La Invencion De La Cultura

Citation preview

ROY WAGNER

LA INVENCIÓN DE LA CULTURA

T rad u cció n y prólogo de P e d r o P it a r c h

ñola E D ITO R E S

C o lecció n : EntreGiros D irecció n : Ó s c a r M u ñ o z M o r a n

T ítu lo o rigin a l: The In ven tion o f Culture Licen sed by T h e U n iv ersity o f C h icago Press, Chicago, Illin o is, U S A

® 1 975. !9 81. 2016 by R oy W a gn e r A ll righ ts re se rv ed ® d e la trad u cció n , P e d ro P itarch ® d e la p res e n te ed ició n , Ñ o l a E d i t o r e s

R evisión de la traducción: L u cia n o E lizain cín Diseño de cubierta e interiores: A n a Lin d e M aqu etación: S im étrica, S .L. Im presión: P o d ip rin t P rim e ra e d ic ió n : ju n io de 2019

Im a g e n d e p o rtad a: T h e o d o o r G alle, The D iscovery o f Am erica, p íate i , ca. 1600

Ñ o la E d ito r e s A p d o . d e C o rre o s 7065 c/ Pa los d e la F ro n tera , 6-10

28012 M a d rid (E sp añ a)

Ñ o l a E d i t o r e s es un sello e d ito ria l p e rte n e c ie n te a P ro y e c to s d e D ifu sión d e C o n ten id o , S. L.

ISBN: 978-84-947085-4-1 D e p ó s ito L egal: M-17.416-2019

A David M. Schneider

ÍNDICE

Pág.

P ró lo g o : R o y W a g n e r in v e n ta (P e d ro P ita r c h ) .........................................

9

P re fa c io a la ed ic ió n e s p a ñ o l a ......................................................................

41

A g r a d e c im ie n to s .............................................................................................. In t r o d u c c ió n ..................................................................................................... 1

2

3

4

5

45 49

L a p r e s u n c i ó n d e c u l t u r a ...........................................................

65

L a id e a d e c u l t u r a ....................................................................................

65

H a c e r v is ib le la c u l t u r a ..........................................................................

70

L a in v e n c ió n d e la c u l t u r a ....................................................................

80

L A CU LTU R A COM O C R E A T IV ID A D .....................................................

91

El tr a b a jo d e c a m p o es tr a b a jo e n e l c a m p o ....................................

91

La a m b ig ü e d a d d e « c u l t u r a » ................................................................

97

El m u s e o d e c e ra .....................................................................................

108

«R o a d b elon g c u ltu re » .............................................................................

114

E l PO D ER DE L A IN V E N C IÓ N .............................................................

121

L a in v e n c ió n e s c u l t u r a ..........................................................................

121

C o n t r o l ........................................................................................................

131

L a n e c e s id a d d e la in v e n c ió n ...............................................................

146

L a m a g ia d e la p u b lic id a d ......................................................................

163

L a IN V E N C IÓ N D E L Y O ..........................................................................

181

U n m e n s a je im p o r t a n t e p a ra ti s o b r e lo s c r e a d o r e s d e l t ie m p o

181

A p r e n d e r la p e r s o n a lid a d ......................................................................

192

«H a c e r lo p o r tu c u e n ta »: e l m u n d o d e la h u m a n id a d in m a n e n te

206

A p r e n d e r la h u m a n id a d .................... ....................................................

218

L a IN V E N C IÓ N DE L A S O C IE D A D ........................................................

233

« C a m b io » c u ltu ra l: la c o n v e n c ió n s o c ia l c o m o flu jo in v e n tiv o ...

233

L a in v e n c ió n d e l l e n g u a j e ......................................................................

237

L a in v e n c ió n d e la s o c ie d a d .................................................................

254

El a s cen so d e las c iv i l i z a c io n e s ............................................................

270

7

LA INVEN CIÓ N DE LA CULTURA

6

L A IN V E N C IÓ N DE L A A N T R O P O L O G ÍA ........................................... L a a le g o r ía d e l h o m b r e ..........................................................................

283 283

El control de la cu ltu ra ................................................................... El control de la naturaleza .............................................................

295 303

El fin d e la a n t r o p o lo g ía s in té tic a ......................................................

313

N o t a s ..............................................................................................................................

327

8

Pró logo

ROY WAGNER INVENTA

1

La invención de la cu ltu ra se p u b licó p o r p rim e ra v e z e n 1975, y su v e rs ió n d efin itiva , lig e ra m e n te m o d ifica d a y a m p lia d a c o n una n u ev a in tr o d u c c ió n , e n 1981. El lib ro r e p r e s e n ta u n a r e e la b o r a ­ c ió n t e ó r ic a d e d o s m o n o g r a fía s e t n o g r á fic a s a n t e r io r e s , r e s u l­ tad o de su trab ajo d e ca m p o en tre los in d ígen as d arib i d e N u ev a Guinea, iniciado en 1963. En particular, es una g en era lizació n de la segunda, Habu: the Innovation o f Meaning in Daribi Religión (1972), u n a n á lisis s e m ió tic o d e u n r itu a l fu n e ra r io d a rib i, c u y o s ig n ifi­ ca d o c u ltu r a l r e sid e , s e g ú n W agner, e n su s a c to s c r e a tiv o s . L a te s is d e W a g n e r es q u e el s ig n ific a d o s im b ó lic o n o es u n req u isito o u n guión , es decir, algo p revio que se aplica a la acció n ritu al, sin o la co n s e c u e n c ia de esta acció n . El ritu a l, y e n g e n e ra l la re lig ió n d arib i, le jo s d e s e r u n c r e d o o u n a d o c trin a e s, co m o su ce d e co n la m ú sica d e ja z z , u n p u n to de p a rtid a p a ra la im p r o ­ v is a c ió n . Si, c o n fo r m e a la c o n v e n c ió n d e la a n tr o p o lo g ía y de n u e s tro « sen tid o com ún » , la c u ltu ra d arib i es u n a c u ltu r a «pri­

9

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

m itiva», «tradicional» y, p o r tan to , d e d ica d a a a se g u ra r la c o n ti­ n u id ad , la p e rm a n e n c ia y la c o n s e rv a ció n , W a gn er la c o n cib e en los té rm in o s o p u esto s: co m o algo o rie n ta d o a la tra n sfo rm a ció n , la im p ro v isa c ió n y la in n o v ació n . O, d ich o d e o tro m o d o , e n tie n ­ d e la c u ltu r a — la a c c ió n so cia l p r im itiv a — n o c o m o n o rm a tiv id ad o c o e r c ió n e x te r n a , sin o c o m o c re a tiv id a d c o n c e p tu a l, e s to es, co m o u n e je r c ic io d e in ven ción . E sta es la te sis p r in c ip a l d el q u e p r o b a b le m e n te es u n o d e los lib ro s de a n tro p o lo g ía te ó ric a m ás im p o rta n te s d e la se g u n d a m ita d del sig lo x x . En la a n tro p o lo g ía e s ta d o u n id e n se , la d é ca d a d e lo s se sen ta s u p u s o u n a r e o r ie n ta c ió n s ig n ific a tiv a d e l c o n c e p to d e c u ltu ra q u e h abía sido fo rm u la d o p o r F ran z Boas va rias d éca d a s antes, y q u e se h a b ía co n s titu id o ta n to e n el o b je to d ecla ra d o d e la d is ­ ciplina co m o e n su sign o d istin tivo. «La a n tro p o lo g ía ex iste a tra ­ vé s d el co n c e p to de “c u ltu r a ”, esta se ha co n v e rtid o e n su id io m a g e n e r a l, u n m o d o d e h a b la r de las co sa s, e n te n d e rla s y e n fr e n ­ ta rse a ellas» (cf. pág. 8o d e esta ed ició n ). D u ran te a q u e l p e rio d o d e in ten so fe rm e n to in te le ctu a l, esp e cia lm e n te en to r n o a la U n i­ versid ad de C h icago, la a n tro p o lo g ía ad o p tó bajo varias etiq u eta s — « sim b ó lica» , « in te rp re ta tiv a » , « sem ió tica » — u n a o r ie n ta c ió n a b ie rta m e n te h e rm e n é u tica . P ara m u ch o s, la tarea de la a n tro p o ­ log ía c u ltu ra l p a só a se r el «significado»: lo s v e h íc u lo s d el sig n ifi­ cad o , la co m p re n sió n d e l sig n ificad o, el sig n ifica d o d el sign ificad o. La invención de la cultura (1975) ap areció a p ro xim ad am en te en e l m ism o p e rio d o q u e L a in terpretación de las cu ltu ras d e C liffo rd G ee rtz (1973) y Cultura y razón práctica de M arsh all Sah lin s (1976). E n lo s tre s lib ro s se e n sa y a u n a te o ría p la u s ib le d el sig n ifica d o cu ltu ra l, a u n q u e c o n u n en fo q u e u n ta n to d ifere n te. L o que e n G e e rtz es la in te r p r e ta c ió n y el sim b o lism o fe n o m e n o ló g ico , en

10

PRÓLOGO

S a h lin s es la s im b o liz a c ió n d e la e s tr u c tu r a c u ltu r a l e h is tó ric a y e n W a g n e r — el m á s jo v e n d e lo s t r e s — la s e m ió t ic a d e la i n ­ v e n ció n cu ltu ra l. P ero la su e rte de esto s tre s lib ros fu e b a sta n te d is p a r (G o ld m a n 2 0 11:19 5 ). Si lo s d o s ú ltim o s e je r c ie r o n , c o m o es sa b id o , u n a in flu en cia in m en sa en la a n tro p o lo g ía de la é p o ca (los te x to s n e ce sa rio s en el m o m e n to o p o rtu n o ) y fu e ro n r á p i­ d a m e n te tra d u c id o s a n u m ero sa s len g u as, e l lib ro d e W agner, en cam b io, p asó m ás bien d e sa p e rcib id o en a q u el m o m e n to . E n realid ad , lo q u e W agn er h izo fue algo ex tra ñ a m e n te d istin ­ to, algo qu e no p u d o s e r d ig erid o p o r la a n tro p o lo g ía d e la ép o ca, o, p a ra el caso, p o r la a n tro p o lo g ía p o sterior. L os p ro b le m a s qu e p la n te a , y e s p e c ia lm e n te el m o d o e n q u e lo s r e s u e lv e , d e b ía n r e s u lta r a je n o s a la s d is c u s io n e s e n b o g a e n a q u e l m o m e n to . (A u n q u e e n ello d eb ió in flu ir ta m b ié n el m o d o tan p o co c o n v e n ­ cio n al, e s to es, p o co a ca d ém ico , d e a rg u m e n ta c ió n d e W agner, y u n e stilo d e e s c ritu ra su m a m e n te id io sin crá sico , a sp e c to s so b re lo s q u e v o lv e re m o s m ás a d ela n te.) L as e sca sa s reseñ a s q u e tu v o el lib ro d e m u e s tra n h a sta q u é p u n to r e su lta b a in c o m p r e n s ib le su p la n te a m ie n to . En c ie r to m od o, La invención de la cu ltu ra d e ­ bía a ú n a g u a rd a r a su s le cto re s . Y a u n q u e sería e x a g e ra d o d e c ir q u e el lib ro ap en as tu v o in flu en cia en la a n tro p o lo g ía de las d é ­ ca d a s d e los o c h e n ta y n o v e n ta , u n o tie n e la im p re s ió n de q u e las r e fe r e n c ia s al m ism o te n ía n m ás q u e v e r c o n c ie r ta s « ilu m i­ n aciones» p a rc ia les d el tex to , co m o la d iscu sió n so b re la id ea d e u na « an tropología inversa» y de los cu lto s d el ca rgo (cap. 2), qu e co n e l im p u lso g e n e ra l d el lib ro p o r re d e fin ir o, m ás e x a c ta m e n ­ te, re p e n sa r el co n c e p to d e cu ltu ra. El e fe c to de W a g n er se m a n tu v o d u ra n te ese p e rio d o fu n d a ­ m e n ta lm e n te c ir c u n s c r ito a los e s tu d io s d e l á re a m e la n e s ia (la

11

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

isla d e N u ev a G u in ea y a rc h ip ié la g o s a d y a ce n te s) y e n c o n tró eco s o b r e to d o en la a n tr o p o lo g ía b r itá n ic a a tra v é s d e lo s tra b a jo s te ó ric o s d e M arilyn S tra th e rn , e s p e cia lm e n te en su clá sico lib ro The Gender o f the Gift (1988). N o d eja d e h a b e r algo u n p o co p a ra ­ d ó jico en este c ru c e tra n sa tlá n tico , e n el qu e — c o m o su ce d ió u n siglo a n tes co n el co n c e p to d e c u ltu ra d e E d w a rd B. T y lo r a d o p ­ ta d o p o r la a n tro p o lo g ía a m e ric a n a , y lo s e s tu d io s d e p a r e n te s ­ c o y o rg a n iza c ió n so cia l d e H en ry L. M o rg a n q u e d e lim ita ro n la a n tro p o lo g ía so cia l b r itá n ic a — u n lib ro e x p líc ita m e n te d irig id o a r e p la n te a r el c o n c e p to b o a sia n o d e « cu ltu ra» fu e r a a c o g id o y d e sa rro lla d o e n u n a tra d ic ió n a n tro p o ló g ic a n o m in a lm e n te in te ­ r esa d a p o r la «sociedad». Sin em b a rg o , el re c o n o c im ie n to g e n e ra l de La invención de la cu ltu ra no se p r o d u jo h a sta c o m ie n z o s d el sig lo x x i, a so cia d o al p o se s tru c tu ra lis m o y a la e m e rg e n cia d el lla m ad o «giro o n toló gico» (H o lbraad y P ed e rsen 2018). V a rio s te m a s d e l lib ro a n ticip a n las d iscu sio n es de esta o rie n ta c ió n te ó ric a e n a n tro p o lo g ía . Pero, so b re tod o , la d iscu sió n de W a gn er so b re e l m o d o e n q u e in v e n ­ tam o s la n a tu ra leza (cap. 5) se ad elan ta al re p la n te a m ie n to de la d is tin ció n d e P h ilip p e D esco la (2005) y E d u a rd o V iv e iro s d e C a s­ tro (1996), a la lu z d e la e tn o g ra fía a m a z ó n ic a , d e las ca te g o ría s d e N a tu ra le za y C u ltu ra, tal y co m o fu e ro n em p lea d a s p o r C lau d e L évi-Strau ss. C o m o se sabe, p a ra L évi-S tra u ss la tr a n s ic ió n d e la n a tu ra le za a la cu ltu ra es u n o d e lo s p ro b le m a s b á sico s — el p r o ­ blem a p o r an to n o m a sia — d el estu d io d e l H o m b re, el cu a l ilu stró d e s d e su s e s tu d io s d e p a r e n te s c o h a s ta lo s d e m ito lo g ía a m e r­ india. En esta cu e stió n , L évi-S tra u ss se e n c u e n tr a m ás p ró x im o a las p re o c u p a c io n e s d e la Ilu stra c ió n y, e n p articu lar, al in te ré s de R ousseau p o r el paso d el esta d o de n a tu ra le za al esta d o de so ­ cied ad , qu e d e los e n fo q u e s c o n te m p o rá n e o s . S ig n ifica tiv a m e n te ,

