Stahl (1977: 140, n. 114) Capela parece haberla malinterpretado. Para Ferré (2007: 109: n. 232), la pretensión de nuestro autor no es otra que la de demostrar que una proposición compuesta por un sujeto y un predicado iguales en extensión y comprehensión, que es el caso de la propiedad y de la definición, posibilita la conversión de la proposición universal afirmativa y de la particular negativa.

[217]

LIBER QVARTVS

proprium non esse. Vt enim proprium est hominis esse risibile, ita proprium est risibile non esse praeter hominem. Ergo si particulare abdicativum proponamus sic, ‘quiddam risibile non est praeter hominem’, recurrit sine dubio, ‘quiddam praeter hominem non esse risibile’. Item ‘quiddam inanimum, irrationale, immortale non est homo’; ‘quidam homo non est inanimum, irrationale, immortale’. 399 Item sunt aliae conversiones, quae faciunt easdem proloquiorum particulas indefinitas, etiam negatione scilicet de loco migrante. Nam particulae indefinitae fiunt hoc modo: ‘homo’, ‘non homo’; ‘animal’,

hominis] ominis B1 • esse] om. L21 • est… esse] esse risibile non est S • risibile… esse] non esse risibile C2DGL3M1M5 Dick • hominem] hominis AB1L22V11V21 : homines C1L1M6P11P21P32R • abdicativum] addicativum P11 • proponamus] propoponamus P2 • quiddam] quoddam G1L11 : quidam G1L11L21L31R1V21 • est] esse C1 • praeter] preter L2Z : pro V11 • sine] sit M6 • quiddam] quicdam S • praeter] //praeter P3 : preter Z Vicentina • quiddam inanimum] quiddam//inanimum P1 • quiddam] quid dam C1 : quicdam S • inanimum] inanimatum D2M52 (atum in ras.) : animum EF1L4 : in animum Z • irrationale] inrationale C1C2L2M1M6P3R2 Eyssenhardt : inrationabile EFL4P1P2 : rationale L11 : irrationabile L3T1 • immortale] inmortale ABC1C2EFL4M1M6 P1P2P3RTV2Z Eyssenhardt • non… homo] om. L21, sed s. l. L22 • est] del. L12 : sic V12 • quidam… immortale] om. L21, sed in marg. L22 • quidam] quiddam AB2C11L11L4M1M6RZ2 : sic C22L31 : quoddam G1, sed qui ddam G2 : s. l. recurrit per differentiam anteponit L12 • inanimum] inanimatum D2M52 (atum in ras.) : animum EF1L41 • irrationale] irrationabile AL1 (le in ras.) T, sed inrationabile EFL22 (in marg.) L4P1 : inrationale C1C2M1M62P3, sed inrationele M61 • immortale] inmortale AC1C2EFL22 (in marg.) L4M1P1P2P3RTV2 Eyssenhardt • 399 item] om. M6 • sunt aliae] aliae sunt M1 • aliae] alie L1L2 • conversiones] conversationes P11R1V21 • proloquiorum] proloquorum A1 • indefinitas] indiffinitas C1C2DL3M1M5M6P32R2V22, sed indifinitas GP1 • etiam] esse Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed coni. etiam in Februis), quos in not. Kopp refutavit : sic Kopp e codicibus Monacensi (F), Reichenauensi et Darmstattensi • scilicet] si dicet P31, sed si licet P32 • indefinitae] indiffinitae C1C2DL3M1M5M6P3R2V22, sed indifinite G : indifinitae P1 • fiunt] sunt C1L3V2 : i s. l. L1

[218]

5

LIBRO CUARTO

propio del hombre es que sea capaz de reír, así también es propio de un ser capaz de reír no ser más que el hombre. Por lo tanto, si presentamos una proposición particular negativa así, ‘cierto ser capaz de reír no es más que el hombre’,608 es, sin duda, reversible a ‘cierto ser, salvo el hombre, no es capaz de reír’. Asimismo, ‘cierto ser inanimado, irracional, inmortal no es un hombre’; ‘cierto hombre no es un ser inanimado, irracional, inmortal’.609 Hay, también, otras 399 relaciones inversas que hacen indefinidas a las propias partes de las proposiciones, siempre y cuando, claro está, la negación cambie de posición.610 De hecho, las partes indefinidas se producen así: ‘hombre’, ‘no hombre’; ‘animal’, ‘no animal’; y es indefinida porque niegas solo

608 Estamos de acuerdo con la crítica en que estos ejemplos resultan mucho más claros en lengua latina que en cualquiera de las traducciones modernas dadas. 609 Sigue ahora el caso de la definición, que, como el de la propiedad, también es equivalente a la sustancia. 610 Capela anuncia la secunda conuersio, esto es, la contraposición de una proposición permutando y negando sus términos, o sea, la inversión de las partes de la proposición y la ulterior transformación de cada pars en su contrario. Sin embargo, Capela no dice que ambas partes han de ser invertidas, centrándose solo en el papel de la negación. Cf. Ps.Apul. Herm. 198.9-12: non tantum ordinem, sed etiam ipsas particulas in contrarium perducit, ut quae definita est, indefinita fiat, et contra quae indefinita est, definita). Estamos de acuerdo en la puntualización de Siben (2012: 236) según la cual una conversión de este tipo se puede aplicar también al tipo de proposiciones que no admiten la conuersio simplex (§ 400), como la proposición universal negativa.

[218]

LIBER QVARTVS

‘non animal’; et ideo indefinitum est, quia negas tantum hoc esse, non dicis quid sit. Cum ergo dico ‘omnis homo animal’, si velim recte convertere, adhibeo negationes, ut fiant particulae indefinitae. Si enim est verum ‘omnis homo animal est’, et verum est ‘omne non animal non homo’. Hac conversione usus est in rhetoricis Cicero: ‘deinde si constitutio et ipsa et pars eius quaelibet intentionis depulsio est, quae

non animal] inanimal AB1D1P21R1 et forte recte in app. putat Willis : ///al V1 • indefinitum… quid] n. l. V1 • indefinitum] indiffinitum C1C2DL3M1M5M6P32R2V22, sed indifinitum GP1 : infinitum T • quia] quae L21 • negas] sic V12 • esse] om. D1 : est L22 : et P3 • non] iam anteponit B2 (s. l.) C2D2 (s. l.) GL3M1M5M6P1RSV22 (s. l.) Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • quid] quod B1DL21P21P31V1 Vicentina, sed s. l. illud postponit B2 et post sit scriptum in SZ • cum] cur V2 : quum Kopp • dico] om. C11V2 : dio L41 • animal] est postponit B2 (s. l.) C2DFGL3L4M1M5P12 (s. l.) P22 (s. l.) R2 (s. l.) STV12 (s. l.) V22 (s. l.) Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • convertere] convertire B2 : converti C2M51 (var. s. l.) SZ : n. l. R • adhibeo… et] def. R • adhibeo] adibeo BP21V21 • negationes] negaciones P3 • particulae] particulares S • indefinitae] definitae AB1P21V21 : indiffinitae C1C2DL3 M1M5M6P3V22, sed indifinitae GP1 : indaefinitae L2 : sic L42 : indefinite Mutinensis • est verum] verum est DEFL4M6T Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • est] om. B1P11 Eyssenhardt : del. C22 : sic V12 • omnis… animal] omne animal homo AB1S • omnis] omnes V11V21 • homo animal] animal homo P2V1V2Z • animal est] est animal L1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • et verum est] om. A • est… homo] def. R : in app. ‘est omne distinxi animal est et omne dist. non homo’ Dick (1978, p. 193) explicat • homo] est postponit B2 (s. l.) GL3M1M6SV22 (s. l.) Z • hac] hanc C11V21 : haec M61P11 • conversione usus] ne usu C22 • conversione] conversio P21 • usus… rhetoricis] in rethoricis usus est M6 • usus] ussus D • in… ipsa] def. R • rhetoricis] rethoricis AC1C2DEFGL11L2L4M1P1P2P3TV1V2 Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt : retoricis B1 • Cicero] in marg. Cicero add. Vicentina • si] om. C2 • constitutio] constituo B1 : constitutionis L41 • et… constitutionis] in marg. L42 et bis scriptum in calce L43 • et] om. M5M6 • et] om. D1L11V11 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : del. F2 • pars] constitutionis postponit C1L1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis, sed anteponit Kopp, qui in not. Grotii editionem corruptam omissa voce censuit, Eyssenhardt Dick : s. l. ut defensio ut postponit M52 • quaelibet] s. l. est postponit B2, sed del. B3 : quelibet M1 • intentionis] n. l. R • depulsio… intentionis] def. R • quae… est] om. L11, sed in marg. L12 • quae] et in anteponit M6

[219]

5

LIBRO CUARTO

que es esto, no dices qué es. Así que, cuando digo ‘todo hombre es un animal’, si quiero hacer correctamente la inversión, empleo negaciones para crear partes indefinidas. Por tanto, si ‘todo hombre es un animal’ es verdadero, ‘todo no animal es un no hombre’ también es verdadero. En sus escritos retóricos Cicerón se sirvió de esta relación inversa: ‘después, si el estado de la causa, sea en sí misma, sea una parte de ella, es la defensa de cualquier acusación, lo que no es la

[219]

LIBER QVARTVS

intentionis depulsio non est, ea nec constitutio est nec pars constitu400 tionis’. Item particularis abdicativa potest hoc modo converti: ‘si enim quoddam animal homo non est, quoddam non homo animal est’, et in hac conversione observandum est ut ubi non est negatio cum directo proponimus, sit dum convertimus. Hanc vicissim conversionem recipiunt duo proloquia, quae illam primam non recipiebant; solum universale abdicativum non aliam recipit. Vocetur ergo dicendi causa illa prima conversio, haec secunda. Haec autem proloquia quemadmodum inter se affecta sint hoc modo manifestius apparebit. intentionis] s. l. id est accusationis add. M52 • non] om. V21 • ea… est] om.T1 Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • ea] et B1 • constitutio] constituti M1 • constitutionis] est postponit EFL4M52P1P3V1 : constitution// R • 400 item… converti] in § 399 Siben • item] def. R • particularis] particulares V11 • converti… quoddam] def. R • quoddam] quod dam L2 • animal homo] homo animal AEFL4 • homo] om. T1 • animal est] n. l. R • est] non anteponit M11, sed del. M12 : enim postponit P21, sed del. P22 • ut] quod B2 (s. l.) C1C2DGL1L3M1 M6P12 (s. l.) P22 (s. l.) T2V12 (s. l.) V22 (s. l.) Z : om. EFL2L4P3RS Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp e codicibus Darmstattensi et Monacensi (C) Eyssenhardt Dick Petersen (p. 13) suppl. apud Willis : quod illic M52 (s. l.) : putans add. Willis, quem Ramelli Ferré Siben secuti sunt • non] n. l. P1 • negatio] negotio L41 • cum] /um V1 : quum Kopp • directo] derecto B1C11P21P31V1V21 : directim L1 (l. v.) P1 : derecte R • proponimus] ibi postponit B2 (s. l.) C12 (s. l.) C2DGL3M1P22 (s. l.) R2 (in marg.) ST2 (s. l.) V12 (s. l.) V22 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt, sed ubi Z • sit] si B1P21 R1 : fit C1C2D2EFL1L2L4M1 P22R2 (in marg.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick : sic anteponit M5, sed del. M52 : sic V12 : om. V21 • convertimus] convertimur EF • vicissim] s. l. quam super negationem postponit L12 • conversionem] conversationem V21 • primam non] om. P31 • primam] primum M51 • non] necessario postponit B2 (s. l.) C2GM1M6SZ Kopp e codice Monacensi (C) Eyssenhardt Dick : in marg. var. non necessario add. Vulcanius et Grotius • recipiebant] s. l. naturaliter, id est, conversionem quam necessario non recurrit add. L12 • non… recipit] non recipit aliam M52 • aliam] illam BC1C2DEFGL31L4M1M6P1P3R STV1V21Z, sed hoc verbum anteponit Kopp e codicibus Monacensibus (C et F), Darmstattensi et Reichenauensi Eyssenhardt : s. l. var. vel aliam add. L1 : ali in ras. L22 • recipit] s. l. quam fit per negationem add. L12 : recipitur P21 : recepit V21 • ergo] autem C1 • dicendi] docendi Basileensis Lugdunensis Vulcanius Eyssenhardt : Grotius var. docendi add. in Variantibus lectionibus Kopp : sic codices Monacenses (C et F) et Darmstatensis apud Koppium : coni. dicis Bentley (p. 158) • prima] s. l. naturalem postponit L12 • conversio] conversatio V21 • haec] s. l. per differentiam proprium postponit L12 • proloquia] proloqui L4 • quemadmodum] quem admodum C1C2F1L2M1 M5M6 : quae admodum R1 : quem ad modum Z Eyssenhardt • se] n. l. P1 • affecta] adfecta ABDEF1L2L4P1P2R1TV1V21Z : effecta GM1R2 • sint] sit F1 • modo] om. C2 • manifestius] manifestus F1

[220]

5

LIBRO CUARTO

defensa de la acusación no es ni el estado de la causa ni una parte suya’.611 A su vez, una proposición particular negativa puede rever- 400 tirse: ‘si, en efecto, cierto animal no es un hombre, cierto no hombre es un animal’, y en esta relación inversa hay que observar que, donde no hay negación cuando emitimos directamente la proposición,612 sí la hay cuando la invertimos. Por su parte, esta relación inversa la aceptan las dos proposiciones que no admitían la primera; solo la universal negativa no la admite.613 Por consiguiente, por el bien de la expresión se llamará a aquella primera relación inversa, a esta, segunda. Sin embargo, cómo se relacionan entre sí estas proposiciones se indicará de manera más clara así:614

611 A lo que parece, Capela sigue una antigua práctica común al llamar al De inventione como Rhetorica. El pasaje en cuestión es Cic. Inv. I 13. Y, con el empleo de este ejemplo, nuestro autor garantiza la validez de su exposición. Con todo, el ejemplo no tiene equivalente en Pseudoapuleyo. 612 Sobre la forma latina de este texto, vid. Willis (1971: 36). Sobre la inversión de las proposiciones, vid. el extenso comentario de Remigio (ad loc.). 613 La crítica es unánime en reconocer en la segunda parte de esta oración un posible error, pues, a lo que parece, no hemos hallado nada equivalente en el opúsculo pseudoapuleyo, la posible fuente de Capela en estos epígrafes (Stahl, 1977: 141, n. 119 y Ferré, 2007: 109, n. 238). La universal negativa es la única proposición que permite una conversión y contraposición simple, pero la particular afirmativa no admite la contraposición. 614 Cf. Ps.Apul. Herm. 193.14-15: nunc dicendum est, quemadmodum quattuor illae propositiones inter se affectae sint, quae non ab re est in quadrata formula spectare. Este cuadro, que no todas las ediciones y/o traducciones, antiguas y modernas, incluyen, es un práctico instrumento para ilustrar de manera sencilla las posibles relaciones recíprocas entre las cuatro especies de proposiciones que resultan de la combinación de la cantidad y de la calidad, al tiempo que posibilitará, además, identificar la compatibilidad entre ellas. Pese a la nula mención de tecnicismos, por parte de Capela, en estas líneas, sabemos por ThlL I 1208.32 que la forma afficere se registra en Pseudoapuleyo, en nuestro autor y en los Rhetores minores (Rhet. min. 309.18: quae res possunt in ipsum factum adfectionem quandam continere, has res ‘adfecta’ nominamus. Ferré (2007: 109, n. 239) propone que este cuadro no formaba parte del arquetipo original, sino que fue introducido posteriormente como glosa marginal, una opinión que ha sido discutida por Cristante (2009: 304). Aunque una de las diferencias entre Capela y Pseudoapuleyo es que el primero ofrece una descripción sobre cómo ha de trazarse este cuadro, ambos autores emplean los mismos ejemplos.

[220]

LIBER QVARTVS

 Simul confirmari non possunt; simul negari possunt

Simul confirmantur; non necessario simul negantur

Non simul confirmantur; necessario simul negantur

universalis dedicativa

universalis abdicativa

nt su os ip r ga ne

ne

cs

im

ul

ul sim ne nec c   sim i  ar ul m ir co nf nf o irm lc u ar m i i s ne

ga

ri

c ne

po

ss

un

t

universalis dedicativa

universalis abdicativa

Simul confirmari possunt; simul negari non possunt 

401

Quattuor lineis quadrata formula exprimatur. In primo angulo superioris lineae scribatur universalis dedicativa et in alio eiusdem angulo universalis abdicativa; item infra ad primum angulum particularis 401 diagramma om. C1FP3S codices Monacenses (C et F), Reichenauensis et Darmstattensis apud Koppium Eyssenhardt : scriptum post observabis (hoc G) in §403 C2DGM1M5 : in marg. EL3L4P1P2TV2 • quattuor] in marg. QVEMADMODVM INTER SE AFFECTA SINT. XLVIII titulum anteponit D2 : de affectis inter se proloquiis (add. Vulcanius Grotius) titulum anteponit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : quatuor FM6SV2 Vicentina Kopp : sic V12 : QVATVOR Grotius • lineis] liniis L12L31 • formula] forma M5 Grotius Willis, quem Ramelli et Siben secutae sunt • in primo] inprimo Eyssenhardt • superioris… abdicativa] om. V21, sed add. V22 • lineae] liniae L12 : linee P3 • scribatur] a in ras. M5 : scribantur T1 • et… universali dedicativa] om. C11, sed in fronte C12 • alio] alia A : om. C2 • eiusdem angulo] angulo eiusdem C2 • angulo] lineae anteponit V12 (s. l.) • abdicativa] sic F2 (in marg.) P22 (in marg.) P32 (s. l.) R2 (in marg.) V22 (in marg.) : iva in ras. M5 : cat in ras. M5 : addicativa P11 • item… angulum] deinde in primo angulo inferioris (s. l.) lineae (s. l.) B2C2M1 : deinde in primo angulo M51P2 (in ras.), sed del. et s. l. infra ad proprium angulum add. M52 • item] ita V21 : deinde Z2 • infra ad] om. SZ • infra] om. L31 • primum angulum] primo angulo SZ • angulum] inferioris lineae (li///e P1 s. l.) postponit E2 (s. l.) GL12 (s. l.) L2L3M5M6P1P22 (s. l. et in ras.) R2 (in marg.) STV12 (s. l.) V22 (s. l.) Z2 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick

[221]

LIBRO CUARTO

 No pueden ser afirmadas a la vez, pueden ser negadas

Se afirman a la vez, no se niegan, por fuerza, a la vez

No se afirman a la vez, por fuerza, se niegan a la vez

universal afirmativa

No

universal negativa

pu

ed

en

se

rn

in

eg

ad

as

sa da ga ne i zn ve

z ve la

  la a    al av as d a ez m ni fir afi ia n rm r e ad s n as e d al e u av p o ez N

particular afirmativa

particular negativa

Pueden ser afirmadas a la vez, no pueden ser negadas a la vez 

Trácese, con cuatro líneas, la figura de un cuadrado.615 En el pri- 401 mer ángulo de la línea superior escríbase universal afirmativa y, en el otro ángulo de la misma línea, uniuersal negativa; a su vez, abajo, en el primer ángulo, particular afirmativa, en el ángulo que queda,

615 Según ThlL VI 1.1114.25-32, el término formula equivale en contextos de esta índole a figura mathematica, descriptio. Así se registra, por ejemplo, en Pseudoapuleyo (Herm. 193.14: nunc dicendum est quemadmodum quattuor illae propositiones inter se affectae sint, quas non ab re est in quadrata formula spectare), si bien Boecio prefiere descriptio (Herm. pr. I 7, 85.24 y 86.15 Meiser) para indicar el cuadro de las oposiciones. Formula, además, es el tecnicismo lógico que indica la figura del silogismo (σχῆμα), cuyo primer testimonio latino se registra en Apuleyo (cf. Bochenski, 1957: 37, n. 14 y Sullivan, 1967: 64). Sobre formula, vid. nn. 215 y 248. De manera análoga, forma también puede alcanzar el valor de la figura matemática (cf. ThlL VI 1.1065.11).

[221]

LIBER QVARTVS

dedicativa, ad angulum reliquum particularis abdicativa; deinde ducantur angulares lineae ab universali dedicativa ad particularem abdicativam et ab universali abdicativa ad particularem dedicativam. 402 Duae igitur superiores simul confirmari non possunt, simul negari possunt; nam non potest simul verum esse ‘omnis voluptas bonum est’ et ‘omnis voluptas non est bonum’. Possunt autem simul esse ‘non omnis voluptas bonum est’ et ‘non omnis voluptas non est bonum’. Duae vero inferiores vicissim simul negari non possunt,

dedicativa] sic M52 (in ras.) : abdicativa P21, sed del. P21 et add. s. l. P23 : dedicativum P31 • ad… abdicativa] om. TV21, sed add. V22 • reliquum] relicum B1D1L2R1, sed reliqum B2D2FV2 : reliquu L3 : m in ras. M5 : om. S • ducantur] dicuntur V21 : ducant Basileensis Lugdunensis • lineae] liniae L12 : linee P3 • ab] om. A : et anteponit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • universali] versali A : universale M6 : universal/ P1 • dedicativa] abdicativa AB1R1V21 : dedicativo L31 • particularem dedicativam] particularem//dedicativam B • abdicativam] sic L22 : dedicativam P11 : abdicativum P21 • et… dedicativam] in marg. E2L42P32 : om. FP11, sed s. l. add. P12 • et] del. V12 • ab] om. T1 • abdicativa] abdicativo L31 : iva in ras. M5 • dedicativam] diagramma postponit M6 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt, sed in app. ‘simplicior quam Koppii’ explicat Eyssenhardt : dedicativum P21 : abdicativam V21 • duae… possunt] in § 402 in Kopp • sed] conieci • simul… possunt] om. AC1 : in ras. C2 • possunt] non anteponit M1, sed del. M12 • 402 non] om. E • potest] possunt V21 • verum esse] sic Z2 • voluptas] voluntas C2M5 • est] om. M61 • et] sic EFGL2L4M1M5P1P22R2TV12 (s. l.) V22 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : del. L12 : om. rel. codd. et edd. : non P21 • voluptas] voluntas C2M51 : om. V11 • possunt… bonum] om. E1FL41P21, sed in marg. E2L42 (non omnis1-2 add. s. l. L43) P22 • possunt autem] sic Z2 • esse] s. l. negata anteponit B2Z, sed postponit S : s. l. in negatione anteponit L12 • non] nam E : sic L12 • omnis] om. E • voluptas] voluntas C2M51 • et] sic C1DGL1L3M1M5M6P23 (s. l.) R2 (s. l.) T2 (s. l.) V12 (s. l.) V22 (s. l.) : om. rel. codd. et edd. • voluptas] voluntas C2M51 • non] om. A • duae] due P3V1 • vero] o in ras. M5 : s. l. var. ergo add. V22 • inferiores] interiores L21 : lineae postponit L2T2 (s. l.) : ores in ras. L3, sed or in ras. L4 : inferioris M61 • vicissim] s. l. alternaliter postponit T2 : vicissin V2 • negari] ri in ras. L1 • non] sic V22 • possunt] sunt in ras. Z • sed] supplevi • simul] sim in ras. A • utique non] non utique Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • utique] utiquae P31 • simul] negari (ut add. D2) postponit B2 (s. l.) D2 (s. l.) GM1M5P32 (s. l.) R2 (in marg.) V22 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Eyssenhardt Dick, sed anteponit C1 et scriptum ante non in L3Z : del. Kopp e codicibus Reichenauensi et Darmstattensi quod perperam non toleravit • non] om. C11M51 Eyssenhardt : negari C2L1P22 (s. l.) V12 (s. l.) : del. D2P22

[222]

5

LIBRO CUARTO

particular negativa; a continuación, llévense unas líneas angulares desde universal afirmativa hasta particular negativa y desde universal negativa hasta particular afirmativa. Por tanto, las dos de arriba no pueden ser afirmadas a la vez, pueden ser negadas a la 402 vez;616 por ejemplo, no puede ser verdadero, al mismo tiempo, ‘todo placer es un bien’ y ‘todo placer no es un bien’. Sin embargo, sí puede serlo, al mismo tiempo, ‘no todo placer es un bien’ y ‘no todo placer no es un bien’.617 Las dos de abajo, en cambio, no pueden ser negadas a la vez, pueden ser afirmadas a la vez. Pues, efectivamente,

616 En terminología pseudoapuleya, estas son las proposiciones contrariae. Sobre las implicaciones de los verbos affirmari y negari, vid. § 391 y las puntualizaciones allí hechas. Asimismo, según Ferré (2007: 111, n. 241) las universales de cualidad diferente mantienen una relación de contrariedad, llamadas por Pseudoapuleyo incongruae, un tecnicismo equivalente al aristotélico . 617 Sobre esta forma de expresión, característica de la lógica estoica, vid. Mates (1961: 31).

[222]

LIBER QVARTVS

simul confirmari possunt. Nam utique non potest simul ‘non quaedam voluptas bonum’ et ‘quaedam voluptas bonum esse’; at vero potest et ‘quaedam voluptas bonum esse’ et ‘quaedam voluptas non esse bonum’. Angulares autem neque simul affirmari neque simul negari possunt. Nam si verum est ‘omnis voluptas bonum est’, falsum est ‘quaedam voluptas non est bonum’. Item si falsum est ‘omnis voluptas

quaedam] sic L2 : quedam M1 • voluptas] voluntas C2M51 • bonum] est postponit B2 (s. l.) D2M52 (s. l.) SZ, sed esse Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • et] non postponit B2 (s. l.) D2G2 (s. l.) L22 (s. l.) L3P32 (s. l.) STV12 (s. l.) V22 (s. l.) Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick • quaedam] quae L31 : quedam M1 • voluptas] voluntas C2 • bonum] non (est add. D2) anteponit B2 (s. l.) C1C2D2GL1L2 (del. L22 et add. item L23) L3M1M5M6P22 (s. l.) R2 (s. l.) TV12 (s. l.) V22 (s. l.) Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick • esse] est B2GL1M1M6R2SZ : om. C11 Dick : del. D2P22 : non anteponit P32 (s. l.) S • at] ad L21V21 • vero] simul postponit C1 Dick • potest] simul affirmari postponit B2 (s. l.) C2D2 (s. l.) GL1L3M1M5M6SV22 (s. l.) Z, sed a ffirmari C1 Dick • et… bonum] om. T • et] del. B2R2 : om. C1C2G L3M1M5M6SZ • quaedam] quae dam L4 : quedam M1 • voluptas] voluntas C2M51 • esse] est B2C2GL1M1M52M6P22P32R2SZ Dick • et] non postponit D2 (s. l.) • quaedam] quedam M1 • voluptas] voluntas C2M51 : om. M1 • non… bonum] bonum (s. l. V12) non (om. L4 s. l. P32V21) esse AB1DEFL3L4M6P1P21P3R1V1V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Kopp Eyssenhardt, sed bonum non est C2GL1L2 M1M5P22R2SZ • esse] est Dick • angulares] angularis AM6V21 : sic C22 • neque simul] simul neque L3 • neque] nequae P3 • affirmari] adfirmari ABC1EF L2L4P1P2P3RV1V21 Eyssenhardt • neque] nequae L2 • negari] nega P11 • nam… nomines] de toto hoc loco vide in app. Dick 1978, p. 185 et Willis 1971, p. 37 : totum locum restituit Petersen (pp. 13sq.) apud Willis • nam… bonum] bis scriptum Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • est] om. V21 • omnis] omnes P21 • voluptas] voluntas C2M51 • est] om. L1 : esse Vicentina Basileensis Lugdunensis • quaedam] quedam M1 • voluptas] voluntas C2M51 • non est bonum] bonum non est SZ : sic V12 • non] del. L22, sed add. item L23 • est] esse Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • item… est] om. V11, sed in marg. V12 • falsum] verum B2C2L3M1M51M6STV2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : alsum in ras. M52 • voluptas] voluntas C2M51

[223]

5

LIBRO CUARTO

no puede darse el caso, al mismo tiempo, de ‘no cierto placer es un bien’ y ‘cierto placer es un bien’;618 pero sí puede darse ‘cierto placer es un bien’ y ‘cierto placer no es un bien’. Por el contrario, las de los ángulos no pueden ser ni afirmadas a la vez ni negadas a la vez.619 Pues si es verdadero ‘todo placer es un bien’, es falso ‘cierto placer no es un bien’. A su vez, si es falso ‘todo placer [no] es un bien’, es

618 Pese a que el sentido de esta expresión es claro, el texto demanda una consideración más completa. Vid. Stahl (1977: 142, n. 123). Las proposiciones a las que se refiere ahora nuestro autor son las que Pseudoapuleyo denomina subpares, es decir, dos proposiciones particulares de cualidad diferente que, sin embargo, son verdaderas. Aunque este término no tiene correspondencia con Aristóteles (cf. Tricot, 1966b: 159), sí encuentra un equivalente en la forma boeciana subcontrariae (Boeth. Herm. sec. II 7, 151.10 Meiser). Sea como fuere, Capela, en estas líneas, está jugando con lo que en Lógica moderna se llaman proposiciones contradictorias y proposiciones contrarias. Son contradictorias entre sí cuando una ha de ser verdadera y otra falsa; son contrarias cuando ambas pueden ser verdaderas y ambas falsas. 619 Estas, ahora, son las contrariae alterutrae de Pseudoapuleyo, o sea, las proposiciones contradictorias, de cualidad y cantidad diferentes, que no son verdaderas. Con un equivalente aristotélico en ἀντιφατικαί, este tipo de proposiciones son llamadas por Boecio contradictoriae (Boeth. Herm. sec. II 7, 152.2 Meiser).

[223]

LIBER QVARTVS

[non] est bonum’, verum est ‘quaedam voluptas non est bonum’. Hoc item contingit, si prius particularem vicissim nomines. Item si verum est ‘omnis voluptas non est bonum’, falsum est ‘quaedam voluptas bonum est’; et si falsum est ‘omnis voluptas non est bonum’, verum est ‘quaedam voluptas bonum est’. non] sic ABC1C2DEFGL1L2L3L4M1M5M6P1P2P3RSTV12Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Kopp : est V21 (bis scriptum) : Dick (1978, p. 195) et Willis, quem Ramelli Ferré Siben secuti sunt, uncis includunt del. putantes : del. Petersen • verum] falsum B2C2L3M1M5M6STV22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : veru L4 • est] om. SZ • voluptas] voluntas C2M51 • non] om. B2C1C2DEFGL1L3L4M1M5M6P1P3ST V1Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : del. L22P22V22 • est bonum] bonum est B2C1C2EF GL3L4M1M5P1STV22Z • item] nam si B2 : nam C2GL2L3M5M6Z : autem P1 • contingit] continguit D1 : contigit P11P3T Mutinensis • prius] om. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • particularem] particulares V1 • vicissim] om. D1 • nomines] nominis AR1V21 • item] in marg. glossam nam si veram (verum C13L12) est quaedam voluptas non est bonum falsum est (falsum//est C2) omnis voluptas bonum est, et (alterum L12) si falsus (verum L12) est quaedam voluptas bonum est, verum (falsum L12) est omnis voluptas bonum non est (non est bonum L12) add. C12L12 : nam DEFL4M1P1TV1V22 Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • verum est] scriptum post bonum in Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • omnis] quaedam// B2 (in ras.) : quaedam C2DEFGL12L2L3L4M62P1S TV1V22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : quedam M1 • voluptas] voluntas C2M51 • est] om. P1 • quaedam] omnis B2 (in ras.) C2DEFGL2L3L4M1M5M6P1STV1V22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • voluptas] voluntas C2M51 • et si] item P1 • et] item B2C2GL3M1M5TV1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt, sed scriptum post si in SZ : om. M6 • falsum] verum B2C22GL3M1M5P12STV1Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • est] om. V21 • omnis] quedam B2M1 : quaedam C2DEFG L2L3L4M5S TV1Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • voluptas] voluntas C22M51 • non… bonum] n. l. V1 • non] om. BC1C2DEFG L1L2L3 L4M1M5P3STZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : del. P22 • est bonum] bonum est B2EFGL2L3L4 M1M5ST Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt, sed bomum (per errorem typographicum) est Vicentina • verum] falsum B2C2GL3M1M5 P12STV1Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • est] om. P11 • quaedam] quedam B (in ras.) : omnis C2DGL3M1M5ST V1V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : del. F2, post spatium del. F • voluptas] voluntas C22M51 : non postponit C2M1M5T Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • bonum est] est bonum C2L3M5T Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • bonum] non postponit B2 (s. l.) C1DEFGL1L2L4P22 (s. l.) P3SV22 (s. l.) Z, sed anteponit L3 • est] n. l. V1

[224]

LIBRO CUARTO

verdadero ‘cierto placer no es un bien’. En cambio, esto también ocurre si nombras primero la particular.620 De la misma manera, si es verdadero ‘todo placer no es un bien’, es falso ‘cierto placer es un bien’; y si es falso ‘todo placer no es un bien’, es verdadero ‘cierto placer es un bien’.

620 Según Ferré (2007: 111, n. 244), la pretensión de Capela es la de enunciar, antes de la particular, la incompatibilidad de las proposiciones dadas.

[224]

LIBER QVARTVS

403

Item universalis dedicativa confirmata particularem suam necessario confirmat, negata non necessario eam negat. Nam si verum est ‘omnis voluptas bonum est’, necessario verum est ‘quaedam voluptas bonum est’. At vero si superiorem negemus hoc modo ‘non omnis voluptas bonum est’, potest fieri, ut quaedam voluptas bonum sit. Particularis item dedicativa confirmata non necessario universalem suam confirmat, negata necessario illam negat. Nam si verum est ‘quaedam voluptas bonum est’, non sequitur, ut omnis etiam voluptas bonum sit. Si vero quaedam voluptas bonum non est, falsum est ‘omnis voluptas bonum est’. In duabus reliquis hoc observabis.

403 confirmata] confirmantia P11 • necessario] s. l. non semper postponit L22, sed scriptum post non T2 • confirmat] confirmant P21 • non] om. C2 • necessario… est] def. R • eam] illam C2 : om. L3 : del. V22 : in ras. Z • negat] //gat V1 • omnis] in ras. C2 • voluptas] voluntas M51 : ptas in ras. M6 : volubtas P3 • bonum] non anteponit P31, sed del. P32 • quaedam] quedam M1 • voluptas] voluntas M51 • bonum est] om. P11 • est] om. V1 • at] ad L4P31V21 : ac P32 • negemus] gemus A1 : negem Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : sic Kopp e codicibus Darmstattensi et Reichenauensi • hoc modo] homo Z1 • modo] mododo V1 • non] om. P21 • voluptas] voluntas M51 • bonum est] est bonum Vulcanius Grotius Kopp • est] n. l. P1 • quaedam] quedam M1P3 • voluptas] voluntas D2M51 • particularis… sit] om. C11, sed in marg. C12 • particularis] s s. l. M6 • item] aut M6 • non] om. V21 • necessario] necesario C2 : sic L42 • suam] om. B1V21 : suae L41 • quaedam] quedam M1 • voluptas] voluntas M51 : volptas (per errorem typographicum) Vicentina • sequitur… vero] def. R • sequitur] n. l. V1 • omnis etiam] etiam (M52 s. l.) omnis M5 • etiam voluptas] voluptas etiam C2 • etiam] om. D • voluptas] voluntas M51 • si vero] n. l. V1 • vero quaedam] bis scriptum T • vero] non postponit M52 (s. l.) : bis scriptum M6 • quaedam] quedam M1 • voluptas] voluntas M51 • bonum… voluptas] def. R • bonum… est] non est bonum G • non] del. M52 : om. P11V11 • falsum] fal/// V1 • est] n. l. V1 • voluptas] voluntas M51 • duabus] duobus C2 • reliquis… observabis] def. R • reliquis] reliquiis C11M5M6 • hoc] om. P21 : idel vel etiam desiderat Kopp • observabis] obserbis L31 : observamus P11 : lacunam postponit Eyssenhardt

[225]

5

10

LIBRO CUARTO

Asimismo, una proposición universal afirmativa, si se afirma, 403 afirma, por fuerza, su particular; si se niega, por fuerza no la niega.621 Por ejemplo, si es verdadero ‘todo placer es un bien’, por fuerza es verdadero ‘cierto placer es un bien’. Sin embargo, si negamos la primera de esta manera, ‘no todo placer es un bien’, puede ocurrir que cierto placer no sea un bien. Por su parte, la particular afirmativa, si se afirma, no afirma, por fuerza, su universal; si se niega, sí la niega por fuerza. Por ejemplo, si es verdadero ‘cierto placer es un bien’, no se deduce que también todo placer sea un bien. En cambio, si cierto placer no es un bien, es falso ‘todo placer es un bien’. Se observará esto en las dos que quedan.622

621 Como indica Ferré (2007: 111, n. 245), se trata de la relación de subalternación entre proposiciones de igual cualidad pero diferente cantidad, es decir, entre proposiciones universales y particulares afirmativas, por un lado, y entre universales y particulares negativas, por otro. Para la lógica antigua, la universal implica una declaración de existencia mientras que la Lógica moderna la trata como una condicional. 622 Es decir, de manera recíproca para la particular afirmativa y la universal negativa.

[225]

LIBER QVARTVS

404

Plenam sententiam cum proposuerimus, aliquid ex ea volentes efficere, cum concessa fuerit, sumptum dicitur. Huic etiam uni sententiae alia certa ratione debet innecti et utique propter id, quod inferre volumus, concedenda. Et haec cum concessa fuerit, sumptum dicitur. 405 Ex duobus sumptis ratione sibimet nexis conficitur illatio. Quae illatio sumptum propterea dici non potest, quia non exspectas, ut hoc etiam

404 plenam] QVARTA PARS (add. C2M1M5M6P32) DE PROLOQVIORVM SVMMA (add. C1 SVMMA PROLOQVIORVM C2M1M5M6 SVMMIS P. GP32) INCIPIT (add. GM1P32). QVID (quod V21) SVMPTVM (bis scriptum in marg. L22, sed sumtum L21 suptum V1), QVID (QVAE M1M5 quod V21) ILLATIO (om. G). XLVIIII (in marg. add. D2, sed I G) titulus anteponit ABC1C2D2 (in marg.) EFGL1L2L32 (in marg.) L4M1M5M6P1P2P3STV1V2Z, sed deinde in marg. quarta pars de summa (summis P22) proloquiorum incipit add. L12P22 : Quid sit sumptum et quid illatio titulum anteponit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt : P lenam C2L1 : in titulo in S : PLENAM Grotius • cum] quum Kopp • proposuerimus] propossuerimus D : pro/// R • aliquid… volentes] def. R • aliquid] aliquis S • ex… volentes] volentes ex ea C1 • ex] om. Grotius Kopp • volentes] volontes l. v. M6 • cum] om. P31 : et anteponit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : quum Kopp • concessa] cessa L21 : sic L32P12 • sumptum] sumtum Kopp : SVMPTVM Eyssenhardt Dick (1978, p. 196) • dicitur] om. R : in marg. sumptum prius add. Vicentina • huic… dicitur] om. E1FL21L41, sed in marg. E2L22L42 • huic] hinc G, sed in marg. var. add. G2 : def. R • etiam] igitur C2 • sententiae alia] def. R • alia] s. l. sententia postponit L22 • certa] s. l. firma postponit L22, sed scriptum s. l. post ratione in L42 : certae P3 • ratione] rationis P32 : rationatione Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • debet] sic L32 • innecti] s. l. iungi postponit L42 • utique] utiquae P3V2 • inferre volumus] n. l. R • inferre] s. l. concludere postponit L22L32 : sic L32 • concedenda] s. l. est postponit L32 • et… dicitur] om. L41, sed in marg. add. L42 : in § 405 in Siben • haec] hoc L3V22 • cum] dum C2, sed s. l. var. C22 : quum Kopp • concessa] concesa AV21 : concessum L3V22 • sumptum] sumtum Kopp : SVMPTVM Eyssenhardt Dick (ibid.) • 405 ex] et anteponit F : QVID ILLATIO. II (in marg.) titulum anteponit G : //ex M6 • duobus] igitur postponit B1 (s. l.) C2M5SZ • sumptis] sumtis Kopp • ratione] s. l. per anteponit L22L42 : sic L32 : om. M5 • nexis] conexis C1GM1, sed connexis DL42 • illatio] pallatio R : bis scriptum in marg. in Vicentina : ILLATIO Eyssenhardt Dick (ibid.) • quae illatio] om. C2M5 • quae] que M1 : quod R • sumptum propterea] proprium sumptum E : propter assumptum F : propterea sumptum L4 • sumptum] sumtum Kopp • propterea] propter ea C1 • non… quia] om. L31, sed in marg. L32 • exspectas] expectas ABC2EFGL1L2L3L4 M1M5M6 P1P2RSTV1V22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Eyssenhardt : exceptas E1 : ecxpextas P3 • hoc… tibi] etiam tibi hoc C2

[226]

5

LIBRO CUARTO

DE

LA SUMA DE LAS PROPOSICIONES

Al presentar una oración con sentido completo con la intención 404 de deducir algo de ella, tras haber sido aceptada,623 se llama premisa.624 A esta primera oración también debe unirse otra con un criterio determinado y debe ser, por supuesto, aceptada en consideración a aquello que queremos inferir. Y cuando esta ha sido aceptada, se llama premisa.625 De dos premisas aceptadas lógicamente entre sí se deduce 405 una conclusión.626 Esta conclusión no puede ser llamada premisa

Entiéndase «por un oponente» o «por un interlocutor». Esta última oración la incluyen en este epígrafe Stahl (1977: 143), Ferré (2007: 47) y Siben (2012: 109), comenzando y acabando el parágrafo con la definición de «premisa». 625 Esta última oración la incluyen en este epígrafe Stahl (1977: 143), Ferré (2007: 47) y Siben (2012: 109), comenzando y acabando el parágrafo con la definición de «premisa». 626 El término illatio, que indica propiamente la conclusión que deriva de la premisa, aparece con este valor solo en esta obra y en el opúsculo pseudoapuleyano (Herm. 199.9-11: dico autem illationem uel illatiuum rogamentum, quod ex acceptionibus colligitur et infertur). No obstante, la tratadística dialéctica latina cuenta con otras formas para denominar este concepto. Así, mientras que en Cicerón y en Quintiliano se registra el término complexio (Cic. Inv. I 59, 63, 67 y 72-74; Quint. Inst. V 14.5 y 9; cf. n. 284), en Aulo Gelio se lee coniunctio (Gell. II 8.8). 623 624

[226]

LIBER QVARTVS

tibi adversarius concedat, sed eo invito sequitur, si modo ratione servata fuerit illatum. Et ut hoc planum fiat exemplo, putemus quaestionem esse, utrum voluptas utilis sit. Si proponamus ita ‘omnis voluptas bonum est’, plena quidem sententia est; sumptum efficitur, si hoc adversarius concedat. Quo concesso adiungenda est alia sententia: ‘omne autem bonum utile est’. Si hoc etiam concesserit, efficitur sumptum; ex quibus duobus sumptis etiam invito eo sequitur ‘omnis igitur voluptas utilis est’.

concedat] condiat M61 • eo] in anteponit A • modo ratione] moderatione P3R et in marg. var. vel modo add. P32 • illatum] illatio D2 • ut] om. C2GM1M5P11 : del. R2 • planum] plenum FP3 • putemus] petemus V21 • quaestionem esse] questionem//esse L1 • quaestionem] questionem AC1C2GL2L4M1M5P1P3V1V2Z : questione E • voluptas] voluntas M5 • utilis sit] sit utilis P3 • sit] est S1 • si] del. B2 : om. SZ • voluptas] voluntas M5 • plena] plana P11 : plaena V21 : plane Z1 • est] om. C2M5 : et postponit L32 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • sumptum] suptum A : sumtum Kopp • efficitur] dicitur vel anteponit C2 (s. l.) M5 : perficitur F • hoc adversarius] bocadversarius A • adversarius] adversalis V11 • concedat] condat A1 • concesso] cumcesso Mutinensis • alia] talis EFL4, sed s. l. var. add. E2L42 • sententia] est postponit G • est] om. M6 • si] S i P1 • hoc etiam] etiam hoc M6 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • concesserit] converserit V21 • efficitur sumptum] sumptum efficitur C1 • sumptum] sumtum Kopp • ex] et P21 • sumptis] sumtis Kopp • invito eo] eo (R2) invito C2GL3M1M5R • eo sequitur] in ras. L4 • voluptas] voluntas M5 : volutas T • utilis] utile AR

[227]

5

LIBRO CUARTO

porque no esperas que también esta te la acepte el oponente, sino que sigue contra su voluntad, si la conclusión se ha mantenido con cierto criterio. Y para aclarar esto con un ejemplo, supongamos que la cuestión es si el placer es útil. Si lo presentamos así, ‘todo placer es un bien’, indudablemente es una oración con sentido completo; se produce una premisa si el oponente la acepta. Una vez concedida, hay que añadir otra oración: ‘todo bien, sin embargo, es útil’. Si esta también la acepta, se produce una conclusión; de estas dos premisas se deduce, también contra su voluntad, ‘así pues, todo placer es útil’.

[227]

LIBER QVARTVS

406

Hoc totum, quod constat ex duobus sumptis et illatione, ratiocinatio a vobis, a Graecis συλλογισμός appellatur. Est ergo ratiocinatio ex duobus pluribusve concessis ad id, quod non conceditur, necessaria

406 hoc] in marg. QVID SYLLOGISMV R///OCINAT// titulum anteponit B2 : QVID RATIOCINATIO ET (add. L22) QVID SIT (om. GL22) SILLOGISMVS. L (III G in marg.) titulum anteponit D2GL22 : in marg. RATIOCINATIO SYLLOGISMVS titulum anteponit P12 : Quid sit syllogismus titulum anteponit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : HOC Grotius • totum] toto L11 • quod] om. P31 • sumptis] in ras. F : sumtis Kopp • illatione] inlatione G : illa//tione L1 (ti in ras.) : s. l. glossam raciocinem, id est racionalis locutio add. M62 : illationem l. v. Z1 • ratiocinatio] ratio cinatio L2Z : raciocinatio T : RATIOCINATIO Eyssenhardt Dick (1978, p. 197) • a nobis… ratiocinatio] om. P21, sed in marg. add. P22 • a vobis] anobis Z • vobis] conieci : nobis omnes codd. et edd. • a Graecis] om. L31 • Graecis] grecis AC1E FGL2L4M1 M5M6P1P3RTV1V2Z • συλλογισμός] syllogismus ABC1L2L4RSV2Z, sed sylogismus V1 : syllogismos C2 : silogismus D, sed sillogismus EFL1P1P2 : ϹΥΛΛΟΓΙϹΜΟϹ GL3V22 Eyssenhardt (cυλλογιcμόc), sed ϹΙΛΛΟΓΙϹΜΟϹ M1 : sillogismos M5M6P32 (os in ras.) T • est] in marg. DIFFINITIO (DIFINITIO V22) SYLLOGISMI titulum anteponit L32V22 • ergo] autem EF : igitur S : er in ras. Z • ratiocinatio] ratio cinatio L2M1 : raciocinatio T : s. l. syllogismus anteponit V22 • pluribusve] pluribusque C2M5 : pluribus ve DP2ST : sumptis anteponit L4 • concessis] /oncessis V1 • quod] in marg. var. vel ad id quod concedatur add. P32 • non] om. AC11E1M5R1V21 : in ras. B : del. F2P22 • conceditur] concedatur AB1C11D1M1M5M6 P21R1V11V21 : in marg. var. concedatur add. L12 : ceditur L21P31 : concedit L31 • necessaria] saria in ras. L4 : necesaria M5

[228]

LIBRO CUARTO

Todo esto, que consta de dos premisas y una conclusión, es 406 llamado por vosotros ratiocinatio, por los griegos, συλλογισμός.627 Un silogismo, pues, es la necesaria progresión de dos o más premisas aceptadas a la que no se ha aceptado.628 Por tanto, las premisas pue-

627 Equivalente, como indica Capela, a συλλογισμός, el término ratiocinatio fue empleado ya por Quintiliano (Inst. V 10.3), si bien en Cicerón ya se registra un valor técnico en el ámbito de la Lógica y una definición del mismo en Inv. I 57 (ratiocinatio est oratio ex ipsa re probabile aliquid eliciens, quod expositum et per se cognitum sua se vi et ratione confirmet). Es más, según avanza este documento, el jurista de Arpino explica que este concepto se aplica tanto a los silogismos categóricos (58-60) como a los hipotéticos (63-70). Además de ratiocinatio, la lengua latina cuenta con el tecnicismo retórico collectio, un calco exacto de συλλογισμός en tanto en cuanto cum- corresponde a συν- y lectio a λογισμ- (Ferré, 2007: 113, n. 251). Se encuentra este collectio, por ejemplo, en Quintiliano (Inst. IX 2.103) o Agustín (Rhet. 11), entre otros. El opúsculo pseudoapuleyo presenta una alternancia entre collectio y conclusio (Herm. 200.7-10: ceterum tota ratiocinatio ista, quae acceptionibus et illatione constat, collectio vel conclusio nominatur), mientras que en Capela, aunque dicha alternancia es entre ratiocinatio y syllogismus, aquel no se emplea para indicar el silogismo. Sea como fuere, la forma más extendida para expresar el concepto de silogismo es syllogismus, registrada profusamente en autores como Quintiliano (Inst. I 10.37-38; III 6.15-16, 77 y 103; V 10.3 y 6; V 14.14 y 24-27; VII 8.1-2 etc.), Séneca (Ep. 83.18; 108.12), Aulo Gelio (I 2.4; V 11.8; XV 26.1-2), Plinio (Ep. II 3.3) e incluso en algunos Padres de la Iglesia (Siben, 2012: 239). En cuanto a la expresión a nobis, presente en todos los manuscritos consultados, la he corregido por a vobis habida cuenta de que Dialéctica dejó claro al comienzo de su intervención que ella es griega (§ 328 y § 339). Es muy posible que Capela haya recurrido a una expresión estereotipada y de uso muy extenso en el ámbito de la literatura latina técnica y didáctica, tipo a nobis…a Graecis, olvidando la insistencia, por parte de su personaje, en su origen heleno y en su queja sobre la limitación de la lengua del Lacio para llevar a cabo su exposición. No obstante, es posible que Capela usara nobis y no vobis por considerar que Dialéctica había adoptado una postura latina para su intervención por deferencia, quizá, a su auditorio. La crítica tampoco se pone de acuerdo en el empleo de nobis o vobis. Así, mientras que Ferré (2007: 113, n. 252), aunque en su edición es fiel a la tradición manuscrita, anota la necesaria corrección por a vobis, Siben (2012: 240) entiende que con ese a nobis Dialéctica se está refiriendo, en realidad, a las virgines dotales, si bien, como ella misma reconoce, todas son de origen romano. Sea como fuere, estoy convencida que es más que manifiesta la intención velada de Dialéctica de demostrar una y otra vez la superioridad del pueblo griego en esta arte liberal, tal y como se ha podido comprobar a través de los grecismos técnicos y calcos helenos empleados a lo largo de su intervención. 628 Vid. nota complementaria n.o 628.

[228]

LIBER QVARTVS

perventio. Possunt ergo plura esse sumpta, sed minus a duobus esse non possunt. Etenim est integra ratiocinatio, si ad illud, quod volumus ostendere, utilem esse voluptatem, tribus etiam sumptis pervenire velimus, ut ‘omnis voluptas secundum naturam est; omne quod secundum naturam est bonum est; omne bonum utile est; omnis igitur 407 voluptas utilis est’. Ex hoc apparet plura etiam licere addere, si oportuerit. Nonnumquam etiam concludimus inferentes non quidem id quod conficitur, sed quod ex eo ipso, quod inferre debemus, necessario

plura] pleraque D • esse] om. A • sumpta] sumta Kopp • minus… duobus] Grotius coni. minus duobus in Februis, quem Kopp refutavit et Böttger (p. 611) sequitur • a] om. M6 : uncis includit Eyssenhardt : in app. ‘cf. Thes. L. L. p. 39, 82” Dick (ibid.) adnotat • duobus] duo P31 : vobis V21 • etenim est] et est enim FM1 • etenim] et enim DL1L3S Eyssenhardt • integra] intigra D : intergra V1 • ratiocinatio] ratiocinacio A : rationatio C1 : ratiotinatio V2 • si] om. M6 : sed S • illud] id ST • utilem] utile AEFL3L4R1V1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Ferré : util T • voluptatem] voluntatem C2M5 : voluptatum V21 • sumptis] sic V22 : sumtis Kopp • velimus] velitis M6 • ut] s. l. hoc postponit V12 • voluptas] voluntas M5 • secundum] s. l. bis scriptum D2 • quod] quods P11 • naturam] natura T • omne… est] om. C2 • omne] omnem L4 • utile] utili P22 • omnis… est] om. P11, sed in marg. add. P12 • voluptas] voluntas M5 • utilis] in app. utile Dick (ibid.) maluit • 407 ex… oportuerit] in §406 in Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick (ibid.) Ferré Siben • ex] om. L31, sed s. l. add. L32 • plura] etiam anteponit P31, sed del. P32 • licere… etiam] om. V21, sed in marg. add. V22 • licere] liceere M62 : lucere P31 • addere] ad//dere L2 : ere in ras. L4 • oportuerit] opotuerit P11 • nonnumquam] in marg. QVID SIT SIMPLERASMA. LI titulum anteponit D2 : non numquam C2 Eyssenhardt, sed non nunquam S : nonnunquam D Vicentina Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • concludimus] sic P12 • inferentes] in//ferentes B : s. l. glossam illationem facientes add. M62 • id] n. l. P2 • quod] om. C2M6 • ex eo] exeo C1C2L2P3 • eo] deo V21 : om. Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • ipso] in ras. L4

[229]

5

LIBRO CUARTO

den ser muchas, pero no pueden ser menos de dos.629 Y en efecto, un silogismo está completo si a aquello que queremos demostrar —que el placer es útil—, también queremos llegar con tres premisas, por ejemplo: ‘todo placer es según la naturaleza; todo lo que es según la naturaleza es un bien; todo bien es útil; por tanto, todo placer es útil’.630 A partir de esto es evidente que se pueden añadir también 407 muchas premisas si fuera menester. Algunas veces, incluso, terminamos sacando como conclusión no aquello que deriva de la premisa,631 sino lo que por fuerza se deduce de aquello mismo que debemos

629 Según el opúsculo pseudoapuleyano, el dialéctico estoico Antípatro consideraba correctos los silogismos formados con una sola premisa, del tipo uides, uiuis igitur (vid. Ps.Apul. Herm. 200.9-11). Cf., también, Boeth. Syll. cat. 821b-c: sunt enim qui putantur esse huiusmodi syllogismi, in quibus tantum una propositio est et una conclusio. Qualis est hic «vides, vivis igitur»; «homo es, animal igitur es», et alia huiusmodi, quos scilicet veteres in syllogismis non acceperunt, syllogismus enim est aliquorum collectio. 630 Este tipo de silogismo formado por muchas premisas encadenadas es un sorites, un concepto ya aludido por Capela a través de aquél acervum de § 327 (vid. n. 207) y que volverá a aparecer en § 423. Cicerón ofrece una definición de este tipo de razonamiento en Fin. IV 50: iam ille sorites , quo nihil putatis esse vitiosius: quod bonum sit, id esse optabile, quod optabile, id expetendum, quod expetendum, id laudabile, deinde reliqui gradus. Vid. Ferrater Mora (2005: s. v.). 631 Seguimos la traducción de Ramelli.

[229]

LIBER QVARTVS

conficitur, hoc modo: ‘omnis virtus bonum est, omne bonum utile est, omnis igitur virtus non nocet’. Inferendum erat ‘omnis igitur virtus utilis’; ex eo necessario sequitur non nocere; quod enim utile est, numquam nocet. Hoc a Graecis συμπέρασμα dicitur, a vobis dici potest confinis conclusio. Ratiocinatio igitur, sive propriam et suam sive confinem habens conclusionem, dividitur in duo genera: praedicativum et condicionale.

virtus] virtis B • est] om. V1 • inferendum… nocere] om. D1, sed s. l. D2 • erat] est V21 • igitur] om. P1 • utilis] est postponit C1C2EFGL1L2L3L4 M1M5P1P2R2 (s. l.) V22 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : u//tilis L2 : in app. utile Dick (ibid.) maluit • ex eo] exeo C2FL1L3P3 • ex] et anteponit Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • eo] eos L4 • enim] non postponit S, sed del. S2 • numquam] nunquam C2DM1M6S Vicentina Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : non L2 • nocet] nociet M6 : non anteponit S • hoc] QVID SIMPLERASMA. IIII (in marg. add. G) titulum anteponit GL22 (in marg.) • Graecis] grecis AC1C2EFG L1L2L4M1M5M6P1P3RTV1V2 • συμπέρασμα] simplerosma A, sed symplerosma B1P2R1V2 (sed s. l. ϹΥΜΠΡΕΡΑϹΜΑ add. V22) : symperasma B2L1M5P12S V1Z2, sed simperasma C1C2 (sin-) : simplerasma DFL21M6, sed symplerasma EL4P11R2T : ϹΙΜΠΕΡΑϹΜΑ G, sed ϹΙΜΠΛΕΡΑϹΜΑ M1 : ϹΥΜΠΛΕΡΑϹΜΑ L31, sed ϹΥΜΠ// ΕΡΑϹΜΑ L32 Eyssenhardt (cυμπέραcμα) : sympherasma P3 : symp et rosma Z1 • a vobis] anobis Z • vobis] conieci : nobis omnes codd. et edd. • dici potest] potest dici C2M5 • confinis conclusio] in litteris capitalibus scripsit Eyssenhardt • ratiocinatio] raciocinatio M6 : in marg. SYMPLERASMA (SYMPERASMA P13) titulum anteponit P12 : ratiotinatio V21 : rationatio Z • igitur] dicitur A : in ras. F • propriam] proprium A • duo] o in ras. L1 : II M1 : dua M6 • praedicativum] predicativum V2Z : in anteponit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • condicionale] conditionalem ABC12EFGM1 M5P1RSZ Kopp e codicibus Monacensibus (C et F), sed condicionalem DL1L2L3L4M6P2P3V2 Eyssenhardt Dick : conditionem C11 : conditionale V1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius

[230]

5

LIBRO CUARTO

concluir, de esta manera: ‘toda virtud es un bien; todo bien es útil; por tanto, no causa perjuicio’. Se debía concluir ‘por tanto, toda virtud es útil’; de ahí sigue, por fuerza, que no causa perjuicio; en efecto, lo que es útil jamás causa perjuicio. Esto es llamado por los griegos συμπέρασμα, por vosotros puede denominarse confinis conclusio.632 En definitiva, un silogismo, tanto si tiene su propia conclusión como si tiene una adyacente, se divide en dos tipos: el predicativo y el condicional.633

632 Efectivamente, el término griego συμπέρασμα indica, en el contexto dialéctico, la simple «conclusión» y, de hecho, así es empleado por Aristóteles (APr. 30a24). Habida cuenta de que esta forma está compuesta de συν y πέρας —con el sentido de «unión de dos extremos (πέρας)» (vid. Tricot, 1966b: 190)—, Ferré (2007: 115, n. 257) ha postulado que conclusio podría ser la traducción de συμπέρασμα (cf. Cic. Top. 54) y confinis la de un término griego ausente en el texto y que debería ser recuperado. De hecho, se aventura a proponer como tal σύνορος o σύνθετος, de tal manera que concorrespondería a συν- y -finis a ὀρός. Esta forma, además, se registra en Quintiliano (Inst. V 10.2, 14.1, 20 y 24) y en Pseudoapuleyo (Herm. 200.7 et passim). Sea como fuere, para Ferré el término se refiere al entimema (ἐνθύμημα), esto es, el «silogismo abreviado que, por sobrentenderse una de las premisas, solo consta de dos proposiciones, que se llaman antecedente y consiguiente» (DLE) y cuyo estudio no compete a la Dialéctica, sino a la Retórica. Sobre el entimema, vid. Alex. Aphr. in APr. 283.7 (οἷον εἰ λάβοιμεν τὸ A κατὰ τοῦ B, τὸ B κατὰ τοῦ Γ, τὸ Γ κατὰ τοῦ Δ, τὸ Δ κατὰ τοῦ Ε, τὸ A ἄρα κατὰ τοῦ Ε· ἐν τῇ τοιαύτῃ τῶν προτάσεων συνεχείᾳ τό τε συνθετικόν ἐστι θεώρημα, περὶ οὗ προειρήκαμεν…) y Cic. Top. 56 (hoc disserendi genus attingit omnino vestras quoque in respondendo disputationes, sed philosophorum magis, quibus est cum oratoribus illa ex repugnantibus sententiis communis conclusio, quae a dialecticis tertius modus a rhetoribus ἐνθύμημα dicitur). En cambio, Aristóteles, en Rh. 1356b4, llama ἐνθύμημα al silogismo retórico (cf. Arist. Rh. 1355a3-18 y Racionero, 2000: 33, n. 16). Así las cosas, Ferré (ibídem) defiende que en estas líneas Capela evoca tímidamente las consideraciones que demuestran cómo reducir las pesadas demostraciones de la Lógica para adaptarlas a las normas estéticas de la Retórica, algo que ya aparece en Cic. Inv. 73 (quare in longis argumentationibus ex conductionibus aut ex contrario complecti oportet, in brevis id solum quod conficitur exponere, in iis in quibus exitus perspicuus est consecutione uti). Sobre otros términos que indican la conclusión de un silogismo, vid. n. 626. Sobre la diferencia entre silogismo y συμπέρασμα, vid. Remigio (ad loc.). Sobre el empleo de vobis y no nobis, vid. n. 627. 633 Sobre esta nomenclatura, vid. n. 282.

[230]

LIBER QVARTVS

408

Syllogismus praedicativus est, in quo sumpta ita sibi nexa sunt, ut aliquo extrinsecus addito suppleantur, ut hoc, quod supra dictum est, ‘omnis voluptas bonum est, omne bonum utile est’. Videmus utique nec totum, quod supra positum est, est dictum, sed unam inde partem sumptam declarativam, quae secundo proloquio facta est subiectiva; quod proloquium secundum, ut impleret sententiam, aliquid petivit extrinsecus, id est ‘utile est’. Huius illatio conficitur ex eo, quod accessit,

408 syllogismus praedicativus] praedicativus syllogismus Ferré • syllogismus] QVID (quod V22) SIT PRAEDICATIVVS (predicativus EFL1L21P1V2) SYLLOGISMVS (silogismus B1 silloggismus D1M51Z) LII (add. D2 VI in marg. G2) titulum anteponit ABC1C2D2 (in marg.) EFGL1L21L4M5M6P1P3RTV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp, sed in marg. QVID PREDICATIVVS SYLLOGISMVS add. L22 : in titulo ABC1C2EFL1L22 (s. l.) L4M6P1P2P3RV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : syllogismum, sed scriptum post condicionale in § 407 in C1C2GL1L3M1M5P22 (in marg.) P32 (s. l.) R2 (in marg.) TV12 (in marg.) Kopp e codicibus Monacensibus (C et F) Eyssenhardt Dick (1978, p. 197), sed sillogismum DV22 (s. l.) : om. ST Siben (‘non opus est’ adnotat in p. 240) : add. Willis, quem Ramelli Ferré secuti sunt • praedicativus] predicativus EL1P3 : Redicativus S : PRAEDICATIVVS Grotius Eyssenhardt Dick (1978, p. 198) • est] om. P11 • nexa] innexa BDEFL1L2L32L4M6 STV1V22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Grotius (sed error ex litteris repetitis et coni. nexa in Februis) Eyssenhardt : inexa P2P3 : sic Kopp e codicibus Monacensi (C) et Reichenauensi • aliquo] sic C12 et s. l. var. vel verbo add. C12 • addito] adito Z1 • suppleantur] subpleantur V2 • ut] s. l. sicut est anteponit V22 • supra dictum] supradictum D Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • voluptas] voluntas M51 • utique] utaque A : itaque EFL4P2S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Kopp Eyssenhardt : Grotius var. itaque in Var. Lectionibus add. • nec] non C12 Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : coni. hic Willis, quem Ramelli sequitur • supra positum] suprapositum D Vicentina Mutinensis Basileensis • est] om. G • est] non AB (del. B2) DL12 (s. l.) L2L42 (s. l.) P2 (del. P22) R (del. R2) V2 (del. V22) Grotius Willis, quem Ramelli sequitur : om. C1C2EFGL3M1M5 M6P1P3STZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Kopp Eyssenhardt Dick Ferré : n. l. V1 • sumptam] sumtam Grotius Kopp • declarativam] s. l. partem postponit V22 • quae] om. C2 : que M1P1 • secundo] in anteponit B2 (s. l.) D2 (s. l.) EFL2L32 (s. l.) L4P3STV22 (s. l.) : in ras. P3 • secundum] secundam EFL31L4 • impleret] inpleret C2 • aliquid] aliquit P3 : alicuid Z1 • petivit] appetivit D : p///vit P2 : expetivit V12 : paetivit V2 • id… accessit] def. R • id est] om. E1F • utile] ut ille V21 • est] del. D2 : om. M6T • huius] s. l. syllogismi postponit V22 • ex eo] exeo C1C2L2L3 • accessit] extrinsecus postponit C2GL2M1 Vulcanius Grotius Kopp : accesserit L21 : sic L32L42

[231]

5

LIBRO CUARTO

SOBRE

EL SILOGISMO PREDICATIVO

Un silogismo predicativo es aquel en el que las premisas se 408 concatenan entre sí de manera tal que son completadas con algún elemento que se añada de fuera,634 como lo que se ha dicho más arriba, ‘todo placer es un bien, todo bien es útil’. Vemos, ciertamente, que no se enuncia todo lo que se ha puesto en la primera premisa, sino una sola parte de ella tomada como declarativa, la cual, en la segunda proposición, se ha convertido en subjetiva; esta segunda proposición, con el fin de darle sentido completo a la oración, ha tomado un elemento de fuera, a saber, ‘es útil’. Su conclusión se

634 El silogismo predicativo o categórico, en terminología moderna, es aquel en el que la segunda premisa añade algo a un elemento de la primera mediante la introducción de otro elemento ajeno a ella. Con todo, la formulación teórica de los silogismos no tiene correspondencia con el opúsculo pseudoapuleyano. Sobre este silogismo, cf. Isid. Etym. II 82.2.

[231]

LIBER QVARTVS

et ex eo, quod non est repetitum, id est ‘omnis igitur voluptas utile est’. Huius generis tres formae sunt: prima est, in qua declarativa particula superioris sumpti sequentis efficitur subiectiva, aut subiectiva

ex eo] exeo C2L2L3P3 • quod… utile est] def. R • repetitum] trepidum A : reppetitum L3 : repertum M6 • voluptas] vonluptas A : voluntas M5 : voluptates P11 • utile] utilis B2C2M5M6P1SV12Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • huius] hius A : sic L12 : ius in ras. V2 : s. l. praedicativi postponit V22 • tres… particula] def. R • tres] III DL3 : s. l. ad anteponit L32 (in ras.) • formae sunt] sunt formae C2 • formae] forme M1 : formes Mutinensis (per errorem typographicum) • prima] in marg. QVAE SVNT FORMAE PRAEDICATIVE SILLOGISMVS ET SI SINT VTRVM CERTVM ORDINEM TENET add. D2 : s. l. forma postponit L22 : P rima L3 : in marg. I anteponit M5 : pr in ras. V2 • sumpti… subiectiva] def. R • sumpti sequentis] sumptis equentis A • sumpti] sumptis L4 : sumpt//ti V2 : sumti Kopp • sequentis] sequentes M61 • aut subiectiva] om. L21, sed s. l. add. L22 • aut] atque A : at C11 : ut V2 • declarativa… sequentis] om. S1, sed in marg. add. S2 : del. Vicentina • declarativa] declarativam S • subiectiva] subiecta P11 : subiectivam S

[232]

LIBRO CUARTO

deduce del elemento que se ha añadido y del que no se ha repetido,635 o sea, ‘por tanto, todo placer es útil’. De este tipo, hay tres figuras:636 la primera es aquella en la que la parte declarativa de la premisa primera se convierte en la subjetiva de la segunda, o la subjetiva de 635 Según explica Siben (2012: 240), la conclusión es definida como la unión del elemento externo al elemento no repetido según la premisa, de tal manera que, en la propia conclusión, los dos elementos no comunes de las premisas aparecen unidos. Este elemento es el «término medio» aristotélico o μέσον (cf. Arist. APr. 25b35-36: αλῶ δὲ μέσον μὲν ὃ καὶ αὐτὸ ἐν ἄλλῳ καὶ ἄλλο ἐν τούτῳ ἐστίν, ὃ καὶ τῇ θέσει γίνεται μέσον) o la communis particula pseudoapuleyana (cf. Ps.Apul. Herm. 199.2-4: tres igitur formulae fiunt, quarum prima dicatur, cum illa communis particula in altera subiecta, in altera declarans est). Como indica Siben (ibídem), las figuras (formae, cf. § 343) del silogismo categórico dependen de la posición que ocupe el término medio en las premisas, que no son sino tres, según la formulación aristotélica. Asimismo, teniendo en cuenta la cantidad y la cualidad de las premisas, se diferencian, en el interior de cada una, diversos modi del silogismo. 636 Pese a lo que en estas líneas indica Capela, y como se acaba de explicar, los manuales modernos reconocen cuatro figuras del silogismo categórico. La cuarta, llamada «galénica» o «galeniana», fue sugerida por Aristóteles y estudiada tradicionalmente por Teofrasto o, según Averroes, por Galeno; de ahí su nombre. Vid. Tricot (1966b: 223-225), Kneale (1962: 122-123), Rescher (1966: 13-15 y 22-49) y Stahl et alii (1977: 145). Para Siben (2012: 241), en cambio, la existencia de esta cuarta figura debe excluirse en este contexto habida cuenta de que, si para el Estagirita, en la conclusión, el sujeto habrá de ser siempre el término menor y el predicado el mayor, para Pseudoapuleyo, Capela, Casiodoro e incluso Isidoro la premisa mayor es la que proporciona el sujeto a la conclusión y no la que contiene el término mayor (vid. n. siguiente). En este sentido, por tanto, es llamada prior en el opúsculo pseudoapuleyano (Herm. 204.6: similiter et in ceteris, quae prior est potestate prior intellegatur), si bien Boecio denomina prior o prima propositio a la premisa menor y minor o secunda propositio a la mayor (Boeth. Syll. cat. 813a-b). Así las cosas, frente a la opinión de Stahl (1977: 145, n. 128), para quien Capela no diferencia entre las premisas mayores y menores, Siben (ibídem) reconoce en nuestro autor una terminología particular para distinguir la premisa mayor (superius sumptum) y la premisa menor (sequens sumptum) en el silogismo categórico, algo que no se da en Pseudoapuleyo (Herm. 199.2-4: prima dicatur, cum illa communis particula in altera subiecta, in altera declarans est). Por otra parte, la crítica tiende a reconocer que, de los nueve modos básicos de la primera figura, solo cuatro son, a día de hoy, reconocidos como pertenecientes a ella, mientras que los otros cinco se hacen pertenecer a la cuarta figura. En cuanto a la terminología empleada por nuestro autor, estamos de acuerdo con Siben (ibídem) que forma indica, en una prospectiva aristotélica, la figura de un silogismo categórico, frente a Pseudoapuleyo, que registra formula. Por el contrario, para los silogismos hipotéticos, Capela recurrirá al término modus. Cf. n. 203 y, sobre el empleo de forma y formula en Pseudoapuleyo y Capela, cf. Conso (2001: 956-961).

[232]

LIBER QVARTVS

superioris declarativa sequentis. Declarativa superioris fit subiectiva sequentis ut in superiori proposito exemplo; subiectiva superioris fit declarativa sequentis, si hoc modo velis convertere ‘omne bonum utile est; omnis voluptas bonum est; omnis igitur voluptas utile est’. Secunda forma est, in qua declarativa superioris sumpti eadem est etiam declarativa sequentis, ut ‘omnis virtus bonum est, et omnis voluptas non est bonum, omnis igitur voluptas non est virtus’. Tertia forma est, in qua subiectiva superioris sumpti eadem est etiam subiectiva sequentis, ut ‘quoddam bonum voluptas est; omne bonum utile est; 409 quoddam igitur utile est voluptas’. In prima forma et universaliter et particulariter et dedicative et abdicative concludi potest; in secunda forma nisi per contrarium concludi non potest; in tertia forma sequentis… subiectiva] def. R • sequentis] in ras. C1 : bis scriptum L4 • superiori… superioris] def. R • superiori] superioribus AV11 : superioris B1C12 (super in ras.) L2P11P21V21, sed ///rioris R : superius L31 (fort.) Willis, quem Ramelli sequitur : superiore M6 : supperiori Mutinensis (per errorem typographicum) • proposito] propossito D : praeposito F • fit] sit A • si… modo] in ras. V2 • si] om. M5 • velis… bonum] def. R • velis] vel si C2M5 : s in ras. L1 : veliss V21 • convertere] convertas est C2, sed convertas M5 • omne] omnem L4 • voluptas] voluntas M5 • bonum] bona C2G1M1 • est] esse M6 • igitur] om. V21 • voluptas… est] n. l. R • voluptas] voluntas M5 : non est utilis postponit P2, sed del. P22 • utile] utilis B2C2DGL3SV22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • secunda] in marg. II anteponit M5 • sumpti… etiam] in ras. C1C2 • sumpti] sumti Kopp • est] om. D1L3 : del. V22 • etiam] iam V1 • voluptas] voluntas C2M51 : volu//ptas V2 • voluptas] voluntas M51 • tertia forma] tertia for in ras. C2 • tertia] sic D2 : tercia L4M6 : in marg. III anteponit M5 • subiectiva] sic D2 • superioris] superiori V22 • sumpti] sumti Koop • subiectiva] declarativa C21 • ut] om. C2L3M5 : u in ras. Z • voluptas est] est voluptas C2 • GM52 • voluptas] voluntas M51 • est] om. L3 • utile est] est utile L32utile] bonum B1 • voluptas] voluntas M51 • 409 forma… potest] universaliter et particulariter M1, reliqua om. • forma et universaliter] in ras. C1 • forma] formo A • et particulariter] om. A • et… forma] om. S1 • dedicative] dedicativae AL3P3Z • abdicative] abdicativae AL3R • in… potest] om. ARV21 • forma] om. GM51TV2 • nisi… potest] om. C2 • nisi] universaliter et particulariter anteponit B2 (s. l.) C2D2 (in marg.) F2 (in marg.) GL2L32 (s. l.) TV12 (s. l.) Z, sed et particulariter del. L22L32 : om. M5 : et anteponit S2 (s. l.) : universaliter anteponit V22 Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • contrarium] s. l. glossam per negationem add. L12 : universaliter et particulariter M5 : Grotius coni. abdicative in Februis • concludi… potest] om. M51, sed s. l. add. M52 • non] om. P31 • potest] poterat S2, deinde et dedicative et abdicative concludi potest. In secunda forma universaliter et particulariter nisi per contrarium noncludi non potest add. S3 • tertia] tercia C2L4M6 : vero postponit C2GL2L3P3R2 (s. l.) T : in marg. LIIII anteponit D2 • forma] in ras. B : om. C2GL3 : vero M1M5V22 : del. R2

[233]

5

10

LIBRO CUARTO

la primera, en la declarativa de la segunda.637 La declarativa de la primera se convierte en la subjetiva de la segunda, como en el ejemplo propuesto más arriba; la subjetiva de la primera se convierte en la declarativa de la segunda, si quieres convertirla de esta manera: ‘todo bien es útil; todo placer es un bien; por tanto, todo placer es útil’. La segunda figura es aquella en la que la declarativa de la premisa primera también es la misma que la declarativa de la segunda, por ejemplo: ‘toda virtud es un bien, y todo placer no es un bien; por tanto, todo placer no es una virtud’. La tercera figura es aquella en la que la subjetiva de la primera premisa también es la misma que la subjetiva de la segunda, por ejemplo: ‘cierto bien es un placer; todo bien es útil, por tanto, cierta cosa útil es un placer’.638 En la primera 409 figura puede sacarse una conclusión en modo universal, particular, afirmativa y negativa; en la segunda figura no puede sacarse una conclusión si no es por medio de un contrario; en la tercera figura,

637 Sobre el uso del diminutivo particula, vid. nn. 598 y 600. Efectivamente, la primera figura del silogismo es aquella en la que el término medio se puede encontrar en el predicado de la primera premisa, en el sujeto de la segunda o viceversa, a saber, en el sujeto de la primera premisa o en el predicado de la segunda, siendo esta última opción la única admitida por Aristóteles (APr. 25b39-41: πρότερον γὰρ εἴρηται πῶς τὸ κατὰ παντὸς λέγομεν. ὁμοίως δὲ καὶ εἰ τὸ μὲν Α κατὰ μηδενὸς τοῦ Β, τὸ δὲ Β κατὰ παντὸς τοῦ Γ, ὅτι τὸ Α οὐδενὶ τῷ Γ ὑπάρξει). Sea como fuere, y como indica Siben (ibídem), el orden de las premisas no afecta a la conclusión. De hecho, según esta autora la premisa prior en los llamados silogismos «directos» o «indemostrables», en terminología pseudoapuleyana, es siempre la que se emite primero. Por eso, la exigencia de tener el término menor en el sujeto y el mayor en el predicado de la conclusión se resuelve invirtiendo el orden de las premisas, de manera que la que contiene el sujeto de la conclusión se emita siempre primero. De ahí, según Siben, la no existencia de la llamada «cuarta figura». 638 En el segundo tipo, el término medio es predicado de la premisa mayor y de la menor, mientras que en el tercer tipo es el sujeto de ambas premisas.

[233]

LIBER QVARTVS

particulariter tantum concluditur: quapropter non frustra hic est ordo servatus. Nam merito prima dicitur, in qua omni modo concludi potest, secunda item recte, in qua potest concludi universaliter quamvis per contrarium, tertia item recte, quia in quantitate minor est, in qua nisi particulariter concludi non potest. 410 Nunc dicendum est singulae formae quot modos recipiant. Nam recipiunt intra certum numerum, extra quos modos quicquid conclusum

tantum] om. C2 : sic L32 : del. P22 • concluditur] sic D2 • quapropter] quia propter A : qua propter DM1M6S Basileensis Lugdunensis • hic… servatus] hic ordo servatus est D • hic est] est hic S • est ordo] ordo est Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • est] om. L3 : del. V22 • servatus] servatur L3V22 • nam] illam F1, sed illa F2 • dicitur] om. A • in qua] inqua Mutinensis • qua] qu/ A : quo C11S • omni modo] omni//modo M6 • item] autem M6P1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • recte] dicitur postponit V1 • qua] recte postponit D2 • potest concludi] om. D1, sed in marg. add. D2 • concludi universaliter] universaliter et particulariter (s. l. L32) concludi L3 • universaliter] et particulariter postponit B2 (s. l.) GM1P22 (s. l.) R2 (in marg.) SZ • quamvis] quan//vis L1 : quam vis L2M6T • per contrarium] s. l. glossam per abdicativum add. R2 • per] om. V11V21 • tertia] tercia L4M6 • item] autem L1P1P2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : em in ras. L3 : sic Kopp e codicibus Reichenauensi et Darmstattensi • recte] om. D1 : rectem V1V2, sed del. V12V22 • in… est] om. S • quantitate… est] quantitatem inore est R1 • quantitate minor] quantitatem inor V2 • quantitate] quantitatem C11 : quatitate E1 : quiantite M6 : quantate V11 • minor est] est minor L2 • minor] inore A • in qua] inqua Mutinensis • particulariter] particulater P11 • non] om. P31 • potest] ab hac voce deest T • 410 nunc… recipiant] in capitale littera C2 • dicendum] sic V12 • singulae formae] singule forme A • quot] quod AM6 : quos B1C1DEFL1L2 (in ras.) L31L4P2P3 (var. s. l. P32) V11V21 • modos] modo AL41 : nudos l. v. V1 • recipiant] recipiunt L31 • nam… numerum] uncis includit et in app. glossema del. Dick (1978, p. 199) • nam recipiunt] om. C11L1 : del. P22P32 • intra certum] incertam M61 • intra] s. l. se postponit B2C12L3L42M12M52P22SV12V22Z et etiam Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : inter L31 : ra in ras. Z • certum numerum] numerum certum C1

[234]

5

LIBRO CUARTO

solo se saca la conclusión en modo particular: por eso, este orden no se ha conservado en balde.639 Así pues, con razón se denomina primera a aquella en la que puede sacarse una conclusión para cualquier modo; de la misma manera se denomina correctamente segunda a aquella en la que puede sacarse una conclusión en modo universal, aunque por medio de un contrario; a su vez, se denomina correctamente tercera, por ser menor en cantidad,640 a aquella en la que no puede sacarse una conclusión si no es en modo particular. Ahora hay que decir cuántos modos admite cada figura.641 Efecti- 410 vamente, los admiten en cierto número, fuera de los cuales no hay 639 Efectivamente, en la primera figura caben todas las conclusiones sacadas de la combinación de cantidad y cualidad. En la segunda, la conclusión es válida solo si al menos una de las dos premisas es una proposición negativa, de manera que los predicados, con una extensión mayor a la del sujeto, no conducirían a ningún vínculo conceptual entre los dos sujetos de las premisas si fueran afirmativos (cf. Boeth. Syll. cat. 816d). Al considerar, asimismo, un contrario, es posible admitir en esta figura que el sujeto de la conclusión sea universal. En este sentido, Ferré (2007: 116: n. 261) entiende que la expresión per contrarium, que volverá a emplear en § 415 (a contrario, id est, per negationem) evoca la contrariedad de las proposiciones, es decir, su negación (vid. el cuadro de § 400). La tercera figura, en fin, conduce a conclusiones válidas si su sujeto es particular. Así, si el término medio es siempre sujeto de la premisa menor y de la mayor, el sujeto de la conclusión habrá de ser particular para evitar una extensión mayor del predicado, formado, a su vez, por los predicados de la primera y segunda premisa. 640 Vid. nota complementaria n.o 640. 641 Como muy bien indica Siben (2012: 242), desde este epígrafe hasta § 413 el texto de Capela muestra claras analogías no solo con el de Pseudoapuleyo (Herm. 273279), sino también con el de Casiodoro (Inst. II 12) y con el de Isidoro (Etym. II 28.1-22). A diferencia de Aristóteles, que emplea, en sus ejemplos, las figuras del alfabeto, Capela y su posible fuente recurren a modelos concretos. Según Sullivan (1967: 149), además, el Estagirita presenta los silogismos como proposiciones que aportan una implicación, mientras que Pseudoapuleyo y Capela los presentan como inferencias o reglas de inferencia. En cuanto al término modus (cf. n. 203), se aplica, según ThlL VIII 1265.73, a los diversos tipos de silogismo en el interior de una figura. Vid. Cic. Top. 54, que lo usa como sinónimo de figura en su descripción de los silogismos hipotéticos (appellant autem dialectici eam conclusionem argumenti, in qua cum primum adsumpseris, consequitur id, quod adnexum est, primum conclusionis modum; cum id, quod adnexum est, negaris, ut id quoque, cui fuerit adnexum, negandum sit, secundus is appellatur concludendi modus; cum autem aliqua coniuncta negaris et ex iis unum aut plura sumpseris, ut, quod relinquitur, tollendum sit, is tertius appellatur conclusionis modus) y Top. 56 (reliqui dialecticorum modi plures sunt).

[234]

LIBER QVARTVS

fuerit non est temere concedendum. Recipit autem prima novem modos, secunda quattuor, tertia sex. 411 Primae formae primus modus est, in quo conficitur ex duobus universalibus dedicativis universale dedicativum directim, ut est ‘omne iustum honestum; omne honestum bonum; omne igitur iustum bonum’. Si reflexim inferas ‘omne igitur bonum iustum’, non sequitur,

concedendum] conecedendum F1 • autem] om. AM5RV21 : bis scriptum M6 : utem Z1 • prima] forma postponit M6 • novem] VIIII GL3M1M6 • modos] modis R1 • quattuor] IIII C2DGL3M1M6 : quatuor SV2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • tertia] tercia FL4M6 • sex] VI DGL3M1M6 • 411 primae] in marg. I anteponit L12P32 : primus modus, primae forma I anteponit L22 (in marg.), sed primus modus titulus anteponit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp et insuper in marg. figurae primae modi 9 add. Vicentina : prime M1 : PRIMAE Grotius • formae] forme AM1V2 : om. P31 • est] del. D2 : om. L4 : in marg. Primus. Barbara postponit Vicentina • conficitur] confititur V21 • duobus] tribus D2 • directim] directum AC2DFL11L3M5M6P21P31R2V12V22 Grotius Kopp (sed directim legendum putat in not.) Eyssenhardt : ctim in ras. L4 • est] om. D • omne] omnem V21 • omne honestum] om. L21 • iustum bonum] in ras. C1 • si… iustum] om. C11 • sed in marg. add. C12 • reflexim] reflexum C2L21 (var. s. l.) M5 : reflexi//m D • inferas… igitur] omnem igitur inferas C1 • inferas] inferam M11 • non… inferri] scriptum post iustum R1

[235]

5

LIBRO CUARTO

que admitir irreflexivamente todo lo que se haya concluido.642 En cuanto a la primera admite nueve modos; la segunda, cuatro; la tercera, seis.643 El primer modo de la primera figura es aquel en el que de dos 411 premisas universales afirmativas se saca, directamente, una conclusión universal afirmativa;644 por ejemplo, ‘todo lo justo es honesto; todo lo honesto es un bien; por tanto, todo lo justo es un bien’. Si sacas la

642 Según Ferré (2007: 116, n. 262), se puede pensar que Capela quiere decir que no todos los silogismos son concluyentes. Cf. Stahl (1977: 146, n. 130) y Ps.Apul. Herm. 202.16-18: nunc tradendum est, quibus modis et coniugationibus fiant intra certum numerum praedicativi generis verae conclusiones. 643 Cf. Ps.Apul. Herm. 202.18-203.3: in prima formula novem soli moduli, sex autem coniugationes reperiuntur; in secunda quattuor moduli, tres coniugationes; in tertia sex moduli, coniugationes quinque. 644 Por lo que sabemos, la denominación de cada modo válido con un nombre compuesto por las vocales que identifican los tres enunciados que lo constituyen remonta a los terministas lógicos medievales del s. XIII, concretamente a las Introductiones in logicam de William of Shyreswood o a las Summulae logicales de Pedro Hispano. Estas denominaciones, desconocidas en tiempos de Capela, no solo permiten al lector seguir la historia silogística, sino que dan fe del conocimiento, por parte de los lógicos antiguos, de no más de tres figuras y de su aceptación de conclusiones particulares, permitiendo, así, completar los nueve modos en la primera figura (vid. Tricot, 1966b: 206-223 y Ramelli, 2001: 864, n. 15). Así, el primer modo de la primera figura se llama Barbara. En Aristóteles, la premisa mayor contiene el predicado de la conclusión (APr. 25b37-39: εἰ γὰρ τὸ Α κατὰ παντὸς τοῦ Β καὶ τὸ Β κατὰ παντὸς τοῦ Γ, ἀνάγκη τὸ Α κατὰ παντὸς τοῦ Γ κατηγορεῖσθαι), mientras que en Capela la primera premisa contiene el sujeto de la conclusión, como en Pseudoapuleyo (Herm. 203.11-16: in prima formula modus primus est, qui conducit ex universalibus dedicatiuis dedicativum universale directim, ut: omne iustum honestum, omne honestum bonum; omne igitur iustum bonum est. At si reflexim inferas: quoddam igitur bonum iustum, fit ex eadem coniugatione quintus modus), donde esta inversión se registra por vez primera.

[235]

LIBER QVARTVS

sed particulariter potest inferri ‘quoddam igitur bonum iustum’, et efficitur quintus modus. Secundus modus est, in quo conficitur ex universali dedicativo et universali abdicativo universale abdicativum directim, ut est ‘omne iustum honestum; nullum honestum turpe, nullum igitur iustum turpe’. Si reflectas, ‘nullum igitur turpe iustum’, efficitur sextus modus. Diximus enim supra universale abdicativum posse converti. Tertius modus est, in quo conficitur ex particulari dedicativo et universali dedicativo particulare dedicativum directim, ut est ‘quoddam iustum honestum; omne honestum utile; quoddam igitur iustum utile’. At si flectas, efficitur septimus modus, ‘quoddam

potest] po//test P3 • quoddam… iustum] bis scriptum R2 • et] om. L31 • quintus] in marg. V postponit L12L22P32 et insuper ex primo quintus add. P32 : QVINTVS Dick (ibid.) • secundus] in marg. II anteponit L12L22P32 : in marg. Secundus. Celarent add. Vicentina : SECVNDVS Eyssenhardt Dick (ibid.) • est] om. C2 • conficitur ex] om. P31 • conficitur] efficitur M6 • universali] universalim L22 • dedicativo] dedicatio A1 • et… abdicativo] om. B1R1V11V21 : et universa abdicativo P22 (in marg.) • et] om. A • universali abdicativo] om. A • directim] directum C2D1FL3M1M5M6P21P31R2S1V22 Grotius Kopp Eyssenhardt : posse anteponit M6, sed del. M62 : direct/m P1 • turpe] est postponit G • reflectas] reflexeris M6 : reflectans Mutinensis Basileensis • nullum] om. M6 • iustum] turpe postponit S, sed del. S2 • efficitur] effecitur A : efficitur// P1 • sextus] om. C2 : in marg. VI postponit L12L22P32 et insuper ex secundo sextus add. P32 : sex L4 : SEXTVS Dick (1978, p. 200) • enim] om. A • abdicativum] abdicatevum Z1 • tertius] in marg. III anteponit L12L22P32 : sic L12L22 (t in ras.) : tercius L4M6 : TERTIVS Eyssenhardt Dick (ibid.) • conficitur] ficitur L31 • dedicativo] sic L12 • universali] uversali L31 : universale V21 • particulare] particulari V21 : ti in ras. Z • dedicativum] di in ras. P1 : de decativum Z • directim] directum C2D1L3M1M5M6RV2 Grotius Kopp Eyssenhardt : directi Z • est] om. M6 • quoddam] sic M62 (dam in ras.) • omne… utile] nullum iustum malum V11 • honestum] bonum est P21 : iustum S • utile] s. l. est postponit V22 • quoddam… utile] n. l. V1 • quoddam] sic V22 • utile] est postponit E2L3 • at… 413 malum] om. V11, sed in marg. add. V12 • at… quoddam] in ras. C1 • at] ac AC2D2M5RSZ • flectas] reflectas B2C2DF2GL2L3M1M6R2SV12V22Z Vicentina Grotius Kopp Eyssenhardt, sed in app. ‘fort. recte’ Willis putabat : fletas L11 : reflectans Mutinensis Basileensis, sed reflectens Lugdunensis • septimus] in marg. VII anteponit L12L22P32 et insuper ex tertio septimus add. P32 : SEPTIMVS Dick (ibid.)

[236]

5

10

LIBRO CUARTO

conclusión invirtiendo los términos —‘por tanto, todo bien es justo’—, no es válida, sino que puede concluirse en modo particular —‘por tanto, cierto bien es justo’—, y así se realiza el quinto modo.645 El segundo modo es aquel en el que de una premisa universal afirmativa y una universal negativa se saca, directamente, una conclusión universal negativa; por ejemplo, ‘todo lo justo es honesto; ninguna cosa honesta es deshonesta; por tanto, ninguna cosa justa es deshonesta’. Si lo inviertes — ‘por tanto, ninguna cosa deshonesta es justa’—, se realiza el sexto modo. En efecto, hemos dicho más arriba que una universal negativa puede ser invertida.646 El tercer modo es aquel en el que de una premisa particular afirmativa y una universal afirmativa se saca, directamente, una conclusión particular afirmativa; por ejemplo, ‘cierta cosa justa es honesta; todo lo honesto es útil; por tanto, 645 Como Siben (2012: 244) explica, los primeros cuatro modos, de los que derivan los otros modos de la primera y de las otras figuras, agotan la posibilidad directa de la conclusión. Cf. Arist. APr. 29b1-2: ἔστι δὲ καὶ ἀναγαγεῖν πάντας τοὺς συλλογισμοὺς εἰς τοὺς ἐν τῷ πρώτῳ σχήματι καθόλου συλλογισμούς. Al ser las primeras cuatro conclusiones consideradas la base de todas las conclusiones posibles, Aristóteles limita los razonamientos con conclusión válida a estos primeros cuatro modos de la primera figura (APr. 26b28-31: δῆλον δὲ καὶ ὅτι πάντες οἱ ἐν αὐτῷ συλλογισμοὶ τέλειοί εἰσι· πάντες γὰρ ἐπιτελοῦνται διὰ τῶν ἐξ ἀρχῆς ληφθέντων, καὶ ὅτι πάντα τὰ προβλήματα δείκνυται διὰ τούτου τοῦ σχήματος). De esta suerte, los modos restantes de la primera figura son definidos como indirectos respecto a los primeros, permitiendo sacar conclusiones relativas a los términos no comunes por medio de la inversión de la conclusión (reflexim). En este modo, el sujeto de la conclusión es el de la premisa menor. Aunque ni Pseudoapuleyo ni Capela ofrecen ejemplos de los tres primeros modos indirectos, sí los incluyen Casiodoro (Inst. II 3 y 12.12-23) e Isidoro (Etym. II 28.7-9). La imposibilidad de inversión en una proposición particular negativa es la explicación que ofrece Capela para justificar por qué el cuarto modo directo no genera un modo indirecto. De cualquier manera, este tipo de inversión, en el que se consigue una particular negativa de una universal afirmativa, no fue explicado por Capela cuando trató sobre el sujeto en §§ 397-401. 646 Este es el silogismo conocido como Celarent. En Aristóteles, la premisa menor es la universal afirmativa (A), que determina la cualidad de la conclusión, y la mayor es siempre la que conforma el sujeto de la conclusión. Cf. Arist. APr. 25b40-26a2 (ὁμοίως δὲ καὶ εἰ τὸ μὲν Α κατὰ μηδενὸς τοῦ Β, τὸ δὲ Β κατὰ παντὸς τοῦ Γ, ὅτι τὸ Α οὐδενὶ τῷ Γ ὑπάρξει) y Ps.Apul. Herm. 203.17-204.2 (secundus modus est, qui conducit ex universalibus dedicativa et abdicativa abdicativum uniuersale directim, ut: omne iustum honestum, nullum honestum turpe; nullum igitur iustum turpe. At si reflexim inferas: nullum igitur turpe iustum, sextum modum effeceris. Nam, ut dictum est, reflectitur in se universalis abdicativa).

[236]

LIBER QVARTVS

igitur utile iustum’, quoniam supra dictum est particulare dedicativum posse converti. Quartus modus est, in quo conficitur ex particulari dedicativo et universali abdicativo particulare abdicativum directim, ut est ‘quoddam iustum honestum: nullum honestum turpe; quoddam igitur iustum non est turpe’. Reflecti non potest; diximus enim supra particulare abdicativum non posse converti. Octavus modus est, in quo conficitur ex universali abdicativo et universali dedicativo particulare abdicativum reflexim, ut est ‘nullum turpe honestum; omne honestum iustum; quoddam igitur iustum non est turpe’. Nonus modus

utile iustum] iustum utile DZ • iustum] utilis S • quoniam] quod L11 : quodam M1 • supra dictum] supradictum Lugdunensis • particulare… quo] def. R • converti] convaerti P1 • quartus] in marg. IIII anteponit L12L22 : QVARTVS Eyssenhardt Dick (ibid.) • in] ut A • conficitur] confici/// R • ex… abdicativo] def. R • et] in ras. P1 • abdicativo] adicativo A1 : ab dicativo B • particulare] particula V21 • abdicativum directim] abdicativum dire in ras. C2 • abdicativum] abdi/// R • directim… honestum] def. R • directim] directum AB1D1L3M1M5M6P31V2 Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • est] om. M6 • quoddam] quod P31 • nullum] supra particulare postponit P2 • honestum] honestur A • turpe… reflecti] def. R • iustum… turpe] turpe non est iustum C2 • iustum] honestum AB1C1DP2V21 • reflecti] reflectii A : refecti M61 • diximus… abdicativum] def. R • non… converti] converti non posse M6 • posse] potest V2 • converti octavus] converti//octavus F • octavus] in marg. VIII anteponit L12L22 : oc/// R : OCTAVVS Eyssenhardt Dick (ibid.) • est… universali] def. R • in] om. S • abdicativo et] abdicativo//et V2 • et… dedicativo] om. P31, sed. in marg. add. P32 • universali] universale AV21 • particulare] particularem V2 • abdicativum reflexim] abdicativum//reflexim L2 • abdicativum] et non postponit C2G2 (s. l.) L3 (non del. L32) M1M5V22 (s. l.), sed non L2 (del. L22) P3 (del. P32) V13 (s. l.) • reflexim] reflexum C2L3M1M5P21S1V22 : est postponit C2 : reflectim D1 • ut] u in ras. L1 : non V21 • est] om. M6 • nullum] s. l. est posponit L12 • turpe honestum] honestum turpe L1 • turpe] est postponit L1 • iustum] om. V21 • quoddam] sic L32 (quod in ras.) • igitur] sic L32 • iustum] iustu M5 : turpe R2 • nonus] novus A : in marg. VIIII anteponit L12L22 : NONVS Eyssenhardt Dick (ibid.) • modus] bis scriptum P11 • conficitur] //nficitur R • ex] et V21 • et] sic L32 (in ras.) • particulari] particulare A • abdicativum reflexim] abdicativum//reflexim L2 • abdicativum] ti in ras. C2 : et non postponit C2G2 (s. l., sed del. G3) L3 (non del. L32) M1M5V22 (s. l.), sed non L2 (del. L22) V13 (s. l.) • reflexim] reflexum C2DL3M1M5R2V22 : reflecxim M6 • est] om. M6 • igitur] sic L32 • turpe] est postponit E2

[237]

5

LIBRO CUARTO

cierta cosa justa es útil’. Pero si lo inviertes, se realiza el séptimo modo —‘por tanto, cierta cosa útil es justa’—, puesto que se ha dicho más arriba que la particular afirmativa se puede invertir.647 El cuarto modo es aquel en el que de una premisa particular afirmativa y una universal negativa se saca, directamente, una conclusión particular negativa; por ejemplo, ‘cierta cosa justa es honesta; ninguna cosa honesta es deshonesta; por tanto, cierta cosa justa no es deshonesta’. No puede realizar la inversión; pues hemos dicho más arriba que una particular negativa no puede ser invertida.648 El octavo modo es aquel en el que de una premisa universal negativa y una universal afirmativa se saca, invirtiendo los términos, una conclusión particular negativa; por ejemplo, ‘ninguna cosa deshonesta es honesta; todo lo honesto es justo; por tanto, cierta cosa justa no es deshonesta’. El noveno modo es aquel

647 En este silogismo conocido como Darii la premisa mayor es, a diferencia de Aristóteles, la particular, mientras que la menor es la universal. Cf. Arist. APr. 26a23-25 (ὑπαρχέτω γὰρ τὸ μὲν Α παντὶ τῷ Β, τὸ δὲ Β τινὶ τῷ Γ. οὐκοῦν εἰ ἔστι παντὸς κατηγορεῖσθαι τὸ ἐν ἀρχῇ λεχθέν, ἀνάγκη τὸ Α τινὶ τῷ Γ ὑπάρχειν) y Ps.Apul. Herm. 204.8-14 (tertius modus, qui conducit ex dedicativis particulari et universali dedicativum particulare directim, ut: quoddam iustum honestum, omne honestum utile; quoddam igitur iustum utile. Sed si reflexim inferas: quoddam igitur utile iustum, septimum modum feceris. Nam, ut dictum est, reflectitur in se particularis dedicativa). 648 El cuarto modo, Ferio, presenta su premisa mayor como particular afirmativa y no, como Aristóteles, universal negativa. Cf. Arist. APr. 26a25-27 (καὶ εἰ τὸ μὲν Α μηδενὶ τῷ Β ὑπάρχει, τὸ δὲ Β τινὶ τῷ Γ, ἀνάγκη τὸ Α τινὶ τῷ Γ μὴ ὑπάρχειν) y Ps.Apul. Herm. 204.1418 (quartus modus est, qui conducit ex particulari dedicativa et universali abdicativa abdicativum particulare directim, ut: quoddam iustum honestum est, nullum honestum turpe; quoddam igitur iustum non est turpe).

[237]

LIBER QVARTVS

est, in quo conficitur ex universali abdicativo et particulari dedicativo particulare abdicativum reflexim, ut est ‘nullum turpe honestum; quoddam honestum iustum; quoddam igitur iustum non est turpe’. 412 Secundae formae primus modus est, in quo conficitur ex universali dedicativo et universali abdicativo universale abdicativum directim, ut est ‘omne iustum honestum; nullum turpe honestum; nullum igitur iustum turpe’. Hic reflexione si utaris, alius modus non efficitur, quoniam de utrisque subiectivis fit illatio. Secundus modus est, in quo

412 secundae… primus] in capitale littera in Eyssenhardt Dick (ibid.) • secundae formae] secunde forme A : in ras. C2 • secundae] in marg. I anteponit L12, sed I. primus modus secundae formae L22 (in marg.) : secunde P2 : de secundae formae primo modo titulum anteponit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : SECVNDAE Grotius • primus] prius L2 • ex] sic P12 • universali] universale A • et universali] et//universali L4 • directim] directum C2L3M1M6R2 Grotius Kopp Eyssenhardt • est] bis scriptum A : om. M6 • nullum… honestum] in ras. L1 • nullum] nulle V2 • honestum] honostum M61 • nullum] nullam L11 • igitur] sic L32 • iustum turpe] turpe iustum R2 • hic… illatio] Ferré textum corruptum putat in p. 118, not. 277 • reflexione si] reflexiones A • reflexione] reflexioni B1 : refexione P11 : reflixione P2 • si utaris] si//utaris C1 • quoniam] quod L11 • utrisque subiectivis] n. l. V12 • utrisque] utris quae A • subiectivis fit] sit subiectivis Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • illatio] il/atio A : s. l. var. conclusio add. R2 • secundus] in marg. II anteponit L12 : SECVNDVS Eyssenhardt Dick (1978, p. 201) • modus] om. P3 • est] om. L3 : n. l. V12

[238]

5

LIBRO CUARTO

en el que de una premisa universal negativa y una particular afirmativa se saca, invirtiendo los términos, una conclusión particular negativa; por ejemplo, ‘ninguna cosa deshonesta es honesta; cierta cosa honesta es justa; por tanto, cierta cosa justa no es deshonesta’.649 El primer modo de la segunda figura es aquel en el que de una 412 premisa universal afirmativa y una universal negativa se saca, directamente, una conclusión universal negativa; por ejemplo, ‘todo lo justo es honesto; ninguna cosa deshonesta es honesta; por tanto, ninguna cosa justa es deshonesta’. Si empleas la inversión aquí, no se realiza otro modo, puesto que la conclusión deriva de ambas partes subjetivas.650 El segundo modo es aquel en el que de una premisa universal 649 Aunque la conclusión del cuarto modo directo no puede invertirse, sí pueden hacerlo sus premisas, dando origen a los últimos modos de la primera figura. Cf. Ps.Apul. Herm. 204.11-205.2 (octavus et nonus quippe servant eius illationem, non ut illi reflexam. Coniugationem ipsam tantum reflectunt propositionibus aequipollentibus mutatoque ordine, ut prior fiat abdicativa. Atque ideo conducere dicuntur ambo per coniugationis conversionem), donde demuestra que los dos últimos modos de la primera figura se construyen a partir de la inversión de la universal negativa situada como mayor, y 205.5-13 (octavus modus, qui conducit ex universalibus abdicativa et dedicativa particulare abdicativum reflexim, velut: nullum turpe honestum, omne honestum iustum; quoddam igitur iustum non est turpe. Nonus quoque modus per similem conversionem ex universali abdicativa et particulari dedicativa abdicativum particulare conducit reflexim: nullum turpe honestum, quoddam honestum iustum; quoddam igitur iustum non est turpe). Pseudoapuleyo añade que solo la inversión del cuarto modo da los otros dos modos, ya que, por lo que respecta a los otros modos, la inversión de la relación entre las premisas da la primera o la segunda fórmula. 650 En este silogismo, conocido como Cesare, la conclusión deriva de la unión de las dos premisas universales, que son, respectivamente, afirmativas y negativas. Aunque en Aristóteles la premisa mayor contiene el término que en la conclusión es el predicado, en Capela la premisa prior forma el sujeto en la conclusión. Cf. Arist. APr. 27a5-7 (κατηγορείσθω γὰρ τὸ Μ τοῦ μὲν Ν μηδενός, τοῦ δὲ Ξ παντός. ἐπεὶ οὖν ἀντιστρέφει τὸ στερητικόν, οὐδενὶ τῷ Μ ὑπάρξει τὸ Ν) y Ps.Apul. Herm. 206.7-11 (primus modus in secunda formula est, qui conducit ex universalibus dedicativa et abdicativa abdicativum universale directim, velut: omne iustum honestum, nullum turpe honestum; nullum igitur iustum turpe). Teniendo en cuenta que la explicación que en estas líneas ofrece Capela no aparece como tal en Pseudoapuleyo (cf. Herm. 206.10-207.2: hic coniugatione non differt a priore, nisi quod subiectivam particulam abdicativa trahit ad illationem, quoniam ita variatus est enuntiationis ordo, quod in prima formula fieri non potest), Ferré (2007: 118, n. 277) identifica en este pasaje de Nupcias una interpolación o, con más probabilidad, una corrupción del texto.

[238]

LIBER QVARTVS

conficitur ex universali abdicativo et universali dedicativo universale abdicativum directim, ut est ‘nullum turpe honestum; omne iustum honestum; nullum igitur turpe iustum’. Tertius modus est, in quo conficitur ex particulari dedicativo et universali abdicativo particulare abdicativum directim, ut est ‘quoddam iustum honestum; nullum turpe honestum; quoddam igitur iustum non est turpe’. Quartus modus est, in quo conficitur ex particulari abdicativo et universali dedicativo particulare abdicativum directim, ut est ‘quoddam iustum non est turpe; omne malum turpe; quoddam igitur iustum non est malum’.

universali] univers//i A : univer D1 • abdicativo] abdicam L31, sed abdicat L32 • dedicativo] s. l. est postponit A2 : dedicam L31, sed dedicat L32 • universale] univer//le A : universa D1 : est postponit P1 : n. l. V12 • abdicativum directim] abdicativum//directim P2 • directim] directum C2L3M1M6R Grotius Kopp Eyssenhardt • est] om. M6 • turpe] turp/ A : r s. l. C1 • tertius] in marg. III anteponit L12L22 : tercius L4M6 : TERTIVS Eyssenhardt Dick (ibid.) • conficitur] n. l. V12 • ex] dedicativo postponit P1, sed del. P12 • particulari dedicativo] dedicativo particulari EFL4 • abdicativo] n. l. V12 • abdicativum] n. l. V12 • directim] directum C2L3M1M5M6RV21 Grotius Kopp Eyssenhardt • est] om. M6 • quoddam] sic L32 : omnis P21 • honestum] om. P11, sed s. l. add. P12 • quoddam] sic L32 • igitur] sic L32 • quartus] in marg. IIII anteponit L12L22 : quartur V21 : QVARTVS Eyssenhardt Dick (ibid.) • quo] qua A1 • ex] x in ras. Z • abdicativo] abdicam L31, sed abdicat L32 (in ras.) : sic P12 • universali] universale P31 • dedicativo] dedicam L31, sed dedicat L32 (in ras.) : abdicativo P11 • particulare] sic L32 • abdicativum] abdicam L31, sed abdicat L32 (in ras.) : dedicativum M6 • directim] directum AC2L3M1M5M62R Grotius Kopp Eyssenhardt, sed rectum M61 : direct// V2 • ut est] bis scriptum P11 • est] om. M6 • quoddam] quod dam C1 : in ras. C2 • iustum] n. l. V12 • non… turpe] om. P11, sed in marg. add. P12 • malum turpe] sic P12 (in ras.) • malum] male A • quoddam] in ras. C2 • iustum… malum] sic P12 (in ras.) • iustum] n. l. V12 • est] om. A

[239]

5

LIBRO CUARTO

negativa y una universal afirmativa se saca, directamente, una conclusión universal negativa; por ejemplo, ‘ninguna cosa deshonesta es honesta; todo lo justo es honesto; por tanto, ninguna cosa deshonesta es justa’.651 El tercer modo es aquel en el que de una premisa particular afirmativa y una universal negativa se saca, directamente, una conclusión particular negativa; por ejemplo, ‘cierta cosa justa es honesta; ninguna cosa deshonesta es honesta; por tanto, cierta cosa justa no es deshonesta’.652 El cuarto modo es aquel en el que de una premisa particular negativa y una universal afirmativa se saca, directamente, una conclusión particular negativa; por ejemplo, ‘cierta cosa justa no es deshonesta; todo mal es deshonesto; por tanto, cierta cosa justa no es un mal’.653

651 El silogismo Camestres presenta, respecto al anterior, el orden de las proposiciones invertido. Cf. Ps.Apul. Herm. 206.12-207.3: secundus modus est, qui conducit ex universalibus abdicativa et dedicativa abdicativum universale directim, velut: nullum turpe honestum, omne iustum honestum; nullum igitur turpe iustum. Hic coniugatione non differt a priore, nisi quod subiectivam particulam abdicativa trahit ad illationem, quoniam ita variatus est enuntiationis ordo, quod in prima formula fieri non potest. 652 Sobre este silogismo, llamado Festino, cf. Ps.Apul. Herm. 207.3-9 (tertius modus est, qui conducit ex particulari dedicativa et universali abdicativa abdicativum particulare directim, velut: quoddam iustum honestum, nullum turpe honestum; quoddam igitur iustum non est turpe). 653 Sobre este silogismo, denominado Baroco, cf. Ps.Apul. Herm. 207.9-13 (quartus modus est, qui conducit ex particulari abdicativa et universali dedicativa abdicativum particulare directim, ut: quoddam iustum non est turpe, omne malum turpe: quoddam iustum non est malum). Habida cuenta de que la partícula negativa que se encuentra como premisa mayor no es reversible, la premisa menor, universal afirmativa, lo sería solo en la correspondiente particular afirmativa, lo que impediría la conclusión al haber dos premisas particulares. En un caso tal, según D’Onofrio (1984: 234-235), se recurre a la probatio per impossibile. Cf. Boeth. Syll. cat. 818c-d.

[239]

LIBER QVARTVS

413

Tertiae formae primus modus est, in quo conficitur ex duobus universalibus dedicativis particulare dedicativum directim, ut est ‘omne iustum honestum; omne iustum bonum; quoddam igitur honestum bonum’. Secundus modus est, in quo conficitur ex particulari dedicativo et universali dedicativo particulare dedicativum directim, ut ‘quoddam iustum honestum; omne iustum bonum; quoddam igitur

413 tertiae… bonum] om. P11, sed in marg. add. P12 • tertiae… primus] in capitale littera in Eyssenhardt Dick (ibid.) • tertiae] FORMA III titulum anteponit C2 : in marg. primus modus tertiae formae I anteponit L22, sed de primo modo tertiae formae titulum anteponit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : terciae L42M6 : TERTIAE Grotius • formae] forme A : sic C22 • primus… est] est primus modus P3 • primus] p in ras. L1 : in marg. I anteponit L12 • modus] us in ras. C2 • in… conficitur] in ras. C2 • ex duobus] n. l. V12 • universalibus] sic D2 : universalis R1 • dedicativis] dedicativus A : dedicam L31, sed dedicat L32 • dedicativum] dedecativum B1 • directim] directum C2L3M1M5M6R2 Grotius Kopp Eyssenhardt • est] om. DM6 • omne] omnes V21 • iustum bonum] bonum iustum M1 • bonum] est postponit L1 • honestum] iustum A • secundum… bonum] om. A • secundus modus] n. l. V12 • secundus] in marg. II anteponit L12L22 : SECVNDVS Eyssenhardt Dick (ibid.) • particulari] paticulari L21 • dedicativo… universali] om. P11, sed. in marg. add. P12 • dedicativo] dedicam L31, sed dedicat L32 • et… dedicativo] om. L4 • universali] n. l. V12 • dedicativo] dedicam L31, sed dedicat L32 : abdicativo M6 : dicativo V21 • dedicativum… bonum] n. l. V12 • dedicativum] dedicam L31, sed dedicat L32 • directim] directum C2L3M1M5M6R2 Grotius Kopp Eyssenhardt • ut] sic P12 • est] supplevi : om. ABC1DEFL1L2L3L4M6P1P21 P3RTV1V2Z Willis, quem Ramelli Ferré Siben secuti sunt • quoddam] sic L32P12 • quoddam] in ras. L1 • honestum] iustum B1EFL2L41M6P21R1V1V21

[240]

5

LIBRO CUARTO

El primer modo de la tercera figura es aquel en el que de dos 413 premisas universales afirmativas se saca, directamente, una conclusión particular afirmativa; por ejemplo, ‘todo lo justo es honesto; todo lo justo es un bien; por tanto, cierta cosa honesta es un bien’.654 El segundo modo es aquel en el que de una premisa particular afirmativa y una universal afirmativa se saca, directamente, una conclusión particular afirmativa; , ‘cierta cosa justa es honesta; todo lo justo es un bien; por tanto, cierta cosa honesta es un bien’.655

654 Sobre el silogismo denominado Darapti, cf. Ps.Apul. Herm. 207.16-19: in tertia formula primus modus est, qui conducit ex dedicativis universalibus dedicativum particulare tam directim quam reflexim, ut: omne iustum honestum, omne iustum bonum, quoddam igitur honestum bonum. Según Siben (2012: 246), Teofrasto yerra al pensar que, en este silogismo, de dos premisas universales afirmativas derivan los dos modos de la tercera figura (apud Ps.Apul. Herm. 207.23), pues, desde el momento en el que las dos premisas tienen una extensión semejante, el sujeto de la conclusión está formado, indistintamente, por una o por otra, sin causar nuevos modos. Asimismo, en Capela no se lee la segunda conclusión posible por inversión de las premisas, lo que sí aparece, en cambio, en Pseudoapuleyo (Herm. 207.20-22: vel sic: quoddam igitur bonum honestum. Quippe non interest, ex utra[que] propositione facias particulam subiectiuam, quoniam non interest, utram prius enunties), Casiodoro (Inst. III 12) e Isidoro (Etym. II 28.16). La crítica es unánime al reconocer en nuestro autor un uso casi abusivo del empleo de la inversión de las premisas respecto a Aristóteles, lo que conlleva un cambio de orden de los modos segundo y cuarto del filósofo griego. 655 Este silogismo es llamado Disamis. Cf. Ps.Apul. Herm. 207.24-208.2: secundus modus est, qui conducit ex dedicativis particulari et universali dedicativum particulare directim, ut: quoddam iustum honestum, omne iustum bonum; quoddam igitur honestum bonum.

[240]

LIBER QVARTVS

honestum bonum’. Tertius modus est, in quo conficitur ex universali dedicativo et particulari dedicativo particulare dedicativum directim, ut est ‘omne honestum iustum; quoddam honestum bonum; quoddam igitur iustum bonum’. Quartus modus est, in quo conficitur ex universali dedicativo et universali abdicativo particulare abdicativum directim, ut est ‘omne iustum honestum; nullum iustum malum; quoddam igitur honestum non est malum’. Quintus modus est, in quo conficitur ex particulari dedicativo et universali abdicativo particulare abdicativum directim, ut est ‘quoddam iustum honestum; nullum iustum malum; quoddam igitur honestum non est malum’. Sextus modus est, in quo conficitur ex universali dedicativo et particulari tertius] in marg. III anteponit L12L22 : tercius L4M6 : TERTIVS Eyssenhardt Dick (ibid.) • in… conficitur] om. ABL11P21P31R1V21Z • universali] universale P11 • dedicativo] dedicam L31, sed dedicat L32 • particulari] particulare C2L4 • particulare] particulari R1 • dedicativum directim] dedicativum// directim L2P3 • directim… est] ut est directim ABEFL4P1P2R1V1Z • directim] directum C2L3M1M5M6R2V22 Grotius Kopp Eyssenhardt : item anteponit L1L2 (del. L22) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Kopp, quem ex ante Grotium editis restituit, Eyssenhardt • ut est] om. L21P31V21 • est] om. C1M6 • omne… iustum] in app. ‘sed exemplum convenit cum Appuleius et Cassiodorus nisi quod honestum et iustum locum inter se commutaverunt; apud Isid. 2, 28, 18 corr. quoddam igitur honestum bonum pro bonum honestum’ explicabat Dick (1978, p. 202) • honestum iustum] iustum honestum M6 • quoddam] quod V12 • igitur iustum] iustum igitur C2 • bonum] sic L42: est postponit L4 • quartus… est] n. l. V12 • quartus] in marg. IIII anteponit L12L22 : QVARTVS Eyssenhardt Dick (ibid.) • universali dedicativo] n. l. V12 • universali] universale V21 • dedicativo] dedicam L31, sed dedicat L32 : dedecativo P31 • universali abdicativo] n. l. V12 • abdicativo] abdicam L31, sed abdicat L32 • abdicativum] abdicam L31, sed abdicat L32 : sic L42 : n. l. V12 • directim] directum B1C2 (ctum in ras.) L3M1M5M6R Grotius Kopp Eyssenhardt • est] om. C1M6 Ferré • quoddam… malum] om. A • quoddam igitur] n. l. V12 • igitur] sic L32 • non est] om. L21 • quintus… demonstrata] sic L12 • quintus] in marg. V anteponit L12L22 : QVINTVS Eyssenhardt Dick (ibid.) • modus est] n. l. V12 • conficitur] ficitur L31 • particulari] sic L32 • dedicativo] dedicam L31, sed dedicat L32 : om. M5 • et] ex Mutinensis Basileensis Lugdunensis • abdicativo] dedicativo F • abdicativum] abdicativo B1 : abdicati//vum L2 : abdicam L31, sed abdicat L32 • directim] directum AC2L3M1M5M6R2 Grotius Kopp Eyssenhardt : om. C11 • ut est] om. ABEFL21L3L4M5 P1P2P3R1V1V2Z Ferré : coni. Willis, quem Ramelli sequitur • ut] add. Siben • est] om. C2M6 Ferré Siben • quoddam] quaedam M61 • iustum… malum] n. l. V12 • quoddam] sic L32 • est… ex] def. R • sextus] in marg. VI anteponit L12L22 : SEXTVS Eyssenhardt Dick (ibid.) • in… conficitur] om. L31, sed s. l. add. L32 • quo] om. V12 • dedicativo] dededicativo C1 : dedicam L31, sed dedicat L32

[241]

5

10

LIBRO CUARTO

El tercer modo es aquel en el que de una premisa universal afirmativa y una particular afirmativa se saca, directamente, una conclusión particular afirmativa; por ejemplo, ‘todo lo honesto es justo; cierta cosa honesta es un bien; por tanto, cierta cosa justa es un bien’.656 El cuarto modo es aquel en el que de una premisa universal afirmativa y una universal negativa se saca, directamente, una conclusión particular negativa; por ejemplo, ‘todo lo justo es honesto; ninguna cosa justa es un mal; por tanto, cierta cosa honesta no es un mal’.657 El quinto modo es aquel en el que de una premisa particular afirmativa y una universal negativa se saca, directamente, una conclusión particular negativa; por ejemplo, ‘cierta cosa justa es honesta; ninguna cosa justa es un mal; por tanto, cierta cosa honesta no es un mal’.658 El sexto modo es aquel en el que de una premisa universal afirmativa y una

656 Sobre el denominado silogismo Datisi, cf. Ps.Apul. herm. 11, p.208,2-5 tertius modus est, qui conducit ex dedicativis universali et particulari dedicativum particulare directim, ut: omne iustum honestum, quoddam iustum bonum; quoddam igitur honestum bonum. 657 Sobre el silogismo llamado Felapton, cf. Ps.Apul. Herm. 208.5-9: quartus modus est, qui conducit ex universalibus dedicativa et abdicativa abdicativum particulare directim, ut: omne iustum honestum, nullum iustum malum; quoddam igitur honestum non est malum. 658 Este silogismo es conocido como Bocardo. Cf. Ps.Apul. Herm. 208.9-13: quintus modus est, qui conducit ex dedicativa particulari et abdicativa universali abdicativum particulare directim, ut: quoddam iustum honestum, nullum iustum malum; quoddam igitur honestum non est malum.

[241]

LIBER QVARTVS

abdicativo particulare abdicativum directim, ut est ‘omne iustum honestum; quoddam iustum non est malum; quoddam igitur honestum non est malum’. Omnes igitur modi certum ordinem tenent, eiusdemque ordinis ratio est, quae in ipsis formis demonstrata est. 414 Condicionalis syllogismus est, cuius propositio et plenum argumentum et plenum id de quo quaestio est continet ita, ut assumpto argumento iam certum inferri possit, de quo quaestio erat, ad hunc modum: ponamus quaestionem esse, utrum sit utilis rhetorica, et volentes utilem probare, argumentum ab huius definitione capiamus,

abdicativo… abdicativum] def. R • abdicativo] abdicam L3 : abdicavo V21 • particulare] particalare L21 : particul L3 • abdicativum] abdicam L3 • directim] directum AB1C2L3L4 M1M5M6P12R Grotius Kopp Eyssenhardt • ut] om. P1 • est] om. C1C2D1L3M5M6 Ferré • omne] sic L42 : //omne P1 • iustum… malum] def. R • iustum] sic L42 • honestum] honesum L31 : sic L42 • est] om. D1 • malum] quoddam postponit L2, sed del. L22 : bonum P21 • quoddam] quodam L31 • non] om. P11 • est… certum] def. R • omnes] omnis V21 • modi] modus V21 • ordinem] ordine P11 • eiusdemque] eiusdem L21 : eiusdem quae P2P3 : eiusdem que V2 • ordinis] om. M6 • ratio… formis] def. R • ratio] racio M6 • in] om. M6 • formis] formas C11L31 • demonstrata] demostrata L2L3 • 414 condicionalis] DE CONDITIONALI (condicionali BC2DL1L2M1 M6P2P3RV1) SYLLOGISMO (sillogismo EFZ syllogissmo M6 S/LLOGISMO V2). LVI (add. D VI G) titulum anteponit ABC1C2DGL1 (in marg.) L2L4M1M6P1P2P3R (n. bene l.) V1Z, sed QVID SIT CONDITIONALI (conditionalis Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp) SYLLOGISSMVM (syllogismus Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp) M5 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : conditionalis AC1EFGL4M5P1P3R Vicentina Kopp, sed CONDITIONALIS Grotius : CONDICIONALIS S Eyssenhardt Dick • syllogismus] sylogismus A, sed silogismus D : sillogismus EF : s/llogismus V2 : SYLLOGISMVS Dick • propositio] propossitio D : proposicio M6 • argumentum] s. l. diffinitionem postponit L12 • id de] id//de V1 • id] quod postponit L4, sed del. L42 • quaestio] questio C1EFGL1L4M1M5P1P2 P3V2Z Mutinensis • continet] ex hoc verbo usque ad § 424 sub orsis abest E : continet// P3 : contin// R • ita] /ta R • assumpto] asumpto M51 : assumpta V21 : adsumpto Z • certum] certo C11 • quaestio erat] quaest///rat R • quaestio] questio C1C2FGL1L4M1P1 P2P3V2Z • ad hunc] adhuc AB • hunc] huc L11P31 : sic P12 • quaestionem] questionem C1C2FGL1 (sti in ras.) L2L4M1P1P2P3V1Z : sic V22 • sit utilis] utilis sit L3 • sit] om. S • utilis] utili A • rhetorica] rethorica AC1C2DGL11L2L3M1 M6P1P2P3V1V2 : retorica B1 : rehtorica L4 • et] om. C2 • volentes] volentesque C2 • utilem] utile C2V1 • huius] u in ras. L1 : hius L2, sed hus R1 : s. l. diffinitionis postponit L22 • definitione] definitionem AL4 : diffinitione C1C2DL3SV22 Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed difinitione G Vicentina : diffinitionem M1M5M6 • capiamus] ponamus C2 (var. s. l.) : accipiamus M1

[242]

5

LIBRO CUARTO

particular negativa se saca, directamente, una conclusión particular negativa; por ejemplo, ‘todo lo justo es honesto; cierta cosa justa no es un mal; por tanto, cierta cosa honesta no es un mal’.659 Así pues, todos los modos tienen un orden concreto y el criterio de este mismo orden es el que se ha mostrado en las propias figuras. SOBRE

EL SILOGISMO CONDICIONAL

Un silogismo condicional es aquel cuya premisa mayor contiene 414 tanto un argumento completo como todo aquello de lo que trata la cuestión,660 de manera tal que, una vez aceptado el argumento, ya se puede sacar una conclusión certera sobre la cuestión a tratar, así: pongamos que la cuestión es si la retórica es útil y, queriendo demostrar 659 Sobre este silogismo, denominado Ferison, cf. Ps.Apul. Herm. 208.13-16: sextus modus est, qui conducit ex dedicativa universali et abdicativa particulari abdicativum particulare directim, ut: omne iustum honestum, quoddam iustum non est malum; quoddam igitur honestum non est malum. 660 Habida cuenta de que Apuleyo no incluye una explicación de este silogismo por considerarlo superuacaneus, la fuente inmediata de Capela es desconocida, si bien en su presentación muestra claras afinidades con Cicerón (Top. 53-57). Vid. Kneale (1962: 179-181). No obstante, recuérdese que la exposición de nuestro autor en lo que a los tipos de silogismos se refiere evoca la de los estoicos, en general, y la de Crisipo, en particular. La crítica está de acuerdo en que el empleo, por parte de Capela, de propositio para indicar la premisa previa a un argumento o la primera premisa en un silogismo hipotético pertenece a la lógica estoica, alejándose del uso que Apuleyo hace de este término (vid. nn. 598 y 624; sobre la terminología empleada en este opúsculo relacionada con lo que aquí se está tratando, vid. Conso, 2001: 947). Asimismo, en Cicerón (Inv. I 59 ss.) y Quintiliano (Inst. V 14.1) este término indica la premisa mayor del silogismo llamado epiquerema, mientras que Aulo Gelio (II 7.21 y V 11.8) emplea tanto propositio como proloquium para referirse a la primera premisa del silogismo disjunto según la teoría estoica. Ferré, por su parte, interpreta este término en este contexto como première premisse, para evitar la confusión con la premisa mayor del silogismo categórico (Ferré: 2007, 119, n. 288), una matizacion innecesaria. Cf., en este sentido, Blanché (1970: 122, n. 1). Sea como fuere, Capela indica las dos partes de las que se compone la propositio: el argumento (argumentum), cuya verdad es asumida por la segunda premisa (assumptio, calco de πρόληψις; cf. Cic. Div. II 108: adsumptio tamen, quam πρόληψιν iidem vocant, non dabitur) y el problema u objeto de discusión (quaestio), cuya realización se hace depender de la condición del argumento. Sobre los términos propositio y assumptio, vid. n. 624, y sobre la terminología empleada en este y en los siguientes epígrafes, vid. Ramelli (2001: 865, n. 16).