12

PRÓLOGO

esta es la ú n ica crític a q u e W a g n er d irige a L évi-S tra u ss — d e h e ­ ch o, u n a d e las p o ca s crític a s a u n a u to r c o n c r e to e n La invención de la c u ltu ra — . W a g n e r (cap. 6) o b s e r v a q u e e n El p en sa m ien to salvaje (1964) L évi-S tra u ss se q u ed a c o rto en la a p lica ció n d e sus co n clu sio n es rela tivista s, p u es no llega a d esa fia r n u e s tro s u p u e s ­ to s o b r e el c a r á c t e r u n iv e r s a l e in n a t o d e la n a t u r a le z a , n i d e la cu a lid a d p a r tic u la r y a rtific ia l d e la c u ltu r a . La c r ític a d e esa a su n c ió n tá c ita — p re fig u ra d a en p a rte p o r L o u is D u m o n t (1987) y so b re to d o p o r D avid S c h n e id e r (1968), m e n to r d e W a g n e r y a q u ie n e s tá d e d ic a d o el lib r o — es u n a d e la s c la v e s d e La in v en ­ ción de la cultura.

2 ¿C uál es el a rg u m e n to d e La invención de la cu ltu ra? La p rem isa de W agn er es q u e to d a s las c u ltu ra s (qu izá sea esta su ú n ica p r o ­ p o sició n u n ive rsalista ) d is tin g u e n dos d o m in io s de la e x p e r ie n ­ cia: p o r u n a p a rte , el d o m in io d e lo «innato» o «dado», e s to es, aq u ello q u e fo rm a p a rte d e la n a tu ra le za de las co sa s y, p o r ta n to , u n d om in io so b re e l q u e los se res h u m a n o s c a re ce n d e c o n tro l o resp o n sa b ilid ad , y, p o r o tro , el d o m in io de lo «artificial» o « co n s­ truido», qu e qu ed a bajo la resp o n sab ilid ad de los se res h u m an os. C o m o en c u a lq u ie r re la c ió n , esta d is tin c ió n im p lica ta m b ié n su articu la ció n d ialéctica: tod o fen ó m en o so cia l o cu ltu ra l p u ed e ser e n te n d id o c o m o u n a s e rie d e in te r a c c io n e s e n tr e a m b o s d o m i­ nios, p o r m ed io de las cu ales estos son tra scen d id o s o su b v ertid o s. Lo fu n d a m e n ta l a q u í, s in e m b a rg o , es q u e e s ta d is tin c ió n es va riab le, no o cu p a el m ism o lu g a r en to d a s las cu ltu ra s. E n o tra s palabras, lo q u e so lem o s lla m ar «naturaleza» y «cultura», a q u ello

13

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

qu e es d a d o p o r n a tu ra le za («la n a tu ra le z a d e las cosas») y a q u e ­ llo q u e es d a d o p o r c o n v e n c ió n , in te r c a m b ia n su s p o s ic io n e s . Los p u eb lo s trib a le s y ca m p esin o s, o b se rv a W agner, d is trib u y e n el c o n te n id o d e lo q u e es p e r c ib id o c o m o lo «innato» y lo q u e es p e rcib id o co m o el d o m in io d e la resp o n sa b ilid a d h u m a n a (lo «artificial») d e u n m o d o q u e es e s e n c ia lm e n te el in v e rs o d el de la tra d ic ió n ra c io n a lista o ccid e n ta l. Si p ara «nosotros» la c o n v e n ­ ció n — las n o rm a s y ley e s, la m o ra lid a d , las tra d ic io n e s , la le n ­ gu a, las r e la c io n e s s o c ia le s — p e r te n e c e al d o m in io a rtific ia l del u n iv e rs o , p a ra «ellos» es c o n s id e r a d a c o m o lo in n a to y p e r t e n e ­ c ie n te a lo s p r in c ip io s in m a n e n te s d e la e x is te n c ia . E in v e r s a ­ m en te, la in v en ció n , q u e p a ra n o s o tro s fo rm a p a rte d e lo in n ato , p a ra e llo s p e r te n e c e a la d im e n s ió n a rtific ia l, e s a q u e llo q u e se d eb e h a ce r (cap. 3; v e r ta m b ié n W a gn er 1978: 27-28). E d u a rd o V iv eiro s d e C a stro (1996) p ro p o rcio n a u n e x c e le n te ejem plo de aplicación de esta d istrib u ció n inversa en tre lo inn ato y lo a rtificia l al c o n tr a s ta r la c o n c e p c ió n d e la p e rso n a e u ro p e a m o d e rn a y la in d íg e n a a m e ric a n a . E n e s ta ú ltim a , e l c u e r p o r e ­ p rese n ta el e le m e n to v a ria b le d e la e x iste n cia y es, p o r ta n to , r e s ­ p o n sa b ilid a d d e la a c c ió n h u m a n a , m ie n tra s e l alm a o p r in c ip io « esp iritu al» es e l e le m e n to in v a r ia b le , a q u e l q u e a p e n a s p u e d e se r m o d ifica d o p o r la a c c ió n h u m a n a , lo «dado». E n té r m in o s in ­ d íg en a s, p u es, e l c u e r p o d e b e se r fa b ric a d o , p u e s to q u e e n lu g a r de ser u n o b jeto h ered ad o b io ló g ica m en te se co n sid era u n o b je to so cia l p r o d u c to d e las a c tiv id a d e s c u ltu r a le s co m o la a lim e n ta ­ ció n , la m o d e la c ió n c o rp o ra l, las re la cio n e s fa m ilia res, el habla, e tc. De a h í q u e, p a ra d e c irlo e n té r m in o s sim p le s, el c u e r p o n o n a zca in d ígen a, sin o q u e se d eb a ir fa b rica n d o co m o tal a lo larg o de la vid a. El alm a, e n ca m b io , n o p u e d e se r tra n sfo rm a d a . P o r el

14

PRÓLOGO

co n tra rio , d esd e u n p u n to de v is ta e u ro p e o e l c u e r p o es a q u e llo que e s e n c ia lm e n te n o p u ed e se r m o d ifica d o , m ie n tra s el alm a es el e le m e n to q u e d e b e s e r m o d e la d o , co m o d e la ta n e x p r e s io n e s co m o « cu ltiva r el espíritu» o « fo m e n tar la cu ltu ra» . L os in d io s c o ­ lo ca n la d ife re n c ia e n e l cu erp o , los e u ro p e o s e n el alm a. P ero, en rea lid a d , a c u a lq u ie r e tn ó g ra fo c o n e x p e r ie n c ia en tra d ic io n e s no o c c id e n ta le s le re s u lta r á fa m ilia r e s te tip o d e in ­ v e rsió n , p o r m ás q u e no lo fo rm u le en los té rm in o s d e W agner. P or ejem plo, e n una n arració n in d ígen a tzeltal d el su r de M éx ico q u e tra ta so b re la a p a rició n d el sol, la s itu a c ió n in icia l d a p o r s u ­ p u e s to la e x is te n c ia d el c u ltiv o d e l m aíz, la ca sa , las r e la c io n e s fam iliares, el len gu aje, las h a m a ca s, los u te n silio s m e tá lico s co m o los m a c h e te s o las h a ch as, e in clu so los tre n e s y los h e licó p te ro s. T o d a s e s ta s c o sa s so n «naturales» , n o so n r e s u lta d o d e la a c t iv i­ dad h u m a n a , y h a n e x is tid o d e sd e siem p re. En ca m b io , el re la to se d etien e en la c re a ció n — o m ás e x a cta m e n te , la tra n s fo rm a ció n a p a rtir d e fo rm a s p r e e x is te n te s — de co sa s q u e n o s o tro s c o n s i­ d e ra r ía m o s n a tu ra le s, ta le s c o m o los a n im a le s, lo s á rb o le s , lo s p ro d u cto s silve stres co m o la m iel, el sol, la lu n a y el re sto de los astro s (P itarch 1996). T o d o e sto p u ed e resu lta rn o s a n ti-in tu itiv o , si es q u e no sim p le m e n te a b su rd o . P ero es una in v ersió n d e cisiv a q u e e x p lica a sp e c to s de las cu ltu ra s in d ígen a s d e o tr o m o d o in ­ co m p ren sib les, o, lo q u e es m ás im p o rta n te , ilógicas. ¿Q u é su c e d e ­ ría si, en lu g a r d e p e n sa r q u e los h u m a n o s n a cem o s (id e a lm e n te ) sa lu d a b le s y la v id a es u n g a s to in e v ita b le d e sa lu d , s u p o n e m o s — co m o su ce d e en tan to s gru p o s in d ígen a s— q u e n a ce m o s c o n la e n fe r m e d a d y la m u erte, tra ta m o s de m an ten erla a raya p r o v is io ­ n a lm e n te, y la sa lu d n o p u e d e p e r d e r s e p o rq u e n o e x is te c o m o tal? ¿ Q u é su c e d e r ía si, e n lu g a r d e su p o n e r q u e el r e s p e to a las

15

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

p erso n a s (algo in n a to se g ú n la D e cla ració n U n iversal de los D e re ­ c h o s H u m a n o s) e s tá d ir ig id o a e n g e n d r a r o fa c ilita r las r e la c io ­ n es hu m an as, las rela cio n es h u m an as (algo q u e es p en sa d o co m o in n a to en n u m ero sa s cu ltu ras) e stá n d irig id a s a p ro d u c ir r e s p e ­ to? Y así su ce siv a m e n te . L a d istrib u ció n in v ersa se c o n v ie rte en u n a e s p e c ie d e e x p e r im e n to h e u r ís tic o q u e p e r m ite in tu ir u n a im a g in a ció n d ife re n te , el o tr o lad o d e la cu ltu ra. En este p u n to p o d e m o s p r e g u n ta r n o s q u ién es so n e x a c ta m e n ­ te «ellos» y q u ié n e s « n o so tro s» . W a g n e r es b a s ta n te v a g o s o b r e e s ta c u e s tió n , p e r o h a y u n a r a z ó n p a ra ello . En L a in ven ció n de la cu ltu ra «ellos» so n fu n d a m e n ta lm e n te las c u ltu r a s q u e d e s ig ­ na co m o in ven tivas, d iferen cia n tes, d ialécticas: p o r a n to n o m a sia , lo s p u eb lo s trib a les y ca m p e sin o s d el m u n d o , a los q u e se a ñ a d e n cie rta s g ra n d es civiliza cio n es. P ero ta m b ién , e n los E stados U ni­ d o s m o d e rn o s, las cla se s b ajas, los g ru p o s é tn ic o s, las m in o ría s relig io sa s e, in clu so , en alg ú n caso , las clases altas. A sí, «nosotros» es la clase m ed ia d e E sta d o s U n id o s y «ellos» el re sto d el m u n d o. V iv e iro s de C a stro (2009: 8) h a su g e r id o q u e se tr a ta d e u n a d is ­ tin ció n fu n d a m en ta lm en te m eto d o ló g ica , u n m é to d o n e g a tiv o en el cu al «ellos» es to d a s p artes, m en o s allí d on d e n os en co n tra m o s n o so tro s. En o tra s p a la b ra s, W a g n er re c o n o c e su p ro p ia p e r s p e c ­ tiva. Lo cual, co m o ha o b serv a d o M arcio G o ld m an (2018), resu lta c o n s e c u e n te co n su p ro p ia c o n c e p c ió n d e la cu ltu ra : la e x p lic a ­ ció n de la cu ltu ra co m o algo cu ltu ra l en sí m ism o, es decir, co m o u n p u n to de v ista específico, a saber, el n u estro . O, d ich o d e o tro m o d o , la a n tr o p o lo g ía c o m o a lg o q u e, en lu g a r d e d e s c r ib ir la cu ltu ra , d escrib e a través d e la cu ltu ra . A sí p u es, el p u n to d e v is ta c u ltu r a l d e W a g n e r (el p u n to de v is ta co n v e n c io n a l d e la a n tro p o lo g ía ) es e l de

16

PRÓLOGO

[...] q u ie n e s p a r t ic ip a n e n la c o r r ie n t e c e n t r a l d e n u e s t r a c i v i l i z a ­ c ió n , lo s t r a b a ja d o r e s d e « c u e l lo b la n c o » , la s c la s e s p r o fe s io n a le s y c o m e r c ia le s ( y su s fa m ilia s ), lo s q u e se a d h ie r e n a la r e a lid a d d e la n a tu ra le z a y a la im p o r ta n c ia d e la c ie n c ia y la b u e n a e d u c a c ió n , c o n s tru y e n sus v id a s e n t o r n o a e lla y o b je tiv a n sus a c c io n e s e n c o n ­ s o n a n c ia c o n sus c o n t r o le s (p á g . 195 )

o, p a ra u tiliza r o tra d e su s fra ses, g e n te s qu e se d efin e n p o r lo que h a c e n y n o p o r lo q u e son . C o m o q u ie ra q u e se a, lo q u e in te r e s a a W a gn er n o son las tip o lo g ía s so cia le s, sin o los c o n tr a s te s rad i cales. Su m éto d o co n siste en resa lta r las d iferen cia s, d e tal m o d o qu e el m u n d o, tal y co m o n o rm a lm en te lo p ercib im o s, se co lo q u e en u n ju e g o d e lu z y so m b ra, y el c o n tr a s te e n tre u n d o m in io y o tro se v u e lv a lo m á s n ítid o p o sib le (2010a: iv). De h e ch o , e s te es el p r o c e d im ie n to q u e a p lica a to d a s su s d is tin c io n e s , las cu a le s fu n c io n a n co m o u n ju e g o d e in v e rs ió n fig u ra -fo n d o q u e n o a d ­ m ite g ra d o s o p u n to s in term e d io s: c o m o a cto re s d e u n a c u ltu ra v e m o s el fo n d o o v e m o s la figu ra, p ero n o a m b as c o sa s al m ism o tiem p o, ta l co m o su ce d e c o n la im ag en d e la Copa d e Rubin:

17

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

La p re m isa d e la d is trib u c ió n in v ersa de lo d a d o y lo c o n s tr u i­ d o se basa, a su v e z, e n u n a se m ió tic a p a rticu la r e la b o ra d a e n el ca p ítu lo 3. W a gn er d istin g u e d o s tip o s d e sím b o lo s o m o d o s d e sim b o liz a c ió n (cf. K elly y P ita rch 2018: 6-7). Los sím b o lo s conven­ cio n ales in tr o d u c e n u n a se p a r a c ió n e n tr e el sím b o lo y lo r e p r e ­ s e n ta d o , d e ta l m o d o q u e p r o p o r c io n a n o rd e n e in te g r a c ió n a lo s d iv erso s e le m e n to s d e lo rep resen ta d o . P o r su p a rte , lo s sím ­ b o lo s d ife r e n c ia n te s o in v e n tiv o s a n u la n esa s e p a r a c ió n e n tr e s ím b o lo y r e fe r e n t e , y p r o d u c e n el e fe c t o c o n t r a r io . A s í p u e s, lo s sím b o lo s c o n v e n c io n a le s c o le c tiv iz a n h a cie n d o q u e las co sas se a n r e co n o cid a s co m o p a rte de u n id a d es o ca te g o ría s m ayores; p ro d u c e n u n tip o d e a b stra c c ió n q u e fa cilita la c r e a c ió n d e c o n ­ ven cio n es. L os sím b o lo s d iferen cia n te s in v ie rten ese p ro ceso p ar­ tic u la r iz a n d o y d e s a r r o lla n d o la s in g u la r id a d d e lo q u e e x is te ; d e se sta b iliza n las fo rm a s so cia le s y p e rte n e c e n , p o r ta n to , al d o ­ m in io de la in v en ció n . P or ejem p lo, la d e sc rip c ió n fo rm a l de u n a len gu a co lectiviza; su u so — «saber q u é decir»— sin gu lariza. Toda a cció n so cia l m o v iliza a m b o s m od o s d e s im b o liz a c ió n — co n ven ­ ción e in ven ció n — , q u e se re la cio n a n d ia lé ctica m e n te e n tre sí. Y e n ese p ro c e so de a c c ió n m u tu a , la c o n v e n c ió n es p a rticu la riza d a y la in v en ció n esta n d a riza d a . C o m o c o n s e c u e n c ia d e ello , c a d a c u ltu r a o c o m u n id a d d is ­ p o n e so lo d e d o s p o s ib ilid a d e s d e s im b o liz a c ió n in te n c io n a l, y lo s e fe c to s de esta e le c c ió n so b re los m o d o s d e p en sar, p e r c ib ir y a c tu a r no p u e d e n s e r m ás d is tin to s . L as g e n te s q u e a d o p ta n d elib e ra d a m en te la d ife re n cia ció n (invención) co m o su fo rm a de a cció n , in e v ita b le m e n te « co n tra in v en ta rá n » la m o tiv a c ió n conv e n c io n a liz a n te c o m o «innata», m ie n tra s qu e las g e n te s q u e c o ­ le c tiv iz a n (co n v e n cio n a liz a n ) d e lib e ra d a m e n te , « co n tra in ven ta -

18

PRÓLOGO

rán» u n a m o tiv a c ió n in ven tiva. W a gn er lo ilu stra d e la sig u ie n te m an era: el p e n sa m ie n to y a c c ió n d ia lé c tic o s (de lo s d a rib i, p o r eje m p lo ) e s tá n c o n s c ie n te m e n te d ir ig id o s h a cia la m e c á n ic a d e la d ife r e n c ia c ió n c o n tr a u n fo n d o de sim ilitu d ; las p e r s p e c tiv a s c o le c tiv iza n te s o r a c io n a lista s (la «nuestra») e n fa tiz a n la in te g ra ­ ció n y el e le m e n to d e sim ilitu d c o n tr a un fo n d o d e d ife r e n c ia s. (P ié n sese, p o r eje m p lo , e n lo s ritu a le s d e in ic ia c ió n y p u b e rta d de ta n ta s so cie d a d e s trib a le s d irig id o s a p ro d u cir la d ife re n c ia e n ­ tre los sexo s a p a rtir d e u n fo n d o inicial in d iferen cia d o, y n u e stra p r e o c u p a c ió n in v e rs a d e q u e los se x o s y las o rie n ta c io n e s s e x u a ­ les se in te g r e n « ig u a lita ria m e n te » a p a r tir d e u n fo n d o o rig in a l d iferen cia d o .) En su m a, n o s o tro s p riv ile g ia m o s c o n s c ie n te m e n te la co n v e n c ió n , e llo s p r iv ile g ia n la in v e n ció n . Lo cu a l, c o m o h e ­ m os v is to , n o q u ie r e d e c ir q u e, co m o r e su lta d o d e e sa te n s ió n d ia lé c tic a , n o s o tr o s n o te n g a m o s ta m b ié n a lg u n o s m o m e n to s «inventivos» y ellos te n g a n su s m o m en to s « con ven cion alizan tes» , p o r m ás q u e, e n a m b o s ca so s, eso s m o m e n to s se im a g in e n fu e ­ ra del d o m in io d el co n tro l h u m a n o y sean p o r tan to in e x p lica b le s (com o su ce d e en n u e s tro ca so co n la in sp ira ció n crea tiv a).

3

En los ritu ales, los m ito s, la m ú sica, las b ro m a s y cu a lq u ie r o tra form a de a cció n so cia l de g ru p o s co m o lo s d a rib i n o se tr a ta de rela cio n a rse c o n el m u n d o m ed ia n te la r e a firm a ció n d e las c o n ­ venciones sociales sino, p o r el co n trario , d e su b v ertirla s m ed ia n te la im p ro v isa ció n de a sp e c to s n u ev o s e im p red ecib les. La a cció n so cial está d irig id a , p u es, a tr a n s g r e d ir las c o n v e n c io n e s s o c ia ­

19

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

les, a q u e llo q u e se d a p o r su p u e s to . C u a n d o e n u n a c e r e m o n ia c o m o el h abu de los d arib i u n p a rticip a n te se v is te d e fa n ta sm a y d ice «soy u n fan tasm a» e s tá tr a n s g r e d ie n d o la c o n v e n c ió n d e su su p u esta h u m an id ad. El éx ito en este tip o de ritu al d ep en d e p r e ­ c isa m e n te de su ca p a cid a d de v o lv e r im p re d e cib le lo p red e cib le , en lu g a r de a la in v ersa (H o lb raad y P ed e rsen 2018: 81). L as c o n ­ ve n cio n es, d ice W agner, «no e s tá n p en sa d a s p ara “r e a liz a r s e ” o s e g u irs e co m o u n “c ó d ig o ”, sin o p a ra u sa rse co m o b a se d e im ­ p r o v is a c ió n in v e n tiv a [...] so n te m a s p a ra la “in t e r p r e t a c ió n ” y v a riació n , así co m o el ja z z v iv e im p ro v isa n d o a p a rtir de su tem a básico» (cap. 4, pág. 209). W agn er resu m e e sta o rie n ta c ió n p a ra la a cció n co n una esp lén d id a frase: «[...] una co n tin u a a ven tu ra de “im p re d e cir” el m undo» (cap. 4, pág. 210). A qu í son claves las p a­ labras vid a y aventura: «Estas p erso n a s viv en su vid a casi ex clu si­ va m en te a través d e sus cu lto s, p o r lo q u e la vid a re p re se n ta una in te n s a s u c e s ió n d e e x p e c ta tiv a s y aven tu ras» (cap. 4, pág. 210). «La v id a co m o secu en cia in ven tiva p o se e u n c a r á c te r p articu lar, cierta cu alid ad r e sp la n d e cie n te q u e n a d a tie n e q u e v e r co n n u e s­ tro m u n d o su m a m e n te a ta re a d o de resp o n sa b ilid a d y c o m p e te n ­ cia» (cap. 4, p ág. 210). W a gn er n os re c u e r d a eso tan o b vio qu e a m e n u d o o lv id a m o s : lo q u e e n c u e n tr a el a n tr o p ó lo g o n o es c u l­ tu ra , sin o vid a. M as en el ca so d e las c u ltu r a s trib a le s y c a m p e ­ sinas, no c u a lq u ie r tip o de vid a, sin o la vid a p r e cisa m e n te co m o « secuencia inventiva». U na v e z m ás, lo s p o lo s in te r c a m b ia n su s a tr ib u to s . H e a q u í que los «prim itivos» o «tradicionalistas» o cu p an el lu g a r de lo que solem os en ten d er p o r m od ernid ad , la m an era en que a «nosotros» nos g u sta vern os a n o so tro s m ism os. Si, co m o escrib ió M arsh all B erm an (1999: 87), ser m o d ern o es vivir en «una atm ó sfera de a gi­

20

PRÓLOGO

ta c ió n y tu rb u le n c ia , d e v é r tig o y e b rie d a d p síq u ico s, d e e x p a n ­ sió n de las p o sib ilid a d e s de n u ev as e x p e rie n c ia s [...] d e a m p lia ­ ció n y a lte r a c ió n d e sí, de fa n ta sm a s e n la c a lle y e n el alm a», si, co m o a ñ a d e B erm an , se r m o d e rn o es fo r m a r p a rte de u n u n i­ v e r s o en el c u a l, c o m o d ijo M a rx , « to d o lo s ó lid o se d e s v a n e c e en el aire», ¿q u ién o qu é es e n to n c es lo m o d ern o aq u í? (P itarch y O ro b itg 2012). Lo qu e h a ce W agner, p o r m ás q u e no lo fo rm u le de ese m o d o , es t r a e r al fr e n te el fo n d o d e las c u ltu r a s « tr a d ic io n a ­ les» d e sp la za n d o al fo n d o la m o d e r n id a d o c c id e n ta l. Y así, n u e s ­ tra c o n v e n c ió n d e la m o d e r n id a d c o m o v id a d e r e v e la c io n e s y d e s c u b r im ie n to s c o m ie n z a a d e s v a n e c e r s e e n el aire. En to d o ca so , ya sea d e m a n e ra d e lib e ra d a , c o m o e n tr e los d arib i, o d e m a n e ra , p o r a sí decir, «incluida», o, p a ra u tiliz a r el térm in o d e W agner, « co n train ven tad a» , co m o en tre n o s o tr o s , la cre a tiv id a d o la in v e n c ió n es u n a sp e c to c o n s titu tiv o d e la c u ltu ­ ra, de tod a cu ltu ra. E ste c a rá c te r in ven tivo , o, m ás e x a cta m e n te , esta d ia léctica en tre in ven ció n y co n v en ció n , rep re se n ta u n a c o n ­ trib u ció n e x tra o rd in a ria d e W a gn er a n u e s tro c o n c e p to d e c u ltu ­ ra. H asta en to n c e s, co m o a te stig u a n las n u m e ro sa s d e fin icio n e s de c u ltu r a , e s ta e ra c o n c e p tu a d a (y sig u e s ié n d o lo ) c o m o a lg o p re ce p tiv o y r e stric tiv o : regla s, siste m a s, v a lo re s, ley e s, c o s t u m ­ b re s, h á b ito s, n o r m a s , p a u ta s , c ó d ig o s , m o d e lo s , g u ía s , e s q u e ­ mas... W agn er: U n a « c u lt u r a » a s í e s p u r o p r e d ic a d o , es re g la , g r a m á t ic a y lé x ic o , o n e c e s id a d , una in y e c c ió n d e r ig id e z y p a r a d ig m a en la v a r ie d a d d e l p e n s a m ie n to y la a c c ió n h u m a n os . En té rm in o s fre u d ia n o s s e ría a lg o s e m e ja n te a u n a c o m p u ls ió n c o le c tiv a . Es m ás, d a d o q u e e s e «o rd e n a f é r r e o r e p r e s e n t a al m is m o t ie m p o n u e s tr o m e d io d e c o m p r e n d e r la c u ltu ra , e l c a m b io o la v a r ia c ió n s o lo p u e d e n e n fo c a r s e n e g a tiv a ­ m e n te , c o m o u n a s u e rte d e e n t r o p ía e s tá tic a o d e « r u id o » (p á g . m ) .