[242]

LIBER QVARTVS

quod est bene dicendi scientia. Ex hoc argumento et illa quaestione condicionalis syllogismus ponitur sic ‘si rhetorica est bene dicendi scientia, utilis est’. Assumimus argumentum ita: ‘est autem rhetorica bene dicendi scientia’. Haec duo qui concesserit, etiam invitus concedat necesse est utilem esse rhetoricam, quod erat dubium, antequam propositio et assumptio concederetur. Nihil tamen in assumptione accessit extrinsecus, quod est proprium praedicativi syllogismi. Hic

bene dicendi] benedicendi ABC1C2DFGL1L3L4M1M5M6P1P2P3RSV1V2Z • hoc] huius ABC1C2DFGL1L32L4M1M5M6 P1P2P3RSV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : s. l. glossam diffinitionem rethoricae add. L32 : coni. Petersen (p. 55), quem Dick Willis Ramelli Ferré Siben secuti sunt • argumento] argumentis V21 • illa] ex anteponit D • quaestione] questione C1 (stione in ras.) C2F2GL1 (s in ras.) L2L4M1M5P1V2Z : uqestione P3 • condicionalis] conditionalis AC1GL4M5P1RSV2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : condicio nalis L2 • syllogismus] sillogismus C2F, sed silogismus D : sylogismus L3 : syllog/smus L4 : syllogysmus M6 : syllogism/s V1 : sic V22 • ponitur] proponitur Dick, qui pro uncis includit (1978, p. 203), sed coni. Petersen (p. 55) • si] sy A • rhetorica] rethorica C1C2DGL11L4M1P1P2P3R2V2 : torica L21 : rehorica M61 : rethori// V1 • est… scientia] benedicendi scientia est C2 • bene dicendi] benedicendi ABDFGL1L2L3L4M1M5M6P1P2 P3RSV1V2Z • dicendi] sciendi C1 • utilis] ut utilitas A : benedicendi (ene et ce in ras.) scientia anteponit C2 • est] om. V11 • assumimus… scientia] om. M5 • assumimus… ita] om. C2L31, sed in marg. add. L32 • assumimus] assumamus GM1M6R2, sed asummus R1 : assummimus V21 Mutinensis • ita] del. R2 • rhetorica] rethorica C1C2DGL11L21L4 M1M6P1P2P3V1 (n. bene l.) V2 • bene dicendi] benedicendi ABC1C2DGL1L2L3L4M1M5 M6P1P2P3RSV1V2Z • scientia] sciencia L4 • haec] h in ras. L1 • concesserit] concessent C11 : consenserit P3 • etiam invitus] etiam//invitus C1 • etiam] sic C12 • concedat] concedit G1L21 : sic L42 • necesse] nec/// V1 • rhetoricam] rethoricam C1C2DGL11M1 M6P1P2P3V1V2 : rethorica L21L42 : rhethoricam L32 • dubium] dubium// C2 • antequam] ante quam M6 Eyssenhardt • propositio] propossitio D : proposito L1 : proposicio M6 • assumptio] adsumptio D • concederetur] concedit B1, sed conceditur AFL21L4M5P11P21 R1V21 : concedatur B2 • nihil] nil L3 : nichil L4P1 • assumptione] adsumptione AP1V2 • accessit] concessit C1 : essit in ras. D : acces//sit P3 • extrinsecus] sic V22 • est proprium] proprium est DL3 • proprium] primum A : om. P31 • praedicativi] praedicativis AC2DL3R1, sed predicativis P3 : praedicavi M1 • syllogismi] syllogismis C2L32P2P3 (mis in ras.) V22, sed sylogismis L31 : silogismis D, sed sillogismi F • hic] in marg. LVII anteponit D2, sed I L12L21

[243]

5

LIBRO CUARTO

que es útil, tomemos el argumento de su definición, o sea, es la ciencia de hablar bien.661 El silogismo condicional se compone de este argumento y de aquella cuestión, así: ‘si la retórica es la ciencia de hablar bien, es útil’. Aceptamos el argumento así: ‘pero la retórica es el arte de hablar bien’. Quien haya aceptado estas dos premisas que también, contra su voluntad, acepte por fuerza que la retórica es útil, lo que estaba en duda antes de concederse la premisa mayor y la menor. Sin embargo, en la premisa menor no se ha añadido ningún elemento de fuera, lo que es propio del silogismo predicativo. Este

661 Este objeto de discusión ya aparece en Platón (Grg. 480a-481b); cf. Quint. Inst. II 16.1. En cuanto a la definición de Retórica, originaria de Jenócrates, el discípulo de Platón, y tomada aquí como argumento para demostrar su utilidad y/o beneficio, cf., entre otros, D.L. VII 42 (τήν τε ῥητορικὴν ἐπιστήμην οὖσαν τοῦ εὖ λέγειν περὶ τῶν ἐν διεξόδῳ λόγων), S.E. Math. II 6 (ῥητορικὴν ὑπάρχειν ἐπιστήμην τοῦ εὖ λέγειν) y, en el mundo latino, Cic. De orat. I 83; Quint. Inst. II 15.38, III 3.12, V 10.54, etc.

[243]

LIBER QVARTVS

primus modus a dialecticis appellatur ‘qui est ab antecedentibus’, propterea quoniam argumentum, quemadmodum propositum est, ita et assumptum, hoc tantummodo differens, quod cum condicione 415 propositum est et sine condicione assumptum. Secundus modus est, qui appellatur ‘a consequentibus’, in quo ipsum argumentum quaestionem sequitur, non quaestio argumentum, hoc modo: ‘si non est rhetorica utilis, non est bene dicendi scientia’. Assumitur argumentum

primus] in marg. I anteponit C12 : PRIMVS Eyssenhardt Dick (1978, ibid.) • dialecticis] dialecticus V21 • appellatur] apellatur A : appellat Mutinensis • qui est] quies A • ab antecedentibus] abantecedentibus C1 : abante cedentibus L4M1M6 : in capitale littera Eyssenhardt Dick (1978, ibid.) • antecedentibus] ante cedentibus FL2Z : ancedentibus L31 • propterea] pro ea L3 : propria L4 : propter ea M5 • quoniam] om. L41 • quemadmodum] dum postponit A : quemammodum BV2Z2 : quem admodum DM6P3V1 : quem ad modum Eyssenhardt • propositum] positum ABC1L1L21L3L4M1M5P1P2P31 R1SV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Willis, quem Ramelli sequitur, sed possitum D • est] om. D1 • assumptum] est postponit C11DM1R2 (s. l.), sed del. C12 : sic V12 : adsumptum Z : assumtum Kopp • tantummodo] tantum modo AC1C2L2 Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Eyssenhardt : tantummodu P3 • differens] defferens DM5 : differemus M6 : different V21 • quod cum] sic L12 • cum] con A1 • condicione] condictione AC1 : conditione FGL4M5P1 P3RSV2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : condi cione Siben (per errorem typographicum) • propositum] positum ABC1L1L21L4M5P1P2P3 (in ras.) R1SV11V21Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Willis, quem Ramelli Siben secutae sunt : propossitum D • sine] s. l. si anteponit L42 • condicione] condictione AC1 : conditione FGL4M5P1P2P3RSV2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • assumptum] assumptam A : adsumptum V1 : assumtum Kopp • 415 secundus] in marg. II anteponit C12L12L22 : SECVNDVS Eyssenhardt Dick (1978, ibid.) • modus] om. C2 • qui] quia A • a consequentibus] aconsequentibus C1C2L1L2M1 : in capitale littera Eyssenhardt Dick (1978, ibid.) • a] om. Mutinensis Basileensis • quaestionem] questionem C1C2FGL2M1M5 P1P3V2 • quaestio] questio C1C2GL1L2L4M1 M5P1P3V2Z • non] del. B2F2R2 : om. C2GL31M1M5M6SZ Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • est rhetorica] rhetorica est M5 • est] om. C21 • rhetorica] rethorica AC1C2DG L11L21L4M1M6P1P2P3R2V1V2 • non] del. B2F2R2 : om. C2GL31M1M5SZ Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • bene dicendi] benedicendi ABC1C2DFGL1L2M1M5 M6P1P2RSV1V2Z • assumitur] assumitum A1 : om. C21 : asumitur G : assumit L31 : assummitur Mutinensis Basileensis • argumentum] om. F

[244]

5

LIBRO CUARTO

primer modo es denominado por los dialécticos ‘el que deriva de los antecedentes’, ya que el argumento, así como ha sido propuesto, también así ha sido aceptado, con la única diferencia de que ha sido propuesto con una condición y ha sido aceptado sin condición.662 El segundo modo es el que es llamado ‘de los consecuentes’, en el 415 que un mismo argumento sigue a la cuestión a tratar, no en el que la cuestión sigue al argumento,663 así: ‘si la retórica no es útil, no es la ciencia de hablar bien’. Se acepta el argumento por un contrario, o

662 Estos modi de Capela se refieren, en realidad, a los ἀναπόδεικτοι de Crisipo (SVF II 241). La explicación del primero de ellos, llamado ab antecedentibus, remonta a Cic. Top. 54 (appellant autem dialectici eam conclusionem argumenti, in qua cum primum adsumpseris, consequitur id, quod adnexum est, primum conclusionis modum), si bien Sexto Empírico recoge el testimonio de los estoicos en P. II 113 (οἷον οὕτως ‘εἰ ἡμέρα ἔστιν, φῶς ἔστιν· ἀλλὰ μὴν ἡμέρα ἔστιν· φῶς ἄρα ἔστιν’). Este primer modus es el que la lógica clásica llama modus ponens. Como Siben (2012: 248) afirma, es, por tanto, evidente que la terminología latina de estos silogismos hipotéticos remite al jurista de Arpino (cf. Top. 19 y 71) y será retomada por nuestro autor en § 474 y en § 490, aunque en este último pasaje se trata, más bien, de un razonamiento y no de un silogismo propiamente dicho. Cf. Cassiod. Inst. III 12, Gourinat (2000: 311-320) y Ferré (2003). 663 Cf. Cic. Top. 19, 20 y 71; y § 474 y § 491. La definición de este segundo modo, llamado en la lógica clásica tollendo tollens, incluye sus posibles formas: por un lado, la forma tradicional en la que la premisa mayor es igual a la del primer modo pero en la menor se niega el consecuente y en la conclusión, el antecedente (cf. S.E. P. II 200: εἰ ἡμέρα ἔστι, φῶς ἔστιν· οὐχὶ δὲ φῶς ἔστιν· οὐκ ἄρα ἡμέρα ἔστιν); y por otro lado, la forma en la que la premisa mayor está compuesta por un argumento y un objeto de discusión negativos, al tiempo que en la menor y en la conclusión el consecuente y el antecedente son, respectivamente, afirmativos. Si bien ambas formas son examinadas por Galeno (Inst.Log. VI 4: ‘εἰ ἡμέρα ἐστί, φῶς ἐστιν’ ἀναστρέφει ‘εἰ φῶς ἐστιν, ἡμέρα ἐστίν’, ), la definición de segundo modo, así como los ejemplos de la posibilidad inversa, se registran en Cic. Top. 54 (cum id, quod adnexum est, negaris, ut id quoque, cui fuerit adnexum, negandum sit, secundus is appellatur concludendi modus) y Top. 53 (si numerata pecunia non est legata non est numerata pecunia argentum. Est autem numerata pecunia argentum; legata igitur est), respectivamente. Sobre este modo, cf. Hadot (1971: 153) y Ferré (2007: 120, n. 295).

[244]

LIBER QVARTVS

a contrario, id est per negationem, sic: ‘est autem bene dicendi scien416 tia, utilis est igitur’. Tertius modus est, qui appellatur ‘a repugnantibus’, in quo demonstratur non posse simul hoc esse et illud non esse; in quo cum fuerit assumptum unum, aliud necessario tolletur; id est ut, cum fuerit assumptum esse, non esse tollatur, hoc modo: ‘non est bene dicendi scientia rhetorica et non est utilis; est autem bene dicendi scientia; utilis est igitur’. Confectum est utilem esse, sublato eo quod

id… negationem] om. M5 : uncis includit Dick (1978, ibid.) et in app. optime putans del. • est] non anteponit B2 (s. l.) C2GR2 (s. l.) S • sic] del. F2 : se L42 : ita M6 • est] non anteponit F2M1M5M6V12 (s. l.) Z Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • autem] etiam Basileensis Lugdunensis • bene dicendi] benedicendi ABC1C2DFGL1M1M5 M6P1P2R SV1V2Z • utilis est] est utilis Vulcanius Kopp • utilis] non anteponit B2 (s. l.) C2F2GM1M5M6R2 (s. l.) SV12 (s. l.) Z Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • 416 tertius] in marg. III anteponit C12L12L22, sed LVIII D2 : tercius L4M6 : TERTIVS Eyssenhardt Dick (1978, ibid.) • a repugnantibus] arepugnantibus C1C2FGL1L2L3 L4P1P2P3 : are pugnantibus M6 : in capitale littera Eyssenhardt Dick (1978, ibid.) • repugnantibus] repuganantibus D1 • demonstratur] demonstrat L31 : demostratur Mutinensis • simul] sit S : et postponit Dick (1978, ibid.; cf. p. 205, 14) • esse] sic M62 • cum] quum Kopp • assumptum] adsumptum AFL4P1RV21 : om. M5 : assumtum Kopp • unum… assumptum] om. M6 • unum] om. C2V11 : esse postponit V1 • aliud… tollatur] om. V11, sed in marg. add. V12 • illud] d in ras. P3 : alliud S • necessario… id] n. l. V1 • tolletur] tollitur P12 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • id est] om. C2GL3M1M5 Kopp Eyssenhardt : del. R2V22 • ut… fueri] Kopp e codicibus Monacensibus (C et F) edidit et correxit • ut] et (l. v.) anteponit V1 : om. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Grotius • cum] sic L32 : quum Kopp • assumptum] adsumptum AP1RV21 Eyssenhardt : assumtum Kopp • non… tollatur] tollatur non esse C2 • tollatur] tolletur M6 • est] et postponit Dick (1978, 204; cf. 205, 14 et 242, 18 et 20), quem Siben, uncis inclusum, sequitur, sed non opus est • bene dicendi] benedicendi ABC1C2DFGL1L2L4M1M5M6P1P3RSV1V2Z Vulcanius • bene] sic L32 • scientia] scienntia V1v • rhetorica] rhethorica A : rethorica C1C2DGL1L21M1 M6P1P2P32 V1V2 : arhetorica R1, sed arethorica R2 • et] om. L31 • utilis est] utilis//est P2 • autem] om. P3 • bene dicendi] benedicendi AC1C2DFGL1L2L3 M1M5M6P2P3R SV1V2Z • scientia] rethorica postponit M6 • est] om. V11 • confectum] confestum C11 : confertum Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • est] om. P31

[245]

5

LIBRO CUARTO

sea, por negación,664 así: ‘sin embargo, es la ciencia de hablar bien, por lo que es útil’. El tercer modo, que se llama ‘de los incompati- 416 bles’, es aquel en el que se demuestra que no es posible que, a un tiempo, esto sea y aquello no sea;665 en el que, cuando se ha aceptado un elemento, el otro, por fuerza, se anula;666 es decir, que cuando se ha aceptado que existe, se anula que no existe, así: ‘la retórica no es la ciencia de hablar bien y no es útil; pero es la ciencia de hablar bien; por lo tanto, es útil’.667 Se ha concluido que es útil al rechazar lo que se había propuesto al principio, a saber, que no es útil. Estos tres

664 Es decir, «por oposición», lo que explica mejor el texto y, si acaso, el ejemplo que ofrece Capela. 665 Este tercer modo, que no mantiene correspondencia con el tercero de la lógica estoica, es equivalente al llamado modus ponendo tollens y supone la base del sexto modo del elenco ciceroniano. Para su denominación, vid. Cic. Top. 21 y 71. Los modos indicados hasta ahora son comunes al ámbito de la Dialéctica y de la Retórica (cf. Cic. Top. 56: hoc disserendi genus attingit omnino vestras quoque in respondendo disputationes, sed philosophorum magis, quibus est cum oratoribus illa ex repugnantibus sententiis communis conclusio, quae a dialecticis tertius modus a rhetoribus dicitur; y § 492). No obstante, como indica Stahl (1977: 150, n. 156), aunque este modo y el siguiente son clasificados como silogismos hipotéticos, es más acertado considerarlos argumentaciones con una premisa compuesta. 666 Cf. Cic. Top. 54: cum autem aliqua coniuncta negaris et ex iis unum aut plura sumpseris, ut, quod relinquitur, tollendum sit, is tertius appellatur conclusionis modus. 667 Téngase en cuenta que, en este caso, la conclusión es afirmativa por doble negación.

[245]

LIBER QVARTVS

non esse utilem propositum erat. Hi tres modi ex uno argumento possunt confici, et unam rem omnes probare possunt. Nec interest in propositione, quam partem primo ponas, utrum argumenti, utrum quaestionis, dummodo condicionis ratio conservetur. Cum dixeris ‘si rhetorica est bene dicendi scientia, utilis est’, potes et sic proponere: ‘utilis est rhetorica, si bene dicendi scientia est’; hoc etiam in duobus 417 aliis experiri licet. Quartus modus est, qui per disiunctionem efficitur

esse utilem] esse utile D • utilem] utile ABC1C2DFL1L2L3 L4M1M5M6P12P2P3SV2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Siben, sed utili P11 : utilis R • quod] sic L32 • utilem] utile ABC1C2DFGL1L2L4M1M5M6P1P2P3RSV2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick (1978, ibid., uncis includit del. putans et in app. ‘-lem Eyssen. nescio unde’ adnotat) Ferré, sed del. V22 : om. L3 • propositum] propossitum D : //positum R, sed positum Vulcanius Grotius Kopp : propositivum V21 • hi] hii ADL4R • modi] modii C2 : modo V21 • possunt] et postponit M61, sed del. M62 • confici… possunt] def. R • confici] fici L31 • et] om. L31 : in Mutinensis Basileensis Lugdunensis • omnes… possunt] possunt omnes probare C2 • omnes] omnis A • interest in] om. L31 • interest] inter est C1C2L1M5P1V2 • propositione] propossitione D : posione L31 : propositionem L4 : proposicione M6 : proposione P3 • primo] in anteponit ABC1C2DFGL1L3L4M5M6P1P2P3RSV12 (s. l.) V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Eyssenhardt (sed uncis includit) Ferré • utrum] an D • quaestionis] questionis C1C2FGL1L2L4M1M5P1P3Z • dummodo] dum modo ABC1C2Z Mutinensis Basileensis Lugdunensis Eyssenhardt : dumodo M6 • condicionis] conditionis AC1FG L4M5P1RSV2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : dicionis L31 : ///dicionis V1 • conservetur] servetur DV1 : conservet L31 • cum] om. L31 : quum Kopp • rhetorica] retorica A1 : rethorica C1C2DGL11L21L4M1M6P1P2P3V1V2 : rhethotica L32 • bene dicendi] benedicendi ABC1C2DFGL1L2L3L4M1M5M6P1P2RSV1Z • potes] potest ABC1C2DFGL1L2L3M1M5M6P11P2P31RSV1Z Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : coni. Eyssenhardt, sed lectionem superfluam Dick (1890, p. 6) putavit • proponere] proponi C1L11M6 Vicentina Dick, sed poni Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp, sed lectionem superfluam Dick (ibid.) putavit : ponere P11P3 : sic Bentley (p. 158) • est] e A • rhetorica] rethorica C1C2DGL11 L2L4M1M6P1P2P3V1V2 : rhethorica L32 • bene dicendi] benedicendi ABC1C2DFGL1M1 M5M6P1P2P3RSV1Z • aliis] aliquid AB1R1V21 : aliquis L21 : om. P21 : aliquid postponit P21, sed quae corr. P22 : sic V12 : alius l. v. Z1 • experiri] sic L32 : s. l. var. probare add. P22 • 417 quartus] in marg. IIII anteponit C12L12L22, sed LVIIII D2 : sic L42V22 : QVARTVS Eyssenhardt Dick (1978, ibid.) • est] dictus anteponit BDFL4P3 (del. P32) V1Z, sed postponit L2 (del. L22) : ductus postponit P21, sed del. P22 • per disiunctionem] in capitale littera Eyssenhardt Dick (1978, ibid.) • disiunctionem] desiunctionem D1 • efficitur] efficit L31

[246]

5

LIBRO CUARTO

modos se pueden concluir a partir de un solo argumento y todos pueden demostrar una única realidad.668 Y no importa en la premisa mayor qué parte pongas primero, si la del argumento o la de la cuestión, con tal de que se conserve el criterio de la condición. En el caso de que hayas dicho ‘si la retórica es la ciencia de hablar bien, es útil’, también puedes poner la premisa mayor así: ‘la retórica es útil, si es la ciencia de hablar bien’;669 esto también se puede intentar en los otros dos modos. El cuarto modo es el que se realiza por disyunción, 417

668 Según Orlandini (2005: 313), en este contexto probare es usado con el significado técnico de «verificar a través de una prueba». En el texto de Capela, los tres silogismos llevan al interlocutor a concluir que la Retórica es útil a partir de un mismo argumento, a saber, que la Retórica es el arte de hablar bien. Por tanto, el objeto de discusión es la utilidad de la Retórica. Vid. Ferré (2007: 122, n. 299). 669 Cf. S.E. Math. VIII 111, donde se afirma que, aunque se enuncie el orden en la subordinada y la principal de una hipótesis, aquella comienza con si más el antecedente y esta incluye el consecuente.

[246]

LIBER QVARTVS

ita, ut uno assumpto aliud necessario negatum sit, hoc modo: ‘aut sanus est aut imbecillis; sanus est autem; non est igitur imbecillis’. 418 Quintus modus est, qui etiam per disiunctionem efficitur ita, ut uno negato aliud necessario sit, hoc modo: ‘aut sanus est aut imbecillis; 419 non est autem sanus; est igitur imbecillis’. Additi sunt alii duo modi, qui per argumentum istorum duorum fieri possunt, non tamen per

ita] om. S • assumpto] absumpto AP2R, sed adsumpto V1V21 : sic L12 : asumpto P1 : assumto Kopp • aliud] alio F1L42 • necessario] necessarium C11P31 • negatum sit] negetur M6 • sit] om. C2 • modo] modum R1 • imbecillis] inbecillis ABC1C2FL2M1 M6R2V1V22Z Eyssenhardt, sed inbecilis GL4P1P2P3 : imbicilis DL31V21, sed inbicillis R1 • sanus… 418 imbecillis] om. F1, sed in marg. add. F2 • sanus… imbecillis] om. L41P11S, sed in marg. add. L42P12 • est] om. C11D1F Dick • autem] scriptum ante sanus C1, sed del. C12 : om. FM1 • non est] om. C11 • est] om. D Dick • igitur imbecillis] inbecillis igutur C1 : imbecillis igitur Dick • igitur] om. G1 : sic L32 • imbecillis] inbecillis AB1L2M6V1V22Z Eyssenhardt, sed inbecilis GP2P3 : imbicilis DL31, sed inbicillis RV21 • 418 quintus… imbecillis] om. AB1L41P21R1V11V21, sed in calce add. B2L42 (in marg.) P22R2V12 (in marg.) : quintus est modus aut sane aut inbecillis non sanus autem igitur inbecillis V22 (in marg.) et insuper in marg. quintus… igitur add. V23 : QVINTVS Eyssenhardt • quintus] in marg. V anteponit C12L12L22 : quinvitus M6 • etiam] om. R • per disiunctionem] in capitale littera Eyssenhardt • disiunctionem] nem in ras. C1 : desiunctionem D1 : assumptione V12 • efficitur] efficit L31 • uno] sic C12 : uro L11 : una L42 : def. V1 • negato] negatio L11L42 : alio postponit V1 • necessario sit] sit necessario V1 • necessario] necessarium C12 : sic C22 : negatum postponit Vicentina (glossa legendum videtur assumptum add.) Mutinensis Basileensis Lugdunensis • sit] sic C22 • imbecillis] inbecillis B2C1C2L2M6P1P2V2Z Eyssenhardt, sed inbecilis GP3 : imbicilis D : imbecilis L3 • est autem sanus] sanus est autem D2 • est] om. C11L2L42P1P3V2 Dick • autem sanus] sanus autem C1P3 • autem] om. BSZ • est… imbecillis] igitur imbecillis est L1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : imbicilis (imbecilis L32) est igitur L32 • est igitur] igitur est L2L42P1P3 : Willis ‘ex monachorum supplementis elegi quae maxime verisimilia viderentur’ in app. explicat • est] om. C11C2DGM1M5M6RV1 Dick • igitur imbecillis] inbecillis igutur C1 : imbecillis igitur Dick • igitur] igittur M6 • imbecillis] imbicillis D, sed inbecilis GP3 : inbecillis L2L42M6P1P2V2Z Eyssenhardt : est postponit P2 • 419 alii duo] duo alii C2L3 • duo] II D • modi] modo AR1 : om. D1 • argumentum… tamen] def. R • argumentum] argumento B1 : augmentum C2DP3 (ug in ras.) Z, sed aucmentum P1 : possunt] non anteponit C2, sed del. C22

[247]

5

LIBRO CUARTO

de manera que, una vez aceptado un elemento, por fuerza el otro es negado, así: ‘o está sano o enfermo; pero está sano; por tanto, no está enfermo’.670 El quinto modo es aquel que también se realiza por 418 disyunción, de manera que, una vez negado un elemento, por fuerza el otro es afirmado, así: ‘o está sano o enfermo; pero no está sano; por tanto, está enfermo’.671 Se han añadido otros dos modos que 419 pueden realizarse a través del argumento de los dos anteriores, pero

670 Cf. Cic. Top. 56 (reliqui dialecticorum modi plures sunt, qui ex disiunctionibus constant: aut hoc aut illud; hoc autem; non igitur illud) y 57 (quartus…a dialecticis appellatur modus). Como indica Stahl (1977: 150, n. 157), este modo supone una disyunción absoluta, marcada en el texto latino por medio de la conjunción aut, y no una parcial, que vendría indicado con la partícula uel. Aunque esta disyunción parcial o débil permite que cualquiera de las dos empleadas sea verdadera, en el quinto modo se aplican tanto la absoluta como la parcial o débil. Sea como fuere, hay que tener presente que el empleo de la disyunción absoluta es propio de la escuela estoica, tal y como refiere Mates (1961: 51). Kopp (ad loc.), en fin, al reconocer que otros distinguen entre sí los silogismos hipotéticos y los disjuntos, diferencia los argumenta κατὰ συνημμένον (del tipo si est) de los argumenta κατὰ διεζευγμένον (del tipo aut est). 671 Cf. Cic. Top. 56 (itemque: aut hoc aut illud; non autem hoc; illud igitur) y 57 (quintus a dialecticis appellatur modus).

[247]

LIBER QVARTVS

disiunctionem, sed per negationem. Est ergo sextus modus, in quo demonstratur non posse simul et hoc esse et illud. Assumitur per unius confirmationem, concluditur per alterius infirmationem: ‘non est sanus et imbecillis, sanus est autem; non igitur imbecillis’. Septimus modus proponitur sic ut sextus, et in eo assumitur ut in quinto, atque ita

disiunctionem] desiunctionem D : iunctionem M6 • sed… quo] def. R • per negationem] in capitale littera Eyssenhardt Dick (1978, 205) • negationem] coniunctionum anteponit Ferré • est] in marg. VI anteponit L12L22 • ergo] enim D : autem V11 • sextus] in marg. VI anteponit C12 : SEXTVS Eyssenhardt Dick (1978, ibid.) • demonstratur] demonstratu P31 : demostratus V21 • non… simul] simul non posse M6 • simul… confirmationem] def. R • simul] illud postponit C2L3 (del. L32) • et… illud] et hoc illud esse M1 : illud et hoc esse M5 : hoc et illud esse M6 • et] om. C2L31V21 • aliud] illud B2 : om. D1G1 • assumitur] assummitur AF : assumit L31 : adsu/mitur V21 : assumuntur Mutinensis, sed assummuntur Basileensis • unius confirmationem] firmationem (confirmationem L32) unius L3 • unius] s. l. rei postponit L22 • confirmationem] infirmationem B2 • per… imbecillis] def. R • infirmationem] hoc modo postponit C1C2DGL1L3M1M5M6P12 (s. l.) V12 (s. l.) V22 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick : ifirmationem L31 : in firmationem L4 : s. l. inbecillitatum anteponit V22 • est] et postponit D Dick (1978, ibid., cf. l. 3 et 18), quem Willis (uncis inclusum) et Ramelli secuti sunt • imbecillis] inbecillis ABC1FL2M6P1 P3V1V22Z Eyssenhardt, sed inbecilis GL4P2 : non anteponit C2L3 : imbicilis DL3, sed inbicillis V21 • est] om. DL11 Dick • igitur… modus] def. R • imbecillis] inbecillis ABC1FL2M6P1P3 V1V22 (inbelis V21) Z Eyssenhardt, sed inbecilis GL4P2 : imbicilis DL3 : imb in ras. L1 • septimus] in marg. VII anteponit C12L12L22, sed LX D2 : SEPTIMVS Eyssenhardt Dick (1978, ibid.) • modus] locus C2 • proponitur] praeponitur C11R, sed Willis ‘Dickio teste, ego nihil ibi legere possum’ in app. adnotat : ponitur D2 : proponi L31 : proponit// V1 • sic] n. l. R • ut sextus] om. ABC1C2DFL3L41 M1M5M6 P1P21P31RS V1V21Z Vicentina Mutinensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt, sed add. sicut VI P22 (s. l.) : add. Petersen (p. 55), quem Dick (1978, ibid.) Willis (uncis inclusum) Ramelli (uncis inclusum) Ferré (uncis inclusum) Siben (uncis inclusum) secuti sunt • ut] sicut G2 (s. l.) L22 (s. l.) P3 : in postponit L12 (s. l.) • in eo] ineo L2 • assumitur] assummitur A Basileensis : assimit L31 : assumpmitur P1 : assmumitur Vicentina (per errorem typographicum, sed s. m. corr.) • quinto] quint/ R : quito V21 • atque… concluditur] bis scriptum L11 : def. R • atque] om. V21 • ita] om. C2

[248]

5

LIBRO CUARTO

no por disyunción, sino por negación.672 Así pues, el sexto modo es aquel en el que se demuestra que no es posible que exista esto y aquello a la vez. La premisa menor se forma por la afirmación de un elemento, la conclusión, por la negación de otro: ‘no está sano y enfermo, sino que está sano; por tanto, no está enfermo’.673 El séptimo modo pone la premisa mayor como el sexto, y en él la premisa menor

672 Como Siben indica (2012: 250), los indemostrables originarios de Crisipo eran cinco. Así las cosas, este elenco de siete dialecticorum modi o conclusiones remonta a Cicerón (Top. 56-57). En cuanto a la expresión per negationem, se trata, según Ferré (2007: 122, n. 303), de una conjunción negativa. En este sentido, el crítico francés presupone una lectura corrupta de esta parte del texto latino, conjeturando como originaria una posible per coniunctionum negationem o incluso, como en Cicerón (Top. 57), coniunctionum negantiam. Sobre la validez de estos dos nuevos y últimos modos, vid. Ferré (2007: 122, n. 302) y la bibliografía allí indicada. Sobre la tradición silogística estoica posterior a Crisipo, vid. Gourinat (2000: 311-320). 673 Cf. Cic. Top. 57: non et hoc et illud; hoc autem; non igitur illud; hic modus est sextus. Este modo corresponde al tercero de la tradición estoica, donde se niega la conjunción del antecedente y del consecuente y se afirma, a su vez, la premisa menor. Vid. S.E. P. II 158 (οὐχὶ ἡμέρα ἔστι καὶ νὺξ ἔστιν· ἡμέρα δὲ ἔστιν· οὐκ ἄρα νὺξ ἔστιν) y Gal. Inst.Log. VI 6 (οὐχ ἅμα τὸ α καὶ τὸ β· ).

[248]

LIBER QVARTVS

420 concluditur. Ad rem facilius intellegendam his quaedam formae iunguntur, ita ut rebus ipsis, non dictis, ratiocinandi vis intellegatur. Est primi modi forma haec: ‘si primum, secundum; primum autem; igitur secundum’. Secundi haec: ‘si non primum, non secundum;

concluditur] s. l. ut in V postponit L12, sed sicut quintus V12 (s. l.) : cluditur L31 • 420 ad… intellegendam] in § 419 in Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • intellegendam] intelligendam ADL1M6RSV2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp, sed //intelligendam C1 : intelligend/m V1 • his] s. l. modis postponit V12V22 • quaedam] quedam M1 • formae] forme A • iunguntur] iun//guntur P1 : iungu/// R : coniunguntur Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : Kopp e codicibus Reichenauensi e Monacensibus (C et F) hanc lectionem maluit • ita] n. l. R • non dictis] condictis V11V21 • ratiocinandi] racio cinandi L2, sed raciocinandi M62Z Mutinensis : racionandi M61, sed rationandi V21 • vis] s. l. virtus postponit V22 : ius Vicentina (s. m. corr.) Mutinensis Basileensis Lugdunensis • intellegatur] intelligitur A1, sed intelligatur A2C1DL1L3S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : illigatur C2 : intellegitur M6 : int//eligatur R • est] in marg. LXI anteponit D2, sed I L12L22 : autem et postponit D, sed autem postponit M1P22 (s. l.) V12 (s. l.) : E st L1L3 • primi… forma] forma primi modi L3 • primi] autem anteponit GP32 (s. l.) : primo P31 : PRIMI Eyssenhardt Dick (1978, ibid.) • forma] formae L21 • haec] om. AC2RV21 • si… igitur] si primum, secundum; primum autem secundum, igitur secundi haec; si primum, secundum, non secundum autem et non primum igitur M6 • primum] est anteponit FL42 (s. l.), sed postponit L2L32 (s. l.) P22 (s. l.) V22 (s. l.) : /rimum R : s. l. et postponit V12 • secundum… secundum] om. A • secundum] s. l. primum autem secundum igitur postponit Z2 • primum… secundum] bis scriptum s. l. B2, sed secundum igitur : primum autem secundum igitur F2 (in marg.) P12 (in marg.) P22 (in marg.) R2 (in marg.) SV22 (in marg.) : om. L21L31L4M5V1, sed s. l. add. L22L32 • igitur secundum] secundum igitur BC1C2DGL1L2L3M1P3Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick • igitur] et postponit Willis uncis inclusum, quem Ramelli sequitur, sed non opus est • secundi] in marg. II anteponit L12L22L3 (s. l.) : s. l. modi postponit P32V22 : SECVNDI Eyssenhardt Dick (1978, ibid.) • haec] s. l. forma postponit V22 • non] del. B2F2R2Z2 : om. C21GM1S • non] del. B2F2GL11Z2 : nec L2R Kopp (e codice Reichenauensi maluit) Dick : om. M1

[249]

LIBRO CUARTO

es como en el quinto, y así se saca la conclusión.674 Para facilitar 420 más la comprensión de la materia, se añaden a estos modos unas fórmulas, de manera que la esencia del razonamiento se entienda con los razonamientos mismos, no con palabras. Esta es la fórmula del primer modo: ‘si hay un primero, hay un segundo; ahora bien, hay un primero; por tanto, hay un segundo’.675 Esta, la del segundo: ‘si no hay un primero, no hay un segundo; pero hay un segundo; por tanto,

674 Para un ejemplo de este modo, vid. Cic. Top. 57: septimus autem: non et hoc et illud; non autem hoc; illud igitur. Para que este modo sea válido, la premisa mayor ha de contener una alternativa. Cf. § 420. 675 Fiel a la corriente estoica, Capela hace uso de los numerales para ejemplificar los elementos del razonamiento, cuyo esquema, llamado forma (τρόπος), es único de cada modo. Cf. D.L. VII 76 (τρόπος δέ ἐστιν οἱονεὶ σχῆμα λόγου, οἷον ὁ τοιοῦτος εἰ τὸ πρῶτον, τὸ δεύτερον· ἀλλὰ μὴν τὸ πρῶτον· τὸ ἄρα δεύτερον), Ps.Apul. Herm. 212.10 (Stoici porro pro litteris numeros usurpant, ut: si primum, secundum; atqui primum, secundum igitur) y Mates (1961: 2, n. 4).

[249]

LIBER QVARTVS

secundum autem; et primum igitur’. Tertii haec: ‘non et primum et non secundum; primum autem; igitur et secundum’. Quarti haec: ‘aut primum aut secundum; primum autem; non igitur secundum’. Quinti: ‘aut primum aut secundum; non autem primum; igitur secundum’. Sexti: ‘non et primum et secundum; primum autem; non igitur secundum’. Septimi: ‘non et primum et secundum; non primum autem; igitur 421 secundum’. Sciendum tamen est ex uno argumento posse fieri tres

secundum autem] autem secundum C2F • secundum] non anteponit B2 (s. l.) C2GL31 (del. L32) M1Z, sed postponit F : secu///m R : om. S • autem… igitur] non (del. L32) primum igitur L3 • et] non B2 (s. l.) F2 (in ras.) S : om. D1L31Z : del. V22 • primum igitur] igitur primum C2 : primum//igitur P1 • primum] non anteponit C2GM1Z • tertii] tertia ABF2P11R1Z, sed tertiae F1 : est postponit D, sed autem P3 (in ras.) : in marg. III anteponit L12L22L32 (s. l.), sed sic V22 : ii in ras. L2 : tercia L4 : tercii M6 : TERTII Eyssenhardt Dick (1978, ibid.) • haec] est postponit C2 : sic F2 : s. l. forma postponit L42V22 • non] om. L21V21 : aut postponit M6 • et] sic P12 • igitur] sic L32 : non anteponit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • et] om. C2M5 • secundum] secundu V1 • quarti] in marg. IIII anteponit L12L22L32 (s. l.) et insuper modi est formae add. L32 (s l.) L42 (s. l.), sed sic V22 : QVARTI Eyssenhardt Dick (1978, ibid.) • haec] s. l. forma postponit V22 • aut] sic V22 • secundum] del. F2 • primum] in ras. L3 • autem non] in ras. F • quinti… secundum] sic L12 (in ras.) • quinti] haec postponit B2 (s. l.) C1C2DF2 (s. l.) GL2L3M1M5P12 (s. l.) P22 (s. l.) P3R2 (s. l.) SV12 (s. l.) V22 (s. l.) Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick : in marg. V anteponit L12L22L32 (s. l.), sed sic V22 : QVINTI Eyssenhardt Dick (1978, ibid.) • aut] autem AL4 : s. l. haec postponit L42 • non] bis scriptum R1 • sexti] haec postponit B2 (s. l.) C1C2DGL2L3M1M5P12 (s. l.) P3R2 (s. l.) SV12 (s. l.) V22 (s. l.) Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick : in marg. VI anteponit L12L22L32 (s. l.), sed sic V22 : s. l. modi forma postponit L42P22 (s. l.) : SEXTI Eyssenhardt Dick (1978, ibid.) • non] bis scriptum A • et] non postponit C2L3V22 (s. l.) : om. L31 • non igitur] igitur non (s. l. C22) C2 • secundum] et anteponit L4 • septimi] haec postponit C1C2DGL2L3M1M5P12 (s. l.) P3R2 (s. l.) V12 (s. l.) V22 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Eyssenhardt Dick : in marg. VII anteponit L12L22L32 (s. l.), sed sic V22 : septimum R1 : SEPTIMI Eyssenhardt Dick (1978, ibid.) • non] om. R1 • secundum] non anteponit L3V22 (s. l.) • primum… igitur] primitur A • primum] primitur R1 • autem igitur] om. R1, sed in marg. add. R2 • autem] om. BDL2L4P1P21SV1Z : del. V22 • igitur] om. V21 • secundum] non anteponit C2 • 421 sciendum] in marg. LXII anteponit D2 • tamen est] est tamen L3P3 • est] haec Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • tres] III D

[250]

5

LIBRO CUARTO

también hay un primero’. Esta, la del tercero: ‘no hay ni un primero ni un segundo; ahora bien, hay un primero; por tanto, también hay un segundo’. Esta, la del cuarto: ‘o hay un primero o hay un segundo; ahora bien, hay un primero; por tanto, no hay un segundo’. Del quinto: ‘o hay un primero o hay un segundo; ahora bien, no hay un primero; por tanto, hay un segundo’. Del sexto: ‘no hay un primero y un segundo; ahora bien, hay un primero; por tanto, no hay un segundo’. Del séptimo: ‘no hay un primero y un segundo; ahora bien, no hay un primero; por tanto, hay un segundo’. Ha de saberse, además, 421 que de un solo argumento pueden surgir los tres modos anteriores

[250]

LIBER QVARTVS

superiores modos ex uno argumento alios quattuor. Huius autem ordinis ratio est, ut primus modus sit, qui appellatur ‘ab antecedentibus’, quia utique quod antecedit prius est; secundus ‘a consequentibus’ eadem ratione, ut ipse nomine suo primum se debere sequi etiam in ordine videatur ostendere. Restat qui sit tertius in eodem argumento ‘a repugnantibus’; non enim possumus ad disiunctionem transilire, quae iam non potest ex eodem argumento fieri. Erit ergo quartus modus quasi ad aliud argumentum primus, et ibi utique antecedere debet, in quo per confirmationem assumitur; prior est enim

superiores] sic D2 (in ras.) : in ras. L3 • et] supplevi : sic B2 (s. l.) C2L2L3M1M5P12 (s. l.) P3RSV12 (s. l.) V22 (s. l.) Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick : om. rel. codd. et edd. • ex uno] sic L22 • uno] s. l. alio postponit V12 • quattuor] IIII C2DL3M1 : quatuor M6S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : sic V22 • autem] aut A : om. C21 • ratio est] rationem L41 • modus] modis P31 • sit] om. C2 • appellatur] apellatur B1 : sic V22 • ab antecedentibus] abantecedentibus C1C2GM5P1P2V1 : abante cedentibus FM1M6 • ab] ob L4 : sic P32 • antecedentibus] ante cedentibus L2 : ancedentibus L31 • quia] qui C2 : sic L32 • quod] sic L32 • antecedit] accidit D1 : ante cedit// F, sed ante cedit L2M6Z : ancedit L31 : antecedat V21 • prius] primus V21 • est] om. M1 • secundus] est postponit D • a consequentibus] aconsequentibus C1C2FGL1L2M1M5P1P2P3 • consequentibus] sic L42 • ipse] ipssum A : ipso Grotius Kopp Eyssenhardt • se debere] sedere L41 • restat] igitur postponit B2SZ : ut postponit FL4P1 et s. l. ut add. L42, sed del. F2 : s. l. prout postponit P22 : resstat V22 • qui sit] quisit Z • sit] fit C1M5 Willis, quem Ramelli sequitur : om. Vulcanius Grotius, quem Kopp refutavit • tertius] tercius L4M6 • a repugnantibus] arepugnantibus C1C2FG L1L2L3L4M1M5P1P2P3 • non enim] nomen A • non] nunc coni. Ferré • possumus] possemus AB1C1F2L2 (var. potest s. l. add. L22) L41P2R1V1V21, sed potest B2C2GM1M5M6 R2SZ Eyssenhardt : a disiunctione postponit M6 • ad] om. L31V21 : a P31 • disiunctionem] diiunctionem L31 : distinctionem M6 : disiunctione P31V1 • transilire] trasilire M1 : transire V11 : transsilire Kopp (per errorem typographicum) • quae] quia G2M1 : que P11 • potest] potes A • eodem] sic L32 • quartus] IIII D • ad] om. C2GM1M5M6P3 : del. R2 • primus] primum C2 (var. s. l.) : sic L42 • antecedere] ancedere L31 : ante cedere M1Z • per] om. P31 • confirmationem] firmationem L31 : sic M62 • assumitur] assummitur BP12 Mutinensis Basileensis, sed assumpmitur P12 : assumit L31 • est enim] enim est Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • est] om. D • enim] in ras. F : domini L4

[251]

5

LIBRO CUARTO

de un solo argumento, los otros cuatro.676 Ahora bien, el criterio de este orden es para que el primer modo sea el que es llamado ‘de los antecedentes’, porque en todo caso lo que antecede es primero; el segundo, ‘de los consecuentes’, lo es por la misma razón, de manera que parece mostrar que, con su nombre, también debe seguir al primero en el orden. Falta el que, en el mismo argumento, es el tercero, el ‘de los incompatibles’;677 no podemos, de hecho, saltar a la disyunción, que ya no se puede realizar a partir de un mismo argumento. Por tanto, el cuarto modo será como el primero respecto a otro argumento, y allí debe ser, en todo caso, antecedente el modo en el que la premisa menor se obtiene por afirmación; de hecho, la afirmación

676 El primer argumento en el texto de Capela es el de § 414. Para su desarrollo, vid. Ferré (207: 123, n. 306). 677 Ferré (2007: 123, n. 307) presupone una laguna en esta parte habida cuenta de que la razón de este último lugar en el orden indicado no es explicada.

[251]

LIBER QVARTVS

confirmatio negatione. Quintus debet esse idem, sed per disiunctionem post eum, propterea, quia in eo per confirmationem, in hoc per negationem assumitur; hoc in duobus reliquis licet intelligi. 422 Miscentur autem sibi multis modis syllogismi, ut in una ratiocinatione et praedicativi generis et condicionalis formas agnoscas, hoc modo: si quaestio sit, utrum utilis sit ipsa dialectica, proponendum est: ‘si bene disputare utile est, utilis est bene disputandi scientia; at bene disputare utile est; utilis est igitur dialectica’. Sane videndum est in

confirmatio] firmatio L31 • idem] item AB1C1DEFL1L2L3L4 M6P1P2P3R1STV1V2 Dick Willis, quem Ramelli Ferré Siben secuti sunt : ita M62 • sed] om. C1EP11TV21 : recte om. Dick (1890, p. 6) quod quartus modus iam per disiunctionem : Kopp intrusum putans delevit et Dick (1978, 206) et Willis uncis includunt recte om. putans in app., quem Ramelli Ferré Siben secuti sunt : recte del. a Koppio quia, ut dixit, eius nec causa ulla apparebat neque origine Dick (1890, ibid.) adnotat • disiunctionem] distinctionem M6 • post] sed anteponit L3 Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Willis, quem Ramelli Ferré Siben secuti sunt, sed del. L32 • eum] hos AB1DL4M6R1, sed hos anteponit SZ : esse postponit C1P32 (s. l.) : om. F1 : sic L22 (in ras.) P12 (in ras.) P22 : s. l. quintum postponit V22 • propterea] ponitur quintus postponit L2 : propter ea M5S : sic V12 • quia] quae AB1F1L4P11P21R1SV11V2Z : quae postponit FM6 : sic L32 • eo] e A • confirmationem] infirmationem D et post in hoc autem negationem add. D : assumitur postponit L1L4 : firmationem L31 • in… assumitur] om. AB1L4, sed s. l. scriptum post assumitur B2 : in hoc autem per negationem F2 (in marg.) : assummitur (assupmitur P11) in hoc (sic P32) autem (add. P12S) per negationem P12 (in… negationem in marg.) P3S • in… negationem] om. L21P21RV11V2, sed add. L22 (s. l.) P22 (in marg.) V12 (in marg.) • hoc] autem postponit B2C12 (s. l.) C2GL1L2L3M1M5Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Dick (1978, ibid.), sed uncis includit del. putans in app. • per] om. D • assumitur] scriptum post confirmationem C1P2Z Eyssenhardt Dick : assummitur Vicentina Basileensis • reliquis] reliquiis M6 • intelligi] intellegi AC2GM1M6P2P3SV1V2Z Eyssenhardt Dick • 422 miscentur] muscentur A : in marg. LXIII anteponit D2 • multis modis] modis multis D • syllogismi] sylogismi ADL31 : sillogismi F : syllogismo V21 • in] om. M6 • ratiocinatione] ratio//cinatione L1 (o in ras.) L1 : ratiocinationae M1 : raciocinacione M6 : ratiocinationi R1, sed ratiotinatione S : ci in ras. Z • et] om. L31 • praedicativi] predicativi V1V2 • condicionalis] conditionales AR : conditionalis C1GL4M5P1P3SV2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : dicionalis L31 • agnoscas] acnoscas A • hoc] ac A • quaestio] questio C1FGL1L4M1P1P3V2Z • sit] est C2DM1M5R2 : esset l. v. P2 : esse Z • utrum] in hac voce desinit P3, sed rediturus in § 474 • utilis sit] sit utilis C2 • dialectica] –a in ras. P1 : dyalectica S : sic V22 (ca s. l.) • est] esse ABP2R1 : ita postponit D • utilis… est] om. C11, sed s. l. add. C12 • utilis] utile V21 • bene disputandi] benedisputandi C2L2 • bene] igitur M6 • at] ad A : s. l. si postponit D2 : aut R • bene disputare] benedisputare C2

[252]

5

LIBRO CUARTO

es anterior a la negación. El quinto modo debe ser igual, pero por disyunción después de ese, pues en él la premisa menor se obtiene por afirmación, en este, por negación; esto se puede entender en los dos modos restantes. Los silogismos, no obstante, se mezclan entre sí de muchas mane- 422 ras para que, en un solo razonamiento, reconozcas las figuras del género predicativo y del condicional,678 así: si la cuestión es si la propia dialéctica es útil, la premisa mayor tiene que ser: ‘si argumentar bien es útil, la ciencia de argumentar bien es útil;679 ahora bien, argumentar bien es útil; por tanto, la dialéctica es útil’.680 En el silogismo

678 Efectivamente, los silogismos pueden ser mixtos, es decir, estar compuestos de manera que se identifiquen en ellos las fórmulas del silogismo categórico y las del hipotético. 679 Una definición tal de la Dialéctica como bene disputandi scientia, paralela a la de Retórica como bene dicendi scientia, ya aparece en Diógenes Laercio (VII 42: τὴν διαλεκτικὴν τοῦ ὀρθῶς διαλέγεσθαι περὶ τῶν ἐν ἐρωτήσει καὶ ἀποκρίσει λόγων). Ferré (2007, 123, n. 308) llama la atención sobre la diferencia semántica de las definiciones en ambas lenguas clásicas, de tal suerte que, según él, debe diferenciarse entre la expresión griega τοῦ ὀρθῶς διαλέγεσθαι, que hace hincapié en la corrección de los razonamientos, y la latina bene disputandi, que insiste en el valor estético de la lengua. En este sentido, por tanto, Ferré propone como traducción literaria de aquella lengua a la de Capela la expresión recte disputandi y no bene disputandi. De hecho, el propio Cicerón emplea ratio disserendi en Top. 6 (omnis ratio diligens disserendi duas habeat partis) y en Fat. 1 (totaque est λογική, quam rationem disserendi uoco). Las mismas palabras de Capela fueron recogidas posteriormente por Agustín (Dial. 1: dialectica est bene disputandi scientia). 680 A partir de aquí, Dialéctica comienza una serie de razonamientos que, en opinión de la crítica, no aportan nada a su exposición. Con todo, Ferré (2007: 124, n. 309) interpreta en estas últimas líneas de la intervención de Dialéctica tres aspectos: la recuperación de algunas nociones dialécticas de menor importancia, la información y/o ratificación de lo complejo de esta disciplina y la consideración de este pequeño pasaje como un elemento de progresión del relato. Aunque hasta ahora su exposición ha sido presumiblemente satisfactoria para todos, a partir de aquí esta se vuelve más especializada, por lo que Capela hace que Palas la interrumpa para que ni la asamblea divina ni, por supuesto, el lector caigan en un estado tedioso.

[252]

LIBER QVARTVS

praedicativo syllogismo, quid de propositione sibi assumptio vindicet; nam extrinsecus aliquid eam accipere manifestum est. In eo autem, quod sibi, ut diximus, de propositione vindicat, attendendum est, utrum recte vindicet propter servatas memoratasque formas. Efficitur enim, ut, quod in propositione ad declarativam partem pertinere videbatur, in assumptione ostendatur ad subiectivam pertinere; et item si aliter assumas, hoc ipsum pertinet ad declarativam, hoc modo:

praedicativo] praedicatio A : predicativo M1RV2 • syllogismo] silogismo D, sed sillogismo L2Z : sylogismo L31 : sic V22 • quid] quod ABC1C2DFGL1L2L3L4M1M5M6 P2RSV1V2Z Vicentina (sed s. m. corr.) Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : coni. Petersen (p. 55) • propositione] propositiones C11 : propossitione D : proposicione M6 • assumptio] assumptionem ABC1C2DGL1L2L3M1M5 M6P1P2SV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick (1978, ibid., cum -nem uncis inclusum), sed adsumptionem FL4 : ad anteponit C2M5 : assumtionem R Kopp : coni. Petersen (p. 55) • vindicet] vidicet C2 : vendicet DL3 • eam] eum M6 : iam Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • eo] ea V11 • autem] aut A : om. C2M5 • propositione] propositionem A : propossitione D • vindicat] vendicat DGM1 • attendendum] sed anteponit C2 : adtendendum FL4M6P1RV2 Eyssenhardt • vindicet] vendicet DM1 : vin in ras. V2 : sibi anteponit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • servatas] servatos P11 • memoratasque] memoratas quae A • efficitur] conficitur M61 • propositione] siti in ras. C2 : propossitione D : propositionem M6 : proposicione M6 • declarativam] declarativum M11 • assumptione] adsumptione A • ostendatur] ostendebatur B1S : ostendat L31 • ad subiectivam] adiectivam V11 • ad] a Z • subiectivam] subiectiva L2 • pertinere] pervenire V1 • assumas] asumas A : assummas C2V21 Mutinensis Basileensis : quod subiectivam praecedentis pertinere videbatur postponit L3 • pertinet] pertinebit ABC1C2DFGL1L2L3L4M1M5M6P1P2RSV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick • declarativam] tivam in ras. L1 : declarativum M6

[253]

5

LIBRO CUARTO

predicativo ha de observarse, con juicio, qué toma la premisa menor para sí de la mayor; pues es evidente que recibe algún elemento de fuera. Sin embargo, en lo que, como hemos dicho, toma para sí de la premisa mayor, hay que poner atención en si lo toma correctamente de acuerdo con las figuras conservadas y recordadas. Se verifica, por tanto, que, lo que en la premisa mayor parecía pertenecer a la parte declarativa, en la premisa menor se ve que pertenece a la subjetiva; y, del mismo modo, si formas la premisa menor de otra manera, esta misma pertenece a la declarativa, así: se sabe que en la primera figura

[253]

LIBER QVARTVS

notum est in prima forma ita assumi, ut aut declarativa propositionis subiectiva sit assumptionis, aut subiectiva propositionis eadem et declarativa sit assumptionis; in secunda autem eadem est declarativa propositionis et assumptionis, ut si proposueris sic: ‘omnis ars frequenti exercitatione meditanda est; dictio autem exercitatio est rhetoricae; rhetorica igitur frequenti dictione meditanda est’; in propositione ‘exercitatio’ ad declarativam partem pertinere videbatur; in assumptione

notum… assumptionis] notum est in prima forma ita assumi ut aut subiectiva assumptionis Ferré, qui uncis del. putans includit • prima] primi Vicentina • assumi] assummi C2L4P1SV21 Vicentina Mutinensis Basileensis : subiectivam assumptionis postponit C2, sed del. C22 : s. l. subiectiva postponit D2 : spatium del. postponit P21, sed deinde in marg. ut… sit add. P22 : ita postponit S • ut… assumptionis] ut (add. RV21) aut (add. RV21) subiectivam (subiectiva, sed del. R2) assumptionis FL4M5P1RSV2Z, reliqua om. • ut… sit] om. L21P21, sed s. l. ut subiectiva superioris fiat declarativa sequentis aut declarativa superioris subiectiva sequentis add. L22 : subiectivam assumptionis L3 • aut… assumptionis] ut auttem subiectiva assumptionis A : ut aut subiectivam assumptionis B1, sed subiectivam assumptionis B2 (reliqua del.) : om. C21, sed. in marg. add. C22 • aut] om. M6 • declarativa propositionis] om. V11 • subiectiva] subiunctiva M6 • sit assumptionis] assumptionis sit (s. l. V12) V1 • assumptionis] assumtionis Kopp • aut… declarativa] om. V1 • subiectiva] subiunctiva M6 • propositionis] propossitionis D : -s in ras. L1 • et] om. M6 • sit] del. L12 • assumptionis] subiectivam anteponit L2 : assumtionis Kopp • in… ut] om. ABC11 (in marg. add. C12) C2DFGL1L2L3L4M1M5P1P2RV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Willis, quem Ramelli Ferré secuti sunt : Dick (1978, ibid.) iis verbis supersedere in app. nequit • si] ut anteponit C2GM1M5R Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt • proposueris] propossueris D • frequenti] frequente V11 • exercitatione] exercitatio ne A : exercitacione C2 : exercitati// Z, ad lineae finem del. Z2 • dictio… est] om. P21, sed s. l. add. P22 • rhetoricae] om. A : rethoricae C1C2DGL11L22 L4M1M6P1P2V1V2, sed rhethoricae L32 : artis anteponit C2DL3V22 (s. l.) • rhetorica] rethorica C1C2 (et in ras.) DGL2L4M1 P1P2V1V2, sed rhethorica L32 : rh in ras. L1 : rethorice Z • igitur… in] def. R • igitur] enim M6 • dictione] del. D2, sed ex exercitatione D2 : meditatione F (var. in marg.) L4 • propositione] propossitione D : ///sitione R • exercitatio] exertitatio V2 • declarativam… in] def. R • partem] om. L2 • pertinere] pertinet L21 • videbatur… pertinet] om. L21, sed in marg. add. L22 • videbatur] videatur M61 • in assumptione] assumptione] ///tione R : assuptione V1 : assumtione Kopp

[254]

5

LIBRO CUARTO

la premisa menor se forma así, de manera que o bien la parte declarativa de la premisa mayor es la subjetiva de la menor o bien la subjetiva de la mayor es la misma que la declarativa de la menor; en la segunda, en cambio, la parte declarativa de la premisa mayor y de la menor es la misma,681 de manera que si hicieras la premisa mayor así: ‘todo arte debe trabajarse con un ejercicio constante; ahora bien, la declamación es el ejercicio de la retórica; por tanto, la retórica debe trabajarse con una declamación constante’, parecería que ‘ejercicio’ pertenece, en la premisa mayor, a la parte declarativa; en la premisa

681 Aunque muchos códices, pero no todos, omiten la parte relacionada con la segunda figura, estamos de acuerdo con Dick en incluirla tanto en la edición como en la traducción para facilitar el sentido de este pasaje.

[254]

LIBER QVARTVS

ipsa exercitatio item ad declarativam pertinet. Quomodo ergo forma servata est? Scilicet quia relictum est aliquid in declarativa propositionis, quod non evenerit in declarativa assumptionis, unde possit fieri conclusio, hoc est ‘meditanda est’. Nam si vellem sic assumere, ‘rhetorica autem ars est’, totum servabatur ad conclusionem, ‘rhetorica igitur frequenti exercitatione meditanda est’. Ex hoc apparet

item… ergo] def. R • item] ita ABC1DFL1L2L3L4M6P1P2S V1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : om. C2GM1M5 : s. l. var. similiter add. L22L32L42P22 : coni. Petersen (p. 16) • ad] om. V11 • declarativam] declarativa A : tivam s. l. D : declarativum L41 • quomodo] quo modo D Eyssenhardt • forma] s. l. praedicativa postponit L32, sed prima L42 • est] in marg. glossam quattuor rebus constat dialectica vero et falso verisimili, quod haec: non sit verum, tamen videtur esse et sophismate add. L12 : sine interrogatione Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • scilicet] scilicit B1 : silicet Mutinensis • quia… declarativa] def. R • declarativa… declarativa] om. A • declarativa… evenerit] sic L42 • propositionis] proposicionis C2M6 : propossitionis D : ///positionis R • evenerit] venerit C1DL3M5 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick : venerat C2GM1 : n. l. R : eevenerit V1 • declarativa] declarativam DGV2 Kopp (e codice Darmsttatensi correxit) Eyssenhardt Dick : declar/// R • assumptionis… possit] def. R • assumptionis] assumtionis Grotius Kopp • unde] in ras. C2 : ut de P11 • possit] posit L31 • nam… meditanda] om. F1L41, sed in marg. add. F2L42 • si… assumere] def. R • vellem] velim C2F2GM1, sed vellim D1 : v/lim M5 • sic assumere] assumere sic D • assumere] assummere C2 Basileensis • rhetorica… conclusionem] om. R • rhetorica] rethorica C1C2DGL11L2L42M1M6P1P2V1V2, sed rhethorica L32 : retorica F2 • totum] n. bene l. V1 • servabatur] servatur C21M5, sed servabare C22 : servaretur GM1 Kopp e codice Monacensi (C) Eyssenhardt : vabatur in ras. P2 : servabitur Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed Willis fort. legendum in app. putat • conclusionem] conclusionem// L1 • rhetorica] rethorica C1C2GL11L42M1M6P1P2 R2V1V22 : rebeta V21 • igitur] autem Z1 • frequenti exercitatione] om. L11 • frequenti] om. ABC2FL2M5P11P21R1SV11V2Z : ti in ras. C1 : frequentiae Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • meditanda] metitanda A : meditenda Mutinensis (fort. per errorem typographicum) • est] sic C22 • hoc] oc P11 : n. l. R • apparet] aparet L21 : //paret R

[255]

5

LIBRO CUARTO

menor el propio término ‘ejercicio’ pertenece también a la parte declarativa. Por tanto, ¿cómo se ha mantenido la figura? Evidentemente porque se ha dejado en la parte declarativa de la premisa mayor un elemento que no estaba presente en la parte declarativa de la menor, del cual podía sacarse la conclusión, a saber, ‘debe trabajarse’. En efecto, si quisiera formar la premisa menor así, ‘sin embargo, la retórica es un arte’, se habría conservado toda ella hasta la conclusión,682 ‘así pues, debe trabajarse con un ejercicio constante’. Queda

682

Es decir, el conjunto del sujeto o el del predicado.

[255]

LIBER QVARTVS

multa esse communia, quae possint vel subiectivae vel declarativae adiungi, utut se habuerit assumptio». 423 Talibus insistente Dialectica et ad quaedam non minus inextricabilia quam caligosa properante, Pallas nutu Maiugenae festinantis intervenit:

quae] que L4 • possint vel] possent ut BZ • possint] possunt C1 (sunt in ras.) C2L1L22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Dick : possent D1FL21L3 (ent in ras.) L4M5M6P1P21RSV1V2 Eyssenhardt : sic Kopp e codice Monacensi (F) pro possunt maluit • subiectivae] subiective FGM1M5P2SV1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : subiec//ve R : coni. Petersen (ibid.) • vel declarativae] om. V21 • vel] ut BZ • declarativae] declarative BFGL4M1M5P2SV1V22 (s. l.) Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : coni. Petersen (ibid.) • adiungi utut] adiungi//utut V2 • adiungi] pro postponit V12 (s. l.) V2 • utut se] ut si ABSZ : coni. Willis, quem Ramelli Siben secutae sunt • utut] ut DFL4P11P21R1V1V2 : prout C1C2GL1L2L3M1 M5M6P12P22R2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick Ferré, sed pro ut Eyssenhardt • se] si L4 : sic P12 Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt • habuerit] s. l. hoc postponit L42 • assumptio] assumtio L21 • 423 talibus] in marg. glossam trivae dicuntur impedi inter pedis// in inextricabilis insolubilis add. L12 • insistente] insistentibus BZ, sed insistente//ibus V1 : insistent M1 : insistere M6 : in ras. P2 : insist///e R • Dialectica] in marg. ex aliqua parte add. V12 • et] om. BFL21L4M6P11SV1V21Z : Willis coni. atque (fort. legendum putans) in app. • ad quaedam] ad//quaedam V2 • quaedam] quedam M1 • non minus] nominus A : nominis M6 • non] om. D1 • minus] in marg. tamen postponit D2 • inextricabilia] s. l. glossam insolubilia add. D2 : intricabilia F1 : extricabilia S : in extricabilia V1 • caligosa] sic C22 : caliginosa DV22 Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt : et postponit FL4 : caligsa L31 • properante] pro//perante V2 • nutu] nutum ABFGL21L31L4 M1P11P2RSV21Z : intum C1 • Maiugenae] s. l. glossa Mercurii add. D2 : Maiugene L4P1P2Z Mutinensis • festinantis] festinanti L32V2 • intervenit] METRVM IAMBICVM SENARIVM (et insuper Pallas loquitur add. L12) postponit C1L12 (in marg.), sed IAMBICVM METRVM (CARMEN L32) SENARIVM (add. L32) C2L32 (in marg.) : explicit postponit M5

[256]

5

LIBRO CUARTO

claro, a partir de esto, que son muchos los elementos comunes que pueden añadirse o a la parte subjetiva o a la declarativa, independientemente de cómo se exponga la premisa menor». PALAS

INTERRUMPE LA EXPOSICIÓN DE

DIALÉCTICA

Mientras Dialéctica insistía en tales cuestiones y se apresuraba a 423 otras no menos intrincadas que oscuras, Palas, a una señal del hijo de Maya, que metía prisa, intervino:683

683 Cf. §§ 327-331 y Ramelli (2002: 866: n. 17). En estos trímetros yámbicos (cf. § 327) la crítica tiende a considerar el tono de Palas contra Dialéctica como el modo típico de expresión del yambo. No obstante, este esquema métrico no siempre se asocia en Nupcias a momentos de carácter coloquial, sino que, según Cristante (1987: 247), Capela recurre a él, por lo general, para tratar cuestiones literarias relativas a la obra. Sobre las cuestiones métricas, prosódicas y estilísticas, vid. Siben (2012: 251-253) y la bibliografía allí citada. Según esta autora, además, Capela subraya la solemnidad de Palas por medio de los subjuntivos yusivos de los dos últimos versos y por medio de la aliteración y asonancia de los versos 5, 11 y 18.

[256]

LIBER QVARTVS

«Perita fandi, iam progressum comprime, ne inflexa tortos stringat intimatio et multinodos perpeti anfractus diu Hymen recuset. Editum est compendio quicquid decenter docta disputatio multo astruendum contulit volumine. Sat est profundae fons decens scientiae,

perita… sororibus] in capitale littera R • perita… comprime] in capitale littera titulus AV1 • perita] in marg. LXIIII anteponit D2 • comprime] conprime P4 • inflexa] implexa P11 Kopp Eyssenhardt et Dick (1978, p. 208) ‘Oudendorp ad Caes. p. 107 in codice se legisse contendit. Sed cf. § 328; utroque loco alludit ad proloquium conversiones tortos (scil. deos auscultantes cf. 18 captos)’ in app. explicat : in ras. P2 • tortos] tortus AB2C2FL21L3L4P4RSV2 coni. hoc verbum Grotius in Februis et Kopp in notis : s. l. glossa tardos add. D2 et insuper in marg. obscuritates add. D2 • stringat] strigat D : s. l. glossa coercet add. D2 • intimatio] imitatio C2 : s. l. glossam disputatio add. D2 • multinodos] multi modos C1, sed multi nodos GL2M1M5M6P2V1V2 : s. l. glossam obscuritates add. D2 : multimodos Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis et Dick (1978, ibid.) ‘quod cf. cum Appul. Met. X 29 multimodas ambages et cf. § 410 extr.’ in app. explicat • perpeti] perpetui ABC1C2DFGL1L2L3L4M1M5M6P1P2P4RSZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed coni. perpeti in Februis), quem Kopp sequitur : s. l. glossam disputationis add. D2 • anfractus] ac fractus A, sed an fractus L4 : anfructus F : r in ras. L2 : amfractus S Grotius (sed coni. anfractus in Februis) Kopp : infractus Basileensis Lugdunensis • diu] di/u C1V22 • Hymen] Ymen ABFL2L4M6P2RV2Z, sed Y men C1C2GL3M1P1P4V1 : Imen D : s. l. glossam Veneris et pulchritudinis add. D2 • recuset] cu in ras. C1 : recusset D : recus et L11L21P4 : sic P12 : re//cu set V2 : Vucanius ‘pro detestetur’ in Notis, p. 237 • editum] edi/um V1 • compendio] conpendio C1P1V2Z : s. l. glossam in volumine comprehendi add. D2 : Vulcanius ‘id est, breviter explicatum est’ explicabat in Notis, p. 237 • quicquid] quidquid Kopp • decenter] decentir V21 : coni. docenter Barthius (p. 1579) • disputatio] disputacio C2 : s. l. glossam philosophia add. D2 • multo] multos AP11P4R • astruendum] adstruendum C1 Barthius (p. 1579) Kopp : asstruendum P12 : astuendum P41 • sat est] satest Z • sat] s. l. glossam sufficit add. D2 • profundae] profunde M1P4S : profondae Mutinensis Basileensis • fons] fon A : frons C1C2DL1L3M5P1P22V12 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (var. in marg.) Grotius (var. in marg.) Kopp (sed e codice Reichenauensi coni. fons in notis) : in app. casum vocat. putans Dick (1978, ibid.) • decens] dicens P4 • scientiae] s. l. glossam dialecticae add. D2 : scientie V1

[257]

5

LIBRO CUARTO

«Tú, que eres experta en el habla,684 detén ya tu discurso,685 para que una retorcida explicación no comprima tus enredos y para que Himeneo no rehúse soportar durante un tiempo tu espiral llena de nudos. Se ha explicado de manera resumida todo a lo que una docta discusión recurrió adecuadamente para incluirlo en un gran volumen.686 Es suficiente la graciosa fuente de una profunda ciencia

684 No obstante, y pese a las palabras de Palas, recuérdese que la Dialéctica es bene disputandi scientia y no bene dicendi scientia. 685 Cf. Verg. Aen. VI 389 (et comprime gressum) y Cic. Acad. II 92 (quae primo progressa festiue tradit elementa loquendi), donde progressus equivale a «primer principio». Para Cristante (ap. Lenaz, 2011: LXI, n. 46), las selecciones del contenido en el ámbito de las disciplinas liberales en Nupcias adquieren un carácter programático. Cf. Schievenin (2001-2002: 301, n. 1 [= 2009: 105]), Cristante (1987: 8-10 y 24-25) y Westra (1981). 686 En estas palabras de Palas, Cristante (2008a: 55-59) identifica el carácter enciclopédico que Capela quiso otorgar a su escrito, a saber, la suma de los saberes que nuestro autor recupera y organiza de manera sistemática. De hecho, según ThlL V 2.88.16 ss., editum alcanza, en este contexto, el significado técnico de «publicar una obra» e incluso el de «divulgar». Sobre los paralelismos léxicos con el exordio de los Saturnalia de Macrobio, vid. Siben (2012: 254).

[257]

LIBER QVARTVS

quae abstrusa promit nil morosum disserens praetervolando nilque ignotum deserens. Nam quae supersunt fraude multa consita, quis falsa captos circuit deceptio, dum ambage ficta praestruis sophismata captentulisve ludis illigantibus pellax soritas cumque sensim congeris

abstrusa] ab in ras. C2L1 : abstru//sa V2 • promit] promet V11 • disserens] diserens D (in ras.) L21 : diseres L4 : differens M5 : d///erens V1 • praetervolando] P raeter volando C1C2GV1, sed P raetervolando L1L3P1S : Praeter volando L2M1M5M6P2V2Z Vulcanius • nilque] nil quae A • ignotum] s. l. glossam intactum add. D2 • nam quae] namque AFL2L4P1P2V22, sed nanque D : N amqu/e C1 : N am quae C2GL12V1, sed N amque L11P4 : N anque L3S : nam quae R2 • supersunt] super sunt D, sed semper sunt S : sunt Vulcanius (sed ‘lege supersunt’ in Erratis, p. 241) • fraude] frude L3 • consita] s. l. glossam inserta add. D2 : condita sunt M6 : conssita P11 : s. l. sunt postponit V12 • quis] quae AR1 : Q uis C1GL1L3M1SV1, sed Q uae P11P4 : s. l. pro quibus add. C22 • falsa] falso A : palsa P11 : falsi V12 • captos] captus B1DM6P21, sed captas B2 • circuit] s. l. glossam fallit add. D2 • ambage] ambagae L4 • ficta] flicta B1P21V1 • praestruis] prestuis C1P4, sed prestruis M1 : s. l. glossam concludis formas add. D2 • sophismata] sofismata ABL2P42RV1V2Z, sed sopismata P41 : is in ras. D • captentulisve] captentulis ve ABDFL2L4P2Z : C aptentulisv/e C1, sed C aptentulisve GL1L3M1 : C aptentulis ve P4SV1 : captentulis/e V2 : Vulcanius ‘lege captentulis’ in Erratis, p. 241 : Grotius ‘elenchos sophisticos innuit Gloss. Isidor. Captentula captio; et alibi, muscipula captentula. Et Ioannis Meursius videbatur legendum captentulisve item captensula, ut enim a Σκάπτω Scaptensula teste Festo, ita a capto captensula. Lucretius, qualis expiret scaptensula subter odores (810)’ adnotat in Februis • ludis] lidis A : s. l. var. de ludis add. D2 • illigantibus] s. l. glossa sunt (l. v.) in gentibus add. D2 : illi gantibus P2 sed illiganti bus V2 • pellax] Pallax A : pelax C21 : s. l. glossa insidiatrix add. D2 : Pellasx L4 : Pellex P21 Grotius : Vulcanius ‘id est, insidiatrix’ explicabat in Notis, p. 237 : Kopp hoc ex anterioribus editionibus pro Grotiano pellex restituit • soritas] sortitas FL21P11V1 (l. v.) : acervos Stange (p. 10, n. 2) apud Willis • cumque] cum A : quumque Kopp • sensim] s. l. glossam latenter add. D2 : sensum M6 : sensi P4

[258]

5

LIBRO CUARTO

que revela lo oculto sin hacer una disertación compleja y, aun yendo rápida,687 sin dejar nada sin explicar. Pues lo que queda está salpicado de muchas trampas, con las que la mentira engañosa envuelve a sus presas688 mientras construyes sofismas fraguados con ambigüedad o juegos unidos a argumentos capciosos,689 y cuando poco a poco acumulas, seductora, sorites

687

Cf. Cic. Fin. V 77 y Sen. Ep. 40.3. Sobre la metáfora de la caza en la prosa filosófica, cf. Pauli (1984: 81). En cuanto al significado de deceptio como fraus, fallacia, circumuentio o seductio, cf. ThlL V 137.55. 689 Como la crítica reconoce, lo que a Dialéctica le ha faltado exponer son los sofismas al estilo aristotélico de las Refutaciones sofísticas o las consideraciones estoicas al respecto, evocadas en los versos del comienzo del libro. Sobre ambage, cf. Apul. Met. X 29 y Gell. XIV 1.34. En cuanto a captentulis, se trata de un neologismo acuñado por nuestro autor. 688

[258]

LIBER QVARTVS

formasve mendas, improbat quas veritas. Nefas Tonantis garriat sub auribus facinusque dirum; quippe summi caelites odere turpis omne falsum feminae. Nam si revolvas, quid cavilla saevius? Dudum locuta circulatrix indecens fies profecto, decipula si astruxeris.

formasve] forme suae C11M6 : formasque C2 (var. s. l.) • mendas] mendosas M6 : ‘menda idem est quod mendum et sic interpunge’ Eyssenhardt (1864a, p. 153) • improbat] comprobat ABC1C2FGL1L2L3L4M1M5M6P1P2P4RSV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed ‘et tollenda est distinctio ex versu praecedenti’ in Februis) Kopp Eyssenhardt (et tamen 1864a, p. 153) Dick McDonough (1968, p. 341) Ferré : comparat D : coni. in app Dick (1978, p. 209) • quas] n. l. V2 • nefas] s. l. est postponit C22 • garriat] s. l. ut anteponit C2 : Grotius maluit garriant in Februis, quem obscurum interpretem putavit Kopp • facinusque] facinus M6 Vulcanius (sed ‘lege facinusque’ in Erratis, pag. 241) : facinus quae V21 : facinus Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • dirum] di//rum L1, sed d//irum L2 : s. l. est postponit L22 • summi] summe C1 : sum//mi P1 • caelites] celites FL4P4RS : coelites Kopp • odere… feminae] om. Vulcanius • turpis] turpi AB1P21P4R1 : turp//is L1 • feminae] femine P4 : foeminae S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • revolvas] volucis A : volvas BC11DL1L31M6P2P4RSV1Z, sed vol/as V2 : s. l. glossam cogitaverit add. D2 • quid] quod AM6 : quicquid C11L11 • cavilla] cavillas D : cavilatione M6 : Vulcanius ‘hoc est, sophistica’ explicabat in Notis, pag. 237 • saevius] sevius ABDGL4M1M6P1P4RSZ • locuta] secutus A : locutus B1D1P21P4R1Z1, sed loquta B2 : locata C2L31, sed loclata M12 : locutas D2P22 : s. l. fuit postponit L22 : sic V22 : loquutu Z2 • circulatrix] Vulcanius ‘id est, circumventrix’ explicabat in Notis, p. 237 • fies profecto] Grotius ‘distinguo circulatrix indecens’ adnotat in Februis • decipula] Vulcanius ‘id est, predica’ explicabat in Notis, p. 237 : Grotius ‘dixit neutro genere. Sic Appul. (Flor. 18, 16) Exorabula iudicantium et decipula adversantium et artificio dicentium’ adnotat in Februis • astruxeris] s. l. glossam si ratione firmaveris add. D2 : abstruxeris Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis, sed adstruxeris Kopp

[259]

5

LIBRO CUARTO

o conformas confusiones que la realidad desaprueba.690 Tu sacrilegio y terrible crimen resuena en los oídos del Tonante;691 ciertamente, las más altas autoridades celestes odian toda falsedad de una mujer infame. Pues si lo piensas, ¿qué hay más cruel que un sofisma? Tú que has hablado largo rato te convertirás de hecho en una charlatana poco respetable si continúas construyendo [trampas.692

690 Con la expresión formas mendas Capela se está refiriendo a los sofismas, esto es, a los razonamientos falaces. Vid. Ferré (2007: 124, n. 314). 691 Es decir, de Júpiter, a quien pertenece el juicio extremo. En cuanto a garrire con valor negativo o peyorativo, cf. Cic. De orat. 2.21 (nam et saeculis multis ante gymnasia inventa sunt quam in iis philosophi garrire coeperunt, et hoc ipso tempore, cum omnia gymnasia philosophi teneant, tamen eorum auditores discum audire quam philosophum malunt), Rhet. Her. II 11, donde la dialéctica es definida como garrulam disciplinam, y Hor. Sat. 1.9. Sobre otras acepciones que puede tener este verbo, vid. Roncaglia (1981: 985) y Schievenin (1984: 99-100 nn. 16-17 = 2009: 125). 692 Sobre circulatrix, cf. § 331. Sobre decipula, cf. Hier. Ep. 84.5 (haec est eorum prima decipula; quae si deprehensa fuerit, struunt alios dolos), 98.5 (tendant quantumlibet syllogismorum suorum retia et sophismatum decipulas proponentes se ipsos innectant) y Did. spir. 59 (sophismata eorum et fraudulentas decipulas conteramus).

[259]

LIBER QVARTVS

Facessat ergo versilis profunditas, reliquumque tempus liqueris sororibus». 424

His auditis Dialectica cunctabunda paululum, tamen divae praeceptis paritura respondit: «Venerandus mihi fatus, reverendosque secuta referam iussa pedem, atque ilicet exorsa silebunt,

facessat] facit sat A, sed facis sat D1 : F acissat P4 : facissat R1V2 : F aces sat V1 • versilis profunditas] Vulcanius ‘hoc est, argumentatio sophistica’ explicabat in Notis, p. 237 • profunditas] profonditas Mutinensis Basileensis • reliquumque] reliqumque BC2L4R1V21 : R eliqumque C1, sed R eliqum que L1 : relicumque DP1P21, sed R elicumque L2 : R eliquumque L3V1, sed R eliquum M1 : reliquum M6V22 : reliquique P4 : R eliquum quae S • liqueris] liquaeris A : liquens C11L1, sed linquens Mutinensis Basileensis Lugdunensis : reliqueris C2GR2 : linqueris M6 Vicentina • 424 his… horruerunt] in capitale littera R • his] in marg. prosa anteponit L22 • paululum] paulum A • tamen] om. L2 • divae praeceptis] preceptis divae M6 • divae] vae AB1P21R1V21 : D ive M1, sed di vae V11 : ve P4 • praeceptis] preceptis C1L4Z : s. l. est Minervae anteponit P22 • paritura] paritur a B : parita L31 : par/tura V1 • respondit] in marg. EXAMETRVM ANAPESTICVM RECIPIT DACTILVM ET SPONDEVM ET DACTYLVM PRO ANAPESTO add. L12, sed metrum (add. L32) ANAPESTICVM L22L32L4P1P22 (in marg.) • venerandus] venerandos A Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp et Dick (1978, ibid.) ‘sensus est: venerandus mihi fatus tuus est et reverendos (scil. fatus) secuta, etc.’ in app. explicat : enerandus C2 : in marg. anapesticum add. D2, sed scriptum post respondit F : o Minerva anteponit L4P1 : B venerandus P2 • fatus] fatos A : status FL41 : tuus postponit M6 : factus P21 • reverendosque] reverandosque A, sed reverandusque Z : reverendoque V11V21 : reverendusque B2C2DFGL2L3L4M1P1R2SV22, sed reverendus que L1P22 : venerandosque M6 : reverendos que P21 : resverendosque P41 • secuta] in initio versi posuit C2 : sequuta DP4 sed sequta M6 • referam] refera C2 • iussa] lussa M5 • atque ilicet] at que at illic et B1 • atque] at postponit AP2 (del. P22), sed ad P4 • ilicet] illicete A, sed illicet L21L4P1P2RV22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : s. l. glossam statim add. D2 : ilic et FS, sed illic et Z : ilice P4 : illacet V21 • exorsa] in initio versi posuit C2 : s. l. in ea add. D2 : exorta M6 : om. P4 : aexorsa V1 : Willis ‘fort. exosa, i.e., quae tibi displicent’ in app. adnotat • silebunt] exsilebit P42

[260]

5

LIBRO CUARTO

Así que, que se aleje la profundidad cambiante693 y pasa con tus hermanas el tiempo que te queda». RESPUESTA

DE

DIALÉCTICA

A LAS PALABRAS DE

PALAS

Tras oír esto, Dialéctica, un poco reticente pero dispuesta a obedecer las órdenes de la diosa, respondió:694 «Me veo obligada a respetar lo que has dicho y, obedeciendo a 424 [venerables, me retiraré, como se me ha ordenado,695 y, al momento, callará [mi discurso,

693 Ferré (2007: 59) traduce versilis profunditas como l’ésotérisme mystificateur y Siben (2012: 117), como il baratro dell’astuzia. Como en ocasiones anteriores, hemos optado por mantenernos lo más fieles posible al texto latino, si bien el sentido es el indicado por ambos traductores. En cuanto a facessat, cf. Macr. Sat. VII 16.1: inter haec Evangelus gloriae Graecorum invidens et inludens, facessant’, ait, haec quae inter vos in ostentationem loquacitatis agitantur; quin potius siquid callet uestra sapientia, scire ex uobis volo ovum ne prius extiterit an gallina?’. 694 Cf. §§ 327-331. Estos versos constituyen el único ejemplo en Nupcias de tetrámetros jónicos a minore catalécticos, si bien es cierto que Capela cerrará su obra con dímetros jónicos a minore catalécticos (§§ 997-1000). El libro IV concluye, pues, con una respetuosa réplica de Dialéctica a Palas. En ella, Dialéctica accede a interrumpir su discurso no sin antes tener el gusto de responder a la ofensa que Bromio —o sea, Baco— hizo en § 331 al presuponer que esta doncella provenía del pueblo de los marsos (vid. n. 237) y no aceptar que era una griega descendiente de Cécrope y, por tanto, una palliata. Sobre las cuestiones métricas, prosódicas y estilísticas, vid. Siben (2012: 256) y la bibliografía allí citada, así como Kopp (ad loc.). 695 Sobre estos dos términos habituales, también, en contextos elegíacos, cf. Prop. III 15.44, Tib. I 2.50, Ov. Ars I 716, Ep. XV 186, Pont. II 6.21 y Val. Flac. VII 112 para uenerandos y Stat. Silv. III 2.96, Val. Flac. V 207, Iuv. VI 513 y Claud. Paneg. Hon. XXVIII 599 para reuerendos. Sobre el uso de iussus en Nupcias, vid. Schievenin (1983: 118, n. 17 = 2009: 145).

[260]

LIBER QVARTVS

licet unam decuisset mihi permittere culpam, ut honoris pretio cederet inferre relatus, populum Cecropidarum bene quo palliatarum Bromius conciperet contumias nosse dolere, mage quam crediderat vipeream noscere posset,

licet] in marg. dimisse anteponit D2 • unam] s. l. glossam Palladem add. D2 : coni. unum Stange (p. 34) apud Willis • decuisset] coni. Strange (ibid.) apud Willis, quem Dick Willis Ramelli Ferré secuti sunt McDonough (1968, p. 344) : decuisse AB2 (var. decuit iussae s. l.) P4RV21, sed decu//isse L1 : decuit B1FL2L4P1V1V22 : decuit iusse C1SZ Mutinensis, sed decuit iussae C2 (iussae in initio versi scriptum) DGL3M1M5P1P22 Vicentina Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Siben : decui se P21 • mihi] : coni. Strange (ibid.) apud Willis : Willis uncis includit, quem Ramelli Ferré secuti sunt : om. ABC1C2DFGL1L21L3L4 M1M5M6P1P2P4RSV11V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius • permittere] praemittere Vicentina Basileensis Lugdunensis : premittere Mutinensis • culpam] in marg. glossam veni ferax add. D2 : coni. divam Strange (ibid.) apud Willis • ut] et ABC2DFL4M1M6P1P2P4RV2Z, sed E t C1GL1L2L3SV1 : coni. Dick (1978, ibid.) • pretio] precio C2M6Z Vicentina Mutinensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : in anteponit F : praetio P1RV1V2, sed praecio P2 • cederet] caederet B1 : caederem B2, sed cederem SZ : s. l. var. concederet add. D2 : cedret V21, sed cedere V22 • inferre] infer V11 • relatus] re latus B : latus L21 • populum… dolere] def. R • Cecropidarum] Cicropidarum C1 Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt : Cecri pidarum L2 : Grotius ‘dixit foeminine, aut communiter. Iuven. (Hor. Sat. I 1, 100) Fortissima Tyndaridarum. Vide infra in notis ad Musicam, ubi de Tritonida dicam. Caeterum magnus error in hoc versu nam tertiam syllabam in palliatarum corripuit. Caeterum bene palliatas artes dixit, Graeca phrafi, ut εὐκνημῖδες ἀχαοί’ in Februis : Kopp ‘de pallio, Graecae doctrinae insigni, vide superiorem notam in § 213’ adnotat • bene quo] quo bene Eyssenhardt • quo] s. l. var. ut add. D2, sed ut postponit L22 (s. l.) L42 (s. l.) P22 (s. l.) : quod GM1M6 : co P11 : ut V12 • palliatarum] paliatarum A : palliatorum G2, sed pallitorum M61 • Bromius] Brommius P1 • contumias] s. l. glossam invidias add. D2 : s. l. glossam contumelias add. M62 Darmstattensis 193 Eyssenhardt : con//tumias V2 : Grotius ‘κατὰ συγκοπήν pro contumelias. Nisi sit certumias κερτομίας ut latumia λατομία. Vulgatam lectionem tuetur Gloss. Isidori, in qua invenio catumia (l. contumia) contumelia; et alibi contumia, derisio’ in Februis • nosse] non se A • dolere] dolore AC2GM1P11P2P4V21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed ‘sensus totus hic est: hoc tamen unum velim mihi Minervam permittere, ut concedat, me pro honore meo aliqua referre, quo Bacchus (qui videlicet Dialecticam irriserit) discat nos artes etiam tangi et angi istis comtumeliis, et sentiat magis viperinam, quam dixerat’ in Februis : sic Kopp e codice Darmstattensi • mage… noscere] def. R • mage] s. l. autem illam feminam postponit D2 : Magis L2 • crediderat] crederat ABD2FL4P1P21P4V11V21Z : crederetur S1, sed crederatur S2 • vipeream] viperam C2 : viprea L31 • noscere] nosse L3 • posset] poset C2 : posse M5 (s. l.) : po/// P4 : //sser R

[261]

5

LIBRO CUARTO

aunque habría sido justo que se me permitiera una sola falta:696 que, en reconocimiento a mi honor, se me concediera concluir el [relato en el que Bromio creyó que el pueblo de las hijas de Cécrope, vestidas a la griega, conocían bien el dolor de las ofensas,697 que podían reconocerme más698 viperina de lo que habían creído

696 Según Traina-Bertotti (1998: 456), la forma licet confiere un tono polémico a la concesiva, lo que se mantiene, según estos autores, en toda la respuesta de Dialéctica. Sobre la construcción de licet con indicativo, propia del lenguaje jurídico, vid. HofmannSzantyr (1963: 605). En cuanto a decuisset, Siben (2012: 257) acoge la lectura decuit iussae, justificada por la factibilidad de contracción de los elementos breves, en las sedes impares, para formar el moloso (cf. Gentili-Lomiento, 2003: 180). La lectura de Siben está presente en algunos manuscritos y fue refutada por Stange (1862: 34) por motivos estilísticos, que la enmienda por decusset permittere, una lectura que siguen Dick, McDonough (1968: 111 y 344) y Willis. 697 Siben (ibídem) ve en la aliteración de conciperet contumias la dureza de las ofensas que Bromio profirió a Dialéctica al comienzo del libro. En esta expresión, además, contumia, una abreviación de contumelia, es un hapax. 698 Sobre la forma poética mage, cf. §§ 24, 92.20, 571.3 y § 919.17.

[261]

LIBER QVARTVS

et iners Marsica dudum fieret praestigiatrix, neque me conspiceret somnificam vel temulentam ioca passim blaterantem Iovialibus sub orsis. Tamen uni famulandum est tibi, Virgo: reticemus». Haec dicens velut repressa conticuit, compluresque eam divorum, qui inter initia deriserant, horruerunt.

et… fieret] def. R • et] s. l. utrum add. D2 • iners… dudum] dudum iners Marsica M6 • fieret] fleret ABD1FL1L2 (var. s. l.) L4P1P21P4SV1V2Z, sed flieret P22 : Vulcanius et Grotius var. fueris add. in marg. • praestigiatrix] praestringiatrix B1D1, sed prestringiatrix FV21 : prestigiatrix C1SV1, sed prestigiatr// P4 : praestrigiatrix L21RV22 Vicentina Mutinensis : praestrigiatris M1 : s. l. glossam irridendo add. D2 : prestrigiatrix L4Z : praestigiatrax M61 : praesstigiatrix P1 • neque… somnificam] def. R • conspiceret] cospiceret C11V21 : conciperet L21 • somnificam] somnificat D1 • vel] ut B : del. D2 • temulentam] sic D2 • ioca… blaterantem] def. R • ioca] loca ABC2DFGL4M5M6P1P2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed maluit ioca in Februis et ‘eundem errorem in Floridorum libro 3 animadvertit Stewechius’, add.) Darmstattensis 193 apud Eyssenhardt Dick, sed L oca C1L1L2L3M1S : loco P4 : l//oca V1V2 : mala lectio loca pro ioca secundum McDonough (1976, pp. 190-191) • blaterantem] inaterrantem AV21 : laterantem FL4 : viaterantem P4 : blatterantem Vicentina • Iovialibus… orsis] sub Iovialibus oris GL3 • Iovialibus sub] sub Iovialibus V22 • sub orsis] suboris V11 : suborsis Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed sub oris maluit in Februis), quem Kopp sequitur • sub] sic M62 • orsis] orbis P21 : or/// P4 : oris Kopp • uni famulandum] n. l. R • est] et C1 : om. C2L31 • tibi] ibi V2 • reticemus] s. l. var. recticemus add. C22 : reticem L31 : re//ticemus P2 • haec] in marg. Marciani de quarto libro explicit. Rethorica liber quintus incipit anteponit D2 : in marg. prosa anteponit L22 • velut] veluti A2 : vel ut D : velud M1M5 • repressa] repraessa B : repRessa C1 : compressa D2 : repraes// R : pressa V11 • conticuit] continuit A : sic L12L22 : cuit in ras. L3 • compluresque] complurisque AR, sed complerisque V21 : conplures F : o in ras. L1 • eam] eandem C1M6 Dick • divorum] divo/// R • initia] inicia M6 : itia R1 • deriserant] diriserant C2 : deriseram E • horruerunt] orruerunt B1P21P41R1V11V2 : dirruerunt E : ior ruerunt F : om. L2 • post horruerunt invenitur subscriptio: DE ARTE DIALECTICA EXPLICIT LIBER IIII (QVARTVS EFL4P1) ABEFL4M1P1P2RV1V2Z : MARTIANI MINNEI (MINEI L3) FELICIS CAPELLAE AFRI CARTAGINIENSIS (CARTAGINENSIS L3) LIBER (om. L3) QVARTVS (om. L3) DE (ARTE add. L3) DIALECTICA (LIBER IIII EXPLICIT add. L3) GL3 : EXPLICIT DE ARTE DIALECTICA D : EXPLICITA EST DIALECTICA MARTIANI L1 : EXPLICIT DIALECTICA P4 : EXPLICIT LIBER IIII MARTIANI DIALECTICAE ARTIS L2 : EXPLICIT (et diagramma postponit) C1 : FINIT DIALECTICA M5 : FINIS QVARTI LIBRI M6 Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : nulla subscriptio in P3ST

[262]

5

LIBRO CUARTO

y que, después de mucho tiempo, la marsa, carente de arte, se [convirtió en una embaucadora,699 y no me vio adormecida o embriagada700 parloteando bromas por todas partes en presencia de Júpiter.701 Con todo, hay que obedecerte a ti sola, Doncella: guardemos [silencio».702 Tras decir esto, se calló como si hubiera sido castigada, y muchos de los dioses que al principio se habían burlado la miraron con espanto.703 699 Cf. Pl. Am. 782 y § 331. Sobre la vanidad del ejercicio dialéctico en detrimento de su aplicación ética, vid. Sen. Ep. 45.8 (sic ista sine noxa decipiunt, quomodo praestigiatorum acetabula et calculi, in quibus me fallacia ipsa delectat) y Cic. Fin. IV 27.74 (nam ex eisdem uerborum praestigiis et regna nata vobis sunt et imperia et divitiae, et tantae quidem, ut omnia, quae ubique sint, sapientis esse dicatis). 700 En esta descripción autoirónica de Dialéctica, Capela hace uso de temulentus, un adjetivo característico de la comedia (Ter. An. 229; Eu. 654; Afran. Frag. 35; Nou. Frags. 36 y 85), y de somnificus, registrado únicamente en Plinio para referirse al efecto que provoca el veneno del áspid (HN. XXV 150 y XXIX 63). 701 Recuérdese que en § 333 es Júpiter quien da la palabra a Dialéctica, por lo que lo más lógico es pensar que Dialéctica no osaría hablar a no ser que el dios supremo se lo permitiera de nuevo. Siben (2012: 258) ve en los cuadrisílabos de los versos 9 y 10 y en las consonantes líquidas de estos mismos versos una representación de la debilidad e inestabilidad de los movimientos de alguien ebrio, aunque también podría representar, pensamos, el estado soporífero y de embriaguez que provocan ciertas pócimas. Sea como fuere, la forma verbal empleada aquí por Capela remonta a Afranio (Frag. 13) y a Horacio (Sat. II 7.35). Por lo que sabemos por las fuentes antiguas, tal estado de embriaguez es una forma de locura atribuida, también, a la locuacidad que sigue a la ebriedad. Cf., en este sentido, D.L. VII 18, Sen. Ep. 19.9 y 114.22 y Armisen (1989: 85). En cuanto al sustantivo ioca, es una corrección de Grotius. Sobre este pasaje, vid. McDounogh (2002: 190-191). Sobre Iovialis y su presencia en otros lugares de Las nupcias, así como en otros autores, vid. Cristante (1987: 194). 702 La primera parte del verso adquiere un carácter solemne marcado por la expresión famulandum est, un verbo habitual en tragedia (Acc. Trag. 642; Luc. VI 368; Stat. Silv. III 3.47, 58; Claud. Carm. V 77, XXI 332, XXVI 513 y XXVIII 654), atenuado, hacia el final, por la fuerte puntuación, una práctica habitual en las comedias plautinas, terencianas y en las sátiras varronianas y horacianas. 703 La crítica está de acuerdo en reconocer el temor de la asamblea de los dioses ante esta doncella precisamente en el peligro que supone el dominio de un arma formidable como es la Dialéctica. En cuanto al valor de velut, vid. Schievenin (1984: 97 = 2009: 123, nn. 8 y 9).

[262]

LIBER QVINTVS DE RHETORICA Interea sonuere tubae raucusque per aethram cantus, et ignoto caelum clangore remugit. Turbati expavere dei, vulgusque minorum caelicolum trepidat, causarum et nescia corda haerent, et veteris renovant discrimina Phlegrae. Tum Amnes Faunique, Pales et Flora, Napeae

425

Tit. INCIPIT DE RHETORICA (RETHORICA AD2EP1RV) LIBER QVINTVS (V P1R) AD2EFM1P1RV : INCIPIT RHETORICA LIBER QVINTVS FELICITER Z : INCIPIT EIVSDEM DE ARTE RETORICA LIBER QVINTVS L3 : INCIPIT DE (DE om. BP21) RHETORICA (RETHORICA P2V1V2) LIBER V (QVINTVS T) FELICITER (FELICITER om. V1V2) BP2TV1 V2 : INCIPIT LIBER QVINTVS MARCIANI FELICIS CAPELLAE DE RETHORICA C1 : INCIPIT V DE RETHORICA G : INCIPIT RETORICAE V FELICITER L2 : INCIPIT RHETORICA EIVSDEM L1 : INCIP. DE R[E]THORICA EIVSD. P4 : DE RHETORICA LIBER S : om. D1 : def. P3 (codex mutilus qui redit ab § 474) 425 aethram] aetham L2V21 • cantus] cantes V21 • clangore] clancore L31 : langore P21 remugit] mugit P4 • dei] dii L31P12 McDonough 1968 (p. 205) : di P11 : de A • vulgusque] vulgus qui P4 • minorum] minorem Z • caelicolum] celiculum P4 • causarum] causara S • haerent et veteris renovant discrimina conieci : haerent et veteris renovantur crimina codd. edd. vett. usque ad Koppium Dick McDonough (pp. 205 et 349) Willis : horrent ne veteris renoventur crimina Susius (in Gurlitti animadvers. partic. 4, 1815, p. 9), quem Halm et Eyssenhardt secuti sunt • renovantur] renontur P41 • Phlegrae] plegrae L41 : phaegrae Z1 : om. L21 • tum Halm Eyssenhardt Dick McDonough (p. 205) Willis : tunc Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • Amnes] ammes A • Faunique] faunuque R1 • et Flora conieci : ephialte L11 : ephialti V1 : ephilia R1 : ephi a alta P4 : ephialta cett. codd. et omnes edd. • Napeae] nepeae C11P4 : napaee V2 •

[263]

5

LIBRO QUINTO SOBRE LA RETÓRICA ENTRADA

DE

RETÓRICA. DESCRIPCIÓN

DE SU SÉQUITO

De repente,704 resonaron trompetas y un ronco toque traspasó el éter, y el cielo retumbó con inaudito fragor. Los dioses se estremecieron de espanto, y tiembla el tropel de celícolas menores, y sin saber por qué, sus corazones se paralizan y reviven los trances de la antigua Flegra.705 Entonces Ríos y Faunos, Pales y Flora, las Napeas706 vuelven

704 La ‘Entrada de Retórica’, de indudable sabor épico, consta de 16 hexámetros dactílicos, que recuerdan la descripción del inicio de una batalla, en los que se perciben ecos de Virgilio (vv. 1-2 ≈ Aen. VIII 2 y 526; IX 504; vv. 3-4 ≈ Aen. IX 538; v. 5 ≈ Aen. I 204 y II 3; v. 9 ≈ Aen. I 691; IV 5; v. 10 ≈ Ge. I 20; v. 11 ≈ Aen. XII 311), pero también de la épica y la tragedia latina del siglo I d. C. (v. 1 ≈ Sil. XII 181; v. 5 ≈ Sen. Her. f. 444; v. 11 ≈ Apul. Met. III 21 y IX 2; v. 13 ≈ Val.-Flac. I 641), e incluso de Juvenal (vv. 14-15 ≈ Sat. XIII 79 y XIII 38 ss.). 705 Flegra, ‘campo en llamas’, es el nombre mítico de la península de Palene, la más occidental de las penínsulas de Calcidia, en Tracia, donde la leyenda sitúa tanto el lugar de nacimiento de los Gigantes, como el escenario de la Gigantomaquia, la batalla que libraron dioses olímpicos y Gigantes, cuando estos amenazaron con invadir el cielo y fueron derrotados y aniquilados con la ayuda del mortal Heracles; cf. VI 655, Phlegra… Gigantum proeliorumque inmanium temeritate famosa. Los arcadios, en cambio, ubicaban el escenario de la batalla en Arcadia, en las márgenes del río Alfeo (cf. Pausanias VIII 29, 1). La conjetura renovant discrimina restituye el sabor épico virgiliano (evoca Verg. Aen. I 204, per tot discrimina rerum, y II 3, renovare dolorem), así como el pleno sentido del verso. La lectura de los códices obligaría a pensar que Marciano se refiere a las muertes de los Gigantes como si fueran ‘crímenes de guerra’ (crimina) que pesan en la conciencia de los dioses celestiales (?). 706 Vid. nota complementaria n.o 706.

[263]

425

LIBER QVINTVS

respectant proceres nulloque assurgere motu cernunt attoniti vicibusque alterna profantes mirantur placidam per pectora sacra quietem. Tum primum posita Silvanus forte cupresso percitus ac trepidans dextram tendebat inermem, Deliacos poscens arcus atque Herculis arma.

nulloque] nullo quae P21 • motu] motus L31 : moto V21 • cernunt] cernent M11 • attoniti] attoni P11 • vicibusque] vicibus G1T • profantes] prostantes P4 • mirantur] mirantor P41 • tum] tunc B2SZ • posita] possita D1 • Silvanus] Silbanus AR1 • cupresso] cupressu EFL2L4 : cypresso V22 : cypreso L3 • dextram] dexteram L2 • inermem] inermen R1 • deliacos poscens B2 (var. in marg.) DL1 (var. in marg.) Z2 (var. in marg.) et dub. Bentley (p. 158), coni. Fr. Oudendorp (Appuleii opera omnia, tomus primus, Appuleii Metamorphoseon, Lugdini Batavorum, apud van der Eyck et Vygh, 1786, p. 352), edidit Kopp et deinde Halm Eyssenhardt Dick McDonough (p. 205) Willis : della composcens AB1D1EFP11P21P4R1V11V21 : dellaque composcens B2C1L1SZ1 : dellaque compocens L22L32 : dellia composcens P12 : della compescens L4 : bellaque compescens G1 : bella compescens B2 (var. s. l.) Z2 (var. s. l.) : bella composcens P22 : bellaque composcens G2 (var.) M1R2TV12V22 Vicentina Mutinensis Basiliensis Lugdunensis Vulcanius (var. lect. compescens i. m.) Grotius (var. lect. compescens i. m.) : bellaque compocens L31: dellicos pocens L21 • Herculis] herculus P41 : harculis A2 : arculis A1

[264]

5

LIBRO QUINTO

sus miradas a los grandes dioses y descubren, atónitos, que se yerguen imperturbables; y cuchicheando entre ellos, se asombran de la serena calma que invade sus sagrados corazones. Entonces Silvano,707 dejando acaso por primera vez el bastón de ciprés, tendía, agitado y tembloroso,708 su diestra desarmada, pidiendo los arcos de los Delios y las armas de Hércules.

707 Silvano, dios romano de las selvas y bosques, se enamoró del niño Cipariso, cuya cierva mató sin saberlo. A causa de esto, el crío murió de pena, y los dioses, compadeciéndose, lo metamorfosearon en el árbol de su nombre, el ciprés, el árbol de la tristeza. Silvano se fabricó un bastón con madera de dicho árbol, que portaba siempre para consolar su amor con él. Virgilio lo describe arrancando de raíz un ‘tierno’ ciprés (Ge. I 20). Los Delios son los hermanos gemelos Apolo y Diana, llamados así por haber nacido en la isla de Delos, y ambos portan arco y aljaba, Apolo en cuanto dios Sol que lanza rayos como flechas (cf. Macr. Sat. I 17, 12), y Diana en su advocación de diosa de la caza; ambos gemelos dieron buenas muestras de su certera puntería asaeteando conjuntamente a los hijos e hijas de la soberbia Níobe (cf. Ov. Met. VI 146 ss.). El arma característica de Hércules es la maza o clava, pero también porta arco, flechas y aljaba (con las que se enfrentó a los Gigantes y culminó algunos de sus doce trabajos), y en Verg. Aen. V 410 los arma Herculis son los guantes del pugilato. Portuno es el dios romano de los puertos, fácilmente identificado con Neptuno; de ahí su representación con un tridente, el arma característica de las deidades acuáticas. Gradivo (de gradior, ‘marchar’) es uno de los sobrenombres de Marte, ‘el que avanza’ (cf. Macr. Sat. VI 5, 1), y porta la frámea, una especie de pica o lanza arrojadiza usada por los antiguos germanos, con un hierro fino y corto, pero tan afilada y manejable que les permitía luchar cuerpo a cuerpo o a distancia (cf. Tac. Germ. VI 1), si bien en el bajo latín designa una espada (cf. Isid. Orig. XVIII 6); para su vinculación con el dios romano de la guerra, cf. Iuv. XIII 79, Martis framea. Se representaba a Saturno, antiquísimo dios itálico, armado con una hoz o podadera por ser el inventor o difusor del cultivo y la poda de la vid; además, la hoz era igualmente el arma propia del dios griego Cronos, con el que Saturno fue identificado, desde que con una hoz emasculó a su padre Urano (el Cielo). 708 La juntura percitus ac trepidans se documenta, por dos veces, y con ligera variante, en Apuleyo; cf. Met. III 21, percita Photis ac satis trepida; IX 2, trepida facie percitus.

[264]

LIBER QVINTVS

Portuni trifidam suspirans flagitat hastam; Gradivi frameam non ausus poscere, falcem Saturni bello suetus disquirit agresti, diffidensque sui respectat tela Tonantis. 426

Sed dum taliter perturbatur multa terrestrium plebs deorum, ecce quaedam sublimissimi corporis ac fiduciae grandioris, vultus etiam decore luculenta femina insignis ingreditur, cui galeatus vertex ac regali caput maiestate sertatum, arma in manibus, quibus se vel communire solita vel adversarios vulnerare, fulminea quadam coruscatione renidebant. Subarmalis autem vestis illi peplo quodam circa umeros involuto Latiariter tegebatur, quod omnino figurarum lumine variatum

suspirans] supirans P11 • poscere] possere P11 • diffidensque] diffidens quae A P21 • tela] om. V11 • 426 taliter conieci : talibus codd. • terrestrium] trerrestrium P21 • plebs] ples V2 : om. L31 • sublimissimi B2C1DE2 (var.) GL1L2L3M1P12 (var.) P2R2STV1V22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : subtilissimi AB1E1FL4P11V21 Grotius : subtilismi R1 • femina] faemia V21 • insignis] ingnis C11 • regali] regale GM1 : de regali L2 • caput maiestate] maiestate caput L3 • maiestate] magestate FL4M1 : de maiestate E2 • sertatum] sartatum P11 : sertum D1 • solita] solita est C12 (glossa) • adversarios] adversario L11 • fulminea] fulminie V21 • quadam] om. L31 • coruscatione] corruscatione D • renidebant codd. (renidebat D1) Vulcanius (var. lect. i. m.) Grotius (var. lect. i. m.) Halm Eyssenhardt Dick Willis : renitebant Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • peplo] piplo A : de peplo E2P1 : deplo L21 • involuto] involuta L4 • latiariter ABC12EFGL1L42M1P2RSZ Halm Eyssenhardt Dick Willis : latialiter C11DL2L3L41P1TV1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • tegebatur] tergebatur Z : gebatur AR1SV21 • omnino conieci : omnium codd. • lumine] de lumine E2

[265]

5

10

LIBRO QUINTO

Entre sollozos reclama el tridente de Portuno; sin atreverse a pedir la frámea del Gradivo, busca afanosamente la hoz de Saturno, habituado como está a la batalla campestre, y, sin confianza en sí mismo, dirige la mirada a los rayos del To[nante. Pero mientras así se alborotaba la nutrida grey de deidades 426 terrestres, he aquí que hace su entrada una dama distinguida, de porte esbeltísimo y de grande aplomo, espléndida además por la belleza de su rostro:709 un yelmo cubría su cabeza, una corona real ceñía sus sienes, y en sus manos las armas con que solía defenderse o herir a sus adversarios relumbraban con un fulgor como de rayos. Llevaba, asimismo, un coleto sin mangas,710 cubierto por una especie de manto drapeado sobre los hombros a la usanza del Lacio, el cual, completamente tachonado con el ornato de figuras,711 mostraba los schémata

709 La gradación de adjetivos —sublimissimi, grandioris, luculenta— alude a los tres géneros de estilo de discurso: elevado, medio y simple. Para la teoría de los estilos, cf. Cic. Or. 69; Quint. Inst. XII 10, 58. 710 Propiamente la subarmalis es una prenda militar que, como la etimología misma indica, se usaba ‘debajo de la armadura’ para proteger el cuerpo y la túnica del roce de la armadura y de la suciedad que producen tanto el óxido del metal, como las grasas untadas para proteger la loriga. Solía confeccionarse con lana, lino o cuero, y se podía almohadillar solo los hombros o por entero. 711 Para la juntura figurarum lumine variatum, cf. Catul. LXIV 50, priscis hominum variata figuris (dicho de la colcha nupcial de Peleo y Tetis). El ornato del peplo simboliza el ornatus retórico.

[265]

LIBER QVINTVS

contionum schemata praeferebat; pectus autem exquisitissimis gemma427 rum coloribus balteatum. Haec cum in progressu arma concusserat, velut fulgoreae nubis fragore collisione bombis dissultantibus, fracta diceres crepitare tonitrua; denique creditum, quod instar Iovis eadem posset etiam fulmina iaculari. Nam veluti potens rerum omnium regina et impellere quo vellet et unde vellet deducere et in lacrimas flectere et in rabiem concitare et in alios etiam vultus sensusque convertere tam urbes quam exercitus proeliantes, quaecumque poterat agmina populorum. Haec etiam senatum, rostra, iudicia domuisse in gente Romulea, Athenis vero curiam, gymnasia theatraque pro arbitrio reflexisse

contionum conieci : cunctorum codd. • schemata] scematum C11 • praeferebat] perferebat Vulcanius, sed corr. in Erratis (p. 247) • exquisitissimis] exquisistissimis P12 : exquissistissimis P11 • gemmarum] geminarum L11 • coloribus] corobus L31 • balteatum BDEFGL2L3L4M1P1P2R2STV1V2Z Grotius (in Februis) Kopp Halm Eyssenhardt Willis (1971, 39 et 1983) : baleatum Vulcanius Grotius (sed baltheatum corr. in Februis) : subalteatum AR1 Vicentina : subbalteatum C1L1 Mutinensis Dick : subbaltheatum Grotii codex in notis : subaltearum Basileensis : subbaltearum Lugdunensis • 427 cum in] cum in cum in V1 • arma] ar L4P12 • fulgoreae] fulgureae B2R2 Vicentina Grotius Kopp : fulgorae L4 : fulgurae Mutinensis Basileensis Vulcanius : fulgore Vulcanius (var. in marg.) : fulgure Lugdunensis • collisione conieci : colliso codd. (collisso D) • fracta] facta L11L21 • diceres] disceres A • eadem] eade T1 • fulmina iaculari] fulminare C1P22 • creditum quod] creditumque L31 • veluti potens B2C11EFGL1L2L31L4M1P11P22R2T Halm Eyssenhardt Dick Willis : velut potens SZ Grotius (ante corr.) Kopp : velut impotens (inpotes V21) AB1D1P21R1V1V22 corr. Grotius in Erratis in Februis : veluti impotens C12D2L32P12 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius • omnium] onium V21 : omum P21 • impellere] impaellere V21 : implere B2 (var.) P12 (var.) Z2 (var.) : def. R • quo B2 (var.) G2L12M1 Z2 (var.) edd. vett. et recc. : quod AB1C1DEFG1L11L2L3L4P1P2S TV1V2Z1 : def. R • deducere et] deducere L3 : def. R • in lacrimas] illacrimas E • concitare] citare P11 : def. R • sensusque] sensuque F : ]susque • proeliantes] praeliantes DV2 Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : preliantes FL4P1TV1Z : proliantes L2L3S : def. R • quaecumque codd. (quocumque V21) Halm Eyssenhardt Dick Willis : et quaecumque Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • fuerant conieci : poterat codd. et edd. • agmina] acmina L2 • iudicia] iudicio scripsit Grotius per incuriam, sed emendavit Vonckius (Spec. crit. p. 149) • Romulea] romuleae A • gymnasia] gymnassia DV1 : gymnasiaque L3V22 : gymnas[ R • theatraque] theatra quae A : theatra L31 • pro] pre F • arbitrio] arbitrioque C11 • reflexisse] flixisse A : ]xisse R

[266]

5

10

LIBRO QUINTO

de los discursos;712 ceñía, además, el busto una colorida faja de muy exquisitas gemas.713 Mientras avanzaba, cada vez que ella golpeaba 427 sus armas, y estallaban ruidos por la colisión con un fragor como de nubarrón cargado de relámpagos, diríase que retumbaban truenos ahogados;714 creerías, en fin, que también ella podría lanzar rayos como Júpiter. De hecho, cual soberana todopoderosa,715 tenía poder para empujar a donde quisiera y hacer salir de donde quisiera,716 y para conmover hasta las lágrimas y enardecer hasta el frenesí, e incluso para alterar expresiones y sentimientos, tanto a ciudades como a ejércitos en pie de guerra, cualesquiera que fueran las masas de gentes. Es más, se decía que ella se había enseñoreado del senado, los Rostros717 y los tribunales en el pueblo de Rómulo, y que en Atenas había doblegado a su antojo la curia, los gimnasios y los teatros, y

712 Los schemata son las figuras retóricas, bien de dicción (schémata léxeos), bien de pensamiento (schémata dianoías). La conjetura contionum, ‘arenga militar’, casa bien con el retrato épico de Retórica. 713 Obsérvese que, en el retrato de la dama, los términos lumen, figurae, schemata, gemmae y colores tienen un doble sentido, pues al significado ordinario unen otro técnico como términos propios del ornato retórico. Asimismo, tanto el yelmo como las armas defensivas y ofensivas que porta la dama simbolizan el poder de defensa y ataque de la oratoria. 714 Para la juntura fracta… tonitrua, cf. Claud. Carm. XVII 108, quo fracta tonitrua vento; cf. asimismo Tac. Germ. 3, fractum murmur ; Sil. I 532. 715 La juntura potens… regina tiene paralelo en Apul. Met. I 8, potens illa et regina. 716 Esto es, el poder de la Retórica para persuadir o disuadir. La formulación impellere quo vellet et unde vellet deducere es un eco de Cic. De or. I 30, impellere quo velit, unde autem velit deducere. 717 Lit. ‘los Espolones’, esto es, el Foro. Desde que en 338 a. C. la tribuna del orador en el foro romano fue adornada con las proas o espolones (rostra) de las galeras enemigas capturadas a los volscos en la batalla naval de Ancio, los Rostros, por metonimia, designa al propio Foro y a la actividad oratoria que se desarrollaba allí. Los tres lugares mencionados por Capela como vinculados a la Retórica se corresponden, a grandes rasgos, con los tres géneros de elocuencia: el discurso político o deliberativo (en el Senado), el forense o judicial (en los tribunales) y el demostrativo o epidíctico (en el Foro).

[266]

LIBER QVINTVS

428 ac totam funditus Graeciam miscuisse ferebatur. Hac vero loquente qui vultus vocisve sonus, quantaque excellentia celsitudoque sermonis! Audire operae pretium etiam superis fuit tantae inventionis ingenium, tam facundae ubertatis eloquium, tam capacis memoriae recordationisque thesaurum. Qualis disponendi ordo, quam pronuntiandi congruens modulatio, qui gestus in motu, quae profunditas in conceptu! Denique exilis in modicis, in mediocribus facilis, in elatione flammatrix, reddebatque cunctos in ambiguis dociles, in persuasione cedentes, in collisione discordes, in laudibus arrogantes. At vero cum quid commotum publici hominis attestatione clamaverat, fluctuare, 429 permisceri, ardere omnia videbantur. Hanc igitur feminam auratae vocis et quasdam diadematum gemmas regnorumque fundentem ingens illustrium virorum sequebatur agmen, inter quos proximi eidem

ac] at P21 • totam] totum P21V21 • funditus] funditur EFL4P11 • miscuisse] instituisse Vulcanius, sed corr. in Annotationes (p 237) et in Erratis ad loc. (p. 247) • 428 hac] haec T1 • vocisve] vocisvae A : vocis sue P1 : vocis vero R: vocisque libri Verg. Kopp • facundae C1DGL1L2L3M1P12P2R2TV1V22Z1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick Willis : f(o)ecundae B2EFL4P11R1SV21Z2 Halm Eyssenhardt : facundat A • capacis] capis V21 • recordationisque] recordationis quae AR1 • qualis] qua vel F • congruens] congrues V21 • modulatio] modolatio V21 • motu] modu L41 • conceptu] conspectu D1 • exilis] exillis AL31Z1 • in modicis] in inmodicis Vonckius (Spec. crit. p. 83) • flammatrix] flamatrix V1 • redebatque] redebat quae A • cunctos] cunctis EFL4 • dociles] docibiles T • cedentes] caedentes L3 • collisione] conlesione AR1V21Z • publici] puplici DL21 : publice M1 • hominis conieci : nominis codd. • clamaverat] claraverat V21 • fluctuare] flutuare A1L21 • permisceri AB2R2SZ et edd. : permiscere B1C1DEFGL1L2L3L4M1P1P2R1TV1V2 • 429 igitur] etiam EFL4P1 • auratae] autartae P21 • vocis] vo A • quasdam] quadam P11 : quas L41 • diadematum] diadematim V21 • regnorumque] regnorum quae A • sequebatur] sequebantur Z1 • inter] in R1 • proximi] proxime R

[267]

5

10

LIBRO QUINTO

que había removido toda Grecia hasta los cimientos. Y cuando ella 428 habla, ¡qué expresión y qué sonido el de su voz! ¡Cuánta excelencia y majestad de palabra! Incluso a los dioses les mereció la pena escuchar a un talento de tamaña inventiva, una elocuencia de tan facunda fertilidad, un depósito de tan dilatada memoria y recuerdo.718 ¡Qué orden en la disposición! ¡Qué armoniosa modulación en la pronunciación! ¡Qué gesticulación en los movimientos! ¡Qué hondura de conceptos! Era ella, en fin, indolente en las causas humildes, afable en las medianas, incendiaria en las sublimes; a todos los hacía receptivos en las causas dudosas, conformes en la persuasión, disconformes en la controversia, engreídos en los elogios. Pero, en cambio, cuando con el testimonio de un hombre de estado había clamado algo vehemente, todo parecía tambalearse, confundirse, arder.719 Pues bien, a esta dama de áurea voz y que profiere como 429 gemas de diademas y tronos,720 la seguía un nutrido grupo de ilustres varones. Entre los más próximos a ella destacaban dos, de diverso

718 Cf. Cic. De or. I 5, 18, Memoria est thesaurus omnium rerum et custos; cf. asimismo Quint. Inst. III 3, 7; III 11, 2; Plin. Ep. I 22, 2. 719 El tricolon fluctuare, permisceri, ardere evoca la traducción latina que Cicerón (Or. 29) hizo del pasaje donde Aristófanes (Ach. 530 ss.) describe los efectos perturbadores de la oratoria de Pericles: Fulgere, tonare, permiscere Graeciam; cf. asimismo Cic. Att. XII 6, 3. En § 428 Capela enumera las cinco partes de la Retórica (invención, disposición, elocución, memoria y acción), reclama los tres estilos oratorios (humilde, medio y sublime), y evoca asimismo los fines de la Retórica (enseñar, deleitar y conmover). 720 La formulación (boca de oro, palabras como gemas preciosas) evoca la descripción que Prudencio hizo de la elocuencia de Quinto Aurelio Símmaco: O linguam miro verborum fonte fluentem, / Romani decus eloquii, cui cedat et ipse / Tullius! Has fundit dives facundia gemmas! / Os dignum aeterno tinctum quod fulgeat auro / si mallet laudare Deum! (Sym. I 633-637).