21

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

(P o d em o s so sp ech ar, e n ca m b io , q u e lo qu e n e c e sita n e x p lica rse los daribi y gentes co m o ellos a lo largo del m u n d o no es el cam bio, sin o ju s ta m e n te lo q u e n o s o tro s d am o s p o r d e sco n ta d o , la c o n ti­ nu id ad , la re p etició n .) En fin, la cu ltu ra co m o u n a féru la d irigid a a tra n s fo rm a r el h o m b re n a tu ra l en u n se r so cial. W agner, p o r el co n trario , in tro d u ce térm in o s co m o crea tiv id a d , in n o v ació n , in ­ vención... «Al e x te n d e r el u so de “in v en ció n ” e “in n o v ació n ” a tod o el a b an ico d el p en sa m ie n to y de la acció n , p ro c u ro c o n tr a r r e sta r este su p u e sto y a firm a r la re a liza ció n e sp o n tán ea y crea tiv a d e la c u ltu r a h u m an a» , e s c r ib e e n la « In trod u cció n » (p ág. 124). La elecció n de la palabra «invención» p o r p arte de W agn er p u e ­ d e, sin em b a rg o , c o n d u c ir a u n c ie rto eq u ívo co . T a n to en in glés co m o en esp añ o l, «invención» p u e d e se r in te r p r e ta d o c o m o algo fa lso o cu a n d o m en o s ficticio . E ste es el caso , p o r ejem p lo, d e la c o n o c id a e x p r e s ió n «la in v e n c ió n d e la tra d ició n » , a c u ñ a d a p o r H o b sb a w m y R a n g er (1983) p a ra a lu d ir a tra d ic io n e s q u e se p r e ­ te n d e n a n tig u a s, p e ro qu e a m e n u d o so n d e o rig e n r e c ie n te o in c lu s o n o h an e x is t id o n u n ca . (E n t é r m in o s d e W agn er, e s to e q u iv a ld ría m ás b ie n a u n a r e ite r a c ió n de la c o n v e n c ió n .) P o r su pu esto, W agn er u tiliza el térm in o en u n se n tid o positivo, la in ­ v e n c ió n co m o «creatividad» en la qu e, co m o su ce d e e n m u ch a s m ito lo g ía s in d ígen a s, las c o sa s y re la cio n es n o so n cre a d a s d e la nad a, sin o q u e so n re su lta d o d e u n a tra n s fo rm a c ió n o, m ás bien , d e tra s fo r m a c io n e s su ce siv a s. Lo qu e c a r a c te r iz a a la in v e n c ió n es ser co n tin u a m e n te rein ve n ta d a , p u es d e lo co n tr a r io se v o lv e ­ ría rá p id a m en te u n a co n v en ció n . De ah í q u izá la p re fe re n cia de W a g n er p o r los ejem p lo s a rtístico s — p in tu ra, m ú sica, p o e sía — s o b r e los té cn ic o s . In ven tar, e n fin, es re v e la r a lg o n u e v o o im ­ p rev isto , y, co m o se sabe, e n la tín las p a la b ra s «inventar» y «des­ cu brir» so n sin ón im as.

22

PRÓLOGO

M as n o so lo lo s in d íg e n a s in v e n ta n e n g e n e r a l, s in o q u e el a n tro p ó lo g o d ebe lid iar co n un tip o de in v en ció n en p articu lar, la «cultura» (G o ld m an 2011: 202). A m b as n o son , sin e m b a rg o , a c tiv i­ d a d es id é n tica s: la in v e n c ió n in d íg e n a es r e s u lta d o d e la a c c ió n de sin g u la riza r sus p ro p ia s c o n v e n c io n e s, m ie n tra s q u e el a n tr o ­ p ó lo g o in v e n ta la c u ltu r a de la g en te qu e e stu d ia s in g u la riza n d o (diferen cian d o) la fo rm a de vid a d e ello s r e sp e c to de o tra s c u ltu ­ ras. Ig u a lm en te, e n tre a m b o s m o d o s d e in v en ció n h ay u n a d ife ­ ren cia esencial: los in d ígen as lo h a ce n de m o d o d elib e ra d o , p u es so n r e s p o n s a b le s d e e llo , m ie n tr a s q u e el a n tr o p ó lo g o — c o m o su ce d e co n cu a lq u ie r in v en ció n d el O ccid e n te m o d e r n o — n o es del to d o c o n scie n te d e q u e está in v e n ta n d o u n a cu ltu ra , en o tra s p alabras, no se sien te resp o n sa b le d e su p ro p ia cre a ció n . N o d e b e m o s p e rd e r d e vista qu e a e s te r e c o n o c im ie n to e p is­ tem o ló g ico de la cre a tiv id a d de los o tr o s su b y a ce u n a p o d e ro sa im p lica ció n ética: P u es c a d a v e z q u e h a c e m o s a o t r o s p a r t íc ip e s d e u n a « r e a lid a d » q u e n o s o tr o s m is m o s in v e n ta m o s , n e g á n d o le s su c r e a tiv id a d al u s u r p a r su d e r e c h o a c rea r, estam os u sa n d o a e s ta s p e r s o n a s y su m o d o d e v id a c o n v ir tié n d o la s e n n u e s tro s s u b o r d in a d o s (c a p . 1 , p á g . 90 ).

E ste es u n a rg u m e n to g e n e ra l d el lib ro , se g ú n el cu al, c o n tr a la idea d e q u e el n a tiv o p r o p o r c io n a lo s «datos» y el a n tr o p ó lo g o los co n cep to s y la teo ría, es n ecesario r e co n o ce r que en tre am b os ex iste una co n tin u id a d e p is te m o ló g ic a (K elly y P ita rc h 2018: 5). O, p a ra s e r m ás e x a c to s , u n a m u tu a lid a d e p is te m o ló g ic a e n la que en tre o b serv ad o r y o b serv ad o se p ro d u ce u n a re cip ro cid a d de p ersp ectivas. E n este sen tid o , W a gn er p ro p o rc io n a u n a g u ía p a ra evitar re p ro d u c ir en el plan o d e la d e sc rip c ió n a n tro p o ló g ic a las re la cio n e s d e d o m in a c ió n a las q u e e s tá n so m e tid a s n u m e r o s a s

23

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

p o b lacio n es d el m u n d o (G old m an 2011: 200). Es u n a gu ía q u e evita la p ro y e c c ió n so b re lo s o tro s d e n u e s tra s p ro p ia s co n v e n c io n e s, in clu id a s n u e s tra s c o n v e n c io n e s m o ra le s, e in s iste e n la n e c e s i­ dad de a m p lia r n u e s tra im a g in a ció n so cia l a tra vé s d el r e c o n o c i­ m ie n to d e su s in v e n c io n e s. Jo el R o b b in s (2002: 6) ha d e s ta c a d o la ca lm a y el p ro fu n d o to n o m o ra l qu e le o to rg a a W agn er h a b la r d e sd e esa p e r s p e c tiv a , u n a s e r e n id a d — c a b r ía a ñ a d ir — q u e la ­ m e n ta b le m e n te r e su lta rara e n o tra s p o sicio n e s.

4

C u a n to h em o s v isto p u d iera h a ce r c r e e r q u e el a rg u m e n to de La invención de la cu ltu ra sig u e u n d e sa rro llo lin eal y a cu m u lativo . P e ro p a r te d e la c o m p le jid a d in te r n a d e l lib ro — y q u iz á d e su m is te r io — es q u e e s to so lo es p a rc ia lm e n te así. Su m o d o d e e x ­ p o sició n r e c u rre a m e n u d o a u n a se rie d e an a lo g ía s q u e fu n c io ­ n a n m ás co m o u n flu jo in v erso d e ilu m in a cio n es in esp erad a s que co m o p a rte d e u n a d e m o s tr a c ió n p ro g re siv a : d e s te llo s sú b ito s, a v e c e s d e sp le g a d o s e n v a r ia s p á g in a s, a v e c e s e n u n p á rr a fo o, sim p le m e n te , en u n a sola fra se. M en cio n e m o s so lo a lg u n o s, casi p ró x im o s al aforism o: «La a n tro p o lo g ía es el estu d io del h o m b re “c o m o s i” e x is tie r a la cu ltu ra » (pág. 80); «La c u ltu r a , c o m o té r ­ m in o m ediador, es u n m od o de d escrib ir a o tro s ta l co m o n os d e s­ crib iría m o s a n o so tro s, y a la inversa» (pág. 113) (la in versa, claro, es im p o r ta n te , p u e s im p lic a d e s c r ib ir n o s a n o s o tr o s ta l y co m o d escrib iría m o s a o tros); «Su m alen ten d id o so b re m í n o era el m is­ m o q u e m i m a le n te n d id o so b re ellos» (p ág. 96) (u n o d e lo s m ás cita d o s, e s p e c ia lm e n te p o r V iv e iro s d e C a stro ); «La in te g ra c ió n

24

PRÓLOGO

crea “m in o ría s” » (pág. 189) (en m i o p in ió n , una se n te n c ia q u e r e ­ su m e la d ife re n cia ese n cia l e n tre la so cio lo g ía y la a n tro p o lo g ía ); «Tam poco d e b e ría s o rp re n d e rn o s q u e las a n a lo g ía s y los “m o d e ­ lo s” r e s u lta n te s p a r e z c a n e x tr a ñ o s y d e sa ju s ta d o s , p u e s se o r ig i­ n an en la p a rad oja de im a g in a r u n a cu ltu ra p a ra p e rso n a s q u e no la c o n c ib e n p a ra sí m ism as» (pág. 108). Sus referen cia s a la m o d e rn a cu ltu ra n o rte a m e rica n a a d o p ta n un to n o iró n ic o o d e c r ític a cu ltu ra l: «El a n tro p ó lo g o es algo así co m o u n “m isio n e ro c u ltu r a l” q u e , co m o to d o b u e n m isio n e ro , c r e e en a q u e llo q u e inventa...» (cf. n o ta 1, cap . 1, p á g. 328); «La ló g ic a d e u n a so c ie d a d d o n d e la “c u ltu r a ” es a lg o c o n s c ie n t e y d elib era d o , d on d e la vid a sirv e p a ra alg ú n p ro p ó s ito en lu g a r de a la in v ersa , y d o n d e se r e q u ie r e q u e ca d a h e c h o o p r o p o s ic ió n ten ga algu n a razón , p ro v o ca u n ex tra ñ o e fe cto su rrealista cu a n d o se a p lica a los p u eb lo s tribales» (pág. 111). S o b re n u e stra c o n c e p ­ ció n de la cu ltu ra c o m o u n m u seo : «Com o p ro d u c im o s “o b je to s ”, n u estro in te r é s está d irig id o a la c o n s e rv a c ió n de co sa s, d e p r o ­ d u c to s, así c o m o a su s té c n ic a s d e p r o d u c c ió n . N u e s tr a C u ltu ­ ra es u n a su m a d e esa s co sa s: c o n s e r v a m o s las id e a s, las c ita s , las m e m o r ia s , las c r e a c io n e s , y d e ja m o s de la d o a la s p e r s o n a s . N u e s tra s b u h a rd illa s , só ta n o s, b a ú le s , á lb u m e s y m u s e o s e s tá n rep leto s d e ese tip o de C ultura» (pág. 105). En c ie rto m o d o , este tip o d e s e n t e n c ia s fu n c io n a c o m o u n a r e t r o v e r s ió n d e l a r g u ­ m ento, u n an ti-m ito en los té rm in o s d e L évi-Strau ss, el cu a l co n tra in v e n ta la d e m o s tr a c ió n co n v e n c io n a l m e d ia n te in v e n c io n e s d e se stab iliza d o ras. E n tre e s ta s in v e n c io n e s se c u e n ta la id e a d e u n a « a n tr o p o ­ logía inversa». N o rm a lm e n te , la a n tro p o lo g ía ha p e n sa d o el p e n ­ sam iento indígena sin p reg u n ta rse exp lícitam en te có m o el p en sa ­

25

I.A IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

m ie n to in d íg e n a p ie n sa n u e s tra a n tro p o lo g ía . L a c u e s tió n q u e p lan tea W agner, p u es, es c ó m o im ag in a r e l p e n sa m ie n to in d ígen a p e n sa n d o al n u e s tro , o, p a ra r e c u r r ir a la fr a s e d el p r e fa c io de e s ta e d ic ió n e n esp a ñ o l: « ¿C ó m o im a g in a r al otro q u e te im a g i­ na a ti?» (pág. 41). E sto es, u n a a n tro p o lo g ía in v ersa e n la cu a l las p o sicio n e s d e s u je to y o b je to se in v ie rte n , y qu e e n ú ltim o t é r m i­ n o d e se m b o ca en u n a a n tro p o lo g ía fa cu lta tiv a m e n te re v e rsib le . W a g n e r ilu s tra e s to m e d ia n te u n a fa s c in a n te d is c u s ió n d e l s ig ­ n ificad o d e los c u lto s m elan esio s del cargo. El «cargo» m elan esio — las c e re m o n ia s d e a lg u n o s g ru p o s in d ígen a s d el á re a d irigid a s a o b te n e r m á g ic a m e n te m e rc a n c ía s o c c id e n ta le s — es el e q u iv a ­ len te in te rp re ta tiv o d el co n c e p to o ccid e n ta l de «cultura». En una m e ta fo riza ció n recíp ro ca , n o so tro s llam am o s «cultura» a su s t é c ­ n ica s y a r te fa c to s , y e llo s lla m a n «cargo» a n u e s tra c u ltu r a . Lo q u e n o s o tr o s v e m o s c o m o r iq u e z a m a te r ia l — las m e r c a n c ía s — , ello s lo v e n c o m o r e la c io n e s h u m a n a s e n c a r n a d a s en eso s p r o ­ d u c to s . A sí p u es, el c a r g o m e la n e s io n o es s im p le m e n te u n in ­ te n to d e p ro v e e rse de p r o d u c to s co d icia d o s, sin o so b re to d o d e e s ta b le c e r u n c ie r t o tip o d e r e la c ió n y c o m p r e n s ió n c o n la s o ­ c ie d a d d e la q u e p r o c e d e n e s a s m e r c a n c ía s , d e l m is m o m o d o qu e una d ote m atrim o n ia l n o es ta n to u n pago de la esp osa cu a n ­ to u n a sim b o lizació n de las rela cio n es d e in terca m b io . Lo im p or­ tan te a q u í no so n las co sas sin o las perso n as. E n ú ltim a instancia, lo q u e d e m u e s tra la a n tr o p o lo g ía d el c a r g o es q u e c a d a u n o in ­ ve n ta la r e a lid a d d e lo s o tr o s co m o a lg o in n a to : « n o so tro s» , la cu ltu ra q u e su p o n e m o s q u e en verd a d se en cu e n tra p re se n te allí; «ellos», las re la cio n e s h u m a n a s qu e su p o n e n se e n c u e n tr a n en la n a tu ra le z a de las co sa s y q u e las m e rc a n c ía s d el ca r g o a c a b a rá n p o r revelar.