[267]

LIBER QVINTVS

duo diverso habitu nationeque praenitentes, quorum unus erat pallio circumactus alterque trabeatus. Diversus utrique oris sonus, licet alius etiam Athenis se diceret Graia didicisse ac promptus gymnasiorum studiis et reluctantibus semper Academiae altercationibus haberetur. Ambo tamen novi profectique e paupertatis sinu, et cum alterum Quirinalis eques, alium fabrilis procrearet industria, ita praeclues linguae excellentia floruerunt, ut post curiarum fata immeritasque mortes virtute astra conscenderent, immortalitate gloriae saecla supera430 rent. De uno tamen, quem Athenarum populus ac palliata agmina

nationeque] rationeque B2 (var.) SZ2 : natione V11 • unus erat] om. AR1 et Willis (1974, 274 et 1983), qui alter post circumactus addidit • circumactus] circuactus GL1L31M1V1 : circumactur V21 • alterque] alter alterque alter alterque coni. Willis (1974, 274 et 1983); contra L. Cristante, Museum Patavinum, 1, 1986, 139 (cf. I 80 unus albidi … alter ebeninum) • diversus] diversis SV11V21 • utrique AC1DGL1L3M1P1P2RTV1V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Halm Eyssenhardt Dick Willis : utrisque B2EFL2L4SZ Grotius Kopp : utique V21 • oris] om. V11, sed post sonus add. V12 • se] si L11 • Graia] gracia A • promptus] propter E : protinus Vulcanius (var. in marg.) Grotius (var. in marg.) • Academiae] accademiae A1 • profectique e coni. Susius (in Gurlitti animadvers. particula quarta, 1815, p. 9) : profectique Halm (e coniectura Susii) Eyssenhardt Dick Willis : protectique codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • paupertatis] paupertati F • eques] equaes V21 • alium] alterum L3V22 : om. A • fabrilis] frabrilis L3L41V22 • procrearet] procrearit coni. Morelli (1909, 241) : procearet V21 • praeclues] praecluis D : praecues L11 • linguae] lingua L4P11 • excellentia] exellentia P11 • floruerunt codd. Vicentina, Grotius in Februis cum codice suo, Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : floruerant Grotius (in sua editione) : floruerit Basileensis Lugdunensis Vulcanius : florueret Mutinensis • curiarum fata] duriora fata coni. Vonckius (Spec. crit. p. 149) • curiarum] curarum AB1DGL11M1P21 R1V1V21 malebat Vulcanius in Annotationes : cuiarum C11 • fata plerique codd. Vicentina, malebat Vulcanius in Annotationes, ediderunt Halm Eyssenhardt Dick Willis : facta R1 Mutinensis Basileensis Vulcanius (var. fata i. m.) Grotius (var. fata i. m.) Kopp : fata fata A : om. L31 (sed ante curiarum add. L32) P1 • immeritasque] immeritas quae C11 • virtute] virtutes P21 • astra] ad astra B2S et fort. Z2 malim • conscenderent] conscenderant AB1DP21RV1 V21 : conscenderet Basileensis • immortalitate gloriae] immortalitatis gratia V12 • immortalitate] et inmortalitate S • saecla C1L3 Willis : saecula DGL1M1P2RSV1V2Z Vicentina Halm Dick Eyssenhardt : secula cett. edd. vett. usque add. Koppium : scla. ABEFL2L4P1T2 : om. T1 • superarent] superaret A1 • 430 de uno BC1L1L22P12P22SV12Z et edd. : denuo ADEFGL21L3L4M1P11P21RTV11V2

[268]

5

LIBRO QUINTO

atuendo y raza, el uno revestido con un palio griego, el otro ataviado con una trábea romana.721 Diversa era la lengua de ambos, aunque el segundo decía que él había aprendido también griego en Atenas y pasaba por persona versada en los estudios de los gimnasios y en las disputas siempre controvertidas de la Academia. Ambos, no obstante, eran hombres nuevos,722 salidos del seno de la pobreza, y aunque a uno lo engendró un caballero romano y al otro un industrioso artesano, adquirieron tan gran renombre por la excelencia de su elocuencia, que, tras los decretos de las curias y sus inmerecidas muertes723, se elevaron, por su valía, hasta las estrellas y vencieron a los siglos con la inmortalidad de la gloria. A propósito de uno de ellos, 430 empero, aquel al que seguían el pueblo de Atenas y un tropel ataviado

721 Demóstenes y Cicerón, las cumbres, respectivamente, de la elocuencia griega y latina. El primero viste el palio griego, manto largo y amplio, equivalente a la toga romana, que dio nombre a la fabula palliata, comedia romana de ambiente griego; el segundo viste la trábea, la antigua toga romana de gala, púrpura o blanca con franjas horizontales de púrpura, que usaban los cónsules, los caballeros y algunos sacerdotes en actos oficiales, y que dio nombre a la fabula trabeata, la comedia romana de asunto romano. Demóstenes de Atenas (siglo IV a. C.), discípulo de Iseo, frecuentó también la Academia, según Cicerón (De or. I 20; Off. 11; Or. 4); entre sus discursos judiciales y políticos destacan sus célebres Filípicas contra Filipo de Macedonia, el padre de Alejandro Magno. Cicerón (siglo I a. C.) no sólo fue el máximo orador latino —sus discursos más célebres son las Verrinas, las Catilinarias y las Filípicas—, sino también el principal teórico latino en materia retórica, en los tratados Sobre la invención retórica, Sobre el orador, Bruto, El orador y Tópicos. 722 Recibe el calificativo de homo novus el ciudadano romano que no desciende de familia noble y que, al desempeñar una magistratura curul, echa así los cimientos de su nobleza; ejemplo conspicuo fue Cicerón. No pocos autores antiguos hacen a Demóstenes hijo de un artesano, en concreto de un herrero, como Iuv. X 130-132: Dis ille adversis genitus fatoque sinistro, / quem pater ardentis massae fuligine lippus / a carbone et forcipibus gladiosque paranti / incude et luteo Vulcano ad rhetora misit; cf. Sidon. Carm. II 186; Val.-Max. III 4, 2. No obstante, lo cierto es que, en realidad, el padre de Demóstenes era un próspero mercader dedicado al negocio de la fabricación y venta de armas y muebles, no un simple herrero (cf. Aeschin. 2, 93). Lo dejó huérfano a los siete años y sus tutores malgastaron la fortuna paterna. 723 Vid. nota complementaria n.o 723.

[268]

LIBER QVINTVS

sequebantur, haec fama convenerat, quod acerrimus idem et procellis indignantis Oceani fremituque violentior. Denique de illo versus huiusmodi ferebatur: Δεινὸς ἀνήρ· τάχα κεν καὶ ἀναίτιον αἰτιόῳτο. 431

Alter vero, quem consularis purpura et coniurationis extinctae laurea redimibat, mox ingressus curiam superum et in Iovis gratulatus est se venisse conspectum, clamare laetior coepit: ‘O nos beatos, o rem publicam fortunatam, o praeclaram laudem consulatus mei’.

fama] fana R1 • acerrimus] accerrimus DL3 : cerrimus P11 • idem B2DGL12L22L3M1R2ST V12V22Z : item AB1C1EFL11L21L4P1P2R1V11V21 • procellis] procaelis D1 • Oceani] occeani S • fremituque] fremitu quae C11 • violentior] violentior esset GM1R2 : violentia F • versus] versu L31 • huiusmodi] huiuscemodi L3 • Graeca om. FM1 • Δεινὸς edd. : ΔΙΝΟC BC1DL1L2L3P1P2RSTV2Z : ΔΙΝC V1 : ΛΙΝΟC AE L4 : ΑΙΝΟC G • ἀνήρ edd. : ΑΝΗΡ B2C1DEGL1L2L3L4P1P22RST2V2Z : ΑΝΝΡ AT1 : ΝΗΡ B1P21V1 • τάχα κεν edd. : τά κακὰ Vulcanius et Grotius (var. in marg.) : ΤΑΚΑΚΕΝ ABDRV1 : ΤΑΚΑΚΗΝ SZ : ΤΑΚΑΚΕ EL11L2L4P11 : ΤΑΚΑΚ C L12 : ΤΑΚΑΚΗ C1GT : ΤΑΚΑΚΑ L3P12V2 : ΤΑΚΑΚΟ P2 • καὶ edd. : ΚΑΙ ABC1DEGL1L2L3L4P1P2RTV1V2 : ΑΙΝΟΝ ΚΑΙ SZ • ἀναίτιον edd. : ἐναντία Vulcanius et Grotius (var. in marg.) : ΑΝΑΙΤΙΩΝ B1DR : ΝΑΙΤΙΩΝ V1 : ΑΝΑΙΤΩΝ P21 : ΑΝΑΤΙΩΝ L21L41 : ΑΝΑΤΙΑΝ P11 : ΑΝΑΤΙΩΜ E : ΑΝΑΝΤΙΑ C1L1L22 (var.) L3L42 (var.) P12V2 : ΑΝΑΝΤΑΩΝ P22 : ΑΝΑΤΑΩΝ GT : ΑΝΑΠΙΩΝ A : ΤΑΝΑΤΩΝ B2SZ • αἰτιόῳτο edd. : ΗΤΙΟΙΤΟ B1DGV1 : ΗΤΟΙΤΟ B2SZ : ΗΤΤΟΙΤΟ P11 : ΗΤΙΟΙΤΙ AR : ΗΙΤΟΙΤΟ EL2L4P21 : ΕΤΙΟΙZΟ V2 : ΕΠΟΙΤΟ C1P22 : ΗΠΟΙΤΟ P12 : ΕΠΟΙZΟ L1 : ΕΠΟΙZΩ L3 : CΤΡΑΤΙΩΤΑC T : CΤΡΑΤΙΩΤΑΙ P23 (s. l.) : ἐυτιβόλησεν Vulcanius et Grotius (var. in marg.) • 431 alter] alterum SZ • consularis] consolaris P21R1V21 • purpura] porpura C1L1P22 • coniurationis] coniugationis L2 • laurea] lauria D1 • redimibat BC1EFGL1 L2L3MP11P2STV12V22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Halm Eyssenhardt Dick Willis (1971, 40 et 1983); def. Sundermeyer (p. 47, n. 2) : redimebat ADP11RV11V21 Grotius Kopp • mox ingressus] mox ut ingressus E2L31L4P22T2 Eyssenhardt : mox ut ingressus est BP1P23 (glossa) ST2 (var. s. l.) Z • ingressus] ingressis A • curiam] in curiam L2 • superum] superorum T • est] om. GL1M1 : del. L22L32P22R2V22 et fort. T2 Dick • clamare] clamatior C1 • laetior plerique codd. Grotius cum suo codice in Februis, Halm Eyssenhardt Dick Willis : laetiorque C12 : lectior P21 : igitur Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp, qui tamen add. laetior ante clamare et igitur tollere noluit • coepit] cepit E : caepit L4 • beatos] beatus R1 : beatas P21 • publicam] puplicam D : p. S • consulatus] consultus P11

[269]

5

LIBRO QUINTO

con el palio,724 la opinión común era la siguiente: que era en extremo vehemente y más violento que las tormentas y que el bramido del Océano embravecido. En fin, sobre él se decía un verso de este tenor: ¡Hombre temible! Sería capaz hasta de acusar a un inocente.725 El otro, que vestía la púrpura consular y ceñía la corona de laurel 431 por abortar una conjura,726 tan pronto como hizo su entrada en la asamblea de los dioses y dio gracias por haber llegado ante la presencia de Júpiter, lleno de alegría, prorrumpió a exclamar: ¡Dichosos nosotros, afortunada la república, gloriosa la fama de mi consulado! 727 Tras ellos, en fin, venían, en filas diferentes, oradores beneméritos y

724 Los ataviados con el palio son los filósofos. La elocuencia de Demóstenes era célebre por su deinót s, esto es, sus discursos se caracterizaban por ser ‘tremendos, terribles, vigorosos’, según Cic. Brut. 7-13, especialmente §§ 8 y 9. 725 Hom. Il. XI 654 (donde Patroclo está describiendo a Aquiles). La comparación de la oratoria de Demóstenes con la violencia del Océano durante la tempestad tiene su precedente en un pasaje de las Vidas de diez oradores, obra atribuida a Plutarco (844F). Sobre el ‘estilo intenso’ o ‘vehemente’ de Demóstenes se refiere profusamente Dionisio de Halicarnaso en sus tratados retóricos. 726 Vid. nota complementaria n.o 726. 727 Cic. Cat. II 10. La célebre exclamación de Cicerón fue retomada por los supuestos autores de la Historia Augusta, si bien con algunas variantes, pues la adaptan a la coyuntura histórica del momento, ya en época imperial tardía (Macrino. Diadumeniano VII 6): O nos beatos, o fortunatam domum, praeclaram laudem nunc demum felicis imperii.

[269]

LIBER QVINTVS

432 Post hos tandem in diversis agminibus oratores emeriti ac prae se ferentes insignium culmen meritaque linguarum. Aeschinen, Isocraten Lysiamque conspiceres, tum in togatis agminibus, post ambos Grac433 chos, Regulum, Plinium Frontonemque. Verum ante cunctos atque ipsam ducem omnium feminam senex quidam signum ac praeviam virgam gestans lictoris Romulei praecedebat usu, atque in eiusdem virgae culmine corax oris aurati venientis feminae auspicio praevola434 bat. Ille autem, qui gestabat virgulam, Tisias dictus, cunctisque vetustior atque elatior videbatur; nam et suos minores ceteros, et illam ipsam ducem (respectans superpositum corvum) commune pignus 432 tandem scripsi : tamen codd. • oratores] aratores L2 • ac] ac res GM1 • prae se ferentes] praeferentes D • prae se] ante se T2 (var.) • insignium] insignum AL11R1V11 V21 • meritaque] merita quae V21 : meritoque AGTV1 • Aeschinen] aeschinem S : eschinem TZ2 : scinem F : escinoem C1 : escinen L42 : scine L41 : escinem cett. codd. • isocraten B1P2R1V1Z Halm Dick Willis : isocratem S edd. vett. usque ad Koppium Eyssenhardt : ysocratem L22 : socratem A : sacratem L21 : socraten cett. codd. • Lysiamque] lysianque E : lisian quae L11 • conspiceres] conspiceret ABTV1 • agminibus] acminibus L2 • post ambos conieci : Crassos, Antonios coni. Kopp (in notis), quem Willis secutus est : Catones dubitanter Halm, sed iam antea coni. Henricus Meyerus, Oratorum Romanorum Fragmenta, Turici, typis Orellii, Fuesslini et sociorum, 1842, 599 : Cornelios (i. e. Scipiones) malebat Fr. Van Oudendorp apud G. F. Hildebrand, L. Apuleii opera omnia, Lipsiae, sumtibus C. Cnoblochii, 1842, 622 (ad Apul. De magia liber XCV 589) : sonanti ore dub. Dick : sosantios codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp, sed Eyssenhardt et Halm obelum posuerunt • gracc(h)os B2C1GL1L3M1P12P22V22 Vicentina Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : gr(a)ec(h)os AB1P21RV21 Mutinensis Basileensis Lugdunensis : grac(h)os DEFL2L4P11TV1 : ac SZ1 : om. Z2 • Regulum] corruptum putant Eyssenhardt et Halm : Tullium coni. Henricus Meyerus (ibid.) • Plinium] plenium AL21V21 : plenum R1 : del. R2 • Frontonemque] frotonemque R1 : fontonemque A • 433 verum ante] verum an L31 : verum sed ante FL4 • atque] adque L21 • ac] obelo notat Eyssenhardt • praeviam] praemia P21 • lictoris] littoris A : lictatoris D1 : lictoribus S • Romulei] nomulei A • usu] ussu D1 • oris] om. L4 : def. R • 434 auspicio] uspicio V21 • autem] vero L3V22 (v ar.) • virgulam] virgam D1 : def. R • dictus] dictus est B2E2 (glossa) L4P1SZ : def. R • vetustior] venustior L31 : ]ior R • atque] at V21 • nam] namque L31 : def. R • suos] suas A : def. R • et post ceteros s. l. add. L12, deinde coni. Kopp • et illam ipsam malebat Kopp in notis : et ipsam illam ex Koppi coniectura Dick Willis : ipsam illam codd. fere omnes Halm Eyssenhardt : illam ipsam L3V2 Grotius (cum codice suo in Februis) Kopp : ipsam illa Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (in editione) : def. R • superpositum] superpossitum D • corvum] corum AB1C11P21V21 : quorum SV11Z : def. R • commune] cumine S

[270]

5

10

LIBRO QUINTO

que representaban el culmen y virtudes de sus insignes lenguas. 432 Podrías ver a Esquines, Isócrates y Lisias;728 luego, entre las filas de togados, tras ambos Gracos, Régulo, Plinio y Frontón.729 Pero por delante de todos ellos y de la propia dama que los guiaba, iba un 433 anciano que portaba un estandarte y una vara, a la usanza de un lictor romano, y en la punta de dicha vara revoloteaba un cuervo con el pico dorado, como auspicio de la dama que venía detrás.730 434 Y el que portaba la vara se llamaba Tisias731 y parecía el más anciano y el más distinguido de todos; de hecho, contaba que los demás eran descendientes suyos y que aquella precisamente que los guiaba (y dirigía la mirada al cuervo posado arriba) era prenda 728 Esquines, contemporáneo de Demóstenes y su adversario, fue autor de los discursos Contra Timarco, Sobre la falsa embajada y Contra Ctesifonte; como réplica a este último Demóstenes redactó su célebre discurso Por la corona. Isócrates, orador purista y aticista, discípulo del sofista Gorgias de Leontino y de Sócrates, escribió discursos judiciales, políticos y epidícticos, entre ellos: el Panegírico (380 a. C.), un elogio de Atenas que además trata de demostrar que esta ciudad merecía la hegemonía; el Panatenaico (399) y el Areopagítico (335). Como maestro de retórica, propugnó el período armonioso y simétrico, y se le atribuye la teoría del kýklos; y entre sus alumnos destacan Iseo, Licurgo e Hipérides, y los historiadores Teopompo y Éforo. Cf. Cic. Or. 52. Lisias, aunque no era ciudadano ateniense, sino hijo de un meteco alojado en casa de Pericles, vivió en Atenas en la segunda mitad del s. V a. C. e inicios del IV, y escribió muchos discursos judiciales, perfeccionándose en el estilo oratorio más humilde y llano, y adquiriendo gran fama merced a su capacidad etopéyica, esto es, al arte de describir los caracteres. 729 Vid. nota complementaria n.o 729. 730 Según la tradición, los inventores de la retórica fueron dos sicilianos, Tisias y Córax. El cuervo (corvus en latín, y corax en griego) alude precisamente a Córax de Siracusa, el primer autor de un manual de retórica (ca. 476 a. C.); cf. Cic. De or. I 20. Durante la república romana, los más altos magistrados iban precedidos por seis o doce lictores que portaban fasces, el símbolo de autoridad y poder de las magistraturas romanas (los fasces eran haces de varas atadas juntas con una segur en el centro). El os auratum, ‘el pico (o boca) de oro’ (según se refiera el sintagma intencionadamente ambiguo al cuervo o a la Retórica) es un claro símbolo de la elocuencia; de ahí el apelativo de Crisóstomo, ‘boca de oro’, de Dión y del cristiano Juan. 731 Tisias, discípulo de Córax, contribuyó, junto a su maestro, a la formulación de la teoría retórica y a la sistematización de los preceptos retóricos en los albores del arte de la Retórica en Sicilia (siglo V a. C.); tuvo como alumnos a Lisias, Gorgias e Isócrates. Los oradores más jóvenes son como hijos de Tisias y Córax, y Retórica como una hija común de ambos.

[270]

LIBER QVINTVS

435 filiamque memorabat. Quo argumento commoti quamplures deorum eam quidem nobilissimam feminam, sed aut Apollinis cognatam credidere, si Graia est, aut, si Romulea, de gente Corvini. Cui aenigmati illud adiectum, quod initrepida et fiduciae promptioris tam Palladis quam ipsius Cyllenii deosculata pectus cuiusdam propinquae familiaritatis indicia patefecit. Denique nonnulli superum, cum inter trepidationem bucinae praecinentis et admirationem amicitiae superorum incerti diutius divinatorem Phoebum cuperent suscitari, nondum

filiamque] filiumque A : def. R • memorabat] commemorabat L22 Grotius in Erratis in Februis : commemmorabat L21 : ]abat R • 435 argumento] argumenti L4P11 • commoti] commotu A : commoti sunt L4P1 : commo[ R • quidem] quidam L4 • feminam] feminam primam Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : feminam primum Grotius in Februis cum codice suo • sed aut] aut Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • Apollinis] appollinis DL4V22 : appolonis V21 • cognatam credidere] credidere cognatam Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • cognatam] om. EFL41P11 : cogna[ R • credidere] credere D1P21 : def. R • Graia] gratia A • est] esset dub. Halm • Romulea] romulaea B1 : mulea L21 • Corvini] corvina C1L11P22 Dick : corvicini R1 • adiectum] adlectum V21 : adiectum est B2ESV22Z : adiecunctum A : def. R • et fiduciae] fiduciae V21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed corr in Erratis p. 247) Grotius : et fiducia AT • Palladis] pallidis P11 : pallavis AB • quam] qua R • Cyllenii] cylleni AB1P21R1V1 • deosculata] deoscultata FP11 : deosculata est E2 (glossa) : deoscultata est L4 : deosculta V21 : deor culta V21 • inter trepidationem coni. Bentley (p. 158), deinde Halm, quem Eyssenhardt et Willis (1971, 40 et 1983) secuti sunt : in trepidationem AB2DEFL21L4M1P1P21R1V1V2 Vulcanius Grotius : in trepidatione B1C1GL1L22L3P22R2STZ2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Kopp Dick : in pidationem Z1 • praecinentis] precedentis T • admirationem AB2DEFL21L4P1P21RSV1V2 Vulcanius Grotius Halm Eyssenhardt Willis (1971, 40 et 1983) : admiratione B1C1GL1L22L3M1P22TZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Kopp Dick • superorum] superiorum EFL4P11 : superum D • diutius] ocius Vonckius (Spec. crit. p. 83) • divinatorem] divinatore L4 • cuperent] cuperet S : cuperen L11 • sciscitari C1D2GL12L2L3L4M1P22R2ST edd. : suscitari ABD1P21R1V11 (et denuo V13) Z : siscitari EFP1V12V2 : scicitari L11 • nondum] nundum S

[271]

5

LIBRO QUINTO

e hija común.732 Impresionados por tal argumento, la mayoría de los 435 dioses creyeron que aquella era, sin duda, una dama de altísima alcurnia, pero o bien hija de Apolo, si era griega, o bien, si romana, del linaje de Corvino. A este enigma se añadió el hecho siguiente: que ella, sin titubeos y con más que resuelta confianza, abrazó efusivamente tanto a Palas como al propio Cilenio, dando claras muestras de un estrecho vínculo familiar.733 Finalmente, algunos de los dioses, tras permanecer largo rato indecisos entre el sobresalto por el toque de bocina734 y el asombro por su amistad con los dioses, deseando interrogar al adivino Febo,735 ya que Júpiter Máximo no iniciaba aún las

732 La formulación evoca Ov. Met. V 523-524 (palabras de Júpiter a Ceres acerca de Proserpina): Commune est pignus onusque / nata mihi tecum, ‘Es hija tuya y mía, nuestra prenda y carga común’. 733 La imagen del cuervo abona la hipótesis de que Retórica pueda ser, tanto hija de Apolo, pues el cuervo es el animal profético consagrado a este dios oracular, como del linaje de los Corvino, gentilicio derivado del nombre de esta ave. El gesto de familiaridad con Palas (Atenea) y con el Cilenio (Mercurio) encierra un hondo valor simbólico: Atenea es la diosa de la sabiduría y Mercurio-Hermes es el dios creador del lenguaje humano (cf. Hor. Carm. I 10, 1-3); sabiduría y elocuencia es, en definitiva, la esencia dual de la Retórica. Hermes recibe el apelativo de Cilenio por haber nacido en una caverna del monte Cileno, al sur de Arcadia. 734 La bucina era un instrumento musical de viento utilizado por el ejército romano para transmitir señales a la tropa en el campamento o en el campo de batalla. Consistía en un largo tubo metálico que se iba enroscando sobre sí mismo desde la boquilla hasta el amplificador de sonido, que quedaba por encima de la cabeza o el hombro del músico. 735 Esto es, Apolo como divinidad oracular.

[271]

LIBER QVINTVS

436 Iove Maximo disquirente, tumultuarie quae esset inquirunt. Ac tunc illa respectans superos universos aliquanto commotior sic coepit: «Patrem maximum Iovem ceterosque caelites, quos in causis pluribus saepe sum deprecata, atque ipsum conventum superae consessionis attestor nihil mihi magis inconsentaneum atque indecens aestimari, quam ut, quae semper in foro iudiciisque quampluribus accusaverim multos aliosque defenderim, et viribus per gloriam deluctationis annixa, mihi de discriminum fatis promeriti eventus praeconia compararim, nunc apud vos, superi, quis placere immortalitatis instar ac pretium videbatur, invita compellor scholarium iuvenilium monitus et exilia decantatae artis praecepta memorare. Neque enim hoc nobis adscribit inopia, cum redundantes turmae suppetant

Iove] iovem D • maximo] maxiximo V11 * tumultuarie quae EFL32L4P1 : tumultuariae quae AB2C1DL1L2L31M1P2RTV2 : tumultuarieque V1 : tumultuariaeque B1SZ : tumultu vario quae G • esset AD2FGL12L2L32L4P1R2 : esse B1P21R1SV1V21Z : essent B2C1D1EL11L31M1 P22TV22 • inquirunt] non inquirunt D1 • 436 ac] at EFP1 Vulcanius Grotius • universos] universo R1 • aliquanto] aliquando T et malebat Halm • commotior B2DGL1L22L3M1P12P22STZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm Dick (1890 et 1925) Willis : commotiorque B1C1EFL21L4P11P21RV1V21 Eyssenhardt : commotior quae A • sic] sive P11 • coepit] coeperit L11 • patrem] per patrem E2 (glossa) FL4P11P22 (glossa) • ceterosque] ceteros quae AR1V21 • pluribus] om. C1 • saepe] om. L21 • ipsum] ipsam A • consessionis] concessionis B1L4P11 : confessionis Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed Grotius corr. in Februis, tametsi per incuriam confessionis repetiit, et denuo corr. cosessionis in Erratis in Februis) • nihil] nichil E : nil GL3M1V22 • mihi magis] magis mihi Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • ut quae] utque AL4P11T • iudiciisque] iudicisque V11 : iudiciis D1 • accusaverim] accusaverunt A • per gloriam EFL2L3L4P11P12TV22 scripsi : gloriam ABC2D1EGL1R edd. • deluctationis] deluctationibus V11 • annixa] anixa T1 • de] om. SZ • discriminum] discrinium P11 • fatis] factis L11L21L4 Darmstattensis codex apud Koppium • promeriti] promeritis D2GL11L31M1R2T Vulcanius (var. i. m.) Grotius (var. i. m.) • eventus] event EF • praeconia] praecunia V21 : praetinia A : praectinia R • compararim] comparim P11RV21 • nunc] nun A • superi] superiori F • ac pretium] del. Eyssenhardt, quem Halm secutus est • pretium] praecium P21 • compellor] compellar B2C1L11P22SZ Dick • scholarium] scolarium Z1 : scholarum B2L22 : scolarum SZ2 : scolaribus G • iuvenilium BC1DGL1L2L3M1P2RSTV1V2Z : iuvenalium AEFL4P1 • exilia] exsilia R • decantatae] decantare A • memorare] memorari EFL4P1 : commemorare D • enim] om. D1 • adscribit] abscribit P1 • redundantes] reduntes P11 • turmae] turbae V1 • suppetant] suppetunt B2SZ : suppeditant Basileensis

[272]

5

10

LIBRO QUINTO

pesquisas, le preguntan, en tropel, quién era. Y entonces ella, mirando 436 a todos los dioses, algo bastante azorada, comenzó a hablar así:736 NOMBRE

Y NATURALEZA DE LA

RETÓRICA

«A Júpiter, padre máximo, y a los demás celestiales, a quienes en muchas causas tantas veces he suplicado, y a la propia asamblea del senado divino pongo por testigos de que nada tengo yo por más inconveniente e impropio que el hecho de que yo, que siempre en el foro y en numerosos juicios he acusado a muchos y defendido a otros, y que, afanándome con ahínco por la gloria de la lid, en los desenlaces de los casos dudosos me he granjeado públicas alabanzas por el merecido éxito, ahora ante vosotros, dioses (complaceros parecíame como la inmortalidad y un premio), me veo forzada, a mi pesar, a rememorar las lecciones de las escuelas juveniles y los magros preceptos de un arte repetitivo.737 Y, de hecho, no es la pobreza la que me asigna esta tarea, puesto que tengo, y me sobran, tropeles de

736 La juntura aliquanto commotior sic coepit tiene un paralelo sintáctico, y en un contexto análogo como fórmula de introducción de un discurso, en Apul. Met. II 29, aliquanto propheta commotior… ait. 737 Los rudimentos retóricos se memorizaban en las escuelas a base de repetirlos machaconamente.

[272]

LIBER QVINTVS

consequentum. Nam absque his qui, perturbantes pectora sensusque cunctorum, cognoscentum quoque perfregere subsellia, etiam alios habeam, qui minutias praeceptorum et artis intimae commenta perscripserint, inter utrumque vero columen sectatorum praeniteat Tullius meus, qui non solum in foro, senatu rostrisque grandiloquae facultatis maiestate tonuerit, verum etiam ipsius artis praecepta commentus libros quamplures saeculorum usibus consecrarit. 437 Quod cum ita sit, emeritae granditatis pudor et celebrati quantum pote nominis gloria haec inchoamentorum primordia detrectaret excurrere, ni et hoc ad immortalitatis praemium proficeret, quod iubetis,

consequentum] consequentium B2GL3M1SV1V22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • nam] nanque S : cum coni. Eyssenhardt (v. Petersen 6), quem Halm secutus est • absque] abque L11 • perturbantes] perturbant A 16 sensusque] sensus quae P21 • cunctorum] cunctarum V11 • cognoscentum] cognoscentium B2C1SZ : cognoscentem M1 • perfregere] fregere F • subsellia] subselli AR1V21 • alios] alias Z • habeam] habebam V21 • minutias] munutias L41 : mihi nutias L31 • intimae] intima GM1 • commenta] commente A : comenta D • perscripserint] perscripserit L21 : perscripserunt L11L32TV12V22 • inter] interter Z1 • columen] culmen S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (columen i. m.) Grotius (columen i. m.) • sectatorum] sectarum V21 • Tullius] ullius B1R1V21 : illius P21 • qui] quo R1 • non solum in foro] non forum in solo B1P21 • senatu] senato V21 : senatus GM1 : senatuque V12 • rostrisque] rotrisque L21 • grandiloquae] grandiloq; P11 • maiestate] cum maiestate E2 (glossa?) FL4P11 • tonuerit] convenerit L31 : conuerit P21 • praecepta] om. L31 • commentus] commentis P11V21 : commentes V11 • usibus] ussibus D1 : visibus R1 • 437 emeritae] aemeritae BC1L1L2P1P21RV2 : ac maeritae A • pudor] podor T1 • et] e V11 • pote coni. Eyssenhardt, quem Halm et Willis secuti sunt : puto codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick • inchoamentorum] inchomentorum R1 : inquoamentorum FV11 : inquomentorum V21 • detrectaret BGL2L32M1P2R2SV22 : dtrectaret D1 : detretaret V21Z : decretaret AR1 : detractaret C1D2EFL1L31L4P1TV1 • ni] nisi C1L1L4P22 • et] om. L31 • ad] del. R2 • praemium] proemium FZ • proficeret] produceret A : perficeret P21 • ac] hac V2Z1 • iubetis] iubens Lugdunensis

[273]

5

10

LIBRO QUINTO

seguidores. Pues, aparte de éstos que no sólo trastornaron los corazones y sentimientos de todos, sino que además hicieron astillas los bancos de los instructores del proceso,738 tengo también a otros que recogieron por escrito los pormenores de las reglas y sus reflexiones sobre el secreto de este arte.739 Y en el punto más alto entre ambos séquitos destaca mi apreciado Tulio, quien no sólo atronó en el foro, en el senado y en los Rostros740 con el poderío de su oratoria grandilocuente, sino que, habiendo meditado sobre las reglas de este arte, le consagró muchos libros para provecho de las generaciones futuras. Y siendo esto así, el sonrojo por la grandeza que me he granjeado 437 y la gloria de un renombre que he difundido lo más posible me disuadirían de divagar por estos principios elementales, si no contribuyera también esto a alcanzar el premio de la inmortalidad, lo que

738 La potencia de la oratoria hace astillas los asientos de los oyentes; cf. Quint. Inst. II 9, 12. Juvenal alude al mismo efecto producido por la poesía (VII 86): fregit subsellia versus, ‘su verso rompió los asientos.’ 739 Esto es, tanto oradores (práctica retórica), como rétores (teoría retórica). 740 Sobre los Rostros, cf. § 427 (nota).

[273]

LIBER QVINTVS

ac fiduciam perennitatis accendat exsequi vel primordia tantum, Iove cum superis imperante. Accingar igitur haec aridiora percurrere, minus quidem quam publicitus soleo placitura; quamquam si Pallados aures atque Arcadiam rationem benivolae Maiestatis participarit assensio, ne 438 nunc quidem apud vos, maximi caelites, displicebo. Quippe sum ipsa Rhetorica, quam alii artem, alii virtutem dixere, alii disciplinam; artem vero idcirco, quia doceor, licet Plato huic vocabulo refragetur; virtutem autem dicunt, qui mihi bene dicendi inesse scientiam compererunt; fiduciam AB1FL11L32 (ad vel de s. l. add. altera manus) L4P12R1V11V2Z1 Willis (1971, 4041 et 1983) : fiducia B2C1DGL12L31M1P11P2R2STZ2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : ad fiduciam E2L22V12 : fiducia me coni. Halm, quem Eyssenhardt secutus est • accendat] accedat B1C1D2EFL2L4P11P21V11 Grotius exsequi] exequi BC1EFGL1L2L3L4P1P2STV1V2Z : ut sequi A • vel] del. G2 • primordia B2 (var.) EFG1L21L32 (var.) L4M1P12R2SZ2 (var.) Vulcanius (i. m.) Grotius (i. m.) Eyssenhardt Halm; cf. Quint. Inst. I 9, 1 quaedam dicendi primordia; XII 10, 3 artis primordia : primora AB1C1DG2L1L22L31P11P2R1TV1V2Z1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick Willis • tantum conieci : tamen codd. • superis] superiores V11 • igitur] jugiter Vonckius (Spec. crit. p. 83) • haec] hae A • aridiora] arridiora D1 • percurrere] percurrire G1 • publicitus] puplicitus D : pollicitus B2 (var.) GM1R2Z2 (var.) : pliblicitus L21 • Pallados] pallidos R2 • aures] auris D1 : ait res V2 • atque] om. V11 • Arcadiam codd. fere omnes Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Dick Willis : arcadia M1 : arcadium L11 : archardam P11 : Arcadicam coni. Grotius (in Februis), quem Kopp Halm et Eyssenhardt secuti sunt • rationem] ratione Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed Grotius corr. rationem in Februis) • benivolae] benivole T : benivolentia R1 • Maiestatis scripsi : maiestatis edd. • participarit] participarint C11 : participaret AP1V21 Eyssenhardt (pace Morelli 1909, 241) : participarim B2 (var.) SZ2 (var.) : participaverit EFL4 • assensio, ne nunc codex Darmstattensis 193 (apud Koppium) et coni. Grotius (in Februis), quem Kopp Halm Eyssenhardt et Willis secuti sunt : assessione nunc P11 : assensionem nunc AP21RV21 Vulcanius Grotius : ascensionem nunc B1D1 : ascensione nunc C1S : assentionem nunc D2 : assensio, num L1 Dick : assensio nunc P22 : assensione. Nunc B2EFGL2L3L4M1 P12TV1V22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • caelites] caeletes A • displicebo] diplicebo V21 • 438 ipsa Rhetorica quam alii] ipsa Rhetorica alii Vulcanius, sed corr. in Erratis (p. 247) : ipsa quam alii Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • artem] areten Vulcanius (var. i. m.) Grotius (var. i. m.) • virtutem… artem om. V21 • alii virtutem L3M1T : alii virtutem alii R2 : virtutem alii cett. codd. et omnes edd. • alii disciplinam M1 Kopp Halm Eyssenhardt : alteri disciplinam ABCDEFGLPR1V Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Dick Willis : disciplinam R2 • disciplinam] displinam V1 • Plato] palato E1 • refragetur] refragitur L11 : refraget F • autem dicunt] dicunt autem EFL4 • autem] aut S • dicendi] dicende L41 : def. R • inesse scientiam] scientiam inesse L3 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R

[274]

5

LIBRO QUINTO

ordenáis, y si no estimulara la confianza en la eternidad el explicar aunque sólo sean los rudimentos, cuando Júpiter y los celestiales lo ordenan. Me ceñiré, pues, a exponer estas nociones bastante áridas, y gustaré, sin duda, menos de lo que suelo en público. Aunque si la aprobación de la benévola Majestad741 hace que los oídos de Palas y la razón del Arcadio tomen parte,742 ni siquiera en esta ocasión os disgustaré, grandísimos celestiales. En verdad, yo soy la Retórica, 438 que unos llamaron ‘arte’, otros ‘virtud’, otros ‘disciplina’; arte, en particular, por esto, porque soy enseñada, aunque Platón se oponga a esta denominación;743 virtud, en cambio, me llaman quienes han averiguado que en mí está la ciencia del bien decir; por su parte,

741 Diosa hija de Honos y Reverentia, garante, por ello, de la dignidad y el respeto; a su lado, en el Olimpo, se sientan Pudor y Metus. Ovidio le dedica a Maiestas una larga tirada de versos en Fastos V 11-52 (en conexión con una de las tres posibles etimologías del mes de mayo). 742 El arcadio es Hermes (o Mercurio), aquí citado como dios de la elocuencia, junto a Palas Atenea, diosa de la sabiduría. 743 Esto es, ‘arte’ en el sentido de ‘ciencia’ o ‘técnica’. Para la denominación de la Retórica como disciplina o como arte, un debate secular, cf. Isid. Orig. I 1, 3. Inicialmente, en el Gorgias, Platón condena la retórica, que los sofistas enseñaban a sus contemporáneos, por cuanto manipula y falsifica la verdad y porque, en el intento de persuadir, se apoya en la parte menos noble del alma, sede de las emociones. En el Fedro, sin embargo, Platón suaviza su postura y acepta la retórica, siempre y cuando la retórica abarque la filosofía y el rétor, merced a la filosofía, tenga conocimiento de la naturaleza de las cosas y del alma humana.

[274]

LIBER QVINTVS

qui edisci vero dicendi intimam rationem et percipi posse non nesciunt, fidenter me asserunt disciplinam. 439 Officium vero meum est dicere apposite ad persuadendum; finis persuadere id, quod est propositum, dictione. Quae quidem verba mei Ciceronis attestor, cuius etiam exemplis me per omnes insinuo prae440 ceptionis ductus consequenter usuram. Materies autem duplex est, ubi et unde fiat oratio; ubi, cum ipsius membra aggredior quaestionis; unde, cum res inventae verbaque sociantur. 441 Quaestio ipsa aut finita est aut infinita. Finita est, cum nascitur de certo facto demonstratque personam, ut in Rosciana quaeritur Ciceronis, utrum interfecerit patrem Roscius. Infinita illa est, quae generaliter quaerit, utrum sit aliquid appetendum, ut, an philosophandum sit, in

vero] del. D2 : def. R • dicendi] discendi B2EFL2L4P1SZ et percipi] del. V22 • posse non nesciunt] non nesciunt posse V1 • non] om. L11 : def. R • 439 apposite AB1C1L1P22 edd. : appositae P21 : proposite B2EFGL2L4M1P1STV1V2Z : propossite D : propositae L3 : def. R • persuadere] persuadendi Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed in Februis e codice suo persuadere legi iussit) • propositum] propossitum D : def. R • dictione] in dictione B2E2L2L42SZ : def. R • dictione quae] dictioneque P11 : def. R • verba] per verba B2SZ • mei] me L11 • attestor… praeceptionis] om. C11 sed in calce add. C12 • etiam] om. V11 • omnes] omnis AV21 : oms. BEFGP1TV1Z : def. R • usuram] ussuram D • 440 est] est mihi C1GL1L2L3L42 (glossa) M1 P22TV22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick • ubi] om. L31 • post ubi add. ut codd. (et FM1V21) et plerique edd., sed recte del. Kopp, quem Halm et Eyssenhardt secuti sunt • inventae] innuentae Z1 • verbaque] verba quae C11L11L4P21 • sociantur] sotiantur B1EP1P21V2 • 441 quaestio] quaestio autem BC1GL1L3M1P22STV22Z edidit Kopp e codicibus suis • aut] ut R : a L31 • finita] finata L21 • aut infinita] infinita L31 • cum] cum cum C11 • facto] factore F • demonstratque] demostrat quae P11 • ut] om. AB1DP21R1V11V21 • Rosciana] roscina E • Ciceronis] ‘fort. del. est’ Dick • Roscius] roscus B : sorcius V1 • illa] om. EFL4 Vicentina Mutinensis Basileensis Vulcanius Grotius Kopp • est] del. L22 • quaerit] quaeritur B1 • an] a P11 • philosophandum] philosopandum B1SV1Z

[275]

5

10

LIBRO QUINTO

quienes no ignoran que la razón interna de la elocuencia se puede aprender y comprender, afirman con rotundidad que soy una disciplina.744 EL

COMETIDO DE LA

RETÓRICA

Y SU MATERIA

Mi cometido es hablar de modo adecuado para persuadir; el fin 439 es persuadir del tema propuesto mediante el discurso. Y éstas son, sin duda, palabras de mi apreciado Cicerón,745 doy fe. Es más, en lo sucesivo, aviso, utilizaré ejemplos suyos por todo el hilo de la lección. La materia es doble: dónde y de dónde se produce el discurso: dónde, 440 cuando abordo los miembros de la cuestión misma;746 de dónde, cuando las cosas inventadas y las palabras se asocian. CUESTIONES

FINITA E INFINITA

La cuestión misma es finita o infinita. Es finita, cuando nace de 441 un hecho concreto y señala a una persona; por ejemplo, en el discurso de Cicerón En defensa de Roscio la pregunta es si Roscio mató a su padre.747 Infinita es aquella que en sentido general inquiere si se debe intentar hacer algo; por ejemplo, en el Hortensio se debate si se debe filosofar.748 Yo, con frecuencia y de ordinario, combato con la pri-

744

Repárese en la intencionada relación etimológica entre e-disci y disci-plina. Cic. Inv. I 6: Officium autem eius facultatis videtur esse dicere apposite ad persuasionemn; finis persuadere dictione. 746 El término quaestio, ‘cuestión’, designa en retórica el asunto del discurso en sí mismo; en Marciano designa la interrogante o duda que surge del debate de la causa, ya que Marciano razona siempre en términos de alegato judicial, si bien en teoría debería tratar también los otros tipos de discurso (deliberativo y demostrativo). 747 En el discurso En defensa de Sexto Roscio de Ameria, en el 80 a. C., Cicerón hubo de demostrar que éste no había matado a su padre, asesinado, en cambio, por orden de dos parientes suyos que pretendían adquirir en pública subasta las tierras confiscadas, durante las proscripciones de Sila, por Crisógono, el poderoso liberto del dictador. Cicerón tuvo éxito en su defensa y adquirió una rápida reputación. Cf. Plu. Cic. 3; Cic. Off. II 14, 51; Gell. XV 28. 748 Vid. nota complementaria n.o 748. 745

[275]

LIBER QVINTVS

Hortensio disputatur. In superiore autem crebro assidueque colluctor, atque eam Graecis placuit ὑπόθεσιν nominari. In infinita vero universitatis astruendae sibi fiduciam vindicante tunc potius versor, cum otium ac disputationes aggredior, licet plerumque etiam pars ipsa, quae thesis dicitur, in causis mihi elatius anhelanti amentatas hastas crebro et pila plurimum valentia ministrarit. An aliud in Scauriana succurrit, cum interposita disputatione tractatur ex quibus causis mors obveniat repentina, ac pro Milone similiter an mundus prudentia gubernetur? Denique e meis sectatoribus quidam acri admodum ac subtilissima ratione commoti nullam esse attestantur hypothesin quaestionem; nam cuncta, quae in defensione pro reis contraque eos in accusationibus retractantur, ad generales quaestiones poterunt applicari. disputatur] desputatur R1V21 : desputantur A • superiore] superio A • autem] vero G • crebro] crebo V21 • assidueque] assiduaeque Z : assidue quae V2 : assiduae quae AR1 • ὑπόθεσιν edd. vett. et recc. : ΥΠΟΖΕCIN L3 : erothesin P22 (var. in marg.) : hypotensis V1 : hypothesin cett. codd. • in infinita B2E2 (glossa) GL3P22R2Z Kopp (in notis) Eyssenhardt Dick Willis : infinita ABC1DE1FL1L2L4P1P21R1STV1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp (sed Kopp malit in infinita in notis) • vindicante] vindicande AL41 : vendicante B2D2 : vindicant Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • tunc Vicentina Mutinensis Kopp (e codd. suis) Halm Eyssenhardt Dick Willis : tum Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • cum otium] commotium A • disputationes] disputationis L21P11T2V11 • etiam pars ipsa] ipsa pars etiam M1 • pars] par P11 • ipsa quae] ipsaque A • dicitur] dicatur A • amentatas] ammentatas ABD1GL21M1 P21RSTV1V21Z • hastas] hastras M1 • valentia] valantia P11 : velantia F • ministrarit] ministraret AR1V21 • alius] aliu V21 • Scauriana] sauriana P21 : scaurina C12GL31M1R2T : scauriano D1 : cauriana V21 26 cum interposita] cum interpossita D : coninterposita A • causis] clausis L31 : om. Z1 • mors] morbs M1 • obveniat codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : eveniat Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : obvenat M1 : proveniat S • Milone] milione L41 : meloni P11 • prudentia] pudentia A • gubernetur] gubernatur R2 : gubernanetur V21 • e] om. B1R1T1 • acri] agri R1V21 • ac] et T • subtilissima] subtulissima R1 : subtilisma M1 • hipothesin codd. et edd. recc. : hipothesim edd. vett. usque ad Koppium • quaestionem] quaestio AB1P21R1 V11V21 : quod Petersen : del. Halm (ut glossam), quem Eyssenhardt secutus est • nam cuncta quae malebat Halm (in notis), quem Eyssenhardt et Willis secuti sunt : cuncta quae B2C1DEFGL1L2L3M1P12R2SV2Z Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm : cunctaque AB1P2R1TV1 Vicentina Mutinensis : cunctamque L4P11 : cunctaque quae coni. Grotius in Februis (‘error ex repetita voce, ut saepe’), quem Dick secutus est • defensione] defentione D1 • reis] eis SZ : regis fort. V21 • accusationibus] acusationibus P21 • retractantur] retractantur quia GL3M1P22R2T V12V22 • ad] at M12 : et M11 • poterunt] potuerunt EFL4P1 : poterant V21

[276]

5

10

LIBRO QUINTO

mera,749 que a los griegos les plugo llamar hypóthesis. En la infinita, en cambio, que se arroga la osadía de probar la totalidad, me apoyo sobre todo cuando abordo el estudio y las disquisiciones,750 si bien, en muchas ocasiones, también la parte precisamente que llaman thésis, cuando en los pleitos respiraba yo con aliento muy elevado, me ha proporcionado no pocas veces lanzas con amiento751 y dardos de suma eficacia. ¿Acaso otra cosa acude en mi auxilio en la Defensa de Escauro,752 cuando, en una disquisición, se trata por qué causas la muerte sobreviene de improviso, y en la Defensa de Milón,753 de modo similar, si la providencia rige el universo?754 En fin, algunos de mis acólitos,755 seducidos por un argumento muy agudo y sutilísimo, aseveran que ninguna cuestión es una hipótesis, ya que todos los argumentos que se esgrimen en la defensa a favor de los imputados, y en las acusaciones en contra de ellos, se pueden aplicar a cuestiones generales.

749 Marciano mantiene la imagen guerrera de Retórica con la elección del léxico: colluctor y, más abajo, amentatas hastas… et pila plurimum valentia. 750 La cuestión infinita, que se plantea una pregunta genérica universal, es más apropiada para la especulación filosófica. 751 El amento o amiento era una correa que se ajustaba a la lanza o al dardo para arrojarlo con más fuerza (cf. Caes. Gall. V 43, 5). Marciano Capela toma la imagen de las hastae amentatae de Cicerón, quien la aplica dos veces a los argumentos (cf. De or. I 242; Brut. 271); cf. asimismo Quint. Inst. IX 4, 9. Marciano, con rodeos, quiere decir que la thésis o cuestión infinita es sobre todo un pasatiempo, más que un serio ejercicio de retórica, aunque tiene sus utilidades. 752 Cic. Scaur. frag. 1. De este discurso sólo se conservan fragmentos, que no incluyen este pasaje, conocido sólo por Marciano. Cicerón pronunció este alegato el año 54 a. C., poco antes de otros discursos más célebres —En defensa de Marcelo, En defensa de Ligario, En defensa del rey Deyótaro—, que pronunció, a finales de los años 50, en defensa de personajes que habían sido partidarios de Pompeyo. Sobre Escauro, cf. infra nota a § 469. 753 Cic. Mil. 83-85. 754 Estos dos últimos ejemplos ciceronianos son de cuestiones infinitas, esto es, generales, no circunstanciales, dentro de un discurso judicial. 755 Tal es la opinión de Apolodoro, en oposición a la de Hermágoras, según Aug. Rhet. 5 (p. 140, vv. 6-11 Halm).

[276]

LIBER QVINTVS

442

Iam vero partes officii mei quinque esse non dubium; nam est inventio, dispositio, elocutio, memoria, pronuntiatio. Iudicatio enim, quae a nonnullis adicitur, partibus cunctis adscribitur, idcircoque ipsa pars non poterit rite censeri, licet dicendum quid silendumve sit dispensatio iudicationis examinet. Inventio est quaestionum argumentorumque sagax investigatrixque comprehensio. Dispositio est, quae ordinem rebus attribuit; elocutio, quae arripit verba vel propria vel translata, quaeque nova facit veteraque componit. Memoria firma rerum verborumque custodia est; pronuntiatio vocis, motus gestusque

442 dubium AB1DE1FL1P21R1T1V11V21 Halm Eyssenhardt Willis : dubium est B2C1E2 (glossa) GL2L3L4M1P1P22R2ST2V12V22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick • dispositio] dispossitio DF • elocutio] eloqutio B2L4 P11 : eloquutio DEFGM1RSZ • pronuntiatio iudicatio] pronuntiatio iudicatio iudicatio R2 • nonnullis] nullis M11 • adicitur coni. Petersen 56, quem Dick et Willis secuti sunt : pars dicitur L12 : dicitur pars Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : dicitur cett. codd. Halm Eyssenhardt • cunctis] cunctibus S • idcircoque] idcirco quae AFV21 • censeri] cesseri V21 : recenseri V12 • dicendum quid silendumve AB1DEFL2L4P1R1V1V21 Halm Eyssenhardt Willis (1971, 41 et 1983) : quid dicendum quid silendumve B2R2SZ : quid dicendum quidve silendum C1GL1L3P22TV22 Vicentina Mutinensis Basileensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : quid dicendum quidve silendumve M1 : dicendum quid silendum P21 • dispensatio] disputatio V11 • iudicationis] in ras. in L1 : iudicatoris L31 • examinet] examnet R1V21 • argumentorumque] argumentorum quae AP21 : argumetorumque V21Z • investigatrixque] investigatrix quae AP21 : investiatrixque B1 • dispositio] dispossitio D : dispotisitio L21 : displicatio V11 • elocutio] elocutio est DL3V12 : eloquutio RV2Z : eloquutio est S : eloqutio B2L4 • veteraque] vetera quae V21 • memoria firma rerum] memoria rerum V22 : memoria firmaverunt V21 • memoria] memoria est E2 (glossa) FL4P11 • firma] om. L3V22 • rerum verborumque] rerum verborum quae L11 : -verunt verborum quae V21 : rerumque P21 : rerum et verborum L2 • custodia] custodiae P11 • pronuntiatio] pronuntiatio est E2 (glossa) FGL3L4M1P1R2T2V22 : prontiatio T1 • gestusque] questusque B1

[277]

5

LIBRO QUINTO

PARTES

DE LA

RETÓRICA

I. LA INVENCIÓN En verdad, las partes de mi cometido, no cabe duda, son cinco: 442 invención, disposición, elocución, memoria y pronunciación.756 Pues el juicio, que algunos añaden,757 se adscribe a todas las partes, y por ello no podría considerarse, en rigor, una parte por sí misma, aunque sea competencia del juicio examinar qué debe decirse y qué debe callarse. La invención es la aprehensión sagaz e indagadora de las cuestiones y de los argumentos.758 La disposición es la que asigna un orden a las cosas.759 La elocución es la que escoge las palabras, bien en sentido propio, bien en sentido metafórico, y la que acuña las nuevas y acomoda las viejas.760 La memoria es la firme custodia de las cosas y las palabras.761 La pronunciación es la regulación de la voz, 756 Se trata de las cinco partes de la Retórica o cinco cometidos del orador (officia oratoris). Cf. Cic. Inv. I 9; Rhet. Her. I 3. 757 También Quintiliano (Inst. III 3, 5) nos informa de que algunos autores consideraban el juicio, iudicatio, como una sexta parte. Cicerón, aunque insiste en la importancia de la iudicatio (De or. I 42; Subdivisiones oratorias 8), no hace de ella una sexta parte, sino que la incluye dentro de las otras cinco partes. Sulpicio Víctor, en sus Institutiones oratoriae (4, p. 315 Halm), enumera sólo tres partes, y asegura que su fuente es una clasificación griega distinta a la de Cicerón, Quintiliano y los rétores latinos habituales; pero tampoco él hace de la iudicatio una parte en sí misma, y la incluye, más bien, bajo la inventio (13, p. 320 Halm). 758 Esta definición de la inventio no se encuentra en otros rétores latinos, la mayoría de los cuales siguen la definición de Cic. Inv. I 9 y de Rhet. Her. I 3: Inventio est excogitatio rerum verarum aut veri similium, quae causam probabilem reddant, ‘Invención es el hallazgo de los argumentos verdaderos o verosímiles que hagan probable la causa’. 759 Esta definición de la dispositio no tiene paralelo en ningún otro rétor latino conocido. Cf. Cic. Inv. I 7, 9, dispositio est rerum inventorum in ordinem distributio. 760 Esta definición de la elocutio no tiene paralelo en ningún otro rétor latino conocido. Cf. Cic. Inv. I 7, 9, elocutio est idoneorum verborum [et sententiarum] ad inventionem accomodatio (similar en Rhet. Her. I 3). La expresión vetera… componit se corresponde con la accomodatio ciceroniana. 761 Esta definición de la memoria, en cuanto a la formulación, está próxima a la de Cic. Inv. I 9 y Rhet. Her. I 3, pero la idea de la memoria como custodia deriva probablemente de Cic. De or. I 18.

[277]

LIBER QVINTVS

pro rerum verborumque dignitate moderatio. Sed ex his inventionem certum est esse potissimam, cuius opus est causae quaestiones excutere et argumenta probatu idonea reperire. 443 Quaestionum vero duplex species: aliae sunt enim principales, aliae incidentes. Principales sunt status, ex quibus nascitur causa, quas Tullius constitutiones appellat; incidentes vero, quae, dum tractatur causa, nascuntur, dum argumenta vel scripta refutando in plures causa diducitur quaestiones, ut sit principalis, utrum Clodium iure occiderit Milo, incidens, uter utri insidias compararit. 444 Principales igitur status sunt numero tres: an sit, quid sit, quale sit. An sit, coniectura est, ut an patrem occiderit Roscius; quid sit,

pro rerum verborumque C1GL1L3M1T2V1V22 Dick Willis : pro rerum et verborum ABDEFL2L4P1RSZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Halm Eyssenhardt : pro rerum verbo V21 : pro rerum T1 • dignitate] dignitatem Z • sed ex his] sed his T • esse potissimam] potissimam esse L2L3 • opus est] est opus EFL4P1 • causae] om. E1FL41P11 • quaestiones] quaestionis AV21 • probatu] probato V11 : probata M11 : probatui ‘fortasse legendum’ apud Willis 1983, 153 • idonea] idoneo EL31L4P11T • reperire] repperire ABDL2M1P2RSTV1V21Z • 443 duplex species ABEFL4P1P21R1T1V11 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Halm Eyssenhardt Dick Willis : duplex species est DGL3M1R2ST2V12V2Z Vulcanius Grotius Kopp : duplex est species C1L1L2P22 • sunt enim ABC1GL1L2M1P2RSTV21Z2 : enim sunt DV1 : sunt etiam EFL4P1 : sunt L3V22Z1 • constitutiones] om. C11 • incidentes] incedentes L31M1P21R2T2 : indencentes T1 • status] statutus P21V11 • Tullius] tulius A : tuliis B : tullianus L31 • incidentes] incedentes L31M1R2T2 : indentes A : indecentes T1 • causa] accusa A • diducitur BZ Halm Eyssenhardt Dick Willis : deducitur AC1DEFGL1L2L3L4M1P1P2RSTV1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • ut sit] ut sic Basileensis : ut est dub. Halm • principalis] principales Z • occiderit] occideret A • incidens BC1DGL22P12 P21SV12Z : incedens M1R2 : indecentes T1V21 : incedentes T2 : incidentes AEFL1L21L3L4 P11P22R1V11V22 • utri] om. V11 et denuo del. V13 • compararit] compararet V21 • 444 tres ABC1L1L2P1P2RSTV1V2Z : III DEFGL3L4M1 • an] ante L4 : def. R • est] ex V11 • occiderit Roscius] Roscius occiderit Vicentina Mutinensis Basileensis Vulcanius Grotius Kopp

[278]

5

10

LIBRO QUINTO

del movimiento y de la gesticulación conforme al decoro de las cosas y de las palabras.762 Pero de éstas, la parte más importante es, sin duda, la invención, cuyo cometido consiste en examinar las cuestiones de la causa y hallar los argumentos idóneos para la demostración. TIPOS

DE CUESTIONES Y ESTADOS DE LA CAUSA

Dos son las especies de cuestiones: las unas son principales, las 443 otras incidentales.763 Las principales son los estados, de los que nace la causa; Tulio las llama ‘constituciones’.764 Las incidentales, en cambio, son las que nacen mientras se debate la causa, cuando, para refutar los argumentos o los escritos,765 la causa se divide en muchas cuestiones; de modo que es principal, si Milón mató a Clodio legítimamente; incidental, quién de los dos tendió una emboscada al otro. Los estados principales son, en total, tres: si es, qué es y cómo 444 766 es. ‘Si es’ es la conjetura; por ejemplo, si Roscio mató a su padre.

762

Esta definición de la actio es una combinación de la de Cic. Inv. I 9 y Rhet.

Her. I 3. 763

La distinción entre las cuestiones principales e incidentales está implícita en Cic. Inv. I 18-19, en Rhet. Her. I 26 y en Quint. Inst. III 6, 7-9; III 11, especialmente 16 y 27 (donde cita a Teodoro). No obstante, el primer rétor latino que hace explícita esta distinción y emplea esta terminología es Fortunat. I 27-28 (p. 101 Halm); cf. Victorino II 39, p. 290 Halm. 764 Cic. Inv. I 10. El término ‘constitución’ se emplea en castellano del siglo XV con este valor retórico (equivalente al gr. stásis y al lat. status); de hecho, Alfonso de Cartagena emplea este término en su traducción del De inventione de Cicerón. 765 Esto es, las pruebas orales y escritas. 766 La subdivisión de las cuestiones es análoga a la de Quint. Inst. III 6, 80.

[278]

LIBER QVINTVS

finis, ut an minuerit Cornelius maiestatem; quale sit, qualitas, ut an Saturninus iure necatus sit. Sed ne forsan moveat, quod praetereo quartum statum, quem Hermagoras invenit, subtilior ratio est eum non statum, sed partem dicere qualitatis, quod in eius expositione monstrabo. 445 Nunc dicendum est, quomodo status inveniantur in causa. Inveniuntur igitur per intentionem et depulsionem. Intentio est obiectio eius facti, quod in iudicium venit; depulsio quaedam resistens intentioni negatio, ut si dicatur: ‘Occidisti patrem’, ‘non occidi’. Ex his duabus inter se concurrentibus vocibus nascitur quaestio, quae dicitur status, quod ibi quasi ad pugnandum actionum acies ordinata consistat. Sed facile est videre, quid obiecto crimini respondeatur; illud

finis] finis est E2 (glossa) L4 (glossa) P12T2 : def. R • ut an] an Basileensis Lugdunensis Vulcanius • minuerit Cornelius maiestatem codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : maiestate minuerit Cornelius Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : maiestatem minuerit Cornelius Vulcanius Grotius Kopp • quale] quales L21 : def. R • qualitas] qualitas est E2 (glossa) L4 (glossa) T2 : def. R • Saturninus] saturnius M11P21T1V11V21 : def. R • necatus] nacatus V21 • forsan] forsitan C1G : def. R • quod] sed A • non] non esse G2L11 et fort. M12 : esse non L31V22 : esse G1M12 : def. R • statum] statu E : def. R • eius expositione] expositione eius V1 • expositione] expositionem L4 • monstrabo] monstratur A : def. R • 445 quomodo] quod modo C11 • inveniantur] inveniatur AB1D1EFGL2L4M1P1P21RT1V11 • in] om. P21 • obiectio] abiectio V21 • iudicium] iudicio M11 • depulsio negatio coni. Willis 1971, 41 et edidit Willis 1983 : depulso R1 : depulsio est C1E2 (glossa) GL1L3L4M1P1P22TV12 Kopp Dick : depulsio ABDE1FL2P21R2SV11V2Z et cett. edd. • intentioni AB1DE1FL2P11P21RTV1V21 Halm Eyssenhardt Willis (1971, 41 et 1983) : intentioni negatio B2C1E2GL1L3L42M1P12P22SV22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : intentione negatio L41 • se] om. D1 • concurrentibus] currentibus DL21 • quaestio] questio P22 • actionum] actionem EFL4P11 : actio T1 • acies ordinata] ordinata acies L3 • consistat] constat V11 • sed] om. FL41P11 • crimini] crimine AC11DEFL1L2L4P11P2RV21

[279]

5

10

LIBRO QUINTO

‘Qué es’ es la definición; por ejemplo, si Cornelio cometió el crimen de lesa majestad. ‘Cómo es’ es la cualidad; por ejemplo, si Saturnino fue muerto legítimamente. Pero para que tal vez no suscite dudas el hecho de que omito el cuarto estado que imaginó Hermágoras,767 la razón más sutil es decir que no es un estado, sino una parte de la cualidad, cosa que demostraré cuando explique la cualidad.768 Ahora es menester decir cómo se encuentran los estados en una causa. Se encuentran, pues, por imputación y refutación.769 La imputa- 445 ción es la inculpación del hecho que ha llegado a juicio. La refutación es una negación que opone resistencia a la imputación; por ejemplo, si se dice: ‘¡Has matado a tu padre!’, ‘¡No lo he matado!’ De estas dos aseveraciones contradictorias entre sí nace la cuestión, que se dice ‘estado’, porque allí toma posiciones, por así decirlo, una hilera ordenada de acciones legales para librar batalla.770 Pero es fácil ver qué

767 La teoría de las constituciones o estados (stáseis) procede de Hermágoras de Temnos (fl. c. 150 a. C.), el rétor más influyente del período helenístico, fundador de una escuela llamada de los Hermagoreos (cf. Cic. Brut. 76-78). Sobre su sistema retórico conocemos bastantes detalles por noticias de autores posteriores, sobre todo por Quintiliano y Hermógenes. Su obra más importante trataba sobre la heúresis, y en ella distinguía cuatro stáseis: stochasmós (lat. coniectura; p. e.: ‘¿mató X a Y?’), hóros (finis; p. e.: ‘¿fue un asesinato?’); poióte ˉs (qualitas; p. e.: ‘¿fue honorable o conveniente?’) y metálepsis (translatio; p. e.: ‘¿fue todo culpa de Y?’); sobre este cuarto estado, cf. Cic. Inv. I 11, 16; Quint. Inst. III 6, 60; cf. infra § 453. Además, al tratar no sólo temas que entrañan situaciones particulares (hypothéseis), sino también temas generales (théseis; p.e., ‘¿debe un hombre casarse?’), Hermágoras contribuyó a ampliar el campo de la educación retórica hasta abarcar temas morales y filosóficos. Marciano, tal como el autor anónimo de la Retórica a Herenio (I 11, 18), se desmarca abiertamente de la clasificación de los cuatro estados de Hermágoras y sólo admite tres: mientras que, para Hermágoras, la cuestión de la admisión de la acción judicial equivale a una nueva instrucción de la causa y toma el nombre de ‘transferencia’ (translatio) o ‘prescripción’ (praescriptio), para Marciano, en cambio, ésta entra en la cuestión de cualidad. 768 Cf. infra § 453. 769 Esto es, por acusación y por defensa. Cf. Quint. Inst. III 9, 70: Iudiciale genus officiis constat duobus, intentionis ac depulsionis (‘el género judicial consta de dos partes, la acusación y la defensa’). También Agustín (11, p. 144,5-6 Halm) define la refutación como la negación de la imputación: Intentio est ‘occidisti’; negatio ‘non occidi’; quaestio ‘an occiderit’. 770 Vid. nota complementaria n.o 770.

[279]

LIBER QVINTVS

facile non est, quid debeat intendi: utrum factum, ut ‘hominem occidisti’, an nomen facti, ut ‘homicidium fecisti’. Et licet videatur idem esse, tamen in superiore obiectione si negabitur, coniectura erit, cum dixerit ‘non occidi’; in hac ubi nomen rei intenditur, potest et finis videri, ut si dicat ‘non feci homicidium’, , quicumque homo, an tantum innocens, occiditur. Quod si non factum obicias, sed criminis nomen, negatione diversae partis non erit manifestum, qui status existat. Nescias enim quid negat, qui ita negat, ‘non feci homicidium’, utrum quia nullum hominem iugularit, an quia tyranni interfectio homicidium non vocetur. Est igitur intendendum ipsum illud, quod factum est, ut, si id negaverit adversarius, habeas coniecturam, si eo concesso nomen criminis excluserit,

non] om. M11 • facile non est] facile est non est Z1 : facilem est V1 • quid] quod L4 • intendi] intedi T • an] at R1 • ut] ut est T2 • homicidium] hominem R1 • ut] ut est T2 • licet] liceat Grotius • videatur] videantur V1 • in superiore obiectione] obiectione in superiore D • superiore] superiori GM1P22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • coniectura] coniecturae Grotius • dixerit] dicerit L41 • in hac... occiditur delebat Dick • hac (scil. obiectione) conieci : hoc codd. edd. • ubi] om. L21 • nomen rei] rei nomen GM1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : nomen ei L41 : nomen re V21 • et] ei GL2 • nam ... homicidium addidit Willis • quicumque B1D1EFL41P11P21R1V11V21 Willis; fort. melior qualiscumque : an quicumque AB2C1D2GL1L2L31L42M12P12P22R2STV12Z Dick : an cum quicumque L32V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : quando quicumque M11 : hunc locum cum obelo notavit Halm, quem sic supplevit Eyssenhardt: homicidium est enim, non cum quicumque homo, sed cum innocens occiditur • tantum coni. Willis : cum codd. • innocens] nocens B2C12L31P12 SZ : innoces V21 • occiditur] occiderit C11D1L11 (sed s. l. var. occiditur add. L12) L32 (var.) V22 (var.) • quod] malim quippe • obicias BC1DEL2L3L4P1P22RTV1V2Z : obiicias AGS : obicies L1 : obicius P21 • negatione] in negatione E2FL2L32L4P1 P22 (glossa) V22 • nescias] nescius M1 : nescies Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius, dub. Kopp • qui ita] quita A • quid negat qui ita negat B2C1GL1L2L3M1P22STV22Z Dick Willis : quid negat qui ita neget AB1DEFL4P1P21RV1V21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm : quid neget qui ita negat malit Halm in notis, quem Eyssenhardt secutus est • homicidium] hominum B1 • utrum quia] utrumque F • hominem] om. P1 • iugularit] iugularet R1V21 : iugulaverit T • homicidium non vocetur] non dicatur homicidium EFL4P1 • ipsum] om. Kopp • illud] illum P21 • habeas] habeat AR1V21 • coniecturam] coniuncturam F • concesso] concessu M11R1 V21 : concessa B1C11P21 • facto] om. L41 • criminis] creminis D1

[280]

5

10

LIBRO QUINTO

alegar ante la acusación de un delito; no es fácil qué se debe imputar, si el hecho (por ejemplo, ‘Has matado a un hombre’), o el nombre del hecho (por ejemplo, ‘Has cometido un homicidio’). Y, aunque parezca que es lo mismo, sin embargo, en la primera acusación, si es negada, habrá una conjetura, cuando diga: ‘No lo he matado’; en esta en que se imputa el nombre del hecho, puede parecer también una definición, por ejemplo, si dice: ‘No he cometido un homicidio’, , sea el muerto cualquier hombre, o sólo si es un inocente. Pero si no imputas el hecho, sino el nombre del delito, con la negación de la parte contraria no quedará claro qué estado existe; pues no sabrías qué está negando quien niega del siguiente modo: ‘No he cometido un homicidio’: si porque no ha matado a ningún hombre, o porque la muerte de un tirano no se califica como asesinato. Así pues, hay que denunciar el hecho en sí que se ha cometido, de modo que, si el adversario lo niega, tengas una conjetura; y si admite el hecho, pero rechaza el nombre del delito,

[280]

LIBER QVINTVS

446 intellegas finem. Quod si concesso facto factique vocabulo licuisse sibi vel oportuisse facere dixerit, qualitas in causa versatur, quae aut de re aut de actione congreditur: de re, utrum Miloni facere licuisset; de actione, an servo vel addicto tribunos liceat appellare; an habere ignominioso liceat contionem, quae species qualitatis translatio nominatur. Item cavere debemus, ne intendamus auditoris officium et sola status qualitas fiat. Nam qui causam cognoscit, propositum habet efficere aliquid, id est aut damnare aliquem aut absolvere.

intellegas] intelligas ADL1L3ST Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : intendas Eyssenhardt (contra Dick 1890) • finem] om. P11 • 446 quod] quo AB1E1FL21P11P21R1V11V21 : ut E2 (glossa?) L4 • si] om. P11 • concesso] concessu AM11R1 • facto] om. E1FL41 (sed post factique add. L42) T1 • oportuisse] opotuisse P21 aut de re] ad de re B1 : de re S • actione] atione V21 • utrum Miloni dub. Dick (1890 et 1925 in notis), quod edidit Willis : ut milone G2 : miloni V21 : facti ut si miloni B2SZ : ut miloni cett. codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm Dick : ut milonine Eyssenhardt • addicto] adicto D1P1P21 : abdicto S : de addicto Z1 • contionem] conditionem V12 • quae species] quaestionis V21 : quae status Grotii codex : qui status dub. Grotius in Februis (sed coll. Aquilam Romanum p. 155 Ruhnken.) • translatio] translatione P11 : praescriptio D2 (var.) • et sola] ut sola Basiliense et Lugdunense Kopp • causam] caussam A • propositum] propossitum D • efficere aliquid] aliquid efficere L2 : efficere aliud Grotius

[281]

5

LIBRO QUINTO

reconozcas una definición. Y si, admitido el hecho y la denominación 446 del hecho, dijera que le fue lícito o necesario hacerlo, toma parte en la causa la cualidad,771 la cual plantea batalla a partir del hecho o de la acción legal. A partir del hecho: ‘Si le fue lícito a Milón hacer lo que hizo’; a partir de la acción judicial: ‘Si le es lícito a un esclavo o a un condenado por deudas apelar a los tribunos’;772 ‘Si le es lícito a un infame presidir la asamblea del pueblo’;773 esta especie de la cualidad se denomina ‘traslación’.774 Asimismo, debemos procurar no imputar el cometido del oyente y que la cualidad sola sea el estado. Pues quien instruye la causa tiene como propósito conseguir algo, esto es, o condenar a alguien, o absolverlo.

771 Para la juntura in causa versatur, cf. Cic. Att. XI 4A, Brutus amicus; in causa versatur acriter. 772 El ius provocationis ad populum, o derecho de apelar, ante la asamblea del pueblo, contra la sentencia de azotes o de muerte dictada por un magistrado, era un derecho civil de todo ciudadano romano libre. Los esclavos no tenían ningún derecho, carecían de personalidad jurídica, y estaban sometidos, como si fueran un objeto o cosa, al poder y arbitrio de su amo. En cuanto al hombre libre que contraía deudas, el deudor que, noventa días después de su condena, aún eludía el pago al acreedor, éste podía venderlo como esclavo, y en esa condición, perdía todos sus derechos (capitis deminutio maxima). 773 Durante la República y a comienzos del Principado, en la confección del censo (una vez cada cinco años), los censores —pues la ley exigía el concurso de ambos para este particular— podían colocar una nota infamante (nota censoria) junto al nombre de algún ciudadano romano cuya conducta consideraban contraria a las buenas costumbres (boni mores): bancarrota, cobardía, haber sido gladiador, etc. La nota censoria suponía para el ignominiosus un cambio en el grupo social, una capitis deminutio, que afectaba a su categoría social y política. Esta nota infamante, además de afectar a los derechos privados y públicos, podía conllevar un aumento de la imposición tributaria de los individuos marcados. Las penas podían consistir en multas, exilio, asignación a una tribu inferior, e incluso pérdida del derecho de ciudadanía. La vigencia de la nota censoria era equivalente al tiempo de permanencia del censor que la impuso, aunque el sucesor podía ratificarla o anularla. 774 Recibe el nombre de translatio la acción de achacar o imputar una culpa a otro; cf. Rhet. Her. II 22, translatio criminis est cum ab reo facti causa in aliorum peccatum transfertur. Es el cuarto status de Hermágoras; cf. supra § 444.

[281]

LIBER QVINTVS

447

Auditoris autem sunt genera tria: unum eius, qui secundum aequitatem aliquid statuit, et is est perpense iudex; aliud eius, qui honestate vel utilitate incerta dubius alienae sententiae persuasionem inexplicabilis deliberator exspectat; tertium genus eius est, qui facti honestatem vel turpitudinem libera aestimatione perpendit: hunc aestimatorem convenit nominari. Haec igitur sunt tria causarum genera, quae hypothesi continentur, id est iudicialis, deliberativa et demonstrativa. 448 Sed cum omnes praedictarum rerum auditores dubitatio sui deducat officii, quaerendum discrimen est et proprietas singulorum. Nam et iudex, cuius officium est damnare reum vel absolvere, possessionem dare vel auferre, priusquam cognoverit causam, dubitat quomodo utatur officio: et qui deliberat, ambigua mentis opinione differtur; et laudationis arbiter, an rite quis laudetur, aestimanti contemplatione dispensat. Sed cum in diversum haec distrahantur officia, tum illud maxime discrimen attendimus, quemadmodum temporibus varientur. 447 auditoris B1C1DEFGL1L2L3L42M1P12P2STV12V22Z : auditorum AB2 (var.) : auditores RV11V21 : auditoris tamen L41P11 • genera tria] tria genera Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • tria] trium L21 (ut vid.) • is BC1DE FGL1L2L3L4M1P1P2STV1 : his AV2Z : si R1 • perpense] perpensae B1C1P21RV1 • aliud] alius B1P21R1V1V21 : aliud est GL3M1V22 • vel] aut S • exspectat BC1P2RV1 : expectat AEFGL1L2L3L4M1P1STV2Z • eius est] ut est P21 : est eius GL3M1P1 : est V21 • facti] facte Grotius • aestimatione] aestimationem E : stimatione V21 • hunc] hunc ex L4 • aestimatorem] extimatorem F : stimatorem V21 • haec] hae L31 • igitur] del. V22 : om. L3 • tria] III L3 • causarum genera] genera causarum L2V1 • genera] genere V21 : om. A • continentur] continetur BEFGL21L4P11P21R1SV21Z • est] om. D1 • iudicialis deliberativa et demonstrativa] iudiciale deliberativum et demonstrativum Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Kopp Dick • iudicialis] iudiciale L32V22 • deliberativa] deliberativum L32V22 • demonstrativa] demonstrativum L32V22 • 448 sed] se V11 • omnes L1P2RSV2 : oms. ABC1DEFGL2L3L4M1P1TV1Z • praedictarum] praedicta P21 • diducat coni. Petersen 61, quem Willis secutus est : deducat codd. (def. R) et cett. edd. • officii] ab officio E2 : officium GM1 : officio cett. codd. (def. R) Damstattensis codex apud Koppium, Grotius in Februis cum suo codice • cuius] om. T1 • officium] officii V1 • damnare reum] damnarerum AP21 : def. R • vel] et S • possessionem] possionem L21 • auferre] aufferre T • opinione] oppinione L4M1P1T : def. R • differtur] differt V21 • aestimanti] aestimante M1 : aestimati B2ESV2Z : def. R • dispensat] dispendat L31 • distrahantur] attrahantur D1 : def. R • tum] tunc L11 (sed s. l. var. tum add. L12) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • discrimen] discremen D1 • attendimus] attenditur GM1 Kopp : adtendi[ R • varientur] variantur B2L3M1SV22Z Kopp

[282]

5

10

15

LIBRO QUINTO

LAS

CAUSAS JUDICIAL, DELIBERATIVA Y DEMOSTRATIVA

Hay, empero, tres géneros de oyente: uno, el que tomó una deci- 447 sión conforme a la justicia, y éste es, bien sopesado, un juez; otro, el que, indeciso, con dudas entre lo honesto y lo útil, aguarda, deliberador inextricable, a que le persuada la opinión ajena; el tercer género es el de aquel que sopesa, según su libre criterio, la honestidad o la vileza de un hecho: a éste le cuadra el nombre de ‘estimador’. Estos son, por tanto, los tres tipos de causas que abarca la hipótesis,775 a saber: judicial, deliberativa y demostrativa.776 Pero, dado que a todos los oyentes de las antedichas cosas los 448 distrae la duda de su propio cometido, hay que averiguar la diferencia y peculiaridad de cada uno de ellos. En efecto, no sólo el juez, cuyo cometido es condenar o absolver a un reo, otorgar o remover el derecho de propiedad, duda, antes de instruir una causa, de cómo desempeñar el cometido; también el deliberador es arrastrado por la opinión indecisa de su mente; también el que es árbitro de un panegírico sopesa con mirada evaluadora si alguien está siendo justamente ensalzado. Pero cuando estos cometidos son arrastrados en sentidos opuestos, entonces percibimos mejor la siguiente diferencia: cómo se

775

Cf. § 441 para una definición de la hipótesis. Ambas clasificaciones tripartitas —tipos de oyentes de discursos y los tres géneros de discursos (tria genera, tría géne–)— estaban ya presentes en la Retórica de Aristóteles (1358a, 36 ss.) y de ella se hacen igualmente eco tanto Cicerón (Inv. I 7) como el autor anónimo de la Retórica a Herenio (I 2): el discurso forense o judicial (genus iudiciale, génos dikanikón), que se ocupa de las causas de los tribunales; el deliberativo (genus deliberativum, génos symbouleutikón), que se ocupa de las decisiones políticas que hay que tomar por el bien público, valorando si algo es honestum o utile, o lo contrario; el demostrativo (genus demonstrativum, génos epideiktikón), que se ocupa de la oratoria de aparato vinculada a un acontecimiento social, normalmente un discurso encomiástico; por ello, muchas veces los romanos, tal como Marciano, lo llaman genus laudativum (gr. génos enko–miastikón); cf. Quint. Inst. III 4, 12. El vínculo etimológico que pretende establecer Marciano entre el tipo de oyente y el género de causa (iudex/iudicialis, deliberator/deliberativa), se quiebra al final (aestimator/demonstrativa). 776

[282]

LIBER QVINTVS

Nam deliberatio futuri tantum temporis continet quaestionem, ut si deliberet Cato, an se debeat, ne victorem aspiciat Caesarem, trucidare. At vero iudiciale genus tam praeteriti quam futuri nonnumquam temporis invenitur. Sed in praeterito tantum facto coniectura, ex futuro qualitas frequenter enascitur, ut suo loco promptius asseretur. Laudativum etiam genus in praeteritis factis omne consistit, sed a iudiciali genere fine discernitur; nam aliud est absolvere innocentem aequitatis imperio, aliud laudibus prosequi gloriosum insignium contemplatione meritorum. Accedit quod in iudiciali genere ambigit cognitor in rebus alienis, in deliberativo quisque tam de suis quam etiam de rebus externis, in laudativo aestimator auscultat an vera congruaque memorentur, licet novella etiam id contulerint blandimenta, ut suae praedicationis fiat arbiter qui laudatur. continet] om. L11 • quaestionem] questionem P22SZ : quaesitionem F • Cato] acto A • debeat] debat C11 • Caesarem] caessarem D1 • at] ad L4 • iudiciale genus] iudicia legemus A : iudicialenus • genus] nus B1 • praeteriti] praeterito V21 : praeteri P21 • nonnumquam] numquam P11 • in preterito tantum facto coniectura] in preterito facto tantum coniectura dub. Halm • in] inter V21 • praeterito] empto F • facto AB1C1DE1FG L1L3L4M1P11P21RST1V1V2Z1 Vulcanius Halm Dick Willis : ex facto B2 (glossa) E2L2P12P22 (glossa) T2Z2 (glossa) : de facto B2 (altera glossa) Z2 (altera glossa) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Grotius Kopp Eyssenhardt • futuro] futo F : fro. L4 • enascitur coni. Willis : innascitur codd. et cett. edd. • suo] uo P21 : tuo R1V21 : in suo L2L3TV22 • asseretur AC1 edd. : asserentur cett. codd. : asseremus dub. Halm • fine] in fine L2 • insignium] insignum AE1L4P11V2 • in] om. L21 • post iudiciali genere add. in deliberativo L31 sed del. L32 • ambigit] ambit A • cognitor in rebus alienis] in rebus cognoscitur alienis DL32 (var. in marg.) V2 (var. in calce) • cognitor] cognitur R • in deliberativo B2C1G1L1L22M1P22V12 : in deliberativo vero B2C1L1P22R2 (in marg.) V12 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : in deliberativo non minus Willis : om. cett. codd. Halm Eyssenhardt Dick • quisque tam B2C12GL31P22R2T2V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm : tam quisque B2D2GP2R2 : tam in deliberativo vero SZ : quisque AB1CD1EFLL32 (var. in marg.) P1R1V1 V21V23 (var. in calce) Willis : tam M1 : om. Eyssenhardt Dick • de suis quam etiam de rebus externis seclusit Eyssenhardt Dick • laudativo] laudatitivo D1 • aestimator auscultat] aestimat auscultator ‘fort. legendum’ Willis • an vera (vel verane) malit Halm, quem Eyssenhardt et Dick secuti sunt : utrum vera Willis : vera codd. et cett. edd. • congruaque AB2D1EFL4P1RV21Z Halm Eyssenhardt Willis : congrua quae B1L21ST1V11 : congruaque quae C1D2GL1L22L3M1P2T2V12V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick • memorentur] memorantur V21 : ut memorentur B2 • novella] novello AP11 : non velle R1 • etiam] iam GL31 (sed s. l. var. etiam add. L32) M1V22 (var.) • id] del. T2 : om. L3 • contulerint] contullerint E : contulerit V21 • ut] et V11 • suae] saepe Dick Willis • fiat arbiter] arbiter fiat D • laudatur] laudabitur V21

[283]

5

10

LIBRO QUINTO

diversifican según los tiempos. En efecto, la deliberación contiene una cuestión exclusivamente de tiempo futuro; por ejemplo: ‘Catón delibera si debe suicidarse para no contemplar el triunfo de César’.777 Pero el género judicial, en cambio, lo encontramos tanto de tiempo pasado como, a veces, de tiempo futuro. Ahora bien, la conjetura nace sólo en un hecho pasado, la cualidad con frecuencia de uno futuro, como se defenderá más claramente en su debido lugar.778 También el género laudativo779 se basa, en su totalidad, en hechos pasados, pero se diferencia del género judicial por su finalidad; pues una cosa es absolver a un inocente bajo el imperio de la justicia, y otra distinta es colmar de elogios a un fanfarrón en atención a sus señalados méritos. A ello se añade el hecho de que en el género judicial el instructor del proceso duda con relación a asuntos ajenos; en el deliberativo cada cual duda acerca de asuntos propios no menos que de ajenos; en el laudativo el estimador escucha si se relatan hechos verdaderos y congruentes, si bien los modernos panegíricos han aportado además esto: que la persona elogiada sea el árbitro de su propio encomio.

777 Marco Porcio Catón el Joven (95-46 a. C.), llamado ‘Catón de Útica’, porque se suicidó en Útica después de que César hubiera derrotado definitivamente a las fuerzas pompeyanas en la batalla de Tapso y, en un gesto de magnanimidad característico suyo, le hubiera ofrecido el perdón. Pero a Catón, como buen estoico y republicano, la vida se le hacía insoportable bajo la égida de un tirano y no quiso sobrevivir al final de la libertad republicana. Fue considerado, por ello, un mártir de la causa republicana y una especie de santo estoico, e incluso Augusto, años más tarde, se sirvió del prestigio del difunto para consolidar su política, llegando incluso a escribir unas Respuestas a Bruto, concernientes a Catón, un elogio del filósofo (cf. Suet. Aug. LXXXV, 1). Es también, para Lucano y Séneca, modelo conspicuo de filósofo estoico; la noche que precedió a su suicidio en Útica, la pasó entregado a la lectura del Fedón (Plu. Cat. Mi. 68). El ejemplo puesto por Marciano parece el planteamiento de una suasoria escolar. 778 Cf. infra § 454. 779 Marciano pasa a denominar al ‘género demonstrativo’ —‘epidíctico’ para los griegos— como ‘género laudativo’ —‘encomiástico’ para los griegos’—, tal vez siguiendo aquí a Quintiliano, que consideraba que el género demonstrativo debía llamarse ‘laudativo’, ya que el elogio y el vituperio es su principal contenido (cf. Quint. Inst. III 7, 12-28) y el status qualitatis es el status básico del género (28, laudativum genus… qualitate maxime contineri puto).

[283]

LIBER QVINTVS

449

Ergo oportet attentius intueri, ne ea, quae auditoris officium habuerit, intendamus, ut si Verri quod damnandus sit edicatur. Ille quippe se damnandum non esse respondebit, et utrum damnandus sit sola qualitas apparebit. Igitur a facti obiectione nascetur intentio, ut si eidem dicas ‘Siciliam spoliasti’, responsuro ‘non feci’ coniectura componitur. Stultum quippe est id, quod in arbitrio manet iudicis, aut certe facti nomen, non ipsum crimen intendere. Cavendum aeque ne, cum lex ulla vel scriptura in causa tractatur, intentio sumatur ex lege, ut si dicas ‘lex te murum vetabat ascendere peregrinum’, sed illud potius dicendum, ‘murum ascendisti’, ut si negaverit, non sit pugna de lege, sed de facto, cui accedit lex, si confessus erit factum, tunc contra legem fecisse videatur. Ceterum si negato facto fuerit lex vel quaevis scriptura recitata, superflua videbitur contentio, quando non

449 oportet] portet P21 • attentius] intentius L31 • intueri] intuere F : in[in fine paginae codicis E, dein codex E abest usque ad § 485 astruitur nam cum, amissis scilicet tribus foliis • ea] a V21 • officium] om. FL41P11 • habuerit] habuerint B2C1L1M1R2S • Verri] veri L4P11R2V11 • damnandus] dampnatus D1 • edicatur… damnandus sit om. A • quippe se] qui posse F • se] om. D1P1Z1 • damnandum] damandum V21 : sonandum P11 : sonannandum P12 • non] om. P11 • respondebit dub. Halm (in notis), quem Dick et Willis secuti sunt : respondit B1C1DFL21L4P11P21R1V1V21 Vulcanius : respondet cett. codd. et edd. • damnandus] damnamdum F • qualitas] qualitatis T : qualitate dubitanter Halm • igitur] itur L11 • a facti] affecti AR : affacti T1Z : aut facti L31 : facti V22 • nascetur coni. Willis : nascitur codd. et cett. edd. • ut] aut P11 • Siciliam] sicilitiam L4 • spoliasti] expoliasti FL4 • non feci] del. V22 sed in marg. denuo add. V23 • non] non non P11 • coniectura componitur] componitur coniectura C1 • quippe est] est quippe C1L1 • in] om. C1L1 • aut certe] aut certi G1M1V12 Vulcanius (i. m.) Grotius (i. m.) : certi G2 : ut certe dub. Halm in notis : aut certum Eyssenhardt • ne cum] nec cum A : vero cum V11 • ulla] nulla C12 • scriptura] scripturae AB1FL2L4P11P21RV1V21 • in] om. D1F • sumatur] summatur FL11L4P1 Vicentina Mutinensis • lex] om. A • vetabat] vetebat T : prohibuit L3V22 • peregrinum] perigrinum D1 : alienum M1 • potius] om. FL41P11 • murum] marum L21 • in verbis non sit pugna desinit codex T, rursum adfuturus in § 567, virgo armata decens • accedit] accidit B2DM1SZ • erit factum coni. Eyssenhardt (1864, 154 et in ed. 1866), quem Halm et Willis secuti sunt : de facto coni. Christ apud Halmium (in Corrigenda, p. 620) : ex facto codd. et cett. edd. • videatur] videbatur D • negato] negatio G1L31M1R1 • facto fuerit] fuerit facto S • facto] factum A • post fuerit add. tunc contra legem fecisse videatur repetita ex praecedentibus codex A • vel] om. AB1DFP11P21R2V1V21 • quaevis] quae eius M1 : quae ius G • superflua L3 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick (ex L3) Halm Eyssenhardt Dick Willis: superfluo cett. codd. (superfloo L21) • quando] qm. D

[284]

5

10

LIBRO QUINTO

LOS

ESTADOS Y LAS CAUSAS CONJETURALES Y DEFINITORIAS

Por tanto, es menester observar con mucha atención que no 449 imputemos cosas que sean competencia del cometido del oyente; por ejemplo, si se le anuncia a Verres780 que debe ser condenado. Verres, sin duda, replicará que no debe ser condenado, y la cuestión ‘si debe ser condenado’ parecerá meramente una cuestión de cualidad. Por lo tanto, la acusación nacerá de la denuncia de un hecho; por ejemplo, si le dices al mismo Verres: ‘Saqueaste Sicilia’; en cuanto replique: ‘No lo hice’, se forma la conjetura. De necio es, sin duda, imputar lo que está en el arbitrio del juez, o siquiera el nombre del hecho, y no el delito mismo. Igualmente hay que procurar que, cuando en el juicio se trata alguna ley o documento escrito, la acusación no se asuma desde la ley; por ejemplo, si dices: ‘La ley te prohibía escalar el muro porque eres extranjero’;781 en cambio, hubiera sido mejor decir esto: ‘Escalaste el muro’, para que, si lo niega, no haya controversia acerca de la ley, sino acerca del hecho contra el que va la ley; si confiesa el hecho, resulta entonces evidente que ha actuado contra la ley. Por lo demás, si, una vez negado el hecho, se citara una ley o cualquier documento escrito, el contencioso parecerá superfluo, ya que el pleito 780 Como ejemplo de causa conjetural correcta Marciano pone el caso de Gayo Verres, gobernador de Sicilia (73-71 a. C.), que cometió toda clase de robos y abusos contra los sicilianos, e incluso contra algunos ciudadanos romanos residentes en la isla (incluido el robo de obras de arte); a instancias de los sicilianos, en el 70 Cicerón lo acusó de delito de concusión (de repetundis) y compuso contra él sus célebres Verrinas. Ante el peso aplastante de los testimonios de cargo que Cicerón adujo, hasta el famoso orador Quinto Hortensio Hórtalo renunció a una defensa formal de su cliente y el propio Verres marchó al destierro, a Marsella, sin aguardar la sentencia. El caso es bien conocido, pues se conserva toda la documentación: la divinatio (elección del fiscal), el discurso de acusación (actio prima) y otros cinco discursos contra Verres no pronunciados, pero que Cicerón redactó con el abundante material que no llegó a emplear y que publicó para afianzar aún más su fama como primer orador de Roma. 781 El mismo ejemplo en Fortunat. I 8, p. 87, 7-9 Halm. Puesto que las murallas eran una parte importante de las defensas de una ciudad se comprende que, por razones estratégicas, hubiera leyes que limitaran el acceso a las mismas, para evitar que los enemigos detectaran los puntos débiles por donde podían ser escaladas. El caso se trataba como un ejercicio para la práctica oratoria en las escuelas de retórica; cf. § 463.

[284]

LIBER QVINTVS

iuris, sed veritatis altercatio contineat quaestionem. Hoc vitio plerique falsi sunt. 450 Sed praeter illos tres, quos status asserui, alios quattuor vel quinque de scripti qualitate manantes esse dixerunt. Qui liceat suas in divisione causae partes obtineant, tamen numquam principali loco nascuntur, quia, nisi fuerit quod probetur, nemo ad probandum, recitat legem vel aliquam scripti formam. Id autem, quod probatur, status est, qui ex primo conflictu semper existit; ceterae quaestiones controversiae incidentes sunt perhibendae. 451 Sic igitur inveniendi status facilis erit ratio: cum neque nomen admissi neque auditoris officium neque lex aut scriptum aliquod intentionis loco obici poterit. Sit itaque talis intentio ‘hominem

sed veritatis] om. S • altercatio] alter altercatio V11 • contineat] conteneat V21 • quaestionem] questionem P22 • falsi] falsis A • sunt] om. AB1DF L4P11P21R1V11V21 • 450 sed praeter P21R : et praeter V12 Willis, quem Ramelli (p. 303) secuta est : sed praeter P21R : sed et praeter cett. codd. et edd. • tres] tris D1 • tres quos] quos tres V1 • quos] quo AL21P11 • asserui] aserui L41 : asseruit A • quattuor] IIII L3 • quinque] V L3 • de scripti] decripti G1 • qualitate] qualitatem AR1V2 : qualitem P11 • manantes] ante AR1 : antes V2 : manentes C11L11M11R2 • suas in divisione] in divisione suas S • divisione] divissione D • causae] om. FL4P11 • obtineant] obtineat V21 • quia] quam F • nemo] ne GM1 • probandum] probandam Vulcanius et Ramelli (p. 304), fort. per incuriam • status] situs C11 (sed in marg. var. status add. C12) • conflictu] conflictus AR • existit] exsistit L4 : exsistis V21 • ceterae] cetera F • controversiae] contraversiae DL21L3V2 : def. R • incidentes Dick, quem Willis secutus est : vel incedentes L31M1V21 : vel incidentes cett. codd. (def. R) et edd. • perhibendae] prohibendae FL11 : def. R • 451 status] statis L4P11 : def. R • erit ratio] ratio erit L3 : def. R • erit] erat A : def. R • admissi B2C1GL1L3M1P12P22SZ : ammissi B1L2L42P21 : ammisi V11 : admisi AD : amissi FP11V2 : ammissio L41 : conmissi V12 : def. R • auditoris] auditores Z • lex coni. Dick (1890 et 1925) : legem codd. (def. R) • scriptum] scriptom C11 : def. R • aliquod] aliquid M1 : def. R • post scriptum aliquod add. intendum esse meminerimus, quod Willis (1971, 41-42 et 1983) : ingerimus addidit Halm, quem Eyssenhardt secutus est • intentionis] intentiones V21 • obici poterit B2C1DFGL1L2L31L4M1P12SV12Z Dick (1890 et 1925) Willis : poterit obici Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : qui obici poterat A : qui obici poterit B1P11P2RV11V21 Halm (sed ‘fortasse quae’ in notis) : obiicimus L32V22 : obiecerimus coni. Petersen 56 : del. Eyssenhardt • sit itaque talis coni. Petersen 56, quem Willis (1971, 43; 1983) secutus est : itaque talis ABDFL21L4P1P21SV1V21Z Halm Eyssenhardt : itaque talis est C1GL1L22L3M1P22V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : itaque[ R • intentio] intentio est B2R2SV12Z

[285]

5

10

LIBRO QUINTO

no entraña una cuestión de derecho sino de verdad, defecto este que ha hecho errar a muchos.782 Pero además de aquellos tres estados que mencioné,783 se ha dicho 450 que hay otros cuatro o cinco que dimanan de la cualidad de un documento escrito. Y aunque éstos tengan sus propias partes en la división de la causa, no surgen, sin embargo, nunca en el lugar principal, ya que, a no ser que haya algo que probar, nadie, para probar, cita una ley o alguna forma de documento escrito. Ahora bien, lo que se prueba es el estado, que siempre surge del conflicto primordial; las demás cuestiones de la controversia deben considerarse incidentales. De este modo, pues, el criterio para encontrar el estado será fácil: 451 cuando ni el nombre del delito, ni el cometido del oyente, ni una ley o algún documento escrito podrá aducirse en lugar de la imputación. Sea, pues, tal acusación: ‘Has matado a un hombre’, y la refutación:

782 En el § 449 Marciano pone en guardia a los oradores frente a dos errores comunes en la formulación de la imputación: el primero consiste en formular la acusación trasladando el contencioso a la discusión de una definición del crimen, cuando lo que hay que imputar es el delito mismo, a fin de originar una causa conjetural y no definitoria; el segundo error se comete cuando se cita en la acusación una ley que haya sido violada por el imputado, cuando habría sido mejor, una vez más, imputar directamente el delito, dado que, una vez admitido, implica de inmediato la violación de la ley. 783 Cf. supra § 444.

[285]

LIBER QVINTVS

occidisti’, depulsio ‘non occidi’: quaestio ex his oritur an occiderit, in quo statu erit coniectura. Sed cum intentioni ius facti opposuerit reus, fit qualitas, ut a Milone non factum negatur, sed de facti iure contentio est; occidisse enim se fatebatur Clodium, sed id iure fecisse. Huic depulsioni subicitur ratio, quae non una simplexve fit; nam potest unum atque idem factum propter varias causas videri probabile, ut hoc idem, quod insidiatorem occiderat Milo, una ratio fuit, alia quod hostem

non] no A : om. V21 • quaestio] questio P22 • his] is V11 : hos V21 • erit] erat V21 • cum intentioni] cum intentionem R2 : contentione P11 : cum intentione L22V21Z2 : cum intentio SZ1 • ius facti] ius factio Z1 : iustificati ARV21 • opposuerit] oposuerit M1 : apposuerit DS • sed de] sede V11 • iure] iuri iurae AV11V21 et fort. B1P21 • fatebatur] fatebitur AB1GM1P11RV11V21 et dub. Willis 1983 in notis (‘fort. recte’) • id] om. C1L11 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • depulsioni] depulsione L31P11 : depulsionis FL41 • subicitur] subiicitur V22 : obicitur FL41 • quae] quem L2 • non] om. V11 • fit coni. Willis : est coni. Halm, quem Eyssenhardt secutus est : sit codd. et cett. edd. • potest] post R1 • quod] quo V22 (var.) : quo est L32 (var.) • occiderat] occiderit GL3M1R2V22 Kopp • ratio] rati V11 • alia quod] aliquod R • hostem] honestem B1

[286]

5

LIBRO QUINTO

‘No lo he matado’; de ellas surge la cuestión de si lo ha matado, estado en el que habrá una conjetura. Pero cuando el acusado haya opuesto a la acusación la legalidad del hecho, surge la cualidad; por ejemplo, Milón no niega el hecho, pero hay un contencioso acerca de la legalidad del hecho; pues él reconocía que había matado a Clodio, pero que lo había hecho conforme a la ley.784 A esta refutación se añade una razón que no resulta una y simple; de hecho, una sola y misma acción puede parecer aceptable por varios motivos; por ejemplo, esto mismo, el hecho de que Milón había matado a uno que le había 784 Marciano pone como ejemplo el histórico caso del asesinato de Clodio a manos de Milón. Ambos eran dos activas figuras políticas de los tiempos de Cicerón. Tito Anio Milón Papiano, de Lanuvio, hombre de Pompeyo, desempeñó, como tribuno de la plebe en 57 a. C., un decisivo papel en la consecución del regreso de Cicerón del exilio. Organizó las bandas de gladiadores que la facción pompeyana opuso a las bandas de Clodio, secuaz de César. Fue pretor en el 55, y a finales del 54, con unos fastuosos juegos, presentó su candidatura al consulado del 52. Sin embargo, los continuos desórdenes y disturbios en Roma habían retrasado las elecciones, cuando el 18 de enero del 52 se libró una batalla callejera entre ambas bandas en la vía Apia; Clodio fue herido y se refugió en una taberna; pero Milón hizo que lo sacasen sus hombres y lo matasen. Pompeyo fue entonces designado cónsul único (consul sine collega), y Milón fue ometido a proceso judicial. Cicerón asumió la defensa, pero sufrió un ataque de nervios, y Milón, por propia iniciativa, se exilió en Marsella sin esperar el veredicto, que fue de condena por el asesinato de Clodio. En el 48 obtuvo finalmente la autorización para regresar a Roma y murió ese mismo año víctima de los disturbios que él mismo provocó. Por su parte, Publio Clodio Pulcro (92-52 a. C.) era un patricio de la familia de los Claudii que tomó parte en las guerras contra Mitrídates a las órdenes de su cuñado Luculo, lo cual no le impidió amotinar las tropas contra él (68 a. C.); cf. Plu. Luc. 34. Tras una estancia en Cilicia y Siria, retornó a Roma, donde fue corrompido por Catilina. Se enemistó con Cicerón en mayo del año 61, cuando Cicerón declaró contra Clodio en el juicio abierto contra él por impiedad contra la Bona Dea, por haber asistido en casa de César a sus ritos, reservados al sexo femenino, disfrazado de mujer. No obstante, el jurado, sobornado por Craso, absolvió a Clodio. Ese mismo año Clodio desempeñó la cuestura. El 59, siendo César Pontífice Máximo, logró que, aún perteneciendo a la nobleza romana, se aceptase su inclusión entre las familias plebeyas (para ello, se hizo adoptar por un plebeyo y trocó su nomen de Claudio en Clodio); gracias a este ardid, pudo ser elegido tribuno de la plebe el 58, y servirse del cargo para obtener el exilio de Cicerón y el alejamiento de Marco Porcio Catón; con Cicerón en el exilio, las bandas de Clodio destruyeron su casa en el Palatino y arruinaron su villa en Túsculo (hoy Frascati). En el 57 chocó con su colega de tribunado, Milón, cuando éste, por deseo de Pompeyo, solicitó el retorno de Cicerón del exilio y luego dio caza a las bandas de Clodio que querían impedir a Cicerón la reconstrucción de su casa. En el 56 es edil y goza de una gran influencia entre la plebe romana, hasta que César, tras la

[286]

LIBER QVINTVS

rei publicae et tyrannidis affectatione succensum se interemisse memorabat. In quibus assertis fit quidem qualitas, sed diversae species eius erumpunt; nam prima relativa, altera comparativa qualitas fulget. Quod si intentioni non ius facti, sed negatio nominis opponatur, quamvis negatio depulsionis vice dicatur, tamen non faciet coniecturam, quia non factum, sed nomen facti destruitur, ut in hoc: adulterii actio fit; cum repudiata uxore stupratorem qui repudiaverat maritus invenit; accusat adulterii. Reus contra dicit nec factum negat, sed adulterii nomen excludit et quaerit, quid sit adulterium, quod est 452 definitivae controversiae. Igitur coniectura ipsius facti negatio est, finis non admissi, sed nominis, idcircoque etiam depulsio ingesti criminis,

publicae] puplicae D : p. S • et] del. Christius, quem Halm secutus est • affectatione V12 Lugdunensis Grotius Kopp Halm Eyssenhardt Willis : affectione cett. codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Vulcanius Dick • succensum] succense L11 : suspectum coni. Eyssenhardt (cf. Vell. 2, 35, 3) • assertis fit C1GL1L3M1P22R2V22 edd. : asserti sunt AB1P21R1V21 : assertis est B2DL2SV12Z : assertis V11: est FL4P11 (sed del. P12) • post fit quidem qualitas denuo fit quidem qualitas add. L11 sed del. L12 • quidem] qui est P11 : quidem est P12 • qualitas] qualitas assertis FL4P1 • qualitas … comparativa om. V1 • erumpunt] irrumpunt D • prima] prima eius FL4 • fulget] fulgit AR1V22 • post nominis Vulcanius et Grotius addiderunt ut adulterium non feci, sed Grotius in Februis monet: ‘haec quattuor voces in meo codice desunt, etiam in Lugdunensi, et Basiliensi, et sane verosimile est non esse hic genuinae’ • opponatur C1GL1L3M1P22 (var.) edd. omnes : apponatur ABDFL2L4P1P21RSV1V2Z • depulsionis vice dicatur B2FGL1L22L3L4M1 P12P22R2SV12V22Z1 edd. : depulsionis vice dicitur C1 : depulsionis voce dicatur B2 (var.) P23 (var.) V12 (var.) Z2 (var.) : depulsionisve dicatur AP11R1V11V21 : depulsioni subdicatur B1D : depulsioni subdatur P21 : depulsionis vi edicatur : depulsionis vi dicatur L21 • tamen non faciet] non tamen faciet M1 : non faciet tamen GL3 • destruitur] distruitur B1M11P2V21 : destrutur L21 : destruit S • adulterii] alterii V21 • fit FGL1L2L4P1 Willis : sit BC1DL3M1P2RSV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt Dick • stupratorem] strupratorem FP1 • repudiaverat] repudiaverit D • actio … adulterii om. A • invenit] inveniat V21 • accusat adulterii] accusat causam adulterii B2 : accusam causam adulterii SZ • acussat] accussat D ; accusam S • nec factum] ne factum R1 : non factum D : ne statum A • adulterii] adterii A • nomen] non V21 • quaerit codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : quaeritur Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp, sed cf. p. 162, 17 telum quid sit inquirit • definitivae] diffinitivae C1DGL3R2S : difinitivae V2 • controversiae] contraversiae D : controversium R1 • 452 facti] facta P11 • admissi AB2C1DGL1L3P22SZ : ammissi B1FL2L4M1P21RV1V2 : amissi P1 • idcirdoque] idcirco quae AB1F • criminis] creminis D1

[287]

5

10

LIBRO QUINTO

tendido una celada, fue una razón; otra, el hecho de que, como él refería, había ajusticiado a un enemigo de la república y que anhelaba ardientemente la tiranía. En estos asertos surge, es cierto, la cualidad, pero de ella emergen diversas especies: de hecho, la primera resulta claramente una cualidad relativa, la segunda una comparativa. Ahora bien, si a la imputación se opone no el derecho del hecho, sino la negación del nombre, aunque se diga ‘negación’ en vez de ‘refutación’, no dará lugar, sin embargo, a una conjetura, ya que refuta no el hecho, sino el nombre del hecho; como, por ejemplo, en este caso: está en curso una causa de adulterio; un marido que había repudiado a su esposa sorprende a un amante con ella, y lo acusa de adulterio. El imputado lo contradice y no niega el hecho, pero rechaza el nombre de adulterio y plantea la cuestión de qué es adulterio, lo cual es propio de una controversia sobre la definición. Por consiguiente, la 452 conjetura es la negación del hecho en sí; la definición, la negación no del acto, sino del nombre, y por ello es también la refutación de la

renovación del pacto del Primer Triunvirato con Pompeyo y Craso, le retiró su apoyo. En el 53 presentó su candidatura a la pretura del año siguiente sin encontrar ningún apoyo. Luego, cuando se opuso a la elección al consulado de Milón, en enero del 52 fue asesinado por éste, en la Vía Apia. Cicerón redactó a posteriori el discurso En defensa de Milón que no se atrevió a pronunciar en el Foro, basando la defensa en los argumentos de la autodefensa y de la justificación del asesinato de un hostis publicus.

[287]

LIBER QVINTVS

quia, cum facto aliud nomen imponitur, imminens obiecto crimini periculum denegatur, ut in hoc obiectu: ‘Pocula templi e sacerdotis domo furatus es; sacrilegium fecisti’. Repellit: ‘Pocula quidem abstuli; sed quia de domo, non templo, furtum, non sacrilegium nuncupandum’. In quo etiam facti alia quaedam videtur esse negatio; non enim hoc ad deorum iniuriam spectat admissum, sed ad dispendium sacerdotis, cum de domo pocula subtrahantur. Hic utraque factum definitione tractandum, id est, et quid sit sacrilegium et quid furtum. 453 Nunc de qualitate dicendum, cuius multiplex natura divisionem partium primo desiderat, ut ea decursa singularum proprietas explicetur. Qualitas igitur aut de re aut de actione est: de re, cum eius facti, quod in iudicium venit, ratio causave tractatur, vel cum quid fieri oporteat disceptatur, ut an iure Clodium Milo iugularit, vel an domus nomen] nominavit V21 • imponitur] ponitur L11V2 : imponit L2 • obiecto crimini] obiecto cremini D1 : obiecto crimino V21 : obiectio criminis G2M1R2 : obiectio crimini F • denegatur] denegat B2 (var.) Z2 (var.) • hoc obiectu] obiectu hoc C1 • hoc] om. L21Z • obiectu] obiecto L3 • sacerdotis] sacerdotes R1V21 • repellit] repelit V11 : reppellit A • post de domo add. furatus es sacrilegium V21 sed del. V22 • templo] de templo C12FL2L3P12V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • furtum] furto P11 • nuncupandum] nuncipandum D1 : noncupandum AP1 • facti] furti D • alia Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Halm Eyssenhardt Willis : altera V1 et coni. Dick : alta cett. codd. Vicentina Mutinensis Vulcanius (var. lect. i. m.) Grotius (var. lect. i. m.) Kopp • quaedam] quidem P12 (luce clarius pace Willis) • videtur] videntur B1 • ad] a P21 • spectat] exspectat D • admissum] ammissum B1DFL2L4P21R V1V2 : amissum P11SZ : admissam C11 • ad dispendium] a dispendium P11 : ad ispendium B1 • pocula] poculo V21 • subtrahantur] subtrahuntur dub. Halm • hic utraque AB1C1DL1P21R1V1V21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt Willis (1971, 43 et 1983) : in utroque B2FGL2L3L4M1P1P22 (var.) R2SV22Z Vulcanius (var. lect. i. m.) Grotius (var. lect. i. m.) : hic utrumque Dick • factum] facto P22 (var.) • definitione] diffinitione DGL3M1V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : cum definitione L4 • tractandum] tractandum est F : tratandum L11 • id] om. L41 • quid] qui P11 • furtum] futurum R1 • 453 de qualitate] deliqualitate L2 • dicendum] dicendum est B2L3P22 (glossa) R2SV22Z : dicamur D2 (var.) : om. D1 • divisionem] divissionem D : divisione A • primo] prima AP11RV2 • aut de re] audere V21 : om. S • actione] atione V21 • est] dicitur est A • cum] videlicet cum L3V22 • quod] B2C1FGL1L2L3L4M1P12P22R2SV2Z : quae AB1P11P21R1V1 : quid D • in] om. V11 • ratio] raucio C11 • causave] causa vel AP11R1 : causavi B1 : causue L4 : causa V21 • oporteat] porteat P21 • disceptatur] discrepatur R1 • iugularit ABC1DFGL1L2L3L4P12P2 R2SV1V22Z Halm Eyssenhard Dick Willis : iugularet M1P11R1V21 : iugulaverit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • vel] om. D

[288]

5

10

LIBRO QUINTO

acusación lanzada, dado que, cuando al hecho se le pone otro nombre, el pleito inminente a la imputación del delito es negado; como, por ejemplo, en esta imputación: ‘Has robado de la casa del sacerdote las copas del templo; has cometido sacrilegio’. Rechaza la acusación: ‘Me llevé las copas, es cierto; pero puesto que me las llevé de la casa, y no del templo, hay que calificar el hecho como hurto, y no como sacrilegio.’ En esto, además, parece que hay como una segunda negación del hecho, pues este acto no tiene que ver con una ofensa a los dioses, sino con un perjuicio causado al sacerdote, puesto que las copas se sustraen de su casa. Aquí hay que tratar el hecho según una y otra definición, esto es, qué es sacrilegio y qué es hurto.785 LA

CUALIDAD

Ahora hay que hablar de la cualidad, cuya múltiple naturaleza 453 exige, ante todo, una división de las partes, para que, pasada revista,786 se pueda explicar la propiedad de cada una de ellas. Ahora bien, la cualidad tiene que ver, bien con el hecho, bien con la acción judicial; con el hecho, cuando se trata de la razón o la causa del hecho que viene a juicio, o cuando se discute qué es oportuno que se haga; por ejemplo, si Milón asesinó a Clodio legalmente, o si a Tulio se le debe

785 Similares ejemplos de sacrilegium en Fortunat. I 13 (p. 91,16-21 Halm); Victorin. II 17 (p. 273,21-41 Halm); Iul.-Vict. 3 (pp. 377-378). 786 Como tantas veces, Marciano se sirve del sermo castrensis con la imagen de la revista militar (decursio), que reaparece de nuevo al comienzo del § 467, decursis constitutionibus.

[288]

LIBER QVINTVS

Tullio restituenda fuerit; de actione autem, cum quaeritur an admittenda sit actio et iudicium faciendum. Quae pars quoniam iuris aequitate perpenditur, recte eam in species qualitatis subtilius aggregamus; aliter autem Hermagoras, qui quasi constitutionem novam a qualitate distinguere et translationem vel praescriptionem vocare maluerat. Sed haec 454 posterius. Qualitas, ut futuri temporis aestimatur, ita et praeteriti; praeteriti iuridicialis, futuri negotialis qualitas; in utraque iuris assertio est. In iuridiciali naturae, in negotiali legis aut consuetudinis asserta Tullio] tulli A • restituenda] restituendo V21 • cum] om. L31 • admittenda B2C12DGL3P12P22V12Z : admitenda S : ammitenda B1FL2L4P11P21RV11 : amitten da C11L1 : ammitanda V22 : ammitandam V21 • actio] accio M1 • faciendum quae] factum faciendumque R1 • eam] ea A : am V21 • in] inter L2L3L42P12V22 Lugdunensis • aggregamus] aggregatus M11 • aliter autem Hermagoras qui coni. Halm, quem Eyssenhardt et Willis secuti sunt : aliam autem quam (quem) hermagoras ABC1DFGL1 L2L32L4M1P12 P2R2V1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : aliam autem quem hermagoras FL4P11R1Z : aliam quam hermagoras L31S • quasi] quam C11 sed del. C12, quoniam quasi non add. • constitutionem] institutionem S • a qualitate G2M1 edidit Kopp e codice suo, deinde Halm Eyssenhardt Dick Willis : aut qualitatem ABC1DFG1L1 L2L3L4P1P2RSV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • distinguere] distingere DL3V22 • et] aut L2 • praescriptionem C12DGL1L3 malebat Grotius in Erratis, edidit Kopp e codice suo, deinde Halm Eyssenhardt Dick Willis : scriptionem L4 : perstrictionem L2 : perscriptionem AB1FM1P1P2RV1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (in editione) : proscriptionem B2C11SZ • vocare] vocale A • maluerat] malluerat V21 : maluerit D • 454 posterius] posterior Vulcanius (var. i. m.) Grotius (var. i. m.) • qualitas] qualitas est GL3M1P22V22 : def. R • ut] aut B2C12SZ Eyssenhardt : ut est L4 : del. G2 : def. R • aestimatur ita coni. Willis (1974, 274 et 1983) : aestimata ABC1DFGL1L2L3L41M1P1P2SV1V21 Halm Eyssenhardt : aestimata ita V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : estimanda est L42 : def. R • et praeteriti1] aut preteriti B2C12SZ Halm Eyssenhardt : aut et preteriti S1Z1 : et preterita C11 : et pretii L4 : def. R • praeteriti2 C12GL3L42 M1 P12P22V22 et e codicibus suis restituit Kopp, deinde Dick Willis : et praeteriti B2SZ Halm Eyssenhardt : om. AB1C11DF L1L2 L41P11P21V1V21 Vicentina Vulcanius Mutinensis Grotius : def. R • iuridicialis BC1DFGL1L21L3L41L42M12P12P2SV12 V22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Halm Eyssenhardt Dick : iuridicalis AL22M11P11V11V21 Willis : ]dicalis R : iuricalis L41 • futuri] futuri vero B2Z • utraque AB1C11DL11L32P11P2 V1V2 Halm Eyssenhardt Dick Willis : utroque B2C12FGL12L2 L31L4M1P12Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • iuridiciali B2C12D1FGL1L21L3M1P12P22SV12V22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Vulcanius Grotius Halm Eyssenhardt Dick : iuridicali AB1D2L22 L4P11P21V11V21 Willis : iuridicalia C11 : def. R • negotiali] negotiale M11 : negotia V11 : notiali P11 : def. R • aut] at P11 : def. R

[289]

5

LIBRO QUINTO

restituir su casa;787 con la acción, en cambio, cuando la cuestión es si la acción judicial debe admitirse a trámite y el juicio celebrarse. Y puesto que este particular depende de la justicia del derecho, lo correcto y más perspicaz es que lo agreguemos a las especies de la cualidad; de otro modo, en cambio, Hermágoras,788 quien prefirió distinguirla de la cualidad como si fuera una nueva instrucción de la causa, y llamarla ‘transferencia’ o ‘prescripción’. Pero esto más ade- 454 lante. La cualidad, tal como se estima de tiempo futuro, así también de pasado. De pasado, la cualidad jurídica; de futuro, la cualidad pragmática.789 En ambas hay una aserción de derecho. En la jurídica,

787 En el año 58 a. C., Clodio es elegido tribuno de la plebe, y aprovecha el cargo para obtener el exilio de Cicerón y derribar su casa en el Palatino. Con el apoyo tardío de Pompeyo y con la ayuda del tribuno Milón y la violencia callejera de sus bandas de gladiadores, Cicerón fue autorizado a regresar del exilio en Macedonia por una ley del pueblo el 4 de agosto del 57 a. C. A su regreso a Roma el 4 de septiembre, Cicerón hubo de defender con un discurso ante el tribunal (Por su casa) su derecho a recobrar su casa confiscada. 788 Cf. supra § 444 (nota). Cf. Cic. Inv. I 16. 789 Para el § 454 y el tratamiento de las subdivisiones de la causa de cualidad, que en su tipo asuntiva se fundamenta en el aserto del motivo justo del acto consumado e imputado, cf. Cic. Inv. I 14-15; Victorin. I 11, pp. 189,34-190,29 Halm. Marciano emplea aquí la terminología ciceroniana, y con el tecnicismo negotialis reproduce el error que, según Quintiliano (Inst. III 6, 57-58) cometió Cicerón. Cicerón pretendía con negotialis traducir el vocablo griego pragmatiké empleado por Hermágoras, pero en este rétor el vocablo no tiene, en absoluto, el sentido que le da Cicerón a negotialis: implica el análisis de un acto en sí mismo, sin consideración de la persona. En Cicerón designa lo que en el acto, en el negotium, es conforme al derecho, por oposición a iuridicialis, que se refiere a la justicia en general. En la Retórica a Herenio estas dos especies, pero con el término legitima en lugar de negotialis, constituyen cada una un estado (I 11, 18-25).

[289]

LIBER QVINTVS

versantur. Iuridicialis autem dividitur in absolutam et assumptivam: absoluta est, quae factum ipsum sui natura et iure defendit; assumptiva, quae, cum in facto ipso nihil probabile reperiat, confugit ad ipsam causam eamque iustam allegat, ut, cum Milo non posset dicere hominem licuisse iugulare, causam occidendi astruxit insidias Clodianas. Illinc assumptivae nomen accepit, quia, cum absolute factum tueri non possit, confugit ad causas. 455 Haec igitur assumptiva partes habet quattuor: relationem, remotionem, comparationem, concessionem. Relatio est, cum de facto confessio

iuridicialis B2C1D1FGL1L21L3L41M1P12P22SV1V22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Eyssenhardt Dick : iuridicalis AD2L22L42P11V21 Willis : ]dicalis R : iuridicilis P21 : in iuridicialis B1 • autem] vero S • et assumptivam] et absumptivam : metas sumptivam B1 : def. R • quae cum] quae quam L2 : def. R • nihil] nil L3 • reperiat] repperiat ABL2M1P21RSV1V2Z : repereat D1 • ipsam ‘fort. delendum’ Willis • causam] causam facti V12 • eamque] eumque A : eaque V22 : eam quae V21 : def. R • iustam] iuste B1L2L3P21V1 • ut facere deberet del. Eyssenhardt, quem Halm Dick et Willis secuti sunt : habent codd. et edd. vett. : fort. ut facere deberet Dick in notis • allegat] alligat D • posset coni. Halm, quem Willis secutus est : potest codd. (def. R) et cett. edd. • licuisse] licuisse sibi V22 • iugulare codd. (iugale V21) Vicentina Halm Eyssenhardt Dick Willis : iugulari Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • occidendi] occidenti L4 : occid[ R • astruxit] asstruxerit D • insidias] insidia A : insidian L41 • Clodianas] nas A • illinc B2SZ Vicentina Halm Eyssenhardt Dick Willis : illic AB1C1FGL1L2L3L4M1P1P2RV1V2 Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • assumptivae] assumptive Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed corr. assumptivae in Februis) • possit] posset C12L32V22 • confugit] caufugit V21 : fort. confugitur • causas] causam V21 • 455 partes] pates Z1 • habet] habent V21 • quattuor] quatuor G : IIII DFL3L4 • remotionem] relationem2 V21 • comparationem] compara L31 • concessionem] concesionem L31 : comparationem2 V21 • de facto confessio ABDFL2L32L4P1P2R1SV11V2Z Willis (‘invitus retinui cum libris’) : de facto confesso C1GL1L31M1R2V12 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : de facto confessus coni. Eyssenhardt, quem Halm secutus est : facto confesso coni. Petersen (p. 56) : reus facto confesso coni. Dick (1890 et 1925)

[290]

5

LIBRO QUINTO

se trata de asertos sobre la naturaleza; en la pragmática, sobre la ley o la costumbre. La jurídica, empero, se subdivide en absoluta y asuntiva. Es absoluta la que defiende el hecho en sí desde su propia naturaleza y derecho; asuntiva, la que, no encontrando en el hecho en sí nada aceptable, recurre al motivo mismo y alega que era justo; por ejemplo: como Milón no podía decir que fue lícito asesinar a un hombre, alegó como causa del homicidio la emboscada de Clodio. Por eso tomó el nombre de ‘asuntiva’, porque, dado que el hecho no puede ser defendido en modo absoluto, recurre a los motivos.790 Pues bien, ésta, la asuntiva, tiene cuatro partes: relación, remoción, 455 comparación, concesión.791 Hay relación, cuando la confesión del hecho

790 La subdivisión de la causa de cualidad en su tipo asuntiva se fundamenta en el aserto del motivo justo del acto consumado e imputado. Marciano, no obstante, yerra en la explicación etimológica (adsumptiva/adsumere), más acertada en la definición de Cic. Inv. I 15, assumptiva quae ipsa ex se nihil dat firmi ad recusationem, foris autem aliquid defensionis adsumit. 791 Idéntica terminología y subdivisión de la asuntiva en Cic. Inv. I 15, que a su vez remonta a Hermágoras.

[290]

LIBER QVINTVS

culpam in eum, qui pertulit, refert, ut in Clodium Milo, Orestes in matrem, Horatius in sororem, qui idcirco a se perhibuit iugulatam, 456 quia eius provocatus iniuria in facinus sit coactus. Remotio est, cum obiectum crimen in alterum vel in aliud ab eo qui petitur, removetur: in alium, ut Tiberius Gracchus in Mancinum, qui auctor faciendi foederis fuit, quod tam senatus quam populus improbarat. Item in tali causa: legatus nisi intra triginta dies profectus erit, capite puniatur; quaestor sumptum legato non dedit; tempus emensum est. Accusatus contra dicit et crimen obiectum removet in quaestorem. In aliud autem

culpam] culpa R2 Petersen (ibid.) • qui pertulit] qui pertulerit B1L2L4V1 : qui perculit coni. Petersen (ibid.), sed cf. Kopp ad loc. : quem pertulit coni. Bentley (p. 158) : quem perculit coni. Eyssenhardt, quem Halm secutus est : quem perculerit dub. Halm in notis • refert] reffert D : refertur Petersen (ibid.) • sororem] soror est L4 • qui idcirco] quidcirco L11V21 : quid idcirco A : qui icirco P11 • a] om. L41 • perhibuit] peribuit P11 • provocatus] provocatas R1 : provocat F • 456 est] om. L11 • aliud] alium dub. Halm (‘ut est paulo post’) • ab eo] habeo B1P21R • petitur conieci : percelliter R1 : pellitur M11 : percellitur cett. codd. • removetur] revovetur A • alium] alterum malebat Dick • Tiberius] tibrius D • Gracchus] grachus D : graccis L4 : grechus A • Mancinum] mantinum L31 • auctor] autor C11R1V21 • improbarat] iam probarat C11 : improperat P11 : improparat P12 : improbaret D : improperabat V1 • tali] talia A : alia P11V2 Grotius Kopp • causa] iusa A • legatus] legatur F • nisi] om. D1 • triginta] XXX L3SZ • profectus] profecturus B1 • erit] fuerit G2M1 Kopp • puniatur] plectatur M1 Kopp • legato] legator A • tempus] om. V11 • emensum] emensus A • accusatus] accussatus DM1 : accusatus in iudicio A • contra dicit] qui tradicit V11 • aliud] alud V11 • autem] vero S : om. D1 • removet] fort. delendum

[291]

5

LIBRO QUINTO

echa la culpa a aquel que lo sufrió;792 por ejemplo, Milón a Clodio,793 Orestes a su madre,794 Horacio a su hermana.795 Éste último alegó que la había degollado porque, provocado por la afrenta de aquella, se vio forzado al crimen. Hay remoción, cuando el delito imputado es 456 removido sobre otra persona o cosa por aquel que es demandado.796 Sobre otra persona, por ejemplo, Tiberio Graco sobre Mancino,797 quien fue el responsable de zanjar un pacto que tanto el senado como el pueblo romano habían desaprobado. Asimismo, en tal causa: si un legado no se ha puesto en marcha en el plazo de treinta días, debe ser castigado con la pena capital; el cuestor no le ha pagado los gastos al legado; el tiempo ha pasado. Acusado, el legado rebate y remueve 792 Esto es, una causa se basa en la relatio, literalmente ‘devolución’, cuando no negamos haber cometido una acción, pero decimos que lo hicimos forzados por los crímenes de otros. Marciano adopta una definición etimológica (relatio/refert): hay una ‘devolución’ que ‘devuelve’ la culpa del delito a aquel que lo sufrió o acusó. Por su parte, el autor de la Retórica a Herenio (I 14) con la denominación translatio insiste asimismo en la ‘transferencia’ de la inculpación o de la responsabilidad. 793 Sobre Milón y Clodio vid. § 451 (nota 784). 794 Orestes, hijo de Agamenón y Clitemnestra, mató a su madre para vengar a su padre, asesinado por su adúltera esposa. Cuenta Esquilo, en la Orestíada, que Orestes, después de haber sido acosado por las Erinias (o Euménides) por este delito de sangre, fue absuelto en Atenas ante el tribunal del Areópago merced al voto de calidad de Atenea, que presidía el tribunal. El autor de la Retórica a Herenio (I 26) y Cicerón (Inv. I 18) ya recurrieron al crimen de Orestes para ejemplificar la translatio criminis. 795 El tercer ejemplo es el de Horacio, uno de los tres hermanos que, según la leyenda sobre los orígenes de Roma, lucharon, como campeones de Roma, contra los tres Curiacios, campeones de Alba (cf. Liv. I 26; Flor. Epit. I 3; Dionys. Hal. Antiqu. Rom. III 5, 22), el cual, único superviviente del duelo, mató a su hermana Horacia (o Camila), que lloraba a su marido —o prometido— muerto, uno de los Curiacios. Por este delito fue condenado a muerte, pero el pueblo lo absolvió; cf. Cic. Mil. III 7; Val.-Max. VI 3, 6. 796 Marciano adopta de nuevo una definición etimológica (remotio/removetur). 797 Gayo Hostilio Mancino, como cónsul en 137 a. C., fue derrotado por los numantinos en Hispania, y, tras capitular, zanjó con ellos un acuerdo de paz, avalado por su cuestor Tiberio Sempronio Graco, que salvó su vida y la de los soldados de su ejército. Sin embargo, el Senado romano, a instancias de Escipión, desautorizó dicho pacto, y ordenó reemprender la guerra. Luego, los censores expulsaron a Mancino del Senado y, con su propio consentimiento, fue entregado, en expiación, a los numantinos. Éstos rehusaron aceptarlo, y Mancino regresó a Roma, fue readmitido como ciudadano y llegó a ser pretor por segunda vez. Cf. Plu. TG 5; Vell. II 1; Cic. Off. III 30, 109; De or. I 40.

[291]

LIBER QVINTVS

removet, si morbo tardatus in infortunium suum causam removeat tarditatis. Removetur vero aut ipsum factum, si ad alterius attinuisse dicatur potestatem, aut causa, si alterius vitio quid accidisse dicatur. 457 Comparatio est, quam compensationem novi a posterioribus perhiberi, non cum crimini beneficium alterius temporis subrogatur, sed cum factum iure defenditur, ut ex eo aliquid commodi sequeretur. Nam si meritum alterius temporis velut in compensationis gratiam memoratur, ad deprecativam potius admovendum est qualitatem, quae veniali specie continetur. Haec vero rite se fecisse contendit, ut Verris illa responsio: ‘Magno’ inquit ‘decumas vendidi’, quod factum compensat utilitate beneficii. In hac quippe parte facti confessio est, sed immanitatem obiectionis

tardatus] tarditus L11 : tardus AP1R1V21 : del. R2 • in] om. L11 • infortunium] infornium V11 • causam] causa V1 • attinuisse B2C1DP22SZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Halm Eyssenhardt Dick Willis : attenuisse AB1P21R V1V21 : pertinuisse FGL2L3L4M1P1V22 Grotius Kopp • dicatur C1L3V22 Dick Willis : dicitur ABDFGL1 L2L4M1P1P2RSV1V21Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt • dicatur potestatem … quid accidisse om. F • causa] causam BDL21P21R : casa C11 • si C1L22L3P22V12V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick Willis : si in L1L4 : qui in M1 : quia in G : om. ABDL21 P1P21V11Z : cum dub. Halm in notis, quem Eyssenhardt secutus est • vitio] vitii B2 : vitioque B1 : vitiique SZ • quid C1D1L1P22 fere omnes edd. : qui AB1P11P21R : quae B2D2 (var.) L21 (sed del. L22) L4P12V11 (sed del. V12) V21 (sed del. V22) : om. GL3M1SZ : del. Kopp in notis (p. 408) • dicatur] dicitur L2 • 457 compensationem] compossessionem A : compensionem P11RS • perhiberi] prohiberi S1 • crimini] crimine FL2L31L4P11 : cremini D1 : remini P21 • beneficium] benificium RV21 • factum] om. S • commodi] commodis L4 • velut] om. D • compensationis] compensationibus B1 : compensionis S • gratiam] gratia C1 • deprecativam] precativam L4 • admovendum] ammovendum B1DFL2L4P1P21RSV12 (var.) V21 : ammonendum V11 • veniali] venali P11 : venialis AR1 Grotius in Februis cum suo codice • specie] spetzie V2 • haec] hac G1L2M1P22R2Z2 (var.) : hoc B2 (sed s. l. var. haec denuo add. B3) P11 : hic ‘fort. legendum’ Willis • rite] rites A • se fecisse] fecisse se FL4 • se] om. L11L2 • contendit] contenditur D2 • Verris] veris P21 • decumas] decomas B1P11P2R1V11V21 : decimas B2C12D2SV13 (var.) Z : X minas B3 (s. l.) • vendidi] vindidi AV21 • parte] partes F • confessio] concessio dub. Dick in notis : non negatio B2 (glossa) L22 (i. m.) • est] om. S

[292]

5

10

LIBRO QUINTO

sobre el cuestor el delito que se le imputa.798 Sobre otra cosa, en cambio, si retrasado por una enfermedad, remueve sobre un infortunio la causa del retraso. Se remueve, empero, bien el hecho mismo, si se 457 dice que se atuvo a la autoridad de otro; bien la causa, si se dice que algo sucedió por culpa de otro. Hay comparación —que sé que autores posteriores llaman ‘compensación’—,799 no cuando al delito imputado se le subroga la buena acción de otra ocasión, sino cuando se alega que se hizo con derecho, para que de ello siguiese alguna ventaja. De hecho, si se menciona el mérito de otra ocasión, por así decirlo, por mor de la compensación, hay que mudarse mejor a una causa de cualidad deprecativa, que se contiene en la especie de la petición de indulgencia. Ésta, en cambio,800 aduce haber obrado con derecho; como, por ejemplo, aquella respuesta de Verres: ‘A precio muy caro’, dice,801 ‘he contratado los diezmos,’ hecho que compensa con la ventaja del beneficio. En esta parte, es verdad, hay admisión

798 El cuestor es el magistrado romano que tenía competencias particulares sobre el tesoro público y debía financiar los viajes oficiales de los legados o embajadores. Durante la república el número de cuestores se fue incrementando notablemente: en su origen eran dos nombrados al principio por los cónsules, y desde 447 a. C. por la asamblea tribal; en 421 se añadieron otros dos cuando los plebeyos fueron admitidos en la administración del aerarium en Roma; otros cuatro más se sumaron en 267, establecidos en diversas ciudades italianas, como Ostia; otros más se fueron agregando conforme se fueron organizando las distintas provincias (como Sicilia con dos), y ya en tiempos de Sila el número se elevó a veinte, y con César se dobló a cuarenta, aunque Augusto lo redujo de nuevo a veinte. Durante la república se distinguía entre los quaestores aerarii o urbani, ‘cuestores del erario o urbanos (esto es, de la Vrbs, de Roma’, y los cuestores provinciales o militares, que acompañaban a los cónsules en la guerra. 799 Tal denominación se documenta en Victorino (II 24, p. 281, 34-35 Halm, compensationem, quam et comparationem appellat), Sulpicio Víctor (24, p. 325, 9-19; 52, pp. 345-356 Halm) y Julio Víctor (IV 6, p. 391 Halm). En cambio, la denominan comparatio tanto el autor anónimo de la Retórica a Herenio (I 25; II 21), como Cicerón (Inv. I 15; II 72). El calificativo de posteriores debe entenderse con relación a Cicerón, a quien sigue Retórica en su exposición, según advierte en § 439. Victorino también se refiere con este apelativo a los autores ‘posteriores’ a Cicerón (cf. I 11, p. 191,16 Halm). 800 Esto es, la cualidad comparativa. 801 Vid. nota complementaria n.o 801.

[292]

LIBER QVINTVS

excludit allegatio promerendi. At in illa criminis factique una confessio est, sed aut ab animo separatur aut purgatione cessante ad humilitatis 458 miseranda suspirat. Verum haec qualitas venialis in bina asserta discernitur, purgationem et deprecationem; nam purgatio est, cum confesso facinore animum voluntatemque purgamus, cuius modos tres esse non dubium, id est imprudentiam, casum, necessitatem. Imprudentia est, cum a voto scientiaque nostra aliquid demovemus, ut qui in venando iaculum intorsit in beluam et hominem delitiscentem retibus interemit; quae pars error et dicitur, atque ei subduntur ignoratio, vinolentia, oblivio, fatuitas, dementia ceteraque, quae errorem admittentis excusant.

excludit] exclusit V11 (sed s. l. var. excludit add. V12) • allegatio] alligatio D1 Vulcanius (var. lect. i. m.) Grotius (var. lect. i. m.) • illa] ille P11 • criminis] creminis D • factique] facti quae C11L4 : facti S • confessio] concessio dub. Dick in notis : confessio non negatio B2L (i. m.) • ab] om. A • separatur] se purgat coni. Christ, quem Halm et Willis secuti sunt • purgatione] purgatio V2 • humilitatis coni. Willis (1966, 229; 1983), quem Ramelli (pp. 310 et 882) secuta est : humanitatis B2C1DG2L1L2L3L4M1P12P22SV12V22Z cett. edd. : inhumanitatis AB1FG1P11P21RV11V21 • miseranda] misseranda D : miserandi Vicentina • suspirat coniecii (cf. infra 458 precesque suspirat) : respiret A : respirat cett. codd. • 458 bina] una R1 : bincias F • asserta] asserti A • discernitur] discernuntur R2 • purgationem codd. fere omnes Halm Eyssenhardt Willis : in purgationem L3V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick • deprecationem] depraetionem V21 • cum confesso] cum confeso A : cum confessio L11 : conconfessio C11 • animum] animam C11 • modos] modus B1 : modo S • tres] III D • dubium id est ABC11DFG1L1L21P1RSV1V21Z Basileensis Lugdunensis Grotius Halm Eyssenhardt Dick Willis : dubium i. Vicentina Mutinensis : dubium est F Vulcanius Kopp : dubium est id est C12 (glossa) G2L22L3L4M1P2V22 • casum] cassum D1 : causum A : causam L2 • imprudentia] in prudentia P21 • scientiaque] scientia quae AC11V21 • demovemus AGL31P1R1SV21Z Halm Dick Willis : dimoveamus D1 : dimovemus cett. codd. et edd. • ut] cum B2DSZ : om. Vulcanius Grotius • qui coni. Willis (coll. infra § 458 ‘ut qui cum victimis...’, § 462 ‘ut qui habuit...’ et § 510 ‘ut qui poeotetas...’) : quidam codd. et cett. edd. • in venando] inveniando vel inventando D1 • intorsit] intorserit L31 • delitiscentem AB1DFGL31L4M1P1P2RV1V21 Halm Eyssenhardt Willis : delitescentem B2C1L1L2L32SV22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : delitiscentem L31 : deletescentem D2 : def. R • et dicitur conieci : dicitur DL21 Vicentina Mutinensis Basileensis Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt : e[ R : edicitur cett. codd. Dick Willis • atque] adque L21 : def. R • ei] eis L4 : def. R • ignoratio] ignorantia AB2M1SZ : ignoratia G2 : def. R • vinolentia] vinulentia B1P21 Halm Eyssenhardt : def. R • oblivio] oblatio A • dementia] dementiaque S • ceteraque] caetera quae V21 : caetera quaeque A : def. R • admittentis] admitentis P12 : ammittentis FL2L4P21V1V2 : amittentis B1 : amitentis P11 : def. R • excusant] excussant AD : def. R

[293]

5

10

LIBRO QUINTO

del hecho cometido, pero la alegación del mérito excluye la enormidad de la imputación. En cambio, en aquella802 hay al mismo tiempo admisión de la acusación y del hecho cometido, pero o bien se desmarca de la intención, o bien, no habiendo purgación, suspira para provocar la lástima que inspira la humildad. Ahora bien, esta cualidad 458 que busca la indulgencia, se divide en dos tipos: purgación y deprecación.803 Hay purgación, de hecho, cuando, admitida la fechoría, purgamos la intención y la voluntad; sus modos, no hay duda, son tres, a saber: imprudencia, infortunio, necesidad.804 Hay imprudencia, cuando apartamos algo de nuestra intención y conciencia; por ejemplo, aquel que en una cacería arrojó un venablo contra una fiera y mató a un hombre que estaba oculto entre las redes.805 Esta parte también se denomina ‘error’ y por tal se hacen pasar la inconsciencia, embriaguez, olvido, necedad, locura y demás excusas que justifican el error de quien confiesa. En cuanto al infortunio, exonera de la culpa

802

Esto es, en la cualidad deprecativa. O con otras palabras, ‘la excusa (o justificación)’ y ‘la súplica’. Para el § 458, cf. Cic. Inv. II 94-98 y 104. 804 Esto es, ‘fuerza mayor’. Sobre la purgatio, cf. Rhet. Her. I 24, purgatio est cum consulto negat se reus fecisse; ea dividuntur in imprudentiam, fortunam, necessitatem; II 23; Cic. Inv. I 15, purgatio est cum factum conceditur, culpa removetur; II 94; Quint. Inst. IX 2, 2. 805 El mismo ejemplo de la cacería en Fortunat. I 16, p. 94 Halm. 803

[293]

LIBER QVINTVS

Casus vero culpam eventus exonerat, ut qui cum victimis ad diem sacrum non occurrit fluminis incrementis. Scelus autem necessitate commisit, qui praecepto ducis insontem hominem iugulavit. Inter quos modos hoc interest, quod imprudentia fallit, casus prohibet, necessitas cogit. Deprecatio autem nihil causationis associat, sed in exorandi humilitatem precesque suspirat. 459 Ceteras quaestiones, quas status dicunt incidentes, advertant, qui < ... > talium didicerunt, sicut inferius demonstrationem formet prima vocis gestio; plerumque enim secunda vim intentionis incutiet, ut in hoc: ‘Viro forti praemium, quod volet; qui fortiter fecit, petit praemium nuptias uxoris alienae’. In quo qui petit praemium, quia nullum putat e diverso, nihil intendit, sed maritus contradictor intendit, licet secundo loco videatur assurgere;

casus] cassus D1 • eventus] eventis D1R1 : minus eventus P11 et fort. V11 • ut] ut est L4P22 et fort. S2 : def. R • non occurrit (vel occucurrit) scripsi : non occurrerit codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm, ‘invitus retinui cum libris’ Willis : [non] occurrerit Dick : non occurrerit coni. Eyssenhardt (Rheinisches Museum 19, 1864, 154 et in ed. 1866) • commisit] commissit D1 • insontem hominem] hominem insontem L2 : def. R • iugulavit] iuglavit A : def. R • inter] in P11V21 • imprudentia] in prudentia P21 : imprudentia est V2 : def. R • casus] cassus D1 : def. R • deprecatio] deprecati V21 • depretio P11 • nihil] nil L3V2 • in] om. L21 • humilitatem] humitatem D1 • precesque] preces quae A • 459 ceteras] cetera A1 • quas] qua V11 • status] tatus P11 : satus AV21 Basileensis • incidentes] incedentes L31M1 • advertant] advertent V21 • post qui obelum posuit Eyssenhardt et plura excidisse statuit Dick 1925 (sed adserta suplevit Dick 1890) : rationem supplevit Kopp : praecepta vel rationem talium dub. Halm • talium] talia G2 : talium rationem suspexit Kopp in notis • didicerunt] dedicerunt D1V21 : didicerent L1 • sicut] taliter sicut L3P22V22 • inferius conieci : interius codd. et edd. • demostrabo ... rationem Willis scripsit dubitanter : demostrationem codd. et cett. edd. • formet] formet et A : informet B2SZ : formae G1 : format G2 • prima conieci : primae codd. et edd. • gestio conieci : incertio A : insertio L32 (var.) Damstattensis codex apud Koppium : ingestio cett. codd. et edd. • plerumque] plerumquae V21 • secunda] secundam AGM1 : secunda vox B2C12P22 (glossa) SZ et fort. P11 • intentionis] intentiones R1 • quod volet … petit praemium om. A • volet] valet G1L32 (var.) M1V22 (var.) et fort. P11 : valet et D • fecit] facit P11 • petit (petiit L11) praemium] premium petiit C1 • petit] om. S • praemium] proemium F • qui] om. SV21 • petit] petiit L11 • nullum] nullo L4 • e] om. R • nihil] om. L31 • contradictor] contradicto P22 (var.)

[294]

5

10

LIBRO QUINTO

de un suceso; por ejemplo, aquel que no acudió con las víctimas el día de los sacrificios por causa de la crecida de un río.806 En cambio, cometió un crimen por necesidad, quien degolló a un hombre inocente por orden de un superior. Entre estos modos hay esta diferencia: que la imprudencia engaña, el infortunio impide y la necesidad obliga. La ‘deprecación’, en cambio, no aduce ningún pretexto, sino que suspira buscando la humildad y las súplicas propias del que va a implorar. A las restantes cuestiones, que llaman ‘estados incidentales’, dirijan 459 su atención quienes han aprendido de tales argumentos, como más adelante demostra el primer uso de la palabra ; muchas veces, de hecho, será el segundo el que infunda la fuerza de la imputación; por ejemplo, en este caso: ‘El hombre valiente tiene el premio que quiera; uno que obró con valor reclama como premio casarse con la mujer de otro’. En este caso, el que reclama el premio, porque piensa que no hay parte contraria, no acusa; pero un oponente, el marido, acusa, aunque se le vea levantarse para hablar en segundo

806 El ejemplo que pone Marciano para ilustrar la forma de obtener indulgencia para el imputado en una causa de tipo cualitativo aduciendo que el error se produjo ‘por infortunio’ se encuentra desarrollado de forma completa en Cic. Inv. II 96-97: una ley de Esparta disponía la pena capital para aquel que, estando encargado de suministrar animales para los sacrificios rituales de determinadas ceremonias religiosas, no los hubiera procurado. En cierta ocasión, uno de estos encargados estaba acarreando los animales al lugar previsto para las ceremonias de sacrificio, pero le retrasó la crecida de un río; se planteaba, pues, la cuestión de si debía ser igualmente condenado a la pena capital.

[294]

LIBER QVINTVS

cui per depulsionem vir fortis obstabit, tanquam petitionem praemii quod poposcerat accusanti, praemium iustum esse contendens, tan460 quam si factum aliquod iure tueretur. Item quaestiones legales, quas tanquam status causis incidere memoravi, non eadem regula percensentur, quippe quae in secunda conflictatione prorumpunt; nam prima qualitati tribuitur. Igitur illa intentionis ac depulsionis regula in qualitatis praedicta parte turbatur. 461 Nunc τὸ κρινόμενον quod Graeci dicunt consequenter assumam. Nam cum intentio et depulsio statum constitutionemque signarit, si coniectura fuerit, iudicationi praebebit pariter rationem; neque enim est quod possit ponderari iudicio nisi ipsa negatio. In qualitate vero vel fine alio loco, quam status apparet, necesse est confessi depulsio facti habeat rationem, quam item accusator infirmet; et velut secundaria per] om. Z1 • poposcerat] poscerat L11 : propossuerat D • accusanti codd. (accussanti F), restituit Kopp e codice suo, deinde ediderunt Halm Eyssenhardt Dick Willis : accusati Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. lect. accusanti i. m.) Grotius (sed var. lect. accusanti i. m.) • iustum esse] esse iustum L3 • contendens] contenderis S (ut vid.) • si] sic P11 • 460 quas] quos AB1P11P21RV11V21 • memoravi] moravi L11 : moraravi M11 : memoravi nihil Z2 • post memoravi add. principalium quaestionum (in add. V22) intentione et depulsione D2L3P22V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius et Kopp • eadem] eandem L2P11R1 • percensentur] percensenter R1 • quae] qui A : quaeque M1 • conflictatione] conflictione FL31R2V22 Vulcanius • prima] primam C11 • qualitati] qualitate V1 • ac] hac L4 • in] om. V11 • parte] partae M1 • turbatur] turbantur AP11R1V21 • 461 τὸ κρινόμενον edd. vett. et recc. : TO KPINOMNON P11V21 : TO KPINOM NON GV22 : TO KPINOMENON cett. codd. • quod] quo B1 • consequenter] consequentes M1 • assumam] assummam F • tatum] stotum M11 • constitutionemque] constitutionem quae AR1 : conditionemque C12 : conditionem quae C11 • signarit C12G2 dub. Halm in notis, prob. Morelli (1909, 241), ediderunt Dick et Willis : significaret V12 : signaret cett. codd. et edd. • fuerit] fuererit M1 • praebebit … nisi om. P21 • partier] parater F1 • rationem] iterationem AB1C1L11V11 P22 (in marg., sed rationem corr. P23) : iterrationem R1 : negationem D2 (var.) : om. P21 • quod possit] quod possit quod G1 • ponderari] ponderare AB1FG1L2L4P11P22RV11V21 • iudicio] iudicatio M1 • negatio] negotio L21 : megatio R1 • qualitate] qualite M1 • alio] alia M1 : vel alio V12 : quia alio C12 prob. Dick 1890, sed dub. Dick 1925 (‘recte, si Koppii huius loci interpretatio probari posset’) • quam] quem M1 : quo L31P22 (var.) • status] statis V21 • apparet] del. Christ apud Halmium (in Corrigenda, p. 620) • necesse] necessa R1 • est] esse R2 : est ut B2SZ • confessi GV12 et coni. Willis (1971, 65 et 1983) : confesa L31 : confessa cett. codd. et edd., sed del. Eyssenhardt • accusator] accussator D • infirmet] om. M1 • secundaria] secudaria L21

[295]

5

10

LIBRO QUINTO

lugar; el hombre valiente se le opondrá con una refutación, como si el marido estuviera pleiteando contra la petición del premio que él había reclamado, argumentando que el premio es justo, como si estuviera defendiendo algo hecho conforme a la ley. Asimismo, las 460 cuestiones legales que, he mencionado, sobrevienen como estados en las causas, no se examinan con la misma regla, puesto que surgen en una disputa secundaria; la primaria, de hecho, se asigna a la cualidad. Por tanto, aquella regla de la imputación y de la refutación se desbarata en la susodicha parte de la cuestión cualitativa. EL

JUICIO Y LAS CUESTIONES

Ahora abordaré, en consecuencia, lo que los griegos llaman τὸ 461 κρινόμενον.807 De hecho, una vez que la imputación y la refutación hayan determinado el estado y la constitución, entonces, si hubiera una causa conjetural, ofrecerá asimismo el criterio para el juicio: de hecho, no hay nada que se pueda valorar con el juicio a no ser la propia negación. En cambio, en la causa de cualidad o de definición es menester que, en un lugar distinto a aquel en el que aparece el estado, la refutación del hecho confesado tenga su argumentación, que el acusador, a su vez, debilita, y se origina como una cuestión

807 Esto es, ‘el punto que se ha de juzgar, la cuestión en litigio’ (iudicatio para los latinos). Cf. Cic. Or. 126, quicquid est enim illud, in quo quasi certamen est controversia, quod Graece κρινόμενον dicitur; Top. 95, quae ex statu contentio efficitur, eam Graeci κρινόμενον vocant, mihi placet… qua de re agitur vocari.

[295]

LIBER QVINTVS

quaestio procreatur per rationem impugnationemque rationis. Hic illud iudicabile potest versari idque est quod aestimator iusti ratione perpendat. Possunt in quavis causa et omnes status existere et multae rationes infirmationesque numerosae perindeque iudicationum semina copiosa, cum unum videlicet factum multiplici ratione defenditur, ut Tullius pro Milone, quod insidiatorem et quod hostem publicae quietis occiderit. In his igitur ille status potius apparebit, quem orator pro utilitate defensionis assumpserit. Illa etiam ratio ex oratoris plerumque 462 astructione colligitur; tuncque velut rationales alii status emergent. Ac si ad probationes scriptura profertur, hinc iudicatio legalis orietur, cuius

procreatur] procreator V21 • rationem] confirmationem G2 (var.) L3M1P22V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Dick : per infirmationem Grotius • impugnationemque] impugnationem quae R2 (ut vid.) • hic] hoc L11 • post illud add. videmus Willis (1971, 66 et 1983), quem Ramelli (p. 312) secuta est • iudicabile] iudiciabile V11 (in marg.) • potest versari idque est correxit Eyssenhardt (1864, 154 et 1866) : apparet versari idque esse coni. Christ apud Halmium (in Corrigenda, p. 620) : posse versari idque esse codd. et cett. edd. • esse quod] esse necesse est quod B2 (glossa) L32 (glossa) SZ • ratione] rationem L1 • perpendat] perpendit L31 • possunt coni. Willis (1971, 66 et 1983) : posse codd. et cett. edd. • posse] at posse coni. Christ apud Halmium (in Corrigenda, p. 620) • in quavis] in quamvis SZ • omnes DL1P22SV12Z2 : omnis ABFL4P1P21RV11V2Z1 : oms. C1GL2L3M1 • rationes] rationis V1 • infirmationesque] infirmationes quae P21 • perindeque] perideque M11 • iudicationum] iudicationem V2 • semina] semine V21 • factum] fato P11 : facti V21 • multiplici ratione] multiplicatione V1 • Milone] millone P11 : milione D1 • hostem] ostem P11 : honestem B1 • publicae] puplicae D • occiderit] occideret M11 • orator] arator L21 • assumpserit coni. Willis propter clausulam : sumpserit codd. • etiam] enim B2SZ : autem L3V22 (var.) Grotius • ratio] om. C11 • plerumque] plerumquae V2 • tuncque] tunc quae V21 • rationales codd., restituit Kopp ex tribus codicibus suis, deinde Halm Eyssenhardt Dick Willis : rationes Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • 462 ac si B1FG1L21L3L4M1P11P2V1V2 Dick Willis : hac si AR : ac sic B2C1L12L22SZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt : at si DG2P12 (cf. Petersen 17) : ac// sic L11 • ad probationes AC1DG1L1L3L4P1P22RV11V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : ad approbationes Vulcanius (var. lect. i. m.) Grotius (var. lect. i. m.) : ad probationis B1FG2L2M1P21V12Z : approbationis B2S : ad probationis dub. Willis in notis • profertur] profetur P11 • hinc] hic A1 • orietur] om. R1

[296]

5

10

LIBRO QUINTO

secundaria mediante la argumentación y la impugnación de la argumentación. Entonces aquello puede ser tratado como materia judicial, y es lo que el estimador sopesa según el criterio de la justicia. En cualquier causa pueden surgir no sólo todos los estados, sino también muchos razonamientos y numerosas refutaciones, y, por ende, copiosas semillas de juicios, dado que un solo hecho, está claro, se defiende con una argumentación múltiple; por ejemplo, Tulio, en defensa de Milón: que mató a uno que le tendió una emboscada y que mató a un enemigo de la paz de la república. En estos casos, por tanto, se hará patente sobre todo aquel estado que el orador haya escogido como más ventajoso para la defensa. Asimismo, la susodicha argumentación se deduce, las más veces, a partir de la acumulación probatoria del orador, y entonces surgirán otros estados, por así decirlo, racionales. Y si se presenta un documento escrito como prueba, de aquí se 462

[296]

LIBER QVINTVS

sunt species quinque. Vna est, cum scripto aliquid plurave ambigua continentur, quae a Graecis ἀμφιβολία memoratur, ut ex communione nominis res plerumque confunditur, ut est illud: quidam Taurum legavit, quo nomine servum habuerat admodum pretiosum. Verum illi[us] heres taurum, hoc est bovem dedit, quia fecit nomen amphibolum quaestionem. Item ex nominum distinctione per syllabam, ut qui habuit propinquos duos, unum Lesium nomine, aliumque Milesium, heredemque constituens sic locutus est: HERESESTOMILESIVS; qua distinctionis ambage certamen exortum, dum ‘heres esto mi’ distinguit, qui Lesius dicebatur, alius vero continua 463 nominis iugitate Milesium dicit heredem. Sunt item modi, quos dialectica comprehendit astructio. Item species scriptionalis est quaestionis, sunt species codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : species sunt Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • sunt] om. P1V21 • quinque] VFL3L4 • est] est ambiguitas coni. Dick (sed contra Willis 1971, 43) • cum scripto] conscripto V2 : conscriptio L3 : cum scriptio V22 : om. M1 • aliquid] qua aliquid P22R2V22 : aliquod Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius • plurave] plurale A • ambigua] ambigue M11V12 • ἀμφιβολία Kopp Eyssenhardt Willis : amphibologia S : amphibolia cett. codd. Dick : ἀμφιβολογία Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • ut] et B2 (var.) G2M1SV12V22 (var.) dub. Dick in notis : unde dub. Willis in notis • ex communione] ex comunione L3 : excommunicatione G : ex com[R • confunditur] confiditur V11 • illud codd. Vicentina Mutinensis Halm Eyssenhardt Dick Willis : istud Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • Taurum] aurum P21 • legavit] ligavit V11 • illius heres conieci : ille heres Halm et Eyssenhardt per incuriam : heres B2 : illi heres cett. codd. et edd. • hoc] om. L4 • fecit] facit V2 • amphibolum] amphibolam B2P22 : amphiboliam C1 : amphiblum V21 : ‘quod si probatur quaestionem delendum erit’ apud Dick • quaestionem] quaestio est L22 • item] item duos A • nominum] nominem M11 : def. R • distinctione] distinctionem P21 : distitionem V21 : def. R • ut qui] qui ut V1 • qui] quidam C1G2L1L3M1P22V22 Halm Eyssenhardt Dick : quid L4 • habuit codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : habuerit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • propinquos] propincos D • Lesium] leseum G : lesiu[ R • nomine] om. D : def. R • aliumque] alium quae V21 • Milesium] mileseum G : def. R • heredemque] heredem quae A • constituens] consistens D : constituens post se V22 • Milesius coni. Breysig (Berl. Wochenschr. 1891, 987-988), quod Willis (1980, 169-170 et 1983) secutus est : mi Lesi Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : milesi codd. (def. R) Halm Eyssenhardt Dick • qua] quia C11L11M1V21 : def. R • exortum] exortum est C12GL3M1P12V22 • distinguit] distingit L3 : distingut V21 : def. R • Milesium] melesium V21 • dicit] dedit V1 • 463 modi] modi IIIIor. V1 • scriptionalis] scriptionales V21

[297]

5

10

LIBRO QUINTO

originará un juicio legal, del que hay cinco especies.808 Una es cuando en el documento escrito se contiene una o muchas expresiones ambiguas, lo que los griegos denominan amphibolía.809 Por ejemplo, muchas veces se confunde una cosa con otra a causa de que comparten el nombre,810 como en el siguiente caso: un hombre dejó a Toro en herencia, pues con ese nombre había tenido un esclavo muy valioso. Pero su heredero entregó un toro, esto es, un bovino, porque la ambigüedad del nombre suscitó la cuestión. Asimismo, a partir de la división de las palabras por sílabas; por ejemplo, aquel que tenía dos parientes, el uno de nombre Lesio, y el otro Milesio, y al nombrar heredero, dijo así: HEREDEROSEAMILESIO. Al ser ambigua la división de palabras, se originó un litigio, mientras el que se llamaba Lesio, divide: ‘Heredero sea mi Lesio’, pero el otro lee todo seguido el nombre, ‘Heredero sea Milesio’, y afirma que él es el heredero.811 Están asimismo los modos que comprende la argumentación dialécti- 463 ca. Asimismo, hay una especie documental de la cuestión que nace

808

Las llamadas ‘cuestiones legales’ (legales questiones; gr. nomikaí). Esto es, ‘ambigüedad’. Para la ambigüedad como origen de la controversia legal, cf. Rhet. Her I 11, 19-20; Cic. Inv. II 116; Fortunat. I 24, p. 99 Halm. Fortunaciano distingue también cinco tipos de ambiguitas: Per discretum sive indiscretum modo obscuro, per homonymiam, per distinctionem, per abundantiam, per deficientiam. 810 Esto es, ambiguitas per homonymiam. Fortunaciano (I 24, p. 99,24-25 Halm) da el siguiente ejemplo: Legavit testamento amico suo discum: heres offert vas vitreum, ille petit argenteum. 811 Para mantener en la traducción castellana la ambigüedad de heresestomilesius, he optado por traducir la división de palabras heres esto mi (= mihi) Lesius, ‘heredero séame Lesio’, como si mi fuera un pronombre posesivo: ‘heredero sea mi Lesio’. Por su parte, los códices dan HERESESTOMILESI; en cuyo caso mi sería un vocativo. Fortunaciano recoge el mismo ejemplo de ambiguitas per distinctionem de la siguiente manera: Quidam duos amicos habebat, alterum nomine Laesium, alterum Milesium; testamento ita cavit: Amicus meus heres esto milesi: contendunt de hereditate Laesius et Milesius (I 24, p. 99,26-28 Halm). 809

[297]

LIBER QVINTVS

quae ex verbis et sententia scriptionis emergit, ut in hoc: ‘Peregrinus murum ne ascendat. Quidam obsessa civitate conscendit hostemque deiecit; arguitur.’ Hic reus legis sententia, verbis nititur accusator. 464 Tertium quaestionis est genus, cum contrariae leges utrimquesecus colliduntur, ut in illo: ‘Mas templum Cereris ne ingrediatur. Item qui parentibus opem non tulerit, puniatur. In templo Cereris vapulanti matri ingressus opem filius tulit; accusatur.’ Facit hic conflictum diversitas legum, quarum interpretatio colliditur, ut cui potius auscultandum fuisset appareat . 465 Quarta de scripto quaestio est, quae dicitur syllogismus, cum ex eo, quod scriptum est, aliud quoque, quod non scriptum est, argumentatione colligimus, ut in hoc: ‘Exulem intra fines deprehensum liceat

quae ex] quex M1 • sententia] sententiis B2C1L1SZ • scriptionis emergit … legis sententia om. V21 • ut in hoc] ut hoc B2SZ • murum] murus B1P21 • civitate] civita A • conscendit] ascendit FL41 • deiecit] deiectit V1 • sententia] in sententia L21 : ex sententia L32 • verbis] brevis C11 • accusator] accussatur D • nititur] utitur L41 • 464 est] om. L3 : del. V22 • cum] cui D1 : om. V21 • leges] legis AFL21 • utrimquesecus] utrumquesecus P21V11V2 : utrique secus Basileensis Lugdunensis : utrimque secum Halm et Eyssenhardt per incuriam • in illo] nillo V21 : in illos Lugdunensis • mas] mars G1 : masculus L2 • Cereris] veneris V11 : cerereris L4 : ceteris L21 • ingrediatur] ingradiatur R1V21 • tulerit] tullerit V21 • templo] templum M1 • Cereris] cerereris : ceteris L21 : cereis M1 • vapulanti] vabulanti M1 • tulit] tullit V1 • accusatur] accussatur D : accusator AB1FL4M11P11V11 • hic] hi L21 • diversitas] diversita M1 • legum] legem M11 • interpretatio colliditur] interpretatione colligitur coni. Willis 1975, 128, sed dub. in notis editionis 1983 • interpretatio] interprecatio M1 • colliditur] colligitur M1 • ut cui … appareat glossema esse suspexit Dick in notis • potius] potuis V21 • auscultandum] abscultandum AP11R1V21 : ascultandum G • fuisset AB2C1DG2L1L3SV22 edd. fere omnes : sit G3M1 Halm Eyssenhardt : fuisse B1FG1L2L4P1P2RV1V21 : fuisset est Z • appareat supplevi : appareat codd. (om. Ramelli per incuriam) • 465 de scripto AL12L2L4P1P21SV11Z1 : descriptio B1 : discriptio D : de descripto P22 : discripto R1 : descripta V21 : descriptae F : descriptionalis B2 (var.) C1GL11L3M1R2V12V22Z2 (var.) Vulcanius (var. i. m.) Grotius (var. i. m.) • syllogismus] silogissimus D : syllogimus V21 • quod] om. V11 • aliud quoque quod non scriptum est C1GL1L3M1P22V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm Dick Willis : id quod non est scriptum B2SZ dub. Halm in notis, edidit Eyssenhardt : om. AB1DFL2L4P1 P21RV1V21 • argumentatione] argumentationem L2P1P2V1 • colligimus] collegimus FL4 • intra … exulem om. A • intra] extra M11 (sed in marg. var. intra add. M12) V12 • deprehensum] comprehensum S • liceat] licet D GV12

[298]

5

10

LIBRO QUINTO

de la letra y el espíritu del documento escrito,812 como en este caso: ‘Que el extranjero no escale el muro. Durante el asedio de la ciudad, uno lo escaló y arrojó de allí al enemigo; es acusado’.813 Aquí el reo se apoya en el espíritu de la ley, el acusador en la letra. Un tercer género de cuestión es cuando leyes opuestas chocan 464 entre sí,814 como en el siguiente caso: ‘Ningún hombre entre en el templo de Ceres. Asimismo, quien no socorra a sus progenitores, sea castigado. Un hijo entró y socorrió a su madre que estaba siendo azotada en el templo de Ceres; es acusado’. Aquí genera conflicto la discrepancia entre leyes cuya interpretación es contradictoria, de modo que aparece la cuestión de a cuál habría sido mejor obedecer.815 La cuarta cuestión que surge de un documento escrito, es la que 465 se llama silogismo,816 cuando a partir de lo que está escrito deducimos, por medio de la argumentación, otra cosa más que no está escrita, como en el siguiente caso: ‘Sea lícito matar a un desterrado sorprendido

812 La cuestión ‘el espíritu y la letra de la ley’, que los griegos denominan rhetòn kaì diánoian. 813 Sobre este caso, cf. § 449 (nota). 814 La cuestión denominada ‘leyes contradictorias’, que los griegos llaman antinomía. 815 El mismo ejemplo en Fortunat. I 9, p. 87,31-35 Halm. Cf. asimismo Rhet. Her. I 11. 816 En rigor, los ejemplos que pone Marciano, más que silogismos completos y rigurosos, son entimemas, esto es, silogismos abreviados que parten de premisas que sólo son probables o verosímiles, pero no necesarias. Ya Aristóteles se ocupó del uso retórico del ‘entimema’, figura de la deducción retórica, como medio de persuasión objetiva en el discurso judicial; cf. Rhet. A 1, 1355 a 3-18; A 2, 1356 a 35-b 17; A 2, 1357 a, 7-18. Aristóteles también se ocupa del ‘paradigma’ o ‘ejemplo’ como medio igualmente de persuasión objetiva, pero esta vez como figura de inducción retórica.

[298]

LIBER QVINTVS

occidere. Quidam inventum exulem verberavit; accusatur. A defensore colligitur, quod minus permisso sit, fieri licuisse.’ Huic insunt modi quattuor: a simili, a consequenti, a maiore ad minus, a contrario. A simili ita ut: ‘Quia patris interfector culleo insuitur, haec poena manere debeat matricidam.’ A consequenti sic: ‘Tyrannicidae praemium; qui suasit tyranno deponere dominatum, praemium petit; colligit par esse meritum, quia reddidit libertatem.’ A maiore ad minus (supra diximus): ‘Si exulem permittitur iugulare, licet etiam verberare’. A contrario: ‘Si vir fortis meretur praemium, desertor dignus est poena’. 466 Finitiva superest quaestio, de scripti ambiguitate demanans, cum aliquod verbum in lege vel testamento dubium est et definitione clarescit, ut ‘nocte cum telo deprehensum liceat occidere. Quendam cum fuste nocte deprehensum magistratus occidit; reus est caedis. Lege

accusatur] acusatur FL4P21 : accusator V11V21 : accussator D • a] ad A • permisso] permissum M1 : permissione V22 (var.) • licuisse corr. Grotius in Februis, deinde ediderunt Halm Eyssenhardt Dick Willis : debuisse codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • quattuor] quatuor S : quartuor V2 : IIII DL3 • simili1] simile M11 : similia R1 • consequenti] consequente M1 • maiore] more P11 • interfector] interfectior B1 • culleo] cylleo R2 • insuitur] insinuitur B1 • poena] poene P11 • debeat] debat A • tyrannicidae] tyrannidae B1P21 • qui] quae V21 • suasit] persuasit L21P11 • dominatum] dominum P11 • praemium] del. Willis (1966, 230; 1983) • petit colligit] petit et colligit D • par] parum D • a] ad B1 • ad] a L41 • reddidit] reddit L21 • (supra diximus) si exulem conieci : (supra dixi enim) si exulem Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : supra dixi enim si exulem C1L1M1 : supra dixi si enim exulem A : supra dixi enim exulem si L22L32V22 : supra dixi enim exulem BDFGL21L31L4P1P2RSV1V21Z : exulem Eyssenhardt (supra dixi enim secludens), quod Halm edidit et deinde ipse Eyssenhardt : si deprehensum exulem coni. Willis (1977, 162 et 1983) • enim] fort. eum (id est modum) • licet] liceat M1 Dick (contra Willis 1977, 162) • etiam verberare] verberare etiam C1 • etiam] eum B2SZ • desertor] deserto B1 • 466 finitiva] definitiva V12 • superest quaestio] super quaestio est P11V21 • demanans] demans D1 • aliquod] aliquid S1 • testamento] testamentum A : in testamento P1R2V2 • est] om. M1V21 • et] ex G2M1 • definitione] diffinitione DGL1L3M1V22 • liceat … deprehensum om. P11V11V21 • deprehensum] depraehensium R1 • fuste] fusti ADL42 (ut vid.) M1R • deprehensum] comprehensum P22 • lege] legem DG2 (var.) L4M1P11P2RV21

[299]

5

10

LIBRO QUINTO

dentro de las fronteras. Alguien sorprendió a un desterrado y lo azotó; es acusado. El defensor deduce que era lícito que se hiciera lo que es menos que lo permitido.’ Este silogismo comprende cuatro modos:817 analógico, consecutivo, deductivo, contrario. Analógico, como el siguiente: ‘Dado que el parricida es cosido a un saco de cuero,818 esta es la pena que debe estar reservada al matricida’. Consecutivo, por ejemplo: ‘El tiranicida tiene su recompensa; uno que persuadió a un tirano a renunciar a la tiranía reclama una recompensa; arguye que su mérito es parejo, porque ha devuelto la libertad.’ Deductivo (lo dijimos arriba): ‘Si está permitido degollar a un desterrado, es lícito también azotarlo.’ Contrario: ‘Si un hombre valiente merece un premio, un desertor merece un castigo.’ Resta la cuestión definitoria, que deriva de la ambigüedad de un 466 documento escrito, cuando alguna palabra en una ley o en un testamento es dudosa y se clarifica por medio de la definición; por ejemplo: ‘Sea lícito matar a un hombre sorprendido de noche con un arma ofensiva. Un magistrado mató a un individuo sorprendido de noche con un bastón; es acusado de asesinato. La ley le ampara, es

817 Las mismas cuatro modalidades (a simili, a consequenti, a maiore ad minus, a contrario) figuran también en Fortunaciano (I 25, p. 100 Halm), aunque sólo el ejemplo del silogismo deductivo es idéntico al de Marciano. 818 Se trata del castigo cruel y cargado de simbolismo llamado ‘la pena del saco’ (poena cullei), aplicado a los parricidas y a los adúlteros, que consistía en lo siguiente: el reo era en primer lugar apaleado con vergas; luego se colocaba en torno a su rostro una capucha de piel de lobo y se le calzaba con zuecos de madera; se le introducía en un saco de cuero, al que se le ‘cosía’, juntamente con un perro, un gato, un mono, un gallo y una víbora; se cerraba dicho saco y finalmente se le arrojaba al curso de agua más próximo, fuera río, lago o mar; cf. Cic. Amer. 15, 16, 25; Iust. Inst. IV 18, 6. Tanto Cicerón (Inv. II 50, 149), como el autor de la Retórica a Herenio (I 13, 23) aluden a la poena cullei en su ejemplo de argumentación por analogía, pero no en conexión con el matricidio, si no de un supuesto de herencia y el derecho de testar.

[299]

LIBER QVINTVS

se quidem tuetur, sed telum quid sit inquiritur.’ Quod quaestionis genus hoc a principalibus statibus differt, quia non de facto, unde orta accusatio est, sed de scripti tantum definitione disquiritur. Discutitur igitur ab his legalibus status principales esse discretos, et hos incidentes dici, illos autem, a quibus causa nascitur, vel constitutiones vel status rectius appellari. 467 Iam nunc decursis constitutionibus controversias deliberativi ac demonstrativi generis videamus. Nam et causarum tria genera esse dubium non est, et in omni causa statum debere versari, licet in deliberativo quidam qualitatem negotialem consistere, quod de futuro deliberat, aestimarint. Tamen ita qualitas plerumque censenda est, ut alii quoque status huic generi posse accidere non negentur. Nunc status in talibus ita reperiri posse firmamus, ut non ex intentionis se] si AGL31M1 • telum quid sit] quid sit telum L3 • quid] quod V12 • inquiritur Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : inquirit inquirit codd. Vicentina Mutinensis Halm Eyssenhardt Willis (cf. supra § 451 quaerit quid sit adulterium) • quaestionis] quaestiones V21 • a] om. D1 • statibus differt Halm Eyssenhardt Willis : differt statibus Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • differt] difert D2M11 : defert D1 • unde] om. L11 • orta] orat A • accusatio L12 (var.) Willis : causatio cett. codd. et edd. • definitione] diffinitione DGL1L3M1V22 : difinitione B1 • discutitur] olim corruptum dixit Willis, cui malumus placebat (1968, 84-85), sed in editione 1983 obelum posuit • discretos] discretros L41 • status] factus L4 • rectius coni. Halm, quem Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : certius codd. et cett. edd. • constitutiones] constitutionis A • 467 controversias] contraversias L3 : controversis AB1P11P21R1V21 : controversas R2 : controversiarum Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius • ac codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : et Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • generis] generis statum L32P22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius • tria genera esse] esse tria genera FL4P1 : tria esse genera V1 : def. R • dubium non] nam dubium P11 : non dubium DFL2L4P12S : def. R • causa] om. A : def. R • versari] servari L4 et fort. P11 • licet] et licet C12 : def. R • in2] om. L21 : def. R • quidam] quodam V11 : quandam Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • deliberat] liberat B1P21V1 : def. R • aestimarint BC1DGL1P12P2SV1Z Dick Willis : estimarint M12 : aestimaverint L2 : aestimarent AFL3L4P11V2 : estimarit M11 : def. R : existimarint Vicentina Mutinensis Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt : existimarit Basileensis Lugdunensis • ita qualitas] qualitas ita V1 • ita] id B1L21L31P21 : def. R • qualitas] qualitatis P11V21 : def. R • plerumque] plerum quae V21 • generi] genere P11 : def. R • posse] possito D1 : def. R • accidere] occidere P11 : accedere G1V12 dub. Halm in notis : def. R • nunc] nec G2 : nun L21 • ita] om. L3 : del. V22 : def. R • reperiri] reperire Z2 : repperire AB2M1 : repperiri B1C1L2P21SV1 : def. R • ex intentionis] extentionis V21Z

[300]

5

10

LIBRO QUINTO

cierto, pero la cuestión es: ¿qué es arma ofensiva?’819 Este género de cuestión difiere de los estados principales en lo siguiente: porque no se indaga sobre el hecho a partir del cual se originó la acusación, sino sólo sobre la definición de un documento escrito.820 Queda zanjado, pues, que los estados principales son distintos de éstos legales, y que a éstos se les llama ‘incidentales’; a aquéllos, en cambio, de los cuales nace la causa, es más acertado denominarlos ‘constituciones o ‘estados’, LOS

ESTADOS EN LOS GÉNEROS DELIBERATIVO Y DEMOSTRATIVO

Ahora ya que ya hemos pasado revista a las constituciones,821 467 veamos las controversias del género deliberativo y demostrativo.822 Pues no hay duda tanto de que hay tres géneros de causas, como de que en toda causa debe tomar parte un estado, si bien hubo quienes opinaron que en el deliberativo ‘toma posiciones’823 la cualidad pragmática, porque delibera acerca del futuro.824 No obstante, la cualidad hay que considerarla, las más veces, de tal manera que no se niegue que también otros estados puedan presentarse en este género. En realidad, afirmamos que en tales géneros825 los estados pueden hallarse

819

Un ejemplo similar en Iul.-Vict. III 14, p. 384,20-23 Halm. Esto es, sobre la definición de una palabra de un documento escrito. Como en § 453 (nota), Marciano recurre de nuevo a la imagen de la revista militar (decursio). 822 Para el § 461, cf. Cic. Inv. II 12-13; 155-156. 823 Para el juego etimológico status/consistere, con sabor castrense, cf. § 445. 824 Sobre la qualitas negotialis, cf. § 454 (nota). 825 Esto es, en los géneros deliberativo y demostrativo. 820 821

[300]

LIBER QVINTVS

depulsione, quemadmodum in conflictibus monstratum est, regulam teneamus. Quid enim aut quis intendet, ut ordine solito persuasor dissuasorque confligant, cum alterutrum deligere in astructionibus non vetemur? Sed tamen accusatoris partes dissuasor videtur arripere. Qui enim inhonestum vel inutile illud, quod dissuadet, ostendit, pro certo ipsum videtur accusare negotium. Persuasor vero partes arripit defensoris, et negotii tractatum qualibet obiectione contrarietatis absolvit. Ex quo et dissuasor intendere, et persuasor depellere memorandi, ac sic conflictione partium facta status poterit apparere, ut in tali causa: ‘Crebro ad muros exercitu fugiente deliberat imperator, utrum depulsione] depulsionem A • quemadmodum] quemammodum B1 : def. R • conflictibus] conflictionibus V11 (sed s. l. var. conflictibus add. V12) • regulam teneamus] regula tineamus fort. P11 : regulatam A : regulatim B1D1L42P21R1V11V21 • quid enim] om. L41P11R2 • quid] qui AB1FP2R1V12V21 • aut] vel FL4 et fort. P11 • ut coni. Willis (1977, 163 et 1983) : vel codd. (def. R) • ordine solito] solito ordine scripsit Willis (1977, 163) per incuriam • solito] solita L21 : soluto Vicentina (ex mero operarum errore) Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed corr. solito in Februis) Kopp • persuasor] persuassor D : persuator V21 • dissuasorque coni. Willis : desuasorve L31 (sed in dissuasorve corr. L32 : dissuassorve D : dissuasorve cett. codd. et edd. • confligant coni. Willis (1977, 163 et 1983) : confligunt codd. Halm Eyssenhardt : confligent Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick • alterutrum coni. Dick, quem Willis secutus est : alterum codd. et cett. edd. • deligere] diligere AB1D2L2L4M1P1P21RV1V2 • astructionibus] austructionibus V21 • partes] parter V21 • dissuasor] dissuador L21 : desuasor L31 • inhonestum] honestum V21 • dissuadet] disuadet G : desuadet DL31M1 • persuasor] persuassor L31 • et] om. L3V2 • dissuasor B2L32M1P11R2V2 et e duobus codicibus suis edidit Kopp, deinde Halm Dick Willis : disuasor G : desuasor L31 : persuasor AB1C1DFL1L2L4P1P2R1V1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, dub. Halm in notis, quem Eyssenhardt secutus est : perdissuasor SZ • intendere et persuasor] om. S • intendere] depellere dub. Halm, quem Eyssenhardt secutus est • persuasor B2GL3M1R2Z et e duobus codicibus suis edidit Kopp, deinde Halm Dick Willis : dissuasor AB1C1DFL1L2 L4P1P2R1V1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, dub. Halm in notis, quem Eyssenhardt secutus est • depellere] repellere L3 : intendere dub. Halm in notis, quem Eyssenhardt secutus est • memorandi] memorandum S • ac] hac L21 • sic] si V21 • conflictione] conflictatione C12DL32V22 • facta] om. D1 • poterit] poterat B1 • ut] et FL4P11V11 • in tali causa] in alia causa R2V21 : in alicuius a A : in alicuius ac R1 : in alia causa Grotius, quem Kopp secutus est • ad muros exercitu] exercitu ad muros L3 • exercitu] exexcitu L21 : excito AR1V21 : exito B1 • fugiente] fuciente S : confugiente Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius, def. Nolte (Zeistchrift für die deutsch-österreichischen Gymnasien 30, 1879, 168); cf. Fortunat. I 15, p. 93,24 confugiebant • deliberat] diliberat Z

[301]

5

10

LIBRO QUINTO

de tal manera, que tengamos una regla no derivada de la refutación de la imputación, como se mostró en los pleitos.826 Pues, ¿qué o quién denunciará, para que, en el orden acostumbrado, el persuasor y el disuasor pleiteen, cuando no se nos impide escoger lo uno o lo otro en la acumulación de los argumentos? No obstante, el disuasor parece asumir el papel de un acusador; pues quien muestra que aquello de lo que disuade es deshonesto o inútil, da, en la realidad, la impresión de estar denunciando el asunto mismo. Por su parte, el persuasor asume el papel de un defensor, y desestima el tratamiento del asunto con cualquier objeción a los argumentos de la parte contraria. Por eso hay que decir que, por un lado, el disuasor acusa, y por el otro, el persuasor refuta la acusación, y de este modo, entablado el conflicto entre las partes, el estado podrá mostrarse con claridad, como en tal caso: ‘Dado que el ejército huye una y otra vez a los muros, el general

826

Esto es, en el género judicial. Cf. § 460.

[301]

LIBER QVINTVS

diruat muros.’ exscindi cum dicit, nonne videtur, si fecerit, accusare? Deinde graviter et seditiose id exercitum perpessurum, in quo coniectura fiet de commotionis eventu. Ac mox si dicat victoriam non vocandam, si praesidium civitatis exscinditur, finis accessit; definiendum quippe, qualis status moenium victoriam faciat celebrari. Tunc si dissuasor addat, sine consilio senatus id fieri non debere, praescriptio etiam videtur accedere. Certum est igitur et intentionem dissuasori iure assignari, et in deliberativis cunctos status promptius apparere. Sciendum tamen, ne dissuasor velut sententiam dicens prohibeat tanquam iudex, cum eius officium hoc sit, ne faciat persuadere, inhonestae rei vel inutilis ratione monstrata.

post diruat muros add. dissuasor … oportere muros Willis (1971, 44 et 1983) : denuo muros add. B2C1FGL1L2L3L42M1P12P22SV12V22Z Vulcanius Grotius Kopp Dick : nihil add. AB1L41P11P21R V11V21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Halm Eyssenhardt • exscindi GL 32 V 22 Willis : excindi ABC 1DL 1L 2L 31 M 1P 2RSV 1V 21 Z Halm Eyssenhardt Dick : scindi FL4 P1 : exscidi Basileensis Lugdunensis • fecerit] fece V21 • accusare AB1FGL21L3L4M1P11R1V11 : accusari B2C1DL1L22P12R2SV12Z Halm Eyssenhardt Dick : accusatum iri malebat Halm in notis • deinde] dede L21 • seditiose] seditiosse D : sediose V21 • perpessurum] perpesurum D • commotionis] coniunctionis V11 • vocandam] vocandum AR1V21 • si] illud si L31 • civitatis] civitates V1 • exscinditur FGL4 : excinditur ABC1DL1L2L3M1P1P2RSV1V2Z • accessit] accendit L41 : excessit S • definiendum] defiendum D1 : diffiniendum L1L3M1V22 • qualis] qualitas AR1SV21Z : quali G1 : qualis fuerit FL4P11 • faciat] facit L41P11R1 • celebrari] celebriorem G2M1 • si] del. R2 • dissuasor] disuasor P11 : desuasor L31 : dissuor A : persuasor GR2 : disuasor • praescriptio] perscriptio B2 (var.) P1Z2 (var.) • dissuasori] disuasori G : dissuasoris R2 : desuasori L3V2 : desuassori D • iure] iuri AB1P11P21R1 (sed var. iure add. R2) : iuris FL4 • assignari coni. Halm, quem Eyssenhardt secutus est : signari codd. et cett. edd. • in C1L12P22 Dick Willis : om. cett. codd. et edd. • deliberativis BC1D1L1L42P11P2R1V1V21 Kopp Dick Willis : deliberatius FL41 : deliberativi AD2GL2L3M1P12R2SV22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Halm Eyssenhardt • status] factus A • promptius] propitius FL4P11 • sciendum BC11D1L1P2V1 et edd. : sciendum est AC12D2FGL2L3L4M1P1RSV2Z • ne] nec P11S • dissuasor] disuasor G : disuassor D2 : desuasor L31 : desuassor D1 • dicens] ducens D1 (ut vid.) • prohibeat AB1C1DFL1L2 L3L4P1P2SV11V2Z : perhibeat B2 (sed s. l. denuo add. pro B3) GM1R2V12 : prohibebat R1 • officium] officio ADR1V21 • ne] ut B2 (var.) Z2 (var.) • vel C1G2L3M1V22 Grotii codex (in ras.), e codice suo reposuit Kopp, deinde Halm Eyssenhardt Dick Willis : velut ABDFG1L1L2L4P1P21P2RSV12V21Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : veluti V11 • inutilis] inutiles AB1P21R1V21 : om. V11 • ratione] rationem P11

[302]

5

10

LIBRO QUINTO

delibera si debe derruir los muros.’827 El disuasor, primero, niega que esto sea honorable; y cuando él dice que no es conveniente arrasar los muros, ¿no da la impresión de estar acusándole, si lo hiciere? Luego, que el ejército lo sobrellevaría con pesar y ánimo de motín, y en esto se generará una conjetura sobre el resultado de la rebelión. Y luego, si dice que no se debe hablar de victoria, si se arrasa la defensa de la ciudad, se añadió una cuestión definitoria. De hecho, hay que definir cuál es el estado de las murallas que hace que se celebre una victoria. Entonces, si el disuasor añade que esto no debe hacerse sin el dictamen del senado, parece que se añade también una prescripción.828 Es cierto, pues, tanto que la acusación se asigna con todo derecho al disuasor, como que en los discursos deliberativos aparecen con bastante facilidad todos los estados. No obstante, es menester saber que el disuasor, cuando pronuncia, por así decirlo, sentencia, no prohíbe al igual que un juez, dado que su cometido es el siguiente: que no consiga persuadir, haciendo patente el argumento de lo deshonesto o de lo inútil.

827 El mismo ejemplo del ejército y de los muros pone Fortunaciano (I 15, p. 93,23-35 Halm) como ejemplo de la cualidad asuntiva de estado compensativo (cuando se compara el delito con el mérito): Milites ex acie ad muros confugiebant; imperator muros diruit, victoriam reportavit; reus est laesae rei publicae. 828 Sobre la prescripción o transferencia, cf. § 453.

[302]

LIBER QVINTVS

468

Iam nunc in demonstrativo quemadmodum status emergat non est facile memoratu, idcirco quia non statim laudem vituperatio consectatur, ut, quisquis laudabilis non est, vituperabilis habeatur vel contra, qui vituperatione caruerit, laudibus fastigetur, ut si laudandus ex eo quis dicatur, quia homicidium non commisit. Est ergo medium nomen, quod privationem placuit memorari, propterea quia, qui laude privatur, non confestim vituperationi permittitur vel contra. Hic tamen status demonstrativi generis apparet, cum laudatorem vituperatoremque constitueris et vituperatori accusatoris intentionem, laudatori defensoris partes adiunxeris. Aut illud subtilius conformatur, ut auditor inter laudem vituperationemque libratus velut adversarii loco ponatur. Non

468 quemadmodum] quemamodum B1 : quae admodum R1Z • idcirco quia] idcircoque P11 • non] om. D1 • statim] statum G1V21 • consectatur] consequatur B2 (var.) GV12 (var.) Z2 (var.) : consequitur L3V22 • quisquis] quis C1 • caruerit] aruerit A • laudibus] laudabilis V11 : laudabus V21 • fastigetur] fastigietur C12 (var.) Grotius (var. in Februis) : fatigetur G1SZ • laudandus codd. Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Willis : laudabilis Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Halm • quia] qui FL4 • commisit] comisit C1 : commissit D • nomen] delebat Eyssenhardt • privationem] privatione V1 (ut vid.) • quia qui plerique codd. Grotius (in Februis) Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : quia Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (in ed.) : qui L4P11 : quia cum AV21 : quia com R1 • non] no L21 • vituperationi] vituperationem A : vituperatione FL4P11R • hic AB1DFL12 (var.) L2L4P1P21R1SV11Z1 Grotii codex, Kopp cum suo Darmstattensi : sic B2 (var.) C1GL11L3M1 P22R2V12 (var) V2Z2 (var.) cett. edd. • demonstrativi] demonstravi A : demonstrati S • cum laudatorem] conlaudatorem RZ • constitueris maluit Kopp in notis (‘nisi et tollere malueris’) : constitues codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : constituens Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • accusatoris] accussatoris D • defensoris] defensori R1V21 • partes] partem B2Z • adiunxerit] adiuncserit V2 : adiuncxerit D • conformatur] conformator R1 : confirmatur B2M1P12 • inter] in L3 • vituperationemque codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : et vituperationem Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • libratus] liberatus AG1V11V2 : vibratus L21 • adversarii coni. Halm, quem Willis secutus est : adversantis Eyssenhardt : adversanti codd. et cett. edd.

[303]

5

10

LIBRO QUINTO

Ahora ya, en el género demostrativo, no es fácil explicar cómo 468 surge el estado, porque el vituperio no sigue de inmediato al elogio, de manera que todo aquel que no sea merecedor de elogios sea considerado digno de vituperios, o, a la inversa, el que esté libre de vituperio sea colmado de elogios; por ejemplo, si decimos que alguien es digno de alabanza porque no ha cometido un homicidio. Hay, pues, un término medio que pareció bien llamar ‘privación’, porque quien está privado de elogio, no es entregado automáticamente al vituperio, o viceversa.829 Entonces, empero, aparece el estado del género demostrativo, cuando hayas instituido un elogiador y un censor, y hayas asignado al censor la denuncia del acusador, y al elogiador el papel del defensor. O bien, dicho estado se constituye con mayor sutileza, de manera que el oyente, en vilo entre el elogio y el vituperio, se pone como en el lugar del adversario. De hecho,

829 De nuevo recurre Marciano Capela al sermo castrensis, aludiendo a la permissio o rendición sin condiciones. Más abajo habla de la captatio benevolentiae como una lucha (certamen).

[303]

LIBER QVINTVS

enim antequam laudandum quemquam laudabilem demonstraris, [non] illi talis intentio est, ut laudabilem nondum credat; adversum quam intentionem laudatori certamen est vel vituperatori, licet in superiori astructione quidam conflictus evidens approbetur, ut cum alius quempiam laudat et alter accusat, ut Catonem Tullius laudans et duobus voluminibus Caesar accusans. Ex quo colligitur omnia causarum genera statibus percensenda. 469 Hoc reperto naturam causae discuties, quae aut simplici aut duplici quaestione aut multiplici continetur. Et simplex est, cum unum quid in tota actione disquiritur, ut Clodium Milone iure necaverit. Illud vero, quod per iudicationem posteriore loco disquiritur, uter utri insidias compararit, non est singulare, sed iunctum ex duplici coniectura, quam Graeci ἀντικατηγορίαν nominant; sed incidens quaestio genus causae

antequam] ante coni. Willis • quemquam] quem, quam distinxit Willis : quendam coni. Kopp : quem P11 • demonstraris … laudabilem om. P21 • demonstraris] demonstraveris B2FL2L4P1P23SZ • non codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Dick : nam Grotius (in Februis) cum codice suo, Kopp Willis : iam coni. Halm, quem Eyssenhardt secutus est • talis] tas R1 • nondum] nundum S • approbatur] approbetur S1 • ut cum alius] ut quem alius AB1DSV21Z : ut cum quem alius P21 : utcalius P11 : def. R • laudat] laudet GL3V22 • accusat] accussat D : accuset GL3V22 • laudans] laudat G2M1 : def. R • voluminibus] volominibus P11 : def. R • Caesar] caessar D • accusans] accussans D : accusat G2M1 • omnia codd. Dick Willis : omnium Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt • causarum] caesarum L11 : def. R • percensenda] pari censenda V1 • 469 quae] om. P11 • aut duplici] aut dupli B1P21 : om. R1 • quaestione] quaestionem L11R1 • multiplici] multiplici quaestione D • et simplex codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : simplex Vicentina Mutinensis Basileensis Vulcanius Grotius Kopp • cum unum] communum A : def. R • quid] quod M1 : aliquid B2 (var.) Z2 (var.) : aliquod S • ut] om. S1 • milone ABC1G2L1L22L3M1P22V12V22 edd. : miloni B1RV21 : milon P21V11 : milo D2FG1L21L4P1 : milo anne B2S : milo// D1 • necaverit] necavertit B1 : def. R • quod] om. V21 • posteriore] posteriori S : priore B2 (var.) • loco] loquo L21 • uter utri] ut uter utri emendavit Grotius in Februis (‘ex repetitis literis erratum’) • utri] uteri S1 • compararit] comparari R1 : fecerit M1 • singulare] sigulare P11 • iunctum] iunctum est L4P11 : tunc tum D • quam codd. Vicentina Mutinensis Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : et quam Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • ἀντικατηγορίαν edd. : ANTIKATEΓΟΡΙΑΝ L3 : ANKATEΓΟΡΙΑΝ V23 (glossa) : antiactigorian A : anticatiglorian B1 : anticategorian B2C1GM1L1L22L4M1P1P2RSV22Z : anticatigorian DFL21V1V21 • nominant] vocant FL4P1 • causae] accusae A

[304]

5

10

LIBRO QUINTO

hasta que no hayas demostrado que alguien no digno de elogio es digno de elogio, el oyente tiene tal predisposición que aún no lo cree digno de elogio, y contra tal predisposición es la lucha que tiene el elogiador o el censor, si bien en la acumulación de argumentos precedente se constata un conflicto evidente, como cuando uno elogia a alguien y otro lo acusa; por ejemplo, Tulio que elogia a Catón y César que en dos volúmenes lo vitupera.830 De esto se deduce que todos los géneros de causas deben ser examinados según los estados. CUESTIONES

SIMPLES, DOBLES O MÚLTIPLES

Hallado el estado, discutirás la naturaleza de la causa, la cual se 469 contiene en una cuestión, o simple, o doble, o múltiple. Y es simple cuando, durante todo el proceso, se debate una sola cuestión; por ejemplo, si Milón mató a Clodio conforme a derecho. En cambio, lo que, a lo largo del juicio, se debate en segundo lugar, quién tendió una emboscada a quién, no es singular, sino compuesto de una doble conjetura, que los griegos llaman ἀντικατηγορία;831 pero una cuestión incidental no puede determinar el género de la causa. La doble surge,

830 En respuesta a los elogios con que Cicerón ensalzaba a Catón de Útica (cf. Att. XII 40, 1), Julio César se despachó con ásperos vituperios contra su adversario político en una obra titulada Anticatón, en dos volúmenes, por lo que normalmente se la conoce como Los Anticatones (cf. Iuv. VI 338). 831 Esto es, ‘acusación mutua o recíproca’.

[304]

LIBER QVINTVS

facere non potest. Duplex tum ex rebus fit, ut pro Caelio de auro et de veneno, tum collatione, ut pro Roscio, filiusne patrem an inimici iugulaverint; multiplex vero ex pluribus quaestionibus causa consistit, ut repetundarum omnes Verrinae, et pro Scauro de Bostaris nece, de Arinis uxore et de decimis tribus exquiritur. 470 Dehinc ductus causae inspiciendus est. Ductus autem est agendi per totam causam tenor sub aliqua figura servatus. Sunt autem ductus quinque: simplex, subtilis, figuratus, oblicus, mixtus. Simplex est, cum non aliud est in agentis consilio, aliud in verbis, ut si bene meritum laudes ac noxium accuses. Subtilis, cum aliud vult animus, aliud agit

duplex] dupex L31 • tum] dum A : tam C11G1L11 (sed s. l. var. tum add. L12) • fit] sit BDFV1V2 • de] om. S Vulcanius Grotius Kopp • veneno] veno C11 • tum C12GL12 (var.) L2L3V22 : tam C11L11 : tunc ABFL4P1P2RSV1V21Z : tum de M1 • pro Roscio] proscio A : pro rostio FL4 • an] om. A • inimici] inmici V21 : imici L11S1 • iugulaverint] iugularint S : iugulaverunt L31V11 )sed s. l. var. iugulaverint add. V12) • vero ex] vero cum ex C1GL12M1 Dick (contra Willis 1971, 44-45) : vero cum L11 • repetundarum] repetendarum C1D2L22P22 : repetum darem L4P11 : repetindarum L31 • omnes BC1DL1L4P2RSV1V2Z : oms. AFL2L3P1 • Verrinae] verinae R1 • Bostaris] bostraris R1 • Arinis] aurinis V11 • uxore] uxoris A : om. S1 • de decimis tribus L2 et coni. Halm, quem Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : decimis AR1V21 : decemis tribus L31 : decimis tribus cett. codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Vulcanius Grotius : ‘verba corrupta mihi videntur’ Willis • exquiritur] exquiris S • 470 dehinc] deinc V21 • inspiciendus] spiciendus B1L2P21 : speciendus AD1RV21 : aspiciendus FL4P1 et e suo codice Darmstattensi edidit Kopp • agendi per totam] per totam agendi FL4P1 • agendi] augendi R2 • tenor] tenonor L11 • figura] causa figura B1 : om. P11 • ductus] doctus V21 • quinque] quinquae V21 : V FL3L4M1 • simplex est] simplex Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • oblicus] obliqus V21 : obliquus ABC1GL1L3M1P1P2SV1V22Z • est] om. B1C1GL1P2V1 • in] om. V11 • agentis] agendis FL4 P11 • accuses] accusses D • cum] om. S • aliud vult] vult aliud S • vult] vul A • agit] ait A

[305]

5

10

LIBRO QUINTO

bien de las cosas, como en Defensa de Celio a propósito del oro y del veneno;832 bien por comparación, como en Defensa de Roscio, si el hijo asesinó al padre, o sus enemigos.833 Una causa múltiple, en cambio, consta de muchas cuestiones, como todas las Verrinas constan de cuestiones de cohechos,834 y Defensa de Escauro inquiere sobre el asesinato de Bóstar, sobre la esposa de Arin y sobre los tres diezmos.835 TIPOS

DE DVCTVS DE UNA CAUSA

A continuación, es menester examinar el ductus de la causa.836 470 Ahora bien, el ductus es el tenor de la actuación mantenido a lo largo de toda la causa bajo alguna figura.837 Hay, empero, cinco ductus: simple, sutil, figurado, oblicuo, mixto. Es simple, cuando no hay una cosa en la intención del actor y otra en las palabras; por ejemplo, si elogias a un bienhechor y acusas a un criminal. Es sutil, cuando la 832 Cicerón pronunció en el 56 a. C. un discurso en defensa de su amigo Marco Celio Rufo, sobre el que pesaban cinco acusaciones, entre las cuales, en efecto, había una ligada al oro y al veneno, a saber: su antigua amante Clodia, la célebre Lesbia de Catulo, le acusó de no devolverle un préstamo y de un intento de envenenamiento para no tener que devolverlo. Cicerón logró su absolución. Catulo le dedica a su rival en amores un pequeño ciclo de poemas (58, 69, 71, 77 y, quizás, 100). 833 Sobre Roscio de Ameria, cf. supra nota en § 441. 834 Sobre Verres, cf. supra nota ad § 449. 835 Marco Emilio Escauro, hijastro del dictador Sila, como edil en 58 a. C. organizó unos juegos edilicios, recordados durante mucho tiempo por extravagantes, en los que dilapidó su enorme fortuna; en 55 a. C., como gobernador de Cerdeña, trató de rehacer su fortuna con rapacidad y excesiva arrogancia, por lo que en el 54 fue procesado por el delito de repetundis, del que resultó absuelto. Candidato al consulado del 53, fue acusado de ambitus (sobornos electorales). Cicerón se hizo cargo de su defensa, pero fue condenado al exilio a causa de la hostilidad de Pompeyo, enemistado con Escauro desde que éste se casó con Mucia, divorciada de Pompeyo. Del discurso en su defensa que pronunció Cicerón sólo restan breves fragmentos. Escauro fue acusado de envenenar al sardo Bóstar, de cometer adulterio con la esposa de Arin, la cual se ahorcó por este motivo, y de haber cometido extorsiones. La expresión ‘los tres diezmos’ tal vez hagan alusión a una recaudación deshonesta y excesivamente elevada del diezmo, triplicado (el 30 % en lugar de la tasa normal del 10 %). 836 Para el tratamiento que hace Marciano del ductus, lit. ‘conducción’ (§§ 470471), cf. Fortunat. I 5-7 (pp. 84,23-86,33 Halm). 837 Cf. Fortunat. I 5, p. 84,24 Halm: Quid est ductus? Quomodo tota causa agenda sit.

[305]

LIBER QVINTVS

oratio, ut ‘quidam abdicat filium, quod amicos non habeat’. Hic non vere abdicat, sed ut amicos habeat, terret. Figuratus est, cum aperte quid dicere prohibet verecundia propter obscena, et significatione alia atque integumentis vestita monstratur. Oblicus est, cum metus impedit aliquid dicere libere, et per quosdam fandi cuniculos obicienda monstramus, ut in hoc: ‘Tyrannus, qui sub abolitione tyrannidem posuerat, fortiter fecit. Petit praemii nomine armorum arcisque custodiam. Magistratus contra dicunt.’ Mixtus autem ex utroque componitur, cum et pudor et metus impedit libertatem, ut ‘tyrannus, qui duos filios habuit, quorum uni uxor, in quam infamis fuit, cuius maritus se suspendit, cogit alterum filium eam ducere; contradicit’. Hic non 471 incestum libere nec tyrannidem potest obicere. Hi sunt ductus oratio] ratio AL22V21 • abdicat] abdicat sed ut P21 et fort. L11 • non2] om. B1L11 • habeat] habebat L3 • terret] terretur L41 • figuratus] figuratum V21 • est] om. FL41 • aperte] aperto R2 : apartum V21 • dicere] om. S • verecundia] verecondia V21 • obscena] obscena signa P12 • significatione] fort. significatio • alia] aliena V12 • integumentis] tegumentis B2SZ • monstratur] mostratur DL2 : monstrantur coni. Halm, quem Eyssenhardt secutus est, et dub. Willis 1983 (‘sane probabiliter’) • oblicus] obliqus V21 : obliquus ABC1GL1L3M1P1P2SZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • impedit] impetit P11 • impendit R1 • fandi B2C1L12SZ con. Grotius in Februis, Halm Eyssenhardt Dick Willis : fundi AB1DFGL2L3L4M1P1P2RV1V2 Grotii codex, edidit Kopp : facendi L11 : faciendi Vicentina Mutinensis Basileensis Vulcanius Grotius (in ed.) • obicienda C1L1L3 L4M1P22V22 edd. : obiciienda G : obiciendo P11 : habicienda F : abicienda ABDL2P12P21 RV1V21Z : abiicienda S • tyrannus] tyrannos M11 • abolitione] adolatione G2 (var.) M1 : adulatione R2 : alitione FL4P11 : abolitionem Basileensis Lugdunensis • posuerat] possuerat D : deposuerat L2L32L41P1V22 : de deposuerat L42 • petit] om. B1 • utroque] utero quae A • componitur] om. S • et pudor et metus] et metus et pudor S • cum et] et cum FL4P11 • impedit] impendit G1 • ut] om. R1 • duos] duo L2 • in quam conieci (cf. Fortunat. 6, p. 85,24-25 Halm, infamis fuit in nurum; 6, p. 86,4, qui infamis fuit iun nurum) : iniqua AG2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : in qua cett. codd., Grotius correxit in Februis, deinde Kopp (e duobus codd. suis) Halm Eyssenhardt Dick Willis • alterum filium eam BDFL2L4P1 P21SV1Z Halm Eyssenhardt Willis : alterum filium eandem AGL3M1R2V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : alterum filium eadem R1V21 : eandem alterum filium C12L1 : eandem alterum filium filium C11 : eandem alterum filium eam P22 Dick • non] non est Vulcanius Grotius Kopp : non ei primum suspexit Grotius in Februis : nec coni. Willis : om. L31 • incestum] incestam G : icestum V21 : incertum D1L21 • potest obicere] est obiicere malebat Grotius in Februis (‘ut sit phrasis Graecanica’) • obicere] obiicere C11GL1L3P22SV22 edd. vett. usque ad Koppium • 471 hi] hii A

[306]

5

10

LIBRO QUINTO

mente quiere una cosa y el discurso hace otra; por ejemplo: ‘Un fulano deshereda a su hijo porque no tiene amigos.’ El tal fulano, en realidad, no pretende desheredarlo, sino meterle miedo para que haga amigos. Es figurado, cuando el pudor impide decir algo a las claras por mor de la obscenidad, y se da a entender con un significado distinto y revestido de tapujos.838 Es oblicuo, cuando el miedo impide decir algo libremente, y expresamos nuestras objeciones por las conejeras, por así decirlo, de la oratoria;839 por ejemplo, en el siguiente caso: ‘Un tirano, que había abolido la tiranía, obró valerosamente. Pide, como recompensa, la custodia de las armas y de la ciudadela. Los magistrados le refutan.’ El mixto, en cambio, se compone de ambos, cuando tanto el pudor como el miedo impiden la libre expresión; por ejemplo: ‘Un tirano, que tuvo dos hijos, uno de los cuales tenía una esposa, contra la cual cometió una infamia, y cuyo marido se ahorcó, obliga al otro hijo a casarse con ella; se niega.’ El tal no puede reprocharle con libertad ni el incesto ni la tiranía. Éstos son los ductus que se han 471

838 Esto es, cuando se vela el pensamiento por pudor. Marciano omite el ejemplo. Fortunaciano, tras la definición (5, p. 85,2 Halm): Figuratus qui est? Cum palam dicere pudor impedit, da el siguiente ejemplo (6, p. 85,24-30 Halm): Figuratus quo modo invenitur? ‘Adulteros liceat occidere. Infamis fuit in nurum; invenit filius adulterum obvoluto capite nec eum occidit. Interrogatur a patre, qui fuit adulter, cui pepercerit; non dicit et abdicatur’. Causativum litis est, quod filius non dicit: quod est praesentis, et ideo non est verum consilium, ac per hoc nec simplex ductus. Qui ergo erit? Figuratus, quoniam pudore deterretur filius patri palam dicere: ‘Tu adulter fuisti’. 839 Esto es, ‘por los vericuetos del discurso’.

[306]

LIBER QVINTVS

artificiose tractandi et per totam orationem subtiliter diffundendi. Qui colore hoc separantur, quod color in una tantum parte, ductus in tota causa servatur. 472 Ductus reperitur ex causativo litis, hoc est ex re, quae controversiam facit, quae aut praeteriti temporis est, ut an Aiacem Vlixes occiderit, quae ductum simplicem tenet, aut, si praesentis vel futuri temporis fuerit, omnes ductus admittet. Ergo ductus de consilio nascitur, consilium ex causativo litis exoritur. Causativum est, quod facit dubitationem, ut in illo tyranni causativum litis est, quod tyrannus custodiam et arcis postulat et armorum. Ductum servatum testatur prima Philippica, quae mira subtilitate dominatum Antonii latenter insimulat, ut omnia dicens nihil aspere dixisse videatur. 473 His omnibus conquisitis argumenta videnda sunt, quibus ad quaestionis ambiguum fides valeat adhiberi. Fides autem tribus fit modis:

artificiose tractandi] artificio retractandi L31 • diffundendi] difundendi FL4P11 : defundendi L31 : diffendendi L21 • colore] a colore B2L32SV12V22Z Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt : a colere L2 • hoc] om. R1V21 • separantur] seperantur L42 (sed e in a non corr.) : superantur L41 • tantum] tantum fit P1 • causa] caussa A • servatur] versatur M1 • 472 ductus reperitur] om. AR1V21 • reperitur] repperitur BC1DL2M1P1RS V1Z • ex] om. S • controversiam] contraversiam ADL3P11 : controversariam R2 • facit] fecit V21 • aut] autem A : au G1 : om. L21 • Vlixes] Vlyxes Basileensis : Vlysses Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : ullixes D : uxiles R • ductum] ductu V1 • fuerit] fuit R1 • omnes] oms. ABC1FGL4P1P2 • ductus] ductos R1 • admittet B2C1SV12Z Dick Willis : admitet L1 : amittat P11 : amittit F : ammitat L4 : ammitit B1 : ammittit L21P21RV11V2 : admittit ADGL22L3M1P12P22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt • de] ex GL3 • causativum est AB1DL2L31P1P2R1V21 Halm Eyssenhardt Willis (1971, 45 et 1983) : causativum litis est B2C1FGL1L32L4M1R2SZ Vicentina Mutinensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : causativi litis est Basileensis Lugdunensis : causativum est litis V1V22 • est] om. D • et] om. L3 : del. V22 : def. R • ductum servatum] hunc ductum servatum Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : ductum subtilem servatum C1L1P22 Dick 1890 et 1925 : def. R • Antonii] antoni V21 : aptonii L4 : def. R • latenter] latentur R1 • insimulat] insimilat Z1 • dicens] add. in marg. L32 (ras. in scripto) • nihil] nil L1L3 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • aspere] aspexere FL4P11 • 473 ad] a L21 • quaestionis] quaestiones RV2 • adhiberi] adibere P1 : def. R • tribus fit modis] modis tribus fit C1 : def. R • modis] modus P11 Vulcanius : def. R

[307]

5

10

LIBRO QUINTO

de manejar con habilidad y distribuir con sutileza por todo el discurso. Y se diferencian del color en esto: en que el color se mantiene sólo en una parte de la causa, el ductus en toda.840 El ductus se halla a partir del motivo del litigio, esto es, de la cosa 472 que causa la controversia, la cual, o es de tiempo pasado (por ejemplo, ‘si Ulises mató a Áyax’), que mantiene un ductus simple, o, si fuere de tiempo presente o futuro, admitirá todos los ductus. Por tanto, el ductus nace de la intención, y la intención surge del motivo del litigio. El motivo es lo que causa la duda;841 por ejemplo, en el susodicho caso del tirano, el motivo del litigio es que el tirano reclama la custodia tanto de la ciudadela, como de las armas. La Primera Filípica da testimonio de un ductus mantenido, que, entre líneas y con admirable sutileza, denuncia la tiranía de Antonio, de tal manera que, diciéndolo todo, no parece haber dicho nada con acritud.842 LOS

ARGUMENTOS ESCOGIDOS POR EL ORADOR.

NOCIONES

DE DIALÉCTICA.

Examinados todos estos aspectos, hay que ver ahora los argumen- 473 tos capaces de aportar crédito a la ambigüedad de la cuestión.843 Ahora 840 Los rétores latinos de época tardía emplean los términos ductus y color con un significado diferente al que podemos encontrar en los rétores de época clásica. En Marciano y Fortunaciano (5-7, pp. 84-86 Halm), el ductus es el tenor o tendencia general de todo el discurso; el color es un giro concreto del argumento, con especial aprecio por el ingenio. Fortunaciano, en vez de color, emplea et término modus (5, p. 84,2426): Quid interest inter ductum et modum? Ductus est totius orationis, modus vero partis alicuius in oratione. 841 Sobre la duda o incertidumbre (dubitatio) según el tipo de oyente o género oratorio, cf. § 448. 842 Cicerón, para denunciar las aspiraciones a la tiranía de Marco Antonio, pronunció en el senado y ante la asamblea de los ciudadanos una serie de discursos contra el triúnviro, que el propio Cicerón llamó, en broma, ‘filípicas’, emulando así al gran orador griego Demóstenes, quien pronunció ante los atenienses nueve discursos, conocidos como Filípicas, advirtiéndoles del peligro que suponía para Atenas Filipo de Macedonia (cf. Att. II 1, 3). Se conservan catorce de las Filípicas ciceronianas, correspondientes al periodo que va del 2 de septiembre del 44 al 22 de abril del 43 a. C. Para el § 472 la fuente de Marciano no puede ser sólo Fortunat. I 7, pues Fortunaciano no menciona la primera Filípica, sino que debe haber una segunda fuente desconocida. 843 Para el § 473, cf. Cic. De or. II 115 y 316.

[307]

LIBER QVINTVS

conciliando, docendo, permovendo. Illa prior ethica, sequens apodictica, tertia pathetica nominatur. Conciliatione licet in tota causa uti conveniat, tamen in principiis uberius insistendum, et in commovendo maxime vigere debet epilogus. Docere autem prae ceteris debet ipsa narratio, quamvis diluendis quaestionibus obiciendisque criminibus non dissimilis operetur astructio. Nunc de argumentis incipiam. 474 Argumentum est ratio, quae rei dubiae fidem facit. Res dubia est intentio et depulsio, vel ratio et infirmatio rationis. Cum enim obieceris ‘occidisti’, ut doceas, argumentatione firmabis, maxime cum negatur. Etiam ipsum ‘non occidi’ exigit argumentum, licet ad faciendam fidem

conciliando] consiliando AB1P12RV21Z1 : consiliendo P11 : def. R • ethica sequens] ethicas sequens A : ethica assequens L3 : ethica a sequens FP1P2 : def. R • apodictica] apoditica B1 • pathetica] perpathetica L21 • conciliatione] consiliatione AP1V21 : co[…] one R • uti conveniat] inveniatur S • principiis] principis D1 : principus L21 • uberius] suberius A • insistendum] insistendom V21 : inveniatur insistendum V1 • commovendo] commovendum V21 : commodo P11 • maxime] maxima L21 : maximae L2M11 • epilogus … debet om. L21 • epilogus] ephilogus A • diluendis] deluendis FL2L4P1 : diluendi L11 • quaestionibus obiciendisque (quae P21)] -que (quae AR2) tantummodo habent AFL41P11R1V21 • quaestionibus] quaestionis D1 • obiciendisque] obiiciendisque GL1L3S • criminibus] creminibus D1 • astructio] astrutio P11 • argumentis] armentis V2 • incipiam] inquipiam R1 : incippiam V21 : incipiamus GL2R2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius • 474 ratio] oratio coni. Halm (cf. Cassiodor. de dialect. I, 541 ed. Garet.), quem Eyssenhardt secutus est • rei] regi P11 • fidem facit] facit fidem L3Z1 • res] reus B1 • et depulsio] om. A • obieceris] obieceres V21 argumentatione firmabis coni. Dick (1890 et 1925), quem Willis secutus est : argumentatione firmatione AV21 : argumentatione firmatione vis B1L31V11V22 : argumentatione firmare vis L32V23 (var.) : argumentationem et affirmationem eius B2SZ : argumentatione firmatione bis P21 : argumentationem et firmationem P22 : argumentationem et formationem L11 : argumentationem et firmationem vis C11L12V12 Kopp (e Darmstattensi codice suo) : argumentatione firmationem R1 : argumentatione firmationem vis C12DR2 : argumentatione cum firmatione vis P1 : argumentationem cum firmatione vis (vix L41) L4 : argumentationem firmatione vis F : argumentatione et firmatione vis GM1 Vulcanius Grotius (in ed.) : argumenta ratione firmatione vis L2 : argumentationem firmare Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : argumentatione et firmatione Grotius in Februis : argumenta ratione firmatione vis L : argumentatione firmatione (vel eius add. Eyss.) uteris coni. Halm, quem Eyssenhardt secutus est • maxime] maxima G2M1 • ipsum non occidi] non occidi ipsum V11 • ipsum] ipsum ut Grotius in Februis • non] om. C11 • occidi] occidisti C12 • exigit] exgit B1 : exiit P11 : exigitur Grotius in Februis

[308]

5

10

LIBRO QUINTO

bien, el crédito se obtiene de tres modos: conciliando, enseñando, conmoviendo. El primer crédito es llamado ‘ético’; el segundo, ‘apodíctico’; el tercero, ‘patético’. Aunque conviene hacer uso de la conciliación en toda la causa, sin embargo se debe insistir más profusamente en los exordios, y en conmover debe ser muy vigoroso el epílogo. En cuanto a enseñar, debe hacerlo, más que las demás partes, la narración en sí, aunque para resolver cuestiones e imputar delitos la argumentación opera de modo similar. Ahora comenzaré a hablar de los argumentos. Un argumento es un razonamiento que aporta crédito a un asunto 474 dudoso.844 Asunto dudoso es la acusación y la defensa, o un razonamiento y la refutación del razonamiento. En efecto, cuando acuses: ‘¡Mataste!’, para informar,845 lo confirmarás con una argumentación, máxime si la acusación es negada. También el ‘No maté’ requiere un argumento, si bien, para aportar crédito, se deben emplear incluso

844 Para la definición de argumento, cf. Cic. Top. II 8, itaque ita definire… esse… argumentum autem, rationem quae rei dubiae faciat fidem. 845 Esto es, para informar a los oyentes (docere).

[308]

LIBER QVINTVS

etiam illa, quae inartificialia nominantur, debeant adhiberi, ut tabulae, testimonia, quaestiones, quae post discutienda servabo. Nunc argumenta tractentur, quae aut in negotio, de quo agitur, posita sunt, aut illud attingunt. In ipso tum totum, tum pars eius, tum nota, quam Graeci etymologiam dicunt; attingunt vero negotium, quae ad id relativorum ratione ducuntur. Et sunt numero tredecim: a coniugatis, a genere, a forma vel specie, a simili, a differenti, a contrario, a coniunctis, ab antecedentibus, a consequentibus, a repugnantibus, a causis, ab effectis, a comparatione, cuius sunt partes maiora, minora,

inartificialia] inarteficialia R : inartificalia B2C1DGL1L3M1V1Z • debeant] debeat L41 • tabulae] tabilae A : tabula P21 • posita] possita D1 • aut2] at R1 : au P11 • illud] illum V21 : aliud D1 • tum totum] totum L21 • attingunt] auttingunt A : antingunt L2 : attingent L11 • ratione] relatione C1 • ducuntur ABC1DFGL1L22M1P22R2SV1V2Z Halm Eyssenhardt Dick Willis : dicuntur L21L3L4P1P21R1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • tredecim] XIII FGL3L4M1 • coniugatis] coniugetis V11 : coniunctis A (pace Willis) B1P21R1 : a coniugato Vulcanius Grotius Kopp • in vel specie redit P3 • specie] speciae ABL4 • a simili] assimili L4 • differenti] diferenti BP1P2V11 V21Z : differendi L4 : differentia D : diferentia V12 • coniunctis] coniuntis V21 • a consequentibus] om. P21 • causis] caussis A • effectis] affectis B1R : effectibus P32 • a comparatione] comparationem A1 • sunt partes AB1DFL2L4P1P2RV11V2 Halm Eyssenhardt Willis : partes sunt L3 : sunt partes tres C1GL1P3S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : sunt partes III B2V12Z : partes sunt III M1 codex Darmstattensis apud Halmium

[309]

5

LIBRO QUINTO

aquellos que se denominan ‘no artificiales’,846 como documentos escritos, testimonios orales, interrogatorios, que reservaré para una posterior discusión.847 Ahora tratemos los argumentos, que, o bien están basados en el asunto en cuestión, o bien le atañen.848 Se basan en el propio asunto, bien el todo, bien la parte del todo, bien la nota, que los griegos llaman etimología.849 Le atañen, en cambio, aquellos que se traen para el asunto según un criterio de relación, y son trece en total:850 por las cosas conjugadas, por el género, por la forma o especie, por la semejanza, por la diferencia, por lo contrario, por las

846

Vid. nota complementaria n.o 846. Cf. infra § 560. 848 Cicerón, inspirándose en la clasificación aristotélica de la argumentación retórica, forma la suya de los loci, distinguiendo entre lugares intrínsecos y lugares extrínsecos; cf. Top. II 8, Sed ex his locis in quibus argumenta inclusa sunt, alii in eo ipso de quo agitur haerent, alii assumuntur extrinsecus. In ipso tum ex toto, tum ex partibus eius, tum ex nota, tum ex eis rebus quae quodam modo affectae sunt ad id de quo quaeritur. Extrinsecus autem ea ducuntur quae absunt longeque disiuncta sunt. Cicerón omite la doctrina aristotélica de los llamados predicables o cinco voces: género, especie, diferencia específica, propio y accidente (cf. Top. I, 5), en torno a los cuales el Estagirita agrupa sus tópicos. El neoplatónico Porfirio, hacia el 270 d. C., sistematizó la teoría aristotélica de los predicables en su Isagogé. Los predicables aristotélicos son presupuestos de la doctrina ciceroniana de los tópicos, aunque algunos de ellos son convertidos directamente en tópicos por Cicerón. El arpinate distribuye el locus intrinsecus en cuatro subtipos: ex toto, ex parte, ex nota, ex affectis rebus (Top. II 8-10; V 26-VIII 37). La cuádruple división ciceroniana de los lugares intrínsecos sufrió variaciones en el siglo IV d. C., cuando Mario Victorino deslindó el último de ellos de los otros tres. Esta nueva reagrupación de los lugares intrínsecos fue seguida por Marciano Capela y Boecio. En el siglo VI Casiodoro elevó al rango de locus el lugar intrínseco que había quedado descolgado. Por otra parte, Cicerón distribuye el locus extrinsecus en trece subtipos (que explica al detalle en Top. II 9-IV 23; V 25-XVIII 71), coincidentes con los de Marciano. 849 Sobre la nota o etimología, cf. infra § 483 (nota). 850 Para los trece argumentos extrínsecos, cf. Cic. Top. III 11; cf. De or. II 40, 167. 847

[309]

LIBER QVINTVS

paria. Apparet in omnibus relativam inesse rationem; nam coniugatum alterum alteri nominatur, et genus et species ad se relata fiunt; ipsum etiam simile alicuius assimile est, et omnes loci argumentorum non ex se, sed ex alio nomen accipiunt. 475 Igitur totum, quod dubium discutitur, definiri primitus oportebit et hic argumenta tractari hoc modo: sit res dubia utrum utilis eloquentia videatur. Eloquentia totum est; in toto igitur definiendum sic: ‘Eloquentia est bene dicendi scientia. Bene dicere autem utile est; utilis igitur eloquentia’. Cui loco tractando subsidio est Dialectica, quam nuper audistis, per quam cognitum puto, quid sit genus, quid specics vel differentia, proprium, accidens ceteraque, quae eius praecepta tenuerunt. Tamen haec ut potero breviter strictimque percurram.

paria] om. F : pararia L21 • inesse] esse P32 • nominatur] nominatur comparatione B2S • post nominatur plura excidisse putat Dick • et2] om. P11 • ad se relata] adserata V11 (sed s. l. var. relata add. V12) • se] om. AR1V21 • relata] ralata L41 : relativa GM1R2 Vulcanius (var. lect. i. m.) Grotius (var. lect. i. m.) Halm Eyssenhardt • simile] similem P21 • assimile] asimile M1P11 : adsimile V12 : simile B2G1SV11Z • omnes] omnis L11P31 : oms. L2L3L4M1P1V1 • accipiunt] accipiuntur V21 • 475 quod] quo P32 (var.) V21 Basileensis et coni. Grotius in Februis • dubium] dibium A : dubium esse FL4V22 (glossa) : dubium est P11 • definiri] definire L21 : difiniri P3 : diffiniri D2GL12L3M1V12 V22 : diffinire D1 • oportebit] oportebat P11 : oportebit oportebit S • hic conieci : sic codd. • argumenta] argumentum B2GL3P3SZ • tractari coni. Halm, quem Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : tractare codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • eloquentia videatur] loquenti videatur eloquentia M1 : om. L11 • eloquentia … definiendum sic om. B1L21P21 • eloquentia] eloquenti Eyssenhardt • in toto] in totum C11 : toto V21 : totum coni. Dick (1890 et 1925) • definiendum] definiendum est B (in marg.) P2 (in marg.) SZ Kopp Halm Dick (ibid) : diffiniendum V1V22 : diffiniendum est DGL1L3M1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • est bene] est et bene AP11RV21 • eloquentia] eloquentia est V1Z • loco] loco est V1 • quid1] quod V21 • proprium] propriorum AR1V21 : quid proprium V12 • accidens] quid accidens V12 • ceteraque quae] ceteraquae quae V21 • haec ut potero] ut potero haec Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • percurram] percursam V21

[310]

5

10

LIBRO QUINTO

cosas conexas, por los antecedentes, por los consecuentes, por los repugnantes, por las causas,851 por los efectos, por comparación. Ésta última tiene tres partes: cosas mayores, cosas menores, cosas parejas. Está claro que en todos ellos hay un criterio relativo; pues una cosa se dice conjugada con otra, y género y especie resultan ser cosas relacionadas entre sí; lo semejante es también semejante a algo, y todos los lugares de los argumentos reciben su nombre no de sí mismos, sino de otra cosa.852 Así pues, el todo que se discute como dudoso convendrá, prime- 475 ro, definirlo, y entonces manejar los argumentos del siguiente modo: sea el asunto dudoso si la elocuencia parece útil. La elocuencia es el todo; en el todo, pues, hay que definir del siguiente modo: ‘La elocuencia es la ciencia del bien hablar; hablar bien, empero, es útil; por tanto, la elocuencia es útil.’ Para el tratamiento de este punto es de ayuda la Dialéctica, a la cual habéis escuchado hace poco;853 por ella sabéis, creo, qué es el género, qué es la especie o la diferencia, la propiedad, el accidente y todos los demás aspectos que abarcaron sus enseñanzas. No obstante, voy a repasarlos lo más breve y conciso que pueda.854

851

Es decir, material, eficiente, formal y final. Loci es el término con el que Cicerón traduce el vocablo griego tópoi que había usado Aristóteles, que define los ‘lugares’ como sedes desde las cuales se extraen los argumentos (sedes argumenti); cf. Cic. Top. 7-8, locos nosse debemus; sic enim appellatae ab Aristotele sunt eae quasi sedes ex quibus argumento promuntur. Licet ergo definire locum esse argumenti sedem. 853 Cf. supra IV 344-351. 854 Las definiciones de género, especie y diferencia específica, propiedad y accidente (§§ 476-480) remontan a las clasificaciones aristotélicas contenidas en los Analíticos segundos y en otros escritos de lógica. 852

[310]

LIBER QVINTVS

476

477 478

479 480 481

Genus est igitur ad multas species differentiasque notio pertinens, ut animal, quod refertur ad hominem, pecudem, avem, piscem ceteraque, quae non tantum numero, sed etiam specie disparantur, quod alia aeria, alia aquatilia terrenaque, alia rationabilia, alia rationis expertia, quae sub uno nomine collecta cum fuerint, nomine generis appellantur. Species est, quae a genere pendens alia continet numero tantummodo disgregata, ut homo continet et Demosthenem et Ciceronem, quibus una species est, sed numero distant. Differentia vero est sufficiens quaestioni discretio, ut, si quaeratur, inter hominem leonemque quid intersit, respondeatur, quod homo mitis, leo ferus sit; quod quidem nec hominem a mitibus ceteris nec leonem a feris aliis distinguit animalibus. Proprium est, quod rem aliquam ab omnium communione discernit, ut risus; hoc enim non est homini commune cum ceteris . Accidens est, quod in aliquo positum nec pars eius est nec separari ab eodem potest, ut per se possit existere, ut color in corpore, in animo disciplina. A parte vero argumentum non

476 est] esto Grotius • igitur] om. SZ • multas] multis L4 • differentiasque] defferentiasque D • notio] notitio S : notitia V11 (sed s. l. var. notio add. V12) • pertinens] pertingens V1 • pecudem] pecodem B1P21P3R • avem] autem B1 : om. V21 • certeraque] cetera quae V21 • numero] nuro V21 • specie] speciae AV21 • disparantur] disparatur V21 : disparant F • aeria] eria ABC1R1V21 : aerea DL31P3 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • alia] alio V21 • terrenaque] alia terrena D • rationis] rationalis P31 : ratio[ R • expertia] experta FGL4M1P1 : def. R • fuerint] fuerit P11V21 : def. R • generis] geris P31 : def. R • 477 ante species add. k. (id est kaput vel kapitulum) BL2SZ : def. R • a] om. V21 • disgregata] disgregati Z : discreta L3 Grotius Kopp : def. R • et] om. L3 : del. V22 • demost(h)enem L2L3P3SV22 : ]tenem R : demostem V21 : demonstenem BZ : demostenen AC1DFGL1L4M1P1P2V1 • Ciceronem] aceronem A • 478 vero] om. L2 • si] qui V21 • ferus] fur R1 • aliis] alii P31 • distinguit] distingit ABL31P21P31R1V21Z : distingunt V12 • animalibus] animantibus FL2L41 • 479 quod] quod quam L31 • aliquam] aliam B1 : aliquad L41 • ab omnium] ab hominum Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed corr. omnium in Februis) • discernit] discriminat L3V22 • homini] om. FL41 • commune] ammune V21 • animalibus supplevi • 480 accidens] accidendus R1 (luce clarius, pace Willis qui accidentis legit) • est] om. D1 • positum] possitum D1 • nec] ne FL4 • est] om. V21 • nec separari ab eodem potest] om. A • separari] seperari P2 • ut] aut Z • existere] exsistere L4 • ut] in L21 • in animo] in imo R1V21 : in anima R2 : et in anima D • disciplina] indisciplina C11 • 481 a parte] apte B1V11

[311]

5

10

15

LIBRO QUINTO

El género es, pues, una noción que atañe a muchas especies y diferencias;855 por ejemplo, ‘animal’, que se refiere al hombre, la bestia, el ave, el pez, etc., que se diferencian no sólo por el número, sino también por la especie, puesto que unos son volátiles, otros acuáticos y terrestres, unos racionales, otros irracionales, los cuales, cuando son nombrados colectivamente, se les designa con el nombre del género. La especie es la que, dependiendo de un género, contiene cosas diferentes que se distinguen entre sí sólo por el número; por ejemplo, ‘hombre’ comprende tanto a Demóstenes como a Cicerón, los cuales pertenecen a una misma especie, pero se diferencian por el número. La diferencia,856 por su parte, es la distinción suficiente para una cuestión; por ejemplo: si la cuestión es qué diferencia hay entre un hombre y un león, la respuesta es que el hombre es manso, el león fiero; lo cual, desde luego, no distingue al hombre de los demás animales mansos, ni al león de los otros animales fieros. La propiedad es lo que distingue a una cosa del común de todas ellas; por ejemplo, la risa, pues el hombre no la comparte con los demás animales.857 El accidente es lo que, puesto en alguna cosa, ni es parte de ella ni puede ser separado de ella, de modo que pueda existir por sí misma; por ejemplo, el color en el cuerpo, o la sapiencia en la mente. Un argumento, empero, no se trae de la parte para probar el todo, sino

855

Esto es, diferencias específicas. Esto es, la diferencia específica o especificidad. 857 Cf. Quint. Inst. V 10, 58, proprium autem est ut quod soli accidit, ut homini sermo, risus. La risa, como propia del hombre, sirve para definirlo; cf. Victorin. I 8, p. 82,18-19 Halm, definitio talis est: homo animal est rationale, bipes, risus capax. 856

[311]

476

477

478

479 480

481

LIBER QVINTVS

ad totum probandum ducitur, sed ad aliam partem, quae continet quaestionem. Nec enim probata pars totum probat, ut puta, si oculus videt, non ideo totum corpus videt, cum refutetur totum videre corpus; sed dialecticus iste tractatus est. Nunc quemadmodum argumentum a parte ad partem sumatur ostendam: ‘Si pedes, si bracchia tueri debemus, debemus utique oculos diligentius asservare’. Cuius argumenti loco incurrere aliquando et aliud potest, quod a minore ad maius ducitur. Nec tamen ideo principalis argumenti ratio perturbatur, quia geminari aliqua argumenta natura permittit. Hoc saepe contingere et 482 in figuris solet, de quibus postea nobis erit dicendum. Fit nonnum-

ducitur] dicitur P3V11V21 Eyssenhardt (per incuriam?) • ad] om. L31L4P21V21 : ab L21 • aliam] aliquam coni. Eyssenhardt, quem Halm et Dick secuti sunt • nec] neque D : non FL41 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • ut puta] utpote L3M1V22 et fort. V11 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • oculus] oculos A • ideo] do V21 : om. F • videt] videre S2 • cum refutetur totum videre corpus delevit Eyssenhardt • iste tractatus est] iste totus tractatus est G2 : est totus iste tractatus M1 • tractatus codd. Kopp Halm Dick Willis : totus tractatus G2 : tractus Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed corr. tractatus in Februis) • quemadmodum] quaemadmodum V21 : quae admodum R • a] ad L21 • partem] patrem L4 • bracchia] brachia codd. • tueri] veri P21 : tuere P32 • debemus debemus coni. Bentley apud Ricardum Dawesium (Miscellanea critica, Cantabrigae 1817, 505), def. Nolte (Zeistchrift für die deutsch-österreichischen Gymnasien 30, 1879, 168), deinde emendavit Dick in notis : debemus codd. et cett. edd. • utique] otique V21 • oculos] om. R1 : oculus P11R2 (i. m.) • diligentius] dilegentius B1 • asservare] aservare V21 • cuius] om. V21 • argumenti] argumento P11 • incurrere] incurre V21 • et] et et L21 • aliud P21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Dick Willis (1971, 45; 1983) : alius cett. codd. Grotius (in Februis) Kopp Halm Eyssenhardt • quod coni. Willis (l. c.) : qu R1 : qui cett. codd. Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt : quia Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Dick • a minore ad maius] a minore ad magis Basileensis Lugdunensis : a maiore ad minus L3V22 Grotius Halm Eyssenhardt Dick • minore] minero A • ducitur B2GL32M1R2SV1V2Z Vulcanius Grotius Kopp Dick : dicitur cett. codd. et edd. • ideo] ido V21 • aliqua L3V22 Dick Willis : aliquanta cett. codd. Grotii codex Halm : aliquantum Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : aliquando coni. Eyssenhardt (1864, 479-480 et 1866) • argumenta] argumenti Grotius • saepe] peni A (ut vid.) : pem R1 : paene B1FL4P11P21V11V21 Halm Eyssenhardt • contingere] continere V21

[312]

5

10

LIBRO QUINTO

para probar otra parte que contiene la cuestión. De hecho, tampoco la parte probada prueba el todo; por ejemplo, si el ojo ve, no por eso todo el cuerpo ve, puesto que queda refutado que todo el cuerpo vea. Pero este tratamiento es dialéctico. Mostraré ahora cómo se deduce un argumento de parte a parte: ‘Si debemos proteger los pies, o los brazos, tanto más debemos preservar con esmero los ojos.’ Y en lugar de este argumento a veces puede presentarse también otro que se deduce de menor a mayor. Pero no por ello se altera el razonamiento del argumento principal, ya que su naturaleza permite a algunos argumentos duplicarse. Esto suele también suceder con frecuencia en las figuras, acerca de las cuales vamos a hablar luego.858 A veces el 482 argumento a partir de las partes también se forma de la siguiente

858 Cf. infra §§ 523-537; en especial § 530, donde se trata de la duplicación o combinación de figuras retóricas.

[312]

LIBER QVINTVS

quam et hoc modo a partibus argumentum, cum inducta partitione et propositis partibus pluribus, ceteris refutatis, aliquam concludimus partem, in qua sit quaestio constituta, ut si dicas: ‘Equum hunc, quem habes, aut emisti aut dono accepisti aut natus est domi aut furatus es. Non autem emisti nec dono tibi datus est neque natus est domi: furatus 483 es igitur.’ A nota vel etymologia, ut Graeci dicunt, sumimus argumentum sic: ‘Si consul est, qui consulit rei publicae, quid aliud Tullius fecit, cum affecit supplicio coniuratos?’ Quo in loco originem vocabuli 484 tantum oportet attendere. Ab his vero, quae negotium videntur attingere, argumenta ducuntur hoc modo: primum a coniugatis, cum

482 et hoc modo C11 et malebat Halm, quem Eyssenhardt secutus est; deinde edidit Dick (ex C1), quem Willis secutus est : et in hoc modo cett. codd. et edd. • a] del. V12 : om. P31R • cum] om. L21 • inducta] indicta P31 • partitione] partitionem AP11P21R1 : partione V21 • propositis] propossitis D : prepositis R2 : propositus V21 • partibus pluribus] pluribus partibus V1V2 • pluribus] om. A • refutatis] refatatis A : reputatis B1P11P21R1V21 • qua sit] qua fit L11 : quasi R1 • dicas] dicamus C1 • equum] aequum DL4 : ecum R1V21 • quem] quae D • aut] au L11L41 • emisti] emisisti AR1 • dono] dona V21 • accepisti] accipisti RV21 • aut furatus] furatus AB1C1 • es] est L4M1RV11 (sed s. l. var. es add. V12) • non autem … furatus es om. A • emisti] emisisti R1 • tibi] om. C1, ‘fort. recte’ Dick • nec] neque D • datus est] datus L2 : traditus est Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius • natus est] natus FL4 • furatus] fuerat usus F • es] est R2V11 (sed s. l. var. es add. V12) • 483 ante a nota add. k. BL2SV1Z • a nota] a nota est V11 • ut Graeci dicunt] ut grece dicunt P31 : aut greca dicitur R1 : ut greci dicitur R2 • dicunt] dicunt a nota B1P2V11 • sumimus] sumimis L11 • sic si consul Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt Willis : ut si consul Dick : si consul codd. • consul est] consulem R2 • publicae] puplicae D : pu. S • affecit] afficit D1 • coniuratos] coniuratus P11 • vocabuli] vocabula P31 • 484 ante ab his add. k. BL2SV1Z • ab his vero] vero ab his S • vero] ergo DFL4 • negotium videntur] videntur negotium GL3 • negotium] notium V11 • videntur] videtur V21 • ducuntur] dicuntur FP32R • ante primum add. k. BL2SZ • coniugatis] coniugitas A (sic pace Willis) • cum edidit. Eyssenhardt ex Halmii coniectura (in notis), deinde Dick ex C1 (sed re vera quo in C1), quem Willis secutus est : quom vel quando dub. Halm in notis : quo B2C1L1L2L3P12 (var.) P32SV11V22Z et cett. edd. : quae cett. codd.

[313]

5

10

LIBRO QUINTO

manera: cuando, introducida una partición y propuestas muchas partes, refutadas las demás, deducimos en conclusión alguna parte en la cual radica la cuestión;859 por ejemplo, si dices: ‘Este caballo que tú tienes, o lo compraste, o lo recibiste como regalo, o nació en tu casa, o lo has robado. Ahora bien: ni lo compraste, ni te lo dieron como regalo, ni nació en tu casa; luego, lo has robado.’ De la nota o 483 etimología,860 como dicen los griegos, deducimos un argumento del modo siguiente: ‘Si el cónsul es quien consulta en interés de la república, ¿qué otra cosa hizo Tulio cuando condenó a muerte a los conjurados?’ En este caso sólo hay que prestar atención al origen de la palabra.861 De estas cosas, por su parte, que parece que son 484 contingentes al asunto, se deducen argumentos del modo siguiente: en primer lugar, a partir de las cosas conjugadas, cuando, propuesto

859

Para la argumentación por exclusión, cf. Cic. Inv. I 45 y 84. Capela, tal como Cicerón, identifica los términos notatio y etymologia. Cicerón abordó la nota en los Topica en tres ocasiones (Top. 8, 10 y 35). Cicerón dividió los lugares con relación a los argumentos en extrínsecos e intrínsecos (frente a Quintiliano y los rétores menores quienes recurrieron a la división griega de artificiales e inartificiales). La cuádruple división de los lugares intrínsecos (ex toto, ex parte, ex nota, ex affectis rebus) sufrió variaciones en el s. IV d. C., cuando Mario Victorino deslindó el último de ellos de los otros tres. Esta nueva reagrupación de los lugares intrínsecos la secundaron Marciano Capela y Boecio. En el siglo VI Casiodoro elevó al rango de locus el lugar intrínseco que había quedado descolgado. La nota ocupó siempre el tercer lugar en la clasificación de los lugares intrínsecos. El vocabulario con el que se la designa es variado: nota, notatio, ueriloquium, etymologia y ἐτυμολογία. No todos estos términos corrieron la misma suerte. Existe cierto rechazo hacia el término griego, que fue empleado sólo por Cicerón, Quintiliano y Boecio. En cambio, Mario Victorino, Marciano Capela y Casiodoro no sólo no emplearon el término griego, sino que también rechazaron el uso de los términos latinos notatio y ueriloquium. Boecio añadiría un nuevo término, interpretatio. 861 Esto es, el cónsul Cicerón, al dictar sentencia, actuó como un juez, magistratura con la que se confunde el consulado en su origen; cf. Quint. Inst. I 6, 32, sitne ‘consul’ a consulendo, an a iudicando; nam et hoc ‘consulere’ veteres appellaverunt; unde adhuc remanet illud ‘Rogat, boni consulas’, id est, bonum iudices. De hecho, los cónsules originalmente eran conocidos como iudices, y solo empezaron a ser denominados como cónsules en el año 366 a. C. Para la argumentación derivada de la etimología (consul/consulit), cf. Cic. De or. II 165. La alusión histórica es, una vez más, al consulado de Cicerón en el 63 a. C., cuando puso al descubierto la conjuración de Catilina e hizo condenar a muerte a sus cómplices. 860

[313]

LIBER QVINTVS

uno nomine proposito principali per eius derivationem casu aut tempore commutato aliquid approbamus, ut ‘si pietas virtus est, quod pie factum est, laudari oportet’. Constat enim laudabilem esse virtutem. Qui locus a superiore hoc differt, quia aliud est, unde nomen impositum fuerit, perscrutari, aliud per cognationem verbi ab alio deflexi 485 argumenti vim sumere. A genere autem, cum quod in toto valet ad speciem quoque deducitur, ut, si varium et mutabile quiddam est femina, Dido etiam varia mutabilisque videatur possitque ex amore in odium commutari. Hac ratione illud Ciceronis astruitur: ‘Nam cum omnium provinciarum sociorumque rationem diligenter habere debeatis, tum praecipue Siciliae, iudices’. Hic locum ille a toto videtur imitari, sed interest illud, quod in illo a definitione, hic ab ipsa ratione, qua genus est, argumenta ducuntur, et quod in genere totum est, quod totum divisione perit, genus manet etiam partibus distributum.

uno] om. S • proposito] propossito D1 : propositae R1 : om. C1 • eius] om. L31 • derivationem L4S edd. : dirivatione AR : dirivationem cett. codd. • casu] causam L11 • aut] at V21 • commutato] commotato D2 : commotati D1 : commutati AB1FGL2M1P11 (sed var. commutato add. P12) P2P3R • si] sit P32 • factum est] factum D1L21 • constat] contat R1 • laudabilem] laudabile AR1SV2 • locus] locis L11 • differt] difert P11 • quia] qui P11V22 • nomem] novem V11 • impositum] impossitum D • perscrutari] perscruptari P11 • cognationem] cognitionem B1P31 • ab alio] ab valio C11 • argumenti vim] argumentium P31 • sumere] summere FL4 • 485 toto] tota M1 • ad] a P11 • quoque] quaeque F : def. R • quiddam] quidam P31 : quoddam V12 : def. R femina] feminina B1Z : def. R • Dido] didoa A • varia] variam V21 • mutabilisque] motabilisque D : mutabile quiddam est femina V21 : def. R • videatur] videtur P31 : om. V21 : def. R • amore] amare L21 : def. R • commutari] commotari D1 • in nam redit codex E • sociorumque] sociarumque L21V21 : def. R • tum] tunc AP1V21 : tom L21 : def. R • Siciliae] sicile V21 • iudices] o iudices E2L2L32L4V12V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : iud[ R • hic conieci : hinc E1 : def. R : hunc cett. codd. et edd. • a] om. L21 : def. R • videtur] videatur D1 : def. R • imitari] immitari L21 : def. R • illo] illa S • a C1L1P32 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Dick Willis : om. cett. codd. Halm Eyssenhardt • definitione] diffinitione DGL12L3M1P31V22 : difinitione L4P12P32 : def[ R • ipsa] ipso V21 • qua] quae SZ Grotii codex • ducuntur] dicuntur P11V21 • et] om. AP11RV21 • totum] totum manet D : def. R • divisione] divissione D : in divisione S • manet] om. D, sed post totum coll. • etiam] iam F

[314]

5

10

LIBRO QUINTO

un nombre primordial, por derivación de éste, modificado el caso gramatical o el tiempo, probamos algo;862 por ejemplo: ‘Si la piedad es una virtud, lo que se ha hecho piadosamente debe ser elogiado.’ Está claro, de hecho, que la virtud es cosa loable. Este lugar retórico difiere del precedente en esto: porque una cosa es examinar de dónde fue impuesto el nombre, y otra cosa es tomar la fuerza de un argumento por el parentesco de una palabra derivada de otra. A partir 485 del género, en cambio, cuando lo que vale para el todo se aplica también a una especie; por ejemplo: ‘Si la mujer es cosa inconstante y mudable,863 también Dido pasa por inconstante y mudable, y puede cambiar del amor al odio.’ Con este criterio se construye aquel célebre argumento de Cicerón: ‘Puesto que debéis llevar escrupulosamente la cuenta de todas las provincias y de los aliados, tanto más la de Sicilia, jueces.’864 Aquí Cicerón parece reproducir el lugar retórico ‘a partir del todo’, pero hay la siguiente diferencia: que en aquel los argumentos son traídos de la definición; aquí, en cambio, del criterio mismo por el cual hay género; y que en el género hay un todo que pierde su totalidad con la división, pero el género subsiste, incluso distribuido

862 Para el argumento derivado de las palabras emparentadas, cf. Cic. Top. 12; De or. II 167. Quintiliano, sin embargo, considera el argumento ‘ridículo’ (cf. Inst. V 10, 85). 863 Cita de Verg. Aen. IV 569-570, varium et mutabile semper / femina. 864 Cita casi literal de Cic. Verr. II 2, 2.

[314]

LIBER QVINTVS

486 Ab specie vel a forma ducitur argumentum, ut fidem generali faciat quaestioni, ut Cicero in Philippicis: ‘Est , quam lex?’ Actum enim genus est, quod ab specie, id est lege lata a Caesare, comprobatum est; quod item confirmat a similibus: ‘Quaere 487 acta Gracchi; leges Semproniae proferentur. Quaere Sullae; Corneliae.’ A simili per se: ‘Vt Helena Troianis, sic civibus belli semen tu fuisti’. Item: ‘Vt saepe homines aegri morbo gravi, cum aestu febrique iactantur...’

486 ab ABC1DL12L2P2P3RV1V21Z Grotii codex Halm Eyssenhardt Dick Willis : a EFGL11L3L4M1P1SV22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • specie] speciae AL42 : spiciae L41 • a] om. G1 • argumentum] om. P3 • generali] generalis E • quaestioni] quaestionem V21 • Philippicis] philipicis P1 • est … lex scripsit Willis, qui quod … versatus sit ex Cicerone supplevit : est quam lex supplevit Halm, quem Eyssenhardt et Dick secuti sunt : est quam lex AB1D1EFL21L4P21P31RV21 : est quaedam actio lex B2C11D2G1L1L3M1P22P32 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : est quaedam lex actio SZ : est quaedam lex C12L22P1V12V22 : est quae lex V11 : est inquam lex actum G2 (var.) • genus est codd. Kopp Halm Willis : genus est legis C11L1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Dick • ab] si ab DR2 : a L11M1P12S Vicentina Mutinensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • specie] speciae L4M11V21 • lata] data G2 (var.) : vel lata M11 : la P21 • a Caesare] ac caesare E • item] om. P31 • a] om. L21V11 • quaere] quere SV11 : quare DE1P31V12 : quire L21 • Gracchi] grachi L4M1P1Z : graechi V1 • Semproniae] semphroniae GL3 : simproniae P32 • proferentur AC1DGL1L3 M1P1P22P3R V12V2 et Cicero, omnes edd. : proferantur L22 : proferuntur BEFL21L4P21SV11Z • quare] quere V11 : quare E1P31V12 • Sullae] syllae BC1EFGL1L3M1P12P2RSV2Z : sillae DL2 : sylle A : sille P3 : syllabae L4P11V1 • Troianis sic civibus] Troiani, sic civilis olim tempt. Willis • civibus] vicibus V11 • 487 per se] persae V21 : del. B2 : om. SZ • ut] ut malebat Halm, quem Eyssenhardt et Dick (1890 in nota ad calcem, et 1925 ‘ex R’) secuti sunt, sed ‘ut semel tantum in R (errat Dick)’ notavit Willis • Helena] elena P21P3RV21Z • troianis sic civibus] Troiani, sic civilis olim voluit Willis, sed Troianis etiam Cicero • civibus belli codd. Vicentina Mutinensis, correxit Kopp e codicibus suis, Halm Eyssenhardt Dick Willis : civilibus bellis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (var. lect. civibus belli i. m.) Grotius (var. lect. civibus belli i. m.) • semen tu] sementum R2 : sementa L41 • febrique] febri quae C11 • iactantur] iactant EF

[315]

5

LIBRO QUINTO

en las partes. A partir de la especie o forma se trae un argumento para 486 aportar crédito a la cuestión general, como Cicerón en las Filípicas: ‘¿Hay algo que pueda ser considerado con tanta propiedad un acto de aquel que, togado, haya participado en la política con poder civil y mando militar, como una ley?’865 El acto, en efecto, es el género, que es ratificado por su especie, esto es, la ley promulgada por César. Y esto lo confirma asimismo el argumento traído de los semejantes: ‘Pide los decretos de Graco, se te mostrarán las leyes Sempronias; pide los de Sila, las Cornelias’.866 A partir de la semejanza por sí misma: ‘Como 487 Helena para los troyanos, así tú para tus conciudadanos fuiste semilla de guerra’.867 Asimismo: ‘Como a menudo los hombres que padecen 865 Cita literal de Cic. Phil. I 18. Tras el asesinato de César, el senado se enfrenta al dilema de qué hacer con los acta de César, esto es, con sus decretos tanto a nivel legislativo como ejecutivo: si lo oportuno sería anularlos como decretos de un tirano asesinado, o bien ratificarlos y mantenerlos para garantizar la paz y el orden, instaurando una línea de continuidad con su gobierno. 866 Cita literal de Cic. Phil. I 18 (es justo la continuación de la cita anterior). Las leyes llevaban los nombres de los magistrados que las habían propuesto. Las leyes Sempronias son las de Gayo Sempronio Graco, promovidas desde su cargo de tribuno de la plebe el año 123 y el 122 a. C., y destinadas a impulsar su programa de reforma radical, principalmente: nuevas distribuciones de tierras; fundación de colonias (una sobre las ruinas de Cartago); revisión de las leyes que regulaban el servicio militar; una amplia campaña de obras públicas por toda Italia; así como tres leyes para proteger a las provincias de los abusos de los gobernadores designados por el Senado, y una ley, que no prosperó, que concedía la ciudadanía romana a los latinos, y el estatuto de latinos a los restantes pueblos itálicos. Las leyes Cornelias son las que Lucio Cornelio Sila había promulgado en el año 81 en su calidad de dictador, principalmente: la limitación del poder tribunicio, la regulación de las normas que regían el desempeño de las sucesivas magistraturas, así como las de los gobiernos provinciales; la modificación de los tribunales, incluyendo en ellos sólo a los senadores; y la distribución de tierras a sus veteranos. 867 La cita de Marciano combina dos frases pronunciadas por Cicerón contra Antonio en las Filípicas (II 55): Vt igitur in seminibus est causa arborum et stirpium, sic huius luctuosissimi belli semen tu fuisti… Vt Helena Troianis, sic iste huic rei publicae belli causa, causa pestis atque exitii fuit, ‘Como en las semillas está el origen de los árboles y de las plantas, así tú fuiste la semilla de esta luctuosísima guerra… Como Helena lo fue para los troyanos, así Antonio fue la causa de la guerra para esta República, la causa de su ruina y de su destrucción.’ La comparación con las semillas de los árboles y de las plantas evoca el pasaje de Demóstenes, en Sobre la corona, sobre las responsabilidades de la guerra y sus desastres (XVIII 159): ὁ γαρ τὸ σπέρμα παρασχών, οὗτος τῶν φύντων αἴτιος, ‘El hombre que aporta la semilla, ese es el responsable de la cosecha’.