26

PRÓLOGO

W a gn er n o es c ie r ta m e n te el p rim e ro e n tra ta r la c u e s tió n de la r e fle x iv id a d e n a n tr o p o lo g ía , a u n q u e sí es p r o b a b le m e n te el p r im e r o en h a c e r lo d e u n a m a n e ra te ó ric a m e n te c o m p le ja . La « an tro p o lo gía in versa» se a d ela n ta a las in q u ie tu d e s d e la «crisis de rep resen ta ció n » a so cia d a al p o sm o d e rn ism o d e la d é c a d a de los o c h e n ta y n o v e n ta (a u n q u e c ie r ta m e n te n o a las s o lu c io n e s a p o rta d a s p o r este ), y a n ticip a e sp e cia lm e n te la e la b o r a c ió n en to rn o a la r e fle x iv id a d d el g iro o n to ló g ic o y el u so d e c o n c e p to s co m o a n tro p o lo g ía r e c u rs iv a o a n tro p o lo g ía sim é trica . P ero, m e p a re ce, la a p o r ta c ió n fu n d a m e n ta l de W a gn e r es s e n c illa m e n te a trib u ir a tod as las g e n te s u n a antropología: re c o n o c e r q u e to d o s te n e m o s u n a a n tro p o lo g ía y qu e esta nos in te re sa p o r sí m ism a y no p o r lo que p u e d a d e c ir de o tr o s a sp e c to s so cia le s. P ese a q u e L a in ven ció n de la c u ltu ra es q u izá «lo m á s c e r c a que ha e sta d o la a n tro p o lo g ía d e p ro p o rc io n a r u n a te o ría d e todo» (H o lb ra a d 2018: 65), el a r g u m e n to d e W a g n e r n o tie n e n in g ú n afán d e totalid ad . M arilyn S tra th e rn (2002: 90-91) o b serv a qu e su a u to r n u n c a se m a n tie n e e n el m ism o m a rco p u es, u n a v e z q u e ha fo r m u la d o u n a p o s ic ió n , e s ta y a ha c u m p lid o su c o m e tid o . P arte d e l e fe c t o d e l p e n s a m ie n to d e W a g n e r es s u g e r ir q u e se h a a lc a n z a d o u n a v e r d a d , p e r o , u n a v e z q u e s u c e d e e s to , h a y que a b a n d o n a r la p r o n to p o rq u e la v e rd a d es a b u rrid a , n o lle v a a n in gu n a p a rte , n o se p u ed e in v e n ta r n ada co n ella. P ié n se se en W ittg e n s te in (2012), el filó so fo p r e d ile c to d e W agn er: «Mis p r o ­ p o sicio n es e s c la re c e n p o rq u e q u ien m e e n tie n d e las r e c o n o c e al final co m o a b su rd as, cu a n d o a tra vé s de ellas — so b re e lla s— h a salido fu e ra de ellas. (T ien e, p o r así d ecirlo , q u e a rr o ja r la e s c a ­ lera d e sp u é s d e h a b e r su b id o p o r ella)». En W a g n er n o h a y n in ­ g u n a n o s ta lg ia d e l a b s o lu to . «Una a n tr o p o lo g ía q u e se n ie g a a

27

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

a c e p ta r la u n iv e rs a lid a d d e la m e d ia ció n , q u e re d u c e el s ig n ific a ­ d o a la creen cia, al d og m a y a la certid u m b re, se v e o bligad a a ca er en la tra m p a de t e n e r q u e c r e e r o ra en lo s sig n ifica d o s n a tiv o s, o ra en lo s n u estro s» (pág. 112). El m ism o re c u rs o a u n e stilo p ar­ cia lm e n te a fo rístico es c a r a c te r ístic o de en fo q u e s sin p re te n s ió n c ie n tífica o d e u n a v e rd a d a se g u ra d a , co m o e n W ittg e n s te in . En el fondo, W agn er co n sid era co m o u n a ficció n la ex p licació n d e las r e la c io n e s e n té rm in o s d e ca u sa y e fe cto . En La in ven ció n de la cu ltu ra esta es u n a p o s tu ra a ú n im p lícita , p o r m ás q u e sea u n fu n d a m en to de su a rg u m e n to , p ero se vu e lve m ás e x p lícita en lib ro s p o ste rio re s co m o Coyote A nthropology (2010) e in clu so en d os m an u scrito s in éd itos qu e W agn er co m p a rtió g e n ero sa m e n te c o n n o so tro s (W agn er 2012; 2014). En e s te ú ltim o , p o r ejem p lo, o p o n e el c h a m a n is m o a la c ie n c ia (y a la re lig ió n ). El cie n tífic o m an ip u la las ca d e n a s d el r a z o n a m ie n to de ca u sa y e fe cto co m o cu a n d o «traza re tro sp e c tiv a m e n te la c o n s titu c ió n b ásica de m a ­ teria y en erg ía del u n iv e rso a u n a p ó c rifo big bang». E n ca m b io , el c h a m a n ism o — q u e p a ra W a g n e r n o es u n a fu n ció n , sin o u n estilo d e p en sa m ie n to cu ltu ra l— se in teresa p o r las coincidencias, e s to es, p o r c o s a s q u e s im p le m e n t e s u c e d e n d e e s a m a n e r a y e n las q u e el ch a m á n p u ed e in te r v e n ir co m o a g e n te ca talizad o r. N u estra cien cia e m p lea a n a lo g ía s b a sa d a s en a ccio n e s y a tr ib u ­ to s h u m an os, tales co m o «fuerza» y «atracción», y las d en o m in a «heu rística» , es decir, a lg o q u e se p r e te n d e q u e es a sí c o n el p r o ­ p ó sito de fa cilita r n u e s tra co m p re n sió n . P o r el co n tra rio , las c u l­ tu ra s ch a m á n ic a s id e n tifica n las a n a lo g ía s d ire cta m e n te c o n sus fu e n te s n a tu ra le s . A sí, lo s in d io s n a v a jo , e n lu g a r d e o b je tiv a r las ca d en a s m o n ta ñ o sa s o el a ire en m o v im ie n to co m o fe n ó m e ­ n o s g e o ló g ic o s o m e te o r o ló g ic o s , h a b la n d e « gen te-m o n tañ a» o «gente-viento»: «Si tu v ie ra n qu e e x p lica r la física d e E in ste in en

28

PRÓLOGO

su s p ro p io s térm in o s, p ro b a b le m e n te h a b la ría n d e “e l H om b reM asa ”, “la M u jer-G ra v e d a d ” y “los g e m e lo s M a te ria y E n e rg ía ” » (W agner 2014: 8-10).

U no de los a sp ecto s q u e co n v ien e o b se rv a r d e L a invención de la cu ltu ra es la e x ce p cio n a l c o n g ru e n c ia e n tre las id e a s q u e e x p o ­ ne y su fo rm a lin gü ística. E n m i opinión , el c a r á c te r ta n p o c o c o n ­ vencional de su escritu ra no se d ebe tan to a una cu estió n de estilo p e r s o n a l c u a n to al p r o p ó s ito d e su p e ra r la c o n v e n c ió n m e d ia n te la in v en ció n léx ica. Y, c o n fre c u e n c ia , esta « d e sco n v en cio n a liza ción» d e los té r m in o s se o b tie n e r e c u r r ie n d o al s e n tid o e t im o ló ­ gico de las p alabras y a su s u so s an tigu o s o p rim ero s. P or ejem plo: el u so del térm in o «obviación» en su sen tid o etim o ló g ico , d el latín ob via, p reven ir y d escartar; «dialéctica» n o es em p lea d a e n su ver­ sió n h e g elia n a m ás c o n v e n c io n a l de u n a su c e s ió n lin ea l d e tesis, a n títe s is y sín te sis, sin o e n u n a v e r s ió n m á s p r ó x im a al o rig in a l griego de te n s ió n e n tre d os c o n c e p c io n e s s im u ltá n e a m e n te c o n ­ tra d ic to ria s y so lid arias e n tre sí; «invención» es r e tro tr a íd a a los retó rico s latin o s y al h u m a n ista d el sig lo x v R u d olp h u s A g ríco la, para q u ien es u n a de las p a rte s de la d ia lé ctica q u e p ro p o n e u n a a n a lo g ía p a ra u n prop ositu s; «cultura» es re m itid a a su u s o o r ig i­ nal de «cultivo» y a su s ca m b io s se m á n tico s e n e l tie m p o ; « m etá­ fora» e s a lg o q u e tra sla d a el d o m in io d e la e x p e r ie n c ia c o n v e n cional al d om in io in ven tivo , y vice versa . W a gn er lleva las p a lab ras a su fin lógico , y a m e n u d o e sto se lo g ra r e m itié n d o la s a su o rig en . Y d eb id o a este p ro c e d im ie n to — m e a tre v o a d e cir— el te x to n o solo p ie rd e en la tra d u c c ió n , sin o q u e ta m b ié n g a n a . S e m eja n te tra ta m ie n to lé x ic o y c o n c e p tu a l p ro c u ra e v ita r en lo posible la ru tin iza ció n y a u to m a tiza ció n d el len g u aje, la literalización de u n se n tid o qu e p a ra W a gn er d eb e m a n te n e rse p o r el

29

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

c o n tr a r io in estab le, p ro v isio n a l y su je to a u n u so p articu lar, e sto es, diferenciante. W a gn er em p lea el len g u aje de m an era se m e ja n te a co m o so stien e qu e fu n cio n a n los m ito s d arib i d e o rig e n (1978): revelan d o có m o las co n v en cio n e s q u e to m a m o s co m o inn atas na­ c ie r o n en realid ad e n c o n d icio n e s e sp e cífica s, co m o in v en cio n e s circu n sta n c ia le s qu e p o se e n u n o rig e n al cu al p u e d e n se r r e m i­ tidas. Lo q u e se p e r sig u e aquí, p u es, n o es la b ú sq u e d a d e la e le ­ g a n c ia o d e la p e r s u a s ió n e s tilístic a , sin o in c e n tiv a r el c a r á c te r in v e n tiv o d el id io m a. C o m o r e s u lta d o d e e s ta té c n ic a te x tu a l, el len g u aje es so m e tid o a una e n o rm e p resió n : el su e lo e m p ie za a a b rirse b ajo los té r m in o s y c o n c e p to s m ás co m u n e s, y esto s va n q u e d a n d o e n v u e lto s p o co a p o c o en u n a u ra d e a rb itra rie d a d . En realidad, to d o el lib ro tien e u n estilo ex tra ñ o d esd e el p u n ­ to de v is ta d e los h á b ito s a c a d é m ic o s. T r a tá n d o s e d e u n lib ro te ó ric o , a p en a s d iscu te o p o le m iza co n o tro s au to re s; de h ech o , a p en a s los cita y, cu a n d o lo h a ce, p o r lo g e n e ra l so n a u to re s r e ­ la tiva m en te m argin ales a las tra d icio n e s teó rica s de la d isciplin a. (N ótese, p o r ejem plo, la d iscu sió n de W agn er en la «Introducción» so b re las a p o rta c io n e s te ó ric a s d e F re d e rik B arth , D an S p e rb e r y, no d igam o s ya, C arlo s C astañ ed a, a lo qu e llam a «el sím b o lo n e g a ­ tivo».) W a gn er n o se g an a su espacio, p o r a sí decir, d isp u tá n d o lo c o n o tro s, sin o q u e se h a in sta la d o e n u n p la n o co m p le ta m e n te d is tin to . C o m o o b se rv a e n la « In trod u cció n » : Si L a in v e n c ió n de la c u ltu ra e x h ib e u n a c ie r t a t e n d e n c ia a h a c e r v a le r sus o p in io n e s e n lu g a r d e a r b itr a r la s e s p o r q u e r e fle ja , a l m e ­ n o s en p a rte , e l e s t a d o d e u n a d is c ip lin a e n la c u a l u n a u to r se v e o b lig a d o a s in t e t iz a r su p r o p ia t r a d ic ió n y su p r o p io c o n s e n s o .

Y, en e fe cto , W agn er sin te tiza su p rop ia tra d ic ió n y su p ro p io c o n ­ senso. P e rso n a lm en te , n o le e n c u e n tr o p re d e ce s o re s, ni, si v a m o s

30

PRÓLOGO

al ca so , ta m p o c o su ce so re s d ire cto s. W a gn er d a la se n s a c ió n de una en o rm e a u to n o m ía in telectu al. Y au n q u e e v id e n te m e n te sería ab su rd o , a d em á s de in n e ce sa rio , d iv o r c ia r a W a gn er d e su ép o ca y de sus a n te c e d e n te s — la in flu en cia de D avid S c h n e id e r e s c o n ­ tin u a m e n te r e co n o cid a p o r W agn er— , su p o sició n c a r e c e d e n in ­ gu n a g en ea lo g ía te ó ric a id e n tifica b le , así co m o su le n g u a je no le a p ro x im a a n in g u n a c o n g re g a c ió n . S ie m p re h a y a lg o m ás e n él que lo sep ara d e su s c o le g a s. P e ro n o se tra ta de u n a is la m ie n to p re m e d ita d o , sin o im p u e sto d e sd e fu e ra , p o r la ló g ica de la le n ­ gu a y p o r el c a r á c te r d e la d iscip ü n a . Si La invención de la cu ltu ra b o rd e a el lím ite de la c o n v e n c ió n académ ica, la obra p o ste rio r de W a gn er lo trasp asa d irecta m en te . A quí la ex p o sició n a cad ém ica es su stitu id a p o r m ed ios tales co m o cu e n to s a le g ó ric o s, s o n e to s e s c r ito s p o r el p ro p io W agner, in c i­ d en tes a u to b io g rá fic o s, e x p e rie n c ia s d e ca m p o y o tro s, m ien tra s sus tem as — sin u n a rg u m e n to d e te rm in a d o — se d iv e rsifica n y crecen de una m an era sin tética (cristalina): cien cia y ch am an ism o, física y co sm o lo gía, las civiliza cio n es d e la In dia y M eso a m é rica , Carlos C astañ ed a, m ú sica clásica y ja z z , p in tu ra , cien cia ficción... A d e cir ve rd a d , m u ch o d e esto s tem a s y a e stá n p re se n te s e n L a invención de la cu ltu ra, p ero e n este lib ro fu n cio n a n a ú n — p a ra utilizar la im agen w agn erian a de la in versión figu ra-fon d o — co m o telón d el a rg u m e n to , m ien tra s qu e en tra b a jo s p o ste rio re s p a sa n a p rim e r p lan o . E n tre ello s, el h u m o r y la iro n ía : C oyote A n th ro ­ pology (2010a) es u n larg o d iá lo g o e n tre R oy W a gn er y su « an ti­ gem elo», C oyote, el p erso n a je qu e e n tre los in d ios de A m é rica del N o rte ju e g a el p ap el d e trickster. Y, p o r la ra z ó n ya e x p u e s ta , en estos trabajos el arg u m e n to se p rese n ta co m o una serie de co in ci­ dencias sin u n a re la ció n d e ca u sa y e fe c to q u e los c o n e c te . F orm a y co n ten id o a ca b a n fu n d ié n d o se e n u n a sola cosa.

31

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

5

L o q u e c o n v ie r t e La in v e n c ió n de ta c u ltu r a e n u n g r a n lib r o — co m o su c e d e q u iz á c o n to d o s los lib ro s c lá s ic o s — n o es su rep re se n ta tiv id a d e n el se n tid o de se r u n te x to qu e se a ju sta a u n a fo rm a ca n ó n ica o a u n a rg u m e n to que resu m e el ideal d e u n a é p o ­ ca, sin o ju s ta m e n te lo c o n tr a r io , e s to es, su c a r á c te r sin gu lar, in ­ só lito , e x c é n tric o . Es u n c lá sic o de la a n tro p o lo g ía p o rq u e es u n libro qu e no se parece a nin gú n otro. Cuando apareció p o r p rim era ve z, e n 1975, y a se m o stra b a co m o u n lib ro ex te m p o rá n e o . Y m ás de c u a re n ta añ os d esp u és, su le ctu ra sig u e re su lta n d o d e sc o n c e r ­ tan te , au n q u e p o r ra z o n e s q u e no son e x a c ta m e n te las m ism as. E n su in t r o d u c c ió n a u n n ú m e r o m o n o g r á fic o de la r e v is ta Social Analysis d ed ica d o a c e le b ra r el v ig ésim o q u in to a n iv e rsa rio de la a p a rició n d e L a invención de la cu ltu ra, J o el R obbin s y D avid M u rray (2002) su b ra y a n el c a r á c te r a n a cró n ic o d el lib ro: p o r u n a parte, se a d elan tab a a algu nas d e los tem as de la a n tro p o lo g ía posm oderna, pero, p o r otra, resu ltaba un p o co an tiguo en su in sisten ­ cia so b re las d ife re n cia s ra d ica les e n tre las cu ltu ra s. E ste a rc a ís ­ m o d e W a g n er es re a l en m u c h o s se n tid o s. En u n a é p o c a — las d éca d a s d e los se sen ta y se te n ta — en que la a n tro p o lo g ía n o solo esta b a b u sca n d o n u ev o s o b je to s de e stu d io fu e ra d el m u n d o «pri­ m itivo » , sin o t a m b ié n n u e v o s m o d o s d e p e n s a r las r e la c io n e s cu ltu rales y en tre cu ltu ras, W agn er las presen ta de u n m o d o a n ti­ cu a d a m en te sep arad as. A h í están , p o r ejem p lo, los d os p rim ero s c a p ítu lo s d el lib ro , lo s c u a le s a d o p ta n en p a rte e l e s tilo d e u n lib ro de te x to d e in tro d u c c ió n a la a n tro p o lo g ía en el q u e se p r e ­ se n ta n al e stu d ia n te los tem a s b á sico s de la d iscip lin a: el tra b a jo d e c a m p o e n tr e lo s n a tiv o s , la s in c o m o d id a d e s , el c h o q u e c u l­

32

PRÓLOGO

tu ra l, lo s m a le n te n d id o s cu ltu ra le s, y co sas de e ste tip o. U n lib ro qu e c o m ie n z a c o n u n a in o c e n te p u e s ta e n e s c e n a — «el a n t r o p ó ­ logo qu e llega p o r p rim era v e z al ca m p o se sen tirá solo y perdido» (pág. 71)— y así se d e sliz a im p e rc e p tib le m e n te h a cia u n a c o m ­ p leja d is c u s ió n s o b r e la e x is te n c ia d e la c u ltu r a — «un a n tr o p ó logo “in v e n ta ” la c u ltu r a q u e cree e s ta r estu d ian d o » (pág. 69)— , ¿a q u ién está d irigid o, a u n estu d ian te p rin cip ian te o a lo s co le g a s ya (d e )fo rm a d o s p o r la d iscip lin a ? O tro ta n to su c e d e c o n el p r o ­ ced im ie n to b in a rio , y a visto , d e o p o n e r n u e s tra cu ltu ra al resto , una d iv isió n q u e G e e rtz ya h ab ía p u e s to en e n tre d ic h o al s u g e r ir qu e lo qu e se p ara o tra s cu ltu ra s e n tre sí n o es m e n o r q u e lo q u e se p a ra a e s ta s d e la n u e s tr a , y q u e S a h lin s p a r o d ió a s u v e z b a jo la co n o c id a fó rm u la the West an d the Rest. Vistos co n ojos actuales, estos aparentes an acron ism os se a ce n ­ tú a n a ú n m ás si ca b e. L os a n tro p ó lo g o s q u e tra b a ja n e n g ru p o s trib a les o c a m p e sin o s se h a n v u e lto una m in o ría y, d e sp u é s de la su sp icacia d e los « estu d io s cu ltu rales» h a cia to d o a q u e llo q u e p u ed a so n a r c o m o r o m a n tic is m o p r im itiv is ta o e x o tis m o ilu s o ­ rio, a lu d ir a la s d if ic u lt a d e s d e l tr a b a jo d e c a m p o y a la e x p e ­ rie n c ia d e l c h o q u e c u ltu r a l h a p a s a d o a s e r d e m a l to n o o c a s i v e rg o n zo so . (P ero p u e s to qu e h em o s m en c io n a d o esto , d e b e m o s a sim ism o r e c o r d a r q u e el tra b a jo d e ca m p o e n e s to s c o n te x to s n o so lo se sig u e p r a c tic a n d o , sin o q u e c o n tin ú a s u m in is tr a n d o a la d iscip lin a la te n s ió n d ife re n cia l qu e p e rm ite p e n sa r d e o tra m anera, y que, para q u ien haya ex p erim e n ta d o una situ a ció n así, la d e scrip ció n de W a g n e r de lo q u e está im p lica d o en los m o m e n ­ tos in icia le s d el tra b a jo d e ca m p o — d a r s e n tid o a la r e la c ió n — posee un eco e x tre m a d a m en te revelador.) Con todo, lo q u e q u izá resu lte m ás a n a cró n ic o d el lib ro en la a ctu a lid a d es el r e c u r s o a

33

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

u n len gu aje sem ió tico d e sím bolos, signos, trop os, m etáforas, c o n ­ te x to s y dem ás. Si la lectu ra de cie rto s pasajes n o re su lta có m o d a a q u ien es se h ayan fo rm a d o en las p o strim e ría s d el «giro lin g ü ís­ tico» y de la a n tro p o lo g ía h e rm e n é u tic a , te m o q u e a los a ctu a le s e s tu d ia n te s — p a ra q u ie n e s in c lu so la d e fin ició n de G e e rtz d e la re lig ió n co m o «sistem a d e sím bolos» se ha v u e lto u n a a firm a ció n e n ig m á tic a — les re su lte algo h erm ética . Y, au n así, p ese a esto s y o tro s m u ch o s a n a cro n ism o s in e v ita ­ bles — pues el libro es, al fin y al cabo, u n p ro d u cto de su tie m p o — L a invención de la cu ltu ra p o see u n a e x tra o rd in a ria ca p a cid a d de, p o r a sí d ecir, a u to -a c tu a liz a r s e . Lo q u e p e r m ite e s to es su p r o ­ p ia rad ica lid ad , su d e cisió n d e ir al o rig e n de los p ro b le m a s d e la te o ría cu ltu ra l de c o m ie n zo s d e l siglo x x , y aun d e r e m o n ta rse a los d eb a tes fu n d a cio n a les d e n u estra tra d ició n in telectu al. La p re­ g u n ta so b re a q u é tip o d e le c to r está e n realid ad d irig id o el lib ro es, p o r ta n to , su p e rflu a : p o rq u e es u n lib ro q u e d e b e c o m e n z a r d esd e el p rin cip io y e n se ñ a r a d e sa p re n d e r la a n tro p o lo g ía a c a ­ d é m ic a . O, d ic h o d e o tro m od o, L a invención de la cu ltu ra es ella m ism a u n te x to d e « a n tro p o lo g ía in versa»: p r o d u c e su a n tr o p o ­ log ía y su c o n tra -a n tro p o lo g ía al m ism o tiem p o. Ya h em o s visto , p o r e je m p lo , c ó m o la p r e s e n ta c ió n c o n v e n c io n a l d e l tra b a jo d e ca m p o se « co ntrainventa» in m e d ia ta m e n te m e d ia n te u n a d is c u ­ s ió n in v e n tiv a s o b r e la in e x is te n c ia d e la c u ltu r a q u e d e s c r ib i­ m os; o b ien , có m o la d is tin ció n e n tre e l n o s o tro s y el ello s p o see u n v a lo r e s tr a té g ic o q u e ev ita p r o y e c ta r u n m o d e lo u n iv e rsa lista so b re to d a s las g e n te s m ed ia n te su su stitu ció n p o r p ersp ectiv a s c ru za d a s o in versas; e tcé te ra . P ero la im p re sió n d e e x te m p o ra n e id a d d e L a invención de la c u ltu r a , a sí c o m o su p r o p ia fa c u lta d d e a c t u a liz a c ió n , se d e b e

34

PRÓLOGO

tam b ién al h ech o d e q u e las cu estio n es q u e plan tea so n en bu en a m ed id a el re su lta d o d el e n c u e n tr o de W a gn er co n los d arib i, e sto es, d e p ro b lem a s esp e cífica m e n te e tn o g rá fico s. L as d ife re n c ia s cu ltu ra le s q u e se tra ta de e n te n d e r so n p r e c isa m e n te las q u e, en el e sfu e rzo de h acerlo, p erm iten tra n sfo rm a r las d istin cio n e s que se d an p o r su p u e s ta s y a lim e n ta r a sí la te o ría d e la c u ltu r a . P o r así decir, W agn er n o reaccio n a solo a o tras p in tu ras, sin o ta m b ién y so b re to d o a los m o d elo s q u e pinta. «El im p u lso in terp reta tivo » — d ice d e B r u e g h e l— «es m u c h o m ás p ro fu n d o q u e u n a sim p le “tra d u c c ió n ”, p u es la a n a lo g ía c o n se rv a siem p re su p o te n c ia l a le ­ górico» (págs. 87-88). Lo q u e v u e lv e ex ce p cio n a l su c a r a c te r iz a c ió n d e la c u ltu ra n o r­ te a m e r ic a n a d e c la se m e d ia r e s id e en q u e es p r e s e n ta d a c o n tr a el fo n d o d e l m u n d o in d ígen a d e N u ev a G uinea. Y la fig u ra r e s u l­ tan te es m u y d ife re n te de lo q u e v e ría m o s sin ese te ló n d e fo n d o , del m ism o m o d o q u e la d e scrip ció n de la cu ltu ra d a rib i d e p e n d e , a su v e z, d e l fo n d o d e la c u ltu r a n o r te a m e r ic a n a . L a in v e r s ió n figu ra -fo n d o n o tien e p o r q u é r e c u rr ir a o tra s fu e n te s y se b a sta a sí m ism a. Es p o r esta r a z ó n q u e re in s e rta r en e l sig lo x x i la d is ­ cu sió n de W a gn er so b re, p o r ejem p lo, la in d u stria d e l e n tr e te n i­ m ien to y la p u b licid a d n o rte a m e rica n a s d e la d é ca d a d el se se n ta no p r o d u c e n e c e sa r ia m e n te u n a se n s a c ió n d e d e su b ic a c ió n : su d e scrip ció n re su lta ta n o p o rtu n a o in o p o rtu n a en u n m o m e n to d ad o co m o en o tro . (N o p u e d e s e r m a y o r la d ife r e n c ia c o n los estu d io s e tn o g rá fico s a ctu a les d e n u estra p ro p ia so cie d a d , cu y o s tem as d e b e n ser in ce sa n tem en te ren o va d o s y sus re su lta d o s son to ta lm e n te p re v isib le s.) E sto es lo q u e W a gn e r lla m a « h acer v i ­ sible la cu ltu ra» , p u e s esta so lo se re v e la p o r la e x p e r ie n c ia d el c o n tr a s te . Y es p o r e s ta r a z ó n — c o m o d ic e en o tr o d e su s m a g ­

35

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

níficos a fo rism o s— q u e «vale la pen a estu d ia r o tra s cu ltu ras, p o r­ q u e tod a c o m p re n sió n d e o tra c u ltu r a es u n e x p e r im e n to co n la propia» (pág. 84).