[315]

LIBER QVINTVS

et cetera. Huic dissimilitudo contraria est, quae a Cicerone differentia nominatur, quae res inter se diversas, non adversas ostendit, cuius Cicero ponit exemplum in Verrem: ‘Sed tu idem fecisse eris existimandus, si eodem consilio fecisti’. Hoc et in personis ostenditur et in rebus, et in 488 tempore et in locis, et aliis, quae nunc memorare longissimum est. A contrario, ut vita morsque; ex quibus Terentius sic:

5

‘Nam si illum obiurges, vitae qui auxilium tulit, quid facies ilIi, qui dederit damnum aut malum?’ Cicero: ‘Si ille consul, fustuarium meruerunt legiones quae consu489 lem reliquerunt.’ A coniunctis autem fides petitur, cum, quae singula a] om. E1 • diversas] diversus A et fort. V11 : divisas Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed diversas in Grotii codice) • ponit] promit L2 • Verrem] vrem P11 • tu] tum P2 • tu … eris … fecisti] tum … erit … fecerit Cicero • existimandus] existimandos M11 : aestimandus Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • in] om. B1P21 • tempore] temporibus GM1 edidit Kopp • et aliis] om. S • aliis] in aliis C1DL1L3P21V1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick • longissimum] logissimum C11 • 488 contrario] contrariis scripsit Willis (sed coll. § 474 a contrario) • ut vita morsque scripsi : vitae mors quae edidit Willis (inter cruces) : ut vitae mors Dick (‘locus fort. est mancus’) : ut vita et mors Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt : ut vita et mors quae supplevit Halm in notis • vitae] vita L21M1P21V21 : ut vitae C1G1L1 L22L3P22P3 : ut vita G2P31V22 • vitae mors AC1G1L1L3P32R : vita et mors BDG2L2M1P12 P21P31SV1V2Z : vitae mortis P22 : vita mors EL4P11 : victa mors F • -que scripsi : quae B1C11DEFL1L21P11P2P32RV1V21Z Halm (sub cruce) Eyssenhardt (sub cruce) Willis (sub cruce) : om. GL3M1P31SZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : del. B2C12L22P12V22 • terentius B2DEFGL12SZ edd. : terrentius AB1C1L11L2L32L4 M1P1P2P3RV1V2 : trentius L31 • sic nam] signam V21 • sic] sic ait R2 • si C12DGL3 M1V12 (var.) V22 et Terentius; omnes edd. : si ut C11L1P32R2 : ut cett. codd. et Grotii codex (‘non absurde’ apud Grotium) • qui] quae V21 • auxilium] auxium V21 • quid] sic V11 • facies] facias L3 et Terentius; edidit Dick : faciens M11 • damnum] damnam R1 • post Cicero add. in tertio philippicarum contra antonium e contrario argumentatur dicens (in ras.) nam L3, quod ediderunt edd. vett. usque ad editionem Koppianam • fustuarium] fustuarum A • meruerunt Cicero Willis : meruit R2 : meruerit cett. codd. et edd. • legiones quae Cicero Willis : legiones qui idque P31 : legiones quidque R2V2 : quid legiones quae GL3M1 : legiones quid quae cett. codd. et edd. • reliquerunt] relinquerunt L11 : liquerunt B2SZ • 489 ante a add. k. BL2L42SV1Z • coniunctis] coniuctis V21 : cunctis B1EFL4 • cum quae] cumque AFL11L4P11P31R2 : quae cum C1 : ut quae V11 • singula] saecula R1

[316]

10

LIBRO QUINTO

una grave enfermedad, cuando sufren convulsiones por causa de calenturas y fiebres, etc.’868 Contraria a ésta es la desemejanza, que Cicerón denomina ‘diferencia’,869 la cual muestra cosas diferentes entre sí, pero no opuestas; de ésta, Cicerón pone un ejemplo en las Verrinas:870 ‘Pero habrá que pensar que obraste igual, si obraste con igual propósito.’ Esto se muestra tanto en las personas, como en las cosas, tanto en el tiempo, como en el lugar, y en otros aspectos que ahora sería muy prolijo referir. A partir de lo contrario, como vida y 488 muerte.871 A partir de los contrarios Terencio dijo así: Pues si reprendes a quien ha salvado una vida, ¿qué le harás a quien causó un daño o perjuicio? 872 Cicerón: Si él es cónsul, merecieron los varazos las legiones que abandonaron a un cónsul.873 A partir de las cosas conexas, empero, 489

868 Cic. Cat. I 31. Se trata del comienzo de un símil aplicado al estado romano: Vt saepe homines aegri morbo gravi, cum aestu febrique iactantur, si aquam gelidam biberunt, primo revelari videntur, deinde multo gravius vehementiusque adflictantur, sic hic morbus, qui est in re publica, revelatus istius poena vehementius reliquis vivis ingravescet. 869 Cic. Top. 46. 870 Cic. Verr. II 3, 214 (pero Cicerón emplea la tercera persona, Marciano la segunda). 871 Se denomina ‘argumento a contrariis’ al argumento que parte de la contraposición de dos hechos (conceptos, valores, causas) para concluir del uno lo contrario de lo que ya se sabe del otro. Dicho en términos esquemáticos: A es B porque lo contrario de A es lo contrario de B; por ejemplo, ‘Si la virtud aprovecha, entonces el vicio daña’ (Zenón). El mismo ejemplo de la vida y la muerte lo utilizó ya Cicerón para ilustrar la definición de los contrarios; cf. Inv. I [28] 42: Contrarium est quod positum in genere diverso ab eo cui contrarium dicitur plurimum distat, ut frigus calori, vitae mors (‘Contrario es lo que, puesto en un género diferente, está lo más alejado posible de aquello que se dice su contrario; por ejemplo, el frío y el calor, la muerte y la vida’). 872 Ter. And. 142-143. 873 Vid. nota complementaria n.o 873.

[316]

LIBER QVINTVS

infirma sunt, ea coniuncta vim veritatis assumunt, ut ‘quid si accedit, ut tenuis antea fueris? Quid si ut avarus? Quid si ut audax? Quid si ut eius, qui occisus est, inimicus?’ Singula haec quia non sufficiunt, 490 idcirco congregata ponuntur. Ab antecedentibus Cicero: ‘Cum ille non dubitaverit aperire quid cogitaret, vos potestis dubitare, quid fecerit?’ Praecessit enim praedictio, ubi est argumentum; secutum est factum, 491 unde est quaestio. A consequentibus vero conversim, ut quaestio in antecedentibus sit, argumentum in sequentibus, ut, si hoc secutum est,

infirma] infirmata B1 • sunt] sint P32 • assumunt] assummunt E : assununt P11 • ut quid si corr. Grotius cum codice suo (in Februis), ediderunt Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : ut si quid Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (in ed.) • quid] qui L41 • si] sic P11V11 : sit GM1 • accedit] accidit B2DL2SZ : accedat corr. Grotius cum codice suo (in Februis), edidit Kopp • antea] ante L2L3V11V21 • fueris] fuerit V21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : furoris L41 (luce clarius pace Willis qui fureris legit) : pueris Grotius cum codice suo in Februis, sed fueris in Erratis corr. • si ut avarus] sit ut avarus R1 • ut] om. V21 • avarus] avaros L21 • si ut audax] sit ut audax C11R1 • si ut eius] sit ut eius C11 • qui] quo L22 (ut vid.) • occisus] occissus P1 • singula] singula autem B2G1SV12Z • haec] om. V21 • quia] quae AB1C11DEFL1L2L4P1P2RV1V21Z1 • idcirco] idcirca L21 • post ponuntur add. ut est (ex L1) multis iunctis res aliqua confirmetur C1L1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp (‘quod colon’, apud Halm, ‘ex Cassiodorio de dialect. I, p. 547 ed. Garet. adiectum videtur’) • 490 Cicero codd. Willis : ut Cicero coni. Halm, quem Eyssenhardt secutus est : sicut Cicero Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick (1890 in nota ad calcem, et 1925) : sic dub. coni. Dick in notis • aperire] apire L31 • cogitaret AP11R1V21 et Cicero, edidit Willis : cogitaverit GM1SZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : cogitarit BC1DEFL1L2L3L4 P12P2P3R2V1V22 Halm Eyssenhardt Dick • vos potestis dubitare quid fecerit] om. C11 • praedictio] praedicto E : praedicatio L32 (var.) V12V22 (var.) : cogitatio G1 (sed in marg. var. praedictio add. G2) M1 • est factum] est factum est A • 491 conversim] convertim V21 • in] om. AR1V21 • antecedentibus] ancedentibus L31 • sequentibus AB1DEFL2L4 P1P21P3R1V1V21 Halm Eyssenhardt Willis : subsequentibus hoc modo C1 Dick : sequentibus hoc modo B2GL1L3M1P22R2SV22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : consequentibus D1 : consequentibus hoc modo D2 • secutum] sequutum D : secutus V21

[317]

5

LIBRO QUINTO

se busca crédito, cuando las cosas que individualmente son débiles, conexas, cobran la fuerza de la verdad; por ejemplo: ‘¿Qué si añadimos que antes eras pobre, eras avaro, eras osado, eras enemigo de aquel que ha sido asesinado?’874 Dado que estos argumentos individualmente no son suficientes, por eso los ponemos juntos. A partir 490 de los antecedentes Cicerón: ‘Puesto que él no dudó en revelar qué planeaba, ¿podéis vosotros dudar de qué es lo que hizo?’875 Precedió, en efecto, el aviso, donde está el argumento; siguió el hecho, de donde deriva la cuestión. A partir de los consecuentes, en cambio, a la 491 inversa, de manera que la cuestión está en los antecedentes, el argu-

874

Cic. Amer. 86 (citado con ligerísimas variantes). Cic. Mil. 44. Clodio había anunciado, tres días antes de la batalla callejera entre su banda y la de su rival, que Milón estaría muerto en tres días. 875

[317]

LIBER QVINTVS

illud praecesserit, ut ‘si peperit, cum viro concubuit’. Exemplum de Verrinis: ‘Si finem edicto praetoris afferunt kalendae Ianuariae, cur non 492 initium quoque nascitur a kalendis Ianuariis?’ A repugnantibus argumentum, cum ostenditur duo sibi cohaerere non posse, verbi causa, ut et parasitus quis sit et ridiculus non sit, quae per negationem simul esse non posse praedicantur hoc modo: ‘Non et parasitus est Gnatho et ridiculus non est’. Eius loci exemplum est in re magis ipsa quam forma verborum: ‘Is igitur non modo a te periculo liberatus, sed etiam honore amplissimo ornatus arguitur domi suae te interficere voluisse’.

praecesserit] praecessit B2C1GL3P22R2SV22Z • peperit] pepit L31 • cum] om. P21 • viro] vero R1V21 • Verrinis] urinis P11 • praetoris] preditoris C1 • kalendae] kalandae D1 : kl. L1P31 • cur] quur P1R1V21 • kalendis] kalandis D : kal. L3 : kldis. P31 • Ianuariis] ian. L3 • 492 ante a repugnantis add. k. BL2L42SV1Z • argumentum] argumentum sumitur G2M1 Kopp : om. P21 : argumentum est Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • duo] duos P21 • cohaerere] coaerere V21 : coere R1 • verbi] vbi F • et] om. S1 • parasitus] parasitis V21 • quis] quid AL4P11RSV21 : quia L11 • ridiculus] ridiculis L41 : ridiculosus C1L1P32 Dick • praedicantur C1L11 edd. : praedicentur L12 : praedicuntur cett. codd. • non] nam G1L11R2 • Gnatho edd. : ganio GM1 : gannio Vulcanius (i. m.) Grotius (var. lect. i. m.) : gnato cett. codd. • ridiculus] ridiculosus C1L1P32 Dick • est] om. P21 • eius] huius B2S • forma] in forma EFGL4M1 Kopp • post verborum add. ut Cicero dicit G2 (i. m.) M1 Kopp Halm • is] his AG1 : si B2 (var.) Z2 (var.) : om. L21 • liberatus] libratus Z1 : libatus L31 : liberat[ R : om. B1 • ornatus] ornatur F : honoratus D : def. R • domi] domu AL21 : domo G : domui EFL22L3L4P1P31V1V2 : def. R • suae] sua GM1 : def. R • te] om. V21

[318]

5

LIBRO QUINTO

mento en los subsiguientes, de modo que si esto ha sucedido, es que aquello lo ha precedido; por ejemplo: ‘Si ha parido, yació con un hombre.’876 Un ejemplo, de las Verrinas: ‘Si las calendas de enero ponen fin al edicto del pretor, ¿por qué su inicio no nace también de las calendas de enero?’877 A partir de los repugnantes hay argumento, 492 cuando se muestra que dos cosas no pueden darse juntas; por ejemplo, que alguien sea un parásito y que no sea ridículo, cosas que, por medio de la negación, se predica que no pueden ser simultáneas, de este modo: ‘No es posible que Gnatón sea un parásito y que no sea ridículo.’878 Un ejemplo de este lugar retórico está más en la realidad misma que en la formulación verbal: ‘Éste, pues, a quien tú no sólo salvaste del peligro, sino que además honraste con el más alto cargo, es ahora acusado de haber querido asesinarte en su casa.’879

876

Cic. Inv. I 44. Cic. Verr. II 1, 109. 878 Gnatón es el nombre del parásito del Eunuco de Terencio, pero se emplea igualmente para referirse a los parásitos en general, como hace Cicerón en Phil. II 15. 879 Cic. Dei. [V] 15. Deyótaro (105-42/40 a. C.), tetrarca de los Tolistobagos, en la Galacia occidental, fue siempre un fiel aliado de Roma, desde los tiempos de Sila a los de Pompeyo, prestando señalados servicios a la República durante las tres guerras contra Mitrídates VI del Ponto y en la guerra contra los Isauros. En recompensa, su influyente amigo Pompeyo amplió su territorio añadiéndole la eparquía Gacelonita, Trapezunte y Farnacia y el Senado le otorgó el título de rey. Durante la guerra civil fue partidario de Pompeyo, pero tras Farsalia, se unió a César, que le perdonó y le ayudó a derrotar a Farnaces, el hijo de Mitrídates VI. Deyótaro ayudó a Calvino en su campaña Póntica, apoderándose del resto de la Galacia. En el 47, a consecuencia de las quejas de algunos príncipes de Galacia, César le obligó a cederle algunos de sus dominios, pero le permitió retener el título de rey. Tras la muerte de Mitrídates de Pérgamo, tetrarca de los Trocmos, Deyótaro fue candidato a ocupar la vacante, pero otros tetrarcas reclamaron también sus derechos, y tras el regreso final de César a Roma (45 a. C.), los enemigos de Deyótaro elevaron quejas contra él; entre ellos, su nieto Cástor, quien le acusó de haber intentado asesinar a César cuando éste fue su huésped en Galacia. Su amigo Cicerón, que tenía una gran opinión de Deyótaro, al que había conocido durante su etapa de gobernador de Cilicia, asumió su defensa con un discurso que se ha conservado. La causa se celebró en la propia casa de César en Roma. Tras la muerte de César, Deyótaro compró el reconocimiento de Antonio y recuperó los territorios perdidos, pero luego se unió a Bruto y los cesaricidas. Tras la batalla final de Filipos, desertó y se pasó al bando de los triúnviros. Conservó sus dominios hasta su muerte, ya en edad avanzada. 877

[318]

LIBER QVINTVS

Et in Corneliana prima repugnare dicit, ut divisores, quos honoris sui ministros esse voluerat, lege ambitus vellet affligere. Causarum locus 493 late patet et multa disputatione tractatur; sed nunc formam eius satis fuerit demonstrare sub hoc exemplo: ‘Sed cum ob tua decreta, ob iudicia, ob imperia dabantur, non est ita quaerendum, cuius manu numerarentur, sed cuius iniuria cogerentur’. Sic et Vergilius 494 ‘mene fugis?’ Ab effectis fit argumentum, cum in causa dubitatio est, ut fatum probetur ex eo, quod homines etiam inviti servabantur in vita. Fatum enim est causa vel vitae vel mortis; illa vero effecta sunt fati, vivere posse vel mori. Cicero hinc probat Auli Hirtii vitam populo caram esse, quod ei populus plaudit. Hoc est Vergilii: ‘Degeneres Corneliana coni. Halm, quem Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : cornelia codd. (def. R) et edd. vett. • dicit] Cicero dicit Eyssenhardt • divisores] divissores D : ]visores R • honoris] honore B2DP12P3SZ : honores P11V2 : honori FV11 : def. R • voluerat] voluerit B2SZ : def. R • lege] legem SZ • vellet] velle S • 493 ante causarum add. causa est illud quod efficit vel de quo efficitur B2 (in marg.) SZ • locus] om. R • tractatur] tractatus R2 • formam] forma A : for[ R • fuerit] fuerat D1 • sub hoc] sub V21 : sub ex hoc L41 • cum] nunc SZ • iudicia] iuditia V21 : iudicitia V1 • pecuniae restitui e Cicerone • ita] om. F • manu] ma L11 • numerarentur] munerarentur B2L2L31RSV1Z : numerantur P11 • cogerentur] cogererentur AEL41RV22 : congererentur L3 Grotius • sic] sed Kopp • vergilius B1P21RV11 edd. recc. : virgilius rł (id est reliqua) L31 : virgil. S Vulcanius Grotius : virgi. Vicentina Basileensis Lugdunensis : vir. Mutinensis : virgilius cett. codd. Kopp • mene fugis] mene fugis vergilius G • 494 ab effectis] ab affectis R • fatum] factum AC11E2FL4M11P31R1V11 (sed var. fatum s. l. add. V12 et factum del V13) V21 • ex eo] exo V21 • etiam] om. EFL3L41 • inviti] invit L41 • servabantur] servabatur M11 : servantur B2SZ dub. Willis (‘fort. recte’) : formabantur EF : sermabantur L41 • fatum] factum EFG1L4P11P31RV11 • enim est] est enim AEFGL4M1 • causa] causae A • vel mortis] mortis AV21 • effecta] effectiva B2SZ • fati] faci A : facti EP31 (sed in fati corr. P32) : fato C1L1P33 (var. s. l.) : stati L4 • posse] om. AE1FL4R1V21 dub. Willis (‘fort. recte’) • probat] probat quod L12 : probant L11 • Auli] auri A : aula B1 : aulio C11 : alius F • hirtii B1DP21 Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : hirti B2 : hirci SZ : hinc EFL4P1 : hircii AC1GL1L2L3M1P22P3RV1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • vitam P21R Willis : vita in D : vita ABEFGL2L4M1P1SV1V21Z Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt : vitam quae C1L1P22P3 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Dick : vita quae L3V22 • caram esse coni. Willis: cura est B2GM1SV12Z : est A : cara est cett. codd. et edd. • quod] quia Grotius in Februis • hoc est] hoc et B2L22S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : hoc L21 : et GM1 : sic et illud dub. Halm in notis : hoc est dub. Willis in notis (‘fort. legendum’) • vergilii B1EP21R1V11 et plerique edd. : virgilius B2GM1SV12 Kopp: virgl. Z : virgilii cett. codd. • degeneres] degeneris L11R Dick : denegeneres L41

[319]

5

10

LIBRO QUINTO

Y en la Primera Corneliana880 dice que es contradictorio que él quisiera fustigar con una ley contra los fraudes electorales a los distribuidores de sobornos, que él mismo había querido que fueran los promotores de su magistratura. El lugar retórico de las causas es 493 vasto y extenso, y se trata con un prolijo debate, pero ahora bastará con mostrar su formulación con este ejemplo: ‘Pero, puesto que los dineros eran dados por causa de tus decretos, de tus juicios, de tus mandatos, no hay así necesidad de inquirir de quién es la mano que los contaba, sino más bien por iniquidad de quién eran recaudados.’881 Así también Virgilio: ‘¿Me huyes?’882 A partir de los efectos se forma 494 un argumento, cuando en la causa hay una duda; por ejemplo, se prueba la existencia del destino a partir del hecho de que los hombres eran mantenidos con vida incluso contra su voluntad. El destino, en efecto, es la causa o de la vida, o de la muerte; aquellos, en cambio, son los efectos del destino: poder vivir, o morir. Con este argumento Cicerón prueba que la vida de Aulo Hircio es grata al pueblo, porque el pueblo le aplaude.883 Esto es de Virgilio: ‘El miedo delata a las

880

Vid. nota complementaria n.o 880. Cic. Verr. II 2, 26 (citado con ligeras variantes). 882 Verg. Aen. IV 314 (pregunta formulada por Dido a Eneas, cuando la reina se percata de que el troyano se apresta a abandonar Cartago). 883 Cf. Cic. Phil. I 37: Num etiam hoc contemnitis, quod sensistis tam caram populo Romano vitam A. Hirtii fuisse? Satis erat enim probatum illum esse populo Romano, ut est: iucundum amicis, in quo vincit omnes; carum suis, quibus est ipse carissimus; tantam tamen sollicitudinem bonorum, tantum timorem omnium in quo meminimus? Certe in nullo. Aulo Hircio, que había sido designado cónsul del año 43 junto con Gayo Pansa, se encontraba enfermo en las fechas en que Cicerón pronunció la Primera Filípica (septiembre del 44 a. C.). Con su amable alusión, Cicerón pretendía ganarse el apoyo de su amigo Hircio, declarado cesariano, hostil a los tiranicidas, pero cuya adhesión al bando de Marco Antonio se tambaleaba a causa de la dilapidación del tesoro público llevada a cabo por Antonio y a causa del régimen autoritario impuesto por éste en Roma. Las ansias de Cicerón por ganarse a toda costa su favor le llevó, en los difíciles meses siguientes a la muerte del dictador (marzo del 44 a. C.) a dedicar a Hircio su tratado Sobre el destino (cf. §§ 2-4 de esta obra). Cicerón vuelve a aludir a la enfermedad de Hircio en Phil. VII 12; VIII 5; X 16, fechadas entre la segunda quincena de enero y primera quincena de febrero del año 43 a. C. 881

[319]

LIBER QVINTVS

animos timor arguit’. Nam timor est causa, ut degener sit animus, quod 495 timoris effectum est. A comparatione maiorum: ‘Quis dubitet a Siculis petisse pecuniam Verrem, cum a Marco Octavio Ligure postularit?’ Vergilius: ‘Tu potes unanimos armare in proelia fratres.’ Ex hoc utique probat et alienos posse, quod minus est. Terentius: ‘Nam qui mentiri aut fallere insuerit patrem aut audebit, tanto magis audebit ceteros.’

nam] nam cum L4 • ut] aut L4 • degener] de genere R • effectum] effectus L32P12SV22 Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed corr. effectum in Februis) Kopp : effectu EFL2L31 • 495 ante a comparatione add. k. BL2L42SV1Z • post maiorum add. argumentum ducitur GM1 • quis] qui L12 : quid L11 : ut quis coni. Dick (1890 in nota ad calcem, et 1925) • pecuniam] pecuniam pecuniam P31 • Octavio] octavi M1 • Ligure] ligore B1EL4P21RV11V21 : legare P11 : Liguri coni. Halm, quem Eyssenhardt secutus est • postularit] postularet AGL31M1P31RV21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed malebat postularit in Februis) : postulaverit S • vergilius B1P21R1V1 edd. recc. : virgilius AB2C1DEFGL1L2L3L4M1P1P22 P3R2V2 Vulcanius Grotius Kopp : virgil. S : virgi. Vicentina Mutinensis : virg. Basileensis Lugdunensis : virgl. Z • unanimos] ut animos AR1 : unianimos P11 : unanimes Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • armare] amare AC11L21P11P3R1 : armore L41 • proelia] praelia L1SV2 Basileensis Lugdunensis : prelia L2L3P1P3 • hoc] ho V2 • alienos] alienus R : aliud GM1 • Terentius] terrentius AB1C1EL11L3L4M1P3V1V2 : trentius P11 • fallere] falli AB1P11P21RV11V21 • insuerit libri Terentiani, dub. Kopp : instituerat V21 : institerit W. M. Lindsay et R. Kauer, Oxonii 1870 ad Ter. Adelph. 55, quos R. H. Martin, Cantabrigae 1976 ad loc. secutus est : insueverit codex Bembinus Terentii (Vat. Lat. 3226), saec. IV-V : instituerit cett. codd. et edd. Martiani • aut] in initio versus sequentis codd. et edd. Martiani • aut audebit BC1DEFL12L2L32L4P1P21P3RSV1V2Z codd. Terentii Dick Willis : audebit A : aut matrem audebit L11L31P22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : aut matrem G1 Vulcanius Grotius Kopp : aut matrem aut audebit G2M1 : hau dubie A. Fleckeisen, Lipsiae 1916-1917 ad Ter. Adelphoe 56 : seclusit Halm, quem Eyssenhardt secutus est • tanto magis audebit ceteros codd. Martiani codd. Terentiani, Halm Eyssenhardt Willis : tanto magis et ceteros Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : tanto magis audebit et ceteros Vulcanius Grotius Kopp Dick • tanto] quanto P3 • ceteros] ceteros fallere L2

[320]

5

LIBRO QUINTO

almas viles’.884 Pues el miedo es la causa de que el alma se envilezca, y el alma vil es el efecto del miedo. A partir de la comparación con lo 495 mayor: ‘¿Quién puede dudar de que Verres pidió dinero a los sicilianos, dado que lo pidió a Marco Octavio Ligur?’885 Virgilio:886 Tú tienes el poder de incitar a la pelea a hermanos bien avenidos. Con este argumento prueba por completo que también puede incitar a personas extrañas entre sí, lo que es menos. Terencio:887 Pues quien tenga la costumbre o la osadía de mentir o engañar a su padre, tanto más osará mentir o engañar a los demás.

884

Verg. Aen. IV 13. Sobre el temor como síntoma de cobardía, cf. Isid. Orig. II

30, 12. 885

No se trata aquí de una cita exacta y literal de un pasaje concreto de las Verrinas; Marciano recoge en esta pregunta retórica el sentido y tenor de varios pasajes de la Segunda Verrina, como II 1, 127 y II 2, 119. 886 Verg. Aen. VII 335 (palabras de Juno a la Furia Alecto). Servio también observó en este pasaje un argumentum a maiore ad minus. 887 Ter. Ad. 55-56.

[320]

LIBER QVINTVS

496

A minorum comparatione, ut ‘Publius Scipio pontifex maximus Tiberium Gracchum mediocriter labefactantem statum rei publicae privatus interfecit’; deinde iungit quaestionem, ubi maius est quiddam: ‘Catilinam orbem terrae caede atque incendiis vastare cupientem nos consules perferemus?’ Ex hoc Terentius loco illud: ‘Hic parvae 497 consuetudinis causa huius mortem tam fert familiariter’. Aparium comparatione Cicero: ‘Et si non minus iucundi atque illustres sunt ii dies, quibus conservamur, quam illi, quibus nascimur’. Et in Pisonem:

496 a minorum] animorum B1P11R2 • ut codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : ut est Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • Publius] puplius D : p. S • Scipio] sciphio P3 : spicio V11 • pontifex maximus] pontificem maximum G2M1 • maximus] maximos C11 • Gracchum] graccum G : grachum DV1 : graccum tuscum L3V22 • mediocriter] non mediocriter GM1 • publicae] puplicae D : publice AFP3 : pu. S • privatus] privatum M1 • iungit] iunguit D1 : iungunt P21 : coniungit L3V22 • ubi] tibi A • maius coni. Willis (1980, 170 et 1983) : motus G2 (var.) M1P31 dub. Dick in notis (‘quod fort. ferri potest’) : gradus coni. Halm, quem Eyssenhardt et Dick secuti sunt : modus cett. codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • est] ex V11 : om. L31 • quidam] quendam EFG1 (sed i. m. var. quidam add. G2) L2L4M1P12R2V12 : quiddam coni. Willis (l. c.) • Catilinam] catillinam B1L1P2R1V11V21 : cantilinam D1 • atque] aque A • incendiis] cendiis P31 • cupientem nos consules perferemus B2 (s. l.) C12E2 (prima var. in marg.) L3M1P12 (in marg.) P22 (s. l.) SV12V22Z2 et edd. : cupientem nos consules perferremus C11L1P32 (in marg.) : cupientem nos iudices perferemus GR2 (in marg.) : conantem ne capite puniatur E2 (secunda var. in marg.) : C. N. C. P. AB1DE1FL4P11P21R1V11V21Z1 et fort. P31 (ras.) : cupientem nos consules perferemus C. N. C. P. L2 • huius] eius D • ex hoc] et hoc Dick (1890 et 1925) • Terentius] terrentius AEL4M1P2P3RSV1V2 : trentius P11 • loco illud] lococo illud L11 : illud loco C11 : illo loco C12 Dick (ibid.) • illud] illud dicit L2 : illud adicit L42 • parvae] ABC1DG1L1L3P1P2RSV1V2 : parve P31Z : pravae EG2L2 : prave FL4M1 • causa] causae A • mortem] mortam L41 • familiariter] familialiter V21 • 497 Cicero] ut Cicero coni. Dick (1890 et 1925) • si] om. V11V21 • non] om. P31 • minus] minis L11 : minus nobis codd. Ciceronis • iucundi] iocundi B2EFL4P1RSV21Z • illustres] illostres AR1V21 : ullus tres P31 : illius tres R2 • ii Kopp Halm Dick Willis : hi AC1DGL1L3P1SV2 : ini F : hii BEFL2L4M1P2P3RV1Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : ei Eyssenhardt • quibus conservamur quam illi (hi Grotius) supplevit Grotius (ex Cicerone) in Februis, restituit Kopp, quem Halm Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt; probat L. Cristante, Museum Patavinum 1, 1986, 140 • Pisonem] pissonem C11L1P2 : pisone L2

[321]

5

LIBRO QUINTO

A partir de la comparación con lo menor, por ejemplo: ‘Publio 496 Escipión, pontífice máximo, dio muerte, como un simple particular, a Tiberio Graco, quien poco a poco estaba haciendo tambalear la estabilidad de la República’;888 luego añade una pregunta en la que hay algo mayor: ‘¿Nosotros, que somos cónsules, vamos a soportar a Catilina, que ambiciona devastar el mundo a sangre y fuego?’889 Con este lugar retórico Terencio lo siguiente: ‘Este, porque tuvo un breve trato con ella, sobrelleva su muerte con tanto sentimiento…’890 A partir 497 de la comparación con lo parejo Cicerón: ‘Y si los días en que somos salvados no son menos dichosos y gloriosos que aquellos en los que nacimos...’891 Y en Contra Pisón: ‘No hay ninguna diferencia entre si

888 Cic. Cat. I 3. Publio Cornelio Escipión Nasica Serapión, Pontífice Máximo desde el año 141 en que sucedió a su padre, cónsul en 138 a. C., el año 133 se opuso firmemente a su primo Tiberio Sempronio Graco, cuando éste último quiso ser reelegido como tribuno de la plebe y fue acusado de aspirar a la tiranía. Ante la negativa del cónsul Escévola de usar la fuerza contra él, Escipión, al frente de varios senadores, armados con las patas de sus sillas curules y de palos, dirigió un ataque contra Tiberio Graco y sus partidarios, en el que el líder populista resultó muerto. Al año siguiente (132), para proteger a Nasica contra la animosidad de los partidarios de los Gracos, el Senado le encargó una misión en Asia, en el curso de la cual moriría en Pérgamo. Marciano no nombra explícitamente al autor de su cita, que queda sin identificar. La Retórica a Gayo Herenio, a propósito de la figura retórica de la evidentia o demonstratio (IV 55), esto es, la descripción vívida de un hecho como si se desarrollara ante los ojos del oyente, cita, justamente a modo de ejemplo, un relato pormenorizado de la escena del asesinato de Tiberio Graco, presentado como una víctima inocente, a manos de Escipión Nasica, presentado como un hombre violento; cf. asimismo Plu. TG 16 ss.; App. BC I 9 ss. 889 Cic. Cat. I 3. 890 Ter. And. 110-112. Cicerón (De or. II 172) recoge la cita completa del argumento a minore ad maius: Hic parvae consuetudinis causa huius mortem tam fert familiariter. Quid si ipse amasset? Quid mihi hic faciet patri? 891 Cic. Cat. III 2.

[321]

LIBER QVINTVS

498

499

500

501

‘Nihil interest utrum ipse consul improbis contionibus, perniciosis legibus rem publicam vexet, an alios vexare patiatur’. His igitur breviter demonstratis illa, quae non excogitantur ab oratore, sed a causa aut a reis suggeruntur, in tribus, ut diximus, rebus posita sunt: in scriptura, ut tabularum, in auctoritate, ut testium, in necessitate, ut tormentorum. Ab scripto argumentum petitur, cum ad dubiae rei probationem vel chirographum vel testamentum vel transactionis tabulae recitantur ceteraque huius modi, quae ita nota sunt, ut exempla de oratione non quaerant. Ab auctoritate vero, ut Africanum dixisse iure caesum esse Tiberium Gracchum, aut cum testimonium, quo veritas nudetur, affertur, ut ‘Gnaeum Pompeium de misso frumento celeriter testem nobis orator inducit’; auctoritas igitur aut iudicantis aut testis est. Huic parti adiunguntur oracula ceteraque in genus. Necessitas vero dat fidem ex tormentis aut somno aut furore

nihil] nichil EL4P1 : om. L3 • interest C1G2L1M1 et plerique edd. : interesse plerique codd. Willis • consul improbis contionibus] consulem protitionibus P21 • contionibus] contritionibus D2 • perniciosis] perneciosis D1G2M1 • legibus] legebus V21 • publicam] puplicam D : pu. S • vexet] vexit A • 498 illa quae] illaque L4 • non] nomen R1 • excogitantur] excogitatur C11L11 • reis] regis AP11V21 • posita] possita D • scriptura] scripturam L4 • ut] aut P21 • tabularum] tabularium E1F • ut testium] utaestium L4 • ut tormentorum] utormentorum P11 • 499 ab] a B2GL3SV22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm • cum] quum A : ut V11 • chirographum] cirographum AB2C1Z : cyrographum EL3L4P1RV2 : cyrografum F • vel transactionis coni. Halm, quem Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : aut transactionis coni. Grotius in Februis : transactiones coni. Kopp in notis : transactionis codd. et cett. edd. • tabulae codd. fere omnes Grotius (in Februis) Halm Eyssenhardt Dick Willis : tabula F : aut tabulae Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • recitantur] recitentur ADL3R1V22 : recitenter V21 • ceteraque] ceteramque ARV21 • modi] om. AB1P21R1V11V21 • de oratione] detractatione P31 • quaerant] quaerantur R2 • 500 Africanum] affricanum GL3 • iure] iurae P21 • caesum] cessum L4 • esse] om. V21 • Gracchum] grachum EL3L4 : graccum G : gracphum L21 • aut] ut R • cum] quum A • Gnaeum] gn. S : Cnaeum Lugdunensis Kopp : Cn. Grotius • de misso frumento Grotius (in Februis) Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : demisso frumento Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • misso] missum P21 • orator] om. Willis (per incuriam?), quem Ramelli secuta est • auctoritas] autoritas V21 • iudicantis] indicantis Vulcanius Grotius • ceteraque] cetera quae L11R1 • in genus scripsi : id genus codd. edd. • 501 fidem] finem D • aut] a L31 • aut] a L31 : def. R • furore] future V21 • aut] a L31 : def. R

[322]

5

10

LIBRO QUINTO

es el cónsul en persona quien perturba la república con asambleas ilegales y leyes perniciosas, o permite que otros lo hagan’.892 LOS

ARGUMENTOS APORTADOS POR LOS DOCUMENTOS Y POR LOS TESTIMONIOS

Así pues, una vez expuestos brevemente estos argumentos, aquellos que no son deducidos por el orador, sino que son aportados por la causa misma o por los encausados,893 se basan, como dijimos,894 en tres cosas: en la escritura, como la de las tablillas; en la autoridad, como la de los testigos; en la fuerza mayor, como la de las torturas. De un escrito se saca un argumento, cuando para probar una cosa dudosa se da lectura bien de un manuscrito, bien de un testamento, bien de las tablillas de un contrato, y demás cosas similares, que son tan conocidas que no requieren ejemplos tomados de un discurso. De la autoridad, por ejemplo: ‘Africano dijo que Tiberio Graco fue muerto legalmente’;895 o bien, cuando se aduce un testimonio para desnudar la verdad, por ejemplo: ‘El orador hace comparecer ante nosotros a Gneo Pompeyo como testigo del inmediato envío del trigo.’896 La autoridad, pues, es la del juez o la del testigo. A este apartado se agregan los oráculos y demás argumentos de este tipo.897 La ‘fuerza mayor’ aporta crédito a partir de las torturas, del sueño, de la locura

892 Cic. Pis. 10 (citado con algunas variantes): Neque vero multum interest, praesertim in consule, utrum ipse perniciosis legibus, improbis contionibus rem publicam vexet, an alios vexare patiatur. 893 Esto es, los argumentos extrínsecos. 894 Cf. supra § 166, 15. 895 Cf. Cic. De or. II 106, P. Africanus de Ti. Graccho interroganti responderat iure caesum videri; cf. asimismo Cic. Mil. III 8; Liv. Per. LIX, P. Africanus… dixit Ti. Gracchum iure caesum videri. 896 Ejemplo ficticio, o al menos no se conserva el discurso del que pudo ser tomada la cita. Pompeyo, como otros importantes personajes que quisieron acaparar el poder, utilizaron el hambre que devoraba a la ciudad de Roma, y garantizaron de manera personal el suministro y distribución del trigo; cf. D.C. XXXIX 63, 3. 897 Cf. Cic. Top. 74; De or. II 116.

[322]

498

499

500

501

LIBER QVINTVS

aut vinolentia, quae vocem alicuius rei extorquet inviti. Quae omnia, cum ad coniecturam de causa, persona, facto adduntur, id est ipso testimonio vel confessione vel scripto, capiunt fidem vel amittunt. Nam et causa dicentis attenditur et persona tractatur et ipsius scripturae secum aut cum causa qualitas comparatur. 502 Sequitur ut ad ea, quae conciliant aut permovent auditores, intentionem suam flectat assertor, quoniam ad fidem faciendam haec quoque pertinere praediximus. Conciliantur igitur animi tum personae, tum rei dignitate: personae aut auditoris aut rei vel ipsius oratoris aut adversarii. Auditoris sic: ‘Vt qualem te antea populo Romano praebuisti,

vinolentia] violentia E1V12 Basileensis (sed var. lect. vinolentia i. m.) Lugdunensis (denuo violentia i. m.) : def. R • alicuius] alicui F : def. R • extorquet] extorcet D1 : def. R : extorquet et coni. Dick : extorquent fort. melius • inviti C12 et Dick (1890 et 1925; scil. ‘rei’ genitivus casus est vocis ‘reus’); contra W. A. Baehrens, Bursians Jahresbericht 208, 1926, 22 : invitis cett. codd. et edd. • cum] quum A : def. R • ad] addas coni. Willis • coniecturam] iecturam L41 : def. R • de causa L32V22 (altera var.) Dick : in causa E2V22 (var.) Willis : sive causa L42 : causam L11 : causa cett. codd. (def. R) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : *** causa lacunam notant Halm et Eyssenhardt; quam lacunam Halmius malebat ita supplere: quae omnia cum ad coniecturam adplicantur, ex causa etc. • persona] in persona E2L42 : personam L11 : def. R • facto adduntur B2C1GL2L3L42M1P12 (glossa) P22P3R2 (i. m.) SV12V22Z2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Kopp Dick : in facto L42P21 : in facto adduntur E2 : def. R1 : facto cett. codd. Halm Eyssenhardt Willis : facto adducuntur Vulcanius Grotius • id est] vel P22 : del. P32 : om. Kopp cum Darmstattensi codice suo : def. R • post scripto add. adduntur D • capiunt] capidunt L41 : def. R • vel amittunt] om. A • amittunt] ammittunt P11P21V21 : amitunt EF : ]unt R • et B2C11G2L12M1P22V1 Halm Eyssenhardt Dick Willis : ne L21 : nec AB1C12DEFG1L11L22L3L4P1P21V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : def. R • et ipsius] et si ipisius B1 : ]ius R • ipsius codd. Grotius cum suo codice (in Februis) Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : ipsi Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • comparatur] compalatur A : def. R • 502 ad] om. D1L11 • ea] eam F • conciliant] concilient B1 • permovent] permotent D1 • intentionem] intensionem L21 • flectat] flectit C11 • praedicimus Eyssenhardt • igitur] om. P3 • tum] tam P22P3 • personae] persona C12P31 • tum rei dignitate personae] del. R2 • tum] quam P22 (in ras.) P32 (in ras.) • aut] om. V21 : ut coni. Dick (1890 et 1925) • aut rei] aurei E : arei L31 • ut] del. C12P22 : om. L3M1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • antea] iam antea Kopp ex Cicerone • populo Romano M1P12 (in marg.) restituit Kopp, deinde Halm Eyssenhardt Dick Willis : in p. r. B2SV12Z : p. r. AB1C1DEFGL1L2L3L4P11 P2P3RV11V2 : publicae rei Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed corr. in Februis: ‘error ex notis P. R.’)

[323]

5

10

LIBRO QUINTO

o de la ebriedad, que arranca la confesión de algún reo contra su voluntad. Y todos estos argumentos, cuando se añaden a la conjetura acerca de la causa, la persona o el hecho, esto es, con el propio testimonio, o la confesión o el escrito, cobran o pierden crédito. Pues, o bien se examina la causa del orador, o bien se considera su persona, o bien se compara la cualidad del documento con él mismo o con la causa. LOS

RECURSOS PARA CAPTAR LA BENEVOLENCIA DE LOS OYENTES

A continuación, el orador debe dirigir su atención hacia las cosas 502 que concilian o conmueven a los oyentes, dado que también éstas, dijimos,898 son pertinentes para aportar crédito.899 Pues bien, se concilian los ánimos merced a la dignidad, bien de la persona, bien de la cosa. De la persona: o del oyente o del reo, o bien del propio orador o del adversario. Del oyente, del siguiente modo: ‘Tal como te mostraste con anterioridad al pueblo romano, cuando, en calidad de

898

Cf. supra § 473. Sobre los modos de la captatio benevolentiae, cf. Rhet. Her. I 4, 8-I 6, 8; Cic. Inv. I 22; Quint. Inst. IV 1, 16-29. 899

[323]

LIBER QVINTVS

cum huic eidem quaestioni iudex praeesses, talem te nobis et populo Romano hoc tempore impertias’. Rei vero, ut pro Deiotaro: ‘Quem ornare antea cuncto cum senatu solebam pro perpetuis eius in nostram 503 rem publicam meritis’. Oratoris vero, cum de se non superbe, sed moderate loquitur, quale illud est: ‘Cum quaestor in Sicilia fuissem, iudices, itaque ex ea provincia decessissem, ut Siculis omnibus iucundam diuturnamque memoriam quaesturae nominisque mei relinquerem, factumst ut cum summum in veteribus patronis multis, tum non nullum etiam in me praesidium suis fortunis constitutum arbitrarentur’. Sed haec plenius in exordiorum praeceptis edisseram. Ab adversarii vero persona concilatio fit, dum illius iniquitate aut arrogantia demonstrata nostra modestia commendatur. Sed haec posterius. In principiis (quamquam nunc non orationis partes, sed dicendi formas

cum] quum A • huic] huc P21 • te nobis] te et nobis Kopp • et] om. E • populo Romano L3 edd. : p. r. cett. codd. • impertias] impartias Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • ornare] ordinare V11 • senatu solebam] senatolebam L41 • pro] om. F • pro perpetuis] pro pertuis L11P11 • publicam] p. BDL12P2P31V1Z : pu. S : pro L11 • 503 cum] quum A : om. L41 • se] om. P31 • illud est codd. Vicentina Mutinensis Halm Eyssenhardt Dick Willis : est illud Basileensis Lugdunensis Vulcanius : est istud Grotius Kopp • cum] quum A • Sicilia] scilia V11 • o] om. L31 • iudices itaque] iudicioque M1 • iudices edd. ex Cicerone : iudex] iod P11 : iud. ABD1E1FL1L4P2RSV1 • itaque] itaquae V11 • decessissem] decessisem DP3 : decescissem SZ • Siculis] siculus R : seculis E1 : siculi F • omnibus] omnib. ABEFM1P1P2V1 • post omnibus s. l. add. iure V22 • iucundam … arbitrarentur ex compendiis restituit Kopp : IV. DI. (ras. in V2) M. Q. NOM. (NOMEN P3) M. R. F. (S. C11) VT. C. S. I. V. PA. MVL. T. N. NV. ET. I. PR. S. FO. (TO. P3) AR. vel simillima codices : IV. DI. M. et cetera M1 : iu. et cet. G : iure et ceta. L31 (sed in marg. sigla add. L32) • post AR. add. et cetera V22 • plenius] plenus L11 • edisseram] edixeram S2 : dixeram S1 • ab] ad A • adversarii vero] adversario verii vero F • persona] personam Z • conciliatio fit] consiliatio fit C11 : conciliatio B1DFP1P21 Willis : consiliatio AR1V21 • illius] ipsius L3 • iniquitate] inquietate D1 • aut] a L31 • arrogantia] arrotia R1V21 • post posterius punctum posuit Dick • in principiis] in principis DP31 : et in principiis C1L1L31P22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick (1890 et 1925) : in principius L21 : in principiis edisseram E2 : in principiorum praeceptis dub. Willis in notis (‘fort. legendum’) • quamquam] quoniam coni. Halm, quem Eyssenhardt et Willis secuti sunt : quandoquidem malebat Kopp • post orationis add. quo loco patheticae quoque dictionis sed dicendi formas et faciendae fidei species numeramus C11 sed del. C12, deinde sequuntur quo loco patheticae quoque dictionis adtendamus facultatem et caetera

[324]

5

10

LIBRO QUINTO

juez, presidiste este mismo tribunal, así compórtate ahora con nosotros y con el pueblo romano.’900 Del reo, por ejemplo, En defensa de Deyótaro: ‘A quien antes yo solía elogiar, junto con todo el senado, por sus constantes servicios para con nuestra república.’901 Del orador, 503 cuando habla de sí mismo no con soberbia, sino con modestia, como es el siguiente caso:902 ‘Como yo hubiera sido cuestor en Sicilia, jueces, y partiera de dicha provincia dejando en todos los sicilianos un feliz y duradero recuerdo de mi cuestura y de mi nombre, sucedió que pensaran que la máxima protección para sus bienes consistía no solo en sus muchos antiguos patronos, sino alguna también en mí.’ Pero esto lo explicaré con todo detalle en las reglas de los exordios.903 A partir de la persona del adversario se hace efectiva la conciliación cuando, demostrada la iniquidad y la arrogancia de aquel, se elogia nuestra modestia. Pero esto más adelante.904 En los exordios —aunque ahora no estamos pasando revista a las partes del discurso, sino a las formas de la elocuencia y los modos de aportar crédito— en dicho

900 Cic. Amer. 11 (citado con ligeras variantes). El presidente del tribunal a quien se refiere Cicerón en la cita, era Marco Fanio. 901 Cic. Deiot. 2. Sobre Deyótaro, cf. nota ad § 492. 902 Cic. Div. in Q. Caec. 2. Este discurso, pronunciado el año 70 a. C., forma parte del proceso contra Gayo Verres (ver nota a § 457), pero es inmediatamente anterior a las Verrinas propiamente dichas. Antes de la instrucción de cada proceso, tenía lugar un debate judicial (divinatio) con el objeto de decidir quién será el acusador o fiscal. Cicerón, que por entonces pretendía ser nombrado edil, defendió, contra Quinto Cecilio, propuesto por los amigos de Verres, su derecho a ser elegido para el puesto de fiscal. 903 Cf. infra §§ 545-552. 904 Cf. infra § 504.

[324]

LIBER QVINTVS

et faciendae fidei species enumeramus), quo loco patheticae quoque dictionis attendimus facultatem, cuius vis vel in communibus locis vel in epilogis maxime continetur. Mea primordia quidem apud veteres hac animorum permotione caruere, quod tunc demonstrabitur, cum ordiendi praecepta tractabimus; interim generatim, quibus mentes affectibus incitentur, nulla partium definitione signabo. 504 Commoventur igitur auditores aut miseratione aut odio aut invidia aut metu aut spe aut ira ceterisque similibus. Miseratione, cum calamitates alicuius magno dolore tractamus, cum iniquitatem temporis vel periculi magnitudinem memoramus, ut in septima Verrinarum: ‘Patres hi, quos videtis, iudices, iacebant in limine primo, matresque miserae pernoctabant ante ostium carceris, ab extremo conspectu

faciendae] faciendi P31 • enumeramus coni. Halm in notis : numeramus codd. et cett. edd. • quo loco] delevit Dick (1890 et 1925) • quo] quod P31 • patheticae] phatheticae L31R2 : patpatheticae AB1P21R1V11V21 : pattheticae P3 : pater patheticae P11 : pathicae L4 : poeticae D • vis] suis Z1 • vel in communibus locis] om. Vulcanius et Grotius, sed restituit Kopp • in] om. P31 • communibus] communimus V11 • locis] causis E2 (glossa s. l.) • epilogis] ephilogis C11 • mea] me AR1V11V21 : ne me B1P21 : om. D1P31 : neve R2 : nec mea GM1 Vulcanius (var. lect. i. m.) Grotius (var. lect. i. m.) Kopp (‘e codice Monacensi’) : ne coni. Halm, quem Eyssenhardt secutus est • hac] ac EFL4M11 • permotione] permotionem A : permutatione P3 : permotatione D • caruere] caruerae M1 : cavere E1FL4V11 Vulcanius Grotius • ordiendi] ordinendi A : ordine R1 : ordien P11 • tractabimus] tractavimus A • mentes] mentis AB1DP21R1V11 (sed var. mentes add. V12) V21 • definitione] diffinitione C1DGL1L3M1V22 • 504 commoventur] commovetur P31 • aut metu aut spe] aut spe aut metu S • miseratione] misseratione D : miratione E1 • cum] quum A • calamitates] calamitis A • magno] cum magno L32V22 • cum] quum A : sive cum B2E2L12L2L3SV22Z : sive afflictione cum D2 • iniquitatem] iniquitate ABV1 • periculi] periculis EFL4 : periculique S • septima] septimo GS : VII L3 • patres] partes AR • hi] ini A : ii P22 : hii BDEFL2L4P21P3RV1Z • videtis … liceret ex compendiis restituit Kopp : VID. I. (IV. V22 : om. AC1DEFL2L3L4RV1V21) IA. I. (om. D) L. P. MA. Q. M. P. AN. OS. (NOS. S) CAR. AB. CONS. LL. (V. A) EX. Q. NIHIL. A. O. (C. R) NIHIL. (A. O. NIHIL. del. Z2 : om. B1 [sed del. B3] C1DFP3S) V. F. (FI. SZ) S. POST. (PCST S) SP. (P P11) O. (C. R : om. B1L3P2 V1V2 ) EX. (X. R1) L. vel simillima codd. : vidi et cetera G : vidi et ceta. L31 (sed in marg. sigla add. L32) • post VID. I. add. et cetera M1V22 • videtis Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : vidi Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • iudices] om. codd. Tulliani et fort. hic quoque omitti debet, nam littera I om. AC1DEFL2L3L4RV1V21 • primo suppl. Halm, quem Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : ipso palimpsestus Vat. Verrinarum : P. codd. : om. codd. Tulliani vulgares Kopp

[325]

5

10

LIBRO QUINTO

lugar prestamos también atención al poder de la expresión patética, cuya fuerza sobre todo se contiene, bien en los lugares comunes, bien en los epílogos.905 Entre los antiguos, es cierto, mis exordios carecieron de esta excitación de los ánimos,906 lo que demostraré en el momento en que tratemos de las reglas del exordio.907 De momento, indicaré en general, sin distinguir partes, con qué afectos se estimulan los ánimos. Pues bien, los oyentes son conmovidos o por la compasión, o por 504 el odio, o por la envidia, o por el miedo, o por la esperanza, o por la ira, o demás afectos similares. Por la compasión, cuando hablamos de las desventuras de alguien con gran dolor, cuando evocamos la iniquidad del momento o la magnitud del peligro, como en la séptima Verrina: ‘Estos padres que estáis viendo, jueces, yacían en el umbral principal, y las desdichadas madres pasaban la noche ante la puerta de la cárcel, privadas de ver por última vez a sus hijos, ellas que no

905

Cf. infra §§ 557-560 y 565. Esto es, las pasiones (πάθος). La juntura es ciceroniana; cf. Cic. De or. III 118, in animorum aliqua permotione aut gignenda aut sedanda. 907 Cf. infra §§ 545-552. 906

[325]

LIBER QVINTVS

liberum exclusae, quae nihil aliud orabant nisi ut filiorum suorum postremum spiritum ore excipere liceret’. Ab odio, cum adversarii factum vel viris bonis vel iudicibus ostenditur exsecrandum, ut cum iudicum corruptio docetur a Verre iactari. Item ‘cum in avantia, scelere, periurio vos sui similes esse arbitratur’. Invidia est, quae quodam livore inficit auditores, ut est ‘quod ad tuam ipsius amicitiam ceterorumque hominum magnorum atque nobilium faciliorem aditum istius habet nequitia et audacia quam cuiusquam nostrum virtus et integritas’; item ‘istum rebus omnibus undique ereptis impune eludentem circumfluere et abundare’. Potest quidem et illa res auditorum mentes incendere, ut si alicuius exaggeres tyrannicum spiritum aut potentiam non ferendam. 505 Metum vero excitaris vel propriis vel communibus periculis: propriis, ut ‘hoc est iudicium, in quo vos de reo, populus Romanus de vobis iudicabit’; communibus autem, ut est ‘videor mihi videre hanc urbem, lucem orbis terrarum, arcem omnium gentium, subito uno incendio

cum] quum A • viris bonis] bonis viris S • viris] vris V21 • bonis] om. C1 • exsecrandum A : execrandum BC1DEGL1L2L3L4M1P1P2P3RSV1V2 : execrantur vero F • ut] vel V21 • cum] quum A • iudicum] iudicium D1P11 : iudicum iudicum F • docetur] docet F • a] vel M1 • cum] quum A • avaritia] avaritiae M1 : avaria L2V11 • scelere] in scelere L32V22 : scelero V21 • periurio] in periurio L32V22 : periuro V21 • sui similes] sui similis AL4R1V2 : sui simile Z : similes sui L2 • esse] est V21 • arbitratur] arbitretur Cicero • inficit] infacit L4 • ceterorumque] ceteroque S1 • faciliorem] facinorem D1 • aditum] auditum L21 Eyssenhardt • istius] ipsius AP21 • nequitia] nequitia est E • et audacia] audacia L3R : om. AL2 • cuiusquam] cuiusque C1 : eius cuiusquam R1 • nostrum] nrm. C1L1L2L3L4 • istum] iustum L11 : istius P31 • eludentem] ludentem GL31M1 • circumfluere … quidem om. P31 • et abundare] abundare L31 • auditorum] auditorem M1 : auditores auditorum C11 : def. R • mentes] mentis C11 : def. R • incendere] incedere L41 : def. R • exaggeres] exageres M1 : ]geres R • tyrannicum] tyrrannicum P31 : tyran[ R • spiritum] spm. P1 : def. R • ferendam] referendam AC11V21 : perferendam L2 : def. R • 505 metum verum excitaris] in metum vero excitantur dub. Halm in notis, sed metus vero excitari (scil. potest) dub. in Corrigendis, p. 620 (cf. potest paulo superius) • metum] metu B2 : per metum L32 : def. R • excitaris coni. Eyssenhardt, quem Willis secutus est : exc[ R : excitari cett. codd. et edd. • hoc est] est hoc D : hoc V11 : est V2 : def. R • populus Romanus edd. : pl. r. L3 : def. R : p. r. cett. codd. • ut est] om. M1 : def. R • videor] vider A • urbem] orbem V21

[326]

5

10

15

LIBRO QUINTO

imploraban otra cosa, sino que se les permitiera recoger con sus labios el postrer aliento de sus hijos.’908 Por el odio, cuando la acción del adversario es presentada, bien a hombres buenos, bien a jueces, como execrable; por ejemplo, cuando se informa de que Verres se jactaba de corromper a los jueces. Asimismo: ‘Cuando piensa que sois semejantes a él en avaricia, crimen y perjurio.’909 La envidia es la que contagia a los oyentes con cierta malevolencia, por ejemplo: ‘El hecho de que la maldad y la temeridad de éste tienen más fácil acceso a tu misma amistad y a la de los demás hombres importantes y nobles, que la virtud y la integridad de cualquiera de nosotros.’910 Asimismo: ‘Éste se escapa impunemente y vive en la abundancia rodeado de todo lo que saqueó por todas partes.’911 También el siguiente caso puede, desde luego, inflamar los ánimos de los oyentes, a saber, si exageras el espíritu tiránico de alguien o su poder insoportable. En 505 cuanto al miedo, puedes provocarlo, o con los peligros propios, o con los comunes.912 Con los propios, por ejemplo: ‘Éste es un juicio en el que vosotros juzgaréis al encausado, el pueblo romano a vosotros.’913 Con los comunes, en cambio, como por ejemplo: ‘Me parece estar viendo a esta ciudad, luz del mundo, ciudadela de todas las naciones,

908 Cic. Verr. II 5, 118. Marciano habla aquí de una séptima Verrina y cita un pasaje de la que hoy se conoce como segunda Verrina. En realidad, Marciano considera como la primera Verrina el discurso que Cicerón hubo de pronunciar, con antelación al proceso de Verres, defendiendo su derecho al puesto de fiscal, discurso que hoy llamamos Adivinación contra Quinto Cecilio (cf. supra nota ad § 503). Por consiguiente, Marciano considera como segunda Verrina el discurso de acusación o actio prima, que hoy consideramos como la primera Verrina. Además, la actio secunda, que hoy consideramos como segunda Verrina y que, en realidad, nunca fue pronunciada, ya que Verres huyó de Italia y fue condenado en rebeldía, si bien Cicerón la publicó igualmente, Marciano la considera dividida en cinco partes o discursos independientes: la primera parte se corresponde con la que Marciano llama tercera Verrina, la segunda con la que llama cuarta, y así sucesivamente hasta la quinta parte, que Marciano considera la séptima. 909 Cic. Verr. I 42 (citado con ligeras variantes). 910 Cic. Verr. II 3, 7. 911 Cic. Verr. II 3, 9. 912 Sobre las técnicas para infundir miedo, cf. Cic. De or. II 209. 913 Cic. Verr. I 47.

[326]

LIBER QVINTVS

concidentem’. Spe quoque animi perturbantur, cum beneficia aut obsequia promittuntur, ut cum fidem Milonis Pompeio pollicetur, et ‘Caelii in omni vita servitium obstrictum vobis ac liberis vestris habebitis’. Ira etiam vehementer animos turbat, ut cum exaggerat Tullius et exclamat in curia sedere socios Catilinae: ‘O dii immortales! Vbinam gentium sumus? Quam rem publicam habemus? In qua urbe vivimus? Hic, hic sunt nostro in numero, patres conscripti.’ Similes alii permiscentur affectus, qui cum ad persuadendum plurimum valeant, extra causam tamen sunt, nec apparere in oratore manifestius debent, ne insidiis iudicem capere, non ratione ducere videatur. 506 His igitur ad fidem faciendam [prudenter] inventis ordo rerum est sociandus, quae pars dispositio vocitatur, qua quid dicendum quove

concidentem] concidem F : concidentes L21 : def. R • post concidentem add. si iste liberatus fuerit G2 (i. m.) M1 • perturbantur] perturbatur P31 • cum] quum A • Caelii] caeli V11 : caeli et V21 • omni] omnia P31 • obstrictum] obstrictim D1 : om. L2 • ac liberis] adiberis C11 • ac] aut D • vestris] om. Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • etiam] enim A • turbat] perturbat B2SV2Z • cum] quum A • exaggerat] exagerat P1 : exaggeret M1 • Tullius et exclamat codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : et exclamat Tullius Vicentina Mutinensis Basiliensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • et] om. FP31 • Catilinae] catillinae V21 : catilenae AL21L3P31 • o dii immortales] odium et cetera mortis M1 : om. GL3 • dii] di FL4 • immortales C1 et edd. : immorta. S : immorat L1P2 : immortis R2 : immort. cett. codd. • ubinam … conscripti restituerunt editores : VBIN. (VB. N. C1L1) G. S. Q. R. P. HAB. in qua urb. (urbe C1L12M1R2S : urbs. A : urbes L11 : urbus L2P2V1V22 : turb. P1P3) vivimus hic hic (hinc EFL4V1V22 • hic3 add. C1) S. N. I. num. p. c. vel similia codd. : et cet. G : et ceta. L3 • post sigla add. et cetera V22 • quam rem publicam habemus codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : quae res publica hic habetur Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • hic hic sunt nostro in numero, patres conscripti Kopp Dick Willis : hic hic sunt nostro in numero, p. c. Eyssenhardt : hic hic et cetera edd. vett. • similes] similis ARV21 • affectus] affectis M11 : effectus V1 • causam] causa V2Z • apparere] aparere L2 : apperere V21 • manifestius] manifestiis L11 • ne] nec S • insidiis] insidis D1 : insidias M11 • ducere] deducere GR2V21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • videatur] videantur V1 (ut vid.) • post videatur add. titulum DISPOSITIO P2 (i. m.) : DE DISPOSITIONE C1E (i. m.) L1L4 (i. m.) • 506 fidem] finem D1 • prudenter delendum puto, namque paulo posterius prudenter inspicimus • est] om. L31 • dispositio] dispossitio D • vocitatur] vocitantur R1 • qua L1P22 edd. fere omnes : de qua Lugdunensis : quia cett. codd. et edd. • quid] quicquid C1L3V12

[327]

5

10

LIBRO QUINTO

desplomarse de repente por obra de un único incendio.’914 Con la esperanza también se perturban los ánimos, cuando se prometen beneficios o favores; por ejemplo, cuando promete a Pompeyo la lealtad de Milón, y dice: ‘La servidumbre de Celio la tendréis obligada de por vida para con vosotros y para con vuestros hijos.’915 También la ira turba con vehemencia los ánimos; por ejemplo, cuando Tulio exagera y exclama que en la curia están sentados los cómplices de Catilina: ‘¡Dioses inmortales! ¿En qué país estamos? ¿Qué república tenemos? ¿En qué ciudad vivimos? ¡Están aquí! ¡Aquí entre nosotros, senadores!’916 Se entremezclan otros afectos similares, los cuales, aunque sean muy eficaces para persuadir, sin embargo, son extrínsecos a la causa y no deben mostrarse demasiado a las claras en el orador, para no dar la impresión de capturar al juez con celadas, en vez de guiarle con la razón. II. LA DISPOSICIÓN. PARTES

DEL DISCURSO

Halladas, pues, estas cosas para aportar crédito, hay que añadirles 506 el orden de la materia, parte que se llama ‘disposición’; con ella examinamos con discernimiento qué debemos decir y en qué lugar,

914

Cic. Cat. IV 11. Cf. Cic. Cael. 80. No es una cita literal de un pasaje concreto de un discurso ciceroniano, sino una suerte de paráfrasis de la frase conclusiva del discurso En defensa de Celio. Sobre este personaje, rival de Milón, cf. supra § 451 (nota). 916 Cic. Cat. I 9. 915

[327]

LIBER QVINTVS

loco, quid penitus omittendum, quomodo etiam et quando et ubi, prudenter inspicimus. Duplex igitur huius partis est ratio; aut enim naturalis est ordo aut oratoris artificio comparatur: naturalis, cum post principium narratio, partitio, propositio, argumentatio, conclusio epilogusve consequitur; artificio oratoris, cum per membra orationis, quae dicenda sunt, digerimus, et haec ex causae utilitate, non ex temporis serie coaptamus, ut pro Milone factum, cum quaestiones quasdam ante narrationem, ut praeiudicia refutaret, induxit, quod non ex ordine naturae, sed ex causae utilitate mutavit; et pro Cornelio primo refutata sunt crimina, quae secuta sunt tribunatum, post ad ipsum tribunatum recursus est factus, quae dispositio artificialis, ut diximus, nominatur. 507 In Verrem autem naturalem temporum ordinem tenuit, ut primum quaesturam, tum legationem, deinde duas ei praeturas obiceret servata temporum ratione, quam, nisi causae repugnet utilitas, necessario persequemur. At ubi maiora quaeque potissimum et invidiosiora

omittendum] omitendum L2L4P3 • duplex] dupex L31 • partis] partes M11 • ratio] oratio V1 • comparatur] componitur G2 (var.) : comprobatur L22 • naturalis] naturalis est L2 • cum] quum A • post] om. L4 • principium] principuum E • partitio] participio L4 • propositio] propossitio D • argumentatio] om. P21 • epilogusve conieci : epilogusque codd. • oratoris] oratoris fit V22 (glossa) • orationis] orationem SZ • digerimus] degerimus P12P31 : degeremus P32 : degereremus P11 • haec conieci : hoc codd. • serie] seriae L11L4V2 • coaptamus] cooptamus B1P1P2P31R1V2 • pro] per V21 • factum] factum est E2 (glossa) GL4M1V22 (glossa) • cum quaestiones] conquestiones E1 • quasdam ante] quas dampnante A dub. Halm • ante] arte L11 • narrationem] narationem P21 : rationem D1 • ut] vel E1FL2L4 : vel ante E2 • naturae] natuprae AR1 • ex] om. SZ • mutavit] motavit D1 • primo] prima AB1C11EFL2L4P1 P21P31RV21 : primum dub. Halm in notis • secuta] sequuta D • tribunatum] tributum L31 • recursus] recussus A • factus quae] factusque C11 • dispositio] dispossitio AD : dispotitio V21 • artificialis ut diximus] ut diximus artificialis S • artificialis] artificalis C11L32V11V2Z1 • 507 Verrem] verem P21V21 • tenuit] nuit B1P21R1V21 • primum] primam C11 • ei ABL22SZ edd. : et C1DEFGL1L21L31L4M1P1 P2P3RV1V21 : del. L32V22 • praeturas] praefacturas E2L42 • obiceret] obicerit M1 : obiiceret C1GL1L3P22P3SV22 : obicerat F • servata] serva C11 • ratione] rationem B1 • repugnet] repugnaret EFL4P11 : repungnaret L2 • persequemur] persequeremur EFL2 L4P11 : persequimur L3V22 : persequamur SZ1 : prosequemur Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • at] ad L4 : aut SV21Z • post persequemur add. at ubi maiora ne quam nisi causae repugnet utilitas necessario persequemur R1, quae delet R2 et rursus incipit At ubi maiora etc. • invidiosiora] invidiossiora C11 : invidiosora L11: invidisiora P11P31

[328]

5

10

15

LIBRO QUINTO

qué debemos omitir por completo, y también cómo, y cuándo, y dónde.917 Ahora bien, el criterio de esta parte es doble; pues el orden, o es natural, o lo procura el artificio del orador. Es natural, cuando, tras el exordio, siguen la narración,918 la partición,919 la proposición, la argumentación, la conclusión o epílogo. Por artificio del orador, cuando distribuimos por los miembros del discurso las cosas que hay que decir, y las ajustamos según la utilidad de la causa, no según la secuencia temporal,920 tal como sucedió en el discurso En defensa de Milón, cuando introdujo algunas cuestiones antes de la narración para refutar los prejuicios, modificación que llevó a cabo no conforme al orden natural, sino conforme a la utilidad de la causa;921 y en el primer discurso En defensa de Cornelio922 refutó unas acusaciones que eran posteriores al tribunado,923 y luego retrocedió hasta dicho tribunado; esta disposición, como hemos dicho, se denomina ‘artificial’. En las 507 Verrinas, en cambio, mantuvo el orden cronológico natural, de manera que primero le echó en cara la cuestura, luego el cargo de legado, después las dos preturas, manteniendo el criterio cronológico, que necesariamente seguiremos, a menos que se oponga la utilidad de la causa. Pero, sobre todo, cuando hay que purgar las acusaciones

917

Sobre la dispositio, cf. Sulp.-Vict. XIV, p. 320, 9-30 Halm. La narratio es la parte del discurso en que se exponen los hechos. La partitio o divisio es la parte del discurso en que se enuncian los aspectos principales bajo los cuales se plantea el caso. 920 Cf. Quint. Inst. VII 1, 2, Sed meminerimus ipsam dispositionem plerumque utilitate mutari, nec eandem semper primam quaestionem ex utraque parte tractandam. 921 Cf. Cic. Mil. III, Sed antequam ad eam orationem venio, quae est propria nostrae quaestionis, videntur ea esse refutanda, quae et in senatu ab inimicis saepe iactata sunt, et in concione ab improbis, et paulo ante ab accusatoribus; ut omni terrore (vel errore) sublato rem plane quae venit in iudicium videre possitis. 922 Discurso perdido, ya citado antes como Corneliana; cf. supra nota ad § 492. 923 Esto es, el tribunado de Cornelio. 918 919

[328]

LIBER QVINTVS

purganda sunt, ab his sumitur refutationis exordium, ut pro Cluentio coniecturae partibus expeditis ad praescriptionem 1egis accessit, ordine videlicet commutato, ne, si Cluentium legis assertione defenderet, fugere causam diffidentia videretur. 508 Duabus his officii partibus absolutis elocutionis cura est intimanda. Quae cum constet in singulorum animadversione verborum, hoc ab eloquentiae nomine separatur, quod illa totius operis oratorii virtus est, haec pars habetur officii, cuius Cicero duo quasi fundamenta, duo dicit esse fastigia: fundamenta Latine loqui planeque dicere, quorum unum Grammatice loquente didicistis, cum eius vobis insinuata subtilitas. Fastigia vero sunt apte ornateque dicere, quod non ingenii, sed refutationis] refutionis V21 • ut] om. Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • Cluentio] cliventio R1 : cluentium L21 : clue entia C11 • ordine … commutato] ordine … commutatio B1FP11P21R1V11 : ordine … commutatione P31V21 : ordinis … commutatione C1P32 Dick (contra Willis 1971, 46) : ordine … commutata L21 • videlicet] del. V22 : om. L3 • ne si] ne sic EFL4 : si V21 : sic C11 • Cluentium] clugentium A • assertione] assertione non E2GL1P22P3 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Dick (contra Willis 1971, 46) • defenderet] defenditur V21 • fugere] fugeret A : et fugere B1 : figurae L31 • diffidentia] diffidentiae Z1 : differentia P21V11 (sed s. l. glossam diffidentia add. V12) • post diffidentia add. titulum III. DE ELOCVTIONE C1 : DE ELOCVTIONE E (i. m.) L1 (i. m.) L4 • 508 absolutis] adsolutis A • cura] om. P21 • est intimanda] intimanda est L3 • intimanda] estimanda B2S • constet] stet C1 • animadversione] animadvertione D1 • verborum] bonorum V11 (et s. l. var. verborum add. V12) • hoc] in hoc E2 • oratorii] oratoris L21 : def. R • est] om. D1 : def. R • habetur] del. V22 : om. L3 : def. R • officii] officium V21 • quasi] del. B2 : om. SV1Z : def. R • duo dicit esse fastigia fundamenta] om. AV21 : def. R • duo2] om. EFL2L4 : def. R • fastigia fundamenta] om. P31 : def. R • fastigia] figura C11 : def. R • fundamenta … fastigia] om. P21 : def. R • fundamenta] fundamenta sunt E2 (glossa) L1L4 P12 (glossa) P32 (in marg.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Dick : def. R • Latine] latinae M11 : def. R • Grammatice] grammaticae C1 : grammatica B2G1M1SV12Z : gramatica P1 : def. R • didicistis] dedicistis DM1V1 : didistis L31 : def. R • insinuata] insinuata est C12V12 (glossa) V22 (glossa) : def. R • subtilitas] subtilitas est D2E2 (glossa) GL1L4M1P32 Halm Eyssenhardt : est subtilitas Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • apte ornateque coni. Hans-Werner Fischer (Untersuchungen über die Quellen der Rhetorik des Martianus Capella’, Diss. Breslau, 1936, 75), quem Sabine Grebe (Rheinische Museum 142, 1999, 88-93) secuta est : ornate apteque coni. Otto Zwierlein (Göttinger Forum für Altertumwissenschaft 6, 2003, 117-121) : ornate copioseque coni. Willis, sed iam prius in B2SZ : composite ornateque Max Bernhard (Philologische Wochenschrift 48, 1928, 846-848; cf. Cic. De or. I 48 et 64, Orat. 236) : ornate quid A : ornateque D1E1FL41P11R V11 : ornate quae B1P21 : ordinateque V21 : copiose ordinateque P3 : ]ornateque R : copiose ornateque cett. codd. et edd.

[329]

5

10

LIBRO QUINTO

más graves y más odiosas,924 es de éstas que toma inicio la refutación; por ejemplo, en el discurso En defensa de Cluencio,925 despachó primero las partes de la conjetura, y se aplicó luego a la prescripción de la ley, esto es, invirtió el orden, para no dar la impresión de que rehuía la causa por falta de convicción, si defendía a Cluencio con la aserción de la ley. III. LA ELOCUCIÓN. EL

ESTILO

Concluidas estas dos partes del oficio, hay que explicar el come- 508 tido de la elocución. Y dado que ésta consiste en la atención puesta en cada uno de los vocablos, en esto se aparta del nombre de la elocuencia: en que la elocuencia es una virtud propia de toda la obra oratoria, la elocución se considera una parte del oficio. De ésta Cicerón926 dice que son dos, por así decirlo, sus fundamentos, y dos sus cumbres: los fundamentos son hablar en buen latín y expresarse con claridad; uno de ellos ya lo aprendisteis mientras hablaba Gramática,927 cuando os inculcó su sutileza. Las cumbres, en cambio, son expresarse con propiedad y elegancia, cosa que no es fruto del talento 924 Sobre la purgación o justificación de los indicios que inculpan a alguien (purgatio), cf. § 458. 925 Cicerón, en el 66 a. C., defendió tanto al padre como al hijo, ambos de igual nombre. Aulo Cluencio Abito, hijo de un caballero de origen samnita, cuya hija Cluentia fue repudiada por el marido, que se casó con su madre Sassia. Tras el asesinato del segundo marido, ella se casó con el asesino, Opiánico, que intentó envenenar al hijastro. Pero éste último desbarató la intentona y en el 76 a. C. acusó al padrastro, que fue condenado al exilio, donde murió. Entonces la madre lo acusó de haber asesinado él mismo al padrastro, y en 66 el caso fue reabierto por el hijo de Opiánico, Estacio Albio Opiánico quien acusó a Cluencio del asesinato de Opiánico el Viejo, pero Cicerón defendió a Cluencio el Joven, y, ‘arrojando tierra a los ojos de los jueces’ —como le gustaba alardear después— logró demostrar su inocencia y ganó el caso. Este discurso fue muy elogiado en la Antigüedad, y Plinio el Joven lo consideraba la obra maestra de Cicerón. 926 No es una cita ni tampoco una alusión directa a un pasaje concreto de Cicerón. Ideas similares se encuentran en Cic. De or. I 144; III 91; 151-152, y en Rhet. Her. IV 17. 927 Cf. supra lib. III, esp. §§ 224-227, donde Gramática se presenta como un médico que cura los defectos de dicción, y §§ 230-231, donde explica su cometido (officium vero meum tunc fuerat docte scribere legereque).

[329]

LIBER QVINTVS

laboris est maximi, exercitationis etiam diuturnae, qua non solum uberior, sed illustrior quoque facultas acquiritur. 509 Huius rei duplex ratio est: una, qua in singulis verbis lumen appareat; altera, ut dignitas eloquendi copulationis ipsius decore servetur. In singulis verbis aut proprium aut translatum mutuatumque conquiritur. Propria sunt vetusta praecipue; nam cum enim prisciores vel nescirent haec dicendi ornamenta vel appetere non auderent, propriis utebantur. Sed quia verborum veterum iam exolevit usus, non sunt audacius usurpanda illa, quae cum aetate mutata sunt. Itaque ‘alucinari’ et ‘cerritum’ et ‘caperratum’ similiaque praetereuntes utemur his, quae consuetudo recipiet, nec tamen sordidis, nisi cum rei sententiaeque vis exigit, ut cum Cicero, volens crudelitatis invidiam facere, ait

exercitationis etiam diuturnae codd. Vicentina Mutinensis Grotius (in Februis) Halm Dick Willis : exercitatione etiam diuturna Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • qua] quia L11V21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : def. R • acquiritur] exquiritur Vulcanius Grotius • 509 altera] alterna scripsit Dick, sed Préaux corr. in p. XXXV • dignitas] indignitas P21 : def. R • verbis scripsit Willis : vero verbis coni. Halm, quem Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt, sed Willis vero omittit : vero Vulcanius Grotius Kopp : vero rebus codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • aut translatum] om. L31 • mutuatumque] motuatumque D : mutuatimque P31 : mutuateque M11 : mutatumque L4 Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. mutuatumque i. m.) Grotius (sed var. mutuatumque i. m.) • vetusta] vetustam L4 : om. C11 • praecipue] praecipuae B1P21RV21 • nam cum enim prisciores conieci : nam cum et proceres AB1C1DL11L21P2P3 Halm Eyssenhardt Dick Willis : nam tum et proceres L12 (var.) V21 : nam tum cum et proceres B2EFL4 : nam et cum proceres R1 : nam tum proceres R2 : nam tum cum proceres G1L32SV12V22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : namque tum cum proceres V11 : nam tum // cum proceres L31 : nam cum proceres G2M1P1 : nam et proceres cum L22 • dicendi] dicenti FL4 • ornamenta] ornamento L41 • appetere] appeterem P31 • auderent] audirent P31 • exolevit] exolvit L31 • usus] ussus D • cum] tum G • mutata] motata D : commutata P1 • et] om. L31 • cerritum] ceritum P31 • et] om. D1 • caperratum] capersatum A : caperritum B2SZ • similiaque] similia quae L11R1 : similiaque P22 • praetereuntes] praeterientes B1P21P31R1V11V21 Willis : praerientes A : praetereantes L4 • recipiet] ‘immo recepit vel receperit’ Halm in notis • ut cum codd. Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : ut Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • ait] agit P31 : ait ut G1R2

[330]

5

10

LIBRO QUINTO

innato, sino de un grandísimo esfuerzo, además de una larga práctica, con la cual se adquiere una capacidad oratoria no sólo más rica, sino también más brillante. La razón de esta materia es doble: la una, para que haya lustre en 509 cada una de las palabras; la otra, para preservar la dignidad de la expresión merced al decoro de la unión misma de las palabras. En cada palabra se busca, o el sentido propio, o el traslaticio y el prestado. Los sentidos propios son principalmente los antiguos. Pues, de hecho, los primeros hombres, bien porque no conocían estos ornamentos retóricos, bien porque no se atrevían a usarlos, empleaban los sentidos propios. Pero, dado que el uso de los vocablos antiguos está ya obsoleto, no se deben emplear con demasiada audacia aquellos que han sufrido cambios con el tiempo. Por consiguiente, prescindiremos de alucinari, cerritus, caperratus y similares,928 y emplearemos aquellos que el uso corriente admite, pero no vulgares, salvo si la fuerza de la realidad y del pensamiento lo exige;929 por ejemplo, cuando Cicerón, queriendo provocar aversión hacia la crueldad, dice:

928 Como ejemplos de vocablos arcaicos, Marciano cita alucinari, normalizado en hallucinari, ‘equivocarse’, cerritus, ‘delirante’ y caperratus, ‘arrugado’. El primero de los vocablos todavía lo emplea Cicerón en contadas ocasiones (v. gr. Att. XV 29, 2); cerritus es un vocablo plautino (cf. v. gr. Amph. frag. 8), pero todavía hacen algún uso del mismo Cicerón (Att. VIII 5, 1) y Horacio (Sat. II 3, 278); caperratus, por su parte, se documenta en el Dulorestes de Pacuvio, según Varro Men. 134. 929 Para la vis sententiae, cf. Boeth. Herm. Pr. VI 13, p. 449,14 C. Meiser (Teubner, 1877), et tota quidem sententiae vis talis est.

[330]

LIBER QVINTVS

‘gurgulionibus exsectis reliquerunt’ et ‘virgis plebem Romanam concidere’. Nec indecore Vergilius vitandae humilitatis aucupio ‘lychnos’ 510 pro lucernis ait. Quod si sua res propria verba non habeat, novanda sunt aut alienis utendum. Novantur autem duobus modis verba: aut quadam fictione aut declinatione praesumpta, aut duorum, quae usitata sint, coniunctione composita. Finguntur maxime cum transferimus, ut qui poeotetas ‘qualitates’ esse dixerunt, quod nomen numquam fuerat in Latinis. quo et auribus temperandum et insolentia fugienda. Quam vitans Cicero soterem ‘salvatorem’ noluit nominare et ait ‘qui salutem dedit’; illud enim nimis insolens videbatur. 511 Derivatione quoque fiunt verba, quae grammatici paragoga nominarunt,

gurgulionibus] gurgilionibus V21 • exsectis] exectis AL12L3V22 Grotius in Februis : sectis L2 : eiectis Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. lect. exactis i. m.) Grotius (sed var. lect. exactis i. m., atque in Februis var. lect. exactis et corr. in exectis) • et] ut A • concidere] condicere L41 : conciderunt V22 • vergilius P21R1V1 : virgilius cett. codd. et edd. vett. usque ad editione Koppiana • lychnos] lychinos DRV21 • lucernis B : lycernis A • ait] dixit S • 510 sua] del. G2 sed nihil add. : om. M1 : qua coni. Willis, sed coll. § 512 cum res aut sua non invenit verba • propria verba] verba propria M1 Kopp • novanda] novandam F : innovanda L2 • aut] a L31 • modis] modus L31 • quadam] cum quadam D • fictione] fictione verborum Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • duorum] deorum V21 • usitata] ussitata D1 : usita L11 • sint] sunt C1GL3M1P1P3 • post coniunctione repetit praesumpta … coniunctione F • composite] compossita DM1 • finguntur] funguntur R1 • ut] om. L41 • qui poeotetas] locum vacuum reliquit S • qui] del. B3 : om. Z • poeotetas coni. Willis : ποιότητας Eyssenhardt : ΠΟΙΟΤΗΤΑϹ Halm : ποιότητα edd. vett. usque Koppium : poiotetas Dick : poioteta L2 : poiotheta C12L3P1V22 (altera var. in marg.) : poetoteta B2EP22 : poeotetheta M1 : poetheta C11GL1 : poeteta B1L41P21V12 : poeoteta AR1V11V21 : poeotheta R2 : peoteta P32 : peotecta P31 : protheta V22 (var. s. l.) : proeoteca D : pro oetoteta F : pro oeoteta L42 : ICOTETA B3 (s. l.) Z • qualitates plerique codd., susp. Kopp ex Cic. Acad. 1, 7 et e tribus codicibus suis, ediderunt Halm Eyssenhardt Dick Willis : qualitas L21L4P31 : qualitatem Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • numquam] nonquam P21 • in quo et coni. Willis : quo et B1C1 L42 et cett. edd. : quod et AG2L1M1 : quomodo et B2SV12Z : modo quo et P31 : om. EFL21L31L41 • et] om. L31 • insolentia] insolentias F • fugienda] fugiendi EFL21L41 • vitans] vitrans AR1V21 : vitas P31 : mutans Z1 • soterem] sotirem P11 : sotelem EFL21L42 : solelem L41 • salvatorem] salutem L32 : om. AC1R1V21 • et] set B1 : sed B2SZ • nimis] om. E1FL41 • videbatur] esse videbatur G • 511 derivatione] dirivatione AC1DEFL4 M1RV2 • quae] quam B2SZ • paragoga] peragoga V21

[331]

5

10

LIBRO QUINTO

‘Les rebanaron los gaznates y los dejaron tirados’ y ‘Destrozar a varazos a la plebe de Roma.’930 Y no sin elegancia Virgilio —supongo que para evitar la vulgaridad— dice ‘lámparas’ en vez de ‘lucernas’.931 Pero si una cosa no tiene sus vocablos propios, hay que crear unos 510 nuevos o emplear vocablos ajenos. Ahora bien, los nuevos se crean de dos maneras: o bien concibiéndolos, por así decirlo, por invención o por derivación, o bien componiéndolos por unión de dos palabras que están ya en uso. Son inventados, sobre todo, cuando los importamos,932 como quienes llamaron a las ‘cualidades’ poeotetae,933 vocablo que jamás había existido en latín. En esto tanto hay que respetar los oídos,934 como huir de lo inusitado. Por evitar esto último, Cicerón no quiso traducir el griego sotér con salvator, y dice qui salutem dedit; pues salvator le parecía demasiado inusitado.935 Tam- 511 bién por derivación se crean las palabras que los gramáticos llamaron

930 Cic. Tull. 21 (gurguliones) y Verr. II 1, 122 (virgis) respectivamente. La Lex Porcia prohibía azotar a un ciudadano romano e imponía una pena grave a quien lo hiciera; cf. Liv. X 9, 4, Porcia tamen lex… gravi poena, si quis verberasset necassetve civem Romanum sanxit; Cic. Rab. perd. 12, Porcia lex virgas ab omnium civium Romanorum corpore amovit. 931 Verg. Aen. I 726, dependent lychni laquearibus aureis, ‘Penden lámparas de los artesonados de oro.’ Se trata del empleo de un préstamo griego lychnus (< gr. lýkhnos) en sustitución de su equivalente romano, lucerna. 932 Literalmente, ‘los trasladamos’ (transferimus), pero aquí la traslación no afecta al sentido de una palabra propia (§ 512), sino que efectivamente se trasladan o importan vocablos extranjeros. La invención, por tanto, no es ex novo, sino que, en el sentido retórico de la inventio, consiste en el hallazgo de un vocablo nuevo para el latín, pero que existe ya en la lengua griega. 933 Poeotetae es claramente un calco o transcripción del griego poiót tes. Cicerón emplea este término del léxico filosófico griego en los Académicos (I 25). 934 Para el uso y significado de temperare, cf. Liv. I 29, 6, templis tamen deum temperatum est. 935 Cic. Verr. II 2, 154, ‘el que dio la salvación’.

[331]

LIBER QVINTVS

ut dicimus ‘florea rura’ et ‘campique ingentes ossibus albent’, quod satis crispa flexione Horatius ‘albicant’ dicit. His plerumque poetice utitur, licet Tullius ‘grandiferas possessiones’ dicat et ‘grandiloquos oratores’. 512 Huic diligentiae subiungitur translatorum cura verborum, cum res aut sua non invenit verba aut cum volumus splendidius aliquid explicari. Ergo aut inopiae aut decoris causa transferuntur: inopiae, cum dicimus ‘gemmare vitem’ et ‘luxuriare segetes’ ‘laetas’que

dicimus] dicamus M1 : didmus A • et] om. EFL1L2L31L4V1 • ingentes] ingente R1 : virentes Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed var. lect. ingentes in Februis) • albent] alben A • satis] facis M1 • flexione] inflexione Vulcanius Grotius Kopp • albicant] albican A : albigant L2 : albicent Kopp • dicit] dixit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • poetice Christ, quem Halm, Eyssenhardt et Dick secuti sunt : grammatica C1DL3V22 : grammaticae L4 : gramaticae P1 : grammatice ABEFGL1L2P2P3RSV1V21Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : Grammatica attestante Poetice dub. Dick in notis, quod Willis edidit, sed Poetica scripsit • Tullius] tullius orator V22 : lucilius L31 (et s. l. var. tullius add. L32, sed lucilius interpunxit L33) M1 • grandiferas] grandiferat V21 : grandistras M1 : glandiferas Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • grandiloquos] grandilocos B1EFL21L4P11P21V1 • 512 diligentiae] deligentiae L31 • translatorum] translatorem Z • cura verborum cum] om. L21 • non] om. L31 • invenit] invenitur D • splendidius] splendidus R1V21 • explicari] explicare E • ergo] om. EFL21L41 • aut … inopiae] om. P31 • aut1] au E1 : vel M1 • aut2] vel M1 • decoris] decores L21 • causa] causam R2 : ausa F : causae L2 • transferuntur] transferre AB1DEFL2L32 (var.) P1P21RV1V21 (sed var. transferuntur add. V22) : transferrae L4 : transferimus dub. Halm • gemmare] germinare S • vitem] vitam AP31 • et] om. GL3 • luxuriare] luxuriere A : luxuriae C11V21 • segetes] segites R1 : segestes L2

[332]

5

LIBRO QUINTO

paragogá;936 por ejemplo, decimos ‘campos floridos (florea)’ y ‘vastos campos blanquean (albent) de huesos’,937 lo cual Horacio dice con una desinencia bastante elegante: albicant.938 Este tipo de vocablos se emplea las más veces en poesía, aunque Tulio dice ‘grandíferas posesiones’ y ‘grandilocuentes oradores’.939 A este esmero se suma el cuidado de los vocablos traslaticios, bien 512 cuando una cosa no encuentra sus vocablos propios, bien cuando queremos expresar algo con mayor brillantez.940 Por tanto, se usan en sentido traslaticio, bien por pobreza,941 bien por ornato. Por pobreza, cuando decimos que ‘la vid echa yemas’ y que ‘las mieses están exuberantes’, y las calificamos como ‘fértiles’.942 Faltan, en efecto,

936 Esto es, ‘derivadas’. La parago ˉgé es una figura de dicción que consiste en la adición al final de una palabra de algún sonido, que estrictamente no es parte de ella. 937 Verg. Aen. I 430 y XII 36 respectivamente. Esto es, florea deriva de flos, y albent de albus. 938 Hor. Carm. I 4, 4. También elogian el vocablo derivado albicare Aulo Gelio (Noct. Att. I 4) y Plinio (Nat. XIII 9, 8). 939 Cic. Phil. II 101 (grandiferus) y Or. 20 (grandiloquus); cf. Tusc. V 29. El propio Cicerón es consciente del timbre poético del compuesto; por eso, después de tildar a algunos oradores de ‘grandilocuentes’, añade enseguida ut ita dicam, ‘por así decirlo’. 940 Para la doctrina y ejemplos del § 512, cf. Cic. De or. III 155-170; Iul.-Vict. XX, p. 431,30-p. 432,31 Halm. 941 Esto es, por pobreza de vocabulario. Cf. Cic. De or. III 155, tertius ille modus transferendi verbi late patet, quem necessitas genuit, inopia coacta et angustiis; Iul.-Vict. 20, p. 43,30-31 Halm, in translatis late patet ornatus, quem necessitas genuit inopia coacta et angustiis. 942 Literalmente, ‘la vid está cubierta de gemas’ (gemmare vitem), ‘las mieses son pródigas’ (luxuriare segetes) y ‘alegres’ (laetas). Marciano adapta el ejemplo que Cicerón (De or. III 155) pone como testimonio del uso de la metáfora incluso entre los campesinos: Nam ‘gemmare vites, luxuriem esse in herbis, laetas segetes’ etiam rustici dicunt. En realidad, Cicerón yerra, porque en los tres casos (gemma, luxuries, laetus) el sentido propio y primigenio es el rural (‘yema’, ‘frondosidad’, ‘fértil’), y el sentido figurado es el urbano (‘gema’, ‘prodigalidad’, ‘alegre’); por tanto, la evolución del uso de estos tres términos es justamente la contraria. Cf. asimismo Iul.-Vict. 20 (p. 431,3435 Halm), nam ‘gemmare vitem, luxuriare messem, laetas segetes’ etiam rustici dicunt. Por otra parte, la pobreza de la lengua latina con respecto a la griega es un tema recurrente entre los autores latinos, y Cicerón no es el único que se lamenta de ello, sino que también un poeta filosófico como Lucrecio deplora la patrii sermonis egestas en varias ocasiones en su poema De rerum natura (cf. v. gr. I 139).

[332]

LIBER QVINTVS

perhibemus; desunt enim propria et commodantur ascita. Decoris vero, ut ‘bellum subito exarsit’, cum potuerit dici ‘exstitit’. Et item possumus ab omnibus sensibus mutuari, ut ab oculis ‘luce libertatis et odore legum’ et ab auribus ‘silent leges inter arma’ et a gustu ‘o nomen dulce libertatis’. Verum non debet haec translatorum alienorumque verborum affectatio sine moderatione captari; nec longe petita debent esse translata, ut si dicas luxuriosum ‘Charybdim’. Vitandum quoque, ne turpis sit similitudinis usurpatio, ut si dicas ‘castratam’ Africani morte rem publicam aut Clodium ‘stercus senatus’. In hoc genere transferendi etiam allegoriam poetae praecipue

perhibemus] peribemus FL3L4 • commodantur] commoditati sunt coni. Halm, quem Eyssenhardt secutus est : commodatius B1L11P11P22V12 (var.) : commoditas B2D1E1FL12 (var.) L21L4P3 : commodatus C11P21R1 : commodatur V21 : commoda P12 : commodamus E2L22 • ascita] ascita est P32 : associa B3SZ • ut] cum EFL41 • exarsit] exarserit L41 • potuerit] potuerat P1 • dici] dicit AG • extitit] extiti P11 • ab omnibus] om. P11 • ab] ex GL31M1 V22 (s. l.) • mutuari] motuari D1 : mutuare B2SZ : mutari V2 • luce] lucem L22 : lux S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • libertatis] liberatis P31 : bertatis E1FL41 • naribusque addidi, sed antea Grotius in Februis scripsit: ‘credo hic voces aliquot deesse, et legendum: ut ab oculis, lux libertatis; ab olfactu, odor legum; a loquela, silent leges inter armas’, et praeterea a naribus in marg. add. P32 • et odore … libertatis] om. P21P31 • odore ex Cicerone Halm Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) Willis : odor codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • et] ut D2 • ab auribus C12 (supra leges), add. Dick (1890 et 1925), quem Willis secutus est : ab ore L12 (supra silent), dub. Halm (in Corrigenda, p. 620) : ab aure P33 (in marg. et supra silent) : a loquela coni. Grotius in Februis • leges] legis A • a gustu o] a gustu B2DG1L22P32 (in marg.) SZ : augustum EFL4 : a gustum L21 : augustu o V2 : om. P21P31 • libertatis] liberatis B1 • translatorum] latorum L31 • alienorumque] alieniorumque L41 • affectatio] adfectio F • sine] om. P21 • moderatione] moderatine L31 • captari] coaptari D1 • longe] longue D • debent esse] esse debent esse L21 • luxuriosam … usurpatio V11 • luxuriosum G1M1 et Willis (1974, 274-275 et 1983) : luxoriosum AB1P21V21 : luxoriosam FV22 : laboriosam D1 : def. R : luxuriosam cett. codd. et edd. • Charybdim] carubdim D : carypdin V2 : def. R • ne] om. AV21 : def. R • usurpatio] ussurpatio D : ]patio R • ut si dicas] om. V11 • Africani morte codd., corr. Grotius in Februis, restituit Kopp e duobus codicibus suis, deinde ediderunt Halm Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) Willis : Africam mortuam Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • Africani] affricani C1D2 : affrica D1 : def. R • publicam] puplicam D : plublicam L41 : pu. S : def. R • aut] ut FV21 : def. R • Clodium] claudium DM1 : odium P31 • transferendi] transferandi A : ferendi L31 : def. R • allegoriam] alligoriam C11DL11 : ]riam R

[333]

5

10

LIBRO QUINTO

vocablos propios y se adaptan préstamos. Por ornato, por ejemplo:943 ‘La guerra estalló de repente’, cuando habría podido decir ‘surgió.’ E igualmente podemos tomar préstamos de todos los sentidos; por ejemplo, de la vista y del olfato:944 ‘Por la luz de la libertad y el aroma de la justicia’; y del oído:945 ‘Enmudecen las leyes entre las armas’; y del gusto:946 ‘¡Oh dulce nombre de la libertad!’ Pero esta afectación de vocablos traslaticios y ajenos no se debe perseguir sin moderación; ni se deben buscar lejos los traslaticios; por ejemplo, si a un vividor lo llamas ‘Caribdis’.947 También hay que evitar que el uso de la metáfora sea indecoroso; por ejemplo, si dices que la República fue ‘castrada’ con la muerte del Africano, o que Clodio es ‘la hez del Senado’.948 En este género de traslación fueron también los poetas, sobre todo,

943 Cic. Lig. 3. En la lista de términos traslaticios derivados de todos los órganos de los sentidos, falta en los códices de Marciano la mención expresa del olfato, aunque sí está presente un ejemplo tomado de este sentido (‘el aroma de la justicia’); de ahí que nos hallamos atrevido a señalar una laguna en el texto y a suplirla con nuestra propuesta (naribusque). Sobre los términos traslaticios derivados de los sentidos, cf. Cic. De or. III 160-161 y 164 (prevención contra el uso abusivo). 944 Cic. Verr. II 5, 160. 945 Cic. Mil. 11. 946 Cic. Verr. II 5, 163. 947 Caribdis era un monstruo femenino de sorprendente voracidad, de ahí que, metafóricamente, pudiera designar a un ‘bon vivant’, derrochador y ávido de placeres. Hija de la Tierra y de Poseidón, vivía cerca de Mesina, y ya en su vida humana dio muestras de una gran voracidad. Un día que Hércules pasaba por allí conduciendo los rebaños de Gerión, Caribdis le robó varios animales y los devoró. Zeus la castigó fulminándola y precipitándola al mar, donde se convirtió en un monstruo marino que, de su anterior vida humana, sólo conservaba el vicio de la voracidad. Emboscada en el estrecho de Mesina, a distancia de un tiro de arco de Escila, otro monstruo marino emboscado en el lado opuesto del estrecho, acechaba a los navegantes de paso. Tres veces al día, engullía y vomitaba agua de mar, tragándose en su remolino todo lo que flotaba, incluido los barcos (cf. Hom. Od. XII 104-105). Sobre el uso proverbial de Caribdis por parte de oradores y poetas como símbolo de rapacidad, codicia o despilfarro del patrimonio, cf. Cic. Phil. II 67, quae Charybdis tam vorax?; De or. III 163, Charybdim bonorum; Hor. Carm. I 27, 19; Lygd. IV 89; Sidon. Ep. CXXX 7; Ier. Ep. XIV 6, 2; CXXV 2. 948 Vid. nota complementaria n.o 948.

[333]

LIBER QVINTVS

nexuerunt, et Cicero cum dicit ‘cum senatum a gubernaculis deiecisses, populum Romanum e navi exturbasses, ipse archipirata cum grege praedonum impurissimo plenissimis velis navigares’; et in Pisonem ‘ut qui in maximis tempestatibus ac fluctibus rei publicae navem gubernassem salvamque in portu collocassem, frontis tuae nubeculam et collegae tui contaminatum spiritum pertimescerem?’ Vsurpatis ergo his similibus, pluribus verbis elocutus est, quae suis fortasse angustius aut humilius diceret. Item translata quodammodo sunt, quae aut ex

nexuerunt] conexuerunt L32 : def. R • praecipue] praecipuae C1 : def. R • et Cicero cum dicit cum senatum] et Cicero cum senatum dub. Halm, quem Eyssenhardt secutus est (secludens dicit); denuo dub. Dick (1890 et 1925) • et AB1C11L1P2P3V1V21 edd. : ut B2C12EFGL2L32L4M1P1SV22Z : om. L31 : def. R • cum dicit cum L31 Dick (1890 et 1925) Willis : dicit cum GM1 : dicit B2 : def. R : cum dicit cett. codd. et edd. • gubernaculis] gubernalis P21 : ]bernaculis R • populum Romanum e navi L3 edd. : praenabis A : PR. E. N. A. V. I. E1FL4 : PR. E navibus E2 (i m.) : PR e navi (nabi V11) cett. codd. (def. R) • archipirata] arcipirata B1L21P1 : def. R • cum grege] grege Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed Grotius var. lect. cum grege i. m.) • grege] grece B1 : rege P11V2 : def. R • praedonum] praedomum A : perdomum SZ : donum F • impurissimo AV11 et Halm ex Cicerone, quem Eyssenhardt et Willis secuti sunt : impurissimus B2SV12Z : implurissimum P31 : impur[ R : impurissimi P11 : impurissimorum C1E2L1 Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick (1890 et 1925) : impurissimum B1DFGL2L3L4M1P12P2V2 Vicentina Mutinensis : imprissimum E1 • plenissimis] plenis P31 : def. R • navigares] nagares L21 : def. R • et] ut EFL4 : def. R • Pisonem] pisionem A : pissonem DP1 : pisone L22 : def. R • qui in] quibus M1 : qui C1L1P2 • maximis] maximus R1 • tempestatibus] temptationibus L31 : turbinibus Cicero • ac fluctibus] om. L2 • rei] r. G : def. R • publicae edd. : public. L31 : pub. L2 : pu. S : p. cett. codd. (def. R) • navem] navim GL3V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • salvamque] salvamque rem publicam S : salvamque r. p. B2Z • portu] portum A • frontis] fronstis L21 • nubeculam] nubiculam V21 : nebetulam M1 : def. R • collegae] collige P3 • tui] tuae A • contaminatum] contamatum P31 • spiritum] spm. BC1EFGL2P2V1V2Z • pertimescerem] pertemescerem B1P2 : pertimerem P31 : perteme[ R • usurpatis] ussurpatis D : usupatis F : def. R • his similibus B2L21SZ : haec simul coni. Eyssenhardt, quem Willis secutus est : haec similiter AB1DL31M1P1P21P3R1V1V21 Grotius Halm : his similiter C1EFGL1L22 L32L4P22R2V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Kopp Dick (1890 et 1925) • pluribus] pruribus L21 • elocutus] eloqutus EL4 : eloquutus DM1S • angustius B2 (var.) C1DGL12 (var.) L3M1P12P22 (var.) P31SV1V22Z2 (var.) edd. : ]tius R : angustus A : angustiis P11V21 : augustius B1EFL11L2L4P21P32Z1 • humilius] umilius P11

[334]

5

LIBRO QUINTO

quienes entretejieron la alegoría,949 y Cicerón, cuando dice: ‘Como hubieras desalojado al senado del gobernalle y expulsado al pueblo romano de la nave, tú mismo, como capitán pirata, con la más infame banda de ladrones, navegarías a todo trapo’;950 y en Contra Pisón: ‘Yo, que en medio de las más grandes tempestades y oleajes he gobernado la nave del Estado y la he atracado intacta en el puerto, ¿debería temer mucho la nubecilla de tu ceño y el aliento impuro de tu colega?’951 Al emplear, por tanto, estos símiles, expresó con muchas palabras cosas que tal vez podría decir de forma más concisa y sencilla con las suyas propias. Asimismo, son traslaticios de algún modo aquellos vocablos

949 La alegoría (lit. ‘otro discurso, diferente’) se ha definido secularmente como ‘metáfora continuada’ o ‘cadena de metáfora’; cf. Cic. Or. 94: Iam cum fluxerunt continuae plures tralationes, alia plane fit oratio; itaque genus hoc Graeci apellant ἀλληγορίαν; Quint. Inst. IX, 2, 46, ἀλληγορίαν facit continua μεταφορά. De ahí que Marciano emplee el verbo nectere, ‘entrelazar, entretejer’. 950 Cic. Domo 24. En esta cita y en la siguiente Cicerón recurre a la conocida metáfora de ‘la nave del estado’, familiar en el ámbito político desde Hor. Carm. I 14. 951 Cic. Pis. 20 (citado con ligera variante: Marciano emplea tempestatibus donde Cicerón usa turbinibus).

[334]

LIBER QVINTVS

parte totum aut ex toto partem aut ex uno plures monstrant aut ex pluribus singula. Ex parte totum, ut ‘in puppim ferit’ aut ‘me isdem parietibus tuto esse tecum’ pro ‘eadem domo’. Hunc tropum metonymian grammatici nominarunt, catachresin etiam Graeci, quam nos abusionem dicimus, ut cum perhibemus ‘naturam deorum’ pro 513 substantia. In coniunctis vero verbis orationisque contextu servanda sunt haec, ut constructio coagmentata et conclusio perfecta proveniat et quodam schemate dictio venustetur.

partem] parte E • monstrant] mostrata L41 : monstrat P3 • ferit] ferit unda Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • me] om. L2L31 • isdem L32P1 Halm Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) Willis : hisdem ABDEFL31L4P2P31R1SV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : iisdem Grotius Kopp : eisdem GM1 : in isdem C1 : in hisdem L11P32 : in eisdem L2R2 • tuto] toto B1P11P21RV11V21 • tecum] tectum B2L2L31L4P12SV12Z • hunc] hinc P11 • metonymian ABC1GL1P2R2V11Z edd. : metonymiam FL21L4M1P1S : metonomian D : metonomiam EL22L3P3V12 : metunymian R1 : metonimia V2 • grammatici] grammatice S • nominarunt AEFGL3L4P1RV2 Willis : memorarunt BC1DL1L2P2P3SV1Z Halm Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) : memoraverunt Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : memorant M1 Kopp : memoratur S • catachresin] catachresint L41 : catachrisin L22L3V22 : catachrensin V21 : catecresin S1 : κατάχρησιν Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • Graeci] gri. C1 • abusionem] abussionem D • ut] ut est B2E2P12V12 • perhibemus] peribemus FP11 • naturam deorum] deorum naturam M1 • 513 vero] om. E • orationisque] orationis quae AFR1V21 • contextu] contextus L4 : in contextu L2 : contexu C1L1 • coagmentata] coaugmentata C1GL1P22P3 Vicentina Basileensis Lugdunensis Vulcanius (var. lect. coagmentata i. m.) Grotius (var. lect. coagmentata i. m.) : coagumentata Mutinensis : quoaumentata P11 : coargumentata D1 : coagentata D2 (s. l.) • proveniat] perveniat AFL21P31 • et] et ut L1 • quodam] quo M1 • schemate] schematae B1P21V1V21 : scemate L3M1P1P3 • dictio venustetur] om. P31 (s. l. dictionum venustetur add. P32, sed dictio sua venustetur corr. P33)

[335]

5

LIBRO QUINTO

que designan, bien la parte por el todo, bien el todo por la parte, bien el singular por el plural, bien el plural por el singular. La parte por el todo, por ejemplo: ‘La golpea hasta la popa’, o ‘Estoy a salvo entre las mismas paredes que tú’, en lugar de ‘en la misma casa.’952 Los gramáticos llamaron a este tropo ‘metonimia’,953 y los griegos también ‘catácresis’,954 que nosotros denominamos ‘abusión’; por ejemplo, cuando decimos ‘naturaleza de los dioses’ en lugar de ‘sustancia’. En 513 cuanto a la juntura de las palabras y a la estructura del discurso, hay que procurar lo siguiente: que la construcción esté bien ensamblada,955 que la conclusión resulte perfecta, y que alguna figura retórica adorne la expresión.

952 Verg. Aen. I 115 y Cic. Cat. I 19 respectivamente. Marciano yerra con el primer ejemplo, pues Virgilio no emplea allí, por sinécdoque, el vocablo puppim por navim, sino en sentido propio: unam (= navim), quae Lycios fidumque vehebat Orontem, / ipsius ante oculos ingens a vertice pontus / in puppim ferit (113-115), ‘una (nave), que transportaba a los licios y al fiel Oronte, una ola gigantesca, ante sus propios ojos, la golpea cayendo desde lo alto contra la popa·. 953 Sobre la ‘metonimia’, cf. Arist. Po. 21, 1457 b 7; Rh. III 4, 1406 b 20; Cic. Or. 93-94; De or. III 167. 954 Para el nombre alternativo catáchreˉsis, cf. Cic. Or. 94, Aristoteles autem tralationi… subiungit et abusionem, quam κατάχρησιν vocant, ut cum minutum dicimus animum pro parvo, et abutimur verbis propinquis, si opus est vel quod delectat vel quod decet; De or. III 169, Abutimur saepe etiam verbo non tam eleganter quam in transferendo, sed etiam si licentius, tamen interdum non imprudenter; ut cum grandem orationem pro longa, minutum animum pro parvo dicimus; Quint. Inst. VIII 6, 34-36, Eo magis necessaria catachresis, quam recte dicimus abusionem, quae non habentis nomen suum accomodat quod in proximo est… Discernendumque est ab hoc totum tralationis istud genus, quod abusio est ubi nomen defuit, tralatio ubi aliud fuit. Nam poetae solent abusive etiam in iis rebus quibus nomina sua sunt vicinis potius uti, quod rarum in prorsa est. La Retórica a Herenio (IV 33) define la abusio de la siguiente manera: Abusio est, quae verbo simili et propinquo pro certo et proprio abutitur. 955 Para el término coagmentata, ‘bien ensamblada’, cf. Cic. De or. III 171.

[335]

LIBER QVINTVS

514

Iam compositionis praecepta percurram, cuius vitium maximum est hiulcas et asperas voces, iotacismos, mytacismos, labdacismos, homoeoprophora, dysprophora et polysigma non vitare, vel cuiuslibet litterae assiduitatem in odium repetitam, ut ‘sale saxa sonabant’ et ‘casus Cassandra canebat’.

514 compositionis] compossitionis D • cuius] et cuius L4 • hiulcas] hulcas L21 : iulcas P11 : ulcas A • asperas voces Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp (cf. Cic. Orator 150, hiulcas voces efficiat aut asperas) : asperas codd. Halm Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) Willis : • post asperas frenos etiam del. Dick (1890 et 1925, ut glossa ex 518 etiam freni huc retracta), quem Willis secutus est, sed habent codd. et cett. edd. • iotacismos mytacismos labdacismos homoeoprophora dysprophora et polysigma] verborum ordinem ad chiasmi qui appellatur figuram commutavit Dick (1890 et 1925), id est dysprophora homoeoprophora polysigma iotacismos labdacismos et myotacismos • iotacismos] hotacismos P21 : iotacissimos P1 : yotachismos L4 : rhotacismos AD1FL3P23 (var.) P3R1V1 : rhotacissimos V2 • mytacismos scripsit Willis, sed antea Halm Eyssenhardt et Dick 1890 : myotacismos Dick 1925 : metacismos edd. vett. usque ad Koppium : moeotacismos AP1V21 : meotacismos S : moyotacismos V22 : moytacismos DL22L3P3 : moetacismos BC1EFGL1L21L4 M1P2RV1Z : metacismos Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • labdacismos] lapdacismos EFP1 : lapidacismos L4 : lab/tacismus V21 • homoeoprophora P12 Halm Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) Willis : homoeophrophora EL4 : omoeophrophora F : omoeoprofora AC11DL1M1P2V1V21 : omoeoprofera C12L2L32P3S V22Z : omoeprofera L31 : omoeoproforan B2 : omoeoproforo B1 : omoeoproforon G : omeoproferon R2 : eohomoprofora P11 : oeoprofora R1 : homoeoproferon Basileensis Lugdunensis Vulcanius : homoeopropheron Grotius : homoeoprophoron Kopp • dysprophora add. Halm, quem Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) et Willis secuti sunt : dyspropheron Vicentina Mutinensis Vulcanius Grotius : disproferon Basileensis et Lugdunensis : dysprophoron Kopp : om. codd. • polysigma DG1P11 edd. : polysigmata dub. Halm in notis : polypsigmia B1 : polifigmia F : poliphigmia L41 : policigmia L31 : polesigmia V1 : polysigmia AB2C1EG2L1L2L32L42M1P12P2P3RSV2Z • assiduitatem] assuetatem D • in odium repetitam codd. Vicentina Mutinensis Grotius (in Februis), reposuit Kopp, deinde Halm Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) Willis : in odium imperitiam Basileensis Lugdunensis : in odium in peritiam Vulcanius Grotius • repetitam] reppetitam L3 • sale] salo GL11M1 • casus] cassus C11D1 : sus V21 • Cassandra] casandra B1EFGL3L4M1P3V11

[336]

5

LIBRO QUINTO

A continuación,956 voy a pasar rápida revista a los preceptos de la 514 composición, cuyo vicio más grave es no evitar los sonidos en hiato o ásperos,957 el iotacismo, el mitacismo, el labdacismo, el homoeoproferon, el disproferon, el polisigma, o la recurrencia de cualquier letra que se repite causando fastidio; por ejemplo: Sale saxa sonabant, y Casus Cassandra canebat.958

956 Para el § 514, cf. Iul.-Vict., p. 84 ss.; Fortunat. III 11, p. 127,16-p. 128,19 Halm. Estos fenómenos de equivalencia fonológica, considerados ‘vicios censurables’ en la Antigüedad (cacofonías), pasarán a ser tolerados en el Renacimiento mediante ‘licencia’, e incluso este ‘vicio’ será elevado a la categoría de apreciadísima figura retórica. El humanista y poeta Giovanni Pontano, en su diálogo Actius, publicado póstumo en 1507, fue quien acuñó, para esta figura u ‘ornamento’, un nuevo término, ‘aliteración’, y una nueva definición: ‘En el verso, se produce ‘aliteración’ (alliteratio) siempre que palabras sucesivas, en grupos de dos o de tres, comienzan o con las mismas consonantes, con cambio a veces de vocales, o con las mismas sílabas, o con las mismas vocales.’ 957 Hay que evitar que la concurrencia del fin de las palabras con el comienzo de las que siguen produzcan encuentros vocálicos (hiatos) o ásperos. Cicerón trata de esta cautela en relación con los ritmos oratorios; cf. Or. 77, ille tanquam hiatus et concursus vocalium molle quiddam et quod indicet non ingratam neglegentiam de re hominis magis quam de verbis laborantis; 150, nam ut in legendo oculus sic animus in dicendo prospiciet quid sequatur, ne extremorum verborum cum insequentibus primis concursus aut hiulcas voces efficiat aut asperas. El autor anónimo de la Retórica a Herenio nos brinda un ejemplo de hiato en la composición (IV 12): Ea conservabitur, si fugiemus crebras vocalium concursiones, quae vastam atque hiantem orationem reddunt, ut haec est: ‘Bacae aeneae amoenissime impendebant; et, si vitabimus eiusdem litterae nimiam adsiduitatem. Como ejemplo de sonidos ásperos valga Cic. Or. 157, Ipsum ‘meridiem’ cur non medidiem? Credo, quod erat insuavius; 158, ‘Ex usu’ dicunt et ‘e republica’, quod in altero vocalis excipiebat, in altero esset asperitas, nisi litteram sustulisset. 958 Verg. Aen. V 866 (aliteración de ‘s’), ‘Resonaban los escollos con la resaca’, y III 183 (aliteración de ‘c’), ‘Cassandra cantaba casos’. Servio (Aen. III 183) lo condenó como vicio para el gusto de su época: Haec compositio iam vitiosa est, quae maioribus placuit, ut ‘Anchisen agnovit amicum’ et ‘Sale saxa sonabant’; pero no dudó en elogiar el efecto de armonía imitativa (estridor del mar) conseguido con el polisigma (Aen. V 586): Bene imitatus est maris stridorem.

[336]

LIBER QVINTVS

Mytacismus est, cum verborum coniunctio m litterae assiduitate colliditur, ut si dicas ‘mammam ipsam amo quasi meam animam’. Labdacismus, ubi l plurimum dissonat, ut si dicas: ‘Sol et luna luce lucent alba leni lactea.’ Iotacismus, ut si dicas: ‘Iunio Iuno Iovi iure irascitur’. Polysigma, ubi s littera crebrius geminatur, ut ‘Sosia in solario soleas sarciebat suas’. Homoeoprophoron est, cum dicitur: ‘O Tite tute Tati tibi tanta tyranne tulisti.’

mytacismus P31 Halm Eyssenhard Dick (ante corr.) Willis : myotacismus Dick in Corrigenda (p. XXXIV) : metacismus edd. vett. usque ad Koppium : metacismos A : moytacismus L3P32 : moytacismos D : moyotacismus V22 : meotacismus EFL2L4P11S : moetacismus BC1GL1M1P12P2V1Z : moeotacismus V21 : moetacismos R2 : momoetacismos R1 • coniunctio] coniuntio L2 : coniunctionum L4 • m] om. B1C11E1FGL1L4M1P2P3V11 (sed s. l. glossema m add. V12) • dicas] cas L31 • mammam] ‘fort. legendum Mammiam ‘pro mulieris nomine’ Grotius in Februis • amo B2SV1Z et edd. fere omnes : ama cett. codd. : amabam Vulcanius • labdacismus BL2P2RSV1Z edd. : lapdacismus AL1 : labdacismus est GL3M1P1P3V2 : lapdacismus est EFL4 : labdacissimus C1 : labdacismos D • l] om. A • plurimum] primum B1L11P31 • dissonat] sonat GM1V1 • luce lucent] luce luceant R1 : lucebant P11V2 : luce lucebant Grotius • leni] levi Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed Grotius var. lect. leni corr. in Februis ‘ut sit trochaicus octonarius’) • iotacismus] iotacismus est GM1 : iotacismos D • Iuno] om. C1 • iovi B2SZ : iovis cett. codd. et omnes edd. • polysigma edd. : pilosigmia M1 : polysigmia est P3 : polesigmia V1 : polysigmia cett. codd. • geminatur] germinatur L11 : nominatur L31 • ut B2GL2L3M1P3SV12V22Z Dick 1925 Willis : om. AB1C1DEFL1L4P1P2SV11V21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt Dick 1890 • Sosia] socia B1 • solario] solaria C1L1 : fort. Solario • soleas] solias A • sarciebat] sarcinabat D1 • suas] suos D • homoeoprophoron E Kopp Halm Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) Willis : homoeoproforon P12 : omoeophrophoron FL4 : omoeopropheron L3 : homoeoproferon M1P11 Basileensis Lugdunensis : homoeopropheron Vicentina Mutinensis Vulcanius Grotius : omoeoproferon ADGL11L2P3RV2 : omoeoproferron V1 : omeoproferon C1P2 : omoeoproforon B2L12SZ : omoeaproferon B1 • est] om. L3V2 • Tite] tie R • tute tati] tute tatti A : tute B1L21P11P2R1V11V2 : tute tate P32 : tute ta// : tati tute L22SZ • tanta] tante L21 • tyranne] tyrranne V2

[337]

5

LIBRO QUINTO

Hay mitacismo, cuando la juntura de las palabras se traba por causa de la reiteración de la letra ‘m’; por ejemplo, si dices: Mammam ipsam amo quasi meam animam.959 Hay landacismo, cuando la ‘l’ suena muchísimo y mal; por ejemplo, si dices: Sol et luna luce lucent alba leni lactea.960 Hay iotacismo, por ejemplo, si dices: Iunio Iuno Iovi iure irascitur.961 Hay polisigma, cuando la letra ‘s’ se repite con excesiva frecuencia; por ejemplo: Sosia in solario soleas sarciebat suas. 962 Hay homeopróforon, cuando se dice: O Tite tute Tati tibi tanta tyranne tulisti. 963 959

‘Amo a mi mamá como a mi alma’. ‘Sol y luna lucen con luz alba, dulce, láctea’. 961 ‘En junio Juno a Júpiter justamente jeringa’. Obsérvese que en el ejemplo que da Marciano se combinan ‘íes’ vocálicas y consonánticas. En la mitología clásica la celosa Juno aparece muchas veces irritada y encolerizada por las continuas infidelidades de su marido Júpiter. Por otra parte, el sentido de la frase puede ser metafórico: en verano el aire (= Juno) se calienta por la fuerza ígnea de Jupiter (= región del fuego); cf. Serv. Aen. I 47, Physici Iovem aetherem id est ignem volunt intellegi, Iunonem vero aërem, et quoniam tenuitate haec elementa paria sunt, dixerunt esse germana. Sed quoniam Iuno, hoc est aër, subiectus est ignis, id est Iovi, iure superposito elemento mariti traditam nomen est. En ese caso, la sentencia podría interpretarse como uno de tantos refranes sobre las estaciones del año. 962 ‘Sosia en la solana sus sandalias cosía’, esto es, a la solanera. También podría interpretarse como Solario, ‘en el Solario’. En el foro de Roma había un cuadrante solar o reloj de sol muy frecuentado como lugar o punto de reunión, y en la zona norte del Campo de Marte, junto al Ara Pacis y el Mausoleo de Augusto, se hallaba el Solarium Augusti, el reloj de sol más grande de la antigüedad, erigido por el emperador Augusto dentro de un programa iconográfico diseñado para demostrar que había nacido para traer la paz (natus ad pacem). 963 Enn. Ann. 113 Vahlen (acumulación de ‘t’ inicial): ‘¡Oh Tito Tacio, tú mismo te trajiste, tirano, tantas tristezas!’ El verso alude a Tito Tacio, el legendario rey de los sabinos que hizo la guerra a Roma a causa del rapto de las sabinas por los romanos. Logró tomar el Capitolio merced a la traición de Tarpeya, pero las sabinas convertidas en esposas de los romanos mediaron para lograr la paz, y Tacio y Rómulo gobernaron juntos sobre ambos pueblos. Tacio fue asesinado durante un sacrificio solemne por los laurentinos, que vengaron así la muerte de su embajador en Roma a manos de unos parientes del rey sabino. Cf. Liv. I 10 y ss.; Plu. Rom. 17 y ss.; Cic. Rep. II 7, 13. 960

[337]

LIBER QVINTVS

Dysprophoron, ut si quis dicat ‘persuasitrices praestigiatrices atque 515 inductrices striges’. Asperae inter paene ultimum ultimumque verborum maxime vitandae, cuius exemplum est, si dicas ‘phaleras ablatas 516 gratis’, aut si iuret auriga ‘per lora, per flagella, per frena’. Hiulcae sunt, cum in ea parte, quam diximus, similes vocales ac similiter longae collisam hiantemque structuram faciant, ut si quis dicat suscepisse se liberos ‘secundo omine’, et ut Tullius pro Milone ait ‘auctoritate

dysprophoron Kopp Halm Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) Willis : disproforon B2E1F L12L3L41M1P12RSV2Z : disproforon est G : disproferon AB1C1L11P11P2P3V1 : dispropheoron E2L42 : dispropheron L22 : disphroferon L21 : disproferon est D : dyspropheron Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • persuasitrices] persuastrices D2EFL31P32 : persuatrices L41 : persuasit L11 : pesuasitrices P11V21 • praestigiatrices AB1D E1FL1L32L4M1P12P31SV22Z2 Halm Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) Willis : praestrigiatrices B2C1E2 (var.) GL12L22P32Z1 edd. vett. usque ad Koppium : praestigia praestigiatrices L21P11P21R1V1V21 : praestigia praestrigiatrices L42P23 : praestrigia praestrigiatrices L31P22 : estigia praestigiatrices R2 • atque] atque atque S • inductrices] indoctrices L2V1 : indutrices V21 • striges coni. Dick 1925 (coll. Wilhelm Heraeus, Die Sprache des Petronius und die Glossen, Programmm des Gymnasiums zu Offenbach a. Main, 1899, pp. 41-42), quem Willis secutus est : strigae coni. Halm, quem Eyssenhardt secutus est : trigres AV12 : triges B1P31V11 : tigres cett. codd. Kopp : tygres Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : del. Dick 1890 (‘quia vocabulum praestigiatrix pro substantivo nomine habendum est’) • 515 asperae] aspere R • p(a)ene ultimum ADEFL21L4V1 Halm Eyssenhardt Willis : p(a)enultimum BC11GL1M1P1P2P 2 2 3SZ Dick (1890 et 1925) : poenae ultimum R : p(a)enultimam C1 (var.) L2 L3V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • ultimumque] ultimamque C12 (var.) L22L3V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • verborum AC12 (var.) EFL22L3L4P11P31R1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Willis : verbum BC11DGL1L21M1P12P2P32R2SV1V2Z Halm Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) • maxime] maximum D2 : maximae V2 : mamam C11L11 • si dicas codd. Kopp Halm Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) Willis : ut si dicas Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • phaleras] faleras P1V2 • ablatas] adlatas M1 : abbatas P3 : albatas L2R1 : ablaas F : om. S • si iuret] si dicas iuret P3 • frena] freno P11 • 516 quam] qua SZ • longae] longuae D1 • collisam] colisam M1 • hiantemque] hiantem quae P3 : hiatamque R1 : hiantamque P11V2 • structuram] struturam M1 : structum V21 • faciant] faciunt AB2EFGL32M1SV22Z • dicat] dicas V21 • suscepisse] suscepisses B1 • se] om. E1FL4 • liberos] libros B1V1 • secundo] om. M1 • omine] homine B1EFL4M1P11RV1V21 • pro Milone … quidem] om. P11 • Milone] milomilone P21R1V21

[338]

5

LIBRO QUINTO

Hay dispróforon, por ejemplo, si alguien dice: Persuasitrices praestigiatrices atque inductrices striges. 964 La aspereza hay que evitarla 515 sobre todo entre la penúltima y la última palabra;965 ejemplo de aspereza es si dices: Phaleras ablatas gratis,966 o si un auriga jura per lora, per flagella, per frena.967 Hay hiatos, cuando, en la parte que acaba- 516 mos de decir,968 vocales de timbre similar y de similar cantidad larga producen una composición en colisión e hiato; por ejemplo, si alguien dice que ha alzado en brazos a sus hijos secundo omine,969 y cuando Tulio en el discurso En defensa de Milón dice: Auctoritate publica

964 ‘Persuasoras, embaucadoras, e inductoras hechizadoras’. El dysprophoron es como nuestro ‘trabalenguas’. 965 Para la recomendación de evitar la aspereza, sobre todo al final de la frase, cf. Cic. De or. III 171. 966 Cic. Verr. II 4, 29: ‘Llevarse las faleras de valde’ (choque de consonantes sgr entre las dos últimas palabras de la cita latina). Las faleras eran placas de metal brillante que servían de adorno del atuendo militar o de los caballos. 967 El auriga jura ‘por las bridas, por las fustas, por los frenos’ (choque de consonantes rfr entre las dos últimas palabras de la cita latina). 968 Esto es, ‘entre la penúltima y la última palabra’ (§ 515). 969 ‘Con favorables auspicios’. El verbo suscipere tiene aquí el sentido específico de ‘levantar en el aire’ al recién nacido como reconocimiento de paternidad (tollere liberos).