Si es cierto, co m o se ha d ich o (G eertz 2000: xi), qu e los a u to ­ re s a q u ie n e s co n s id e ra m o s n u e s tro s m a e stro s so n a q u e llo s q u e p a re c e n d e cir p o r fin lo q u e se n tim o s q u e ten ía m o s en la p u n ta de la len gu a pero éra m o s in ca p a ces de expresar, aq u ello s q u e po nen en p a lab ras lo q u e para n o so tro s so n solo to s co s im p u lso s y ten d en cias del p en sa m ien to , n o creo qu e Roy W a gn er sea e x a c ta ­ m e n te u n m ae stro . N o tra sla d a al p a p el las ideas q u e se e n c u e n ­ tra n en el aire. P o r el co n tra rio , W a gn er in ven ta , es decir, revela alg o n u ev o , algo q u e n o había sid o p re v is to o p e n sa d o a n te rio r­ m e n te , q u iz á n i siq u ie r a in tu id o . S u s id e a s so n c o m o u n d e s te ­ llo, u n a p ro p o s ic ió n in e s p e ra d a q u e p r e s e n ta de g o lp e la c u ltu ra bajo una lu z co m p le ta m en te n u eva. W agn er es m ás b ien co m o u n ch a m á n , u n g ra n m a g o o a d iv in o : a lg u ie n c u y o s a b e r n o es s u s ­ ce p tib le d e a p re n d e rse fo rm a lm e n te , sin o qu e, p a ra cita rle u n a ve z m ás, es «forzado y p ro y ecta d o p o r u n sú bito d estello de cla ri­ videncia» (pág. 207). Ese saber, co m o d ice, n o es u n a rtificio , es el u n iverso. Y en ve rd a d , algo de e s to su ce d e co n La invención de la cultura: p o d em o s leerla d u ra n te c ie rto tiem p o h asta q u e — co m o su ce d e co n los su eñ o s y las v is io n e s— so lo e n u n m o m e n to d ad o a d q u ieren sen tid o y e n to n c e s la idea ilum ina; o ta m b ié n — pu es es d ifíc il d e c id ir si se tra ta d e u n lib ro p a ra se r d e s c ifra d o o in ­ t e r p r e t a d o — , sin lle g a r a e n te n d e r c o n n itid e z su sig n ific a d o y su a lcan ce, p o d e m o s in terp reta r, e sto es, in ven tar el se n tid o m is­ m o de su d iscu rso . U na a n tro p o lo g ía así d e b e ser n e c e sa ria m e n te u n a d iscip lin a m in o rita ria , ejercid a p ro b a b le m e n te a tie m p o par-

36

PRÓLOGO

rial (au n q u e solo sea p o rq u e n o se p u e d e su b v e r tir la co n v e n c ió n p e rm a n en tem en te), sin d ogm a, d o c trin a , ni iglesia, u n im p u lso para la cre a tiv id a d qu e, en lu g a r a ju s ta rse a u n a s re g la s y u n m é ­ todo, ha de s e r in sp ira d o , en a m b o s se n tid o s de la p alab ra. C o m o el ch a m an ism o . N o ca b e d u d a de q u e la o bra d e W a g n er h a a d q u irid o u n a n u e ­ va reson an cia co m o resu lta d o de la e m e rg e n cia d el lla m ad o «giro o n to ló g ic o » en a n tr o p o lo g ía , y h a y q u e d e c ir q u e él m is m o se ha m o s tra d o e n tu s ia sm a d o p o r m u c h o s d e los n u e v o s p la n te a ­ m ien tos. P ero se ría u n a lá stim a c o n s id e r a r a W a gn er sim p le m e n ­ te co m o u n « p recu rsor» , c o m o u n a u t o r c u y o v a lo r r e s id e en lo que a n u n c ia o in icia y c u y o c o m p le to d e s a r ro llo n o se p r o d u c e hasta m ás tard e, es decir, hasta ah ora. P ues la o b ra d e W a gn er es un m u n d o en sí m ism o. Si hay q u e leer su a n tro p o lo g ía es p o r la m ism a ra zó n p o r la qu e se lee la o b ra c o m p le ta de u n g ra n e s c ri­ tor, p o rq u e re p re se n ta u n a v is ió n d el m u n d o: p o rq u e e n sa n ch a y p rofu n d iza n u estra co m p re n sió n d e los o tro s y de n o so tro s. M ás qu e en o tro s a u to re s, e n W a gn er es n e c e sa rio le e r su s tra b a jo s co m o u n corpus a rtic u la d o qu e a ca b a p o r v o lv e r u n a y o tra v e z sobre los m ism o s p ro b lem a s o rig in a les. P o co s a n tro p ó lo g o s h an p ractica d o sim u ltá n e a m e n te ta n to la te o ría co m o la etn o g ra fía , por así decir, u n a a tra vé s de la o tra . Y h a y q u e re c o n o c e r q u e es una e tn o g ra fía so b erb ia: «Algún d ía se d e sc u b rirá qu e la v e r d a d e ­ ra etn o g ra fía era lo ú n ic o q u e la a n tro p o lo g ía ten ía q u e o frecer, p ero p a ra e n to n c e s to d o s n u e s tro s lib ro s se h a b rá n c o n v e r tid o en polvo» (2010b: xiv). La invención de la cu ltu ra p u ed e y d eb e ser leíd a d e ja n d o d e la d o las tr a d ic io n e s te ó r ic a s , la a n tr o p o lo g ía sim b ó lic a , el p o s m o d e r n is m o , el g ir o o n t o ló g ic o y d e m á s (v e r cap. 6), p ara c o n c e n tra r se en el lib ro m ism o , in te r p r e tá n d o lo y

37

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

d isp u tá n d o lo en su s p ro p io s térm in o s. M ás q u e co m o u n p re cu r­ sor, lo ve o co m o u n c o n tin u a d o r y, a la v e z, u n ra d ica liza d o r d e lo qu e p o d ríam o s llam ar la a n tro p o lo g ía clásica, lo q u e L évi-Strau ss llam ab a, u n ta n to so le m n e m e n te , la «gran an tro p o lo gía» . E n tre o tra s co sa s, u n a a n tro p o lo g ía ca p a z d e r e c o n o c e r la c re a tiv id a d d e los o tro s co m o u n h e c h o y u n v a lo r en sí m ism o . La invención de la cu ltu ra es la c u ltu r a d e la in v en ció n .

R e f e r e n c ia s b ib l io g r á f ic a s

Berman, Marshall (1991). Todo ío sólido se desvanece en el aire. La expe­ riencia de la modernidad, Madrid: Siglo XXI. Descola, Philippe (2005). Par-delá nature et culture, Paris: Gallimard. Dumont, Louis (1987). Ensayos sobre el individualismo. Una perspectiva antropológica sobre la ideología moderna, Madrid: Alianza Editorial. Geertz, Clifford (1973. The Interpretaron of Cultures, Nueva York: Basic Books. —

(2000). Available Light. Anthropological Reflections on Philosophical Topics, Princeton: Princeton University Press.

Goldm an, M arcio (2011). «O fim da antropología», Novos Estudos, 89: 195-211. —

(2018). «Blood, initiation, and participation. What is given and what is made in Afro-Brazilian religions», en P. Pitarch y J. A. Kelly (eds.), The Culture of Invention in the Americas. Anthropological Experiments with Roy Wagner, Cambridge: Kingston.

Hobsbawm, Eric y Terence Ranger (eds.) (1983). The Invention of Tradition, Cambridge: Cambridge University Press. Holbraad, Martin (2018). «How myths make men in Afro-Cuban divination», en P. Pitarch y J. A. Kelly (eds.), The Culture of Invention in the Americas. Anthopologica! Experiments with Roy Wagner, Cambridge: Kingston.

38

PRÓLOGO

— y M orten Axel Pedersen (2018). The Ontological Turn. An Anthropological Exposition, Cambridge: Cam bridge University Press. Kelly, José Antonio y Pedro Pitarch (2018). «Introduction», en P. Pitarch y J. A. Kelly (eds.), The Culture of Invention in the Americas. Anthropological Experiments with Roy Wagner, Cambridge: Kingston. Lévi-Strauss, Claude (1964). El pensamiento salvaje, México: Fondo de Cultura Económica Pitarch, Pedro (1996). Ch’ulel. Una etnografía de las almas tzeltales, Méxi­ co: Fondo de Cultura Económica. — y Gemma Orobitg (2012). «Prefacio», en P. Pitarch y G. Orobitg (eds.), Modernidades indígenas, Madrid: Iberoamericana-Vervuert. — y José Antonio Kelly (eds.) (2018). The Culture of Invention in the Americas. Anthropologica! Experiments with Roy Wagner, Cambridge: Kingston. Robbins, Joel (2002). «On the Critical Uses of Difference: The Uninvited Guest and The Invention of Culture», Social Analysis, 46/1, 4-11 (N ú­ mero especial: Reinventing The Invention of Culture). — y David Murray (2002). «Introduction: Reinventing the Invention of Culture», Social Analysis, 46/1, 1-3 (Núm ero especial: Reinventing The Invention of Culture). Sahlins, Marshall (1976). Culture and Practical Reason, Chicago: Chicago University Press. Schneider, David M. (1968). American Kinship: A Cultural Account, New Jersey: Prentice-Hall. Strathern, Marilyn (1988). The Gender of the Gift: Problems with Women and Problems with Society in Melanesia, Berkeley: University of Cali­ fornia Press. —

(2002). «Afterword», Social Analysis, 46/1, 92-93 (Número especial: Reinventing The Invention of Culture).

Viveiros de Castro, Eduardo (1996). «Os pronom es cosm ológicos e o perspectivism o amerindio», Mana 2/2,115-144. — (2009). The Nazis and the Amazonians, but then again, Zeno, Confe­ rencia presentada en el sem inario «Comparative Relativism», C o­ penhague.

39

LA INVEN CIÓ N DE LA CULTURA

Wagner, Roy (1972). Habu. The Innovation of Meaning in Daribi Religión, Chicago: The University o f Chicago Press. —

(1978). Lethal Speech. Daribi Myth as Symbolic Obviation, Ithaca: Cornell University Press.



(1981 [1975]). The Invention of Culture, Chicago: Chicago University Press.



(2010a). Coy ote Anthropology, Lincoln: University of Nebraska Press.



(2010b). «Foreword», en P. Pitarch, The Jaguar and the Priest, Austin: University of Texas Press.



(2012). Intend death and ta¡ce its breath away: the cultural significance of Castañedas'work. [Ms. inédito.]



(2014). How many stripes until you count the tíger: the hyperobjectivity of shamantsm. [Ms. inédito.]