[338]

LIBER QVINTVS

publica armare’; quod quidem artem dissimulans plerumque appetit voluntate. 517 Vitandum similiter, ne in eodem loco tres aut quattuor longas brevesve continue ponamus, neve in notissimos versus et maxime heroicos structura fundatur iambicosve versus, quamvis eos Cicero non evitet, cum dicit ‘senatus haec intellegit, consul videt’, et heroici versus finem vel initium non declinet, cum dicit ‘o miserum, cui peccare licebat’, et in Academicis ‘latent ista omnia, Varro, magnis obscurata et circumfusa tenebris’, et in Verrinis plenum versum, ni una quidem syllaba mutilum, fuderit, cum dicit ‘cum loquerer, tanti fletus

publica] puplica D : plurima R1 • auctoritate] autoritate V21 • armare] amare L21 • quod] quae L42R2 : quam E1 (sed s. l. var. quod add. E2) FL4P12 : qua L21 : om. P11 • quidem] quidam GSZ et fort. B1 • artem] arte L22 : arcem SZ • dissimulans] dissimilans AP3V1 : disimulans D2 : desimulans D1L31 • plerumque] peplerumque V1 • voluntate] voluntate voluntate A : voluptate B1 • 517 tres] III DM1 • aut] at E1 • quattuor] quatuor G : IIII DL3M1 • aut] a L31 • longas] longuas D1 • brevesve M1 dub. Willis 1983 : breves quae C11 : brevesque cett. codd. et edd. • neve] nove L21 • notissimos] novissimos D : naentissimos A : nocentissimos P11R1V21 : notissimo G1 • versus] versos P21V11V21 : veros R1 • et] om. D1 • heroicos] in heroicos B2L3SV12V22Z : def. R • structura] structure L21 : def. R • fundatur] funditur S • iambicosve C12EFL4P1P2V1V22 Dick 1890, Willis : iambicos AL2V21 : iambicosque B1DGM1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt : dithyrambicosve coni. Dick 1925 (coll. Cic. de orat. 3, 185) : inter iambicos C11L12P3 : inter iambicosve B2L11L3SZ : def. R • eos] om. SZ • Cicero] cic. D : def. R • non evitet] novitet P31 : nonne vitet C11 : def. R • senatus haec … cum dicit] om. C11 • intellegit] intelligit DL1L3P3S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • finem] fidem D : def. R • vel initium] om. D et post declinet posuit C12 : def. R • non] om. V2 • miserum] miseram D2 : misseram D1 : def. R • cui peccare] cupeccare V21 : cupecare A : def. R • Academicis] achademicis V1V22 : academias P11 : def. R • latent] lucent L1P32 : def. R • ista] ita P31 : def. R • Varro magnis obscurata] Luculle crassis occultata libri Tulliani • magnis Kopp Halm Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) Willis : magis codd. (def. R) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • obscurata] obscura P11SV21 : def. R • versum ni conieci (id est ‘nisi) : versum ne coni. Christ, quem Halm et Dick 1890 secuti sunt; prob. Morelli 1909, 242 : versum codd. et cett. edd. (Dick 1925) • versum] sum L41 : def. R • mutilum] utillum B1 : inutilem Simon Bircovius, ‘Exempla Latina Graecis Dionysii respondentia’ (p. 37), apud ‘Dionysii Halicarnassei de structura orationis liber ex recensione Jacobi Uptoni’, Londini, tipys J. Bettenham et prostat venalis apud G. Hawkins, 1747 • fuderit] fuerit C11D2P11 : fudit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : cuderit fort. melius • loquerer] loquere P21 : def. R • tanti] tantis E1 : terni D2 : def. R

[339]

5

10

LIBRO QUINTO

armare;970 él mismo, en realidad, busca esto muchas veces deliberadamente, para disimular su artificio. De modo similar, en el susodicho lugar debemos evitar poner de 517 seguido tres o cuatro largas, o breves, o basar la estructura métrica en versos muy conocidos, y en especial los versos heroicos o yámbicos,971 aunque Cicerón no los evite cuando dice: Senatus haec intellegit, consul videt,972 y tampoco se abstenga de emplear el final o el inicio del verso heroico, cuando dice: O miserum, cui peccare licebat,973 y en los Académicos: Latent ista omnia, Varro, magnis obscurata et circumfusa tenebris,974 y en las Verrinas habría proferido un verso completo, si no fuera, en verdad, manco de una sílaba, cuando dice: Cum loquerer, tanti fletus gemitusque fiebant.975 Tampoco evitó el final

970

Cic. Mil. 2, ‘Armar con la autoridad pública’. Por lo general, la tendencia general entre los rétores latinos es considerar el ritmo en la oratoria como un vicio (cf. Quint. Inst. IX 4, 72), pero Cicerón escapa deliberadamente a la norma y defiende que ‘la prosa debe someterse a ritmo, sin que llegue a ser verso’ (Or. 188), para lo cual hay que evitar los ritmos de los versos más conocidos y populares, sobre todo los senarios yámbicos (Or. 189). 972 Cic. Cat. I 2: ‘El senado comprende tales hechos, el cónsul los ve.’ Se trata de un trímetro yámbico (o senario yámbico), que consta de tres metros yámbicos (v-v-|--v-|--v-). 973 Cic. frag. inc. J 10: ‘Desventurado aquel, al que le era posible pecar’, igualmente citado por Aug. Civ. V 26. El verso heroico es el hexámetro de ritmo dactílico, propio de la epopeya protagonizada por héroes (de donde toma su apelativo de ‘heroico’). Para el tenor de la cita, cf. Cic. Tusc. V 19, 55, etsi peccare nemini licet (a propósito de Cinna, que mandó asesinar a sus adversarios); Par. 20, peccare certe nemini licet. 974 ‘Todos estos argumentos, Varrón, se esconden oscurecidos y envueltos en grandes tinieblas.’ El texto de Marciano difiere notablemente del transmitido por los códices ciceronianos en Cic. Ac. II 122: Latent ista omnia, Luculle, crassis occultata et circumfusa tenebris. Cierra la frase una cláusula dactílica. 975 Cic. Verr. II 4, 110, ‘Mientras hablo, se producían tan grandes llantos y gemidos.’ Sería un hexámetro dactílico perfecto, si no fuera porque la ‘i’ de fiebant es larga y no breve. 971

[339]

LIBER QVINTVS

gemitusque fiebant’. Nec finem vitavit elegiae, ut ait ‘oderat ille bonos’. Incurrit etiam in hendecasyllabi phalaecii petulantiam, dum dicit ‘successit tibi Lucius Metellus’. Hic tamen vir et longo opere et ipsa sui maiestate defenditur. Ceterum in clausulis vitiosissimum reperitur. Animadvertendum autem, ne, cum similitudinem versus effugimus, bonam clausulam transeamus, ut si timeas dicere ‘strepitumque plagarum’, cum pla longa sit et bonam clausulam fecerit. 518 Vitandum etiam [eodem loco] cacemphaton vel interpositione vel commutatione verborum. Inhonesta enim exempla sunt, ut ‘arrige

gemitusque] gemitus quoque B2 (var.) Z2 (var.) : gemitus L2 : ]usque R • elegiae ut conieci : elegi sicut codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Willis 1983 : elegiaci sicut Vulcanius Grotius Halm Dick 1925 : elegiaci si Dick 1890 : elegiaci cum ex codice M1 edidit Kopp, quem Eyssenhardt secutus est; Halm et Willis 1983 dub. in notis : elegi siquidem dub. etiam Willis 1983 in notis • elegiae] eligi A : aelegi B1 : elegii L1 : aelegii C11 : elege L41 : elegiaci D2GL22L3M12V22 Kopp : eligiaci M11 : aelegiaci C12 : def. R : elegi cett. codd. • ut conieci : cum M1 Kopp : del. D2 : siquidem dub. Willis : def. R : sicut cett. codd. et edd. • ille] ille ille P11 : def. R • incurrit] incurri A • hendecasyllabi] endicasyllabi L3V22 • phalaecii genuinam scribendi rationem restituit Kopp, deinde Halm Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) Willis : phaletii AE1FL21L4P11P21V1 V21 : phalletii V22 : falleucii BZ : falleutii S : phaleutii C1E2GL1L22P12P22 : phaleucii M11P3 Vulcanius Grotius : phaleutici Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : phaleuci D : phallegii L32 : phalegii L31 : def. R • dum] du P11 : cum G • Metellus] metellius L2 : metullius C11 : metallus L4 • longo] longuo D • maiestate] magestate B1Z : ]gestate R • defenditur] deffenditur D • ceterum … reperitur delevit Dick 1925, sed habebat Dick 1890 • heroicum post ceterum addidit Willis (1974, 275 et 1983) • in] om. L31 • clausulis] causulis L32 • vitiosissimum] vitiosisimum D2 : vitiocissimum V21 : vitiossimum D1 : vitiossum P11 • reperitur] repperitur ABC1EL3L4M1P21P3SV1Z : ]pperitur R • animadvertendum] animadverte D1 • ne cum] ne tum V2 : nec cum L11 : nec P11 • effugimus] efugimus D : effugiamus S • clausulam] causulam V21 : conclusulam A • transeamus … clausulam] om. P31 • strepitumque] strepitum B1P2V11 • cum pla] cum pa V21 : culpa B1 • longa] longua D • sit] est D • clausulam] clusulam A • 518 eodem loco del. Eyssenhardt, quem Dick (1890 et 1925) et Willis secuti sunt : in eodem loco C1L1P1V21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : eodem loco cett. codd. Halm • cacemphaton‘e codice Grotiano’ scripsit Kopp, deinde Halm Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) Willis : cacephaton Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : cacophaton Vulcanius Grotius (sed Grotius var. lect. cacemphaton in Februis) : cacemfaton D : canenfaton B1 : cacenfaten R2 : eacenfaton M1 : cacenfaton cett. codd. • interpositione] interpossitione D • commutatione] commotatione D : commutationem V21 • arrige] arrie P11

[340]

5

LIBRO QUINTO

de la elegía; por ejemplo, dice: Oderat ille bonos.976 Incurre también en la frivolidad del endecasílabo falecio, cuando dice: Successit tibi Lucius Metellus.977 Pero a este hombre lo amparan tanto el volumen de su obra, como su propia grandeza. Por lo demás, lo más censurable lo encontramos en las cláusulas. Hay que prestar atención, no obstante, para no dejar pasar una buena cláusula por evitar la apariencia de un verso; por ejemplo, si temes decir strepitumque plagarum,978 porque pla es una sílaba larga y formaría una buena cláusula. Hay que evitar también el cacénfaton, bien interponiendo pala- 518 bras, bien sustituyéndolas.979 De mal gusto, desde luego, son ejemplos

976 ‘Odiaba él a los buenos’. Se trata de la cláusula final de un pentámetro dactílico. Este fragmento, atribuido a Cicerón, no forma parte de los discursos que se han conservado hasta nuestros días. Ya Quintiliano (Inst. I 8, 6) desterraba la elegía amatoria y los endecasílabos, por lascivos, de entre los géneros clásicos: Elegia vero, utique qua amat, et hendecasyllabi, qui sunt commata sotadoeorum (nam de sotadeis ne praecipiendum quidem est), amoveantur; si fieri potest, si minus, certe ad firmius aetatis robur reserventur. 977 Cic. Verr. II 3, 43, ‘Te sucedió Lucio Metelo’. El endecasílabo falecio es un verso ligero que toma su nombre del poeta Faleco y se compone de un espondeo (o troqueo, o yambo), de un dáctilo y de tres troqueos: el espondeo está formado por dos sílabas largas, con ictus o acento métrico en la primera; el troqueo, por una larga seguida de una breve, con ictus en la primera; el yambo, por una breve seguida de una larga, con ictus en la segunda; el dáctilo, por una larga seguida por dos breves, con ictus en la primera. El ejemplo de las Verrinas está formado por un espondeo, un dáctilo y tres troqueos. 978 Cf. Cic. Verr. II 5, 162, crepitumque plagarum (aquí no es cláusula métrica). Lució Cecilio Metelo sucedió a Gayo Verres como propretor de Sicila el año 72 a. C. Su administración fue elogiada por Cicerón por haber restaurado la paz y la seguridad. 979 El vicio conocido como cacénfaton o cacófaton es estrictamente fonético, por la secuencia de palabras malsonantes. Cuando el mal gusto es producto del sentido o significado torpe, escabroso o deshonesto de los vocablos el vicio se denomina aischrología.

[340]

LIBER QVINTVS

aures, Pamphile’, ut est ‘atque ereptae virginis ira’; in his enim sordescit oratio. Vitandi etiam freni, qui fiunt ex asperrimis litteris in unum concurrentibus, ut est Terentii in Hecyra: ‘Per pol quam paucos reperias meretricibus fidelis evenire amatores, Syra’.

5

Et ab isdem litteris incipientia, ut est ‘non fuit istud iudicium iudicii simile, iudices’, et in easdem desinentia, ut ‘fortissimorum, proximorum fidelissimorumque sociorum’, in eodem vitio habentur. Item penitus fugiendum breves syllabas continuare quamplures, ut est illud Sereni: ‘Perit, abit avipedis animula leporis’. ut est codd. Halm Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) Willis : om. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • ereptae] erepta Grotius • enim] etiam GM1 • vitandi] vitandi P31 : vatandi V21 • freni qui] frenique B1 • ex] exe L4P11 • asperrimis] asperimis L1V21 • concurrentibus] cum currentibus P1 • ut est illud Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : ut est codd. Halm Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) Willis : ut et dub. Halm in notis • Terentii] terrentius P3 : terrentii AEFL11L3M1RSV1V2 : trentii L4P11 • in] ut in L2 • Hecyra] Ecyra Basileensis Lugdunensis : echira EFL3L4M1R2SV22 : hechira L2P12 : aechira G • reperias DL1V2 Lugdunensis Grotius Halm Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) Willis : repperias ABC1P2 P3RSV1Z Kopp : repperies L2L3M1 : reperies EFGL4P1 Vicentina Mutinensis Basileensis Vulcanius • meretricibus] meritricibus E : meretribus Z1 • fidelis B1C1DL1L21P11P2P31RV1 V21Z Halm Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) Willis : fideles AB2EFGL22L3L4M1P12P32SV22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • amatores] amaratores R1 : amatore P11 • Syra] o syra E2FL4 • et] at coni. Willis • isdem V1 edd. fere omnes : iisdem S Kopp : eisdem L3M1V22 : hisdem cett. codd. • incipientia] insipientia P11 • istud] istum AB1EFL4P1P21R1V1V21 • iudicii] iudico E1 • simile] om. L21 • iudices] iudicis D • easdem coni. Halm in notis, quem Dick 1925 et Willis secuti sunt : eandem L32V22 : eadem cett. codd. et edd. (Dick 1890) • desinentia] dessinentia D : dissinentia C1 • fidelissimorumque] fidelessimorumque L31 : fedelissimorumque E1 : fidelissimorumque fidelissimorumque P11 : fidelissimorum quae P21 • habentur] abentur V21 • breves] braeves P21 • est] et A • Sereni] serenii D: seroni L3 : sere P11 • perit abit avipedis I. C. Scaliger (Poet. II, 39, p. 179), quem primo Kopp secutus est, deinde Halm Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) et Willis : peritavit avipedis Grotius : perit avipedis Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius : periit avita vipedis B2SZ : periit avita bipedis G2 (var.) : perita vita pedis P21 : perita vita bipedis E2G2 (var.) P31 : perit avita vi pedis C1FL1L2L32L4P12 : perita vita vipedis AB1DE1G1P22P32RV1V2 : perita vita vi pedes M1 : perit avi vipedis P11 : per vita vipedis L31 • animula] anima L11 : animalia S

[341]

10

LIBRO QUINTO

como: Arrige aures, Pamphile; 980 o como: Atque ereptae virginis ira;981 pues en estos casos el discurso se envilece. Hay que evitar también los ‘trabalenguas’,982 que se producen por la concurrencia simultánea de letras muy ásperas, como, por ejemplo, en La suegra de Terencio: Per pol, quam paucos reperias meretricibus fidelis evenire amatores, Syra.983 Tanto las palabras que comienzan con las mismas letras (por ejemplo: Non fuit istud iudicium iudicii simile, iudices),984 como las que acaban con la misma desinencia (por ejemplo: Fortissimorum, proximorum fidelissimorumque sociorum),985 se consideran en el mismo vicio. Asimismo hay que rehuir por completo una larga secuencia de sílabas breves, como, por ejemplo, aquel verso de Sereno: Perit, abit avipedis animula leporis.986

980 Ter. And. 933, ‘Endereza las orejas, Pánfilo’, esto es, ‘oído atento’. Para evitar la cacofonía (secuencia arr- aur-), habría que sustituir arrige por subrige o erige. 981 Verg. Aen. II 413, ‘La ira de la doncella raptada’ (refiriéndose a Casandra o, tal vez, a Helena). En este caso, para evitar la cacofonía (secuencia de consonantes implosivas tq-pt), bastaría con alterar el orden de las palabras: Atque ira ereptae virginis. 982 Este uso retórico del vocablo freni, calco del término griego chalinoí’, ‘frenos’, solo se documenta en Quint. Inst. I 1, 37. 983 Ter. Hec. 58-59 (o bien, vv. 1-2, si no se consideran las partes introductorias y el prólogo): ‘Por Pólux, qué pocos amantes podrías hallar que resulten ser fieles a las meretrices, Sira’. 984 Cic. Clu. 96, ‘No fue este juicio semejante a un juicio, jueces’. En el texto original de Cicerón la presencia de un igitur refuerza aún más la aliteración de ‘i’ y ‘u’: Non fuit illud igitur iudicium iudicii simile, iudices. 985 ‘De los aliados más valientes, más próximos y más leales.’ Este ejemplo de homeoptoton, esto es, de identidad de desinencias, no parece que sea una cita real. 986 Vid. nota complementaria n.o 986.

[341]

LIBER QVINTVS

519

His brevitcr intimatis pedes sunt asserendi, quibus clausulae decenter aptentur. Quos quidem Cicero quadam permixta confusione perturbat, dum dicit modo ditrochaeo concludendum, modo paeonem primum probat incipientibus, modo finientibus quartum, modo dochmium, qui constat ex brevi, duabus longis, brevi et longa, cuius exemplum posuit ‘amicos tenes’, item amphimacrum pedem et rursum dactylicum numerum laudat: modo anapaesticum, modo dithyrambicum laudat, nec tamen certa sententia est. Ego tamen compendiosiora percurram, ut in hac silva quibusdam videar praeire tramitibus.

519 asserendi] assendi AP2 • clausulae] clausalae R1 : causulae P11 • aptentur] abtentur V1 : appetentur D : aptenter P21 • quidem] quidam L4 • quadam] quidem V21 • confusione] confussione D • perturbat] om. L2 • ditrochaeo ... modo1] om. P21 • ditrochaeo] detrocheo S : a trocheo P22 (sed corr. P23) L31 (sed corr. L32) : distrocheo P3 : ditrocheum EFL4 : trocheo G1L31 • concludendum] ionicum concludendum Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed Grotius monet: ‘vox haec ionicum neque huc pertinet, neque in MS. fuit’; denique ionicum expunxit Kopp • paeonem] poeonem AB1C1V1 : poenem L21 : peonemque D : peo P21 • probat] pobat P11 • finientibus quartum dub. Halm in notis (coll. Cic. de Orat. III § 183), quem Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) et Willis (1971, 22 et 1983) secuti sunt : finientibus quorum A : finientibus quarum B1C11L1P21RV21 : finientibus B3C12L22L32P1SV11V22Z Vicentina Mutinensis Vulcanius Grotius Kopp Halm : finientibusque B2DEFGL21 L31L4P22V12 : finientibus quae P3 • modo] quomodo M1 • doc(h)mium B2 (sed docimium restituit B3) C11DL1P22 Kopp, deinde Halm Eyssenhardt Dick Willis : dochimum Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : docimum L2L4 : docimium AB1C12EFGL3M1P1P21P3RSV2Z : n. l. V1 • ex brevi] brevi Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • duabus] duobus D1 : et duabus P1V21 : et duobus D2 • longis] longuis D • longa] longua D • posuit amicos tenes] tenes posuit amicos P1 • posuit] possuit D • tenes] tenet R1 • pedem] et pedem L21L31V21 • rursum] rursus Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • numerum] innumerum L21 • modo anapaesticum ... laudat] om. M1 • dithyrambicum D1 Petersen 57, quem Dick et Willis secuti sunt : deuteriambicum Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : deuteriiambicum C11 : dithyrambum D2P21P31 Vulcanius et Grotius (var. lect. i. m.) Kopp Halm Eyssenhardt : dityiambum A : detirambum B1 : detirambicum B2 : dytyrambum C12R1V1 : dytyriambum R2 : iambum L11 : deutero iambum P12 : deutero iambicum SZ : deuterambum V2 : deuteriambum cett. codd. Vulcanius et Grotius corrupt. signum add. : ‘haud scio an dithyrambum melius’ Willis : corrupt. signum add. Halm • sententia codd. (sentia L31) Halm Eyssenhardt Dick Willis : scientia Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. lect. sententia i. m.) et Grotius (sed var. lect. sententia i. m.) Kopp • compendiosiora] compendiosora V21 : compediosiora L3 : compensiora S • percurram] percur P31 • videar] videas E1FL4

[342]

5

LIBRO QUINTO

Tras esta breve explicación, hay que hablar de los pies a los que 519 las cláusulas se adaptan con elegancia.987 Cicerón,988 en verdad, los mezcla, e introduce cierta confusión, cuando unas veces dice que hay que concluir la frase con un ditroqueo;989 otras aprueba el peón primero para los inicios de frase;990 otras, el peón cuarto para los finales;991 otras, el docmio, que consta de breve, dos largas, breve y larga, del que puso como ejemplo amicos tenes;992 asimismo elogia el pie anfímacro993 y luego el ritmo dactílico;994 ora elogia el anapéstico,995 ora el ditirámbico,996 pero, así y todo, su parecer es incierto. Yo, no obstante, voy a pasar revista de la forma más resumida posible, para que parezca que, en medio de esta selva, guío como por atajos.

987 La doctrina marcianesca de las cláusulas métricas de la prosa rítmica (§§ 519522), que polemiza abiertamente con Cicerón, es un híbrido resultante de la aplicación de dos principios teóricos diferentes: el principio cuantitativo y el principio tipológico verbal, lo que lo acerca, más bien, a los gramáticos romanos (que hacen coincidir mecánicamente el pie con la palabra), al tiempo que lo aleja de la tradición retórica latina (Cicerón y Quintiliano). Para más detalles, léase lo dicho al respecto en la Introducción, en el capítulo dedicado a las fuentes de la Retórica de Marciano Capela. 988 Sobre la doctrina ciceroniana de las cláusulas métricas, cf. Cic. Or. 212-233; De or. III 184-186; cf. asimismo Quint. Inst. IX 4, 145-146. 989 Ritmo basado en la secuencia de dos troqueos (-v-v). 990 Ritmo basado en la secuencia de una larga seguida de tres breves (-vvv). 991 Ritmo basado en la secuencia de tres breves y una larga (vvv-). 992 ‘Amigos tienes’ (v--v-). 993 Ritmo basado en la secuencia de una larga, una breve y una larga (-v-). 994 Ritmo basado en la secuencia de una larga seguida de dos breves (-vv). 995 Ritmo basado en la secuencia de dos breves y una larga (vv-). 996 Por ‘ritmo ditirámbico’ Marciano, con toda probabilidad, entiende el ritmo yámbico; es más, el pasaje paralelo de Cic. Or. 217 habla precisamente de los yambos. El ditirambo, de hecho, no es un pie métrico, sino un tipo de poesía, en su origen en honor de Dioniso.

[342]

LIBER QVINTVS

520

In monosyllabis inspiciendum, utrum finalis longa brevisne sit. Si enim longa est, praeire debet trochaeus, ut est Ciceronis ‘non scripta, sed nata lex’, aut ‘debet esse legum in re publica prima vox’; quae, tantum pendente sensu, apta conclusio. At vero si brevis fuerit monosyllaba, iambus aut anapestus antecedat, ut ait Sallustius ‘tota autem insula modica et cultibus variis est’. Brevem vero brevis aut longam longa non sine vituperatione sectatur, ut si dicas ‘ista res mea est’, aut contra, quod Cicero pro Ligario: ‘Non tu eum patria privare, qua caret, sed vita vis’, quod voluntate orator, non errore composuit. Verum hoc de monosyllabo superius praeceptum in colo melius collocamus aut commate, non in fine sententiae.

520 inspiciendum] inspiciendum est Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • longa] longua D : longo M11 • brevisne sit] brevis necit V21 • longa] loga V21 • praeire] praehibere P31 • non scripta] conscripta V21 • non] nec L21 • nata] nota D : na V21 • lex] ex AB1P21R1V21 • aut] at V12 : ad V11 : ut P31 • in] i Z1 : om. E1 • publica L3 : puplica D : pub. G : pu. S : p. cett. codd. • tantum pendente conieci : tantum pendenti scripsit Willis (1974, 275 et 1983) : tamen pendenti E2 : tamen pedente V21 : tn. pendenti L3 : tamen pendente cett. codd. et edd. • sensu B2C1DE1FG L1L2L4M1P12P22P3R2SZ Kopp Halm Eysenhardt Dick : sensui AB1E2L3P11P21R1V1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Willis (l. c.) • conclusio] est conclusio B2D2P12SV22 (glossa) Z : conclusio est C12E2 (glossa) L4V12 • brevis] breus L41 : bre A • antecedat] antecedit AC1L1L3P2 : anteced/at P3 • ait] aut A • Sallustius] salustius C1DGL11L2L3L4M1P11P3Z : sallustinus V21 • insula] insola D1R • modica] medica V21 • cultibus variis] variis cultibus E1FL4 : cultoribus inanis Gottlieb Cortius, C. Crispi Sallustii opera, Glasguae, in aedibus academicis excudebant Robertus et Andreas Foulis academia typographi, 1751, in Fragmenta, p. 332) • variis est codd. Grotius cum codice suo (corr. in Februis: ‘lege variis est cum MS. ut antecedat monosyllabam vocem anapestus’) Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : inanis est Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • variis] varis P31 • longam] longuam D : om. F • longa] longa D • sine] situ L41 • vituperatione] vivituperatione A : vitii vituperatione P22P32 • sectatur] sequitur V22 (var.) • ista] istra A : haec S • aut] at B1 • Ligario] ligari L41 • eum] enim B1 : ergo hunc Cic. • privare] privaret EFL4P11 • vita vis] vitavi is Z2 : viavi is Z1 • Cicero] cc. L31 (et s. l. glossa Cicero add. L32 ) • orator] arator L21 • composuit] compossuit D : def. R • monosyllabo] monosyllaba EFL4 : monesyllaba A : def. R • colo] colon B2C12L22Z2 : colo non SZ1 : loco C1 : cola V1 (ut vid.) : def. R • aut] ad V11 • commate] in commate V12 • collocamus] collocam E1 : coloca[ R • sententiae] sentiae P3 : def. R

[343]

5

10

LIBRO QUINTO

En los monosílabos hay que examinar si la sílaba final es larga o 520 breve. Pues si es larga, debe precederla un troqueo,997 tal como aquello de Cicerón: Non scripta, sed nata lex;998 o bien: Debet esse legum in re publica prima vox;999 la cual, solo suspendiendo el sentido, es una cláusula apropiada.1000 En cambio, si el monosílabo fuera breve, que le anteceda un yambo o un anapesto;1001 por ejemplo, dice Salustio: Tota autem insula modica et cultibus variis est.1002 Por otra parte, que una breve siga a una breve, o una larga a una larga, es censurable; por ejemplo, si dices: Ista res mea est;1003 o, a la inversa, lo que Cicerón dijo en su discurso En defensa de Ligario: Non tu eum patria privare, qua caret, sed vita vis,1004 cosa que el orador redactó a sabiendas, no por error. Ahora bien, esta regla que acabo de dar acerca del monosílabo es mejor que la apliquemos a un miembro o a un inciso, no al final de una frase.1005

997 Pie métrico que consta de una larga seguida de una breve (-v). La cláusula resultante es -v/-. 998 Cic. Mil.10: ‘Ley no escrita, sino innata’. 999 Cic. frag. inc. J 25: ‘En una república la primera palabra debe ser la de la ley’. 1000 Esto es, esta cláusula solo es efectiva si se marca una pausa antes de pronunciar el monosílabo final: Non scripta, sed nata… lex; o, Debet esse legum in re publica prima… vox. 1001 El yambo es un pie métrico que consta de una breve y una larga (v-); el anapesto de dos breves y una larga (vv-). En el primer caso la cláusula resultante es v-/v, en el segundo vv-/v. 1002 Sall. Hist., frag. lib. III 70, ‘Toda la isla es pequeña y de cultivos variados’. 1003 ‘Esta cosa es mía’. 1004 Cic. Lig. 11, ‘Tú no quieres privarlo de la patria, de la cual carece, sino de la vida’. 1005 Marciano emplea dos términos técnicos de la retórica griega: los cola (gr. kôla) son los miembros de un período, y los commata (gr. kómmata), en los cuales se subdividen a su vez los cola, son los incisos.

[343]

LIBER QVINTVS

521

Disyllaba vero iambico numero non iure clauduntur, sed si paene ultimus spondeus, mox iambus aptetur, ut si dicas ‘tenui servos meos’, aut pyrrhichius pro iambo, ut ‘consul videt’. At bona clausula est ex iambo et spondeo vel ultimo trochaeo, ut si quis dicat ‘patria continet bonos cives’ vel ‘asserat caput legis’. Cavendum est autem, ne aut duo iambi aut iambus et pyrrhichius in fine ponantur, ut si quis dicat ‘pugnare iuvenes pro parentibus suis’. Cavendum etiam, ne pyrrhichius post pyrrichium veniat et quattuor breves faciat, ut si quis dicat ‘perdidi bona mea’, aut post pyrrhichium trochaeus spondeusve, ut si dicas

521 disyllaba BEF Kopp Willis : desyllaba : syllaba L41 : dissyllaba cett. codd. (def. R) Vulcanius Grotius Halm Eyssenhardt Dick : dissyllabi Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • iambico] iambica F1 • clauduntur] concluduntur M1 : def. R • sed si E1L22L3P12 (sed denuo in vel si corr. P13) V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : si si F : si L41 : sed L21 : def. R : vel si ABC1DE2GL1L42M1 P11P2P3SV1Z Halm Eyssenhardt Dick Willis • paene ultimus DP12P32V21 Willis : paene ultimis P11P31 : penultimis C11L21P11 : paenultimus Halm Eyssenhardt Dick : penultimus cett. codd. (def. R) et cett. edd. • spondeus] spondius V21 : spondeis A1 : def. R • dicas] dicat S • pyrrhichius] pyrrichius AB2C1DEFGL1L2L4M1P1P2V1V2Z : pyrricius P3 : pyrichius B1 : phyrrichius L3 : pyrrichij S : pyrrichi[ Z : def. R • at] ad A : def. R • spondeo] sponde[ Z : spondo V21 • patria] patrie A : patriam L21 • bonos] bonas L21 : def. R • asserat] asserit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : si asserat B2SZ : def. R • legis] eius legis L21 : def. R • aut] au V11 • duo] II M1 • aut] ut B2P12V12 : def. R • pyrrhichius] pyrrichius AC1DEFGL1L2L3L4M1P12SV2Z : pirricius P11 : pyrrhicius BP2V1 : phyricius P3 : pyrr[ R • pugnare] pugnare pugnare L21 • iuvenes] iuvenis EFL4V21 : iuven[ R • pro parentibus suis DM1P12 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhart Dick Willis : pro suis parentibus B2E2 : pro parentibus SZ : properantibus suis parentibus C12L2L32 Vulcanius (var. lect. i. m.) Grotius (var. lect. i. m.) : proparantibus suis parentibus L31 : pro parentibus suis parentibus AB1C11E1FGL1L4P11P2P3V1V2 : pro parentibus suis paren[ R • ne] om. P21 • pyrrhichius P2P3 Kopp Willis : pyrhichius Z : pyrrhicius B1V1 : pirricheus L31 : pyrrichius cett. codd. et edd. • pyrrhichium Kopp Willis : pyrhichium Z : pyrrhicium BP2P3V1 : pirricheum L31 : pyrrichium cett. codd. et edd. • veniat] veniant A • quattuor] quatuor GS : IIII DFL3L4M1 : def. R • breves] beves scripsit Dick per incuriam, sed Préaux corr. in p. XXXV • faciat] fiant M1 Kopp • ut si quis dicat] om. B2 • pyrrhichium Kopp Willis : pyrhichium Z : pyrricium V21 : pyrrhicium BP2P3V1 : pyrr[ R : pyrrichium cett. codd. et edd. • trochaeus … demens om. L21 • spondeusve] spondiusve B1P11V1V21

[344]

5

LIBRO QUINTO

Los disílabos no forman buenas cláusulas con el ritmo yámbico, 521 pero si el penúltimo es un espondeo, póngase luego un yambo; por ejemplo, si dices: Tenui servos meos;1006 o bien, un pirriquio en lugar del yambo; por ejemplo: Consul videt,1007 Una buena cláusula, en cambio, es la formada por un yambo y un espondeo o un troqueo final; por ejemplo, si alguien dice: Patria continet bonos cives;1008 o bien: Asserat caput legis.1009 Hay que evitar, en cambio, poner al final dos yambos o un yambo y un pirriquio; por ejemplo, si alguien dice: Pugnare iuvenes pro parentibus suis.1010 Hay que evitar también que un pirriquio siga a otro pirriquio y formen cuatro breves; por ejemplo, si alguien dice: Perdidi bona mea;1011 o que un troqueo o un espondeo siga a un pirriquio; por ejemplo, si dices: Conqueritur sua fata,1012 o

1006

‘Tuve mis propios esclavos’. Esto es, espondeo + yambo (--/v-). Cic. Cat. I 2, ‘El cónsul ve.’ Esto es, espondeo + pirriquio (--/vv). ‘La patria contiene buenos ciudadanos’. Esto es, yambo + espondeo (v-/--). 1009 ‘Reivindica un capítulo de la ley’. Esto es, yambo + troqueo (v-/-v). 1010 ‘Los jóvenes luchan por sus padres’. Esto es, yambo + yambo (v-/v-), o yambo + pirriquio (v-/vv). 1011 ‘He perdido mis bienes’. Esto es, pirriquio + pirriquio (vv/vv). 1012 ‘Lamenta su destino’. Esto es, pirriquio + troqueo (vv/-v). 1007 1008

[344]

LIBER QVINTVS

‘conqueritur sua fata’ aut ‘imputat sibi demens’. Sed et trochaeus et iambus vel pro iambo post trochaeum pyrrhichius malam clausulam faciunt; hoc enim finem elegiaci pentametri turpiter reddit. Quid enim interest, utrum dicas ‘omnia nempe vides’, an vero dicas ‘aspice facta mea’? Bene autem ponuntur vel duo trochaei vel trochaeus et spondeus in fine clausulae, ut si quis dicat ‘haec est bonorum civium magna cura’ aut ‘haec sunt, quae maximi principes sola curant’. 522 Trisyllabis clausulam terminantibus lex est, si modo eam velis molliter fluere, ut trochaeo praecedente paene ultimo molossus subsequatur, sive longam habeat novissimam syllabam sive brevem iure metrico, ut illud est Tullii: ‘Mare fluctuantibus, litus eiectis’. Fit autem pessima clausula, si pro trochaeo paene ultimo spondeum

conqueritur] conquritur D1 • fata S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick Willis (cf. Rhet. Her. 2, 31, 50) : facta cett. codd. Grotius (var. lect. i. m.) Halm Eyssenhardt • imputat] improbat D : imp[ R • et] om. L4 • iambo] ambo V21 • post] pos P11 • pyrrhichius P2 Kopp Willis : pyrhichius Z : pyrrhicius BP3V1 : pyrhicius L1 : pyrrichius cett. codd. et edd. • clausulam] causulam BZ : causam P31 • hoc C11L3R2 Halm Eyssenhardt Dick Willis : hinc A : hunc cett. codd. et edd. • elegiaci] elegiacci B1 : elegeacci C11 : elegi L11 • pentametri] pientametri B1P21 • utrum] si L3 • nempe] nemphe DL31 • vel duo codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : vel Vulcanius Grotius • spondeus] spondius AR1V21 • clausulae] causulae BZ • haec] hoc C11L31 • civium] civum L2 • haec] aec L41 • maximi] maxime R • post curant add. De trisyllabis BC1EFGL2L3L4P12P2V1V2 : De trissyllabis AM1P11RZ : De tribus sillabis P3 : De trisyll. L1 : titulum om. DS • 522 trisyllabis BD2FGP12 edd. : trissyllabis cett. codd. • clausulam] clausalam E1 : causulam B1 • velis] vellis A • molliter] leniter Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius • paene ultimo DEFL21L4P3V1V21 Willis : paenultimo Halm Eyssenhardt Dick : penultimo ABC1GL1L22L3M1P1P2RSV22Z Kopp : penultimam Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • molossus B1P21 edd. : molosus cett. codd. • longam] longuam D • novissimam] novisimam V21 • metrico] meretrico C1 • illud est] est illud DEFL4 • Tullii] Tulli L31 • mare] matre Z1 • fluctuantibus] fluctibus D • litus] lutus A : lictus S : littus Vicentina Mutinensis Lugdunensis Basileensis Vulcanius Grotius Kopp • eiectis] eiactis D1 : iectis V21 • clausula] clausulam L21 • trocheo] tocheo R1 • paene ultimo D1P3 Willis : paenultimo Halm Eyssenhardt Dick : penultimo cett. codd. et edd. • spondeum] spondium AR1V21 : pirrichium D1

[345]

5

10

LIBRO QUINTO

bien: Imputat sibi demens.1013 Pero un troqueo y un yambo, o tras el troqueo un pirriquio en lugar del yambo, forman una mala cláusula; pues esto reproduce torpemente el final del pentámetro elegíaco. Pues, ¿qué diferencia hay entre decir: Omnia nempe vides,1014 o decir: Aspice facta mea?1015 En cambio, dos troqueos, o un troqueo y un espondeo, están bien puestos al final de una cláusula; por ejemplo, si alguien dice: Haec est bonorum civium magna cura;1016 o bien: Haec sunt, quae maximi principes sola curant.1017 Para los trisílabos que cierran una cláusula, si es que quieres que la 522 cláusula fluya con suavidad, la regla es que preceda un troqueo como penúltimo y le siga un moloso,1018 tanto si tiene la última sílaba larga,1019 como si la tiene breve por licencia métrica;1020 por ejemplo, lo siguiente de Tulio: Mare fluctuantibus, litus eiectis.1021 Resulta, en cambio, una pésima cláusula, si en lugar del troqueo penúltimo antepones un espondeo; por ejemplo, si dices: Mare fluctuantibus, rupes eiectis.1022 1013

‘Se tacha a sí mismo de necio’. Esto es, pirriquio + espondeo (vv/--). ‘Lo ves, sin duda, todo’. Esto es, troqueo + yambo (-v/v-). ‘Mira mis acciones’. Esto es, troqueo + pirriquio (-v/vv). 1016 ‘Ésta es la gran preocupación de los buenos ciudadanos’. Esto es, troqueo + troqueo (-v/-v). 1017 ‘Éstos son los únicos asuntos de los que se preocupan los más grandes príncipes’. Esto es, troqueo + espondeo (-v/--). 1018 Para la cláusula troqueo + moloso hay un precedente remoto en Quint. Inst. IX 4, 100: Apparet molosson quoque clausulae convenire, dum habeat ex quocumque pede ante se brevem. 1019 Esto es, troqueo + moloso (-v/---). 1020 Esto es, troqueo + moloso (-v/--v). 1021 ‘El mar para quienes flotan, la playa para quienes naufragan’ (Cic. Amer. 72, Etenim quid tam est commune quam spiritus vivis, terra mortuis, mare fluctuantibus, litus eiectis?). Si la última sílaba es breve, no es un moloso, sino lo que Quintiliano (Inst. IX 4, 82) llama un palimbacchius. La regla de Marciano en este pasaje, dando por bueno el ritmo - v - - v , entra en contradicción con la recomendación de Quintiliano (ibídem 102) de que, cuando la frase termina con un palimbaquio, hay que anteponerle al menos dos sílabas largas (- - - - v ). Tal vez Marciano se haga eco aquí de la doctrina de Cicerón de que la cantidad de la sílaba final es irrelevante (Or. 218, nihil ad rem est, postrema quam longa sit). Quintiliano, por su parte, está totalmente en desacuerdo con esta doctrina (Inst. IX 4, 93-94). 1022 ‘El mar para quienes flotan, los escollos para quienes naufragan’. Esto es, espondeo + moloso (--/---). 1014 1015

[345]

LIBER QVINTVS

praelocaveris, ut si dicas ‘mare fluctuantibus, rupes eiectis’; item pessima, si pro trochaeo pyrrhichium praemiseris, ut si dicas ‘mare fluctuantibus, ager eiectis’. Item vitiosa est conclusio, si novissimi molossi prima syllaba brevis fiat, quamvis trochaeo rite praemisso; tunc enim heroicum comma nascitur, ut si quis dicat ‘litus amicis’. Item bona clausula fit, si pro novissimo molosso ionicus minor ponatur post trochaeum, ut si dicas ‘mare fluctuantibus, litus agitanti’. Sed in hac clausula cavendum, ne pro trochaeo paene ultimo spondeus ponatur; nam tunc, si solveris tertiam molossi, in vitium cadis, quale incidit Cicero, cum dicit ‘si te semel ad meas capsas admisero’. Si autem paene ultimo trochaeo mediam molossi solveris, pulchram clausulam

praelocaveris] prolocaveris L2 : locaveris D1 • ut si dicas … praemiseris bis scriptum in F • ut] et A • mare] matre Z1 • rupes] ropes M11 : repes F (primum, sed iterum rupes) : super D1 • eiectis] iectis L21 • item pessima … apex eiectis bis scripsit C11 • item pessima … fluctuantibus om. L11 • pro] om. V2 • trocheo] theo P11 • pyrrhichium BZ Kopp Willis : spondeum D1 : pyrrichium cett. codd. et edd. • praemiseris] praemisseris D1 : miseris F primum, sed iterum praemiseris) • mare] matre Z1 • fluctuantibus] fluctibus B1P21 (sed in marg. var. fluctuantibus add. P22) V1 • ager conieci : expers D1 : apex cett. codd. Halm Eyssenhardt Dick et obelum posuit Willis : lapis Antonius Lullius, De oratione libri septem, Basileae, per Ioannem Operinum, 1558, L. V, c. 5, p. 399 : Apis Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. lect. apex i. m.) Grotius (sed var. lect. apex i. m.), quod tuetur Kopp • eiectis] iectis L21 • si] om. L11 • novissimi] novissimo R1 • molossi B1P21V21 edd. : molosso R1 : molosi cett. codd. • prima … molosso om. R1 • fiat] fit V1 • heroicum] meroicum A • comma nascitur] cum anascitur A • comma] coma D : cumma P31 • quis] qui B1L1L21P2V1 : om. EFL4R (i. m.) • litus] littus Vicentina Mutinensis Lugdunensis Basileensis Vulcanius Grotius Kopp • bona] bonam M1 • molosso B1P21SV21Z edd. : moloso cett. codd. • litus B2C1D2E2GL12L2L3M1P12P2SV22Z : littus Vicentina Mutinensis Lugdunensis Basileensis Vulcanius Grotius Kopp : om. AB1D1E1FL11L4P11RV1V21 • agitanti] agitandi P3 • hac] om. P11V21 • ne] nec L21 • paene ultimo DP3 Willis : penultimo cett. codd. et edd. • spondeus] spondius R1V21 • si] om. FL4 • solveris] solve L31 : volueris RS • tertiam] tertia AFL4R1 : om. S • molossi BP21SV1Z edd. : molosi cett. codd. • cadis] cordis L4 • quale] in quale Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • incidit] indicit vel inducit V21 • ad] a V21 • capsas] causas L2 • admisero] admissero D : ammisero B1EL2L4P21P3RV1V22 : ammissero V21 : amisero F : amissero P1 : admise M1 • si] sin AP31 • paene ultimo DP3 Willis : pro penultimo L1 : paenultimo Dick : penultimo cett. codd. et edd. • molossi BP2R1SV21Z edd. : molosi cett. codd. • pulchram] pulcram B1C1V21 • clausulam] causulam A1BFL4P3

[346]

5

10

LIBRO QUINTO

Resulta igualmente pésima, si en lugar del troqueo antepones un pirriquio; por ejemplo, si dices: Mare fluctuantibus, ager eiectis.1023 Asimismo es defectuosa la cláusula, si la primera sílaba del moloso final se abrevia, aunque le preceda, conforme a la regla, un troqueo; pues en ese caso se origina un inciso heroico; por ejemplo, si alguien dice: Litus amicis.1024 Asimismo, se crea una buena cláusula, si en lugar del moloso final se pone un jónico menor tras el troqueo; por ejemplo, si dices: Mare fluctuantibus, litus agitanti.1025 Pero en esta cláusula hay que evitar poner un espondeo en lugar del troqueo penúltimo; pues entonces, si resuelves la tercera sílaba del moloso, caes en el vicio en el que incurre Cicerón, cuando dice: Si te semel ad meas capsas admisero.1026 Pero si el penúltimo es un troqueo y resuelves la sílaba central del moloso, crearás una elegante cláusula; por ejemplo,

1023 ‘El mar para quienes flotan, la tierra para quienes naufragan’. Esto es, vv/---. Los códices transmiten unánimes apex, que no es un pirriquio, sino un yambo; por eso Willis pone aquí una crux desperationis. La solución Apis, que dan las ediciones antiguas, no tiene sentido. Tal vez la lectura original fuera ager (vv) que sigue la línea argumental litus-rupes de los ejemplos precedentes (frente al invariable mare). En este sentido tampoco se puede descartar la lectura lapis que recoge Antonio Lulio en su De oratione libri septem en el capítulo dedicado al ritmo (Basileae, per Ioannem Operinum, 1558, Liber V, Cap. 5, p. 399). 1024 ‘La playa para los amigos’. La cláusula resultante es: - v /v - - , equivalente al final del hexámetro dactílico (-vv/--). 1025 ‘El mar para quienes flotan, la playa para quien cabalga’. Esto es, troqueo + jónico menor (-v/vv--). 1026 Cic. Div. in Q. Caec. 51, ‘Si alguna vez llego a darte acceso a mis documentos’. Esto es, al resolverse la sílaba larga final del moloso en dos breves, resulta la cláusula: --/--vv.

[346]

LIBER QVINTVS

feceris, ut si dicas ‘litus Aemiliae’. Item trochaeo paene ultimo pulchre etiam tertia molossi resolvitur, ut si dicas ‘litus aequabile’. Item si trochaei paene ultimi longam solverimus et primam molossi ultimi, fit elegans clausula, ut est ‘curas regere animorum.’ 523 Εἰρωνεία est simulatio, frequens apud Ciceronem ac nobilis figura, in qua aliud verbis significamus, aliud re ipsa sentimus, ut est principium pro Ligario: ‘Novum crimen, Gai Caesar...’ Παράλειψις est praeteritio, cum quasi praetermittentes quaedam nihilominus dicimus.

litus] litos P31 : littus Vicentina Mutinensis Lugdunensis Basileensis Vulcanius Grotius Kopp • Aemiliae … litus om. V1 • Aemiliae] aemilitiae A • item] ite B1 • trocheo pene ultimo D : pro trocheo penultimo AL1P11P31R1V21 : post trocheum paene ultimum scripsit Willis : troch(a)eo p(a)enultimo cett. codd. et edd. • pulchre] pulcre L3 : pulcrae V21 : pulchra AB1L1L41P11P2RSZ : pulcra C1L2 • molossi B1R1SV21Z edd. : molosi cett. codd. • resolvitur] solvitur GR2 • paene ultimi scripsit Willis : penultimam L2 : paenultimi Dick : penultimi cett. codd. et edd. • solverimus] solveris EFL4 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : solverismus Z1 • molossi B1P2R1SV21Z : molosi codd. • ultimi] utimi SZ • elegans] eligans AC1DFGL22L31M1 P32R2V1 • clausula] clusula V2 • ut est] om. V21 • est] om. L11 • post ut est add. curas regere animorum omnes codd. praeter AD1R1V1V21 et omnes edd. praeter Halm (quem Willis secutus est), qui insiticia esse agnovit, et lacunam non parvam hic indicavit (incipitur enim a septima figura Aquilae rhet. sex prioribus omissis) • titulum De figuris add. B (i. m.) R2 : De figuris sententiarum add. DGL1M1P2P3V2 : Nunc de figuris sententiarum L4 (i. m.) : titulum om. AC1EFL2L3P1R1SV1Z • 523 εἰρωνεία Halm Eyssenhardt Dick Willis : yrania L21 : yronia C1L1L22M1P2 : hironia V2 : ironia cett. codd. et edd. • frequens … figura hoc loco posuit Dick(ut est apud Aquilam rhet. 7 p. 24: ‘εἰρωνεία, simulatio, frequentissima apud oratores figura’), quem Willis secutus est : post conversio ponunt codd. et cett. edd. • frequens] om. L11 • ac] hac P3 • verbis] verbos E1 : verbo FL4P1 • sentimus] sentiamus fort. V21 • Ligario] ligoria R1 • novum crimen] nomen primum C11 (sed in marg. var. novum crimen add. C12) • crimen] crime R1 • Gai] cai S Kopp : gaie E2 : C. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • Caesar] caesaris B2SV22Z • παράλειψις Halm Eyssenhardt Dick Willis : paralepsis Vulcanius Grotius Kopp (sed paraleipsis in notis p. 523) : paralipsis Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : paralemisis P3 : paralensis AEFL2P1 : paralesis L4 : paralempsis D codex C Aquilae : paralemsis BC1GL1L3M1P2RSV1V2Z • praeteritio] praeterito R1 • quasi add. Kopp ex Aquila § 8 p. 24, quem Halm Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : om. codd. et cett. edd. • praetermittentes] praetermittens L11R1 : praemitentes L41P1 : praetermittentes aliqua E2 : praemitentes aliqua L42 • nihilominus] nihil hominus AL42P1P2P3 : nihil hominis L41

[347]

5

LIBRO QUINTO

si dices: Litus Aemiliae.1027 Asimismo, si el penúltimo es un troqueo, también la tercera sílaba del moloso se resuelve con elegancia; por ejemplo, si dices: Litus aequabile.1028 Asimismo, si resolviéramos la sílaba larga del troqueo penúltimo y la primera sílaba del moloso último, se crea una elegante cláusula; por ejemplo: Curas regere animorum.1029 FIGURAS

DE PENSAMIENTO

La eironéia es la simulación,1030 una figura frecuente en Cicerón y 523 distinguida, con la cual significamos una cosa con las palabras, pero en realidad pensamos otra, como, por ejemplo, el principio del discurso En defensa de Ligario: ‘Un crimen nuevo, Gayo César…’1031 La paráleipsis es la preterición, cuando, haciendo como que pasamos

1027

‘La ribera de la Emilia’. La cláusula resultante es: - v /- v v - . ‘Playa llana’. La cláusula resultante es: -v/--vv. 1029 ‘Gobernar las cuitas del alma’. La cláusula resultante es: vvv/vv--. Casi todos los manuscritos transmiten aquí curas regere animorum, como ejemplo de resolución de la larga del penúltimo troqueo y de la primera del último moloso. Sin embargo, desde Halm, los editores prefieren señalar, tras ut est, una gran laguna, que probablemente comprendía las primeras seis figuras retóricas mencionadas por Áquila Romano, rétor del s. III d. C., cuyo tratado Sobre las figuras (ed. Halm, Rétores latinos menores, pp. 2237) Marciano sigue estrechamente en los §§ 523-557. Estas seis figuras son (§§ 1-6, pp. 23,8-24,20 Halm): 1. Προδιόρθωσιϛ, praecedens correctio; 2. Λεπτολογία, leptología; 3. Προσωποποιία, personae confictio; 4. Ἠθοποιία, moralis confictio; 5. Ἀποσιώπησιϛ, reticentia; 6. Ἐπιτροχασμόϛ, percursio. Aparte de estas seis figuras, la comparación con la introducción del texto de Áquila (pp. 22,1-23,7 Halm), permite suponer que la introducción perdida de Marciano debió contener, al menos, sus aseveraciones sobre el solapamiento entre gramática y retórica, las subdivisiones de los esquemas (distinguiendo entre figuras de pensamiento y figuras de dicción), incluyendo sus nombres griegos, y el anuncio de la intención de comenzar por las figuras de pensamiento. 1030 El § 523 deriva de Aquila R. 7-10 (p. 24,21-25,18 Halm); cf. asimismo Macr. Sat. IV 6, 11 (sobre la apóresis). 1031 Cic. Lig. 1, novum crimen, Gai Caesar, et ante hunc diem nunquam auditum. El arranque del discurso de defensa de Quinto Ligario es, sin duda, sumamente irónico, pues el ‘nuevo’ crimen del que se acusa a Ligario es el de haber militado en contra de César, lo cual otros muchos habían hecho antes. 1028

[347]

LIBER QVINTVS

Ἀποστροϕή est in aliquem districta conversio, hoc est cum in aliquem sic convertimus actionem, ut ex ea iudices doceamus. Διαπόρησις est addubitatio, qua figura utimur, cum veluti dubitantes ab ipsis iudicibus inchoamenti consilium postulamus, ut est pro Cluentio: ‘Equidem quo me vertam, iudices, nescio’, et pro Cornelio: ‘Pugnem contra nobilissimorum hominum studia? Consilia rationesque eorum aperiam?’ et 524 cetera. Ἐρώτημα est interrogatio, qua figura utimur, cum interrogando aliquid acerbamus et exaggeramus eius invidiam. Πύσμα est quaesitum, quae figura a superiore eo differt, quod interrogato una voce tantum responderi potest, quaesito autem nisi pluribus responderi non potest, ut cum dicimus ‘qua igitur ratione bellum geremus? Quae

ἀποστροφή Halm Eyssenhardt Dick Willis: apostrofe AEFM1 : apostrophe cett. codd. et edd. • districta] destricta ADEFL4P3V21 malebat Halm in notis (‘immo destricta’) • hoc est] haec est Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : delebat Dick • in] ad B2SZ : om. V21 • sic] si RV21 • actionem] orationem Ruhnhen ex Aquila 9, p. 25 • iudices] iudicis AB1R1V11V21 • διαπόρησις Halm Eyssenhardt Dick Willis : diaphoresis B2GM1R2SZ : diaforesis L2L31 : diaporesis cett. codd. et edd. • addubitatio AB1P11P21V21 Aquila et edd. : adubitatio V1 : dubitatio cett. codd. (def. R) • cum veluti dubitantes] om. A : def. R • ipsis] issis A : def. R • postulamus] postolamus V21 • est] es V21 • equidem] quidem L31 : def. R • quo] qui V21 • vertam] convertam P1V2 : def. R • Cornelio] cornilio D : Cornelia Basileensis Lugdunensis : def. R • pugnem] pugnem aperte Aquila (p. 151) • contra] contro BP21 : eius D : om. V21 : def. R • studia] voluntates studia malebat Halm in notis (ex Aquila 10 p. 25), quem Dick secutus est (sed coll. Willis 1968, 87: ‘non omnino liquet, scribarumne fuerit ea negligentia, an ipsius Capellae’) • rationesque] cogitationesque Aquila l. c. • aperiam] apperiam A : def. R • 524 ἐρώτημα Halm Eyssenhardt Dick Willis : erotema ABC1DL22L32P12P2SV1V2Z et cett. edd. : def. R : erostema cett. codd. • interrogando] iterrogando V21 • acerbamus coni. Halm, quem Eyssenhardt secutus est: coacervamus D2G2M1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R : acervamus cett. codd. Dick Willis • exaggeramus] exageramus M1 : aggeramus B1 : def. R • eius] contra eius GM1 : om. V21 : def. R • invidiam] invidia C1 : def. R • πύσμα Halm Eyssenhardt Dick Willis : sysma A : pysma BC1DEFL1L2L32L4P1P2RV1V2 : physma GL31M1P3 : pysimna SZ • quaesitum] quaestio V12 : figura] figurae L4 : def. R • a] om. P21 : def. R • interrogato Ruhnken ex Aquila, quem Halm Eyssenmhardt Willis (1968, 87 et 1983) secuti sunt : interrogandi L4 : ]rroganti R : interroganti cett. codd. et edd. : interrogationi Grotius in Erratis • quaesito] quaestio V12 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, sed Grotius corr. in Februis et porro quaesito reposuit Kopp ex Aquila (p. 153) • pluribus] in pluribus V1 • non] om. L21 • ratione bellum] ratione bella L4P1 : ratio nebulum A • geremus] gerimus C1R2

[348]

5

10

LIBRO QUINTO

algo por alto, sin embargo lo decimos. El apostrophé es volverse hacia alguien de forma vehemente,1032 esto es, cuando dirigimos la acción hacia alguien, de modo que, a partir de ella, instruimos a los jueces.1033 La diapóresis es la vacilación, una figura que empleamos, cuando, aparentando dudas, pedimos a los dichos jueces su consejo sobre cómo empezar; como, por ejemplo, en el discurso En defensa de Cluencio: ‘Sinceramente, jueces, no sé qué partido tomar’,1034 y en el discurso En defensa de Cornelio: ‘¿Debo luchar contra los intereses de los hombres más nobles? ¿Debo poner al descubierto sus intenciones y proyectos?, etc.’1035 El erótema es la interrogación,1036 una figura que 524 empleamos, cuando, por medio de preguntas, exacerbamos algo y lo hacemos más odioso. El pýsma es la cuestión, una figura que se diferencia de la precedente en el hecho de que a la interrogación sólo se puede responder con una sola palabra;1037 a la cuestión, en cambio, no se puede responder más que con muchas palabras; por ejemplo, cuando decimos: ‘¿Con qué plan, pues, haremos la guerra? ¿Qué tropas

1032 Áquila Romano (9, p. 25,3 Halm) traduce directamente el término griego como aversio; Marciano recurre a una paráfrasis explicativa (in aliquem districta conversio). 1033 Marciano omite aquí los ejemplos de Demóstenes y Cicerón que añade Áquila Romano (8, p. 25, 6-10 Halm). 1034 Cic. Clu. 4. Áquila Romano (10, p. 25,14-15 Halm) cita un pasaje más largo que Marciano: Equidem quo me vertam, iudices, nescio. Negemus fuisse illam rem et cetera. Pero ninguno de los dos cita verbatim el texto ciceroniano: Equidem quod ad me attingat, quo me vertam nescio. Negem fuisse illam infamiam iudicii corrupti? Ambos, además, interpolan iudices en la cita, porque en la definición de la addubitatio mencionan a los jueces a los que el orador con dudas se dirige pidiendo ayuda. 1035 Cic. Pro Cornelio, or. frag. A VIII 1. Áquila Romano (10, p. 25,15-17 Halm) cita un pasaje más largo y lo apostilla: Item pro Cornelio: ‘Pugnem aperte contra nobilissimorum hominum voluntates? Studia, consilia cogitationesque eorum aperiam? Et caetera’; quae quasi dubitans an sibi facienda sint dicit. 1036 El § 524 deriva de Aquila R. 11-14, pp. 25-26 Halm. 1037 Esto es, un ‘sí’ o un ‘no’, como aclara Áquila Romano (12, p. 25, 27-28 Halm), ad interrogatum una voce tantum responderi potest, vel a negante, vel a confitente), quien además añade un ejemplo ilustrativo: Fuistine illo in loco? Dixistine haec ita gesta esse? Renuntiastine ea quibus decepti sumus (12, p. 25, 20-22 Halm).

[348]

LIBER QVINTVS

auxilia nobis parata erunt? Quis erit, qui subvenire velit, cum tam acerbe socios tractaverimus?’ Διατύπωσις est descriptio vel deformatio, cum rebus personisque subiectis et formas ipsas et habitus exprimimus, ut Tullius pro Milone: ‘Si haec non gesta audiretis, sed picta videretis’, et deformat Milonem in reda sedentem paenulatum cum uxore, item Clodium cum equo et delectis villa egredientem, et cetera. Ἀντεισαγωγή contraria inductio; haec figura est, cum aliquid difficile est et contrarium conferimus, ut Cicero de rege Ptolomaeo: ‘Difficilis 525 ratio belli gerundi, at plena fidei, plena pietatis’ et cetera. Διασυρμός

parata] preparata C1V1 : def. R • erunt] essent L3 : ]nt R • acerbe] acerbae C11L4P21 : acervae P3 : def. R • διατύπωσις Halm Eyssenhardt Dick Willis : diatipossis D : dyatyposis cett. codd. et edd. • descriptio] discriptio AL2 • et] om. EL4 • ipsas] ipsos P3 • et habitus] habitusque D • exprimimus] expripiimus R1 : exprimius M11 : expimimus L21 • Tullius] tulius L21 • Milone] milonae Z : mile F • si haec non gesta audiretis sed picta videretis emendavit et supplevit Grotius (ex Cicerone et Aquila) in Februis, quem Halm et Dick secuti sunt : si haec quae nunc gesta audistis, facta videretis coni. Willis (1968, 87 et 1983) : si haec tunc gesta audistis facta videretis Vulcanius Grotius : si haec non gesta audistis facta videretis Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : si haec non gesta audiretis, facta videretis Kopp : si haec nunc gesta audistis facta videretis codd. • si] sed S • haec] aec P11 : autem R2 et fort. D1 • quae add. Willis • nunc] non ex C1 Dick, sed nunc in C1 legitur luce clarius • facta videretis] videretis facta L3 • facta] et facta P11V21 • videretis] videritis B2GL22P3SZ • deformat ex Aquila (13, p. 26,8 Halm) add. Grotius in Februis, quem Halm Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : om. codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • Milonem] millonem P11 • reda] sede F • paenulatum] paenulatam P11 • uxore] uxorem V21 • Clodium] claudium P11 • cum equo] quequo L4 • equo] aequo fort. L11 • delectis] dilectis B2DP3SZ : electis M1 • villa] ulla D1 • ἀντεισαγωγή Halm Eyssenhardt Dick Willis : antisagoge Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : antisegoge AB1GL3P21RV1V2 : antisegoge est M1 : antisigoge B2C1D2EL1L2L4P1P22P32SZ : antisogoge F : antigoge D1P31 • difficile est (est om. C1GL1L3P31 : del. P22R2) et contrarium conferimus codd. et plerique edd. (‘fortasse excidit confitemur’ Dick) : difficile est contrarium esse conferimus coni. Willis (1968, 87-88 et 1983) • ut] om. V21 • Cicero] cc. L31 (sed s. l. glossa Cicero add. L31) • rege] re V21 • Ptolomaeo] tholomeo AEFL4P1 : ptomeo V21 • belli gerundi] belli gerunda R1 : belli gerendi GM1R2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : belligerandi codex C Aquilae • at] ad P11RV21 : ut L3V22 • pietatis] pietas M1 • et cetera] om. M1 • 525 διασυρμός Halm Eyssenhardt Dick Willis : diasyrmos Grotius (in Februis) Kopp : diasirmos AB1C12EL1P2P3R1V1V2 : diarismos B2R2SZ : diasismos C11FGL2L3L4M1P1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : diarsimos D

[349]

5

LIBRO QUINTO

auxiliares estarán prestas para nosotros? ¿Quién habrá que quiera ayudarnos, cuando hemos tratado a nuestros aliados tan agriamente?’1038 La diatýposis es la descripción o representación, cuando, puestos objetos y personas ante nuestros ojos, describimos tal cual su formas y aspectos; por ejemplo, Tulio en el discurso En defensa de Milón: ‘Si en vez de oír lo que pasó, lo vierais pintado’,1039 y describe a Milón sentado en el carro, con capote de viaje y acompañado de su mujer, e igualmente a Clodio, saliendo de su villa a caballo y acompañado de hombres escogidos, etc. La anteisagogé es la inducción a lo contrario;1040 esta figura se produce, cuando algo es difícil y le atribuimos lo contrario; por ejemplo, Cicerón a propósito del rey Ptolomeo: ‘Es un modo difícil de hacer la guerra, pero lleno de lealtad, lleno de devoción, etc.’1041 El diasyrmós es la elevación o la irrisión;1042 525

1038

Cita de fuente desconocida. Cic. Mil. 54 (con una vívida descripción de Milón y de Clodio). La función de esta figura es convertir a los oyentes en espectadores reproduciendo en sus mentes las imágenes narradas. 1040 Áquila Romano (9, p. 25,3 Halm) traduce el término griego como compensatio; Marciano recurre a una paráfrasis explicativa (contraria inductio). 1041 Este ejemplo, a propósito del rey Ptolomeo, no figura en ninguno de los discursos conocidos de Cicerón; cf. Cic. frag. inc. A XV 10. Capela resume torpemente la definición de Áquila: Antisagoge compensatio. Est autem huiusmodi, ubi aliquid difficile et contrarium confitendum est, sed contra inducitur non minus firmum. Propiamente la anteisagogé consiste en responder a una pregunta formulando otra pregunta o contra-pregunta. La definición y el ejemplo puestos por Marciano —y asimismo Áquila— encaja mejor con la figura llamada antanagogé o compensatio, consistente en otorgar un carácter positivo o favorable a algo que se reconoce objetivamente como desfavorable, negativo o peor. 1042 El § 525 deriva de Aquila R. 15-16, p. 26, 20-32 Halm. El diasyrmós es un elogio (elevatio), pero sarcástico (irrisio). Se busca con ello ridiculizar la vanidad del adversario recordándole cosas pasadas de las que debe avergonzarse. 1039

[349]

LIBER QVINTVS

est elevatio vel irrisio; in hac figura ludentes quae dicuntur ab adversariis dissolvimus, qualis est in Mureniana totus ille in Sulpicium locus de iure civili. Μετάστασις est transmotio quaedam, hoc est, cum rem a nobis alio transmovemus, sed non ita, ut ibi totam causam constituamus; alioquin status incipit esse, non figura. 526 Hactenus de sententiarum figuris; nunc ad elocutionum figuras transeamus. Sed volo breviter memorare, quot genera sint elocutionis quotque modis ea utendum sit. Est igitur familiaris omni narrationis generi, quam Graeci εỉρομένην λέξιν appellant, quae ita conectitur, ut

irrisio Ruhnken ex Aquila 15 p. 26, quem Halm (in notis) Dick et Willis secuti sunt : impresio DFL31 : impraessio Z Vicentina Mutinensis : impressio cett. codd. et edd., sed Halm et Eyssenhardt signum crucis posuerunt • in] del. B2P22 : om. SZ • figura] om. Vulcanius et Grotius (per incuriam?) • ludentes Ruhnken ex Aquila l. c., quem Halm Dick et Willis secuti sunt : laudantes codd. et cett. edd. • ab] om. B1 • in Sulpicium locus] locus in sulpicium M1 • de iure] om. A • civili] civile A • μετάστασις Halm Eyssenhardt Dick Willis : metastasis AB1D1P21R1V1V21 Grotius (in Februis) Kopp : metastesis D2 : metataesis B2 : metatesis L2SZ : methathesis Basileensis Lugdunensis Vulcanius : metatetis P3 : metatasis EF : metathesis C1GL1L3M1P22R2V22 Vicentina Mutinensis Grotius : metasis L4P1 • transmotio AB1P21RV1V21 ed. Basil. Aquilae, et omnes edd. Martiani : transmotatio D1 : transmutatio B2C1D2EFGL1L2L3L4M1P1P22SV22Z et ed. Ald. et codex C Aquilae, Grotius (var. lect. i. m.) : mutatio P3 • hoc] haec P12 • alio] alii C11 • transmovemus] tres movemus R1 • totam] tortam L4 • alioquin] aliquin P31 : alioqui L22 : alioquo fort. D1 • incipit esse] esse incipit GL3 • 526 hactenus] actenus P11 • sententiarum] sentiarum A : differentiarum V1 • nunc] non R1 • elocutionum] eloquutionum P1R : elocutionem L41M11P31 • transeamus] transseamus P1 • quot] quod AFP11P3R : om. L31 • sint] sit V21 : sunt P3 • elocutionis] eloquutionis RP1P3V2 : eloqutionis D • quotque] quodque FL4P11R1V21 • utendum sit] utendum est sit B1Z1 : utamur Aquila (17, p. 27,11 Halm) • utendum] tendum E1 • igitur] igitur elocutio D2 (glossa) P32 • omni narrationis] omnis oratio ex Aquila suspexit Willis (1968, 88), sed totum locum sub signo crucis posuit in editione sua (1983) • omni coni. Halm, quem Eyssenhardt Dick et Willis (1968, 88; 1983) secuti sunt : oms. DL4 : omnis cett. codd. et edd. • narrationis] narationis B1P21 : locutionis AE1 (sed s. l. var. narrationis add. E2) FL41 (sed s. l. var. narrationis add. L42) • εἰρομένην λέξιν Rob. Stephanus (ad Aquilam 18), quem Ruhnkenius (ad Aquila 18, p. 158) Kopp Halm Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : ἐπίμονον λέξιν Vulcanius Grotius : επιμονόλεξιν Basileensis Lugdunensis : επιμονήλεξιν Vicentina Mutinensis : eipimonen lexim B1 : epimenon lexin B2P3SZ : epimonem lexin GPV1 : epimonem lexim R1 : epimonen lexin AC11DE FL1L2L31L4M1P12P2 R2 : epimone lexin C12L32P11V2 : romenem lexin fere codd. Aquilae • conectitur] conectur V21 : conectuntur B2P3Z : connectuntur D1 (sed s. l. var. connectitur add. D2) S

[350]

5

LIBRO QUINTO

con esta figura desmontamos, entre bromas, los argumentos de los adversarios; como, por ejemplo, en el discurso En defensa de Murena,1043 todo aquel pasaje contra Sulpicio a propósito del derecho civil. La metástasis es una suerte de traslación, esto es, cuando transferimos una cosa desde nosotros a otra persona, pero no de tal manera que constituyamos allí toda la causa; de lo contrario, empieza a ser un estado, no una figura.1044 GÉNEROS

DE DICCIÓN.

ESTILOS

DE

PROSA

Hasta aquí sobre las figuras de pensamiento; pasemos ahora a las 526 figuras de dicción.1045 Pero quiero brevemente recordar cuántos géneros de dicción hay y cuántos modos de emplearlos. Hay, pues, una dicción familiar a toda género de narración, que los griegos llaman eiroménê léxis,1046 que se conecta de tal manera que tras la

1043 Cic. Mur. 19-29. Cicerón asumió la defensa de Lucio Licinio Murena, cónsul designado para el año siguiente y acusado de fraude electoral (63 a. C.). En el pasaje citado, Cicerón, con tono muy acremente humorístico, ridiculiza al adversario de Murena, Sulpicio, un eminente jurista. 1044 Áquila Romano (§ 16, p. 26, 23-26) da una definición más completa: μετάστασιν, transmotionem, quidam inter figuras nominavit, cum rem a nobis alio transmovemus, non ita ut ibi causam constituamos. Alioquin iam non figura erit, sed species quaedam eius status, quem qualitatis aut ex accidenti appellant secundum Hermagoram. 1045 El catálogo de estilos de prosa (§ 526) deriva del de Áquila Romano (17-18, pp. 27,1-28,18 Halm). No obstante, de los tres estilos de Áquila (oratio soluta, oratio perpetua y ambitus), Marciano omite el primero de ellos, la oratio soluta, el estilo de prosa cercano a la lengua hablada en su registro coloquial, que se emplea en las cartas, pero también a veces en el discurso forense (18, p. 27,12-16 Halm). 1046 El estilo de prosa que avanza rectilínea (lit. ‘estilo entrelazado’), que prefiere la yuxtaposición y la coordinación, pero se aleja del registro coloquial; es la oratio perpetua de Áquila (18, p. 27,16-24 Halm). Aristóteles puso al historiador Heródoto como ejemplo de este estilo.

[350]

LIBER QVINTVS

superiorem elocutionem semper proxima sequatur. Ea et historiae convenit et narrationi, quae non conversum neque circumscriptum eloquendi genus desiderat, sed fusum atque continuum, ut illa sunt in Miloniana: ‘Occidi, occidi non Spurium Maelium, qui annona levanda 527 iacturisque’ et cetera. Est alia, quam περίοδον Graeci appellant, quae sententiam quadam circumscriptione definit atque determinat, quale est in Caeciniana: ‘Si quantum in agro locisque desertis audacia potest, tantum in foro iudiciisque impudentia valeret, non minus nunc Aulus elocutionem] eloquutionem R • proxima] proximo L31 • sequatur ex Aquila (p. 27, 18) restituit Willis (1968, 88 et 1983), sed iam antea Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : consequatur C12E2L32V22 Vulcanius (var. lect. i. m.) Grotius (var. lect. i. m.), deinde Halm Eyssenhardt Dick : consequantur cett. codd. • ea et coni. Dick, quem Willis (1968, 88 et 1983) secutus est : ea coni. Halm ex Aquila 18 p. 27, Eyssenhardt : et codd. et cett. edd. • historiae] historia L11P11 • narrationi] narationi P21 • quae ex Aquila Willis (1968, 88 et 1983) : et codd. et cett. edd. • non] nunc P11 : om. B1 • eloquendi] eloquentiae B2SZ • sed fusum Ruhnken ad Aquilam 18, Halm Eyssenhardt Dick Willis : sed diffusum Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : sed difusum B2SZ : diffusum C1GL1M1P22R2 : defusum AB1D2EFL2L3L4P1P21P3R1V1V2 : defussum D1 • illa] illi V21 • Miloniana] milloniana AP11 : miliana S1 • occidi occidi non B1C1DL1L32P12P2V1V22 Aquila et omnes edd. : occidi non occidi L2L31P32 : occidi non AB2EFGL4P11P31RSV21Z : non M1 • Maelium] medium P3 • qui annona levanda iacturisque ex Cicerone et Aquila Grotius in Februis, deinde Dick et Willis : quod annona levanda iacturisque Kopp : quod annona levanda et iacturis dub. Halm in notis : quod annona elevandae iacturis AP11 : quod annonae laevandae iacturis P21 : quod annonae levandae iacturis B1C1DGL1M1P22P32R Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Halm Eyssenhardt : quod annonae elevande iacturis L3P12 : quod annone elevande iacturis B2 : quod annone elevandae iacturis L2 : quod annonae elevandae iacturis EFL42SV2Z : quod agnonae levandae iacturis P31 : quod annonae elevande iactaris L41 : quod non an elevandae iacturis V1 • et cetera] del. V22 : om. L3M1 • 527 alia] ali L21L31 • post alia ex Aquila supplevit quae ex ambitu constat Willis (1968, 88 et 1983) • περίοδον Graeci] Graeci περίοδον L3 Aquila 18 (p. 27,25 Halm) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Barwick (p. 187) • περίοδον edd. : per iodan M1 : priodon L11 : periodon cett. codd. • quadam] quaedam fort. V21 • definit] diffinit DGL3M1SV22 • determinat] determinant M1 • Caeciniana] ceciniania L31 : Cecinniana Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • si] si si A : se L41 • si quantum] sed quantum Basileensis Lugdunensis • quantum] qnm. D1 (sed s. l. tum add. D2) • agro locisque Halm ex Aquila, quem Eyssenhardt Dick Willis secuti sunt : alocis quae B1P21R1V21 : alocisque AV22 : locis R2 : aliis locis quae V1 : agris locisque cett. codd. et edd. • desertis] sertis L21 • iudiciisque] iudiciis quae B1P21R1V1V21 : iudicis M1 • impudentia] imprudentia G1 : impedentia V21 • non] nunc A1

[351]

5

LIBRO QUINTO

locución precedente va siempre de inmediato la subsiguiente. Esta dicción conviene tanto a la historia, como a la narración, que no reclama un género de expresión revuelto ni circunscrito,1047 sino fluido y continuo, como son las siguientes palabras en el discurso En defensa de Milón: ‘Maté, maté, no a Espurio Melio, quien, abaratando el trigo y con dispendios, etc.’1048 Hay otra dicción, que los griegos llaman 527 períodos,1049 la cual contiene y encierra un pensamiento dentro, por así de decirlo, de un círculo, como en el discurso En defensa de Cecina: ‘Si cuanto puede la audacia en campo raso y en los parajes desiertos, otro tanto pudiese la desvergüenza en el foro y en los

1047 El adjetivo conversum, ‘vuelto atrás’ (ya en Áquila), es, sin duda, un intento de traducción del participio katestramménê (de katastréphein, ‘dar la vuelta’) con que Aristóteles denominó a este tipo de estilo periódico, de estructura circular o anular que vuelve sobre sí mismo; circumscriptum, por su parte, recoge el término griego períodos, ‘circuito’, con que también se conoce a este estilo, que Marciano describe justo a continuación (§ 527). 1048 Cic. Mil. 72. Espurio Melio es un rico plebeyo romano del siglo V a. C., que, según la leyenda, alivió la gran hambruna y carestía de alimentos acaecida en Roma en los años 440-439 a. C. distribuyendo trigo a sus propias expensas, adquiriendo con ello gran popularidad; pero sospechoso igualmente por ello de aspirar al poder absoluto (el regnum), fue asesinado por el magister equitum Gayo Servilio Ahala. La leyenda del tiranicida y salvador de la libertad republicana influyó sobremanera en un descendiente de la gens Servilia, Marco Bruto, el cesaricida. Cf. Liv. IV 12 ss.; Cic. Am. 8, 28; Rep. II 27; Phil. II 87 y 114. 1049 ‘Circuito’. Es la katestramménê léxis de Aristóteles (Retórica 1409a 35, 1409b 1), el ambitus de Áquila Romano (18, p. 27,24-25 Halm). La prosa avanza por amplios periodos de una sintaxis compleja, subordinada, que va lanzando conceptos o ideas y los va redondeando hasta el cierre. La circularidad es su característica principal.

[351]

LIBER QVINTVS

Caecina cederet Sexti Aebutii impudentiae, quam tum in vi faciunda cessit audaciae’. Qui ambitus constat ex membris, quae κῶλα Graeci 528 dicunt, et ex caesis, quae κόμματα appellant. Membrum est pars orationis ex pluribus verbis absolute aliquid significans, hoc modo: ‘Etsi vereor, iudices, ne turpe sit pro fortissimo viro dicere incipientem timere’; caesum autem est pars orationis ex duobus aut pluribus verbis nondum quicquam absolute significans. Quamquam caesam dicamus orationem, cum singula verba quodvis significantia proferuntur, ut est: ‘Quis est iste Lollius, qui sine ferro ne nunc quidem tecum est? Quis

Caecina] cenia E : Cecinna Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • Sexti] sextii M1V2Z : sicti G • Aebutii Willis 1983 : Aebuti Halm Eyssenhardt Dick : Ebuci(i) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : ebutii AC1L1P1V2 : ebuttii B2EFL2L4RSZ : ebutti B1DP31V1 : ebuti P22 : bucti P21 : butti P32 : butii M1 : buti L3 : ibuti G Vulcanius et Grotius (var. lect. i. m.) • quam tum in vi G2 Grotius (corr. in Februis) Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : quantum in vi BC1E2G1L1L2M1P1P2P3R2SZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : quantum minui AL32 (var.) R1V1V21 : qnm. in vi D : quam in vi E1L31L4V22 Bentley (p. 158) : quam in vis F • faciunda] facienda B2DFSZ : facunda L31 (sed var. faciunda i. m. add. L32) • audaciae] audacia EFL32 (var.) L4 • quae multis] qui ambitus ex Aquila restituit Willis (1968, 89 et 1983) • membris quae] membrisque L4 • κῶλα edd. fere omnes : μῶλα Lugdunensis : colo FP31 : cola cett. codd. • Graeci] om. V21 • ex caesis] excessis ADL4 : cesis GM1R2 • κόμματα edd. : commota R : comata C1D : commata cett. codd. • appellant] dicunt L3V22 • 528 ex] et ex L11 • pluribus] plulibus A • absolute] absolutae C11FL4 : def. R • iudices] o iudices L32P12 : def. R • turpe] turpes L21 : def. R • sit] sint V21 • incipientem] incipientes B2SZ : def. R • timere] temere D2 (var.) : def. R • caesum] caessum D1 : caesim L31 : def. R • pluribus] ex pluribus P12 : def. R • nondum ex Aquila supplevit Kopp, deinde Halm Eyssenhardt Dick Willis (1968, 89 et 1983) : dum codd., quod delet G2 et om. M1 (def. R) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • quicquam] aliquid G2 (var.) M1 Kopp : def. R • absolute] absolutae V21 • significans AB1G2 (var.) M1P11P21RV1V21 et Aquila, Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis (1971, 22 et 1983) : significant D : significantes P31 : significamus B2C1EFG1L1L2L3L4P12P22P32SV22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • quamquam] quaquam V21 • caesam] caesum G : def. R • dicamus orationem] orationem dicamus Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • cum] cum cum P11V21 : def. R • proferuntur] proferantur P11 : def. R • est iste Lollius GM1, Vulcanius Grotius (in Februis), ex Cicerone et duo codicibus suis restituit Kopp, deinde Halm Eyssenhardt Dick : lollius A : est lollius cett. codd. Willis : est Lolli Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed corr. Lollius in Februis) : def. R • qui sine … Lollius] om. P31 : def. R • qui sine] quis me F : def. R • nunc] nu P11 • quis] qui P11 : def. R

[352]

5

LIBRO QUINTO

juicios, ahora Aulo Cecina cedería ante la desvergüenza de Sexto Ebucio, no menos que entonces, en el empleo de la violencia, cedió ante su audacia.’1050 Este período consta de miembros, que los griegos llaman kôla, y de incisos, que denominan kómmata.1051 El miembro1052 528 es una parte del discurso constituida por muchas palabras y con un significado pleno; por ejemplo: ‘Aunque temo, jueces, que sea cosa vergonzosa que quien toma la palabra en defensa de un hombre sumamente valeroso, tenga miedo…’1053 El inciso, en cambio, es una parte del discurso constituida por dos o más palabras pero sin un significado pleno; si bien llamamos ‘inciso’ al discurso cuando se pronuncian palabras sueltas que significan algo; por ejemplo: ‘¿Quién es este Lolio que ni siquiera ahora está contigo sin espada? ¿Quién es

1050 Cic. Caec. 1, 1. Cicerón pronunció este discurso el año 69 a. C. para defender al padre de su amigo Aulo Cecina, un noble volterrano de igual nombre, en un caso de herencia. Una viuda llamada Cesenia deja su finca a su segundo esposo llamado Aulo Cecina. Sexto Ebucio se entera de esto y reclama como suya la finca de Cecina, pues, según él, era una herencia, se subastó y él era el dueño. Aulo Cecina la reclama y va a la finca con intención de tomar posesión de ella, pero en la finca está Sexto Ebucio con una tropa armada para intimidar a Cecina. Acto seguido, Cecina se queja al pretor, que en esos años era Publio Cornelio Dolabela, y acude a Cicerón para que lo defienda en el juicio. 1051 Sobre los miembros e incisos, cf. Cic. Or. 211 y 221-225. 1052 El § 528 deriva de Aquila R. 18, p. 27,32-p. 28,14 Halm. 1053 Cic. Mil. 1.

[352]

LIBER QVINTVS

est iste Lollius, armiger Catilinae, stipator tui corporis, concitator tabernariorum, percussor, lapidator curiae?’ Et in Verrinis: ‘Comites illi delecti manus erant tuae; accensi, medici, aruspices, scribae manus 529 erant tuae’. Verum periodos constat ex duobus membris et ex tribus et ex quattuor interdum, quamvis ex uno membro putent nonnulli posse compleri, quam μονόκωλον περίοδον appellant, cum sit colon potius. Optima igitur oratio fiet, si nunc ex ambitu periodico, nunc ex illa continuatione perpetuae elocutionis aptetur, nonnumquam caesis interrupta fuerit, aliquando cola consociet. est] del. V22 : om. L3 : def. R • iste Lollius] ille lollius EFL4 Halm Eyssenhardt Dick : def. R : Sergius codd. Tulliani (sed Lollius etiam Aquila) • Catilinae] catilenae AP1P3V21 : cantilenae D : ]lenae R • percussor] percusor M1 : et percussor P11 : def. R • lapidator curiae] lapidator fori, depopulator curiae plenius Aquila § 18 : lapidator, fori depopulator, obsessor curiae codd. Tulliani • lapidator] et lapidator C12L12L2L3 • Verrinis] verinis A : ver[ R • delecti] dilecti B2DP32SZ : delicti P31 : de[ R • manus] munus V21 • erant tuae] tuae erant EFL4 : def. R • accensi … erant tuae om. S • accensi] erant accensi F • aruspices BC1DGL1M1P3 et edd. : haruspices EFL4P11P2RV1Z : aruspes A : et aruspices L21L3P12 V2 : et aruspisces : aruspisces • scribae] scribe AFM1 : et scribe V21 : et scribae L3V22 : scr[ R • manus erant tuae codd. Vicentina Halm Eyssenhardt Dick Willis : tuae erant manus Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • manus] bamus V21 • erant] erat G : def. R • 529 verum periodos] verum superior periodos codd. et edd. fere omnes, sed superior om. Aquila 18 (p. 28,14 Halm) et recte del. Barwick (p. 187), quem Willis (1968, 89 et 1983) secutus est • periodos] perhodos A : periados P31 : periades P31 : peiodos L31 : periodus EFL2P12 • constat] constet P31 • et ex tribus] ex tribus G2M1V21 • quattuor] IIII L3M1 : IIIIor. Z : def. R • interdum] interdum et sex (sex V21 : VI D) codd. et edd. fere omnes, sed et sex om. Aquila et recte delevit Willis (1968, 89 et 1983), coll. Carmen de figuris et schematis p. 64 Halm • putent] potent V21 • quam fort. D, coni. Halm, quem Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : quem codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • μονόκωλον περίοδον edd. fere omnes : μονόκωλο περίοδον Basileensis : monocolon perhodon A : molocolon perhiodum V1 : monocolon perhiodan Z : monocolon periodon cett. codd. • colon potius] ex colon potius V1 : colopontius L4 • sit] si scripsit Dick per incuriam, sed Préaux corr. in p. XXXIV • periodico] perchiodico V1 : perhidico V2 • elocutionis] eloquutionis R : elocutiotionis P1 • nonnunquam ex Aquila restituit Ruhnken (19 p. 28), quem Halm Eyssenhardt Dick et Willis (1971, 17 et 1983) secuti sunt : nonnullam AB1P11P21R1V1V21 : nonnulla B2DEFL11L2L31L4M1P12P22SZ : nonnulla quae C1L12 : nonnullis L32V22 : nonnullisque Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : nonnulla si R2 • caesis] caessis D1 : caesum V21 • fuerit codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : cum fuerit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • cola coni. Willis (1968 , 89 et 1983) : colon G2M1 Kopp Halm Dick : colo cett. codd. et edd. • consociet] consocietur Grotius (‘fort.’ in Februis, ‘pone’ in Erratis, sed consociet in editione sua), quem Kopp et Eyssenhardt secuti sunt : consentiet C1DG1 (sed in marg. var. consociet add. G2) L12 (var.) L3P3V22

[353]

5

LIBRO QUINTO

este Lolio, el escudero de Catilina, tu guardaespaldas, el agitador de los tenderos, un asesino, lapidador de la curia?’1054 Y en las Verrinas: ‘Aquellos camaradas escogidos eran tus manos; lacayos, matasanos, arúspices y escribanos eran tus manos.’1055 Ahora bien,1056 el período 529 consta de dos miembros, y a veces de tres y de cuatro, aunque hay quienes opinan que puede completarse con un solo miembro, período al que llaman monókolos períodos, aunque sea, más bien, un miembro.1057 El discurso resultará, pues, óptimo, si se dispone, ora conforme al giro periódico, ora conforme a aquel estilo fluido y continuo, a veces queda entrecortado por incisos, a veces entrelaza los miembros.

1054 Cf. Cic. Domo 13 (con variantes significativas): Quis est iste Loliius? Qui sine ferro ne nunc quidem tecum est, qui te tribuno plebis, nihil de me dicam, sed qui Cn. Pompeium interficiendum depoposcit. Quis est Sergius? Armiger Catilinae, stipator sui corporis, signifer seditionis, concitator tabernariorum, damnatus iniuriarum, percussor, lapidator, fori depopulator, obsessor curiae, ‘¿Quién es este Lolio? El que ni siquiera ahora está contigo sin hierro, el que, mientras tú seas tribuno de la plebe, nada dirá sobre mí, pero que pidió matar a Gneo Pompeyo. ¿Quién es Sergio? El escudero de Catilina, su guardaespaldas, el portaestandarte de la sedición, el provocador de los posaderos, el condenado por injurias, un asesino, un lapidador, devastador del foro, asediador de la curia.’ Cicerón pronunció este discurso a su vuelta del destierro, contra el patricio Clodio, que había hecho confiscar sus bienes. 1055 Cic. Verr. II 2, 27 (texto con algunas variantes). 1056 Los §§ 529-530 derivan (con variantes y omisiones) de Aquila R. 18, p. 28,1420, p. 29,17 Halm. 1057 El número máximo de miembros de que consta el período es cuatro; cf. Carmen de figuris vel schematis (pp. 63,10-64,2 Halm): Περίοδο ] Circuitus, peri quam dicunt odon, orta duobus / membris, ut praedicta, venit tetracolon adusque; / nam, si plura itidem iungas, oratio fiet. Admiten el monócolos períodos o aphelés períodos (lat. periodos simplex) Aristóteles (1409b13 y 1409b17) y otros autores, como Arquídamo, Demetrio de Falero y Quintiliano (Inst. IX 4, 124, genera eius [scil. periodi] duo sunt: alterum simplex, cum sensus unus longiore ambitu circumditur, alterum, quod constat membris et incisis).

[353]

LIBER QVINTVS

530

Differt autem figura elocutionis a figura sententiae hoc, quod sententiae figura immutato verborum ordine manere non poterit, quamvis plerumque fieri potest, ut sententiae figura coniungatur cum elocutionis figura, ut . In ironia, quae figura est sententiae, epanaphora permiscetur, quae est elocutionis. 531 Sunt igitur figurae elocutionis aliae ad ornandam tantum et quasi pingendam orationem commodatae, quas nunc discutimus. Ἀντίθετον,

530 differt] difert E1 • figura] figurae V1V2 • elocutionis] eloquutionis V2 : locutionis G Vulcanius Grotius Halm • figura] del. V22 • sententiae] sentiae L31P11 • hoc] hoc est V12V21 • quod] quot P3 : om. V21 • sententia] sentiae P11 • immutato] inmotato D1L3 • verborum ordine] ordine verborum L3 codex Darmstattensis apud Halmium • manet … ordine ex Aquila supplevit Halm in notis, quem Willis secutus est • manere] remanere P1V21 • non poterit] potest C12GL3, qui codices deinceps addunt at vero figura elocutionis ipso verborum mutato (motato L3) ordine manere non poterit, quae ex dett. Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt et Dick acceperunt; nihil horum in cett. codd. et edd. • potest] possit M1 Kopp • sententiae] sentiae L2 • figura … sententiae om. V2 • figura] figurae DL1L21L3P11P3V1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • coniungatur AC1EFL2L4P12R2S Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : coniungantur BL1L3P11P2P32R1V1Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : coniugatur M1 : coniunguantur D : coniugantur P31 : coniunigatur G • ut] aut V1 • ironia] yronia L2L3P2 • elocutionis] eloquutionis R • post figura ut lacunam statuit Willis (1968, 90 et 1983) • in] om. C1 • sententiae] sententia P21 : om. P11 • epanaphora] epanafora L3 : panaphora S : enapafora V2 • elocutionis] eloquutionis R • post elocutionis add. De figuris elocutionis ABC1DEFL1L3L4P1P2P3V1Z : De figuris eloquutionis RV2 : De figuris locutionis G : De figuris eloquutionum L2 : titulum om. S • 531 figurae] fugurae V21 • elocutionis] eloquutionis RV2 • post aliae lacunam statuit Dick • ornandam] ornandum B2DGSV1Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • quasi] quasi ad GR2 Vulcanius Grotius • pingendam] piggendam M1 : pigendam L4 : pinguendam B1D1P31 : ad pingendam GL3R2V22 Vulcanius Grotius : ad pinguendam D2 (glossa) • orationem] oratio P31 • commodatae] accommodatae ex Aquila Kopp, Halm Eyssenhardt • post commodatae add. aliae vero (vero om. L4) ad significationis vim intimandam L3 (i. m.) L4 (i. m.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • quas non discutimus conieci (coll. § 469 discuties, § 474 discutienda, § 475 discutitur, § 547 discutiendum) : quibus nunc utimur olim volebat Willis (1968, 90), qui postremo obelum posuit (1983) : quibus nunc utemur ADP31R1V2 : quibus utimur nunc SZ : quibus nunc utimur cett. codd. et edd. • ἀντίθετον Halm Eyssenhardt Dick Willis : antitheton est M1P12 : anthitheton L11 : antiteton Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : antitheton cett. codd. Vulcanius Grotius Kopp

[354]

5

LIBRO QUINTO

DIFERENCIA

ENTRE UNA FIGURA DE PENSAMIENTO Y UNA FIGURA DE DICCIÓN

Ahora bien,1058 la figura de dicción difiere de la figura de pensa- 530 miento en esto: la figura de pensamiento, aunque se altere el orden de las palabras, subsiste no obstante; la figura de dicción, en cambio, si se altera el orden de las palabras, no podrá subsistir, aunque muchas veces puede acaecer que una figura de pensamiento se combine con una figura de dicción; por ejemplo: .1059 En la ironía, que es una figura de pensamiento, se entremezcla una epanáfora, que es una figura de dicción. FIGURAS

DE DICCIÓN

Hay, pues, otras figuras, las de dicción, que sólo son apropiadas 531 para adornar el discurso y, por así decirlo, pintarlo, las cuales examinamos ahora.1060 El antítheton, esto es, la oposición de contrarios,

1058

Para el § 530, cf. Aquila R. 20, p. 28,31-29,17 Halm. Laguna establecida por Willis. Se esperaría un ejemplo, como en Áquila Romano (20, p. 29,18-19): Ille amator patriae egregius, ille rei publicae custos, ille defensor libertatis ac legum. 1060 Los §§ 531-537 se corresponden con Aquila R. 21-47 (pp. 29,23-37,2 Halm). Marciano suprime aquí el pasaje de Áquila sobre el uso inmoderado de estas figuras de Gorgias Leontino, que provoca fastidio, y el uso moderado de Isócrates y Demóstenes (21, p. 29,24-28 Halm). 1059

[354]

LIBER QVINTVS

id est oppositum ex contrariis, cum verba pugnantia inter se paribus vocibus colliduntur, vel paria paribus opponuntur, ut est Ciceronis ‘domus tibi deerat? At habebas. Pecunia superabat? At egebas?’, aut si dicas ‘in pace ad vexandos cives acerrimus, in bello ad depugnandos hostes inertissimus’. Ἰσόκωλον exaequatum membris, quod fit non pugnantibus inter se verbis, sed paribus exaequatis, ut si dicas ‘classem speciosissimam et robustissimam instruxit; exercitum pulcherrimum et fortissimum legit; sociorum maximam et fidelissimam manum comparavit.’ Πάρισον prope aequatum; haec figura differt a superiore, quod

id est] om. M11 • oppositum restituit Ruhnken ex Aquila (p. 166), quem Kopp et Willis (1968, 91 et 1983) secuti sunt : compossitum D : compositum cett. codd. et edd. • ex contrariis] extrariis V2 • pugnantia] repugnantia Vulcanius Grotius • paribus] partibus AE1FL4P11R1V2 • vocibus] vicibus V21 : om. E1FL4 • paria] om. A • opponuntur] oppununtur B1 • ut est] ut est est AB1P2R1V1 • at] om. P11 • habebas] habebatur A : habebat FL4P11 • egebas] negabas P31 • ad] om. S1 • acerrimus] accerrimus S : om. P31 : accerrimos DM1 : acerrimos AB1E1FGL11 (sed var. acerrimus add. L12) L4P2P32RV1 • depugnandos dub. Halm in notis, quem Willis 1983 secutus est : expugnandos B2M1SZ et codd. Aquilae, Grotius Kopp Halm Eyssenhardt Dick : inpugnandos C12L3V22 : pugnandos cett. codd. (n. l. P2) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • inertissimus B2E2L12 (var.) L2L3P1P32V12V22Z et edd. : inaertissimus S : inhertissimus C12 : inhertisimos R : incertissimus C11 : inertissimos AB1DE1FGL11L4M1P2P31V11V21 • ἰσόκωλον plerique edd. : ἰσόκολον Mutinensis : iscolon P11 : isicolon P12 : isocolon cett. codd. Kopp • exaequatum Aquila (§ 23 p. 167 Ruhnken), Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Kopp Dick Willis : est aequatum codd. Vulcanius Grotius : aequatum Halm Eyssenhardt • quod] quot P3 • fit] fuit R1 • non pugnantibus P11V21 et Aquila (§ 23 p. 167 Ruhnken), Halm Eyssenhardt Willis (1968, 91 et 1983) : non impugnantibus GP32SV22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Dick : non in pugnantibus cett. codd. (n. l. P2) Vulcanius Grotius Kopp • exaequatis] sex aequatis B1 • classem] clasem P31 : cassem P11 • dicas] dicat V21 • speciosiossimam] speciosisimam D • robustissimam] robussimam P11R1V21 • instruxit emendavit Ruhnken ex Aquila § 23 p. 167, quem Kopp Halm Eyssenhardt et Willis (1968, 91 et 1983) secuti sunt : extruit D : exstruxit Dick : extruxit cett. codd. et edd. • exercitum] etercitum A : et exercitum B2SZ • pulcherrimum] pulcerrimum D : et pulcherrimum GM1 : pulchrrimum F • legit] elegit EFL3L4V2 • maximam] maximum V21 • πάρισον Halm Eyssenhardt Dick Willis : parsion R1 : parision E1FL4 : parisson D : parison cett. codd. et edd. • prope] proprie Vicentinae Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed corr. in Februis cum codice suo); sed prope etiam in Aquila § 24 p. 168 Ruhnken • aequatum] aequitate L4 : aequitat E1F • differt] difart D

[355]

5

LIBRO QUINTO

cuando palabras contrapuestas son confrontadas en expresiones paralelas, o bien expresiones similares son opuestas a otras similares,1061 como, por ejemplo, aquello de Cicerón: ‘¿Te faltaba casa? Pero la tenías. ¿Te sobraba dinero? Pero lo necesitabas’;1062 o si dices: ‘En la paz muy enérgico para perseguir a los conciudadanos, en la guerra muy apático para combatir a los enemigos.’1063 El isókolon es el paralelismo de miembros que resulta no de equiparar palabras contrapuestas, sino similares;1064 por ejemplo, si dices: ‘Armó una flota majestuosísima y robustísima; reclutó un ejército hermosísimo y fortísimo; reunió un batallón de auxiliares grandísimo y fidelísimo.’ El párison es lo casi paralelo; esta figura se diferencia de la anterior en

1061 Es la figura que el autor anónimo de la Retórica a Herenio denomina contentio (IV 21, 15, contentio est, cum ex contrariis rebus oratio conficitur), y Quintiliano llama contrapositum (Inst. IX 3, 80). 1062 Cic. Scaur. 45; cf. Cic. Or. 223 y Quint. Inst. IX 2, 15. 1063 Cic. frag. inc. B 17. 1064 El ἱσόκωλον es la figura que el autor anónimo de la Retórica a Herenio denomina compar (IV 20, 27): Compar appellatur, quod habet in se membra orationis… quae constent ex pari fere numero syllabarum; cf. asimismo Quint. Inst. IX 3, 79. Marciano pasa revista aquí al grupo de las llamadas ‘figuras gorgianas’ (§§ 531532): ἱσόκωλον, πάρισον, ὁμοιόπτωτον, ὁμοιοτέλευτον y παρονομασία; cf. Quint. Inst. IX 3, 74-79.

[355]

LIBER QVINTVS

ibi omnia membrorum verba paria sunt numero, hic uno vel altero 532 addito in quovis loco cetera pariter excurrunt. Ὁμοιόπτωτον simile casibus; nam ex eo nomen accepit, quod cola omnia in eosdem casus cadunt, ut est ‘huic socios vestros criminanti et ad bellum vos cohortanti et omnibus modis ut in tumultu essetis molienti’. Ὁμοιοτέλευτον simili modo determinatum; differt a superiore, quod illud et casu et sono simili modo determinatum; differt a superiore, quod illud et casu et sono simili postrema verba determinat, hoc vero soni tantum similitudine sub quacumque verbi enuntiatione componitur. Παρονομασία levis immutatio verbi ac nominis, id est, cum syllaba aut littera mutata diversa significat, ut si dicas ‘praetor iste vel potius praedo’.

omnia codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius, ‘dubitans retinuit cum libris’ Willis 1983 : omnium S et Ruhnken (ad Aquila § 24 p. 168) Kopp Halm Eyssenhardt Dick et dub. Willis 1968, 91 • verba ex Aquila Ruhnken (l. c.), quem Halm Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : gera V21 : genera cett. codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • paria] pari P3 • sunt] sint P3 • cetera pariter excurrunt ex Aquila scripsit Willis (1968, 91 et 1983) : pariter excurrunt Aquila, Halm et Eyssenhardt in notis (‘pariter Aquila recte’) : cetera excurrunt codd. et cett. edd. • 532 ὁμοιόπτωτον Halm Eyssenhardt Dick Willis : homoeoptoton Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Grotius Kopp : omeeoptoton R : omoeopton E1 : omoeoptoton cett. codd. : homoeopteleuton Vulcanius • casibus] cassibus D1 • cola] colo M11 : del. V22 : om. L3 • omnia] oma. A : omam F • eosdem] eodem V21 • casus] cassus D : om. P11 • criminanti] criminati SZ1 • et] om. V21 • cohortanti] coortanti P11V21 • et] et ut M1 : om. G • molienti Ruhnken ex Aquila § 25 p. 169, quem Halm Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : violenti G1R2 : volenti cett. codd. et edd. • ὁμοιοτέλευτον Halm Eyssenhardt Dick Willis : homoeoteleuton Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : omoteleutton L1P21 : omoeoteleuteon : omoeotoleuton G : omoeoteleuton cett. codd. • simili modo] similitudo V2 • illud C12L32V22 Aquila et omnes edd. : om. cett. codd. • casu] cassu D • postrema] postremaque P3 • determinat] declarat V21 • παρονομασία Halm Eyssenhardt Dick Willis : paronomasia AC1L1P1P22P32V12V22 Vulcanius Grotius Kopp : paronomosa B1 : paronomosia B2SZ : paronomasa DP21V11V21 : paranominasia L21 : paranomasia GL22L3M1P31 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : paranomasia est EFL4 : def. R • immutatio] immotatio D1 : def. R • syllaba aut littera] littera aut syllaba S • mutata] motata D1L31M1 : om. P31 : def. R • dicas L42 omnes edd. (‘si velis sic dicere’ Aquila) : dicatur dub. Halm in notis : dicat cett. codd. (def. R) • praetor] precor A : praedo V11 : def. R • iste vel Ruhnken (ad Aquilam § 27 p. 170), quem Halm Eyssenhardt Barwick (p. 187) et Willis (1968, 91 et 1983) secuti sunt : est vel codd. et cett. edd. : est? an coni. Bentley (p. 158), quem Dick secutus est

[356]

5

10

LIBRO QUINTO

que en aquélla todas las palabras de los miembros son iguales en número, en ésta, en cambio, se añaden una o dos palabras en cualquier posición y las demás discurren en paralelismo.1065 El homoióptoton es 532 la semejanza de casos;1066 de hecho, tomó el nombre de la circunstancia de que todos los miembros caen en los mismos casos; por ejemplo: Huic socios vestros criminanti / et ad bellum vos cohortanti / et omnibus modis ut in tumulto essetis molienti.1067 El homoiotéleuton es la semejanza de terminaciones;1068 difiere del anterior en el hecho de que aquel hace terminar las palabras finales tanto con el mismo caso, como con el mismo sonido, éste, en cambio, se compone sólo con la semejanza del sonido, sea cual sea la enunciación de la palabra.1069 La paronomasía es un ligero cambio de un verbo o de un nombre, esto es, cuando una sílaba o una letra, cambiada, significa cosas distintas;1070 1065 Marciano omite el ejemplo de Áquila Romano (24, p. 30,15-17 Halm): Neque gratia et divitiis locupletum corruptus, neque minis et denuntiatione potentium perterritus, neque difficultatibus et magnitudine rei a proposito deiectus. 1066 Cf. Rhet. Her. IV 20, 28, Similiter cadens exornatio appellatur, cum in eadem constructione verborum duo aut plura sunt verba, quae similiter isdem casibus efferantur. 1067 ‘A éste, que calumnia a vuestros aliados, que os exhorta a la guerra, y que trata por todos los medios que os sublevéis.’ En el texto latino, las palabras en homeóptoton son criminanti, cohortanti, molienti, participios de presente en dativo singular masculino. El ejemplo está tomado de Aquila R. 25 (p. 30,24-25 Halm). 1068 La definición del ὁμοιοτέλευτον es similar a la de Áquila Romano (26, p. 30,27 Halm): Simile determinatione. La definición del autor anónimo de la Retórica a Herenio es más completa y clara (IV 20, 28): Similiter desinens est, cum, tametsi casus non insunt in verbis, tamen similes exitus sunt; cf. asimismo Quint. Inst. IX 3, 76. 1069 Áquila Romano (26, p. 30,30-31 Halm) da el siguiente ejemplo de homeotéleuton: In muros statim curritur, exercitus a sociis accersitur, dilectus iuventuti denuntiatur. 1070 La παρονομασία es la figura que llama adnominatio el autor anónimo de la Retórica a Herenio (IV 21, 29): Adnominatio est, cum ad idem verbum et nomen acceditur commutatione vocum aut litterarum, ut ad res dissimiles similia verba adcommodentur. Cicerón no da una definición de esta figura, y se limita a resaltar la agudeza que se logra en ciertos ejemplos (De or. II [63] 256: Alterum genus est, quod habet verbi immutationem, quod in littera positum Graeci vocant παρονομασίαν, ut ‘nobiliorem, mobiliorem’ Cato. Por su parte, Quintiliano, siguiendo a Cicerón, establece una equivalencia entre paronomasia y annominatio (Inst. IX 3, 66): Tertium est genus figurarum quod aut similitudine aliqua vocum aut paribus aut contrariis convertit in se aures et animos excitat. Hinc est παρονομασία quae dicitur adnominatio; pero califica esta figura como frigida (cf. Inst. IX 3, 53 y 55).

[356]

LIBER QVINTVS

Πλοκή, id est copulatio, in qua idem verbum aut nomen, bis continuo positum, diversa significat, ut est ‘sed tamen ad illam diem Memmius 533 ’. Παλιλλογία iteratio; haec figura repetito verbo aut nomine non diversa vult intellegi, sed vehementius repetita significat, ut est ‘nos, nos, dico aperte, consules desumus’. Ἐπανάληψις repetitio; haec figura a superiore distat, quod illa eadem parte orationis repetita coniungitur aut uno alterove verbo interposito, at haec non una parte orationis, sed prout libuerit sociatis verbis, ut est ‘non potest, iam

πλοκή Halm Eyssenhardt Dick Willis : ploce codd. et ett. edd. • id] del. V22 : om. GL1L3M1 Kopp : def. R • copulatio] coputio V21 • bis ex Aquila (§ 28 p. 171 Ruhnken, p. 31,8 Halm) supplevi : om. codd. • continuo positum] positum continuo EFL4 : def. R • positum] possitum D1 : def. R • illam] illum Aquila (§ 28 p. 171 Ruhnken) • Memmius erat Memmius ex Aquila (l. c.) supplevit Grotius (in Februis), quem Kopp Halm Eyssenhardt Barwick (pp. 187-188) et Willis (1968, 91 et 1983) secuti sunt : Memmius Memmius ad illud tempus C12L32 Dick : Memmius Memmius ad illud tempus, Memmius in alio Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (in editione) : Memmius ad illud tempus V22 : def. R : Memmius cett. codd. • 533 παλιλλογία Halm Eyssenhardt Dick Willis : palillogia Kopp : palilogia Grotius : palillogiam Vulcanius : palinlogio ADE1L4P1V11V21 Vicentina Mutinensis : palinlongio B1E2FL2P21V12 : palinlongion C1L1P22 : palinlongion est B2SZ : pallinlogio P31 : pallinlogion P32 : palinlogion GL31M1 : palinlogion est L32V22 : palinlogia Aquila, Basileensis Lugdunensis : def. R • iteratio] def. R • repetito] repetitio P31 : repeti[ R • non] om. V21 • diversa] diverse L32 : diverte L31 : def. R • vult] vul V21 • intellegi] intelligi C1DL1S : ]ligi R • vehementius] veementius L4 : vehimentius D1 • nos nos dico aperte V22 codd. Tulliani, edidit Willis 1983 : nos nos dico aperte nos L1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt Dick : nos aperte ADEFL4P21V1V21Z : nos aperte nos B2P3S : nos non dico aperte nos C1GM1P22 : nos nos dico aperte L3 : nos a parte L21P11 : nos nos a parte P12 : nos a parte nos L22 : nos apte B1 : def. R • consules] consules nos Z2 : consoles nos S • ἐπανάληψις Halm Eyssenhardt Dick Willis : epanalepsis est Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : epanalemsis est M1 : epanelemsis A : epanalempsis BP1SV2Z et codex C Aquilae : epanalensis EL4V1 : epanalemsis C1DFGL1L2L3P2P32R : epalemsis est M1 : et panalemsis P31 • uno] in uno P3 : def. R • interposito] interpossito D1 • at haec] ad haec AL4 : aut haec L11 Basileensis Lugdunensis • haec] hae V21 • parte orationis] parte interposita orationis B2GL3M1SZ Vulcanius Grotius Kopp : def. R • prout libuerit] ut perlibuerit L21 : ut prolibuerit C11L22L3V22 • iam] iamiam A

[357]

5

LIBRO QUINTO

por ejemplo, si dices: Praetor iste vel potius praedo.1071 La ploké, esto es, la yuxtaposición, en la cual el mismo verbo o nombre, repetido consecutivamente, significa cosas distintas; por ejemplo: ‘Pero, no obstante, en aquel día Memmio era Memmio.’1072 La palillogía es la 533 iteración; esta figura, con la repetición de un verbo o de un nombre, no pretende que se entiendan cosas distintas, sino enfatizar el significado con la repetición;1073 por ejemplo: ‘Nosotros, nosotros, lo digo abiertamente, faltamos, los cónsules.’1074 La epanálepsis es la repetición; esta figura se diferencia de la anterior en que aquélla se compone repitiendo sin interrupción la misma parte del discurso, o con la interposición de una o dos palabras;1075 ésta, en cambio, no con una parte del discurso, sino asociando palabras según se quiera; por

1071 ‘Este pretor, o mejor, ladrón.’ Áquila Romano (27, p. 31,2-3 Halm) da esta misma cita más completa: Praetor iste vel potius praedo sociorum. 1072 Cic. or. frag. B 18. Con la figura retórica Cicerón tal vez quiere subrayar que Memio aquel día se comportó sui similis, esto es, conforme a su reputación; o tal vez Cicerón quiera burlonamente sugerir que ‘en aquel día Memio era memo’, ya que el nombre propio de Memmio remeda el tartamudeo m-m- del abobado o lelo. Marcial (XII 36, 8) incluye a los Memmii en un catálogo de ‘hombres buenos’. El Memmius aquí citado debe tratarse de Gayo Memmio, contemporáneo de Cicerón, tribuno de la plebe en 66 a. C., gobernador de Bitinia en el 57, y candidato al consulado en 54 con el apoyo de Julio César; sin embargo, un escándalo electoral truncó su carrera política y, condenado de ambitu, marchó al exilio a Atenas (52 a. C.). Tenía grandes dotes oratorias y, según Ovidio (Tr. II 433), compuso poemas eróticos. Entre sus amigos figuraban Catulo, Helvio Cina y Lucrecio, quien le dedicó su De rerum natura. 1073 Comienza aquí Marciano la revista de las figuras de repetición (§§ 533-535), que el autor anónimo de la Retórica a Herenio engloba bajo la denominación genérica de traductio (IV 14, 20). 1074 Cic. Cat. I 3. Marciano no reproduce aquí los dos ejemplos ciceronianos de Áquila Romano, sino que toma uno nuevo de Cicerón. La repetición es además de un pronombre (nos), que en latín se incluye bajo la categoría de nomen. El propio Áquila Romano matiza que la repetición puede afectar nec solum nomen aut verbum sed omnis pars orationis (29, p. 31,17 Halm). 1075 La consulta del texto de Áquila Romano (31, pp. 31,33-21,1 Halm) aclara la difícil redacción de este párrafo: In illa quidem una pars orationis bis repetitur, tum coniunctim, tum interposito uno aut altero verbo. El coniungitur de Marciano recoge el adverbio coniunctim de Áquila.

[357]

LIBER QVINTVS

non potest haec libera civitas esse’. Ἀναδίπλωσις est replicatio, optima, cum ea, quae in priore membro postrema ponuntur, in posteriore prima repetuntur, ut est illud Terentii: ‘Negat hanc sibi cognatam Demipho? Hanc Demipho negat esse cognatam?’ Προσαπόδοσις redditio orationis, id est, cum nomen in postrema parte membri (aut eadem quaecumque pars orationis) redditur, ex quo idem membrum coepit, ut si dicas ‘tibi calamitates imputare debet res

non potest2] om. M1 • libera civitas] civitas libera M11 • libera] libere Z1 • ἀναδίπλωσις scripsit Dick, quem Willis secutus est : anadiplosis codd. et cett. edd. • est] id est malebat Halm in notis • replicatio] replicati A : repetitio V1 : reduplicatio coni. Halm, quem Eyssenhardt secutus est; denuo suspexit S. Grebe (Acta Classica 43, 2000, 61), sed Aquilae libri replicatio legunt • optima] optimae fort. V21 : optime AB1C11DEFGL1L4M1P11P2P3RV1 : fit optime vel inducitur optime’ dub. Halm in notis : maxime L32 (var. s. l.) : optima est scripsit Eyssenhardt • cum] cum cum P21 • ea quae] eaque L4V1Z • priore] proprie P21R1 • postrema] postema V11 • ponuntur] om. S • posteriore] posteriora P3 • repetuntur] reppetuntur M1 : repetantur L31 • est] om. L3 • Terentii] terenti FP3R1 : terrentii L11L2L3M1P22SV2 : terrenti AB1P21V1 : trenti P11 • hanc] del. Z2 • cognatam] cognitam P11 : cognotam F • Demipho … cognatam om. AR1V21 • Demipho] demiplo L2 • hanc Demipho] demipho hanc C1L12 • hanc] del. B2 : om. SZ • Demipho] demiplo L2 • esse] sibi E1FL4 • cognatam] cognatiam P11 : cognitam F : cognatum P21 • προσαπόδοσις Halm Eyssenhardt Dick Willis : prosapodosis Kopp : proapodosis cett. edd. : proapodosis ABC1DGL1M1P2P3RSV1V2Z : proappodosis est EFL4 : proapodosis est L2L3P1 • redditio] redditi M1V1 • orationis B2M1P22SV22Z edd. : raditionis B1P21R1V21 : dictionis GR2 : ora dictionis V1 : rationis AC1DEFL1L2L3L4P1 : om. Aquila • cum nomen] cognomen AB1D1P11P21 (sed s. l. cum nomem add. P22) P31RV1V21 • membri] membra R1 • aut] ut SZ • eadem] eandemque V21 • quaecumque] quaeque cum ADP3R1 • orationis] orationis posita L31 • quo] qua G2M1 Kopp Eyssenhardt Halm • idem] id est A • coepit] cepit EL2L4M1 : caepit V21 • tibi AB1E2P11P21P31R1V21 Halm Eyssenhardt Barwick (p. 188) Willis (1971, 46 et 1983) : publica tibi B2C1E1FL1L21L4P12P22P32Z Vicentina Mutinensis : puplica tibi D : publicas tibi GL22R2SV22 Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : bublicas tibi M1 • imputare L1P22 Ruhnken (ad Aquilam p. 176) edd. fere omnes : immotare D1L31M1 : immutare cett. codd. Grotius • debet res L22V12 Basileensis Lugdunensis Vulcanius Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : debat res A : debes res B2C1L1P22SZ Vicentina Mutinensis Grotius : deberes B1DEFGL21L3L4M1 P1P21P3RV11V2

[358]

5

LIBRO QUINTO

ejemplo: ‘No puede, ya no puede esta ciudad ser libre.’ La anadíplosis es la replicación,1076 y es perfecta, cuando las palabras puestas al final del primer miembro, se repiten al principio del segundo; por ejemplo, aquello de Terencio: ‘¿Que ésta sea pariente suya, niega Demofonte? ¿Demofonte niega que ésta sea pariente suya?’1077 La prosapódosis es la devolución del discurso, esto es, cuando en la parte final de un miembro se repite el nombre (o, por lo mismo, cualquier parte del discurso), a partir del cual empezó dicho miembro; por ejemplo, si dices: ‘A ti la república debe achacarte las desgracias,

1076 Áquila Romano (32, p. 32,6-7 Halm) añade aquí que el uso de esta figura es frecuente en los poetas, raro en los oradores. 1077 Ter. Phor. 352-353.

[358]

LIBER QVINTVS

534 publica, tibi’. Ἐπαναφορά relatio, quotiens per singula membra eadem pars orationis repetitur, hoc modo: ‘Verres calumniatores apponebat, Verres de causa cognoscebat, Verres pronuntiabat’. Ἀντιστροφή conversio; haec figura hoc differt a superiore, quod illic ab eadem parte orationis saepius incipitur, hic in eadem terminatur, ut est pro Fonteio: ‘Frumenti maximus numerus e Gallia, peditatus amplissimae copiae e Gallia, equites numero plurimi e Gallia’. Συμπλοκή conexio; nam et incipit saepius ab una parte orationis et totiens in unam atque eandem

publica] puplica D : publicas GL32M1R2V2 : pu. S • tibi E2 et addidit Halm ex Aquila (§ 33 p. 176 Ruhnken), quem Eyssenhardt et Willis secuti sunt : om. cett. codd. et edd. • 534 ἐπαναφορά Halm Eyssenhardt Dick Willis : ipanaphora P2 : epanaliphora F : epanafora C1L3P3V2 : epanafora est M1 : epanaphora est B2SZ Kopp : epanaphora cett. codd. et edd. • quotiens] quoties D • repetitur] reppetitur M1 • calumniatores] calomnitores V21 • apponebat] opponebat L3 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • pronuntiabat] praenuntiabat V21 • ἀντιστροφή Halm Eyssenhardt Dick Willis : antristhophe P3 : antistrophe est M1 Kopp : antistophe S1 : antistrophe cett. codd. et edd. • differt] differ R1 : distat V1 • illic coni. Barwick (p. 188), quem Willis (1968, 92 et 1983) secutus est : in illa coni. Halm, quem Eyssenhardt secutus est : illa codd. et cett. edd. : ibi Aquila (35 p. 33,12 Halm), quod Barwick (p. 188) etiam placebat • incipitur] incipit GM1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • hic B1P21R1 Aquila (35 p. 33,13) Halm Eyssenhardt Barwick (p. 188) Willis (1968, 92 et 1983) : haec cett. codd. et edd. • in] om. Z1 : del. V22 • terminatur] terminantur P11 • Fonteio] funteio L1P1 : fronteio L2 : fontero D • frumenti ex Aquila (§ 35 p. 178 Ruhnken) add. Grotius in Februis (sed post numerus), quem Kopp Halm Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : om. codd. et edd. vett. • e] a P3 : om. RV21 • peditatus] peditatus est D2 : pepeditatus P3 : petatus est D1 • amplissimae] amplissime FGL2L3P1P2P3V1 • Gallia] galli L21 • equites] aequites AM1 : aequitates EFL4 • συμπλοκή Halm Eyssenhardt Dick Willis : symphoce M1 : sinplote P3 : synploce est B2P12SZ : synploce vel symploce cett. codd. et edd. • conexio] connexio DP3SV2 : conexum Aquila • post conexio lacunam statuit Barwick (p. 187; coll. Aquila 33, 17), quem olim Willis (1968, 92) secutus est • et] del. B2 : om. P3SZ • orationis] orationes L4 • totiens] toties DM1 • unam] una E2L22P1P21P31RV1V21 • atque eandem ABC1DE1FGL1L21M1P2P3R1SV22Z Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick Willis : atque eadem E2L22P1V1V21 : atque in eandem Vicentina : eadem L2 Halm : eandem Eyssenhardt : eandemque R2

[359]

5

LIBRO QUINTO

a ti.’ La epanaphorá es la relación,1078 cada vez que por cada uno de 534 los miembros se repite la misma parte del discurso, de este modo: ‘Verres apostaba a los calumniadores, Verres instruía la causa, Verres pronunciaba la sentencia.’1079 La antistrophé es el retorno;1080 esta figura se diferencia de la anterior en esto: en aquélla las más veces se empieza con la misma parte del discurso, en ésta se termina con la misma parte; como, por ejemplo, en el discurso En defensa de Fonteyo: ‘La mayor cantidad de grano viene de la Galia, la mayor tropa de infantería viene de la Galia, el mayor número de jinetes viene de la Galia.’1081 La symploké es la conexión;1082 pues no sólo se comienza muchas veces con la parte del discurso, sino que otras tantas veces se

1078 La ἐπαναφορά (o ἐπιβολή) es la repetitio del autor anónimo de la Retórica a Herenio (IV 13, 19): Repetitio est, cum continenter ab uno atque eodem verbo in rebus similibus et diversis principia sumuntur. Áquila Romano (43, p. 32,23-25 Halm) añade aquí el uso que hacen de esta figura Demóstenes, Cicerón y los oratores vehementes para parecer conmovidos y conmover a los jueces. 1079 Cf. Cic. Verr. II 2, 26 (con una frase más): Verres calumniatores adponebat, Verres adesse iubebat, Verres cognoscebat, Verres iudicabat. 1080 La ἀντιστροφή (o ἐπιφορά) es la conversio del autor anónimo de la Retórica a Herenio (IV 13, 19): Conversio est, per quam non, ut ante, primum repetimus verbum, sed ad postremum continenter revertimur. 1081 Cic. Pro Fonteio, frag. 12. Las únicos testimonios de este pasaje los aportan Marciano Capela y Áquila Romano, que es, de hecho, la fuente de los §§ 533-534 de Marciano (cf. Aquila R. 31-36). Marco Fonteyo, como gobernador de la Galia Cisalpina (74-72 a. C.), esquilmó la provincia de hombres, dinero y trigo para las guerras en Hispania y otros lugares. Acusado repetundarum, en el 69 a. C. Cicerón se encargó de su defensa, posiblemente con éxito, con un discurso que se ha conservado parcialmente. 1082 La συμπλοκή (o κοινότηϛ, lat. complexio), ‘entrelazamiento, concatenación’, es la combinación de la anáfora (epanaphorá) y la epífora (antistrophé), como describe Áquila Romano (36, p. 33, 17-18 Halm): Haec figura ex utraque earum, quas supra demonstravimus, composita utramque orationi speciem circumdat. Cf. Rhet. Her. IV 14, 20, Complexio est, quae utramque complectitur exornationem, ut et conversione et repetitione utamur, quam ante exposuimus, et ut repetatur idem verbum saepius et crebro ad idem postremum revertamur.

[359]

LIBER QVINTVS

desinit, ut est ‘quis legem tulit? Rullus. 535 Quis decemviros, quos voluit, creavit? Idem Rullus.’ Πολύπτωτον ex pluribus casibus; cum saepius initium ab eadem parte orationis fiat, illa ipsa pars declinationibus aut numeris immutatur per casus, ut est ‘senatus iussit, senatui placuit, senatum certum est praecepisse, a senatu delectus est’. Συνωνυμία est communio nominis, quotiens uno verbo non satis dignitatem rei aut magnitudinem demonstramus, ideoque ad eandem significationem plura conferimus. Ταυτολογία est eadem pluribus verbis significatio; hoc differt a superiore, quod ibi 536 singulis verbis eadem res, in hac pluribus significatur. Κλῖμαξ est

desinit] dessinit D : definit R • quis] qui R1 • Rullus] rullius R1 • quis tribus sortitus est? Rullus add. Halm ex Aquila (§ 36 p. 179 Ruhnken) et Albertus Ganz, De Aquliae exemplis, diss. Berol., 1909, quos Willis (1968, 92 et 1983) secutus est : om. codd. et cett. edd. • idem] item V21 : id est AGL4M1P31 • Rullus] rullius R1 • 535 πολύπτωτον Halm Eyssenhardt Willis : πολύπτωτων scripsit Dick per incuriam , sed Préaux corr. in p. XXXIV : poliptoton codd. et cett. edd. • casibus] cassibus D • cum] quod cum coni. Halm, quem Eyssenhardt secuus est • fiat] fit R2 • ipsa pars] pars ipsa M1 • declinationibus] declinationibus casuum aut generibus Aquilae libri (sed paulo post per casus non habent) • numeris] numerus P2 • immutatur] immotatur D1M1 : immitatur A • casus] cassus D • senatus] senator A • senatui] senatu P3 • senatum] senatus V21 • delectus] dilectus AD2L11L31 : deiectus P11 : delectum D1 • συνωνυμία Halm Eyssenhardt Dick Willis : synonymia Grotius Kopp : sinominia P3 : synonima C11GL31M1R2 Vicentina Mutinensis : synonyma Basileensis Lugdunensis : sinonimia cett. codd. • est communio] communio est S • communio] cummunio L11 • nominis] nomis V21 • quotiens] quoties DM1 • uno] in uno P3 • ideoque] idoque L21 • eandem] eundem L31 • ταυτολογία Halm Eyssenhardt Dick Willis : tautalogia A Basileensis Lugdunensis Vulcanius : tautologia cett. codd. Vicentina Mutinensis Kopp • verbis] verbis verba A : om. P11V21 : ver L21 • differt a superiore] a superiore differt L3 • differt] deffert D1 • pluribus S et ex Aquila (§ 39 p. 180 Ruhnken) corr. Willis 1983 : pluribus verbis P11 : prurimis L21 : plimis V21 : plurimis cett. codd. et edd. • 536 κλῖμαξ est Halm Eyssenhardt Dick Willis : clinax est S : climaxem F : climax est cett. codd. et edd.

[360]

5

10

LIBRO QUINTO

concluye con la misma e idéntica parte; por ejemplo: ‘¿Quién propuso la ley? Rulo. ¿Quién sorteó las tribus? Rulo. ¿Quién nombró decénviros a quienes quiso? El mismo Rulo.’1083 El polýptoton es la ‘pluricasuali- 535 dad’;1084 cuando las varias veces que se comienza por la misma parte del discurso, la dicha parte sufre modificaciones en cuanto a las declinaciones o los números por medio de los casos; por ejemplo: ‘El Senado lo ordenó, al Senado le plugo, que el Senado lo prescribió es seguro, por el Senado fue escogido.’ La synonymía es la comunidad del nombre, cada vez que no nos basta con una sola palabra para expresar la dignidad o importancia de una cosa, y por ello amontonamos muchas palabras para el mismo significado.1085 La tautología es idéntico significado con muchas palabras; difiere de la anterior en esto: en que allí la misma cosa se significa con cada palabra, en ésta con muchas palabras.1086 La klîmax es el ascenso;1087 por ejemplo, lo 536

1083 Cic. Agr. II 22. Publio Servilio Rulo, como tribuno de la plebe en 63 a. C., propuso una de las leyes agrarias de mayor alcance de la historia de Roma. Su proyecto de ley establecía una comisión de diez miembros con poderes para comprar tierras en Italia para distribuirlas entre los ciudadanos más pobres y para la fundación de colonias. Cicerón, cónsul ese mismo año, redactó cuatro discursos contra el proyecto de ley agraria, de los cuales se conservan tres, si bien falta el comienzo del primero; nada se conoce del cuarto, y el segundo es el más importante para conocer la historia de esta propuesta de ley agraria. La plebe mostró muy poco entusiasmo por la reforma agraria, y prefería el reparto de subsidios en Roma a la perspectiva de un lejano lote de tierra. Uno de los tribunos incluso llegó a amenazar con su veto, pero la propuesta de ley fue finalmente retirada antes de su votación. 1084 Lit. ‘que tiene muchos casos’. Con la expresión ‘muchedumbre de casos’ traducen el término griego tanto Antonio de Nebrija (Gramática de la lengua española [1492], Madrid: Editora Nacional, 1981, p. 221), como Gonzalo Correas (Arte de la lengua española castellana [c. 1626], Madrid: Selecciones Gráficas, 1954, p. 415). Los §§ 535536 derivan de Aquila R. 37-43, pp. 33,23-36,13 Halm. 1085 Marciano omite el ejemplo de Áquila Romano (38, p. 34, 6 Halm): Prostravit, adflixit, perculit. 1086 Marciano omite el ejemplo de Áquila Romano (39, p. 34, 10-12 Halm): Senatus Populi Romani summum consilium, a quo ordine iura exterae nationes petunt. Bastaría con decir Senatus. 1087 Vid. nota complementaria n.o 1087.

[360]

LIBER QVINTVS

ascensus, ut est Ciceronis pro Milone: ‘Neque vero se populo solum, sed etiam senatui commisit, neque senatui modo, sed etiam publicis praesidiis et armis, neque his tantum, verum etiam eius potestati, cui senatus totam rem publicam commiserat’. Ἀσύνδετον est solutum, cum ademptis coniunctionibus, quibus verba aut nomina conectuntur, singillatim unumquodque enuntiamus, ut est ‘exspecto vim edicti, severitatem praetoris; faveo aratori; cupio octupli damnari Apronium’. Διεζευγμένον disiunctum appellamus, cum diversis redditionibus ascensus] acensus P11 • ut est] ut G • vero] om. D • sed] secundum P31 • commisit] commissit DL31V21 • modo] tantummodo L3V22 • publicis] puplicis D : pullicis C1 : pliblicis L2 • praesidiis Cicero et Aquila (§ 40 p. 183 Ruhnken), malebant Grotius in Februis (‘lege praesidiis cum Aquila’) et dub. Kopp in notis (‘praesidiis pro sociis utique melius’), ediderunt Halm Eyssenhardt Dick Willis : soliis L41 : sociis cett. codd. et edd. • et] et ex P3 • senatus] senatum P3 • rem publicam AGL2L3V1 Halm Eyssenhardt Dick Willis : rempublicam Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : rem pub. Vicentina : rem pu. S : rem p. BC11DEFL1L4M1P2RV2 : re. p. P1Z : rem C12P3 : r. p. A • commiserat] commisserat D : precommiserat P3 • ἀσύνδετον Halm Eyssenhardt Dick Willis : asynt(h)eton DGL32M1P3V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : sintheton L31 : asyndeton cett. codd. Kopp. • solutum] solutum est S : solitum D1F • cum ademptis GM1 Dick Willis : ademptis V1 : cum demptis coni. Halm, quem Eyssenhardt secutus est : ubi ademptis ‘libenter restituerim’ Kopp in notis (p. 459) : ut eademptis B1P21 : ut ademptis cett. codd. et edd. • aut] au E1 • conectuntur] conectur V11 : connectuntur DL11S : coiectuntur L31 • singillatim] singulatim D1L3V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • unumquodque B2DG2L3M1P12SV22Z Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : unumquumque A : unum quoque G1 : unumquemque B1C1EFL1L2L4P11P2P3V1V21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : def. R • enuntiamus EFL2L4 restituit Kopp (e Darmstattensi codice suo) Halm Eyssenhardt Dick Willis : nuntiamus ABC1DGL1L3M1P1P2P3SV1V2Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : def. R • vim] um F : def. R • edicti] edicit A : def. R • praetoris] precoris M1 : praeconis SZ • faveo] fabeo B1P21V1 • aratori L2 Cicero Halm Eyssenhardt Dick Willis : oratori cett. codd. (def. R) Aquilae et Capellae codd., Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • cupio] cupia L4 : def. R • supplico post cupio om. Cicero, del. Halm, quem Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : habent supplico codd. Vicentina Mutinensis : supplicio Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • octupli Cicero, Dick Willis : octuplo codd. (def. R) et cett. codd. • damnari] dampnario V21 • apronium AB1DM12P1P21P31V1V21 Halm Eyssenhardt Dick Willis : aphronium B2C1GL1L2L3L4P22P32SV22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : aprohnium EF : pronio M11 : def. R • διεζευγμένον Halm Eyssenhardt Dick Willis : diezeugmenon L3V22 edd. vett. : die. Zeumaenon M1 : diezeumenon cett. codd. (def. R) • appellamus] apellamus L1 : dicimus L3V22 : def. R

[361]

5

LIBRO QUINTO

siguiente de Cicerón en su discurso En defensa de Milón: ‘En verdad, no sólo se confió al pueblo, sino también al Senado, y no sólo al Senado, sino también a las guarniciones y ejércitos de la república, y no sólo a éstos, sino también al poder de aquel a quien el Senado había confiado la entera república.’1088 El asíndeton es lo suelto, cuando, quitadas las conjunciones que unen los verbos y los nombres, enunciamos cada cosa individualmente;1089 por ejemplo: ‘Aguardo la fuerza del edicto, la severidad del pretor; ayudo al labriego; deseo que Apronio sea condenado al óctuplo.’1090 El diezeugménon lo llamamos ‘desayuntado’, cuando desayuntamos los miembros, dos o más,

1088

Cic. Mil. 61. El ἀσύνδετον, que Áquila y Marciano traducen como solutum, es la figura que el autor anónimo de la Retórica a Herenio llama dissolutum (IV 30, 41): Dissolutum est, quod, coniunctionibus verborum e medio sublatis, separatis partibus effertur. 1090 Cic. Verr. II 3, 28. Quinto Apronio era el mayor colaborador de Verres en el gobierno de la provincia de Sicilia. Cicerón censura su conducta equiparándola a la de su jefe, quien lo considera su alter ego en maldad y depravación (Verr. II 3, 22): ‘De todos los que se llamaban recaudadores de diezmos el principal era aquél, Quinto Apronio, al que estáis viendo, de cuya perversidad singular habéis oído las quejas de legaciones muy importantes… Este es Apronio, al que Verres, después de haber procurado reunir los mayores canallas de cualquier procedencia y haber llegado acompañado de no pocos semejantes a él, juzgó el más semejante a él —similis sui— en maldad, libertinaje y audacia en toda la provincia’. Cicerón pone de manifiesto la ferocidad de ambos personajes jugando, varias veces en el transcurso de la segunda Verrina, con la etimología de sus nombres, que remiten directamente a los comunes verres, ‘verraco’, y aper, ‘jabalí’. Es más, Cicerón, en el pasaje citado, jugando con el doble sentido de sui —que además de genitivo reflexivo de se, es dativo del sustantivo sus, suis, ‘cerdo’— deja caer que Verres, ‘el verraco’, escogió como máximo colaborador ‘al más semejante a él / al cerdo’ (similis sui), que no podía ser otro que Apronio, por llevar el nombre de ‘el jabalí’. 1089

[361]

LIBER QVINTVS

verborum cola disiungimus, sive duo sive plura, hoc modo: ‘Capuam colonis deductis occupabunt; Atellam praesidio communient; Nuceriam, Cumas multitudine suorum obtinebunt; cetera oppida praesidiis 537 devincient.’ Ἀντεζευγμένον iniunctum; haec figura a superiore differt, quod ibi singulis membris singula diversa redduntur, hic plura in uno coniungimus, ut est ‘quorum ordo ab humili, fortuna a sordida, natura a turpi ratione abhorret’. Hoc enim postremum ‘abhorret’ praedicta

cola] colla P31 : cola et V21 : def. R • disiungimus] disiunguim[ R : distinguimus M1 • occupabunt L3V22 Aquila (§ 43 p. 187 Ruhnken) edd. : occupatis A : occipavit D1 : occupabit L1 : occupavit cett. codd. • Atellam Aquila (l. c.) edd. : tadelam ABC1E FL22L4M1P2SV1Z : adelam L21L3P12P3V2 : tade[ R : tadilam P11 : taladam D : tedelam G : tudelam L1 • praesidio] praedio V21 • communient] communiet E2 : communivit GM1 : def. R • Nuceriam … obtinebunt] om. C1 • Nuceriam ex Aquila (l. c.) edd. : numeriam codd. (def. R) • Cumas Aquila (l. c.), Grotius in Februis, Halm Eyssenhardt Dick Willis : cum hac codd. (def. R) et edd. vett. usque ad Koppium • multitudine] plenitudine EFL4P1 : ]tudine R • obtinebunt] obt[ R : optimebunt Z : optinebunt EFGL1 M1P2SV1 • devincient] devincent B2E2FGL22L3M1P3SV1V22Z : def. R • 537 ἀντεζευγμένον Halm Eyssenhardt Dick Willis : antezeugmenon Kopp : antezeumenon A : antizeugmenon L3V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : antizeumaenon M1 : ]zeumenon R : anticeumenon D1 : antiteumenon M11 : antizeumenon cett. codd. : epezeugmenon ex Aquila Grotius in Februis • iniunctum] iunctum C11V21 • haec] in haec P31 : def. R • superiore] superiori A : def. R • differt codd. fere omnes Dick (1890 et 1925) Willis : difert AB1 : hoc differt D2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt : def. R • quod] quodquod BP21 : quot quot V1V2 : def. R • diversa] diversa verba B2SZ : verba G2M1 : def. R • redduntur] creduntur E : def. R • hic] haec V11 • plura] plurima B2P3SZ : def. R • in uno] in una P3 : in unum GM1 : def. R • a ante sordida add. Halm, quem Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : om. codd. Aquila et cett. edd. • fortuna] fortune V21 • natura a turpi coni. Halm, quem Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : natura turpi coni. Ruhnken, supplens natura ex Aquila (§ 44 pp. 188-189), quem Kopp secutus est : nitorpi AB1P11P21V1 : ni turpi DE2 : torpi P3V21 : turpi cett. codd. et edd. vett. usque ad Grotium : def. R • ratione] oratione Aquila § 44 p. 189 Ruhnken • hoc enim postremum abhorret om. A • abhorret] abhoret L41V11 • praedicta] praeterea AB1DP11P21P31V1V21 : plurima L32 (var.) : def. R

[362]

5

LIBRO QUINTO

con repeticiones distintas de palabras,1091 del siguiente modo:1092 ‘Expulsados los colonos, ocuparán Capua; reforzarán Atela con una guarnición; tomarán Nuceria y Cumas con una muchedumbre de los suyos; sojuzgarán con guarniciones las restantes ciudades.’ El ante- 537 zeugménon es lo ayuntado;1093 esta figura se diferencia de la anterior en que allí cada palabra se repite de forma distinta en cada miembro, aquí ayuntamos muchas en uno solo; por ejemplo: ‘En cuanto a éstos, su clase social la bajeza, su fortuna la sordidez, su naturaleza la infamia aborrece.’1094 De hecho, esta última palabra, ‘aborrece’, ayuntó todas

1091 Sobre la ‘disyunción’ (διεζευγμένον), cf. Rhet. Her. IV 27, 37: Disiunctum est, cum eorum, de quibus dicimus, aut utrumque aut unum quodque certo concluditur verbo… unam quamque rem certo verbo concludi videmus. 1092 Esta cita ciceroniana, idéntica en Áquila Romano (Sobre las figuras 43, p. 36,5-8 Halm) es, sin embargo, un eco distorsionado de Cic. Agr. II 86: Nam dixi antea lege permitti, ut, quae velint municipia, quas velint veteres colonias, colonis suis occupent. Calenum municipium complebunt, Teanum oppriment, Atellam, Cumas, Neapolim, Pompeios, Nuceriam suis praesidiis devincient. La adaptación del texto citado no perjudica, sin embargo, la explicación de la figura, que separa, mediante verbos sinónimos, sucesivas oraciones paralelas en sintáxis y contenidos. 1093 El § 537 deriva de Aquila R. 45-48, pp. 36,14-37,30 Halm. En cuanto al ἀντεζευγμένον, ‘unción’, Áquila Romano da otro nombre griego a esta figura y una definición algo diferente (44, p. 36,14-17 Halm): Ὑπεζευγμένον, iniunctum. Hoc genus enuntiationis diversam habet vim a figura superiore: ibi enim copia verborum iactatur, hic brevitas. Nam ut in superiore singulis membris singula diversa reddimus, ita hic plura in uno coniungimus. Áquila, además, distingue variantes de esta figura con nombres distintos según en qué posición de la frase se coloque la palabra que une (1922): Sin autem haec figura fit ita, ut tum in postremo sit pars orationis, quae duo aut plura membra coniungat, tum in primo, tum in medio, iniectionem sive ἐπιβολὴν vocemus licet. El autor anónimo de la Retórica a Herenio (IV 27, 38) distingue entre coniunctio, ‘conjunción’ (posición intermedia) y adiunctio, ‘adyunción’ (posición inicial o final), en griego συνεζευγμένον y ἐπεζευγμένον respectivamente. 1094 Cita de fuente desconocida.

[362]

LIBER QVINTVS

coniunxit. Πλεονασμός est plus necessario, cum verba quidem adicimus non enuntiandae rei necessaria, sed magnitudini cumulandae, ut si dicas ‘Cato ille’; cum suffecerit nomen dixisse, ad amplitudinem adicimus ‘ille’. Ἔλλειψις est detractio, contraria superiori figura, cum verbo aliquo minus dicto rem sentiendam potius praeterimus; ipsa celeritate gratissima. Hae sunt elocutionis figurae, quas quidem non oportet, vel studiose copulatas, in unius conceptionis sententiam conglobari. coniunxit] coniuncxit P1 : def. R • πλεονασμός Halm Eyssenhardt Dick Willis : pleonasmus V21 : pleonasmos cett. codd. et edd. vett. usque ad Koppium • plus necessario Ruhnken ad Aquilam (in Addendis p. 276 ad p. 190) et Heinsius ad Ov. Her. XIV 95, edidit Willis : plus quam necessarium coni. Grotius in Februis : plenus necessarium L4 : plus necessarium cett. codd. et edd. : plus necessarius Aquilae codd. • cum] quum A • quidem scripsi ex Aquila (l. c.), id est, e codice Vindobonense 179 (218 Endl.) et ex Aquilae edd. usque ad Halmium; vide infra § 538 quidem … sed : quaedam codd. • adicimus coni. Halm, quem Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt; vide Aquilam 45 (pp. 189-190 Ruhnken): ‘ut verba quidem adjiciamus’ : dicimus codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • enuntiandae] enunciando Mutinensis Basileensis Lugdunensis : enundandae L2 : enuntiatae D : evitandae E1FL4 • magnitudini cumulandae B2L22Z Grotius (in Februis) Kopp Eyssenhardt Dick Willis : magnitudinis cumulandae S Vulcanius Grotius (sed Grotius in Februis malit magnitudini cum codice suo) Halm, qui obelum posuit et in notis ‘fort. magnitudinis cumulandae causa’ : magnitudinis cumulata AB1EP11P21RV1 : magnitudini cumulata L3V2 : magnitudinis cumulate M1P3 : magnitudinis cumulatae C1DFGL1L4 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : magnitudini cumulatae L21P12P22 • cato ille GM1 Ruhnken (ad Aquilam § 45 p. 190) Halm (sed in notis ‘fort. M. Cato ille ut habet Aquila’) Eyssenhardt Dick Willis : antelec A : antole B1P21R1V1 : anton ille C11D (in ras.) E1L1P32 : an ille P12 : ante illum lectum E2 : anto ille B2C12E1FL2L3L4P11P22P31R2SV2Z : Antonius ille Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. lect. Cato i. m.) Grotius (sed var. lect. Cato i. m.) Kopp • cum] tum AV1 : con C11 • suffecerit] sufficerit D : sufficeret AC12L1 • ab nomen dixisse usque ad afferuntur (§ 551) def. P1 • dixisse] disse V21 • adicimus] adiicimus L3SV22 • ἔλλειψις Halm Eyssenhardt Dick Willis : eclipsis AB2C1EFGL1L22L3SV2Z Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : eclypsis Vicentina Mutinensis : ellipsis Kopp : eglipis B1D1P21P3R1 : eclipis D2P22 : eglipsis L4R2V1 : ecglipsis L21 : edipsis M1 • detractio] detratio P3 : detrectatio Vulcanius Grotius • superiori] superiore C11 • figura] figurae B2C1DEFL3L4SV22Z Vicentina Mutinensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • aliquo] alico L4 • sentiendam] sententiendam L41 • post praeterimus sic distinxi • ipsa] ipso P2 • gratissima G2M1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Halm : gratissimam B2Z : gratissimas S : gratissimi cett. codd. Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Willis • hae] haec AV1V2 • elocutionis] eloquitionis A • figurae] fugurae L2 • quas] quassi A : quasi R1 • vel conieci : vel ut codd. • studiose] studiosse D : studiosae BRV2Z • conceptionis] conpcepctionis B1 • sententiam] sententia L2 • conglobari] conglobrari A • Post conglobari in marg. titulum DE MEMORIA add. C1L1L3 : MEMORIAE L4

[363]

5

LIBRO QUINTO

las palabras dichas antes de ella.1095 El pleonasmós es más de lo necesario; cuando añadimos palabras que verdaderamente no son necesarias para expresar el concepto, sino para acrecentar su importancia;1096 por ejemplo, si dices: Cato ille;1097 aunque hubiera bastado con decir el nombre, añadimos ille para enfatizarlo. La élleipsis es la detracción, una figura contraria a la anterior; cuando, dicha alguna palabra menos, preferimos omitir una cosa que se puede sobreentender; es muy grata precisamente por su rapidez.1098 Estas son las figuras de dicción, las cuales, en verdad, incluso combinadas con esmero, no conviene acumularlas para el significado de un solo concepto.

1095

En el texto latino el verbo abhorret cierra la frase. Aquí Áquila Romano (45, p. 36, 27-28 Halm) agrega tres funciones más del pleonasmo: para añadir dignidad, una reflexión moral o una imagen que conmueva al juez. 1097 ‘El famoso Catón’. 1098 Cf. Quint. Inst. IX 3, 58, Quae per detractionem fiunt figurae, brevitatis novitatisque maxime gratiam petunt. 1096

[363]

LIBER QVINTVS

538

Nunc ordo praecepta memoriae subministrat, quam quidem constat esse naturalem, sed et arte adiuvari posse non dubium est. Haec autem ars brevibus praeceptis sed magna exercitatione formatur; cuius partis hoc munus est, ut non tantum firma, verum etiam celeri comprehensione res verbaque percipiantur. Tenenda vero sunt non ea tantum, quae a nobis inventa sunt, sed etiam quae ab adversario in agendo tractata sunt. Simonides huius rei praecepta invenisse perhibetur, poeta idemque philosophus; cum enim convivii locus subito corruisset, nec possent propinqui obtritos internoscere, discumbentium ordinem nominaque memoria recordante suggessit. Quo admonitus intellexit ordinem esse, qui memoriae praecepta conferret. Is vero in locis illustribus meditandus est, in quibus species rerum sententiarumque imagines collocandae sunt, veluti nuptiarum velatam flammeo nubentem, aut homicidae gladium vel arma detineas, quas species locus

538 ordo] cordo L2L3 • subministrat] sumministrat BC11GL1L3M1P2RV1V2Z : sic ministrat A • constat] constant V1 • est] om. L2 • posse] om. A • haec] hac V2 • autem ars] ars autem Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • partis] artis Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed var. lect. partis i. m.) Kopp • munus] minus R1 • firma] forma P31 • verum] om. V1 • res verbaque] om. G1 • verbaque] verba quae C11V21 • percipiat scripsit Willis (1968, 80-81 et 1983) : percipiant M12 : praecipiant AM11R1 : praecipiantur V21 : recipiantur G1 : percipiantur cett. codd. • sunt] om. P3 • ea] del. B2 : om. P3SZ • sunt] om. P3 • sed etiam … tratata sunt] om. AR1V21 • agendo] agenda V1 • tractata] contracta B2 (var.) Z2 (var.) : tracta L31P31V22 (in marg.) : om. AR1V21 • praecepta] preta A • cum] quum A • convivii] convivi Z • locus] lacus B1P21 • corruisset] congruisset P3 • nec] non S • possent] posset C11 : possens V21 • obtritos] obstrictos L31 • nominaque] nomina quae C11L11L4 • suggessit] successit R2 • quo admonitus] quo ammonitus B1EL4P21P3RSV1 V2Z : quoniam monitus F : qui ammonitus B2L2L3 • conferret] conferet P31 : conferat D • is] his ABP2RSV1V2Z • illustribus] illius tribus E1 • sententiarumque] sententiarum quae P31R1V1V21 • collocandae] collocanda P3 • flammeo] flameo P3 • aut] ut L21 • quas] qua P31 • locus] locis B2GL31M1P32SZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius : locum V21

[364]

5

10

LIBRO QUINTO

IV. LA MEMORIA1099 Ahora el orden de la exposición nos sugiere las reglas de la me- 538 moria, la cual, se sabe, es innata, sí, pero no hay duda de que puede ser ayudada también por el arte.1100 Este arte, empero, está formado de reglas breves, pero de mucha práctica. Y de esta parte el cometido es el siguiente: captar los conceptos y las palabras con una comprensión no sólo firme, sino también rápida. Pero hay que memorizar no sólo los argumentos que nosotros hemos hallado, sino también los que nuestro oponente manejó en su alegato. Dicen que fue Simónides,1101 poeta al tiempo que filósofo, quien descubrió las reglas de esta disciplina; pues en cierta ocasión en que la sala de un banquete se desplomó de repente, y los familiares no podían identificar a los aplastados, él facilitó la distribución y los nombres de los comensales, que recordaba de memoria. Aleccionado por este suceso, comprendió que era el orden lo que podría aportar reglas a la memoria. Pero este orden hay que ejercitarlo conforme a lugares conspicuos,1102 en los cuales hay que colocar las apariencias de las cosas y las imágenes de las ideas; por ejemplo, si, como imagen de unas nupcias, memorizas una novia tocada con el velo, o, como imagen de un asesino, una 1099 Los §§ 538-539 derivan del capítulo sobre la memoria y los recursos mnemotécnicos de Fortunaciano (III 13-14, pp. 128,21-130,3 Halm). Sobre la memoria y las reglas de la memoria artificial tratan asimismo el autor de la Retórica a Herenio (III 16-24), Cicerón (De or. I 34 y II 86-88) y Quintiliano (Inst. XI 2). Sobre el tema, cf. H. Blum, Die antike Mnemotecnik, Hildesheim: George Olms, 1969. 1100 Esto es, la memoria naturalis y la memoria artificiosa del autor anónimo de la Retórica a Herenio (III 16). 1101 Simónides de Ceos, poeta lírico y elegíaco (c. 556-468 a. C.), pasa por ser el inventor de una técnica de memorización. Fortunaciano (l. c.) menciona dos veces a Simónides, y alude a la anécdota del banquete, pero no la desarrolla como Fortunaciano. Sí la narra con todo lujo de detalles Cic. De or. II 352-354. También se hace eco Quint. Inst. XI 2, 11-13. 1102 Estos loci —‘armarios’ o ‘alacenas’ los denomina la retórica griega— no son lugares físicos, sino lugares de pensamiento en los cuales ordenar las imágenes que ayudan a recordar determinados hechos y determinados argumentos. El autor anónimo de la Retórica a Herenio (III 16) los califica con el adverbio insignite, equivalente al illustribus de Marciano.

[364]

LIBER QVINTVS

tamquam depositas reddat. Nam sicut id, quod conscribitur, cera continetur et litteris, sic quod memoriae mandatur, in locis tamquam in cera paginaque signatur; imaginibus vero quasi litteris rerum re539 cordatio continetur. Sed, ut diximus, magnam exercitationem res laboremque conquirit, in qua illud observari compertum est solere, ut scribamus ipsi quae facile volumus retinere; deinde ut, si longiora fuerint, quae sunt ediscenda, divisa per partes facilius inhaerescant; tum apponere notas rebus singulis oportebit his, quae volumus maxime retinere; nec voce magna legenda sunt, sed murmure potius meditanda; et nocte magis quam interdiu maturius excitari memoriam manifestum est, cum et alte silentium iuvat, nec foras a sensibus avocatur intentio. Est quidem memoria rerum atque verborum, sed non semper ediscenda sunt verba, nisi spatium meditandi tempus

depositas AB1DEFL2L31L4P1P21P31RV1V21 Halm Eyssenhardt Willis : depossitas D : depositas memoria B2L31P22P32SV22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius : depositas memoriae C1GL1L32M1 Grotius Kopp Dick • reddat] reddet V21 • sicut] om. AB1E1FL11P2P3R1V11V21 Halm Eyssenhardt • 4 quod conscribitur] quod constat et conscribitur V1 • quod] quot P3 • conscribitur] scribitur EFL4 • cera] caera C1L1P2 : cetera A : in cera L2L31 • et litteris] et in litteris L2L31 • litteris] literis G • sic quod … litteris rerum om. F • sic] om. B1 Halm Eyssenhardt : si L2 dub. Dick in notis (fort. recte, omisso illo sicut’) • mandatur] mundatur B1 : commendatur GL3V22 Vulcanius Grotius Kopp • in cera] cera L32 : om. L21 • cera] caera C1P2 • paginaque] pagina quae B1C11 : paginasque L4 • quasi] qua R1 • litteris] literis G • rerum] om. E1FL41 • 539 exercitationem] exercitionem P31 • laboremque] laboresque P31 • est] del. B2Z2 : om. P31S • longiora] longuiora D • quae sunt ediscenda] sint dispescenda coni. Vonckius (Spec. crit. p. 83) • quae] om. Vulcanius et Grotius (per incuriam) • ediscenda] et dicenda C11 • per] par L2 • inhaerescant coni. Halm, quem Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : cohaerescunt Vonckius l. c. (per incuriam?) : inhaerescunt codd. et cett. edd. usque ad Koppium • tum] tam R1 : tunc EFL41 • apponere] opponere DP3 • his] in his B2L21Z2 Dick • quae] –que L4 : qui V21 : quas C1GL1L3M1P22P32 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • nec] ne R1 • sed] om. L31 • potius] popius A : def. R • nocte] noce P31 : def. R • maturius] marturius P3 : def. R • excitari] exercitari B2DP3 : def. R • memoriam] memoria M1 : def. R • cum] quum A : def. R • alte conieci : laete L4 : laeta L2 : def. R : late codd. • silentium] silen Z1 • iuvat] adiuvat L32V22 : def. R • nec] ne B1V1V2 • avocatur L12 corr. Halm (ex Fortunatiano p. 129, 23), quem Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : vacatur A : vogatur P21 : vagatur P22 : evocatur D2L32 : vocatur cett. codd. (def. R) et edd. vett. usque ad Koppium • intentio est quidem] bis scriptum in C1 • rerum atque] atque rerum V21 • ediscenda] edissenda C11 : edisceda L21 : discenda D : def. R • nisi] nisi si AL1P2 : def. R

[365]

5

10

LIBRO QUINTO

espada o armas; imágenes que el lugar devuelve como si estuvieran en depósito. De hecho, tal como lo que está escrito se contiene en la cera y en la escritura, del mismo modo lo que se confía a la memoria se graba en los lugares como si fuera en la cera o en una página; de hecho, el recuerdo de las cosas se contiene en las imágenes, como si fueran letras.1103 Pero, como hemos dicho, la cosa requiere mucha 539 práctica y esfuerzo; pues, en relación con la memoria, está comprobado que suele cumplirse lo siguiente: que escribamos nosotros mismos lo que queremos retener fácilmente; luego, si lo que tenemos que aprender fuera demasiado extenso, es más fácil de memorizar si lo dividimos en partes; entonces será oportuno ponerles marcas a las cosas, una a cada una, que especialmente queremos recordar; y no debemos leerlas en voz alta, sino más bien repasarlas susurrando; y es evidente que la memoria se espabila más pronto de noche que durante el día, porque en los adentros ayuda el silencio y la atención no se distrae hacia afuera por los sentidos.1104 Hay, es cierto, una memoria de cosas y de palabras, pero las palabras no siempre hay que aprenderlas, si el plazo de tiempo no brindó ocasión de ensayarlas, y bastará con retener en la mente las cosas mismas,

1103 El doble símil de la cera y la escritura están ya, tanto en la Retórica a Herenio (III 17, Nam loci cerae aut cartae simillimi sunt, imagines litteris, dispositio et conlocatio imaginum scripturae, pronuntiatio lectioni), como en Cicerón (De or. II 86, Vt locis pro cera, simulacris pro litteris uteremur). El símil de la cera ya lo utilizaban los filósofos Cármadas y Metrodoro de Escepsis, según Cicerón (De or. II 88): Vidi enim ego summos homines, et divina prope memoria, Athenis Charmadam; in Asia, quem vivere hodie aiunt, Scepsium Metrodorum, quorum uter tanquam litteris in cera, sic se aiebat imaginibus in iis locis, quos haberet, quae meminisse vellet, perscribere. 1104 La correlación et alte… nec foras refuerza la enmienda de late en alte.

[365]

LIBER QVINTVS

indulserit, sat eritque res ipsas animo tenuisse, praesertim si nihil eius munere naturali provenerit. 540 Actionem apud veteres appellabant, quam nunc pronuntiationem vulgo dici non nescio. Ea praestat oratori, ut concilietur auditor, ut ad fidem persuasione ducatur, ut animorum motibus incalescat. Eius partes sunt tres: vox, vultus, gestus. His, ut plerique putant, cultus vel habitus corporis accedit. Vox et natura constat et quadam scientia modificata servatur. In natura qualitas vocis et quantitas dispensatur;

sat eritque coni. Halm, quem Eyssenhardt et Willis secuti sunt : sat erit cui C11G1L12 (var.) L3P22P32V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (‘cui id est alicui’ in Februis) Kopp Dick : sat erit alicui C12 : sat erit qui AB1DEFL11L2L4P21P31V1V21 : sat erit quidem SZ : sat erit B2G2L13M1 : def. R • ipsas] ipsa Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed Grotius ipsas corr. in Februis) : ipsas qui C11 : def. R • animo] anima V21 • praesertim] praestim V21 • si] si cui Z • eius] res V21 • munere] manere P31 : def. R • provenerit] praevenerit V2 : om. FL41 : def. R • post provenerit add. PRONVNTIATIO P2 : DE ACTIONE L3L4 : DE PRONVNTIATIONE Grotius : DE PRONVNTIATIONE VEL ACTIONE L1 : titulum om. ABC1DEFGL2P3RSV1V2Z • 540 apud veteres] om. E1FL41 • appellabant G2L1L22L4M1P22 malebat Grotius in Februis, ediderunt Dick et Willis : def. R : appellabam cett. codd. et edd. • dici] om. L41 • oratori con. Halm, quem Willis secutus est : orationi E2 et dub. Halm in notis; deinde dub. Dick in notis : def. R : oranti olim voluit Willis : actio coni. Dick : oratio cett. codd. et edd. vett. usque ad Koppium : del. Eyssenhardt, cui glossema videtur • concilietur] concilietur sibi P22 : def. R • sunt tres] sunt III FL4 : tres sunt G : III sunt L3 • vultus] vulgus V21 : def. R • plerique] plerumque P3 : def. R • habitus] abitus V21 • corporis conieci (vel nihil habet, velut in Fortunatiano) : oris (horis L21) codd. • accedit] accidit AL3V22 • et natura] ex natura B2GM1SZ : def. R • qualitas vocis et quantitas] qualitas et quantitas vocis M1 : qualitas vocis et qualitas AV21 : quantitas vocis et qualitas GL3RV22 • dispensatur] dipensatur V21

[366]

5

LIBRO QUINTO

especialmente si nada de tu memoria es resultado de un don de la naturaleza.1105 V. LA PRONUNCIACIÓN Entre los antiguos llamaban ‘acción’ a lo que hoy, no lo ignoro, 540 llamamos comúnmente ‘pronunciación’.1106 Ésta ayuda al orador a granjearse al oyente, a inducirlo a dar crédito por medio de la persuasión, a enardecerlo con las emociones del espíritu.1107 Sus partes son tres: voz, semblante, gesto. A éstas, según los más opinan, se añade el vestido o atavío del cuerpo.1108 La voz, tanto existe por naturaleza, como se modifica y conserva merced a cierta técnica. En la naturaleza se dispensa la calidad y la cantidad de la voz; pero con la técnica se

1105 Sobre la división del discurso en secciones y el recurso mnemotécnico de marcar con símbolos las partes más relevantes o más difíciles de modo que la marca estimule la memoria, cf. Quint. Inst. XI 2, 28. El propio Quintiliano (Inst. XI 2, 48-49) aclara el sentido de la última frase de Marciano en § 539: ‘Si el orador tiene, por su naturaleza, una memoria pésima, que no le permite recordar fácilmente las palabras como para poderlas pronunciar con naturalidad durante el discurso, es mejor que se concentre en la memorización de las cosas y luego, en el momento de la exposición, se encuentra directamente las palabras’. Cf. asimismo Fortunat. III 14 (p. 129,17-18 Halm). 1106 La pronuntiatio o actio (gr. hypókrisis) es tratada por primera vez como una parte de la Retórica en Aristóteles (Rhet. 1403b), aunque su desarrollo corresponde a autores posteriores, como los tratados de Teofrasto (Perì hypokríseos) o de Plocio Galo (De gestu). La Retórica a Herenio (III 11-15) distingue solo dos apartados: modulación de voz (11-14) y movimiento del cuerpo (15). Cicerón, en Del orador (III 213-227), trata de la importancia de la actio (213-219), luego del gesto (220-223) y de la voz (224-227). Quintiliano, en el libro XI de su Enseñanza oratoria, trata acerca de la actio en todos sus aspectos: pronunciación, recitación, presencia, semblante y gestos (XI, 3, 1-184). No obstante, el tratamiento tripartito de Marciano en §§ 540-542 (voz, movimientos del rostro, movimientos del cuerpo) tiene su más cercana correspondencia en Fortunat. III 15-23 (pp. 130,5-134,19 Halm). 1107 La juntura animorum motibus para referirse a las emociones es ciceroniana; cf. i. a. Cic. Off. I 132, motus animorum duplices sunt, alteri cogitationes, alteri adpetitus. 1108 Marciano no desarrolla este apartado. Fortunaciano (§ 23, p. 134,8-15 Halm) dedica el capítulo final de la actio a las reglas del cultus, centrada en cómo vestir la toga (manera correcta de ceñirla y caída de sus pliegues), y cómo disponer el manto según las fases del discurso.

[366]

LIBER QVINTVS

scientia vero, quo modo ea utaris, assequitur et quid oporteat obser541 vare. Bonitas vocis constat claritate, firmitate, suavitate, quae omnia nutriuntur cibi, potus, coitus observantia, praecipueque ut corpus deambulando moveatur intra breve spatium gradu maturato; qui motus cum digestionem facilem praestat, sine dubio purgat et vocem: nimia excursio vel longa deambulatio extenuat ac fatigat. Post hanc ambulationem statim nos ad studia conferamus, priusque quam sit dicendum, 542 vocem lectione coloremus. Nec ab initio clamandum, sed tenui murmure inchoandum, quo insimulens vocem possis efferre. Ad curandam autem vocem plerique pertinere dixerunt, ut sedentes paucissimos versus lenta et gravi proferant voce, deinde per gradus paulatim erigant sonum, per eosdemque gradus recolligatur oratio, quo sine damno ad 543 murmur usque perveniat. Vultus vero pro sententiae dignitate mutandi

vero] vero est AEFL4 • ea utaris omnes edd. ex Fortunatiano (§ 3, 15 p. 130, 13) : cautaris B1P21R1V21 : caute res GL1L3M1P22P32R2V1V22 : utaris P31 : cauta res AB2C1DEFL2L4 SZ Grotius (var. lect. i. m.) • quid] quo A • 541 cibi] civi R1 • potus] potis V2 : potius P31 • coitus] cogitus A • praecipueque] praecipuaeque L11 : praecipieque A • gradu (vel gressu) conieci; cf. Fortunat. III 16, p. 130,19-21 Halm : reditu codd. • maturato] maturo A • motus] modus A1 • digestionem] degestionem L31V21 • facilem] ficilem G • vel] aut EFL4 : et GL3M1V22 • longa] longua D • deambulatio] deambilatio E1 : deambulando AB1DP21P31R1V21 Halm Eyssenhardt (contra Dick 1890, qui verba vel longa deambulatio ut glossema exterminari malebat) • ambulationem] deambulationem edd. vett. usque ad Koppium • priusque quam] priusquam B1 • coloremus] coleremus AL31P3 : colorem F : colemus V21 et cum codice suo Grotius in Februis • 542 clamandum] clamandum est L12 (glossa) • sed] sub M1 • murmure] murmore R1V21 • inchoandum] incoandum V21 • quo B2C1GL1L22L3M1P22P32R2SV22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Eyssenhardt Dick Willis (sed obelum posuit) : quae AB1DEFL21L4P21P31R1V1V21 Halm (sed obelum posuit) • insimulens conieci (coll. § 472 dominatum Antonii... insimulat) : in similem codd. et edd. vett. usque ad Halmium : in sublime G2 : invicem coni. Dick : sensim coni. Eyssenhardt : in summum olim voluit Willis, sed in editione Teubneriana 1983 locum ut desperatum reliquit • possis] possi E1R1 : posis L2 • curandam] curandum C11L4 : curandem V21 • ut] om. B1P21V1 • paucissimos] paucissimus B1R1V21 • versus] versis A • lenta] lento C11 : lentos L41 • proferant] perferant S • erigant] eregat D1 : emergant V1 • eosdemque] eosdem quae P21 • quo] quae E1FL21L4P3V12 Vulcanius Grotius • sine] om. L31 • ad murmur] ammurmur B1P21R1V21Z1 : ad id murmur S • 543 pro] per F : del. R2 • dignitate] dignitatae L2 : dignitatem P31 • mutandi] motandi D1L31 : utandi C11

[367]

5

10

LIBRO QUINTO

adquiere cómo usarla y qué reglas debemos observar. La buena 541 calidad de la voz se fundamenta en la claridad, en la firmeza y en la suavidad, cosas todas ellas que se fomentan con la moderación en la comida, en la bebida y en el sexo,1109 y en especial cuidando de que el cuerpo se mueva caminando un corto recorrido a paso ligero. Este movimiento, al tiempo que facilita la digestión, sin duda limpia también la voz: una caminata excesiva o un paseo largo la extenúa y la fatiga.1110 Tras este paseo, apliquémonos de inmediato al estudio y, antes de que vayamos a hablar, demos color a la voz mediante la lectura.1111 Y no hay que gritar desde el principio, sino empezar con 542 un ligero murmullo, para que, al acusar, puedas alzar la voz. Ahora bien, para el cuidado de la voz, son muchos los que afirmaron que lo pertinente es declamar, sentados, unos poquísimos versos con voz pausada y grave, luego ir elevando gradualmente el tono poco a poco, y rebajar, de nuevo, gradualmente la modulación, para retornar, sin pérdida de la voz, al murmullo.1112 El semblante, por su parte, debe 543

1109 Sobre las recomendaciones dietéticas y disciplinarias que Retórica formula al orador, cf. Cels. I 1, 4; IV 5, 2-3. 1110 Cf. Fortunat. III 16 (p. 130,19-21 Halm), Vox quo modo alitur? Si a lectulo statim corpus deambulando moveamus intra mille passus, quia, si quid indigestum adhuc insidet. Parva exercitatio corporis deducit, nimia extenuat et fatigat. 1111 Esto es, la lectura en voz alta. 1112 Cf. Fortunat. III 16 (p. 130,26-30 Halm), Ad curam vocis… ut sedentes versus paucos pronuntiemus lenta et gravi voce, deinde per gradus paulatim extollamus, ut quantum potest surgat; tunc rursus per eosdem gradus eam paulatim revolvamus, donec sine damno ad murmur usque perveniat. Este ejercicio para tonificar la voz, para aclararla o fortalecerla, dilatando los pulmones, el propio Fortunaciano lo denomina ‘anafónesis’; cf. III 15, p. 130,14-15, claram (scil. vocem) quae res efficit? Anaphonesis. Propiamente la anaphonesis (‘de abajo arriba’) sería la elevación gradual de la voz, que se complementa con el descenso gradual de la misma o cataphonesis (‘de arriba abajo’).

[367]

LIBER QVINTVS

sunt, sed non ita, ut histrionibus mos est, qui ora retorquendo ridiculos motus spectantibus praestant. Significanda enim, non spectanda sunt ista, quae actio vultusque commendat. Sed oculorum in hac parte magna moderatio est, qui tum hilaritate, tum intentione, tum minaci moventur aspectu. Nec nimium gravioribus superciliis premendi aut petentibus frontem nudandi sunt oculi, quod in Pisone Tullius amare vituperat. Nec mollius agitandi sunt gestus, aut muliebriter latera diducenda sunt, nec iactanda deformiter cervix, ne in illas Hortensii deducatur illecebras, quibus etsi venuste, tamen non videbatur uti viriliter. Ad summam gestus non is oratori tenendus est, quo scaenae placere videntur actores. Manus in contentionibus fusa porrectius, in sermocinatione vel narratione contracta, praecipueque in hac parte praestandum est, ut deceant cuncta, quod prudentia magis quam ulla praeceptionis huius arte servatur.

histrionibus] instrionibus D1 : histronibus P31 • qui ora … significanda] om. L21 • ora retorquendo scripsit Willis : ore torquendo AB1DL11P2P3RV11V2 Dick : ora torquendo B2C12EFGL12L22 (i. m.) L3L4M1SV12 (var.) Z cett. edd. : ore torquendi C11 : om. L21 • ridiculos] ridiculus M11 : ridiculis V21 • praestant] praestat E1R1V21 • non spectanda sunt] sunt non spectanda L3 • sunt ista] ista sunt C11 • quae actio] bis scriptum in C11 • tum… tum… tum] dum… dum… dum P3 • aspectu … nudandi sunt] om. V1 • superciliis] supercilis D1 : super superciliis P21 • nudandi] nutandi R1 • Pisone] pissone D • vituperat] vituperavit D • mollius] mollus P21 • agitandi] agendi D • gestus] gustus A • latera] lata L31 • diducenda conieci : deducenda codd. (sed coll. paulo inferius deducatur) • iactanda] iactanda sunt V21 • ne] nec AB2R2SZ : om. V11V21 • Hortensii deducatur] deducatur hortensii D • Hortensii] hortensi C1F2P3 • illecebras] illicebras D • venuste] venustae C11 • gestus non is] non is gestus Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • is] his BP2V11Z • oratori] oratorii A : aratori L21 • quo] quod L32 • placere videntur] videntur placere S • actores] auctores EFL2L4P31 • fusa] fussa D1 • vel] om. P3 • contracta] contra B1 • praecipueque] praecipue quae B1R1V1V21 • deceant] deceat ABC12DEFGL21L3L4M1P21 P31RV1V2Z • cuncta] per cuncta C12EFL4 • ulla] nulla D1 • servatur] servetur P3

[368]

5

10

LIBRO QUINTO

mudarse en consonancia con el decoro del pensamiento, pero no al modo que suelen hacerlo los histriones, los cuales, mediante la contorsión del rostro, hacen muecas burlescas a los espectadores; pues lo que la pronunciación y la expresión subrayan ha de ser significado, no contemplado. Pero en esta parte es importante el control de los ojos, que se mueven unas veces con alegría, otras con atención, otras con aire amenazador. Los ojos no deben estar demasiado hundidos por unas cejas muy pesadas, ni quedar desnudos porque las cejas busquen la frente;1113 cosa que Tulio critica agriamente en Contra Pisón.1114 Tampoco se debe gesticular de forma harto amanerada, ni contonear las caderas como las mujeres, ni menear la cabeza con descaro,1115 para no caer en aquellos encantos de Hortensio,1116 los cuales, aunque los empleaba con salero, no parecía que lo hiciera de modo viril. En suma, el orador no ha de tener aquella gesticulación con la que, al parecer, los actores agradan en escena. La mano, en las discusiones, abierta y tendida; en la conversación o en la narración, cerrada; y especialmente en esta parte hay que prestar atención a que todo sea decoroso, cosa que se cumple más por sensatez que por doctrina alguna de esta preceptiva.

1113 Los preceptos de Marciano sobre el control de la mirada tienen su correspondencia en Cic. De or. III 59 [222]. Las cejas fruncidas denotan pesadumbre; las enarcadas, perplejidad. 1114 Cf. Cic. Pis. 14; Amer. 19. Lucio Calpurnio Pisón Frugi, cónsul en 58 a. C. gracias al apoyo de Julio César, su yerno, por su negativa a apoyar a Cicerón ante los ataques de Clodio, logró que éste, como tribuno de la plebe, en señal de gratitud, hiciera aprobar una ley que le concedía el gobierno de la provincia de Macedonia (5755). En dos discursos que conservamos, Cicerón lo acusa de diversas irregularidades durante este período. 1115 Cf. Fortunat. III 22 (p. 133,26-27 Halm), Quid cervix qualis esse debet? Et ipsa recta. Quid collum? Ne contrahatur, aut tendatur. 1116 Vid. nota complementaria n.o 1116.

[368]

LIBER QVINTVS

544

Iam nunc ordo admonet promissorum, ut partes orationis excurram, quas quidam subtilius duas, alii quinque, nonnulli plures esse dixerunt. Qui autem duas asserunt, unam, qua docemus iudices, aliam, qua movemus, advertunt, et in docendo tam narrationem quam confirmationem partis ascribunt; in movendo autem prooemium et epilogum nexuerunt, quia et initio praeparandus est et commovendus sententiam prolaturus auditor. Qui vero quinque dixere partes, rationalem ordinem persequuntur; nam est exordium, narratio, propositio, argumentatio, peroratio.

544 admonet] admovet B1DEFL4P2 • promissorum] promisorum DP31 • ut] om. P21 • quidam] quidem B2SV21Z : qui[ R • subtilius] consubtilius L21 : def. R • quinque] V EFL4 : def. R • nonnulli G2M1 Vulcanius Grotius Kopp Halm Eysenhardt Dick Willis : nonnullis G1 : def. R : non cett. codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • plures] plus V1 : om. M1 : def. R • qua] quam L21SZ1 : def. R • docemus] docemur D2 : def. R • qua2] quam L21 : def. R • movemus] monemus V1 : vemus V21 • advertunt] advertuntur A : ]tunt R • partis] partes AC1GL1M1P22P3V21 Vicentina Mutinensis Basileensis Vulcanius Grotius Kopp : n. l. V1 : def. R • prooemium] pr(a)emium C11P31V21 : def. R • initio praeparandus est] et est initio praeparandus M1 • initio] in initio AC12V22 : def. R • commovendus] commovendis A : def. R • prolaturus] plaraturus V21 • rationalem ordinem persequuntur] orationalem ordinem sequuntur dub. Grotius in Februis • persequuntur] persecuntur B1FL4M1P21V1V21 Halm Eyssenhardt : consequuntur D : consecuntur B2SZ : sequuntur P31 : prosequuntur C1 : prosecuntur E : def. R • est] om. V21 • propositio] praepositio V22 : praesitio V21 : propositio partitio B2DSZ : prop[ R • peroratio] et peroratio S

[369]

5

LIBRO QUINTO

LAS

PARTES DEL DISCURSO

Ahora ya, el orden de las cosas que prometí me recuerda que 544 haga una digresión sobre las partes de un discurso, las cuales algunos, con bastante precisión, dijeron que son dos, otros cinco, algunos muchas más.1117 Ahora bien, quienes afirman que son dos, observan que hay una con la que informamos a los jueces, otra con la que los conmovemos, y en la parte informativa incluyen tanto la narración de los hechos como su confirmación; en la emotiva, en cambio, colocaron juntos el proemio y el epílogo, porque al oyente no sólo hay que predisponerlo al principio, sino también conmoverlo cuando está a punto de emitir su juicio. Quienes dijeron, en cambio, que las partes son cinco, siguen un orden racional; pues hay un exordio, una narración, una proposición, una argumentación y una peroración.

1117 Aristóteles mantuvo inicialmente (Rhet. III 1414 a 31-37) que las partes del discurso son dos: la exposición (próthesis) y la demostración (pístis), pero luego amplió esta división elemental y a estas partes necesarias y propias del discurso añadió otras dos ‘impropias’ (Rhet. 1414 b 8-9), con lo que un discurso completo consta como máximo de cuatro partes: exordio (hodopoíesis), exposición (próthesis), demostración (apódeixis) y epílogo (epílogos). Platón, al final del Fedro (266d-e), enumera con sorna las partes del discurso judicial, que varía según los autores de téchnai, que, como Teodoro de Bizancio o Eveno de Paros, añaden más y más divisiones y subdivisiones. Cicerón, en Inv. I 19, señala seis partes: Eae partes sex esse omnino nobis videntur: exordium, narratio, partitio, confirmatio, reprehensio, conclusio. Esta división coincide con la de la Retórica a Herenio (I 3). Fortunaciano, en cambio, da la división cuatripartita como la mayoritaria (principia, narratio, argumentatio, peroratio), aunque añade que hay quienes lo dividen hasta en diez partes (II 12, p. 108 Halm). Sulpicio Víctor habla de cuatro y seis partes (16, p. 322,4-10 Halm). Isidoro de Sevilla las reduce a cuatro: exordium, narratio, argumentatio, conclusio (De rhetorica 7, p. 510,20-21 Halm); Casiodoro las amplia a seis (De rhetorica 9, p. 497,35-36 Halm).

[369]

LIBER QVINTVS

545

Exordium est oratio noscendae causae praeparans auditorem; eius virtutes sunt tres: ut attentum, ut docilem, ut benivolum faciat auditorem. Attentum facimus, si magnam rem geri, si novam, si publicam aut piissimam dicimus; docilem, si de causa aliquid strictim, quo instruamus iudicem, proferatur. Benivolum aut a re aut a persona facimus, a persona autem aut nostra aut iudicum aut adversariorum: a nostra, si quod favorabile gessimus commendamus, aut si quod obest causae diluimus vel extenuamus; a iudicum, si eos nobis vel ex causae ipsius blandimentis vel extrinsecus conciliamus; ab adversariorum autem persona tribus modis, si eos in odium, in invidiam, in contemptum adducimus: in odium, si scelestos crudelesve doceamus;

545 est oratio C1GL1L3M1P22P32V22 edd. fere omnes, coll. Cic. Inv. I 20 : orationis initium est coni. Willis : def. R : est cett. codd. • auditorem] iudicem L12 (glossa) : sententiae iudicem L42 (glossa) : def. R • eius] om. C11 : def. R • virtutes] virtutis M11 : def. R • tres] III DM1 : def. R • attentum] addendum V21 • ut] et C11 • docilem] docibilem M1 • ut] et C11 • benivolum] benevolum B1P2 : bene[ R • geri] generi AV12 (var.) V22 : om. P31 • si novam] novam P3 • publicam] puplicam D : pliblicam A : public[ R • piissimam scripsi, cf. Cic. Inv. I 23 : plurimum AB1C11G P21V1V21 : plurimam B2C12DEFL1L2L3L4M1 P22P3SV22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R : plurium coni. Willis : plurimorum coni. Halm, quem Eyssenhardt et Dick secuti sunt : pulcram Vonckius (Spec. critic. p. 83) • dicimus] dicimur V21 • docilem] docibilem V1 • quo] quod V1 • iudicem] om. L21 : def. R • proferatur] praeferatur ABDGP21P3SV2Z : ]ratur R • benivolum] benevolum B1P21 • aut1] ut A : autem S • a re] re P31 • facimus a persona] om. V11 et s. l. tantummodo a persona add. V12 • a persona] persona P31 • nostra] nostrum S : nos P31 • iudicum] iudicium C11M1R1 • aut] om. S • si quod] sic sicut V12 : sicut V11 • favorabile] favor habile B1P21 : favor habile V11 : faborabile P31V12 • commendamus] commemoramus C12 (s. l.) V22 (s. l.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. commendamus i. m.) Grotius (sed var. commendamus i. m.) Kopp : commodamus L41 • si quod codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : si quid Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • obest] abest L31 • diluimus] deluimus C12EFL12L2L32L4V22 • extenuamus] extenuemus V21 • a] aut P3 • iudicum] iudicium B1R1V21 • nobis] ex nobis L3V22 • vel ex] lex L4 • ipsius] illius D • in odium … adducimus] om. R1, sed paulo inferius post doceamus add. R2 • in invidiam … doceamus] om. M1 • in odium] in invidiam P32 • in invidiam] invidiam B1P21P3V1V21 • post doceamus add. in invidiam in contemptum adducimus si scelestos crudeles ut doceamus R2, quae del. R3 • scelestos] scelestes FG1L4 : scelestis A : caelestos P31

[370]

5

10

LIBRO QUINTO

1. EL EXORDIO El exordio es el discurso que prepara al oyente para conocer la 545 causa.1118 Sus virtudes son tres: hacer al oyente atento, dispuesto a aprender, y benévolo. Lo hacemos atento, si decimos que se trata de un asunto importante, novedoso, de interés general o muy sagrado;1119 dispuesto a aprender, si, a propósito de la causa, anticipamos algo brevemente, con lo cual informamos al juez. Benévolo lo hacemos, o a partir del objeto, o a partir de la persona; a partir de la persona, bien la nuestra, bien la de los jueces, bien la de los adversarios; a partir de la nuestra, si resaltamos algo que hayamos hecho que sea capaz de granjear el favor, o bien si atenuamos o minimizamos algo que perjudica a la causa; a partir de la de los jueces, si nos los ganamos con lisonjas, bien intrínsecas a la propia causa, bien extrínsecas; a partir de la persona de los adversarios, de tres modos: si los arrastramos al odio, a la antipatía, al desprecio; al odio, si informamos de que son criminales y crueles; a la antipatía, si mostramos que son

1118

Para los §§ 545-547, cf. Cic. Inv. I 20-23. La alusión al carácter sagrado del asunto como elemento que capta la atención del auditorio está ya en Rhet. Her. I 4, Attentos habebimus, si pollicebimur nos de rebus magnis, novis, inusitatis verba facturos aut de iis, quae ad rem p. pertineant, aut ad eos ipsos, qui audient, aut ad deorum inmortalium religionem; e igualmente en Cic. Inv. I 23, Attentos autem faciemus, si demonstrabimus ea, quae dicturi erimus, magna, nova, incredibilia esse, aut ad omnes aut ad eos, qui audient, aut ad aliquos inlustres homines aut ad deos inmortales aut ad summam rem publicam pertinere. Victorino pone un ejemplo del propio Cicerón (I 15, 16, p. 198,4-5 Halm): ‘Ad deos inmortales’, ut Cicero de domo sua dicit, rem ad deos pertinere, ne ipsi Ciceronem domo expulisse videantur. 1119

[370]

LIBER QVINTVS

in invidiam, si eos impotentes esse monstremus: in contemptum vero, 546 si humiles. Verum exordiorum genera sunt duo: principium et insinuatio. Principium est, quo statim simpliciter palamque conciliamus nobis auditores; insinuatio, cum insidioso exordio iudicem circumscribimus. In quo modi sunt quattuor: primus, cum res ipsa mala est; alter, cum adversum nos iudex aliquid contraria opinatione praesumpsit, aut fatigatus est, aut acclamatio vel irrisio ulla intervenit. 547 Ante cuncta discutiendum, quae sit forma materiae; nam sunt quinque: honesta, turpis, dubia, humilis, obscura. Si honesta est, aut principio non utendum aut amplificatione exordium concludendum; si turpis, insinuatione utendum; si dubia, benivolus faciendus auditor; si humilis, attentus; si obscura, docilis. 548 Insinuatio vero quattuor modis explicatur, cum aut personam rei subiectione mutamus, aut rem persona, aut rem re, aut personam persona. Nam si in causa meretricis agendum est, rem potius iudicibus spectandam esse dicemus; aut si libertus alicuius vel cliens agat,

in invidiam] invidiam B1L21P21P3V21 • impotentes] potentes S : valde potentes E2 (s. l.) L12 (s. l. et in marg. var. impotentes valde potentes add. L13) • monstremus] monstremur V21 • contemptum] contentum L21 : contemptu E • 546 verum codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : caeterum Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • exordiorum] exordium C11V21 • genera] om. P31, sed ante exordiorum add. P32 • duo] II M1 • principium et insinuatio] om. M1 • quo] quod V1 • statim] statum P31 • insinuatio cum] om. S1 • insidioso] insioso V11 • circumscribimus] circumscribsimus R1 • in quo modi] in quo modis P31 : incommodi AR1 • quattuor] quatuor GS : IIII DL3M1 : IIIIor. Z • cum] quum A • alter cum] alterum R • cum] quum A • aliquid] aliqua GM1 • est] om. L21 • ulla] ullo V21 : aliqua S • acclamatio] occlamatio Vonckius (Spec. critic. p. 83) • 547 discutiendum quae] discutiendumque L4 • sit forma] forma sit L3 • nam] nan A • quinque] V EFL4M1 • obscura si] oscuras V21 • principio] principium Z1 • non] om. S • aut] ut P3 • concludendum] concluendum V21 : om. A • benivolus] benevolus B1P21 • humilis] humiles L21 • attentus] attentius P21 : auditor L41 • docilis] docibilis A • 548 quattuor] quatuor GS : IIII DM : IIIIor. L3Z • explicatur] explicator V21 : applicatur L11 • cum] quum A : nam V1 • personam] persona Ramelli (per incuriam) • mutamus] motamus D1M1 : utamus B1 • meretricis] meritricis L11L4 : metricis L31 • spectandam] spectandum M1 • dicemus coni. Willis propter clausulam : dicamus M1 Dick : dicimus cett. codd. et edd. • libertus] libitus F • alicuius] alicui F • vel fere omnes codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : aut GM1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • cliens] chliens L21 : eliens A : clinens E1

[371]

5

10

15

LIBRO QUINTO

violentos; al desprecio, si mostramos que son abyectos. Ahora bien, 546 hay dos géneros de exordio:1120 el principio y la insinuación. El principio es aquel en el cual de forma inmediata, sencilla y abierta nos ganamos a los oyentes; la insinuación, cuando con un exordio insidioso engatusamos al juez. Y en éste hay cuatro modos: el primero, cuando el propio asunto es malo; el segundo, cuando el juez ha concebido algún prejuicio contra nosotros por culpa de una opinión contraria, o está fatigado, o se han producido gritos o alguna burla. Ante todo hay que examinar cuál es la forma de la materia; pues 547 hay cinco: honesta, torpe, dudosa, humilde, oscura.1121 Si es honesta, o no hay necesidad de servirse del principio, o debemos concluir el exordio con una amplificación; si es torpe, hay que emplear la insinuación; si es dudosa, hay que hacer al oyente benévolo; si es humilde, atento; si es oscura, dispuesto a aprender. La insinuación, por su parte, se desarrolla de cuatro modos: cuando 548 cambiamos la persona poniendo en su lugar la cosa, o la cosa por la persona, o la cosa por la cosa, o la persona por la persona. En efecto, si hay que abogar en la causa de una meretriz, diremos que los jueces deberían considerar más la cosa que la persona; o si quien pleitea es

1120 Para el § 546, además de Cic. Inv. I 20-23, cf. asimismo Rhet. Her. I 4, 6; 7, 11; Fortunat. II 14, p. 109,13-29 Halm. 1121 La Retórica a Herenio (I 3) solo recoge cuatro géneros de causas (desde el punto de vista moral): honesto, torpe, dudoso y humilde. Cicerón, en cambio, habla de cinco: honestum, admirabile, humile, anceps, obscurum (Inv. I 20), que son los mismos que recoge Fortunaciano (II 13, p. 109,4-6 Halm) y la Retórica atribuida a Agustín bajo el epígrafe «figurae controversiarum» (caps. 17-21, pp. 147,18-151,4 Halm).

[371]

LIBER QVINTVS

personam patroni, non huius considerandam esse admoneamus, atque ita cetera. 549 Vitia vero exordiorum ista sunt: vulgare, quod in omnes causas cadere potest; commune, quo etiam adversarius uti potest; contrarium, quo melius adversarius uteretur; affectatum, quod aut verbis inusitatis aut rebus externis profertur; supervacuum, quod neque attentum neque docilem neque benivolum facit auditorem. Fugiendum praeterea satis longum et obscurum. 550 Narrationum genera sunt quattuor: historia, fabula, argumentum, negotialis vel iudicialis assertio. Historia est, ut Livii; fabula neque vera est neque veri similis, ut Daphnen in arborem versam; argumentum

patroni] patronis B2SZ • considerandam] considerandum A • esse] personam esse G Vulcanius Grotius Kopp : esse personam M1 • admoneamus] ammoveamus E • cetera] et cetera G1 • 549 exordiorum] exordium P31R1 • sunt] om. B1 • omnes] omnis B1C1L1P2P3 : oms. ADFGL2L3L4MRV1 • causas] casas L31 • cadere potest] potest cadere M1 • commune] communae V21 : commune est V1 • quo etiam … contrarium] bis scriptum in P3 • quo etiam] quod etiam P31V21 Grotius cum suo codice in Februis (‘non male’) : etiam M11 • melius] meleus V21 • uti potest … adversarius] om. M1 • uteretur] utetur GM1, dub. Halm in notis (‘haud scio an recte’) • aut1] ad L21 • aut2] au E1 • docilem] dolem V21 • satis longum et obscurum B1P21V11 Halm Eyssenhardt Willis : satis longum est obscurum AR1V12V21 : satis longum vel obscurum L32V22 : satis longum et obscurum sit D1 : ne sit satis longum et obscurum B2SZ : ne satis longum vel obscurum sit GL31P22P3 Dick : ne satis longum et obscurum sit C12D2EFM1R2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : ne satis longum et vel obscurum sit C11L1L4 : ne satis longum et obscurum L2 • Post oscurum add. DE NARRATVR A: DE GENERIBVS NARRATIONVM M1 : DE NARRATIONIBVS P2 : om. S : DE NARRATIONE cett. codd. • 550 genera sunt] sunt genera L3 : def. R • quattuor] quatuor GS : IIII DL3M1 : def. R • argumentum negotialis vel iudicialis] arcialis D : def. R • negotialis … fabula] om. A : def. R • iudicialis] iudicalis V21 : iudigalis E1 : def. R • Livii] libii B1C11GL1L31P2P3V1V21 : def. R • est] om. D : def. R • Daphnen Grotius Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : daphim ABP21V1Z : daphnim C12L1L2P22P32S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius : dafnim EFL4 : daphinim C11P31 : daphnin DGL3V2 : dapnin M1 : def. R • versam] conversam V2 : versum B2C12DEFGL2L3L4M1P3SZ : def. R • argumentum] argumentam V21

[372]

5

10

LIBRO QUINTO

el liberto o el cliente de alguien, advirtamos de que hay que tomar en consideración la persona del patrón, no la de éste, y así sucesivamente. Los defectos de los exordios son los siguientes:1122 vulgar, el que 549 puede encajar en todas las causas; común, el que puede emplear también el adversario; contrario, el que el adversario podría emplear con más eficacia; afectado, el que se presenta, o con palabras inusitadas, o con argumentos no pertinentes;1123 superfluo, el que no hace al oyente ni atento, ni dispuesto a aprender, ni benévolo. Hay que evitar, además, un exordio demasiado largo y oscuro. 2. LA NARRACIÓN Los géneros de narraciones son cuatro:1124 historia, fábula, argu- 550 mento, aserción de hechos o judicial. La historia es, por ejemplo, la de Livio.1125 La fábula no es ni verdadera ni verosímil; por ejemplo, la metamorfosis de Dafne en árbol.1126 Argumento es lo que contiene no 1122 Sobre los vitia exordiorum, cf. Cic. Inv. I 26; Rhet. Her. I 7; Quint. Inst. IV 1, 7-9; Fortunat. II 15, pp. 109,30-110,8 Halm. Quintiliano, no obstante, observa que estos defectos pueden encontrarse en todo el discurso y no sólo en el exordio. 1123 Cf. Rhet. Her. I 7, vitiosum est… quod non ex ipsa causa natum videatur, ut proprie cohaereat cum narratione; Cic. Inv. I 26, Separatum, quod non ex ipsa causa ductum est nec sicut aliquod membrum adnexum orationi. 1124 Para los §§ 550-551 (narratio, gr. diégesis), cf. Cic. Inv. I 27-28 y Rhet. Her. I 13, donde, no obstante, a diferencia de Marciano, la distinción entre fabula (mýthos), historia (historía) y argumentum (plásma) es presentada como subdivisiones dentro del tipo de narración que se apoya en los hechos (negotia), a diferencia de aquellas otras narraciones que se apoyan en las personas. Esta división de la narratio o diégesis en narratio in personis (diégesis katà próso ˉpa) y narratio in negotiis (diégesis katà prágmata) remonta a Arist. Poet. 1448a; cf. asimismo Sext. Emp. Adv. Gr. 263 ss., p. 66, 1 Mau. También la distinción entre fabula, historia y argumentum tiene resonancias aristotélicas; cf. Arist. Poet. 1451a. 1125 Como ejemplo de ‘historia’, Marciano escoge a Tito Livio, considerado como uno de los más grandes historiadores romanos, y cuya obra, Historia de Roma desde su fundación, circulaba todavía en tiempos de Marciano, si bien ya en epítome (como los dos volúmenes de Floro, o las Períocas), aunque no faltó tampoco en época tardía una edición completa merced a la iniciativa de las nobles familias de los Símacos y de los Nicómacos. 1126 Como ejemplo de ‘fábula’, Marciano pone el mito de Apolo y Dafne, que narra la transformación de la ninfa Dafne en laurel para escapar del acoso de Apolo; cf. Ov. Met. I 452-567; Hyg. Fab. 203; Parth. Erotica Pathemata 15.

[372]

LIBER QVINTVS

est, quod non facta, sed quae fieri potuerunt, continet, ut in comoediis patrem timeri et amari meretricem; iudicialis autem narratio est rerum gestarum aut veri similium expositio. 551 Narrationis autem laudes tres sunt, ut lucida sit, ut veri similis, ut brevis; et his contraria vitia vocantur. Lucida est narratio, si non confuse, si verbis usitatis et significantibus, si non longo circuitu rem monstremus; veri similis, si nihil affectate et quasi ex natura exponere videamur; brevis, si non ultra quam res exigit et prolixe fundatur assertio. Narrationum aliae sunt ipsius causae et negotii, aliae incidentes. Ipsius causae sunt, sine quibus res, quae agitur, intellegi non potest; incidentes, quae aut probationis gratia aut exempli aut augendi aut invi552 diae aut voluptatis extrinsecus afferuntur. Nonnulli quinque species

est] om. P3 • potuerunt] poterunt D : def. R • comoediis] comaediis V22Z : quomaediis V21 • patrem] partem AR : prem. S • amari] amare V1 • meretricem] meritricem L11L3L4P3 : def. R • expositio] expossitio D : expsitio V21 : def. R • 551 autem] om. Willis (per incuriam?) • laudes] om. V21 • tres sunt] sunt tres RS • tres] III M • et his … vocantur] et ut his contraria vitia vitentur dub. Halm in notis • his] is ABP21V1Z : def. R • vocantur] convocantur L4 • est narratio] narratio est M1 : est[ R • si non confuse, si verbis usitatis et significantibus coniecit Petersen 57 (ex Iul. Vict.), quem Willis secutus est : si non confusa si usitatis significationibus Vulcanius : si non confusa si vera si usitatis significationibus codd. (def. R) et cett. edd. • confusa] confussa D : cofusa V21 : def. R • usitatis] ussitatis D : usi B1 : def. R • longo circuitu] longo circuito E1FL4 : longa circuito Z : longo circumito L11 : longo circumitu V22 : longum circumito AB1P21V21 : longum[ R • monstremus] monstramus M1 : def. R • nihil] nil G : hil B1 • ex natura] ex naturam L3 : extra naturam B2GL2M1SV22Z : def. R • videamur codd. Vicentina Mutinensis, coni. Vonckius (Spec. crit. p. 83), restituit Kopp (ex M1 et Darmstattensi suo), quem sine commemoratione Halm Eyssenhardt Dick et Willis 1983 secuti sunt : videantur Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • res] rex L21 • exigit] exiget D : exegit E1 : exiit A • et prolixe] nec prolixe coniu. Vonckius (Spec. critic. p. 83) • assertio] asertio A1C11L2L3 : asserto R • narrationum] narrationem R • sunt] om. B1 • ipsius] om. AR1 • et] ex V21 • aliae] aliae sunt SZ • ipsius] om. AR1V21 • causae sunt] causa est V11 • sine] in L4 • res] om. V1 • intellegi] intelligi ADL1L22 L3P3R1S Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • incidentes] incedentes M1 • quae] om. P31 • aut] om. L21 • probationis] probationes R1 • aut] ut V21 • exempli] empli L21 • aut augendi C1L32V22 Grotius cum codice suo in Februis, quem Kopp Halm Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : aut agendi AB1D E2P2P3RV1V21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : agendi B2E1FGL1L2L31L4M1 SZ Vulcanius Grotius (in editione) • afferuntur] efferuntur AL31P22 • 552 in nonnulli redit P1 • quinque] V EFL3 L4

[373]

5

10

LIBRO QUINTO

los hechos acaecidos, sino los que pudieron acaecer; por ejemplo, en las comedias, que un padre sea temido y que una meretriz sea amada. La narración judicial, en cambio, es la exposición de hechos acaecidos o verosímiles. Las cualidades de la narración son tres: que sea clara, que sea 551 verosímil, que sea breve;1127 y las características contrarias a éstas se llaman defectos. La narración es clara, si presentamos el asunto de forma no confusa, con palabras usuales y significativas, y con un período no largo; verosímil, si no damos la impresión de estar relatando algo de forma rebuscada y, por así decirlo, fabulosa; breve, si el alegato no se extiende más allá de lo que el asunto requiere y en modo prolijo. Entre las narraciones, unas son intrínsecas a la propia causa y asunto, otras incidentales. Intrínsecas a la causa misma son aquellas sin las cuales el asunto en cuestión no puede entenderse; incidentales, aquellas que se aducen desde fuera de la causa a modo de prueba o ejemplo, o para incrementar el odio o el placer. Algunos afirmaron 552

1127 Cf. Rhet. Her. I 14, Tres res convenit habere narrationem: ut brevis, ut dilucida, ut veri similis sit; cf. asimismo, Iul.-Vict. 16, p. 423,36 Halm, Narratio esse debet brevis, perspicua, probabilis; Iul.-Sever. 6, p. 357,17-18 Halm, Narrationis certum est tres esse virtutes: ut dilucida sit, ut brevis, ut verisimilis.

[373]

LIBER QVINTVS

narrationis esse dixerunt, ut Theodorus Byzantius Graece discernit προδιήγησιν, ὑποδιήγησιν, παραδιήγησιν, ἀναδιήγησιν, καταδιήγησιν. Narrationis etiam elementa sunt sex: persona, causa, locus, tempus, materia, res. Item narrationum aliae continuae, aliae partiles vocantur; continuae, quae perpetuo contextu sine ulla interruptione dicuntur; partiles, quibus vel argumentum vel digressio aliqua interponitur.

narrationis] rationis L11 • Byzantius] byzontius D : byzanteius L1L2 • προδιήγησιν P32 edd. : ΠΡΩΔΕΙΓΗCΙΝ AB2E : ΠΡΩΔHΙΓΗCΙΝ P31 : ΠΡΩΔΕΓΗCΙΝ R : ΠΡΩΔΕΙEΓΗCΙΝ FL2L4P1P2V1 : ΠΡΩΔΕΙEΓECΙΝ V2 : ΠΡΩΔΕΙNΗCΙΝ B1 : ΠΡΩΔΕΙCΓΗCΙΝ D : ΠΡΩΛIHΓΗCΙΝ L11 : ΠΡΩΛEIHΓΗCΙΝ L12 : ΠΡΩΛHΓΗCΙΝ C1 : ΠΡΩΛEΓΗCΙΝ Z : ΠΑΡΑΔΕΙΓHCΙΝ L3 : ΠΑΡΑΔΕΙEΓHCΙΝ GM1 : n. l. in S • ὑποδιήγησιν edd. : YΠOΔIΗΓHCΙΝ B2EL3L4P2RV1 : YΠOΔEIΗΓHCΙΝ L2 : YΠOΔEIEΓECΙΝ V2 : YΠOΔΗΓHCΙΝ P1 : YΠΠOΔΗΓHCΙΝ P3 : YΠOΔINΓECΙΝ D : YΠOΔINΓHCΙΝ B1FGM1 : YΠOΛIΗΓHCΙΝ L11 : YΠOΛEIΗΓHCΙΝ L12 : YΠOΛΗΓHCΙΝ C1Z : YΠOΔIN A : n. l. in S • παραδιήγησιν edd. : ΠΑΡΑΔΕΙΗΓΥCΙΝ P22R : ΠΑΡΑΔHΓHCYΝ P3 : ΠΑΡΑΔΕΓECΙΝ B2 : ΠΑΡΑΔΕIEΓECΙΝ V2 : ΠΑΡΑΔΕΙNΓHCΙΝ GM1 : ΠΑΡΑΔHΓIECΙΝ P1 : ΠΑΡΑΔΕΙNΓΥCΙΝ B1DL3 : ΠΑΡΑΔΕΙNIΗΓΥCΙΝ EFL4P21V1 : ΠΡΑΔHΙΗΓΥCΙΝ A : ΠΑΡΑEIHΓHCΙΝ L2 : ΠΑΡΑΛIHΓHCΙΝ L11 : ΠΑΡΑΛEIHΓHCΙΝ L12 : ΠΑΡΑΛHΓHCΙΝ C1 : ΠΑΡΑΛEΓEYCΙΝ Z : n. l. in S • ἀναδιήγησιν Vicentina, restituit Grotius in Februis, Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : ΑΝΑΔΗΓΗCΙΝ B2 : ΑΝΑΔEΓΗCΙΝ P3 : ΑΝΑΔEIEΓECΙΝ V2 : ΑΝΑΔEINΓΗCΙΝ P1 : ΑΝΑΛIΗΓΗCΙΝ L11 : ΑΝΑΛEIΗΓΗCΙΝ L12 : ΑΝΑΛΗΓΗCΙΝ C 1RZ : INΠΑΝΑΔΕΙΝΤΗCΙΝ A : ΙΝΓΙΑΝΑΔΕΙΗΓΗCΙΝ B1 : ΙΝΠΑΝΑΔΕΙΗΓΗCΙΝ GL4P2 : ΙΝΠΑΝΑΔΕΙNΓΗCΙΝ L3M1V1 : ΙΝΠΑΝΑΔΕΙNΓCΗCΙΝ R : ΠΑΝΑΔΕΙNΓECΙΝ D : ΠΑΝΑΔΕΙΗΓΗCΙΝ fere EFL2 : n. l. in S : om. Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed ἀναδιήγησιν add. in Februis) : ἀντιδιήγησιν coni. Halm, quem Eyssenhardt secutus est • καταδιήγησιν : καταδεήγησιν Mutinensis : KATAΔHΓΗCΙΝ B2 : KATAΔEΓΗCΙΝ P32 : KATAΔEIHΓΗCΙΝ L2P1P2 : KATAΔEIEΓECΙΝ V2 : KATAΛIHΓΗCΙΝ L11 : KATAΛEIHΓΗCΙΝ L12 : KATAΛHΓΗCΙΝ C1Z : KATAΔEINΓΗCΙΝ B1DEFGL3L4M1V1 : KATAΔENΓΗCΙΝ P31 : KATAEINΓΗCΙΝ AR : n. l. in S • etiam] autem G • elementa] elimenta DG • sex] VI DEFL32 (var.) L4 : septem V22 (var.) : VII B2GL31M1SV12Z Dick • causa] om. P31 • locus] modus locus B2L3SZ Dick : locus modus GM1V12V22 • tempus] temporis V21 • narrationum] narrationem M1 • perpetuo] perpetue AP31 • contextu] vocantur A • ulla] om. D1 • partiles] partilis D1 • quibus] quae A : qui B1P11P21R1V11V21 : cui D • digressio] digresio D2 : degressio L31 : degresio D1 : digresso B1 • interponitur] interponatur F

[374]

5

LIBRO QUINTO

que hay cinco especies de narración; por ejemplo, Teodoro de Bizancio1128 distingue, en griego: la prodiégesis, la hypodiégesis, la paradiégesis, la anadiégesis, la katadiégesis.1129 Además, los elementos de la narración son seis: persona, causa, lugar, tiempo, materia, cosa. Asimismo, de entre las narraciones, unas son denominadas ‘continuas’, otras ‘segmentadas’; continuas, las que son pronunciadas en perpetua hilazón sin ninguna interrupción; segmentadas, aquellas en las que se intercala o un argumento, o una digresión. Por otra parte, narramos

1128 Rétor y sofista contemporáneo de Isócrates (hacia el 460 a. C.). Platón, en el Fedro (266d-269e), traza una historia de la retórica, y al hablar de los tratados del arte de los discursos, menciona, entre otros, al sofista Teodoro de Bizancio, paradigma de sutileza y enrevesamiento léxicos, a quien califica despectivamente como logodaídalos, ‘artífice de la palabra’ (266e). Según Aristóteles (Rhet. II 23, 1400b 15-16), el arte de Teodoro de Bizancio se fundamentaba en el error, lo describe como ‘sutil en el arte y seco en el discurso’, y de él menciona, además, las partes del discurso (III 13, 1414b 14), la modulación de la voz (III 2, 1404b 22), lo novedoso de la metáfora (III 11, 1412a 26) y el juego de palabras (III 11, 1412a 34). 1129 Esto es, ‘el relato previo’ (prodiégesis), ‘el relato subsiguiente’ (hypodiégesis), ‘el relato anexo’ (paradiégesis), ‘el relato recapitulativo’ (anadiégesis) y ‘el relato complexivo’ (katadiégesis).

[374]

LIBER QVINTVS

Narramus autem modis sex: augentes aliquid aut tenuantes, praetereuntes aut monentes, gratiam vel invidiam comparantes. Post narrationem quidem digressionem, quam Graeci παρέκβασιν vocant, oportet adiungere, quo vel incitamus iudices vel delenimus. Sed quoniam pars orationis non est et non semper arripienda est, eam placuit praeterire. 553 Propositio aut nostra est aut adversariorum aut communis: nostra, ut ‘caedem obicio’; adversariorum, ‘caedem me fecisse dicit’; commu554 nis, ‘uter igitur nostrum caedem admiserit quaeritur’. Propositiones aut principalium quaestionum sunt aut incidentium, aut simplices aut sex] VI DEFL3L4 • augentes fere omnes codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : arguentes A : aut agentes R2 : aut augentes Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • aut tenuantes] attenuantes A et coni. Halm, quem Eyssenhardt et Dick secuti sunt : aut attenuantes B2SZ • praetereuntes] praetereuntur V21 : om. P21 • aut monentes fere omnes codd. Vicentina Mutinensis, Morelli (1909, 243), Willis : admonentes L2L3P12V22 et coni. Halm, quem Eyssenhardt et Dick secuti sunt : amonentes EFL4 : aut moventes Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. lect. monentes i. m.) Grotius (sed var. lect. monentes i. m.) Kopp • docentes post monentes habent codd., sed ut glossema recte delevit Willis, quod narrationum modi sex sunt, non septem • vel] om. P31 • digressionem] et digressionem V1 : degressionem D1L31 : digessionem A : ingressionem V2 • Graeci Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : om. codd. Vicentina Mutinensis Halm Eyssenhardt Willis • παρέκβασιν malebat Grotius in Februis (cum suo codice), restituit Kopp, deinde Halm Eyssenhardt Dick Willis : parecbasin BC1L1L32P2V1V22 : parebasin ADE2L2P3R1 : perebasin E1FL4P11V21 : peresbasin P12 : prebasin GM1 : parabasin L31Z : barabasin S : partilem R2 (‘ineptus corrector’ apud Koppium : παρένθεσιν Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • vocant] invocant R2 • quo] que L21 • delenimus B1C11L11L2L31L4P2P3R1V1V2 Halm Eyssenhardt Dick Willis : delinimus AB2C12FGL12L32R2P1SZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : delemus D2 : delimus D1 : delinibus M1 • pars] om. G • pars orationis non est] orationis non est pars GL3 • semper arripienda] semper per arripienda L4 • arripienda] aripienda M • post praeterire add. DE PROPOSITI. V2 : om. MS : DE PROPOSITIONE cett. codd. • 553 propositio] propossitio D : prpositio A : praepositio R • aut1] autem P21P31 • obicio] obiicio C1GL1L3M1P22SV22 : abicio P21 • adversariorum] adversariorem A • caedem] ut caedem B2GL3M1SV22Z • uter] ut uter GL31M1 Dick Willis • igitur codd. et restituit Halm, quem Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : om. Vicentina Mutinensis Basileensis Vulcanius Grotius Kopp • nostrum] nrm. L1L4RSZ • admiserit] amiserit B1 : ammiserat L21L4P1 • 554 propositiones] propositionis AB1C11L11M11P21R1V2 • principalium] principium D1 • quaestionum] quaestione M1 • aut codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : autem EFL4 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • incidentium] incedentium C11M1 : incidendum R1 • simplices] simplices sunt B2P3SZ

[375]

5

10

LIBRO QUINTO

en seis modos: exagerando algo o minimizándolo, silenciándolo o haciéndolo saber, procurando simpatía o aversión. Tras la narración, es cierto, hay que añadir la digresión, que los griegos llaman parékbasis, por medio de la cual, o enardecemos a los jueces, o los calmamos.1130 Pero, dado que no es una parte del discurso y tampoco es forzoso echar siempre mano de ella, he decidido pasarla por alto. 3. LA PROPOSICIÓN La proposición es, o nuestra, o de los adversarios, o común:1131 553 nuestra, por ejemplo: ‘Acuso de asesinato’; de los adversarios: ‘Dice que yo he cometido un asesinato’; común: ‘La cuestión es quién, pues, de nosotros dos ha cometido el asesinato.’ Las proposiciones son, o 554 de las cuestiones principales, o de las incidentales, o simples, o com-

1130 Para la digressio (gr. parékbasis, ‘desviación’), cf. Cic. Inv. I 97; Fortunat. II 20. Hermágoras la considera parte del discurso, tras la digresión; no figura, en cambio, en la Retórica a Herenio, pero sí en el De inventione (l. c.), aunque Cicerón no la considera una parte del discurso: Nobis autem non placuit in numerum reponi, quod de causa digredi nisi per locum communem displicet. 1131 Para la propositio (gr. próthesis), cf. Fortunat. II 22, p. 115,4-6 Halm.

[375]

LIBER QVINTVS

coniunctae. Simplex est ‘luxuriaris’; coniuncta ‘aut luxuriaris aut meretricem amas’. Coniunctae autem per partitionem maxime proponuntur, quae dupliciter fiunt; aut enim simpliciter, quid dicturi simus, ostendimus, aut ante, quid nobis cum adversario conveniat, quid in dubium vocetur, edicimus. 555 Propositiones aut nudae sunt aut ratione subiecta: nudae, ut ‘affectasti tyrannidem’; ratione subiecta, ‘affectasti tyrannidem; arma enim domi habes’. Omnes autem sumuntur aut simpliciter aut per

coniunctae] inconiunctae V21 • simplex est codd. Grotii codex (in Februis) Halm Willis (1971, 47 et 1983) : simplex ut Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : simplex est ut E Eyssenhardt Dick • luxuriaris coniuncta aut luxuriaris aut meretricem amas coni. Willis (l. c.) : luxurialis es meretricem amas Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : luxuriaris composita est meretricem amas dub. Grotius in Februis : luxurialis composita est meretricem amas Grotii codex : meretricem amas coniuncta ut luxuriaris et meretricem amas Dick ‘ex vestigiis codicis R’ : meretricem amas Eyssenhardt : †luxurialis *** ut meretricem amas Halm • luxuriaris E2 Grotius (in Februis) Bentley (p. 158) Dick Willis : luxorialis AL2M1P21R1V1V21 : ut luxurialis L42 : ut luxorialis D : luxurialis B1C1E1FGL1L3L41P1P22P3V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Halm (qui tamen obelum posuit) : om. SZ : del. B2 Eyssenhardt : luxorialis et meretricem amas R2 • coniuncta aut luxuriaris AB1E2 : coniuncta aut luxurialis P22RV1 : coniuncta aut luxorialis P21V21 : coniuncta ut luxorialis D : coniuncta L32V22 : del. B2P23 : om. C1E1FG L1L2L31 L4M1P1P3SZ • aut] ut AC1DE1FGL1L22L3L4M1P1P2P3R1SV1V2Z • meretricem] meritricem DEFL12L4 • autem] om. L2 • per] om. B1P21 • partitionem] paptitionem A1 : partionem C11L1P2P3R2V21 : pattitionem L21 • maxime] maximae M • proponuntur] ponuntur L11 • quid] quod D1L11L2P12V1V21 Dick : om. L31 • simus coni. Halm, quem Eyssenhardt et Willis secuti sunt : sumus codd. et cett. edd. • quid1] quam L12P2P32 : quod L21P31 • quid2] et quid B2SZ • edicimus] redicimus L21 : edicimur V21 • 555 propositiones] propossitiones D • ratione subiecta B1DP21V1V21 Halm Eyssenhardt Dick Willis : ratione subiectae L1L31P22 : rationae subiectae AP12 : rationae subiecta P11 : ratione subiecte C1 : rationi subiectae B2EFGL21L32L4M1R2SV22Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : rationes subiecta R1 (luce clarius) • ut] it V21 • affectasti] affectas Grotius (var. lect. i. m.) Halm (e codice Darmstadtiensi suo saec. XI) Eyssenhardt • ratione … tyrannidem] om. SV2 • ratione subiecta B1DP11P21RV1 Halm Eyssenhardt Dick Willis : ratione subiectae L1P22 : rationae subiectae A : ratione subiecte C1 : rationi subiectae B2EFGL2L3L4M1P12Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • subiecta] subiecta ut DP11V1 : subiectae ut EFL4P12 • affectasti] affectas Halm Eyssenhardt • omnes] oms. ADEFL2L3R • autem] enim P1V2 • sumuntur] summuntur EFL4 : consumuntur D

[376]

5

LIBRO QUINTO

puestas. Simple es: ‘Eres un lujurioso’; compuesta: ‘O eres un lujurioso o amas a una meretriz’. Ahora bien, las compuestas se proponen en general por medio de una subdivisión, y se formulan de dos maneras; en efecto, o simplemente presentamos qué vamos a decir, o primero exponemos en qué estamos de acuerdo con el adversario, qué se pone en duda. Las proposiciones, o son puras, o con motivación añadida. Puras, 555 por ejemplo: ‘Ambicionaste la tiranía’; con motivación añadida: ‘Ambicionaste la tiranía, pues tienes armas en tu casa.’ Ahora bien, todas son asumidas o simplemente, o por inducción. Simplemente,

[376]

LIBER QVINTVS

inductionem: simpliciter, ut si dicas ‘docebo proditorem’; per inductionem, ut si superioris meminimus et sequentem introducimus, ut si dicas ‘quoniam docui iniustam legem, docebo inutilem’. Proponimus autem aut per concessionem aut per praeteritionem: per concessionem, cum gratiam facientes eius, quod diximus prius, aliquid introducimus, ut si dicas ‘concedo interim occisum, sed ab hoc interemptum nego’; per praeteritionem, cum ita transimus ad alteram propositionem, ne superiorem interim concedamus, ut si dicas ‘nunc quoniam docui ignominioso actionem de privatis rebus tantum negari, docebo de proditionis crimine non negari’. 556 Partitio est, quae ordinem totius divisionis breviter comprehendit, ut est pro Quinctio ‘negamus te bona Publii Quinctii possedisse ex edicto praetoris’; et primo sic incipit, nullam causam fuisse postulandae proscriptionis; huic subicit, nec ex edicto possideri potuisse; ad inductionem] inductione A • simpliciter … inductionem] om. AR1 (in calce add. sed docebo om. R2) V21 • ut si dicas plerique codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : ut dicas L4 : ut si dicam C1L1L3P2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • superioris] superius L21 • introducimus] introducim E1 • ut si dicas] om. A : si dicas Basileensis Lugdunensis • iniustam] iniustinam G : iniusticiam M1 : def. R • inutilem] inutiles V21 • autem aut per] autem per Vulcanius Grotius Kopp • concessionem] concissionem D1 : def. R • aut per praeteritionem per concessionem] om. V21 • praeteritionem] praeterionem A1 : def. R • cum] est cum B2 : def. R • eius quod] ei quod B2SZ : contra quod C12L3V22 malit Grotius cum codice suo in Februis : def. R • ut si dicas] om. A : def. R • ut] aut P21 : def. R • concedo] concede A : def. R • interim occisum] interemptum [occisum] dub. Willis 1983 in notis • ab] ob L3V22 : def. R • interemptum] interemptom V21 : interruptum D : peremptum V1 : def. R • cum] quum A : def. R • transimus] trasimus P31 : ]simus R • propositionem] propossitionem D : praepositionem V21 : def. R • interim] om. D1 : def. R • rebus tantum] tantum rebus A : def. R • proditionis] proditionibus B1 : prodictionis M1 : proditio[ R : proditiones L21 • crimine] crimen P21 : def. R • non] om. L41 : def. R • negari] negare V1V2 • post non negari add. DE PARTIONE AP21 : DE PARTITIONE cett. codd. (om. S : def. R) • 556 partitio] partio AP21 • Quinctio scripsit Kopp : quintio codd. et cett. edd. • te] om. A1 • Publii] puplii D : def. R • Quinctii scripsit Kopp : quintii P3 Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Halm Eyssenhardt Willis : quinti cett. codd. Vicentina Dick : def. R • possedisse] possedissedisse P31 : possessedisse G1 (ut vid.) : def. R • praetoris] praeceptoris P31 • incipit] incipit et P21 : incipi[ R • postulandae] postuladae E1 : def. R • proscriptionis] proditionis A • subicit] subiicit GL1L3M1SV22 • nec B2L2P1RSZ Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : ne AB1C1DEFGL1L3L4M1P2P3V1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis • possideri] possidere Halm (et Eyssenhardt) per errorem typothetae

[377]

5

10

LIBRO QUINTO

por ejemplo, si dices: ‘Mostraré que es un traidor’. Por inducción; por ejemplo, si recordamos la proposición anterior e introducimos la siguiente; por ejemplo, si dices: ‘Puesto que he mostrado que la ley es injusta, mostraré que es inútil.’ Ahora bien, presentamos una proposición o por concesión, o por omisión. Por concesión, cuando, concediendo lo que hemos dicho primero, introducimos algo; por ejemplo, si dices: ‘Concedo de momento que haya sido asesinado, pero niego que haya sido asesinado por este hombre.’ Por omisión, cuando pasamos a otra proposición, sin conceder de momento la proposición anterior; por ejemplo, si dices: ‘Ahora, puesto que he mostrado que a un individuo de mala reputación se le niega la acción legal sólo en lo que respecta a los asuntos privados, mostraré que no se le niega en lo que respecta a una acusación de traición.’ 4. LA PARTICIÓN La partición1132 es la que expone en pocas palabras el orden de 556 todas las divisiones del mismo; por ejemplo, en el discurso En defensa de Quincio: ‘Decimos que tú no has poseído los bienes de Publio Quincio por edicto del pretor’;1133 y primero empieza así: ‘Que no tenía motivo para solicitar la proscripción’;1134 a esto añade: ‘Y que no podía poseerlos por edicto’; por último: ‘Y que no los poseyó’. ‘Cuando haya

1132 La partición contribuye a la claridad del discurso; cf. Cic. Inv. I 31, recte habita in causa partitio illustrem et perspicuam totam efficit orationem, ‘en una causa una partición bien hecha hace que el discurso sea claro y luminoso’. 1133 Cic. Quinct. 36. Cicerón pronunció este discurso, su primer caso, en el año 81 a. C. En él defiende a Publio Quincio, el cual había heredado una propiedad —una finca en la Galia Narbonense— de su hermano Gayo, quien, a su vez, había sido socio de Sexto Nevio; éste último, el demandante en la causa legal en cuestión, reclamaba la herencia, y su abogado era el gran orador Quinto Hortensio Hórtalo. 1134 La proscripción (por deudas) supone el destierro con confiscación de bienes. No ha lugar a ella, porque ni Publio ni Gayo Quincio debían nada a Nevio.

[377]

LIBER QVINTVS

extremum, nec possessa esse. ‘Haec’ inquit ‘tria cum docuero, perorabo’. Animadvertis corpus totius orationis per haec liniamenta digestum esse. Talis autem debet esse partitio, ut singulae partes eius plurimas quaestiones in se contineant; nam si fuerit et per incidentes quaestiunculas derivata, onerabitur ipsa partitio, et ex hoc rebuntur iudices rerum copiam fugiendam. Ideo et Tullius in eadem Quinctiana sic partitus est, ut singula capita plures quaestionum articulos continerent. Etenim primum illud, non fuisse causam postulandae proscriptionis, vide quantas contineat: quod pecunia debita Sexto Naevio non fuerit et aliter agi oportuerit; quod Quinctius vadimonium non deseruerit. Secundum, quod ex edicto possidere non potuerit; quod et procuratorem habuerit et absens defensus sit et non latitaverit, et ceteri

nec] ne L2 • possessa esse] possesa esse D : posse se esse F • cum] quum A • liniamenta] lineamenta P3 : tria liniamenta Vicentina Mutinensis Basileensis Vulcanius Grotius Kopp • digestum] degestum D1 • talis] tales P11 • partitio] partio P21 • contineant] contineat P11 • fuerit B2C12DL2L3M1SV12V22 Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick Willis : fuerint AB1C11EFGL1L4P11P2P3RV11V21 Vicentina Mutinensis Halm Eyssenhardt • et] om. Vulcanius Grotius • incidentes] incedentes GM1 • derivata BD1EFL1L4P2P3SZ Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt Dick : dirivata AC1D2GL2L3M1P1RV1V2 Willis : derivatae Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • onerabitur] honerabitur B2L2 : honorabitur S • partitio] partio V21 • ex hoc rebuntur iudices rerum copiam fugiendam] ex hoc iudices rerum copiam fugient coni. Kopp (ex codice Darmstattensi suo) • hoc] his A • rebuntur] rebus AB1DP11P21P31R1V11V21 • iudices] iudicem SZ • copiam] cupiam B1P21P31R1V21 • fugiendam] fugient P32 Kopp • ideo et] et ideo P1 • Quinctiana scripsit Kopp : quentiana L41 : quintiama L21 : quintiana cett. codd. et edd. • sic] si L21 • singula] singula cadae V21 • capita plures … postulandae super] om. V21 • capita] capitula B2Z : caputula S • quaestionum] quaestionem F1 : quaestiones V1 • etenim] et D1 • causam BL12V22 (in marg.) Z et edd. : causa AC1DEFGL11L2L3L4M1P1P2RV1 : om. V21 • proscriptionis] superscriptionis V22 Grotius (var. lect. i. m.) • quantas conieci : quanta codd. • contineat] continet M1 • quod] ut R1 • pecunia] petunia Z • debita] dedita D1L32V22 : debito M1 : dedit Grotius (var. lect. i. m.) • Sexto] Sexta Basileensis Lugdunensis • oportuerit] non oportuerit V1 • quod] quod quid L11 • Quinctius scripsit Kopp : quintius B2DEG2L1L22L3L4P13P22R2SV1V22Z et cett. edd. : quintio AG1 : quintios B1M1P12P21R1V21 : quintus L21P3 : quintos P11 : quintia F • vadimonium] vademonium P3 : suadimonium F : dimonium A : vadimodium L31 • quod C12D1L32V22 et edd. : quae B2D2L31SZ : quem AB1EFGL1L2L4M1P1P2P3RV1V21 • ex] om. C11 • edicto] dicto GL22L4M1 : dicta L21 • procuratorem] percuratorem V21 • et] ut L32V22

[378]

5

10

LIBRO QUINTO

probado estos tres puntos’, dijo, ‘haré la peroración.’ Te percatas de que el cuerpo de todo el discurso se desarrolla a través de estas líneas maestras. Ahora bien, la partición debe ser de tal manera que cada una de sus partes contenga en sí muchísimas cuestiones,1135 pues si se desviara también por pequeñas cuestiones incidentales, la partición misma resultará pesada y, en consecuencia, los jueces estimarán la abundancia de material como rechazable. Por esta razón, también Tulio, en el mismo discurso En defensa de Quincio, hizo la partición de tal manera que cada punto contuviera muchos artículos de cuestiones. De hecho, aquel primer punto (‘Que no tenía motivo para solicitar la proscripción’), mira cuántas cuestiones contiene: ‘Que no se le debía dinero a Sexto Nevio’1136 y ‘Que hubiera sido oportuno proceder de otra manera;’1137 ‘Que Quintio no faltó a su compromiso de comparecer en juicio.’1138 El segundo punto (‘Que no podía poseerlos por edicto’): ‘Que tuvo un procurador’1139 y ‘Que fue defendido en ausencia’,1140 y ‘Que no se escondió, y los demás

1135

Esto es, cuestiones principales, no incidentales. Cic. Quinct. 37-47. Cic. Quinct. 48-55. 1138 Cic. Quinct. 56-59. Nevio alegó que había acordado con Quincio una cita, sujeta a ciertas garantías económicas, para solventar por cauces legales la disputa existente entre ellos. 1139 Cf. Cic. Quinct. 60-62. 1140 Cf. Cic. Quinct. 62 ss. 1136 1137

[378]

LIBER QVINTVS

creditores quieti sint; et quod ante missum sit, ut fundo communi expelleretur, quam proscriptio eius imperaretur, et quia vi de saltu sit deiectus, contra quam praetor iusserit. His igitur manifestum est intra partitionem quaestiones esse ponendas, quae in exsecutione sint divulgandae, ut iudex et nobis attentus fiat et promissorum copia non gravetur. Illud etiam inspiciendum, quae nobis cum diversa parte conveniant, quae in controversiam devocentur. Et ea, quae conveniunt, tunc enumeranda, si nobis prosunt, ut Cicero pro Marco Tullio ait ‘damnum passum esse Marcum Tullium convenit mihi cum adversario; vi hominibus armatis rem gestam esse non infitiantur; a familia

quieti AB1EFG2 (var.) L22L3L4M1P11P21RV1V2 Kopp Halm Eyssenhardt Willis : quintii B2DG1L12L31P12 P22P3SZ2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : quietii FL4 : quinti C1L21 : quinetii L11 : quitii Z1 : Quintii quieti coni. Dick • sit] fuit B2SZ • fundo] a fundo L32 • expelleretur] expelliretur D1 : expelletur C11V21 • quam] nam V1 • vi de saltu sit deiectus coni. Halm, quem Eyssenhardt et Dick secuti sunt (cf. Cic. Quinct. 28 et 79) : vi invitus sit eiectus dub. Dick (cf. Cic. Quinct. 84 extr.) : inde vi sit eiectus coni. Willis 1983 : de vita sit eiectus EL2 : vide visitavit eiectus B1 : vi de vita sit eiectus B2C1DFGL1L32L4M1P1P2P3RSV1V2Z Vulcanius (var. lect. i. m.) Grotius (var. lect. i. m.) : vi de vita eiectus L31 : vi deiectus sit Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • iusserit] iusserat P31 • his] is L4 • manifestum] manifestandum A • partitionem] partionem AB1L2L3P2P3R1V21 • exsecutione] executione GL1L3M1S : exsecutiones D1 : exequatione A : secutione P3 : exsecutionis R1 : excusatione V22 : excusationem V21 • divulgandae B2L2L32SV22Z Willis : devulgandae AB1C1DEFGL1L31L4M1P1P2P3RV1V21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : evulgandae coni. Halm, quem Eyssenhardt secutus est • attentus] attentius P3 • non] om. AR1V21 • inspiciendum] inspiciendum est EFL4 • conveniant] conveniat L21 • in controversiam] in contraversiam DL3V22 : intro conversiam B1 : conversia intro SZ • conveniunt] conveniant M11P31 • enumeranda] numeranda Vulcanius Grotius • pro Marco Tullio] pro M. Rullo Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • Marco] m. AS • Marcum Tullium] M. Rullum Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • Marcum] m. AL3S • convenit] cum venit C11 • vi] hi D et fort. L31 : ut R1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed Grotius corr. vi in Februis) • gestam] iestam R1 • infitiantur D1V12 edd. : infitiatur P12 : inficiant F : inficientur V21 : inficiantur cett. codd.

[379]

5

10

LIBRO QUINTO

acreedores se estuvieron quietos’,1141 y ‘Que se envió a que se le expulsara de la finca común, antes de que se ordenara su proscripción’,1142 y ‘Que del pastizal fue arrojado por la fuerza, contraviniendo la orden del pretor.’1143 Queda de manifiesto, pues, por estos ejemplos, que dentro de la partición hay que colocar las cuestiones que luego se harán públicas en el desarrollo, para que el juez nos preste atención y no se vea abrumado por la abundancia de argumentos prometidos. Hay también que examinar qué puntos, para nosotros, están de acuerdo con la parte contraria, cuáles, en cambio, están llamados a la controversia. Y los puntos que están de acuerdo, debemos enumerarlos sólo si nos benefician; por ejemplo, Cicerón, en su Defensa de Marco Tulio, dice: ‘Que Marco Tulio ha sufrido un daño, en eso convengo con mi oponente; que la acción fue llevada a cabo con fuerza por hombres armados, no lo desmienten; que fue perpetrada

1141

Cic. Quinct. 73-76. Cic. Quinct. 77-83. Cic. Quinct. 85. Para la lectura saltu, conjetura de C. Halm, en lugar de vita (codd.), cf. Cic. Quinct. 28 y 79. 1142 1143

[379]

LIBER QVINTVS

P. Fabii commissam negare non audent; an dolo malo factum sit ambigitur’. Vides ergo hoc in partitione a concessis duxisse, quod sibi proderat. 557 Argumentatio est elocutio, qua argumenta ipsa verbis exsequimur, argumenta vero, quibus causa probatur. Argumentatio dividitur in duas partes: in confirmationem et reprehensionem. Argumentorum genera duo sunt, artificiale et inartificiale. Sed artificiale locos principales habet quattuor: ante rem, in re, circa rem, post rem. Ante rem vero dividitur in locos septem: a persona, a re, a causa, a tempore, a loco, a modo, a materia. In re autem loci sunt duodecim: a toto, a parte, a genere, ab specie, a differentia per septem circumstantias (qui locus recipit in se etiam a maiore ad minus et a minore ad maius), a proprio,

P.] publii EFL4M1P1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • commissam] commissa B2L32SV22Z • an Vulcanius Grotius Kopp Willis : et Vicentina : etiam L4 : iam cett. codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Halm Eyssenhardt Dick • factum] facto AP11R1V21 • ambigitur] ambiguitur D1 • ergo] igitur S • hoc] hunc coni. Willis : hic R1 Halm Eyssenhardt Dick : hac R2 • partitione] partionem A : partione P21P3V21 • post proderat add. DE ARGVMENTIONE Z : om. S : DE ARGVMENTATIONE cett. codd. • 557 elocutio] eloquutio P1RSZ • exsequimur] exequimur GL1L3M1V1V2 Basileensis Lugdunensis : exequitur S • argumenta] argumentatio R2 • probatur] batur V21 • partes] partis B1P21 • duo sunt] sunt duo EFL4 : def. R • duo] II D : def. R • artificiale] artificale L3V1V22Z : def. R • inartificiale] inarteficiale B1P3 : inartificale L3V1V22Z1 : inarteficitiale P21 : def. R • artificiale] artificale L32V1V22 : arficiale L21 : inartificale L31 : def. R • locos principales habet codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : locos habet principales Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : locos habet Vulcanius Grotius Kopp • locos] locus V21 • habet] om. L31 : def. R • quattuor] quatuor GS : IIII DM1 : IIIIor. Z : def. R • in re] in rem M11P11V21 : def. R • dividitur] divitur V21 • locos] losco A : loco B1P21P31V1V21 : def. R • septem] septim AB1FP21V21 : VII DGL3M1P1 : def. R • a modo] om. L31 : def. R • materia] materea P21 : def. R • autem] om. D1 : def. R • duodecim] XII DEFL3L4M1SV2Z : tredecim codex Darmstattensis apud Koppium • toto] to P11 • a parte] aperte P3 : parte V21 : apte P11 : def. R • genere] gere L11 : def. R • ab specie] a specie EFGL32L4M1SV22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • specie] speciae L4 : def. R • a] ad A : om. EFL4V11 : def. R • septem] VII EFL4P1 : def. R • circumstantias] circumstantiam V21 • recipit] repit B1 : def. R • in se etiam] etiam in se D : def. R • in se] ipse A : def. R • a maiore] ac maiore L21 : def. R • a] ad A : def. R • et] del. V22 : om. L3 : def. R • a] ad AL4P11 : def. R • minore] maiore C11 : mino M1 • a] ad B1L21P21V21 • proprio] proprie A : pro[ R

[380]

5

10

LIBRO QUINTO

por la servidumbre de Publio Fabio, no se atreven a negarlo; si se obró de mala fe, ahí está el litigio’.1144 Ves, pues, que en esta partición tomó de los puntos concedidos lo que le beneficiaba. 5. LA ARGUMENTACIÓN La argumentación es la elocución con la cual expresamos con palabras los argumentos propiamente dichos, los argumentos, en 557 verdad, con los que se prueba la causa.1145 La argumentación se divide en dos partes: confirmación y refutación. Hay dos géneros de argumentos: artificial y no artificial.1146 Ahora bien, el artificial tiene cuatro lugares principales: antes de la acción, en la acción, alrededor de la acción y después de la acción.1147 El tipo ‘antes de la acción’ se divide en siete lugares: a partir de la persona, de la acción, de la causa, del tiempo, del lugar, del modo, de la materia. ‘En la acción’ hay doce lugares: a partir del todo, de la parte, del género, de la especie, de la diferencia a través de siete circunstancias —este lugar acoge en sí también los argumentos ‘de lo mayor a lo menor’ y ‘de lo menor a lo

1144 Cic. Tull., frag. 1. Cicerón pronunció este discurso Pro M. Tullio, conservado fragmentariamente, el 69 a. C. Citan igualmente pasajes de este discurso, como modelo oratorio, Victorino (I 22, p. 209,24-31 Halm), y Julio Víctor (14, p. 419,23-29 Halm). 1145 Para los §§ 557-559, cf. Fortunat. II 23-24, pp. 115,9-116,2 Halm; cf. asimismo Rhet. Her. I 10. 1146 Esto es, argumentos hechos con artificios por el orador y argumentos sin artificios. 1147 Marciano Capela, como antes Julio Víctor y Fortunaciano, recoge la tetrapartición de Cicerón sobre las ‘acciones’ en lugares anteriores a, concomitantes con, circunstanciales y posteriores a las acciones. Cicerón trata sobre los adtributa negotiis en Inv. I 37, aunque allí la terminología es la siguiente: intrínsecos a la acción misma (continentia cum ipso negotio), circunstancias que la acompañan (in gestione negotii), accesorios a ella (adiuncta negotio) y consecuencias de la misma (negotio consequuntur).

[380]

LIBER QVINTVS

a definitione, a nomine, a multiplici appellatione, ab initio, a progres558 sione vel profectu, a perfectione vel consummatione. Circa rem loci sunt decem: a simili, cuius species sunt quinque: exemplum, similitudo, fabula, imago, exemplum veri simile, id est quod de comoedia sumitur. Addunt quidam et apologos, ut sunt Aesopi. Ergo circa rem locos exsequar, qui sunt a dissimili, a pari, a contrario per positionem et negationem, ad aliquid, quod figuratur casibus quattuor: genetivo,

definitione] diffinitione DGL32M1V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius : difinitione V21 : def. R • a] ad L31 : def. R • multiplici] multipli M1 : def. R • appellatione] apellatione FL31L4M1P1 • a progressione vel profectu emmendavit Kopp e Fortunatiano 2,23 p. 115,24 et e codice Darmstattensi suo, Halm Eyssenhardt Dick Willis : ad (a C11) progressionem (progresionem D) vel profectum (var. utile L12) codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • perfectione ABC1DGL1L3L4M1P1P22SV1V2Z Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : prefectione P3 : profectione EFL2P21 : def. R • post perfectione add. ab initio AB1G1L3 M1P11R1V21 : ad initio L4 : ad initium B2EFG2L2P12P22P3R2SV1Z : post profectione add. ab initio P21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed Grotius in Februis: ‘lege ad initium vel consummationem’) • consummatione AB1C1DL1L21 L3M1P2 Vicentina Mutinensis Grotius Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : consummationem B2GL22V1Z : consumationem EFP1P31S : a consummationem L4 : consumatione P32V2 : consummato Lugdunensis : consumato Basileensis : consumma[ R • post consummatione add. ad initium C1DL1L32 (s. l.) L4 P22 (i. m.) P33 (i. m.) V22 (s. l.) • post consummatione add. circa rem ad progressionem vel profectum a perfectione ab initio vel cummationem (s. l. sumationem ad initium add. V23) V22, sed del. V24 • 558 decem] X EFL3L4M1P1SV2Z : def. R • quinque B1DL2P21R1V1V21 Halm Eyssenhardt Dick Willis : V AE1FL4P1 : quattuor C1L1P22P3V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : quatuor G : IIII B2L3M1 : IIIIor. E2R2SZ • exemplum] exemplo B1L21P21 : ex[ R • exemplum verisimile, id est Fortunatianus (2.23 p. 115,27), quod recepit Dick, quem Willis (1971, 22) secutus est : item verisimile Kopp : id est veri simile codd. et cett. edd. (sed locum pro desperato reliquit Willis 1983) • veri] ver R1 : viri Z1 • quod] quo P31 : quae L2 Grotius (var. lect. i. m.) • sumitur] summitur V2 Vicentina Mutinensis Basileensis • apologos] apologes C11 : apologo V21 • ut] u R1 • exsequar] exequar GL1L3M1P11RS : exequor V1 : exequa V22 • a dissimili] ad dissimili F : a simili C12 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius • pari] patri S1Z1 • contrario] contraria V1 • per positionem scripsit Halm (ex Fortunatiano), quem Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : per prosotionem R1 : per prositionem L31 : propositionem L21 : per propositionem cett. codd. et edd. vet. usque ad Koppium • casibus] cassibus DM1 : partibus L31 • quattuor] quatuor GS : IIII DM1 : IIIIor. V2Z : quinque A • genetivo] genitivo BC1EFGL1L2L3L4M1 P1P22RSV2Z

[381]

5

LIBRO QUINTO

mayor’—, a partir de la propiedad, de la definición, del nombre, de la múltiple denominación,1148 del inicio, del progreso o avance, del cumplimiento o consumación. ‘Alrededor de la acción’ hay diez luga- 558 res: a partir de la semejanza, de la que hay cinco especies: el ejemplo,1149 el símil,1150 la fábula, la imagen,1151 y el ejemplo verosímil, esto es, el que se toma de la comedia.1152 Algunos añaden también los apólogos, como, por ejemplo, los de Esopo.1153 Proseguiré, pues, con los lugares ‘alrededor de la acción’, que son: a partir de la desemejanza, de la igualdad, de lo contrario por afirmación y negación, a partir de la relación (que se figura por cuatro casos: genitivo, dativo,

1148

Esto es, la argumentación que se basa en la sinonimia. El exemplum (gr. παράδειγμα), como figura, lo trata Rhet. Her. IV, 49, 62, Exemplum est alicuius facti aut dicti paeteriti cum certi auctoris nomine propositio. 1150 Esto es, la comparación, que Cicerón llama collatio (Inv. 30, 49) y Quintiliano parabolé (Inst. VIII 3, 77), y el autor anónimo de la Retórica a Herenio llama igualmente similitudo (IV 45, 59; 53, 67). 1151 La imago (gr. εἰκών), como figura, lo trata Rhet. Her. IV, 49, 62, Imago est formae cum forma cum quadam similitudine conlatio. Haec sumitur aut laudis aut vituperationis causa. 1152 Cf. Rhet. Her. I 13, argumentum est ficta res, quae tamen fieri potuit, velut argumenta comoediarum; idéntica definición en Cic. Inv. I 27, que pone como ejemplo un pasaje de Ter. And. 51. 1153 Como ejemplo de apólogo Marciano cita al célebre fabulista griego Esopo (ca. 620-560 a. C.), cuyas fábulas fueron recopiladas hacia el 300 a. C. por Demetrio de Falero, recreadas en verso por el poeta griego Babrio hacia el siglo II a. C., y traducidas al latín, en senarios yámbicos, por Gayo Julio Fedro, liberto de Augusto, en el siglo I d. C. 1149

[381]

LIBER QVINTVS

dativo, accusativo, ablativo, ab inter se collidentibus per habitionem et amissionem, a maiore ad minus, a minore ad maius, a praecedenti, ab eo quod simul est vel a coniunctis, a consequentibus. Post rem loci 559 sunt duo: ab eventu et a iudicato. Sunt alii loci ἀπὸ τῆς συζυγίας, id est a coniunctione sive a coniugatis, quod quasi iunctum est personae qualitati, ut si eum, qui hostilia sentiat, hostem esse dicamus. Item a qualitate, ut, si iracunde fecit, sine ratione fecit; a quantitate, ut, si serius

accusativo] accussativo D : acussativo L3 • ab] om. A • se] om. V21 • habitionem B2C1DE2L1L3P12P2P32R1SV1Z Vicentina Halm Eyssenhardt Dick Willis : habitionem ἓξιν Grotius in Erratis in Februis : abitionem P11 : ambitionem R2 : habitationem cett. codd. Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (in editione) : habitationem ἓξιν Grotius in Februis (ante correcturam) : habitum Vulcanius (var. lect i. m.) Grotius (var. lect. i. m.) Kopp • a maiore] ad maiore L4 • ad minus] et minus S1 • a minore] a maiore E1 : ad minore L4 : et a minore GM1 • praecedenti] precidenti B1C11P2P3 : precenti V1 • simul coni. Halm ex Fortunatiano, sed iam antea temptavit Kopp in notis (‘procul dubio legendum e Fortunatiano quod simul est, sed codices nihil variant’), quem Eyssenhardt Dick (1890 et 1925) Willis secuti sunt : simile codd. et edd. vett. usque ad Koppium • coniunctis] coniunctis vel Halm ex Fortunatiano • consequentibus] consequuntibus L2 • post rem] postremu L41 • loci] loca D2 • duo] II DM1 • eventu] ventu V21 • a iudicato] ab iudicato DS • 559 alii] et alii GM1R2 • loci] om. L31P3 • ἀπò τῆς συζυγίας edd. vett. et recc. : apo tes synzugias AC12EFL2L42P12P2R1SV2Z : apo tes synxugias V1 : apo tes synzigias R2 : apo tes synzungias D : apo tes sinzuias B : apo tes sinziias GM1 : apo tes sysugias C11L1P3 : apotesint zugias L41 : apo te P11 • a] om. P21 • coniunctione FL3L4R1SV22Z Fortunatianus, Dick Willis : coniugatione cett. codd. et edd. • iunctum] coniunctum B2L3SZ • est] om. R1 • qualitati] qualitatis Basileensis Lugdunensis • ut si B2 Fortunatianus, dub. Grotius in Februis, ediderunt Halm Eyssenhardt Dick Willis : ut qui AD1L2P11P21P31R1V1V21 Grotii codex (in Februis) : ut qui si B1 : ut B3C1D2EFGL1L3L4M1P12P22P32R2SV22Z et edd. vet. usque ad Koppium • eum qui] cum qui Basileensis Lugdunensis • hostilia sentiat] hostili assentiat E1FL4 • hostem esse] hostem iudicandum esse Fortunatianus • a B2C1L1L22L3P22SV22Z Fortunatianus edd. : om. AB1DEFGL21L4M1P1P21P3RV1V21 • qualitate] qualitati D1 : qualitate personae P12 • ut si] ut L11 • iracunde] iracundae G1V2 : iracundiae P31 • fecit1] fecerit S • fecit2 ex Fortunatiano II 24 coni. Halm in notis (p. 116), quem Dick secutus est : fecerit codd. et cett. edd. • si] del. B2 : om. SZ • serius (id est, ‘nimis serum’, non ‘severus’) nonn. codd. Fortunatiani; ‘procul dubio pro servus legendum serius, ut apud Fortunatianum est’ monet Kopp, quem Dick secutus est : sirius nonn. codd. Fortun. : servus codd. Martiani, cett. edd., sed Willis obelum posuit : semel et saepius coni. Jacob Simon (Kritische Beiträge zur Rhetorik des C. Chirius Fortunatianus, Schweinfurt, 1872, p. 31; cf. Quint. Inst. V 10, 90)

[382]

5

LIBRO QUINTO

acusativo y ablativo),1154 a partir de la contradicción por posesión y por pérdida,1155 a partir de lo mayor a lo menor, a partir de lo menor a lo mayor, a partir de lo precedente, a partir de lo que es simultáneo o de los conjuntos, a partir de lo subsiguiente. ‘Después de la acción’ hay dos lugares: a partir del resultado y a partir de lo juzgado.1156 Hay 559 otros lugares apò tês syzygías, es decir, a partir de la conjunción o de los conyugados, lo que está, por así decirlo, ‘uncido’ a la cualidad de una persona; por ejemplo, si decimos que quien tiene sentimientos hostiles es un hostil. Asimismo, a partir de la cualidad; por ejemplo: ‘Si actuó con ira, actuó irracionalmente’; a partir de la cantidad; por

1154 Marciano Capela abrevia el texto de Fortunat. II 23, p. 115,31-32 Halm, ἀπὸ τοῦ πρός τι, id est, ad aliquid, quod figuratur casibus quattuor, quibus colligimus coniuncta et copulata, id est genetivo, dativo, accusativo, ablativo. 1155 Fortunaciano añade, como glosa, la terminología griega (II 23, p. 115,33-34): ab inter se collidentibus per habitionem et amissionem, id est ἓξιν καὶ στέρησιν. 1156 Esto es, a partir de la opinión mayoritaria o de personas versadas en la materia, como aclara Fortunat. II 23, p. 116,4-6 Halm, A iudicato quibus locis argumentatur? Cum aut omnium hominum iudicio nitemur aut plurium aut optimorum aut eminentium ex his aut eorum qui in unaquaque arte vel scientia versati sunt.

[382]

LIBER QVINTVS

est, eodem modo factum est; a coniunctis, id est ἀπὸ τῶν προσόντων καὶ συνθέτων, ut fasces et toga, sella curulis magistratuum ornamenta sunt. Item a partitione, id est ἀπὸ τῆς διαιρέσεως, per omnes circumstantias, id est cum partimur per personas, tempora et cetera, quae varietas Graia discriminat. 560 Inartificialia argumenta dividuntur in praeiudicia, in rumores, in tormenta, in tabulas, in iusiurandum, in testes, quae similiter quemadmodum et artificialia tractat orator. In argumentis autem cavendum est,

est L22 Halm Dick : sit AB1GL21L3M1P3V2 cett. edd. : fit B2C1DEFL1L4P1P2RSV1Z : om. Fortunatianus • factum est ex Fortunatiano (l. c.) coni. Halm in notis, quem Dick secutus est : factum sit codd. et cett. edd. • coniunctis] coniugatis B2L3SV22Z2 • id habent B2C1GL1L2L3M1P22P3SV22Z : om. AB1EFL4P1P21RV1V21 • τῶν προσόντων dub. Halm in notis, quem Willis secutus est : τοῦ πτώσεως Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : ΤΟΝ ΠΤΟΣΕΟΣ ABC2D1EFGLMR, Eyssenhardt qui obelum posuit : ΤΟΠΟΣΕΟΣ D2 : ΤΟΝΠΙΣΕΟΣ C1V : ΤΩΝ ΠΟΣΕΩΝ plerique codd. Fortunatiani : τῶν πτώσεων Vulcanius Grotius Kopp : TYΠTOCEOS L12 : TYΠOCEOS L11 : τυπώσεως coni. Dick : locum vacuum reliquit S • ut] ut est D • fasces et toga sella] faces et togas sella P21 : fasces et toga et sella GM1 : fasces lictores toga praetexta sella Fortunatianus : fasces et sella Dick, qui toga delevit • fasces] faces P21 : fass V21 • toga] togas P21 • curulis] curalis P31 : curullis E2 : currulis L21 : curuls V21 : curules imperia provinciae Fortunatianus • magistratuum] magistratum AB1P21P3R1V1V21 : magistratu P11 • a partitione C1L1P22P32 Fortunatianus Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick : per partitionem E2L3L42V21 Willis (1968, 85 et 1983) : partitionem B1DE1FL22P11P21R1V1V22 : partitio est B2GL21M1P12SZ Halm Eyssenhardt : partitione AL41P31 : partitio R2 • id est] del. R2 • ἀπὸ τῆς διαιρέσεως Fortunatianus Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick (1890 et 1925) : διαίρεσις Halm Eyssenhardt : di(a)eresin AB2C1DL1L2L3P1P2P31R1SV2Z Willis (loc. cit.) : dieresis B1 : dieresi P32 : diheresin E : deheresin F : deeresin L4 : dierisin V1 : ΔΙΕΡΗΣΙΝ GM1 : del. R2 • circumstantias] cumstantias V21 • cum] quum A • partimur] patimur E • per personas] personas Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • tempora] per tempora B2SZ • Graia coni. Willis (1968, 85-86 et 1983) : gratia P31 : grata cett. codd. et edd. • 560 inartificialia argumenta coni. Halm ex Fortunatiano, quem Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : inartificialia B2C12L12SV12Z Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : inartificalia L3V22 : inartificia artificia P31 : inartificialia artificialia FR2V11 : inartificialia per artificia L21P13 : inartificialia artificia AB1C11DEGL11L22L4M1P11P2P32 (var.) R1V21 : inartificalia artificia P12 • dividuntur] dividividuntur R1 • rumores] romores M1 • in iusiurandum] in insurandum Lugdunensis : iusiurandum AB1GL2M1P11P21P31RV11V21 • artificialia] artificalia L32V22 : artificilia V11 : arficialia L21 • tractat] tractar L21 • orator] ornator P3 • cavendum est] cavendum P3 : cavenda sunt L3V22 Fortunatianus Dick

[383]

5

LIBRO QUINTO

ejemplo: ‘Si es demasiado tarde, se obró del mismo modo’; a partir de la conjunción, esto es, apò tôn prosónton kaì synthéton;1157 por ejemplo: ‘Las fasces, la toga y la silla curul son ornamentos de los magistrados.’ Asimismo, a partir de la partición, esto es, apò tês diairéseos, por todas las circunstancias, es decir, cuando subdividimos por personas, tiempos y demás circunstancias que la variedad griega distingue. Los argumentos no artificiales se dividen en: prejuicios, rumores, 560 torturas,1158 tablillas,1159 juramentos, testigos, que el orador maneja del mismo modo que los artificiales. Ahora bien, con respecto a los argumentos hay que tener cuidado de que en alguna medida no nos

1157 1158 1159

Esto es, ‘a partir de los presentes y puestos juntos’. Esto es, confesiones bajo tortura. Esto es, los registros o escrituras de los archivos públicos.

[383]

LIBER QVINTVS

ne in aliqua parte nobis noceant, ne inter se discrepent, ne vulgaria sint, ne cum adversario communia, ne alte repetita aut supra dignitatem causae aut infra dignitatem. De confirmatione breviter memoravi; nunc reprehensionis praecepta videamus. Reprehenditur enim actio adversarii aut redarguendo, cum aut totum argumentum aut partes eius contra facere monstrabimus; aut repugnando, cum docemus falsa esse pro veris assumpta vel ex his non effici conclusionem; aut compensando, si contra argumentum, quod adversum nos est, aliud opponamus. 561 Quaestionum duo sunt genera; dicitur enim προηγούμενος quae a nobis inducitur, ut confirmetur; ab adversariis autem quae infertur et ne in aliqua parte nobis noceant ne inter se discrepent om. Willis per incuriam, sed restituit in Addendum (p. 451); Ramelli, tamen, errata tenuit • parte] partes L21 • nobis] om. SZ • noceant] nocteant L21 : doceant S • ne] aut V21 • inter] intra S • discrepent] discripent D1 : descrepent P3 • adversario] adversaria L31 • ne2] nec B2C1EGL1M1P12P22P3SV1Z • alte] alter R : aliter L2 • repetita] petita L31 et Fortunatianus, suspexit Halm in notis, edidit Dick • aut supra] om. V1 • aut] a B1P11P21 • infra dignitatem] infragilitatem V1 • memoravi] memoravo L21 • praecepta] breviter praecepta L3V22 : praecepta memoravi S1 • adversarii] adversario L31 • aut redarguendo ex Fortunatiano omnes edd. : aut rem arguendum AB1EP11P21R1 : artem arguendo P31 : cum aut rem arguendo G1M1 : aut rem arguendo B2C1DFG2L12L2L4P12P22P32 (var.) R2SV1V2Z Vulcanius (var. lect. i. m.) Grotius (var. lect. i. m.) : aut arguendo rem L32 : aut rem L11 : aut argu/// L31 • cum] om. L11 • aut] au L31 : om. V11 • partes] partem Fortunatianus • monstrabimus] monstravimus AB1E2M1P11P21RV1V21 • aut] au E • cum] quum A • pro veris] proberis AR1V21 • assumpta] assupta E • post assumpta add. hoc est cata anteloesin et per praeteritio EL41, quae rursus delet L42 : cata anteloesin praeteritio F • ex his non effici] illa ex his non effici Eyssenhardt : ex his sumta non effici dub. Halm in notis • effici] offici B1C12D1L22L3P12P21RV1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis : officii D2 : officia P31 • post effici add. conclusionem Dick ex Fortunatiano 2,25 p. 116, quem Willis secutus est : ‘poteras et sic suplere: vel ex his non effici’ Willis : om. codd. et edd. plerique • compensando] compensandum AB1DE1FG1L31L4M1P1P21RV1V21 • aliud] om. A • post opponamus add. DE QVAESTIONE A : DE QVESTIONVM GENERIBVS M1 : om. S : DE QVAESTIONIBVS cett. codd. • 561 enim] om. L41 • προηγούμενος Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius et Kopp, quem Willis secutus est : proegominos A : proegimenos B2SV12Z : proegymenos L1P3 : proeguminos E1F2L41 : proeugumenos D2GL22L32M1V11 : proeugumeos L31 : proegumenos B1C1D1E2F1L21L42P1P2 RV2 et Fortunatianus : προηγουμένη Halm (et hic et apud Fortun.), quem Eyssenhardt et Dick secuti sunt • inducitur … quae a nobis om. F • confirmetur] confirmet edd. vett. ante Grotium • ab] om. V21

[384]

5

10

LIBRO QUINTO

perjudiquen a nosotros mismos, o sean contradictorios entre sí, o sean banales, y de que no coincidan con los del adversario, ni se remonten demasiado atrás, ni estén por encima o por debajo de la dignidad de la causa.1160 Sobre la confirmación ya he tratado brevemente; veamos ahora las reglas de la refutación. El alegato del adversario se refuta, en efecto, bien redarguyendo, cuando demostramos que toda su argumentación, o partes de la misma, obra en su contra; bien rebatiendo, cuando mostramos que son falsas las cosas asumidas como verdaderas, o que de ellas no resulta ninguna conclusión; o bien contrapesando, si al argumento en nuestra contra le oponemos otro. GÉNEROS

DE CUESTIONES

Hay dos géneros de cuestiones:1161 la llamada proegoúmenos,1162 561 que introducimos nosotros mismos para confirmarla; y la que aducen los adversarios y debemos refutar nosotros, llamada anagkaía.1163

1160 El § 560, donde Marciano trata de los argumentos no artificiales, esto es, no construidos por el orador conforme a las reglas de la técnica oratoria, tiene un paralelo estrecho en Fortunat. II 25, pp. 116,22-117,2 Halm; cf. asimismo Rhet. Her. I 11. 1161 Para los §§ 561-562, cf. Fortunat. II 26, p. 117,3-20 Halm. 1162 Esto es, ‘previa’. 1163 Esto es, ‘necesaria’.

[384]

LIBER QVINTVS

repellenda est, dicitur ἀναγκαία. Verum superior quaestio, quae a nobis infertur, modis fit duobus, ut aut singillatim separatae inducantur aut plures coniunctim. Inducimus autem eas varie: aut per simplicem propositionem aut per partitionem aut per figuras, quas διανοίας dicunt. Qui locus multiformis est; nam paene tot sunt occasiones inducendae quaestionis in hoc genere, quot sunt figurae sententiarum. 562 Fit enim aut per solutionem, id est κατὰ ἀνάλυσιν, aut per adiectionem repellenda] rebellanda A : repellanda L2 : om. F : def. R • dicitur] ebAB1P21 Grotii codex : agitur V21 : digitur L41 : igitur dicitur Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (sed Grotius malebat dicitur in Februis) Kopp : jugiter Vonckius (Lect. Lat. pp. 59-60) : om. M1 : def. R • ἀναγκαία Fortunatianus Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Grotius (var. lect. i. m.) Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : ananceae A : anancea B1DL21P11P2 : anancia B2P12 : ananciea SZ : anantea C11L11L22L31P3 V2 : anantia C12L12L32 : anhancea EL4 : anhanca V1 : anankea GM1 : om. F : def. R : ἐναντία Vulcanius Grotius • verum] vero B1 : om. E1FL41 : def. R • quaestio quae a nobis] quae a nobis quaestio M1 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : def. R • a] om. V21 • singillatim] singilatim L31 : singulatim D1L32M1P12V2 : def. R Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : singulae separatim Fortunatianus • inducantur] indicantur E1 : def. R • plures] pluris V21 : pleres M11 : ples L11 : def. R • coniunctim] coniuntim V21 : coniunctam L21 : coniunct[ R • inducimus autem eas varie] ut eas varie inducamus Fortunatianus • inducimus coni. Halm, quem Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : dicimus Z1 : def. R : ducimus cett. codd. Vicentina Mutinensis Vulcanius Grotius Kopp : dicimus Basileensis Lugdunensis • eas] ea V1 • varie] variae AB1L11M1V1 : def. R • propositionem] propossitionem D : def. R • aut per partitionem] om. P21 • partitionem] parationem AB1V1 : paratitionem C11 : comparationem B2C12DL32P12P3SV22Z : partionem M1P11V21 : par[ R : praeparationem codd. Fortunatiani • διανοίας] dianoas A : dioneas Z1 : dianoeas cett. codd. (def. R) Halm Eyssenhardt et corr. Dick 1925 in p. XXXIV (sed διανοίας Dick 1890: ‘verbum dicunt non exigit nomen latinum’) • dicunt] vocant AEFL4 : def. R • multiformis] multiformes R1V21 • occasiones] occassiones D : occasaones V21 : def. R • quaestionis] ]ones R • quot] quod AC11L21L4 : def. R • sunt] om. D : def. R • sententiarum] sententierum M1 : sententiae A : sentient V21 : def. R • 562 aut L1P22P32 Fortunatianus Halm Eyssenhardt Dick Willis : ut P31 : om. D : et cett. codd. et edd. vett. usque ad Koppium • solutionem] solutionum P21 : solutionem V21 : resolutionem L22L32V22 Vulcanius Grotius Kopp : solutionem aut reprehensionem L31 • id est … praeteritionem] om. AV21 • κατὰ ἀνάλυσιν Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : κατὰ διάλυσιν Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Grotius (var. lect. i. m.) : cata anteloesin BEFG1L2L31L4M1 P12P2R SV1Z : cata anteloexin G2 (var.) : cata antelleusin C12 : cata anteleusin L32V22 (in marg.) : cata antelesin P11 : cata antelexin L1 : cata antellexin C11 : cata antelexin DP32 (var.) : cata antelysin P31 : om. V21 • aut per adiectionem (adiunctionem Grotius) huc reduxit Kopp (ex Fortunatiano), quem Halm Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : post seiunctionem collocant codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • adiectionem] adictionem P31 : adiunctionem V21 Grotius

[385]

5

LIBRO QUINTO

Ahora bien, la primera cuestión, la que introducimos nosotros, se efectúa de dos modos, dado que, o se introducen, una a una, por separado, o muchas de una vez. Pero las introducimos de varias maneras: o mediante una proposición simple, o por medio de una partición, o mediante las figuras que llaman dianoiaí.1164 Y este lugar tiene muchas formas; de hecho, hay casi tantas ocasiones para introducir una cuestión de este tipo, cuantas figuras de pensamiento existen. Se efectúa, en efecto, bien por resolución (esto es, katà 562 análysin),1165 bien por adición, bien por omisión, bien por concesión,

1164 1165

Esto es, ‘pensamientos’. Esto es, ‘por análisis’.

[385]

LIBER QVINTVS

aut per praeteritionem aut per concessionem aut per reprehensionem, aut per seiunctionem, id est ἀφορισμόν, aut per admonitionem aut per dissimulatam propositionem aut per instructam aut per partitam aut per similitudinem superioris quaestionis aut responsionis aut per inversionem, id est cum primum illam quaestionem tractamus, quae secunda est, dein quae prima. 563 Etiam eam quaestionem, quam adversarii intulerint, isdem modis refutare possumus, et adicere solemus, cum aliquid aut obscure

aut per praeteritionem] om. F • aut] et B1E2 (var.) P11P21 R1V1V22 : om. V21 • aut per concessionem] bis scriptum in V1 • aut per reprehensionem om. codd. Fortunatiani • aut] at A : def. R • concessionem] concissionem D : conssionem A • id est ἀφορισμόν post seiunctionem collocant codd. Fortunatiani Kopp Halm Eyssenhardt Willis; post reprehensionem transposuit Dick (collato Iul. Ruf. rhet. 14 p. 42); post seiunctionem collocant codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • ἀφορισμόν edd. : aforismonon D1 : aforismon cett. codd. (def. R) • aut1] au B1 • propositionem] propossitionem D : def. R • aut per dissimulatam propositionem] om. L31 : aut per dissimulationem SV1 • post propositionem habent aut per repetitam codd. et edd. vett. usque ad Koppium (et Eyssenhardt), sed non verum suspexit Halm (‘non habet Fortunatianus nec verum videtur’), et delevit Dick, quem Willis secutus est • per instructam] instructam BDL2L3P2P31SV1 : ]structam R • aut per partitam] om. L11 • per partitam] partitam A : repartitam R1 • similitudinem] dissimilitudinem D : def. R • superioris] suprioris L11 : prioris S : def. R • cum] quum A Kopp : qum S : def. R • primum malebat Grotius in Februis : primo Fortunatianus : ‘immo primo ut habet Fortunatianus vel primum cum Grotius’ Halm : primam codd. (def. R) et edd. fere omnes • quaestionem] quaestionem V21 • secunda] prima malebat Grotius in Februis • dein BC1DGL1L2L3M1P2P3RSV1V2Z Halm Eyssenhardt Dick Willis : deinde A : dehinc EFL4P1 et Fortunatianus Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : denique Vulcanius (var. lect. i. m.) Grotius (var. lect. i. m. et in Februis) • quae] del. D2 • prima] prima est B2P22P32SZ : in prima P31 : primam Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius (sed var. lect. prima i. m.) Grotius (sed var. lect. prima i. m.) Kopp : secunda malebat Grotius in Februis • 563 etiam eam codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : et eam Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • eam] om. R1 • intulerint] tulerint L2 : intulerunt L31 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • isdem modis] om. P11 • isdem AL4P21P31 omnes fere edd. : hisdem BDEFL2L3P12RSV1V2Z Basileensis Lugdunensis : eisdem C1GL1M1P22 P32 : om. P11 • refutare] refuture V21 : rei futare M1 : refure L21 • adicere] adiicere B1S : addicere V21 : abdicere GM1 : reicere ‘melius placeret’ iudicavit Dick

[386]

5

LIBRO QUINTO

bien por corrección, bien por separación (esto es, aphorismós),1166 bien por admonición, bien por proposición disimulada, o bien ordenada, o bien subdividida, o bien por semejanza con una cuestión anterior o con respuesta, o bien por inversión, esto es, cuando tratamos primero la cuestión que es la segunda, y luego la que es la primera. También la cuestión que nuestros adversarios hayan aducido po- 563 demos refutarla con los mismos modos, y solemos añadirla, bien cuando el adversario haya expuesto algo de forma oscura, o lo haya

1166

Esto es, ‘por separación’, de aphorízo ˉ, ‘deslindar, separar’.

[386]

LIBER QVINTVS

adversarius posuerit aut augendi potius causa dixerit quam probandi, aut cum per hypophoram gradum facimus nostrae propositionis, aut cum adversarii propositionem in nostram partem convertimus, quam περιστροφήν vocamus, aut cum secunda proposita quaestione primam tractamus. Et hoc faciendum, vel cum elegantiam varietatis affectamus, vel cum prima quaestio adversus nos valde facit et non est in primo loco ponenda. In hypophora cavendum est, ne plene et copiose ponatur, quamquam aliquando irridendi adversarii causa, si hoc augeat, de quo nulla quaestio est, exaggeranda a nobis est, aut ut quod discrepat ostendamus. Hypophorae tribus modis imminuuntur: adiectione adversarius] adversariis P31 : aut versarius A • posuerit] possuerit D : posuerat Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius • aut augendi C1DE2FGL2L3L4 M1P1P22P32 malebat Grotius in Februis, Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : aut agendi L1R2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius (coll. Fortunatianus II 27, p. 117, 24 aut... agendi) : ut agendi E1R1S : ut augendi ABP21P31V1Z • aut] ut A • potius causa] causa potius V1 • dixerit] dixerint R : fuerit V21 • cum] quum A : eum L4 • per hypophoram add. Vicentina ex Fortunatiano II 27 p. 117, 15; deinde Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : per hypophoran Fortunatiani codd. Halm Eyssenhardt Dick : om. codd. et Willis • gradum] grandum B1 : gratiam malebat Willis 1983, sed gradum etiam habet Fortunatianus • nostrae] om. C1 • propositionis] propossitionis D • aut cum adversarii … convertimus] om. A • propositionem] propossitionem D • convertimus] convertimur V21 • περιστροφήν Dick Willis : peristrofen D : perhastrophen G1 (sed s. l. var. i add. G2) M1 : parhistrophen L3V22 : peristrophen cett. codd. et edd. • cum] quum A • proposita] propossita D • quaestione] quaestionem ABGL2M1P11P2P3RSV1Z Grotius (var. lect. i. m.) • tractamus] tractamur V21 • cum] quum A • elegantiam] eligantiam B2DL22L31Z • varietatis] varietates L31 : veritatis D • cum] quum A • adversus] adversum P1 • nos] om. P31 • facit] fiat R1 • in primo loco … nulla quaestio est] om. L11 sed in calce add. L12 • hypophora] ypofora L2 : yppophora RV1 : oypophora B1 : ypopora P11 • copiose] copiosae L31 • ponatur] panatur L21 • irridendi] irridenda L31 • si hoc augeat add. Halm ex Fortunatiano, quem Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : om. codd. et cett. edd. • quo] qua D • quaestio est AB2C1DE2GL1 (in calce) L3M1P3R2V12Z1 et edd. : quaestio est qua P21 : quaestio est quae P22 : quaestio L2P12SV22Z2 : quaestio qua est B1E1FL4R1V11 : quaestio /// P11V21 : ‘locus fort. nondum sanatus’ Willis in notis • exaggeranda] exageranda L2R1 : exagerenda P21 : exaggerenda P22 • a nobis] nobis A • est] om. A • aut ut coni. Halm, quem Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : ut codd. edd. vett. • quod] quid B2 Vulcanius Grotius (sed Grotius var. lect. quod i. m.) Kopp • discrepat] discrepet GL32M1V22 Vulcanius Grotius Kopp • ostendamus] ostendam L4 • hypophorae] hypophore EFL4M1P12V22 : hyppophore V1 : hypphore P11V21 • imminuuntur] inveniuntur A : immuniuntur B2L2P11 : muniuntur C1DEFL1L4P3 : minuuntur P12 • adiectione] adiectionem L4

[387]

5

10

LIBRO QUINTO

dicho más por amplificar que por probar; o bien, cuando per hypophoram1167 dirigimos los pasos hacia nuestra proposición; o bien, cuando revertimos la proposición del adversario en nuestro favor, lo que llamamos peristrophé;1168 o bien, cuando, propuesta la cuestión segunda, la tratamos como primera. Y conviene hacer esto, bien cuando buscamos la elegancia de la variedad, bien cuando la primera cuestión obra mucho en contra nuestra y no debe colocarse en primer lugar. En la hypophorá,1169 hay que guardarse de exponerla de forma detallada y prolija, aunque a veces, por ridiculizar al adversario, si él enfatiza un punto sobre el cual no hay ninguna cuestión, tengamos que exagerarla, o bien para mostrar la discrepancia. Las objeciones se neutralizan de tres modos: añadiendo, cambiando o quitando palabras.

1167 1168 1169

Esto es, ‘por medio de una objeción’. Esto es, ‘conversión’. Esto es, ‘objeción’.

[387]

LIBER QVINTVS

verborum, immutatione, detractione. Hypophora est autem intentio adversae partis, anthypophora responsio eius. 564 Anacephalaeosis est veluti a capite causae brevis repetitio quaestionum. Anacephalaeosi non semper utendum est, sed quando aut partitionem fecimus, aut quando in multas quaestiones causa processit, ita tamen ut summam cuiusque, non partes partium retexamus. Qua quidem utemur etiam in alia parte orationis, cum iudicis memoria fortasse succumbet, quae res tunc ἐπιμερισμός vocatur. Anacephalaeosis tamen nulla pars orationis est, sed epilogi quaedam portio. 565 Epilogus enim tres partes habet: enumerationem praedictam, indignationem, quam δείνωσιν dicimus, miserationem, quam

immutatione] immotatione D • detractione] detractatione BL2P11P2RSZ2 : detractione detractione M1 • hypophora] hypphora L2P11P31 : hypophore Z1 • est autem] autem est SZ Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • autem] aut L4 : del. V22 : om. L3 • intentio] intentia V21 • adversae] ab adversae P3 • partis] om. V21 • anthypophora Grotius Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : antipophora BC12E2L11L22L3P1P2P3RSV2Z Vicentina Mutinensis Vulcanius : antihypophora GL12M1 : antiphora C11V1 Basileensis Lugdunensis : autypophora A : antispophora E1L21L4 : antisphora F : antipophora est D • responsio codd. Halm Eyssenhardt Dick Willis : est responsio Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • 564 repetitio] repetio L11 • anacephalaeosi] anacephaleosis B2 : anacephaleon A • sed quando] sequando P11 : sequendo V21 • sed] videlicet Grotius (var. lect. i. m.) • partitionem] partionem AL11P31V21Z1 • fecimus] facimus AB2D2L2L3P12SV21 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • causa] cause A • processit] proccessit V21 : procedit A : processerit Vulcanius Grotius • summam] summa L4 • cuiusque] cuiusque rei GM1 Vulcanius Grotius Kopp : summa quaeque Fortunatianus • retexamus] retaxamus L2M12P31 • qua] quam A • utemur] utimur AL11P22 • cum] quum A • iudicis] iudiciis D • succumbet] succumbit AP31 : secumbet L21 : succumberet Vulcanius Grotius Kopp • tunc] om. L11 : del. P22 • ἐπιμερισμός Halm Eyssenhardt Dick Willis : epimerismos codd. et edd. vett. usque ad Koppium • nulla] nulla nulla V11 • epilogi] ephilogi B1C1DL2P2RV1V21 • portio] partio GM1V1V21 • 565 epilogus] ephilogus C1DP2V1 • enim] est A • tres] III D • partes habet] habet partes Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp • habet] habens A • enumerationem] numerationem Basileensis Lugdunensis • indignationem] indignatio E1 : indignati L41 • quam] quod Grotius : qui Vulcanius • δείνωσιν Vulcanius Grotius Kopp Halm Eyssenhardt Dick Willis : edinosin E1FL21L4 : dinosin cett. codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis • miserationem] misserationem D : mirationem L31

[388]

5

10

LIBRO QUINTO

La objeción es, pues, el alegato de la parte contraria; la anthypophorá1170 es la réplica a dicho alegato.1171 La anacephalaeosis1172 es una breve repetición de las cuestiones 564 desde la ‘cabeza’, por así decirlo, de la causa. No siempre debemos hacer uso de la recapitulación, sino cuando hemos hecho una partición, o cuando la causa se ha adentrado en muchas cuestiones, pero de tal modo que recapitulemos lo esencial de cada una, y no las partes de las partes. Esta figura, de hecho, la emplearemos también en otra parte del discurso, cuando la memoria del juez acaso decaiga, y entonces la figura se denomina epimerismós.1173 La anacephalaeosis, no obstante, no es una parte del discurso, sino una sección del epílogo.1174 6. EL

EPÍLOGO

El epílogo tiene tres partes: la susodicha recapitulación, la indigna- 565 ción, que llamamos deínosis, y la conmiseración, que llamamos oîktos

1170

Esto es, ‘contraobjeción’. Para el § 563, cf. Fortunat. II 27, pp. 117,21-113,7 Halm. 1172 Esto es, ‘recapitulación’ (lat. recapitulatio o enumeratio). Marciano trata de hacer una definición etimológica del término anacephalaeosis, derivado de kephalé, ‘cabeza’, tal como recapitulatio deriva de caput, ‘cabeza’. Esto es, ἀνὰ κεφαλήν, lit. ‘hacia arriba, hacia la cabeza’; repetitio, derivado de re-petere, ‘volver atrás’. 1173 Esto es, ‘división, distribución’, derivado de epimerízein, ‘repartir, asignar (partes divididas)’. Es el artificio retórico por el cual se recopila en medio del discurso las partes ya tratadas para ayudar a la memoria de los oyentes, haciendo una enumeración detallada. 1174 Para los §§ 564-565, cf. Fortunat. II 31, pp. 119,30-120,19 Halm. 1171

[388]

LIBER QVINTVS

οἶκτον vel ἔλεος memoramus. Sed δείνωσις ex locis argumentorum; nam his non tantum res probamus, verum etiam augemus. Sed conquestio, id est miseratio, isdem ex locis argumentorum sumitur, quibus et indignatio. Peroratione tamen non in fine tantum orationis utendum, sed ubi materia permiserit, id est in digressione principiorum aut narrationis assiduae, sed et quaestionum nonnumquam. In epilogo generaliter observandum, ut brevis sit, si quidem commotus iudex statim dimittendus est ad sententiam proferendam, dum aut adversariis irascitur aut tuis miseretur lacrimis aut reorum afflictatione commotus».

οἶκτον coni. Halm (ex Fortun.), quem Eyssenhardt et Willis secuti sunt : οἶκτειρμα Vulcanius Grotius Kopp : yatosin AP21 : ystosin C1L1L22P22P32 : ictosin BDEFGL21L3L42M1P1P31RV1V2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Grotius var. lect. i. m. adscripsit, hac nota addita: ‘in MS. ictosin, ex quo quis non absurde οἴκτρωσιν eliciat, quod viro incomparabili Jos. Scaligero placuit : ictos L41 : retosin SZ • ἔλεος Halm Eyssenhardt Dick Willis : ἔλεον Vulcanius Grotius Kopp : eos AP31 : elios L21P12R2 : eleos cett. codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Basileensis Lugdunensis • sed] sumitur vel sed sumitur malebat Halm : fit dub. Willis 1983 in notis • δείνωσις Willis : dinossis L31 : dissonis A : dinosis est GM1 Kopp : dinosis cett. codd. Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Halm Eyssenhardt • ex locis argumentorum… miseratio isdem] om. S • his] is L4 • res probamus] reprobamus P3 • sed] sed et dub. Willis 1983 in notis • conquestio] cum questio E1FL2L31L4P12 : questio V21 • miseratio] misseratio D • isdem ex locis coni. Halm, quem Eyssenhardt Dick et Willis secuti sunt : his in locis A : his locis cett. codd. et edd. vett. usque ad Koppium • sumitur] del. V22 : om. L3 • peroratione] per orationem DEFGL4M1P3 : per paratione Z1 • non] om. L11 • in] om. V21 • utendum] vitendum L41 : def. R • permiserit] permisserit DL11 : def. R • digressione] degessione A : degressione B1D1E1L21L4P1 P3V1V21 : gressione L11 : def. R • quaestionum] quaestionem P11 : def. R • epilogo] ephilogo D : def. R • dimittendus] dimitten[ R :dimitendus L21P11 : demittendus D1 • proferendam] preferendam V21 : referendam A : def. R : ferendam Fortunatianus 2, 31 • dum] om. P31 : def. R • adversariis] ]rsariis R : adversarii P11 • irascitur] arascitur V21 • aut] au V21 • tuis] eius A : def. R • miseretur] misseretur D : miseratur P3 : def. R • aut] au L2 : def. R • reorum coni. Eyssenhardt, quem Dick et Willis secuti sunt : rerum codd. et cett. edd. • afflictatione B1C1DE2FL12L22L31L4P2P31V1 Halm Eyssenhardt Dick Willis : afflictione AB2E1GL11L21L32M1 P1P32SV2Z et edd. vett. usque ad Koppium : ]tione R • commotus plerique codd. Willis : commotus est V22 (glossa) edd. fere omnes : commovetur B2GM1SZ : commutus L21

[389]

5

LIBRO QUINTO

o éleos. Ahora bien, la deínosis se origina a partir de los lugares de los argumentos, pues con ellos no sólo probamos las cosas, sino que también las realzamos. Empero, el lamento, esto es, la conmiseración, se toma de los mismos lugares de los argumentos que la indignación. La peroración, no obstante, hay que emplearla no sólo al final del discurso, sino donde la materia lo permita; esto es, en la digresión de los exordios o de la narración continua, pero a veces también de las cuestiones. En el epílogo, por lo general, hay que observar que sea breve, puesto que hay que despedir pronto al juez, para que pronuncie su veredicto, todavía impresionado, mientras o está airado con los adversarios, o se compadece de tus lágrimas, o le conmueve la aflicción de los encausados».

[389]

LIBER QVINTVS

Sic adhuc asserenti innuit ipse Cyllenius, ut ad germanarum coetum nubentisque transiret obsequium. Quo conspecto asserta determinans ad Philologiae consessum fiducia promptiore perrexit eiusque verticem deosculata cum sonitu (nihil enim silens, ac si cuperet, faciebat) sororum se consortio societatique permiscuit. 566

Tandem loquacis terminata paginae asserta cursim, quae tamen voluminis vix umbilicum multa opertum fascea turgore pinguis insuit rubellulum. Quae si probatur et caret fastidio,

sic EFL11L31L4P2V1V22 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Willis : si AB1V21 : sed B2C1G (ed in ras.) L12L32 (var.) M1P1 (ed in ras.) P3SZ Dick : def. R : om. Halm Eyssenhardt • innuit] innuet B1L21P11P21P31V21 : def. R • ut] om. L31 • germanarum L22 (var.) Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp Dick Willis : terminarum AGL11L22 (altera var.) P1P2R1V21 : terminatarum B2E2 (var.) L13 (in marg.) SZ‘non male’ Grotius in Februis, Halm Eyssenhardt (scil. disciplinarum) : terminatorum DL3V22 : terminorum M1 : germinarum P3R2 : feminarum B1C1E1FL12L21L4V1V23 (var.) • nubentisque] nubentesque AB1DP21P31 V21 : def. R • conspecto] conspectu AL31P31RV21 • ad] a V21 • Philologiae] philogiae E1 : logiae D1 : def. R • consessum] concessum AV21 : consesum L21 : consensum L31 : def. R • promptiore] promptione L21 : promptiora EFL4 • eiusque] cuiusque A : eius M1 : def. R : einsque scripsit Dick per incuriam, sed Préaux corr. in p. XXX • deosculata] deosculata est E1 : deoscultata P1 : deosculato L4 : ]culata R • cum sonitu] consonitu L31 • ac] hac L4 : a L21 : def. R • si] sicut D1 : def. R • faciebat] faceret A : ]ciebat R • societatique] sociatique F • post permiscuit in marg. add. IAMBICVM SENARIVM EL1L4 : IAMBICVM METRVM SENARIVM L3 • 566 asserta] aserta ABE : arserta P4 : asserta quae L31 • cursim quae] cursimque R2 : cursumque P11 • opertum] opertam P21 : apertum F • fascea] fascia B2DG2L22M1P22SZ Lugdunensis Vulcanius Grotius Kopp : fuscea P12 • rubellulum] ubellulum V11 • quae E2 et coni. Halm in notis, quem McDonough (1968, 207 et 355) secutus est : qui (scil. turgor) codd. fere omnes Vulcanius Dick Willis : quod R2 Vicentina Mutinensis Basileensis Lugdunensis Grotius Kopp Halm Eyssenhardt : quis R1 • fastidio] fastigio S1

[390]

5

10

LIBRO QUINTO

MERCURIO

INTERRUMPE EL DISCURSO DE

RETÓRICA,

QUE SE UNE AL GRUPO DE SUS HERMANAS

Mientras Retórica estaba aún pronunciando estas palabras, el propio Cilenio1175 le hizo una seña con la cabeza para que pasara al grupo de sus hermanas y al servicio de la novia. Viole ella y puso fin a su perorata, y se dirigió con muy resuelta confianza hacia donde se sentaba Filología, y tras estamparle un sonoro beso en la frente —pues no hacía nada en silencio, aunque lo deseara—, se incorporó al grupo y compañía de sus hermanas.1176 Por fin concluyeron, rápidos, los asertos1177 de la locuaz página, los cuales, empero, cose un rojizo cilindro apenas recubierto por la larga lámina de un rollo lustroso de hinchazón.1178 Y si esta página es aprobada y está libre de desdén,

1175 Esto es, Mercurio (Hermes), hijo de Zeus y Maya, llamado así por haber nacido en una caverna en el monte Cileno, al sur de Arcadia. Como heraldo de los dioses, desempeña aquí las funciones de maestro de ceremonia. 1176 Para la juntura quo conspecto… ad Philologiae consessum perrexit, cf. Apul. Met. V 4, ad parentum suorum conspectum adfatumque perrexerant. 1177 La cláusula del libro V es un poema que consta de quince trímetros yámbicos o senarios yámbicos (x-v-|x-v-|x-v-). Otros siete poemas de Las nupcias están compuestos en este metro: I 31, II 51, II 219-220, III 289, IV 423, IX 913-914, IX 997-1000. 1178 Vid. nota complementaria n.o 1178.

[390]

566

LIBER QVINTVS

nonnulla promet, quae novella texuit, diditaque fient, quae vetustas praeterit. Sin sanna typhi naris imum torseris, pigebit arma horruisse caelites, formidinisque tunc locus novebitur, Silvane, falcem cum petis Saturniam. At tu reclamans rhetorum turbam tuba clangore verso Tulliana percrepans in castra abibis, quo nec osor invidens nec livor ater te sequatur praecluem.

promet quae] prometque P4 • novella texuit] novella texit L31 : non velat exuit E1FL4 P12 : non vellat exuit AB1P11P21P4R1V11V2 • diditaque B1P21 Halm Eyssenhardt McDonough (1968, 207 et 355) Willis (1968, 79-80; 1983) : editaque Vulcanius in Annotationes (p. 237) : deditaque cett. codd. et edd. • fient quae] fientque A • vetustas] venustas S1 • sin sanna ... torseris] sin sanna typhum nare sima intorserit Heinsius ad Ovid. Metam. XIV 95 (p. 941 Burmann); coll. Mart. VI 39, 8 • sin] si R2 • sanna] sana L4P11P31 • typhi] tyfi GL1L2L32P1P2P4RSV1V2Z : tyfin A : tipi D : tifa L31 : tiphae Vulcanius • naris imum] naris simum vel narissimum AP11P21P4R • imum] ima dub. Willis 1983 in notis • torseris] torserit B2S, malebat McDonough in notis (1968, 355) • pigebit] pugebit P11 : pigebat G1M1P41 : pingebit L31 • formidinisque] formidis quae P4 • tunc] om. D1 • novebitur conieci (coll. § 425, v. 5 renovant) : movebitur codd. • silvane] sylvave Lugdunensis • cum petis] competis FV11 • Saturniam] saturna P21 : saturneam EG1L2 L31L4P1 : saturnea F • at] aut D1 • tu] om. P4 • reclamans] clamans L21S1 • rhetorum] rethorum L11L3L4P3P4R : retorum L22 • turbam coni. Halm, quem Eyssenhardt Dick McDonough (1968, 207) et Willis secuti sunt : sacrum codd. (om. B1) et edd. vett. usque ad Koppium; def. Jean Préaux, Martianus Capella, orator emeritus’, apud Jean Collart, ed., Varron, grammaire antique et stylistique latine, Paris, 1978, 175-176, n. 20 : chorum coni. Petersen 57 : scaenam Stange • tuba] tubat A : turba P4 • verso] converso V22 • Tulliana] tuliana A : tulliano L4P11 • percrepans] percrepant Vulcanios, sed corr. in Erratis (p. 247) • castra] casta V21 • abibis] abilis P4V21 • nec osor] nec gosor P31R2 : negasor vel altercator L22 (var. in marg.) : negosor AB1DEFL12 (var.) L4P11P21P33 (var.) RV1V21 : negror P4 • livor] libor AB1P21P4R1V21 • te] om. L21 • sequatur] sequar V11 • praecluem] praeclivem L31 • post praecluem invenitur subscriptio: MARTIANI (MARTI. A) MINNEI (MINEI AL4P1P3V1Z : MNNEI P21) FELICIS CAPELLAE DE ARTE RHETORICA (RETHORICA EL3L4P1RV1) LIBER (LIB. V2Z) QVINTVS (L2L3P1V2 : V ABC1E FL1L4P2P3RV1Z) EXPLICIT (EXP. Z : EXLI. V2 : EXPLI. V1: EXPLICITVS L2 : EXPLICITVS EST L1) FELICITER (L2 : FELICITER om. cett. codd.) : MARTIANI MINEI FELICIS CAPELLAE AFRI CARTAG. LIBER V EXPLICIT DE RETHORICA G : EXPLICIT LIBER V DE RETORICA D : EXPLICIT LIB. V M1 : EXPLICIT DE RETHORICA P4 : om. S

[391]

5

10

LIBRO QUINTO

revelará algunas novedades que ha entretejido, y se divulgarán cosas que la antigüedad silenció. Pero si con mueca de soberbia frunces la nariz,1179 lamentarán los celestiales tener horror a las armas, y entonces el lugar del miedo se reavivará,1180 mientras buscas, Silvano, la hoz de Saturno. Pero tú, trompeta que convocas a la turba de los rétores, mudarás tu son, y, tocando a retirada, te marcharás a los campamentos de Tulio,1181 adonde ni odiador hostil ni oscuro livor a ti, muy gloriosa, te sigan.

1179 Fruncir la nariz es con frecuencia en la literatura romana, especialmente en los poetas satíricos, un gesto que denota soberbia o desdén; cf. Hor. Sat. I 3, 30; Ep. I 5, 23; I 19, 45; Pers. I 41; I 109; Apul. Met. VII 9; Quint. Inst. XI 3, 80. 1180 Alusión a Flegra, el escenario de la Gigantomaquia; cf. § 425, v. 5 (nota). Saturno vuelve a buscar la hoz de Saturno, como en § 425, vv. 10-16. El libro V se cierra así en Ringkomposition, con toque añadido de trompeta, tal como al comienzo del mismo (§ 425, v. 1). 1181 Esto es, los campamentos de Cicerón, el rétor por antonomasia, donde la Retórica, a salvo y segura, tiene su reino.

[391]

NOTAS COMPLEMENTARIAS* 10 Literalmente: «uniré la escuela a las frivolidades». Este verso representa un pasaje complicado que ha recibido diferentes interpretaciones desde época carolingia, sin que ninguna de ellas haya resultado definitiva; de ahí que en la edición de Willis, p. 59, se deje como locum desperatum y se renuncie a una solución. Remigio de Auxerre interpreta fugis como un verbo con entonación interrogativa; y así lo recoge A. Dick, entre otros. En esta interpretación, minuciosamente explicada por Lucio Cristante, op. cit., pp. 133-134, la Camena pregunta al autor, que se acaba de declarar vencido (his me Camena vicit), por su retirada (fugis?); a lo que el autor no tiene más remedio que responder aceptando el precepto poético de miscere utile dulci (iugabo ludum). Por contra, los que interpretan fugis como un sustantivo, han propuesto diversas soluciones. Kopp, op. cit., p. 255, interpreta el dativo fugis como sinónimo de cladi (derrota), de manera que vendría a significar: «vencido por la Camena uniré a mi huida (= derrota) la ficción poética». Por su parte, Jean Préaux (a través del testimonio de N. Vandenkerckhoven, op. cit., pp. 204-205) recurre al sentido técnico de velocitas en la lengua de la retórica, y propone ver en fugae el equivalente de velocitas en la lengua afectada de Marciano Capela: «Uniré a la brevedad de estilo los juegos de la fantasía». Y para ello se apoya en la glosa de un comentarista anónimo de los manuscritos de Cambridge 153 y 330: «fugis iugabo ludum, id est, velocitatibus ego coniungam opus fabulis commixtum». Por nuestra parte, entendemos también que el verbo iugabo exige un sustantivo en caso dativo; pero lo que el autor, una vez convencido por la Camena, accede a unir es, por un lado, la parte seria y doctrinal que representan las artes (ludum: escuela elemental) y, por otro lado, las frivolidades del adorno poético, la forma amable y atractiva (nugis). Nugae es un concepto recurrente en Capela con el que describe su propia obra, y en el que une al concepto catuliano de naderías , el carácter de sátira menipea de la obra que mezcla prosa y verso aliñado todo con humor e ironía. En el libro primero, § 2, ya aparece el término nugulas ineptas y el libro noveno se cierra con secute nugis, nate, ignosce lectitans. Además, con esta interpretación se cierra la antítesis continuada que encontramos en todo el pasaje: verdad / ficción, utilidad / frivolidad, enseñanza / deleite. 194 Esta compañera del séquito de Filología, anunciada por Apolo, como en § 326 y, más tarde, en § 810, además de ser la encargada de tratar de la lógica, lleva el nombre original griego de Dialéctica y no de Lógica (vid. § 336). La literatura latina especializada

* Se ha mantenido el número de nota del texto.

[393]

NOTAS COMPLEMENTARIAS ignoró, hasta Boecio, el término «lógica», registrándose únicamente, en su forma griega, en el ciceroniano De finibus (I 22: in altera philosophiae parte, quae est quaerendi ac differendi quae λογική dicitur…). Cf. Boeth. Inst. arithm. I 7.22. Mejor fortuna tuvo, en cambio, la voz «dialéctica» y otras de la misma familia léxica, ya que se leen más de un centenar de veces en diversas obras de Cicerón y, en menor medida, en Aulo Gelio y en Quintiliano. La forma latina dialectica no es sino la transliteración de διαλεκτική, emparentada con el verbo διαλέγεσθαι («dialogar»). Por lo tanto, dialectica (διαλεκτική) y, más propiamente, «arte dialéctico» (διαλεκτικὴ τέχνη) —título que, de hecho, presentan los códices de manera alternativa— estuvo en estrecha vinculación con διάλογος («diálogo»), en el que hay, al menos, dos λόγοι que se contraponen entre sí. De la misma manera, en la dialéctica se reconocen dos principios o razones entre las que se establece un diálogo, esto es, una confrontación que implica, para que exista tal diálogo, una especie de acuerdo en el desacuerdo y una serie de cambios de posiciones provocados por cada una de las posiciones contrarias. Por lo tanto, el «arte diálectico» puede definirse, en su origen, como el «arte del diálogo». La escuela estoica, especialmente a partir de Crisipo (siglo III a. C.), diferenció dos partes de la dialéctica: una consagrada a los significantes, que será, en parte, el origen de la gramática (cf. Frede, 1977), y otra dedicada a los significados, o sea, a las proposiciones y a su ordenamiento en silogismos. Sea como fuere, estamos de acuerdo con Ferré (2007: 61, n. 1) en que la terminología de Marciano Capela es tradicional, pues también se registra en Casiodoro, que, a su vez, remonta a fuentes aristotélicas griegas. En cuanto a la inclusión del título que principia este libro IV, Sieben (2012: 120) la justifica por tratarse de una ayuda para localizar la materia en cuestión, en tanto en cuanto el texto de Capela sirvió como manual en las escuelas para la enseñanza de las Artes Liberales (cf. Greg. Tur. Franc. X 31.18). Vid., de manera general, Ferrater Mora (2005: s.u. «Dialéctica») y Siben (2012). Cf. n. 69. 197 El término nodus, empleado por Séneca para designar los razonamientos intrincados de la dialéctica, aparece en Jerónimo, y con el mismo matiz que en Capela, para condenar los abusos de Crisipo (Hieron. Ep. 57.12: syllogismos Aristotelis contortaque Chrysippi acumina; 69.2). Cf. Capela § 327 (contortus, Chrysippus, sophismata), § 328 (acumen interrogatiuncula) y § 423 (tortuosa decipula). Ferré (2007: 62, n. 3), luego de cuestionar la posibilidad de que Jerónimo se inspirara en Capela, dado que aquel es posterior a este, o que, incluso, ambos se basaran en una fuente común, afirma que en los autores latinos hay un lugar común relacionado con la Lógica de Crisipo y cuyo origen podría estar en Cicerón, concretamente en Acad. II 92-96, donde hay una larga discusión acerca de los sofismas. Sea como fuere, nodus y la expresión contortis nodis se refieren a los silogismos cuyas posiciones pueden ocupar posturas distintas en el razonamiento para crear «nudos» lógicos rigurosos. De ahí que Ramelli (2001: 849) interprete estos nodis como cuestiones sutiles y confusas. Esta estructura, además, puede verse en otros autores, como Avieno (Arat. 469: bracchia contortis adstringunt nubila nodis), Cicerón (Acad. II 78: contorta et aculeata quaedam sophismata) o Agustín (Civ. V 9: tortuosissimae concertationes et disputationes philosophorum). De la misma manera, la imagen de los «nudos» del discurso y/o de la argumentación es ya casi un tópico que remonta a Cicerón (Fam. VIII 11.1), a Séneca (Ben. V 12.2 y Ep. 45.5, 82.19, 82.23, 85.1, 111.2 y 117.32) y Juvenal (III 8.50). Estos nudos simbólicos representan, en fin, la agudeza y lucidez del razonamiento.

[394]

NOTAS COMPLEMENTARIAS 199 Los primordia fandi son los «elementos del discurso» (τὰ τοῦ λόγου στοιχεῖα) propios del análisis de la Lógica, la Ontología (cf. Simp. in Cat. 10.23ss.) y/o de la doctrina de las Categorías, con los que se realiza un enunciado del que la especie particular es la proposición y de cuya unión surge, en fin, el silogismo (vid. § 341 y §§ 388-394). Algo similar encontramos en Cicerón (Acad. II 92: tradit [dialectica] elementa loquendi), Quintiliano (Inst. I 9.1: dicendi primordia) —referido, en el ramo retórico, a los primeros ejercicios de elocuencia— y Casiodoro (Inst. III 3: sed priusquam de syllogismis dicamus [...] oportet de eius initiis quasi quibusdam elementis pauca disserere, ut sicut est a maioribus distinctus ordo, ita et nostrae dispositionis currat intentio). El término primordia (rerum) forma parte, por tanto, de la esfera de la Filosofía e indica, propiamente, los elementos primarios, esto es, los «átomos» de Lucrecio (por ejemplo, en I 210, 483, 570, 593, 712, 1021 o II 80, entre otros). Según ThlL X 2.1272.35 (cf. Arist. Cat. 14a38-14b2), primordia también es aplicable, por metonimia, a los fundamentos de una doctrina científica, algo a lo que ya parece referirse Aristóteles en Top. 101a36ss.: ἔτι δὲ πρὸς τὰ πρῶτα τῶν περὶ ἑκάστην ἐπιστήμην. Ἐκ μὲν γὰρ τῶν οἰκείων τῶν κατὰ τὴν προτεθεῖσαν ἐπιστήμην ἀρχῶν ἀδύνατον εἰπεῖν τι περὶ αὐτῶν, ἐπειδὴ πρῶται αἱ ἀρχαὶ ἁπάντων εἰσί, διὰ δὲ τῶν περὶ ἕκαστα ἐνδόξων ἀνάγκη περὶ αὐτῶν διελθεῖν. Estos primordia, en fin, son distintos de τὰ τῆς φωνῆς στοιχεῖα (SVF II 45.8; cf. Aug. Dial. 6) al no ser «letras del alfabeto» (τὰ τῆς λέξεως στοιχεῖα; cf. SVF III 213.13) ni ser «partes del discurso» (τὰ τοῦ λόγου μέρη), sino elementos. 200 El término axioma —transliteración de ἀξίωμα atestiguada a partir de Gell. XVI 8 (cf. André, 1971: 10)— es la proposición, el objeto propio de la dialéctica. En palabras de Zenón de Citio, «axioma es la expresión (id est proposición) verdadera o falsa» (ap. D.L. VII 65: ἀξίωμα δέ ἐστιν ὅ ἐστιν ἀληθὲς ἢ ψεῦδος; cf. Cic. Fat. 20: concludit enim Chrysippus hoc modo: ‘si est motus sine causa, non omnis enuntiatio, quod ἀξίωμα dialectici appellant, aut vera aut falsa erit’). Este término de inspiración estoica se lee, además, en Séneca (Ep. 117.13: quod alii effatum vocant, alii enuntiatum, alii dictum), Aulo Gelio (XVI 8.8: Varro alias profata, alias proloquia appellat), Pseudoapuleyo (Herm. 190.4: quam vocat Sergius effatum, Varro proloquium, Cicero enuntiatum Graeci πρότασιν tum ἀξίωμα, ego verbum e verbo tum protensionem tum rogamentum; familiarius tamen dicetur propositio) y Jerónimo (A. Ruf. 30: quid significet ἀξίωμα, quod nos pronunciatum possumus dicere: quomodo absque verbo et nomina nulla sententia fit, soritarum gradus, pseudomeni argutias, sophismatum fraudes). Como puede verse, en varias de estas definiciones se hace mención a Varrón, personaje que Dialéctica tendrá muy en cuenta a la hora de emplear la terminología propia en lengua latina. En este sentido, varroniano también es el adjetivo scholicum referido a axioma (cf. Non. VI 451.29), una forma de la que Terenciano Mauro hizo uso en el ámbito gramatical (Ter. Maur. 216) y a la que Aulo Gelio dio el matiz de «actividad escolástica» (Gell. IV 1.1). En la actualidad, axioma es todo principio evidente, por lo que no precisa demostración, y del que se siguen necesariamente ciertas conclusiones; es el punto de partida, pues, de la Matemática y de la Lógica (ciencias formales axiomáticas). En cuanto a las peculiaridades métricas que evocan procedimientos virgilianos, vid. Marouzeau (1949: 163 y 181) y Cupaiuolo (1963: 48). 202 Cf. § 392. He aquí otro concepto propio del pensamiento aristotélico y de la escuela estoica: la capacidad del signo lingüístico para alcanzar un significado en un contexto determinado (Arist. Cat. 2a4 y Simp. in Cat. 404.12: ὁ δὲ λόγος ἐν συμπλοκῇ

[395]

NOTAS COMPLEMENTARIAS τινων; Cf. Pauli, 1984: 62). Tamaña concepción se halla más tarde, y de forma similar, en Aug. Dial. 9. Dicha capacidad es reforzada, si acaso, por el término normalis, un adjetivo que en este caso equivale al epicúreo τὸ κανονικόν (D.L. X 30; S.E. M. VII 22), es decir, la lógica que autoriza su interpretación filosófica y con al cual, desaparecida toda oscuridad y/o ambigüedad del lenguaje, se hace necesario habere regulam qua vera et falsa iudicarentur (cf. Cic. Brut. 152). En cuanto a associum, Siben (2012: 125) lo considera otro neologismo de Capela, si bien el verbo associo se lee en diversos pasajes de Nupcias (§§ 247, 458, 911 y 922). Sea como fuere, todas estas formas responden a la intención de Capela de exponer, a través de Dialéctica, el criterio fundamental para la comprensión de las palabras: el contexto, en el que las palabras deben estar «asociadas», «combinadas», para poder ser comprehendidas y consideradas como tales conforme a la norma. 206 Aunque la expresión cornua fronte pertenece al léxico poético a partir de Virgilio (B. VI 51; G. IV 299, i. a.), con ella se hace aquí alusión a la paradoja estoica del «cuerno» (κερατίνηϛ) de Eubolides de Mileto (siglo IV a. C.) y recogida por Diógenes Laercio (VII 187): εἴ τι οὐκ ἀπέβαλεϛ, τοῦτ’ἔχειϛ· κέρατα δ’οὐκ ἀπέβαλεϛ· κερατ’ἄρ’ἔχειϛ. Cf. SVF II 90.35; Sen. Ep. 49.8; Gell. XVI 2.10 y XVIII 2.9; S.E. P. II 241. El principio de esta paradoja parece ser un juego de palabras a través del cual se hace ver que las preguntas que admiten una respuesta afirmativa o negativa pueden «escapar» a ciertos sofismas fundados sobre presupuestos. En este caso, el cuerno designa un dilema en el que se guarda lo preguntado. Jerónimo (Ep. 69.2) describe los ataques lanzados contra él por un «rétor experimentado» (vir eloquentissimus), usando un «silogismo cornudo, como se denomina» (syllogismus, ut dicitur, cornatus), compuesto de dos secciones que se cierran como las pinzas, llamado por ello dilema. 211 Se introduce ahora, por medio de igitur (cf. el empleo de esta misma conjunción en § 223 y § 899), y como consecuencia lógica, una minuciosa descripción de Dialéctica que, si bien evoca rasgos ya mencionados en el epígrafe anterior (por ejemplo, el tópico de la palidez, vid. § 327.8; cf. Ar. Nu. 103, 120 y 185-186 y Sen. Ep. 48.7), será referencia para sucesivas representaciones literarias e iconográficas de este ars, según Sichirollo (1973: 97-101). La presentación y descripción de Dialéctica, de su aspecto, porte y atributos (§§ 327-330) por parte de Capela es realizada siguiendo el modelo de la descripción de Isis en Apul. Met. IX 3-4, que servirá también de paradigma para la descripción de Harmonía (Cristante, 1987: 233), otorgando un aura de sacralidad a las virgines dotales (Bovey, 2003: 161), y de la del diablo en Prud. Ham. 136-138. En los siguientes parágrafos Capela mostrará una imagen de Dialéctica triple: es griega, por su peinado perfectamente arreglado, por su vestimenta y por su inteligencia, pero también, al llevar en la mano una serpiente agresiva, es una manipuladora peligrosa; es una mujer de apariencia sombría, de cuerpo delgado y cabellos rizados. Emplea, como se verá, un argot incomprensible parecido al de las fórmulas mágicas, jactándose de tener poderes adivinatorios, casi proféticos. Estas características contradictorias llevarán a Baco, en § 331, a ver en ella una mujer perteneciente a un pueblo de rango inferior, una libia, lo que provocará la cólera de la ateniense. Sea como fuere, la imagen que presenta en estas líneas Dialéctica se aplica a todo lo que deriva de la inteligencia y de la consciencia moral, una interpretación harto aceptada y analizada recientemente por Siben (2012: 130 ss.). Sobre las representaciones alegóricas de Dialéctica en los manuscritos y en las artes, cf. Heydenreich (1954: s.u. «Dialektik», coll. 1391-1392).

[396]

NOTAS COMPLEMENTARIAS 215 Cf. Remigio, ad loc.: potest et ita accipi ut per formulas intelligatur propositio, per hamum assumptio, per serpentem quem hamus trahebat conclusio inevitabilis. Nisi enim propositionem et assumptionem caveris, velis nolis ad conclusionem quasi ad serpentem traheris. Los elementos, pues, que Dialéctica porta en la mano derecha requieren una interpretación más minuciosa que los de la mano izquierda. Los rasgos a tener en cuenta son las formulae, las florentibus discolora venustate ceris y el hamus. Las formulae, un tecnicismo de la esfera del Derecho (cf. Meyer, 2004: 63-64 et passim; ThlL VI 1115.46ss.), además de una posible traducción latina de σχῆμα (ThlL VI 1113.82; cf. Chalc. Comm. 283: formula syllogismi talis est; 34: syllogisticae rationis formulam; Ps.Apul. Herm. 199.2 y 202.18, por ejemplo; para otras traducciones, vid. Pauli, 1984: 80 y Conso, 2001: 956-960) y en aparente eco de Cicerón (Acad. II 75 y 98), deben referirse, según Stahl (1977: 107, n. 10), a modelos de deducción (schemata) o quizá a ciertas proposiciones de apariencia atractiva. Cf. § 401, donde esta voz es empleada con un significado geométrico. Ramelli (2001: 851, n. 3) las reconoce como parte de las disputas dialécticas que justifican, de hecho, el empleo del verbo assumere por parte de Capela. Cf. Quint. VII 3.14 y Sen. Ep. 48.10. En cuanto al empleo de cera, se trata de un término propio del ámbito de la composición de códices y del escolar, en forma de tabella cerata (cf. Quint. Inst. I 1.27; Hieron. Ep. 8.1; y Cribiore, 1996: 65-69), donde puede alcanzar, incluso, el significado de «libro de texto» (Del Corso, 2010: 83 ss.). La belleza de estas tablillas multicolor (discolora; cf. André, 1949: 126) lograda gracias a los pigmentos empleados en la cera nos es dada a conocer por Varrón (RR III 17.4), que habla de la técnica del encaustum (cf. Plin. HN XXV 122-123; vid. Astorgano, 2011). Sobre las diversas interpretaciones de estas tablillas y sobre el paralelismo de este pasaje con Ovidio, que refiere su uso en la práctica mágica como amuletum, vid. Siben (2012: 134-135). Este velo mágico, de hecho, es puesto en relación con formulae, interpretado en algunos códices como «estatuas de cera» a partir de Hor. Sat. I 8 (donde habla de figuras de cera destinadas a ritos mágicos), de Cassiod. in Psalm. 32.15, p. 290b (donde formulae equivaldría a εἴδολα) y de Ov. Ep. VI 91 (donde se mencionan los simulacra cerea). A la misma esfera que cerea pertenece el término hamus, un «gancho» que facilitaba el transporte de los códices, llamados por ello ansati (DAGR V 3; cf. Degni, 1998: 38 y Mantovani, 2000: 669). Cf. Remigio, ad loc.: id est, sub tabula in qua erant illae formulae. Per quas formulas simplex propositio intellegitur (cf. Don. Int. Verg. 597.27). Según Cribiore (1996: 66), el enganche que permitía mantener unidas las tablillas también podía servir en las escuelas para colgar la tablilla modelo con el fin de que los estudiantes la copiaran. Una elaboración más trabajada es la que propone Agati (2003: 122), para quien estas tablillas se unían por medio de tiras de cuero o de anillos metálicos cuando eran confeccionadas en varias copias. A ello es a lo que podría aludir Capela, según esta autora. Sea como fuere, Bovey (2003: 160, n. 43) ve en este gancho una simbología entre la premisa y las consecuencias que entraña, una idea que en el opúsculo pseudoapuleyano Peri hermeneias se expresa por medio del término coniugatio. Cf. Cic. Acad. II 98; De orat. II 222; Sul. 47; Brut. 173; Sen. Tranq. I 13; y Sidon. Epist. IV 3.2. 219 Como puede verse, el proceder de Dialéctica de «pregunta-respuesta» a la manera de un diálogo, supone un razonamiento final que posibilita establecer la verdad o la falsedad de la proposición, algo muy arraigado en el pensamiento estoico (cf. Arist. Top. 104a8). Según Gourinat (2000: 69-72), esto es lo que diferencia a la Dialéctica de

[397]

NOTAS COMPLEMENTARIAS la Retórica (cf. Cic. Fin. IV 7 y I 2; y Sen. Ep. 82.23). Esta actitud intimidatoria de la doncella se plasma, precisamente, en esa interrogatio (ἐρώτημα), distinta de la quaestio (πύσμα o πεῦσις) en que, mientras que aquella presupone una respuesta simple, esta implica una contestación más elaborada en forma de proposición. Cf. Aquila, p. 15.10 Elice y nota ad loc., p. 112; Arist. Top. 158a16-17; y Gourinat (2000: 183-185). En definitiva, para Siben (2012: 137), estos interrogatiuncula, como otros términos semánticamente análogos, bien podrían tener el valor técnico de «silogismo» (ThlL VII 1.2267.60). De hecho, poco después Capela se refiere a la teoría aristotélica del juicio por medio de arbitrium y empleará el verbo interrogare con esta misma acepción, syllogismum facere (ThlL VII 1.2272.71-76). Cf. Cic. Fat. 28; Sen. Ep. 48.10 y 87.35; y Quint. Inst. VII 3.4. 225 Esta proposición es difícil de interpretar porque la relación entre los términos unívocos y equívocos, por una parte, y la teoría de la conversión, por otra, no se evidencia en la teoría de Aristóteles a la que parece remitir Capela (sobre las fuentes o posibles fuentes de Capela para la composición de este libro, especialmente de la sección de eloquendo, §§ 388-395, vid. Siben, 2012: 25-35; y Garrido, 2015). Toda proposición categórica relaciona un primer término, univocum, con un término de menor comprensión y de mayor extensión, aequiuocum, que, en caso del afirmativo, engloba el primero. Habida cuenta de que para Ferré (2007: 70, n. 25) la proposición de Capela podría establecer una equivalencia entre sujeto, equívoco y término menor, por una parte, y entre predicado, unívoco y término mayor, por otra, este autor afirma que no aparecen ni en Capela (cf. §§ 397-400) ni en la literatura antigua especializada las consideraciones sobre los unívocos y los equívocos que podría contener la teoría de la conversión, centrada, en este caso, en la homonimia y la sinonimia. Así, estamos de acuerdo con Stahl (1977: 108, n. 16) en que esta oración es oscura. Para Brown (1997: 101), además, el infinitivo arcaico, empleado también por Lucrecio (I 710; II 927; V 1199; VI 291), otorga al pasaje cierta dignidad. Sea como fuere, esta formulación se basa en la clasificación de las proposiciones según la cualidad y la cantidad y en su conversión (cf. §§ 396-403). En este sentido, Siben (2012: 140) propone una posible alusión, por parte de Capela, a una conversio per particulas (§ 399) al no ser posible, para cada tipo de proposición, una conuersio simplex. Ramelli (2001: 852), en fin, postula la posibilidad de que la unión de expresiones unívocas y equívocas indique un procedimiento dialéctico capcioso. 226 Partiendo del hecho de que la Dialéctica tiene por objeto de estudio la proposición sobre la verdad o la falsedad de lo emitido, la Dialéctica es la rama de la Lógica que estudia los argumentos desde el punto de vista del contexto de diálogo en el que son utilizados; cada contexto tiene sus propias reglas y, por ello, los argumentos serán válidos si cumplen las reglas de la Lógica y las reglas de juego del contexto en el que tienen lugar. Capela, al considerarla como la ciencia de lo verdadero o lo falso, limita, y bastante, la definición tradicional de Posidonio sobre este ars: διαλεκτικὴ δέ ἐστιν, ὥς φησι Ποσειδώνιοϛ, ἐπιστήμη ἀληθῶν καὶ ψευδῶν καὶ οὐθετέρων (D.L. VII 62; cf. Gourinat, 2000: 70-72). Vid. § 390 y Cic. Acad. I 19, II 57, 91 y 107; De orat. II 158; Orat. 115: Brut. 152; Tusc. V 72; Leg. I 62; Aug. Cresc. I 15.19; Cassiod. Inst. XCI 1; Isid. Etym. II 22.1. 228 Los diferentes manuscritos presentan, en este pasaje, uariae lectiones: urbe o rupe. Aunque la lectura rupe está justificada por Cic. Tusc. IV 14.33 (cf. Pauli, 1984: 83) y Gell. XVI 8.17, según Ferré (2007: 72, n. 29) es posible ver en urbs Aegyptiorum el

[398]

NOTAS COMPLEMENTARIAS Egipto entero. No obstante, diversas tradiciones medievales conservan la leyenda de la «roca de Parménides», quien, luego de su llegada a Egipto, habría creado el arte dialéctico. Vid., en este sentido, por ejemplo, la versión de Hugues de Saint-Victor, Didascalicon de Studio Legendi, 767D (ed. Buttimer): in ea quoque dialectica primum inventa est a Parmenide, qui, civitates et coetus hominum fugiens, in rupe consedit non modico tempore, sicque dialecticam excogitavit, unde et rupes Parmenidis appellata est. De cualquier manera, la localización de Egipto como fuente de algún tipo de saber es ya un tópico entre los autores antiguos, dado que atribuían la creación de las ciencias matemáticas a diferentes culturas. Así, según Platón (Phdr. 274c), la aritmética y la astronomía son oriundas de Egipto, además de la geometría, si bien Porfirio (VP. 6) establece un origen caldeo para la ciencia de los astros y Flavio Josefo (AI. I 167-168; cf. Cassiod. Inst. II 3.22) atribuye la aritmética y la astronomía a Abraham, que la transmitió a los egipcios; la aritmética tiene su origen en el pueblo fenicio; y la astronomía, en fin, en el caldeo. Vid. Bovey (2003: 165 n. 55). Según Ferré (2007: 72, n. 30), la atribución de la invención de la dialéctica a los egipcios no se encuentra más que en este pasaje de Capela. Faltos de una interpretación adecuada en estas líneas, Ferré (ibídem) justifica la afirmación de Capela estableciendo una posible identidad entre Hermes, Mercurio y Theuth (cf. §§ 101-102; sobre la figura de Mercurio en Nupcias, vid. Lenaz, 1975: 7-8, n. 14) teniendo en cuenta el comentario de Hermias de Alejandría (in Phdr. 254-255), que identifica a Hermes con Theuth (255, 1.8: Θεὺθ γὰρ καλεῖ τὸν Ἑρμῆν) y le atribuye la invención de todas las artes y toda la teoría racional (255, 1.10: πᾶσαν τέχνην καὶ λογικὴν ὁ θεὸς ἐξεῦρεν Ἑρμῆς). Si bien esta propuesta concierne principalmente a la matemática, Ferré (ibídem) cree que Capela pudo recoger aquí una tradición surgida de una lectura rápida de un texto de este tipo. Vid. Klibansky (1941-1943) y Cristante (2009: 304). 229 Parménides, considerado por los antiguos como uno de los precursores de la Lógica (S.E. M. VII 7; D.L. IX 25-29; Apul. Plat. I 3), además de haber establecido, por medio del principio de no contradicción, uno de los pilares del ars, recomendó a Sócrates practicarla como «gimnasia filosófica» (Pl. Prm. 135c-d; cf. Arist. Top. 101a2728). Con todo, este diálogo platónico carece, según la crítica, de historicidad, donde los interlocutores debían ser uno muy viejo y el otro muy joven. 249 La imagen de Cécrope, el mítico rey del Ática mitad hombre mitad serpiente que enseñó a los hombres a edificar ciudades y a enterrar a los muertos, además de inventar la escritura, constituye, según Cristante (1987: 186), pareja con Attica. No es de extrañar, pues, que Capela mencione a este héroe civilizador griego y lo haga «padre» de Dialéctica, una doncella que, en opinión de Bovey (2003: 166), se esfuerza, aun con cierta pereza, por expresarse en lengua latina (cf. Iuv. VI 189, donde se relata el caso contrario). 255 Aunque perdidos prácticamente todos a lo largo de la tradición, los Disciplinarum libri IX de Varrón era un documento en el que se exaltaba la formación del hombre «libre» (de donde «liberal») por medio de las siete artes conocidas, entre las que la inclusión de la dialéctica es una cuestión que continúa discutiéndose. En este sentido, Hadot (1984: 163-172), basándose en un pasaje de Aulio Gelio (XVI 8.1-6), estima poco probable la existencia de un libro del reatino que verse sobre la dialéctica entre las Disciplinae. El propósito de Capela respecto al papel de Varrón en la latinización del vocabulario de la dialéctica, según Hadot, podría encontrar su fuente en un pasaje de Cicerón, en el que aquel anuncia su intención, más que posible, de trasladar

[399]

NOTAS COMPLEMENTARIAS de la lengua filosófica griega a la latina la materia tratada, sed enitar ut Latine loquar nisi in huiuscemodi verbis ut philosophiam aut rhetoricam aut physicam aut dialecticam appellem quibus ut aliis multis consuetudo iam utitur pro Latinis (Cic. Acad. I 24-25). Sabemos, no obstante, de otros pasajes típicos de la laus Varronis, como por ejemplo Cic. Acad. I 1-9; Brut. 205; Quint. Inst. X 1.95 y XII 11.24; Apul. Apol. 42; o Aug. Civ. VI 2. También Capela, por boca de Dialéctica, reconoce la valiosa labor del reatino en lo que al conocimiento de esta disciplina en la lengua del Lacio se refiere. Tal elogio se pone de manifiesto a través de la expresión eruditio industriaque, es decir, resaltando la sutileza de la palabra, el ingenio y la constancia, junto a la actividad cultural, sin la cual no puede haber conocimiento. Este pasaje encuentra su paralelo en otro en el que Macrobio pondera la erudición de Eusebio (Sat. I 2.7: nam facundum et eruditum virum, Eusebium rhetorem inter Graecos praestantem omnibus idem nostra aetate professis, doctrinae Latiaris haud inscium, Praetextatus meum in locum invitari imperavit). Sobre la presencia de Varrón en la obra de Capela, vid. Siben (2012: 13-24). 265 He aquí una clara alusión a Retórica, caracterizada por el adjetivo praecluis, un neologismo propio de nuestro autor (cf. André, 1952: 149; cf. Cristante, 1987: 204ss.) y que, según Préaux (1978: 175), indica propiamente la gloria obtenida por los méritos retóricos. Esta imagen, frente a la presentada por Dialéctica, es, precisamente, la que distinguían los autores antiguos. Zenón, de hecho, procuró representar la diferencia entre estas dos disciplinas del lenguaje mostrando a Retórica con su mano abierta y a Dialéctica con su puño fuerte. Vid. S.E. M. II 7; Quint. Inst. II 20.7; Cassiod. Inst. II 3.2. 267 La crítica está de acuerdo en reconocer en el plan de exposición de Dialéctica una organización de inspiración estoica. Sobre esta organización, vid. Kopp (1836: 335), Hadot (1971: 196) y Ferré (2007: XLIX-LX). De estas normae, con la terminología y los elementos que favorecen el razonamiento y con cuyos criterios se puede diferenciar el saber científico del no científico, Capela solo trata las cuatro primeras (D’Onofrio, 1984: 28-29; vid. Remigio, ad loc.). Así, la sección de loquendo (§§ 344-387), con una estructura similar a la mantenida por Porfirio en Isagoge (cf. Hadot, 1971: 179-187, donde estudia la versión latina de esta obra por parte de Mario Victorino) y por el Estagirita en Categorías (sobre las versiones latinas de esta obra en época de Agustín, vid. MinioPaluello, 1945), versa sobre el término o, más bien, sobre el significado de los términos, o sea, la unidad mínima del lenguaje que aporta significado (cf. Aug. Dial. 4 y 5 y D’Onofrio, 1984: 160). La segunda sección, de eloquendo (§§ 388-395), fiel al Περὶ ἑρμηνεῖας o De interpretatione de Aristóteles, sobre el que no se sabe de traducción latina alguna por parte de Mario Victorino (Hadot, 1971: 189), se centra en la expresión, es decir, en las partes fundamentales del discurso, a saber, el nombre y el verbo (cf. Aug. Dial. 4). La parte de proloquendo (§§ 396-405), o de las proposiciones, debe su contenido y exposición al opúsculo pseudoapuleyano Perì hermeneîas, gracias al cual Capela abordará cuestiones relativas a la sententia simplex o proloquium, o sea, a la proposicion predicativa (cf. Aug. Dial. 4), pudiendo se verdadera o falsa. Se encargará, asimismo, de las diferentiae proloquiorum —la cualidad afirmativa o negativa y la cantidad universal o particular del juicio—, las proloquiorum affectiones y la conversión de las proposiciones. La cuarta sección, de proloquiorum summa (§§ 406-422), consiste, por medio de ese conjunto o suma de proposiciones, en la teoría de los silogismos categóricos e hipotéticos, lo que en terminología agustiniana son las sententiae coniunctae, los razonamientos (cf. Aug. Dial. 4). Las restantes normae anunciadas no

[400]

NOTAS COMPLEMENTARIAS son tratadas por Capela bien por falta de tiempo (hacia el final de su intervención es interrumpida por Palas para evitar el tedio de los asistentes), bien porque Capela las relega con cierta habilidad a otras partes de Las nupcias. En este sentido, aunque las secciones de iudicando (κρίσις ποιημάτων) y de dictione (τοπική) no son, en realidad, competencia suya, los autores antiguos reconocían en esta última parte un valor a tener en cuenta por parte de los rétores, pues, según Quintiliano (Inst. II 4.41) deben hacer uso de la técnica de la argumentación dialéctica para conseguir una adecuada presentación de sus argumentos. Ténganse presentes, además, las palabras de Remigio (ad loc.): haec quattuor normae proprie ad dialecticam pertinent; duae vero quae secuntur non solum ad dialecticam sed et ad alias pertinent artes. Así las cosas, para D’Onofrio (1984: 94) la dictio es la unidad semántica básica en y para cualquier discusión demostrativa. Sobre estas normas, vid., junto con el mencionado D’Onofrio (1984), Volpi (2006: 79-86); y sobre sus fuentes o posibles fuentes, vid., entre otros, Hadot (1971), Siben (2012: 25-35) y Garrido (2015, especialmente para las fuentes de la sección de eloquendo, §§ 388-395). 286 Cf. Arist. Top. 109b20-21 y Porph. Intr. V 2-5. Hallamos una lectura paralela en el Político platónico, donde el filósofo de Atenas se refiere a los «griegos» y a los «no griegos» para demostrar que no todos los nombres comunes a un grupo de individuos particulares garantizan la existencia de una especie. En este sentido, pues, la consideración platónica a este respecto es muy diferente de la que actualmente impera, ya que para Platón es más provechoso distinguir entre «hombres y mujeres» (Plt. 262e) que considerar al «bárbaro», ya que este no es un εἶδος del género humano (Plt. 262d). Cf. Cic. Inv. I 22.32 y Sen. Ep. 58.12. Sea como fuere, el género, como indica Capela, se puede subdividir en especies que, a su vez, son género de las especies a las que se subordinan hasta llegar a un solo individuo, que es un predicado que se dice de un solo sujeto sin constituir un género propio. Es, pues, indivisible (individuum) en otros géneros y especies, un adjetivo que, empleado en género neutro como sustantivo también en § 352 y § 365, es la traducción de ἄτομον (cf. Mar. Vict. Defin. 25.18: quae [scil. individua] Graeci ἄτομα vocant), si bien, según ThlL VII 1.1208.55, como tal adquiere un valor técnico en un contexto filosófico. Este término, indiuiduum, es lo que Aristóteles llamaba «sustancia primera», que solo puede ser señalada, no nombrada, porque, de hacerlo, la hacemos «segunda». Remigio, de hecho, aclara estos conceptos en su comentario a este texto (ad loc.), identificando el género común en lo que los griegos llaman οὐσία y los romanos essentia, mientras que el género o la especie específica es el ἄτομον griego, lo indivisible e intangible. Con todo, del ἄτομον solo habló Demócrito. Sobre la propiedad lógica de individuum, vid. Pauli (1984: 132). 290 Capela emplea, sobre todo a lo largo de este libro, dos traducciones latinas de una misma palabra griega, εἶδος (cf. ThlL VI 1.1075.45ss.): forma y species, dándoles equivalencia en § 474 y § 486. Mientras que Siben (2012: 164) lo justifica por razones estilísticas, Ferré (2007: 80, n. 73) alega que Capela sigue a Cicerón en este proceder, pues este rehusó emplear species por la agramaticalidad de specierum y speciebus: in partitione quasi membra sunt, ut corporis caput umeri manus latera crura pedes et cetera; in divisione formae, quas Graeci εἴδη vocant, nostri, si qui haec forte tractant, species appellant, non pessime id quidem, sed inutiliter ad mutandos casus in dicendo. Nolim enim, ne si Latine quidem dici possit, specierum et speciebus dicere; et saepe his casibus utendum est; at formis et formarum velim. Cum autem utroque verbo idem

[401]

NOTAS COMPLEMENTARIAS significetur, commoditatem in dicendo non arbitror neglegendam (Cic. Top. 30). No obstante, aunque Cicerón aporta una definición bien distinta de forma (Top. 31: forma est notio, cuius differentia ad caput generis et quasi fontem referri potest; cf. Cic. Orat. 116; Fin. IV 8.19; Top. 11, 13-14, 28 y 33-34; y Quint. Inst. V 10.62-63), Agustín usa, indistintamente, los dos términos (Dial. 10), mientras que Séneca prefiere species (Ep. 58.8 ss.). Otros pasajes de Nupcias también recogen forma para indicar las relaciones aritméticas (§ 107, § 732 y § 934) y las figuras geométricas (§ 579 y § 710; cf. Conso, 1994: 68-70). Asimismo, en § 398 Capela empleará finis en lugar de species (cf. Ps.Apul. Herm. 197.9). De cualquiera de las maneras, es posible ver en el empleo de forma un eco de la tradición platónica, en tanto en cuanto responde, en sentido propio, al εἶδος de la filosofía del ateniense. 300 Estos cuatro hábitats corresponden, según Ferré (2007: 81, n. 79), a los cuatro elementos constituyentes del universo según los antiguos (agua, tierra, aire y fuego), un pensamiento que remonta a Empédocles (siglo V a. C.), para quien estas fuerzas estaban unidas por el amor y separadas por el odio. Platón recogió en el Timeo esta doctrina, llegando a ser la teoría física dominante en la Antigüedad. Vid. Arist. Cael. 301b-307b; Sen. QN III 12.2; Mar. Vict. Adv. Arium IV 11 o Comm. in epist. Paul. ad Galat. II 4.9; y § 738. No obstante, la referencia de Capela a una serie de animales que «según dicen algunos, viven en el fuego» ha llevado a la crítica a identificarlos con las salamandras y las leyendas que desde antiguo se contaban sobre ellas. Así, uno de esos «algunos» a los que se refiere nuestro autor es Aristóteles. En un pasaje de Historia de los animales el Estagirita habla de la capacidad de la salamandra para soportar el fuego (Aristot. HA 552b15-17: αὕτη γὰρ, ὡς φασί, διὰ τοῦ πυρὸς βαδίζουσα κατασβέννυσι τὸ πῦρ), una cualidad que aparece recogida en otros autores e incluso en otras culturas. Por ejemplo, la volvemos a encontrar en Plinio (HN XXIX 76: ex ipsa quae Magi tradunt contra incendia, quoniam ignes sola animalium extinguat, si forent vera, iam esset experta Roma), en Apuleyo (Socr. 8: quattuor [...] elementa notissima, veluti quadrifariam natura magnis partibus disterminata, [...] propria animalia terrarum, flammarum, - siquidem Aristoteles auctor est in fornacibus flagrantibus quaedam propria animalia pennulis apta volitare totumque aeuum suum in igni deversari, cum eo exoriri cumque eo extingui) o en Agustín (Civ. XXI 4: si, ut scripserunt qui naturas animalium curiosius indagarunt, salamandra in ignibus vivit). Ferré (2007: 81, n. 78) ve en las palabras de Capela la misma versión que su compatriota africano. Parte de la crítica, en fin, ha querido ver en el sintagma habitaculorum diversitates de Capela una alusión al habitus corporis de Quintiliano (Inst. V 10.26). 308 Sobre la razón como elemento propio del ser humano, cf., entre otras muchas referencias, Gell. IV 1.12 (hominem esse animal mortale rationis et scientiae capiens vel quo alio modo diceres, ut eum a ceteris omnibus separares). Para entender el significado técnico de animal en este contexto, vid. Pauli (1984: 142-143). 316 Según Ferré (2007: 83, n. 86), en este texto de Capela se encuentran los elementos esenciales y, por qué no, tradicionales para elaborar una definición de definitio (ὅρος o ὁρισμός): involuta notitia, periunda-aperte, breviter-brevissime, explicatur-explicanda. Esta terminología remonta a Cicerón: Orat. 116.6 (explicanda est saepe verbis mens nostra de quaque re atque involuta rei notitia definiundo aperiunda est, siquidem est definitio oratio, quae quid sit id de quo agitur ostendit quam brevissime. Tum, ut scis, explicato genere cuiusque rei videndum est quae sint eius generis siue

[402]

NOTAS COMPLEMENTARIAS formae sive partes, ut in eas tribuatur omnis oratio). La forma notitia remite a las nociones estoicas de la definición (qui rei?; cf. D.L. VII 1.60) y a su articulación con las nociones comunes, doctrina bien conocida por parte de Cicerón (Acad. II 22: ἐννοίας enim notitias appellare tu videbare; II 30: efficiuntur notitiae rerum, quas Graeci tum ἐννοίας tum προλήψεις uocant; Top. 30: notionem appello quod Graeci tum ἐννοίαν tum πρόληψιν). La definición, explica Gourinat (2000: 48), propicia el desarrollo de una idea preconcebida que, luego de elaborarla técnicamente, se transforma en una noción verdadera y auténtica. De ahí explicare, que responde a διαρθροῦν (cf. Epict. Diss. II 17.7; Cic. De orat. I 189; y Aug. Civ. VIII 7). Sobre estas nociones, vid. Gourinat (2000: 46-58). Los dos requisitos inherentes a la definción son la claridad y la brevedad, aperte ac breviter. Sobre este, vid. Rhet. Her. IV 25.35 (definitio est, quae rei alicuius proprias amplectitur potestates breviter et absolute) o Cic. De orat. I 189 (est, enim definitio rerum earum, quae sunt eius rei propriae, quam definire volumus, brevis et circumscripta quaedam explicatio), por ejemplo, y sobre aquel vid. Audax, Gramm. VII 324.2 (definitio quid est? Oratio quae id de quo quaeritur aperte describit et determinat, ut puta veluti si quaeras a me, quid sit homo, respondebo 'animal mortale rationale risus capax'), Arist. Top. 139b13 (δεῖ γὰρ τὸν ὁριζόμενον ὡς ἐνδέχεται σαϕεστάτῃ τῇ ἑρμηνείᾳ κεχρῆσθαι, ἐπειδὴ τοῦ γνωρίσαι χάριν ἀποδίδοται ὁ ὁρισμός) o Rhet. Her. IV 25.35 (haec [scil. definitio] ideo commoda putatur exornatio, quod omnem rei cuiuspiam uim et potestatem ita dilucide proponit), entre otros. 349 La crítica está de acuerdo, y nosotros con ella, en que estas líneas corresponden, en versión latina, al inicio de las Categorías de Aristóteles, un texto que comienza con la definición de equívoco, unívoco y parónimo (sobre esta disposición, vid. Zanatta, 1997: 51): Ὁμώνυμα λέγεται ὧν ὄνομα μόνον κοινόν, ὁ δὲ κατὰ τοὔνομα λόγος τῆς οὐσίας ἕτερος, οἷον ζῷον ὅ τε ἄνθρωπος καὶ τὸ γεγραμμένον· τούτων γὰρ ὄνομα μόνον κοινόν, ὁ δὲ κατὰ τοὔνομα λόγος τῆς οὐσίας ἕτερος· ἐὰν γὰρ ἀποδιδῷ τις τί ἐστιν αὐτῶν ἑκατέρῳ τὸ ζῴῳ εἶναι, ἴδιον ἑκατέρου λόγον ἀποδώσει (Arist. Cat. 1a1-3; cf. Fait, 2011: 33-44). Cf. Aug. Dial. 10: diximus enim aequivoca esse, quae non ut uno nomine ita etiam una definitione possunt teneri. Pese a ello, y dado que Capela se muestra más afín al pensamiento dialéctico de Agustín, nuestro autor, a diferencia del de Hipona, traduce a la lengua del Lacio los términos griegos empleados por el Estagirita tanto en este epígrafe como en los siguientes, de tal manera que aequiuocum responde a ὁμώνυμον, univocum a συνώνυμον (§ 356) y plurivocum, sin correspondencia exacta en Aristóteles, es llamado polyonyma por Agustín (§ 357). Aunque Augustín se inclina más por el empleo de las formas griegas, no desconocía, empero, la forma latina (C. Iulian. op. imperf. II 51: homonymorum, quae aequivoca appellamus; cf. Quint. Inst. VIII 2.13). Siben (2012: 179) identifica como posibles traducciones de aequivocum las formas univocum, synonimum, no presente en Nupcias, y uninomium, término que se registra en el Ars Bernensis 71.24. Cf. Flobert (1994: 11-13) y ThlL VI 3.2892.6ss. En cuanto a las definiciones de «equívoco» u «homonimia», hallamos no pocas en Arist. Top. 107a3-31, 107b19-37, 148a23-148b22 y E.N. 1096b27. Habida cuenta de la diversidad definitoria de lo equívoco, el discurso en el que un término es equívoco es un discurso múltiple a pesar de la aparente formulación unitaria. A ello se refiere Aristóteles en Int. 18a18-21: εἰ δὲ δυεῖν ἓν ὄνομα κεῖται, ἐξ ὧν μή ἐστιν ἕν, οὐ μία κατάφασις· οἷον εἴ τις θεῖτο ὄνομα ἱμάτιον ἵππῳ καὶ ἀνθρώπῳ, τὸ ἔστιν ἱμάτιον λευκόν, αὕτη οὐ μία κατάφασις· οὐδὲν γὰρ διαφέρει τοῦτο

[403]

NOTAS COMPLEMENTARIAS εἰπεῖν ἢ ἔστιν ἵππος καὶ ἄνθρωπος λευκός, τοῦτο δ’ οὐδὲν διαφέρει τοῦ εἰπεῖν ἔστιν ἵππος λευκὸς καὶ ἔστιν ἄνθρωπος λευκός. Vid. Pauli (1984: 177-183). 353 Sobre la terminología, vid. n. 155. El plurivocum, calco del griego πολυώνυμα, es lo que a día de hoy conocemos como sinónimo, una noción que no existe en Aristóteles —cuya tercera relación, en Categorías, es la paronimia (cf. Oehler 1984: 174ss.)— pero sí en Porfirio (in Cat. 69.1-3: λέγω ὅτι πολυώνυμά ἐστιν ὧν διάφορα μὲν καὶ πλεῖστα ὀνόματα, ὁ δὲ λόγος εἷς καὶ ὁ αὐτός, ὡς ἄορ, ξίφος, φάσγανον, καὶ ἐπὶ τοῦ ἐνδύματος λωπίον καὶ ἱμάτιον), un pasaje traducido por el anónimo Paraphrasis Themistiana, 14, como polyonyma sunt cum multa nomina unam rem significant neque ulla de differentia nominum redditur ratio. Cf. Olymp. in Cat. 27.21. Sobre la importancia del plurívoco frente a la paronimia, cf. Hadot, 1993: 305-370. Considerado por Siben (2012: 181) como un posible neologismo por parte de Capela (cf. ThlL X 1.2467.2-8), la forma pluriuocum es recogida en los autores medievales, si bien es factible indagar su origen en Quintiliano (Inst. X 1.11: sunt autem alia huius naturae, ut idem pluribus vocibus declarent, ita ut nihil significationis, quo potius utaris, intersit, ut ‘ensis’ et ‘gladius’; cf. Bovey, 2003: 169, n. 71). Con todo, de la misma manera que Aristóteles no trata esta relación, Capela tampoco incluye en el discurso de Dialéctica el diversivocum (ἑτερώνυμα), es decir, la relación de identidad y diversidad aplicada a los nombres y a las definiciones y cuya tradición latina se registra en Boecio (Cat. 164a). No obstante, recuérdese que en § 339 Dialéctica previno de lo insólito de su léxico respecto a la tradición, que, en este caso, conserva el helenismo polyonymum. En este sentido, vid. Speus. Frag. 68a = Simpl. in Cat. 3.19-24 (Σπεύσιππον τοίνυν ἱστορεῖ Βόηθος τοιαύτην διαίρεσιν παραλαμβάνειν τὰ ὀνόματα πάντα περιλαμβάνουσαν. τῶν γὰρ ὀνομάτων, φησί, τὰ μὲν ταὐτώνυμά ἐστιν, τὰ δὲ ἑτερώνυμα· καὶ τῶν ταὐτωνύμων τὰ μὲν ὁμώνυμά ἐστιν, τὰ δὲ συνώνυμα —κατὰ τὴν τῶν παλαιῶν συνήθειαν ἀκουόντων ἡμῶν τὰ συνώνυμα—· τῶν δὲ ἑτερωνύμων τὰ μὲν εἶναι ἰδίως ἑτερώνυμα, τὰ δὲ πολυώνυμα, τὰ δὲ παρώνυμα), la tradición estoica en Chrysipp. Frag. 150, SVF II 45 = Simpl. in Cat. 36.9-11 (οἱ Στωϊκοὶ τὰ πολλὰ ἅμα ἔχοντα ὀνόματα, ὡς Πάρις καὶ Ἀλέξανδρος ὁ αὐτός, καὶ ἁπλῶς τὰ πολυώνυμα λεγόμενα) e Isidoro, que emplea plurinomium (Etym. I 7.14). A simple vista, es difícil distinguir lo plurívoco de la sinonimia, ya que, en ambos casos, una cosa es designada con nombres diferentes. Se trata, por tanto, de una misma realidad —en este caso, la relación entre género y especie— pero descrita de diferente manera. 366 Para Stahl (1977: 118, n. 50), la derivación de lux es probablemente correcta, pero no la explicación. Habida cuenta de que lucus es un parónimo de luceo, la explicación antitética la hallamos en los autores latinos, pero de manera incorrecta (Quint. Inst. I 6.34; Aug. Dial. 6; vid. Holtz, 1981: 111, n. 27). Vid. Ernout-Meillet (2001: s.u.), donde se indica el parentesco entre lucus y luceo y se matiza muy detalladamente el alcance de cada forma. 379 Como se ha visto en §§ 344-345, el género y las especies o formas permiten establecer una definición, es decir, dar la naturaleza de la sustancia o, en terminología escolástica, su esencia. Cf. Arist. Cat. 2a14-16: δεύτεραι δὲ οὐσίαι λέγονται, ἐν οἷς εἴδεσιν αἱ πρώτως οὐσίαι λεγόμεναι ὑπάρχουσιν, ταῦτά τε καὶ τὰ τῶν εἰδῶν τούτων γένη (cf. Masi, 2011: 103). Habida cuenta de que la cualidad de lo que se predica de un sujeto es la universalidad, dado que se aplica a una multiplicidad de seres y/o accidentes, la sustancia universal puede predicarse de cada término del que se expresa la característica unitaria. Así, el género se predica de la especie, pero no puede ser sujeto; la especie,

[404]

NOTAS COMPLEMENTARIAS de los individuos que, aunque pueden ser tanto sujetos como predicados, solo pueden constituir el sujeto. 388 Vid. §§ 367-370 y Arist. Cat. 8b25 (ποιότητα δὲ λέγω καθ’ ἣν ποιοί τινες λέγονται), donde se ve que la cualidad está reservada a los seres humanos. Aunque las dos definiciones de Capela difieren de la del Estagirita, en la primera de ellas, en esencia, se mantiene cercano a él en su referencia al ser humano por medio del empleo de verbo en primera persona; en la definición ofrecida en § 367, en cambio, se aleja de Aristóteles al hacer uso del neutro quale, que implica una cosa cualquiera y no un ser humano. Hay que añadir que, contrariamente a las reglas de la sintaxis latina, en § 367 emplea un verbo en indicativo y no en subjuntivo (quale est), lo que hace presuponer a Ferré (2007: 88, n. 121) la forma quales como prima lectio y a rectificar este texto sobre el modelo de § 367, una corrección censurada por Siben (2012: 188) y para quien el texto de Capela es correcto, pues quale, equivalente a ποιόν (Cat. 1b26). Esta forma no es sino un pronombre que destaca el carácter universal de la cualidad, a saber, la capacidad de identificar la diferencia específica que permite discriminar la esencia. De esta suerte, la οὐσία aristotélica se identifica con la esencia de las cosas, al tiempo que las otras categorías indican el quid, es decir, el τί ἐστι de una esencia. Así, según Siben (ibídem), la única categoría que por antonomasia coincide con la esencia es la sustancia, motivo por el cual Capela enumera en este epígrafe las categorías que constituyen las determinaciones por debajo de ellas. Casiodoro (Inst. II 3.10) presenta, asimismo, un texto parecido al de § 367, de manera que es factible considerar una fuente común para ambos autores –Capela y Casiodoro–, probablemente un texto perdido de Mario Victorino. Cf. Boeth. In cat. Arist. 8b25 (qualitatem autem dico secundum quam quales quidam dicuntur) y Ps.Aug. Categ. 113 (nunc de qualitate tractemus, secundum quam ea quae sunt, qualia nuncupantur). 434 Si bien Pauli (1984: 202) reconoce la definición de esta especie de cualidad como original, llamada potentia naturalis por Pseudoagustín (Categ. 115), corresponde, en verdad, con la segunda aristotélica. No obstante, no hay en nuestro autor una clara diferenciación entre disposición y capacidad, como tampoco hay, en estas líneas, una denominación técnica latina que responda al griego δύναμις a no ser que se tome como tal el verbo possum. Para una explicación al respecto, vid. Bodéus (2001: 141, n. 3). En cuanto al ejemplo, relacionado con la dureza y la blandura en Aristóteles (cf. Arist. Cat. 9a24: ὁμοίως δὲ τούτοις καὶ τὸ σκληρὸν καὶ τὸ μαλακὸν ἔχει· τὸ μὲν γὰρ σκληρὸν λέγεται τῷ δύναμιν ἔχειν τοῦ μὴ ῥᾳδίως διαιρεῖσθαι, τὸ δὲ μαλακὸν τῷ ἀδυναμίαν ἔχειν τοῦ αὐτοῦ τούτου), fragilis es empleado como modelo de potentia passiua en Arist. Metaph. 1046a22 ss. Cf., en este sentido, Aug. c. Secun. 19: sicut enim in ligno, antequam frangatur, inest fragilitas, quae nisi inesset, frangi omnino non posset, nec ideo non est fragile lignum, si nullus fractor accedat: sic quaero, in ista natura unde sit quaedam uel fragilitas uel flexibilitas, antequam ad malam consensionem uel ui frangatur uel suasione flectatur. 462 Sobre los ejemplos, cf. Arist. Cat. 6b28-30 (πάντα δὲ τὰ πρός τι πρὸς ἀντιστρέϕοντα λέγεται, οἷον ὁ δοῦλος δεσπότου λέγεται δοῦλος καὶ ὁ δεσπότης δούλου δεσπότης λέγεται) y Aug. Trin. VII 1 (quomodo cum dicitur dominus, non essentia indicatur sed relativum quod refertur ad servum; cum autem homo dicitur vel aliquid tale quod ad se non ad aliud dicitur, tunc indicatur essentia; homo ergo cum dicitur dominus, ipse homo essentia est, dominus vero relative dicitur; homo enim ad se dicitur, dominus ad

[405]

NOTAS COMPLEMENTARIAS seruum) y 4 (si autem aliud est deo esse, aliud subsistere, sicut aliud deo esse, aliud patrem esse vel dominum esse —quod enim est ad se dicitur, pater autem ad filium et dominus ad seruientem creaturam dicitur; relative ergo subsistit sicut relative gignit et relative dominatur—, ita iam substantia non erit substantia quia relativum erit). 510 Seguimos las traducciones modernas en esta aparentemente simple cláusula. Con todo, autores antiguos, como Cicerón, ya acudieron a la metáfora de las palabras como articulaciones que unen los miembros de un cuerpo. Cf. Cic. De orat. II 359: multa enim sunt verba, quae quasi articuli conectunt membra orationis, quae formari similitudine nulla possunt. 514 Una aclaración tal, por el contrario, no se halla ni el texto aristotélico, ni en el pseudoagustiniano ni en el boeciano. En Gell. XVI 8.13, en cambio, se registra una definición muy cercana a la aquí expuesta: omnia autem, quae disiunguntur, pugnantia esse inter sese oportet, eorumque opposita, quae ἀντικείμενα Graeci dicunt, ea quoque ipsa inter se adversa esse. Sobre ella, vid. Gourinat (2000: 236). Otra definición bien distinta a la de Capela es la ofrecida por Mario Victorino (Mar. Vict. Rhet. I 28: contrarium est, quod positum in genere diverso ab eo, cui contrarium dicitur, plurimum distat, ut frigus calori, uitae mors: Aristoteles ‘opposita’ genus posuit, ‘contrarium, disparatum, ad aliquid’ sub oppositis), donde Siben (2012: 216) entiende que disparatum se refiere a la oposición para la afirmación y la negación, lo que remonta a Quintiliano (Inst. V 11.31: disparata, ut dura non duris). 561 Cf. Aug. Mag. V 16: cum uerbi tertia persona est, nominativum cum ea casum nominis aiunt esse oportere. La limitación del nombre en caso nominativo como componente de una proposición simple completa, así como la distinción entre verbos personales e impersonales, está íntimamente vinculada con la postura dispar entre aquellos que consideraban al nominativo como un caso y los que no. En este sentido, para Aristóteles el nominativo era el único y verdadero nombre (ὄνομα), ya que es el único que, en combinación con un verbo, constituye un λόγος verdadero o falso, siendo las otras formas sus πτώσεις (Int. 16a36-16b5). La escuela estoica, que parece seguir Capela en este párrafo, lo tenía por un caso oblicuo al no constituir el sujeto lógico de los llamados verbos impersonales. Vid. Serbat (1998). En cuanto a la forma proloquium, equivalente al aristotélico πρότασις y al estoico ἀξίωμα, indica, en un contexto lógico, la «proposición simple» (ThlL X 2.1835.6; cf. Ferrater Mora, 2005: s. u.). Según Siben (2012: 226), este término remonta a Varrón. Cf., en este sentido, Gell. XVI 8.2 (quia in primo περὶ ἀξιωμάτων discendum, quae M. Varro alias profata, alias proloquia appellat, commentarium de proloquiis L. Aelii, docti hominis, qui magister Varronis fuit, studiose quaesivimus eumque in Pacis bibliotheca repertum legimus) y Ps.Apul. Herm. 190.1 (est una inter has ad propositum potissima, quae pronuntiabilis appellatur, absolutam sententiam comprehendens, sola ex omnibus veritati aut falsitati obnoxia, quam vocat Sergius effatum, Varro proloquium, Cicero enuntiatum, Graeci πρότασιν tum ἀξίωμα, ego verbum e verbo tum protensionem tum rogamentum; familiarius tamen dicetur propositio). Según esta autora (ibídem), Capela diferencia el valor de proloquium («proposición simple» propiamente dicha o como premisa de un silogismo predicativo o categórico) del de propositio (§ 414), manteniendo, así, la distinción entre los silogismos aristotélico (§§ 408-413) y estoico (§§ 414-421). Esta diferenciación, empero, no se da en otros textos relevantes, como en el opúsculo pseudoapuleyano, que registra, de manera general, propositio, o en Boecio (Diff. 1174C: propositio est oratio

[406]

NOTAS COMPLEMENTARIAS verum falsumve significans…; haec et enuntiatio et proloquium nuncupatur). Vid. Pauli (1984: 222-224). 624 Aquí comienza la cuarta parte de la exposición de Dialéctica, dedicada al silogismo y cuyo programa ya presentó en § 343. De esta suerte, ha de entenderse en estas primeras líneas que Dialéctica está tratando del arte del diálogo, en el que, en primer lugar, presenta las premisas del silogismo para, a continuación, provocar en el interlocutor su aceptación. De esta manera, en fin, el oponente o interlocutor es capaz de alcanzar, sin ningún riesgo a equívoco, la conclusión. En cuanto a la terminología empleada por Capela, el verbo propono admite, entre sus acepciones, la de «poner la premisa mayor del silogismo». En cambio, la forma sumptum resulta única de nuestro autor en lo que a su aplicación en el ámbito dialéctico latino se refiere, si bien es cierto que ulteriormente aparece registrada en Boecio como sinónimo de propositio, es decir, «primera premisa» o «premisa mayor». Vid. Boeth. Syll. hyp. 844a: quoniam enim omnis syllogismus ex propositionibus texitur, prima vel propositio vel sumptum vocatur; secunda vero dicitur assumptio; ex his quae infertur, conclusio nuncupatur; cf. Boeth. Syll. cat. 821b. Pseudoapuleyo, por su parte, llama a la premisa acceptio, derivado de accipere, en tanto en cuanto esta ha de ser «aceptada» (concessa) por el interlocutor. Vid. Ps.Apul. Herm. 199.11-16: acceptio est propositio, quae conceditur a respondente, ut si quis ita proponat: estne omne honestum bonum? Propositio est, et si assentiri se dicet, fit acceptio remota interrogatione, quae et ipsa tamen communiter appellatur propositio: omne honestum bonum est. Calcidio (Comm. 302), por su parte, también emplea la expresión acceptio para referirse a «premisa», aunque sin distinguir entre premisa mayor y menor. Así las cosas, el razonamiento deductivo parte de una cuestión a la que, una vez aceptada una respuesta, se convierte en sententia plena o proloquium. En este sentido, Ferré (2007: 111, n. 249) ve en Capela una nueva clase de enunciado, el de las sententiae plenae concessae, las proposiciones aceptadas o sumpta. De ellas, pues, se deduce una conclusión. Siben (2012: 238) añade a esto que Pseudoapuleyo admite, además, un razonamiento inductivo, distinto del deductivo por no precisar de conclusión. Sea como fuere, sumptum o sumptio, un derivado de sumere, no es sino un calco de λῆμμα, derivado de λαμβάνειν, un término con el que los dialécticos estoicos definían la premisa. Vid., entre otros, S.E. P. II 135, D.L. VII 76-81 y Cic. Div. II 108 (sed demus tibi istas duas sumptiones, ea quae λήμματα appellant dialectici, sed nos Latine loqui malumus). Resta considerar la aclaración de Kopp (ad loc.) acerca de la diferencia entre propositio (terminus maior) y assumptio (terminus minor) en la tradición y ámbito dialéctico, tal y como recogen, por ejemplo Cicerón (Inv. I 37) e Isidoro (Etym. II 9.2). Vid. n. 660. 628 Para la definición de silogismo, cf. Gell. XV 26.2 (syllogismus est oratio, in qua consensis quibusdam et concessis aliud quid, quam quae concessa sunt, per ea, quae concessa sunt, necessario conficitur); Ps.Boeth. Anal. pr. 639d, que traduce a Aristóteles (syllogismus est oratio in qua, quibusdam positis, aliud quiddam ab his quae posita sunt ex necessitate accidit, eo quod haec sunt; cf. Arist. APr. 24b18-20), Top. Ar. 909d (est itaque syllogismus oratio in qua positis quibusdam aliquid aliud a positis ex necessitate accidit per ea quae posita sunt; cf. Arist. Top. 100a25-26) y Diff. 1183a (syllogismus est oratio in qua quibusdam positis et concessis, aliud quiddam per ea ipsa quae concessa sunt, euenire necesse est, quam sint ipsa quae concessa sunt; cf. Syll. cat. 821a).

[407]

NOTAS COMPLEMENTARIAS 640 Las traducciones modernas difieren en la interpretación de esta expresión. Así, Stahl (1977: 146) propone being lesser in range; Ferré (2007: 50), parce qu’elle est inférieure en quantité; y Siben (2012: 110-111), trattandosi della più ridotta per quantità di applicazioni. 706 Los Faunos, de naturaleza híbrida, mitad hombre, mitad cabra, son genios selváticos y campestres, compañeros de los pastores, equivalentes latinos de los sátiros helénicos. Pales, tan pronto genio masculino como diosa protectora de los pastores y sus ganados, es un numen de la vida pastoril. Flora es la potencia vegetal que hace florecer los árboles. Las Napeas son las ninfas de los valles boscosos. Los códices trasmiten unánimes Ephialta (v. 6), lo cual no tiene sentido dentro de un catálogo de semidioses bucólicos y pacíficos, citados, a buen seguro, como contrapunto a la violencia de la Gigantomaquia. Con el nombre de Efialtes (‘El que salta sobre’) se conoce en la mitología griega a dos gigantes que guerrearon, por separado, contra los dioses: o bien se trata de uno de los dos Alóadas, los hermanos gemelos Oto y Efialtes, gigantes que fueron fulminados por Zeus en castigo a sus múltiples actos de hybris; o bien se trata del gigante homónimo que, en la Gigantomaquia, fue muerto de un flechazo en cada ojo, uno de Apolo y otro de Heracles. En uno y otro caso, sería absurda la presencia de un Gigante en el Olimpo. Por lo general, los editores, desde antiguo, justifican la presencia aquí de Efialtes considerándolo como un daímon o espíritu de las pesadillas, esto es, como el equivalente griego de los íncubos y súcubos latinos, genios que se creía que venían de noche a posarse sobre el pecho de los durmientes provocándoles pesadillas; pero sigue sin explicarse su asociación con los semidioses bucólicos. Por ello, es preferible pensar en un pasaje trasmitido defectuosamente que oculta el nombre de alguna deidad igualmente bucólica, que, por asociación con Pales, bien podría ser Flora, ambas, Pales y Flora, diosas latinas, en cuyo honor se celebraban en Roma los Palilia y los Floralia, fiestas primaverales de finales del mes de abril. La acumulación de semidioses pastoriles evoca el arranque de la Bucólica II de Calpurnio Sículo (vv. 13-15 y 28-36). 723 Demóstenes fue condenado a muerte por la Asamblea ateniense y Cicerón fue declarado proscrito por el Senado romano, por instigación de sus respectivos enemigos, Antípatro y Marco Antonio. Demóstenes se suicidó ingiriendo cicuta y Cicerón fue finalmente asesinado por los sicarios de Antonio. Marciano presenta la muerte de ambos políticos y oradores como formando parte de un secreto plan divino; de ahí el uso atípico del término fata, que propiamente designa las decisiones de la asamblea de los dioses, para los decretos de ambas curias de mortales. Conforme al modelo hercúleo, como buenos profecti estoicos, ambos culminan su escabrosa senda vital con la apoteosis final (per aspera ad astra). 726 Durante su consulado (63 a. C.), Cicerón desbarató con sus medidas previsoras y sus enérgicos e implacables discursos en el Senado los planes de un grupo de senadores, liderados por el patricio romano Lucio Sergio Catilina, para apoderarse del control de la República mediante un golpe militar, siendo por ello aclamado como Pater patriae por sus conciudadanos. Marciano presenta al cónsul Cicerón ceñido por una corona de laurel, el premio de un general victorioso en la batalla, una recompensa que Cicerón, pese a considerar el aborto de la conjuración de Catilina como una gran victoria, casi militar, nunca recibió. Según Gell. V 15, el antiguo censor Lucio Gelio opinó en el senado que se le debía conceder a Cicerón la corona cívica (hecha de ramas de roble o encina, que se concedía al ciudadano que salvaba a otro en alguna

[408]

NOTAS COMPLEMENTARIAS batalla), pero no consta que finalmente se le otorgara dicha recompensa. Este pasaje de Gelio pudo confundir a Marciano, o tal vez malinterpretó el célebre verso de Cicerón Cedant arma togae, concedat laurea laudi, ‘Cedan las armas ante la toga, ceda la corona de laurel ante la gloria’ (Off. I 77; Pis. 72). Por el contexto del pasaje citado —donde Cicerón elogia el éxito civil por encima del militar, e implícitamente su carrera civil por encima de la carrera militar de su rival Pompeyo—, está claro que Cicerón, tal vez frustrado, consideraba la láurea un premio inferior al título honorífico de Pater patriae (título que sólo Julio César merecerá de nuevo casi veinte años más tarde). 729 Entre los oradores latinos, Marciano evoca a los hermanos Gracos, Tiberio y Gayo, ambos tribunos de la plebe a finales del siglo II a. C., asesinados durante las revueltas políticas de la época, y ambos modelos de oratoria; también fue un orador notable el padre de ambos, Tiberio Sempronio Graco. Cicerón elogia el arte oratoria de Tiberio Graco (Brut. 27, 103; Har. 19, 41), pero, sobre todo, la elocuencia del hermano menor, Gayo Graco (Brut. 33, 125 y 126; cf. asimismo Gell. X 3, 3-4; XI 10; XIII 3; XXV 12). Todavía a finales del silgo I d. C. el autor de la pretexta Octavia les dedica un breve pero encendido elogio: genere illustres, pietate, fide, / lingua claros, pectore fortes, / legibus acres. Marco Atilio Régulo, general y cónsul plebeyo (por dos veces, en 267 y 256 a. C.) pasó a formar parte de la épica nacional romana cuando, hecho prisionero con quinientos de sus hombres, los cartagineses lo enviaron el año 250 a. C. a Roma para negociar la paz o un intercambio de prisioneros bajo juramento de regresar a Cartago para ser ejecutado si no fructificaba la negociación; pero, una vez en Roma, Régulo disuadió a sus compatriotas de firmar ningún acuerdo y, fiel a la palabra dada, la palabra de un general romano, regresó heroicamente a su prisión cartaginesa donde murió en medio de atroces tormentos (cf. Cic. Off. III 100; Gell. VII 4, 3; Val.-Max. I 1, 14; I 9, 2 ext. 1; Liv. Per. 18). Su encendido discurso ante el Senado, criticando la cobardía de los cautivos y oponiéndose a su rescate, y pidiendo continuar la guerra hasta la total aniquilación de Cartago, con su áspera despedida final camino del suplicio y la muerte, le valió un lugar entre los mejores oradores romanos. Horacio inserta esta pieza oratoria en Carm. III 5, 18-40, consciente de la función paradigmática de este episodio histórico-legendario rayano en el mito. En cuanto al Plinio citado por Marciano, aunque Plinio el Viejo, dentro de su voluminosa obra, dedicó parte de su interés también a la retórica —por ejemplo, los tres libros de su manual para estudiantes de oratoria, Studiosi, con numerosos ejemplos de sententiae tomadas de controversiae (cf. Gell. IX 16, 1)—, sin embargo, Marciano se refiere, sin duda, a su sobrino, Plinio el Joven, autor del Panegírico a Trajano, un discurso de acción de gracias al emperador por haberle concedido la dignidad consular el año 101 d. C. Gayo Plinio Cecilio Segundo estudió retórica con Quintiliano (cf. Ep. II 14, 9) y destacó como hábil orador y enérgico abogado. El africano Marco Cornelio Frontón (ca. 100 - ca. 166 d. C.) era el mejor orador en tiempos de Adriano y Antonino Pío, hasta el punto de encomendársele la educación retórica de los príncipes Marco Aurelio y Lucio Vero. 748 El Hortensio, obra hoy día perdida, es una exhortación (protreptikós) al estudio de la filosofía, cuya lectura impresionó profundamente al joven Agustín de Hipona (Conf. III 4, 7). Cicerón la redactó tras la muerte de su hija Tulia en febrero del 45 a. C.; para tan duro trance encontró alivio y consuelo en la filosofía, redactando una Consolación, que sirvió de modelo a otras muchas hasta llegar a la de Boecio, y luego el Hortensio; para este último se basó en el célebre Protreptikós de Aristóteles, si bien

[409]

NOTAS COMPLEMENTARIAS dándole una forma dialogada; los dialogantes son él mismo, el orador asianista Quinto Hortensio Hórtalo, el mediocre orador Quinto Lutacio Cátulo, cónsul el año 78 a. C. (e hijo del cónsul homónimo del 102, el conocido epigramatista preneotérico y mecenas literario e igualmente personaje ciceroniano en el diálogo Sobre el orador) y Lucio Licinio Luculo, cónsul en el 74, célebre por sus riquezas, y como buen epicúreo, amante del lujo refinado, de las artes y de las letras. Precisamente Cicerón titularía con los nombres de estos dos últimos personajes, Cátulo y Luculo, cada uno de los dos libros de su siguiente obra filosófica, los Academica. 770 Marciano conecta la etimología de status con el verbo latino stare en su acepción militar, ‘situarse’, ‘tomar posiciones’ (consistere deriva de la raíz sto con reduplicación); si bien la explicación más simple es que el status de una causa debe su nombre al hecho de que es la base sobre la que la causa reposa o descansa (stat). Análoga es la etimología del término retórico griego stásis, equivalente de status y derivado de la raíz sta- de híst mi, ‘estar de pie’, equivalente del verbo latino stare; cf. Quint. Inst. III 6, 4. 801 A medida que las conquistas romanas fueron extendiéndose, el número de contribuyentes (voluntarios o forzosos) al Erario de Roma se incrementó, y los ingresos por impuestos siguieron creciendo, al igual que lo hacía la complejidad del sistema para recaudarlos. No era lo mismo recaudar los tributos de una provincia que los de muchas, sobre todo si se trataba de regiones tan distantes como Britania, Bitinia o Egipto. Una de las soluciones que adoptaron los romanos, fue la de subcontratar a los temidos publicanos, agentes de recaudación. El Estado romano les vendía la exclusiva de recaudar los impuestos de una determinada región, a cambio de una cantidad fija. Los publicanos después podían llegar a recaudar más, no estando obligados a liquidar el excedente. Para Roma este tipo de acuerdo era muy conveniente, ya que le permitía anticipar los ingresos y conocer de antemano la cantidad exacta que se iba a recaudar. Sin embargo, podía llevar también a que los publicanos, en su afán por amortizar el dinero adelantado al Estado, o simplemente por instinto rapaz, estrangularan fiscalmente a la población de las provincias. Tal fue el célebre caso del tiránico gobernador de Sicilia Gayo Verres, que Marciano pone como ejemplo de causa cualitativa de comparación: Verres defendió su venta demasiado cara de las contratas en Sicilia aduciendo las ventajas que se habrían derivado de las mismas para el Erario público. Como gobernador de la provincia, Verres controlaba la asignación de las contratas para la recaudación de los tributos que los provinciales debían a Roma, y también en este particular demostró gran deshonestidad. Cicerón (Verr. III 16, 40) lo acusó de vender las contratas para la recaudación tributaria a precio muy elevado, ya que concedía a los contratistas el derecho de imponer a los agricultores una contribución no del 10 % de la cosecha, esto es, el valor de la décima o diezmo, sino hasta del 50 %. 846 Esto es, ‘carentes de artificio’ (cf. § 560). Marciano utiliza el término inartificialia propio de Quintiliano (Inst. V 1, 1) y de la Retórica tardía. Cicerón empleaba la expresión artis expertes, que traduce el átechnoi de Aristóteles (Top. IV 24). Aristóteles dividió las pruebas o argumentos persuasivos (písteis) en éntechnoi y átechnoi (Rhet. I 2, 1358a). Los átechnoi preexisten al discurso y no son formados por el orador: leyes, testimonios, pactos, confesiones bajo tortura, juramentos (Rhet. I 15, 1357a-1377). Los éntechnoi son los argumentos o pruebas hallados con la destreza e ingenio del orador mismo, mediante el entimema o silogismo retórico a partir de los topoi (Rhet. I 2, 1358a).

[410]

NOTAS COMPLEMENTARIAS Quintiliano y los rétores menores recurrieron a la división griega de artificiales e inartificiales; no así Cicerón que dividió los lugares con relación a los argumentos en extrínsecos e intrínsecos (ver nota inferius). 873 Cf. Cic. Phil. III 14: Si ille consul, fustuarium meruerunt legiones quae consulem reliquerunt, ‘Si él (= Antonio) es cónsul, merecieron los varazos las legiones que abandonaron a un cónsul’. En el contexto ciceroniano, el cónsul en cuestión es Antonio, y Cicerón pone en duda que Antonio pueda ser considerado legítimamente cónsul, puesto que para él es un enemigo del Estado, un hostis publicus; en consecuencia, y sigue el razonamiento de Cicerón, amputado por Marciano, al no ser Antonio un cónsul legítimo y sí un enemigo de la patria, los soldados no merecen la pena de muerte, sino conservar la vida y recibir honores extraordinarios como salvadores de la República. La cita, al quedar totalmente descontextualizada, pierde la carga irónica de reducción al absurdo que normalmente conlleva el argumento ex contrariis, y el copista, al no entenderla, la reformuló, lo cual debió ocurrir en fecha muy temprana, pues casi todos los códices coinciden en la versión transmitida: Si ille consul fustuarium meruerit, legiones quid quae consulem reliquerunt? En la estricta disciplina militar romana, los soldados desertores o cobardes eran condenados a la pena máxima o capital, que se aplicaba mediante el fustuarium, un castigo corporal consistente en recibir literalmente una paliza, esto es, una tunda de palos o bastonazos (fustes) hasta la muerte. Cf. Liv. V 6, 14; Plb. VI 37, 1-3 (sobre todo §§ 10-11) y VI 38. 880 Cic. Pro Cornelio, ORF A VII 39. Gayo Cornelio, tribuno en el año 65 a. C., fue acusado de lesa majestad contra otro tribuno por algunos optimates; la defensa corrió a cargo de Cicerón en dos discursos, de los que quedan sólo fragmentos (cf. Asconio 66, 1-67, 3). La defensa de Cicerón fue un gran éxito oratorio (Quint. Inst. VIII 3, 3). Durante la República tardía se aprobaron numerosas leyes de ambitu contra la corrupción electoral con escasos efectos prácticos: Lex Cornelia-Baebia (81 a. C.), Lex Calpurnia (67 a. C.), Lex Tullia (63 a. C.), Lex Pompeia (52 a. C.), entre otras. 948 Ambos ejemplos, de autoría desconocida, están tomados, pero alterados, del De oratore de Cicerón; cf. III 164, Et quoniam haec vel summa laus est in verbis transferendis ut sensum feriat id quod translatum sit, fugienda est omnis turpitudo earum rerum ad quas eorum animos qui audiunt, trahet similitudo. Nolo dici morte Africani ‘castratam’ esse rem publicam, nolo ‘stercus curiae’ dici Glauciam; quamvis sit simile, tamen est in utroque deformis cogitatio similitudinis. Se hacen eco de Cicerón Quintiliano (Inst. VIII 6, 15), Julio Víctor (20, p. 432,8-9 Halm) y Agustín de Hipona (Leg. I 24, 52 [= 42,635-636 Migne]). En Cicerón el destinatario de la segunda metáfora es Gayo Servilio Glaucia, tribuno de la plebe en 101 a. C., pretor el año 100 a. C. El propio Cicerón nos dejó un retrato de Glaucia como hombre malvado, pero orador brillante (Brut. 224, improbissimus… sed peracutus et callidus cum primisque ridiculus). 986 Sept.-Ser. Frag. 17, ‘Pereció, partió el alma de la veloz liebre’. Transmiten igualmente este verso (un tetrámetro proceleusmático cataléctico), pero sin indicación de autor, Terenciano Mauro (1464, VI Keil) y Mario Victorino (VI 99 y 147 Keil). De Septimio Sereno, poeta menor de tiempos de Adriano (fines del s. II d. C.), enmarcado en la corriente poética de los poetae novelli, sólo se conservan algunos fragmentos de sus Ruralia, como el citado por Marciano, en el cual se acumulan las sílabas breves y donde además, a efectos rítmicos, las tres últimas palabras son esdrújulas. Sobre su figura y obra, cf. Henry Bardon, La littérature latine inconnue, París: C. Klincsieck,

[411]

NOTAS COMPLEMENTARIAS 1952, II, pp. 236-238; Emanuele Castorina, Questioni neoteriche, Firenze: La Nuova Italia, 1968, pp. 221 y ss.; sobre este verso en concreto, cf. Vicente Cristóbal, «Sobre dos versos de Septimio Sereno», CFC 18 (1983-84) 225-228. 1087 Marciano traduce el término griego κλῖμαξ, propiamente ‘escala’, con el vocablo latino ascensus, ‘ascensión’. En esto sigue a Aquila R. 40, p. 34, 17-18 Halm: Κλῖμαξ, quod Graeci vocant, ascensus nominetur a nobis. Malo enim ascensum quam scalam aut gradiculos, ut quidam, dicere. Gradatio, nombre que le da el autor anónimo de la Retórica a Herenio, sería una traducción al latín más acertada (IV 25, 34): Gradatio est, in qua non ante ad consequens verbum descenditur, quam ad superius ascensum est. 1116 Cf. Cic. Brut. 88 [303], vox (scil. Hortensii) canora et suavis, motus et gestus etiam plus artis habebat, quam erat oratori satis. De modo similar se expresa Aulo Gelio (Noches áticas I 5): vox Hortensii fuit mollis, gestus autem paene histrionicus. Quinto Hortensio Hórtalo (114-50 a. C.) fue el más importante orador romano hasta que el joven Cicerón irrumpió en el foro. El propio Cicerón, en Bruto, hace su elogio fúnebre (1-9) y describe su estilo oratorio marcadamente asiánico (228-232 y 301-329). Cicerón (De or. III 59 [220]) también insiste en la virilidad, casi marcial, de los gestos del orador, distintos de los escénicos, ilustándolo con idéntica imagen de las caderas: Omnes autem hos motus subsequi debet gestus… laterum inflexione hac forti ac virili, non ab scaena et histrionibus, sed ab armis aut etiam a palaestra. 1178 Los libros romanos más antiguos no tenían el formato cuadrado actual (codices), sino la forma de rollos (volumina), y el material escritorio no era el pergamino ni el papel, sino el papiro. Una simple tira de papiro enrollado, eso es en esencia un libro antiguo. Sólo los rollos de lectura frecuente se enrollaban en torno a un cilindro central de madera o hueso (umbilicus), como forma de proteger el frágil papiro. Entre otros detalles de lujo, ambos extremos del umbilicus que sobresalían por ambos lados del volumen enrollado, los cuernos (cornua), se pintaban, aquí de rojo (con minio). Para más detalles de una ‘edición de lujo’ en la antigüedad, cf. Lygd. I 9-14 (y su contrapunto, el volumen enlutado de Ov. Tr. I 1, 3-14). Se escribía por la cara interna de la lámina de papiro, la pagina (de pangere, ‘fijar’, porque las hojas de papiro, plagulae, se ensamblaban o cosían para formar el rollo), y la cara externa se untaba de aceite de cedro (pinguis) para mantenerlo flexible y preservarlo de las polillas, además de proporcionarle un elegante color amarillento y una lustrosa pátina (cf. Ov. Tr. I 1, 7; III 1, 13-14; Vitr. II 9, 13; Hor. Poet. 331-332). El umbilicus se cosía (insuit) al final de la última página, y, por tanto, llegar al umbilicum significaba que se había desenrollado todo el volumen y que se había llegado al final del texto (ad umbilicum pervenire). Estos cuatro versos confirman que el libro V se contenía en un volumen independiente; el conjunto de los nueve volúmenes se guardaría en una caja cilíndrica (scrinium) para conservar la unidad de la obra.

[412]