W ittgenstein, Ludwig (2012). Tractatus logtco-phiiosophicus, Madrid: Alianza. Trad. de Jacobo Muñoz e Isidoro Reguera. P e d r o P it a r c h

Enero de 2019

40

PR E FA C IO A LA E D IC IÓ N E S P A Ñ O L A

Para a g r a d e c e r y c e le b ra r la a p a rició n de esta e d ició n e n esp añ o l de La invención de la cu ltu ra q u isiera c o m p a r tir co n e l le c to r u n a idea q u e su r g ió e n u n a c o n v e r s a c ió n c o n m i b u e n a m ig o P e d ro P itarch. Se tra ta de qu e la p o sib ilid ad m ism a de cu ltu ra , co n tod a su c r e a tiv id a d y s im p lic id a d , n o p o d r ía h a b e r s id o v e r d a d e r a ­ m en te im ag in a d a sin el d e sc u b rim ie n to d el N u e v o M u n d o . E sto n os llev a a la id ea m ism a d e in n o v a c ió n : la id e a n u e v a d e b e p a ­ r e c e r p e lig ro sa a a lg u n o s, re p u g n a n te a o tr o s y a le n ta d o r a so lo a a q u ello s qu e tie n e n la va le n tía y la fa cu lta d im a g in a tiv a c o m o para e sta r a su a ltu ra. U na cu ltu ra n o es so lo lo q u e se h a c e co n ella, sino ta m b ié n lo q u e ella h a ce co n uno. E xiste a q u í u n a r e c i­ procid ad d e p ersp ectiv a s. En la ép o ca del d escu b rim ie n to , el V iejo M un do ten ía p u eb lo s, len g u as, n a c io n e s y r e lig io n e s , p e r o n o te n ía cu ltu ras. Y la r a z ó n de e sto es q u e sus g en tes n o te n ía n el v a lo r o la p ru d e n c ia d e im a ­ g in a r el a s p e c to q u e t e n d r ía su p r o p ia im a g in a c ió n im a g in a d a desde fuera. ¿C óm o im aginar al otro qu e te im agina a ti? U no p ie n ­ sa en las p rim era s r e a c cio n e s d e los a n tig u o s m e x ic a n o s a n te los

41

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

co n q u ista d o res esp añ o les m u y o cu p ad o s en invadirlos: «hom bres arm a d o s m o n ta n d o venados» u « h om bres q u e v ie n e n d el m a r en ca sa s flotantes». En in glés te n e m o s un d ich o: «¿Q ué p a rte d el no no has e n te n ­ dido?». A sí, p o d e m o s p r e g u n ta r a lo s p rim ero s fra iles fr a n c is c a ­ n o s q u é p a rte d el sa c rific io a z te c a d e e x tra c c ió n d el c o r a z ó n no h a b ían co m p re n d id o . «Todo él» o b je ta ría n ; «es salvaje, es b á rb a ­ ro, está en co n tra d e los m an d a m ien to s sagrados». N o so tro s, claro está , te n e m o s su e r te d e h a b e r n o s lib ra d o d e se m e ja n te visió n . P ero d e b e m o s p r e g u n ta r e n to n c e s si ello re su lta b a m ás salvaje y e s p a n to s o q u e la m u e rte qu e e n a q u ella m ism a ép o ca se in fligía a los c a u tiv o s e n la T o rre de L o n d res, cu a n d o la víctim a e ra o b li­ g ad a a o b s e r v a r có m o su p ro p io a b d o m e n e ra a b ie rto en ca n a l y sus trip a s a rra n ca d a s y q u e m a d a s a n te su vista. Si se lo p la n te a e n té r m in o s re la tiv ista s, ca b e p r e g u n ta r s e si u n a cto n o co m p en sa el o tro, ello s co n sus n o b les salvajes y n o s o ­ tro s c o n n u e stro s sa lva jes n o b les. P ero de lo q u e v e rd a d e ra m e n te se tra ta es d el p o d e r de la im agin ación : p o r m u ch o qu e a p a re n ta ­ ra n c o m p re n d e r lo q u e su c e d ía e n el sa crificio a zte c a , lo s fra ile s fra n cisc a n o s se e n fr e n ta b a n a algo situ a d o m ás allá d e su e n te n ­ d im ien to . P ues la a u té n tica le cció n d e esta e sce n ific a ció n re lig io ­ sa nad a tie n e qu e v e r co n e x p lica c io n e s d el e stilo d e « alim entar c o n sa n g re a los d ioses» . Se tra ta d e a lg o m u y d istin to , a lg o qu e ha esta d o a u sen te d e l d iscu rso filosófico de O ccid en te d esd e A ris­ tó te le s: la m ism a p o sib ilid a d d e u n sujeto activ o . E sto se d e b e a q u e, in a d v e rtid a m e n te , v o lv e m o s p a sivo u n su je to p o r el sim p le h ech o de p en sa r en él o h a b la r de él, y u n su jeto p asivo ca re ce de tod a es p o n ta n e id a d o lib re a lb ed río , p u e s ya ha sid o su b y u ga d o . A h o ra bien , cu a n d o u n c o ra z ó n aún p a lp ita n te es a rra n ca d o d el

42

PREFACIO A LA EDICIÓN ESPAÑOLA

p ech o y eleva d o h a cia el cielo m ie n tra s c o n tin ú a b o m b e a n d o s a n ­ g re está o fre cie n d o su e sp o n ta n e id a d a los p o d e re s d el u n iverso . Es b ie n sa b id o q u e e l in te le c to h u m a n o se d iv id e en d os d o ­ m inios exclu sivo s: el d el r e c u e r d o (re fle x ió n , m e m o ria ) y el d e la a n ticip ació n (p revisió n ). La in v en ció n p e rte n e c e , p o r d efin ició n , a este ú ltim o , y si p r á c tic a m e n te to d o lo q u e se ha e s c r ito so b re la c u ltu ra fo rm a p a rte d e l p rim e ro , e s to es, d e lo co n v e n c io n a l (la o rto d o x ia aca d ém ica ), re su lta fácil a d iv in ar p o r q u é ten ía qu e escrib irse este libro.

Ro y W a g n e r

43

AGRADECIMIENTOS

La idea d el q u e el h o m b re in v en ta su s p ro p ia s re a lid a d e s n o es nueva; se e n c u e n tra en filo so fías ta n d iv ersa s co m o la m u ’ta zila islám ica y en las e n se ñ a n za s d el b u d ism o , a sí co m o e n siste m a s de p en sa m ie n to m u ch o m e n o s fo rm a liza d o s. Q u izá el h o m b re la haya co n o cid o siem p re. N o o b sta n te , n o re su lta se n cilla la p e r s ­ p ectiv a d e in tr o d u c ir e s ta id e a en u n a a n tro p o lo g ía y en u n a c u l­ tu ra tan co n tro la d o ra s d e su s p rop ias realid ad es (co m o su ce d e en tod as las cu ltu ra s). U n a in icia tiv a co m o e sta r e q u ie re , p o r ta n to , un e stím u lo m u ch o m a y o r q u e lo s p ro y e c to s d e e tn o g ra fía m ás sensatos, y p u ed o d ecir co n to d a ce r te z a q u e sin el en é rg ico e in ­ teresa d o a lie n to d e D avid M. S c h n e id e r este lib ro no h a b ría sid o escrito . M ás aún , su in sp ira ció n te ó ric a d eb e m u ch o a su o b ra , a ve ces d e u n m o d o ta n fu n d a m e n ta l q u e n o es fá cil r e c o n o c e r lo , p ero ta m b ié n d eb e m u c h o a su s v isio n e s e x p lícita s d e la c u ltu ra m od ern a esta d o u n id en se, las cu ales se h an co n v ertid o p ara m í en un te m a a p asio n an te. Los am ig os d e la N o r th w e s te r n U n iv e rsity y de la U n iv e rsity o f W estern O n tario m e h an sid o de g ra n ayu d a g racias a su s ideas

45

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

e in te r é s . En p a rtic u la r , q u is ie r a a g r a d e c e r a los m ie m b r o s d e m i se m in ario E70 d e la p rim a v e ra d e 1972, H ele n Beale, B arb ara Jones, M arcen e M arco u x y R o b ert W elsch, y a John S ch w a rtzm a n , A lan D arrah y J o h n F a rella p o r su s v a lio s o s c o n s e jo s y o b se rv a c io n e s . J o h n G e h m a n , S te p h e n T o b ia s , L e e G u e m p le y S a n d ie S h a m is m e p r o p o r c io n a r o n u n a n im a d o c o n t r a p u n to d e id e a s d u r a n te la e ta p a e s tr a té g ic a d e la e s c r itu r a d e r e d a c c ió n . P a rte d el ca p ítu lo 2 fu e e x p u e s to e n a b ril de 1972 en el se m in a rio v e s ­ p e r t in o d e lo s lu n e s d e l D e p a r t a m e n to d e A n t r o p o lo g ía d e la U n iv e rs id a d d e C h ic a g o , d o n d e r e c ib ió las in s p ira d a s c r ític a s y c o m e n ta rio s h a b itu a le s e n e sta s o ca sio n es. Una v e rs ió n d e l c a p í­ tu lo 3 fue ex p u e sta en la N o rth e rn Illin ois U n ive rsity en ab ril de ! 973 . y q u is ie r a a g r a d e c e r p a r t ic u la r m e n t e a M. J a m il H a n ifi y C ecil H. B ro w n su s ú tile s c o m e n ta rio s y o b se rv a c io n e s . H e r e c i­ b id o co m e n ta rio s co n ciso s, p e ro d e in estim a b le valor, y ta m b ié n c rítica s de m i co le ga J o h an n es F abian m ien tra s p escá b a m o s (sin é x ito ) en S tu rg e o n Bay, W isco n sin , e n ju n io d e 1972. M i e sp o sa S u e m o s tr ó u n a e n o r m e p a c ie n c ia d u r a n te la e s c r it u r a d e e s te lib ro , y m i h ija E r ik a r e v e ló s e r u n a v a lio s ís im a m a e s tr a d e su p a d re p o r su p a rtic ip a c ió n en la m ás v ita l d e to d a s la s in v e n c io ­ nes d e la cu ltu ra , la p rim era . M i a g ra d e c im ie n to ta m b ié n a D ick C o sm e y a E d w a rd H. S ta n fo rd , de P re n tic e -H a ll, p o r su p a c ie n ­ cia e in terés. Ig u a l q u e m u c h o s o tr o s a s p e c to s d e la m o d e r n a c u ltu r a in ­ te rp re ta tiv a e s ta d o u n id e n se , la a n tro p o lo g ía ha d e sa rro lla d o el h á b ito d e a p r o p ia r s e d e lo s m e d io s y le n g u a je s c o n lo s q u e se ex p resa n la p ro testa y la co n trad icció n para co n v ertirlo s en p arte de su m en saje sin te tiz a d o y cu ltu ra lm e n te sed a n te. E l e x o tism o y la re la tiv id a d c u ltu r a l so n el ceb o , y las p r e s u p o s ic io n e s e id e o -

46

AGRADECIMIENTOS

logias d e u n a C u ltu ra co la b o ra tiv a so n el a n z u e lo qu e se m u e rd e con el ceb o. La a n tro p o lo g ía se te o riz a y en señ a co m o u n e sfu e r­ zo p o r ra c io n a liza r la co n tra d icció n , la p a ra d o ja y la d ia lé c tic a , y n o ta n to p a ra ra stre a r y p e rc ib ir su s im p lica cio n es; ta n to los e s ­ tu d ia n te s co m o ios p r o fe sio n a le s a p re n d e n a r e p r im ir e ig n o r a r estas im p lica cio n es, a «no verlas», e im ag in a n las p e o re s c o n s e ­ cu en cias si n o lo hicieran . R ep rim en la d ialéctica para p o d e r serla. He e s crito este lib ro an alizan d o e x p lícita m en te las im p lica cio n es de la re la tiv id a d , en u n d e cid id o e s fu e r z o p o r c o n tr a r r e s ta r e s ta ten d en cia p re se n te e n to d o s n o so tro s.

47

INTRODUCCIÓN

H ay cien cia s cu y o s «paradigm as», b lo q u e s d e p re c e p to s y p r e c e ­ d en tes te ó rico s, qu e d efin e n la o rto d o x ia de a q u ello q u e T h o m a s K u h n lla m a « cien cia norm al» , se m a n tie n e n in m ó v ile s y c o n g e ­ lad o s h a s ta q u e su s c im ie n t o s a c a b a n d e r r it ié n d o s e p o r e fe c t o del ca lo r y d e la p re sió n d e la e v id e n cia a cu m u la d a ; es e n to n c e s cu a n d o se p r o d u c e u n a « re v o lu ció n tectó n ica » . La a n tro p o lo g ía no es u n a de ellas. C o m o d iscip lin a , la a n tro p o lo g ía tie n e su p r o ­ pia h is to ria de d e s a r ro llo te ó ric o , d e a s c e n s o y a n ta g o n is m o d e ciertas o rien ta cio n es, u n a h isto ria q u e sin d u d a d em u e stra cierta ló g ica u o rd e n (c a p ítu lo 6). P ero , p e s e a la u n a n im id a d q u e p a r e ­ ce su scita r, este flu jo d e id e as p u e d e d e s c r ib ir s e ta m b ié n c o m o una d ia léctica p u ra, u n ju e g o d e e x p o sic io n e s (y r e fu ta cio n e s ) de vo ces d is p a re s , o u n a m isc e lá n e a e c lé c tic a r e co p ila d a en lo s li­ bros d e te x to . Lo lla m a tiv o no es ta n to la p e r sis te n c ia d e fó sile s teó rico s (p e rsiste n cia q u e es la m a rca de fá b ric a d e la tra d ic ió n a ca d é m ica ), sin o la in ca p a cid a d d e la a n tro p o lo g ía p a ra in s titu ­ c io n a liz a r esa p e r s is te n c ia o in c lu so p a ra in s titu c io n a liz a r c u a l­ qu ier tip o d e co n sen so .

49

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

Si La invención de la cu ltu ra e x h ib e c ie r ta te n d e n c ia a h a c e r v a le r su s o p in io n e s en lu g a r d e a rb itr a r la s es p o rq u e re fle ja , al m en o s en p a rte, el esta d o d e u n a d iscip lin a en la cu al u n a u to r se ve o b lig a d o a sin te tiz a r su p ro p ia tra d ic ió n y su p ro p io co n sen so. M ás a llá d e esto , e s ta te n d e n c ia g u a r d a r e la c ió n c o n a lg u n a s de las p resu p o sicio n es p rese n tad a s e n los p rim ero s tres cap ítu lo s, así co m o co n la ra z ó n d e ser d el lib ro. Una p re o cu p a c ió n principal de m i estu d io co n siste en a n alizar la m o tiv a ció n h u m a n a en u n n ivel rad ica l, en u n n iv e l m á s p r o ­ fu n d o q u e el de los clich é s tan d e m o d a so b re los «intereses» de las c o rp o ra c io n e s, d e los a c to r e s p o lítico s, d e las cla ses so cia le s, d e l « h om bre calcu lad o r» , y así su ce siv a m e n te . E llo n o sig n ifica q u e ig n o re cá n d id a m en te la ex iste n cia d e esos in te re se s o qu e no se a c o n s cie n te d e la fu e r z a p rá c tic a e id e o ló g ica d el «interés» e n el m u n d o co n te m p o rá n e o . S ig n ifica q u e p re te n d o co n s id e ra r eso s in te r e s e s co m o un su b c o n ju n to o fe n ó m e n o su p e rfic ia l d e c u e s ­ tio n e s m ás fu n d a m en ta les. P o r co n sig u ie n te , se ría u n p o co in g e ­ n u o e s p e r a r q u e u n e s tu d io d e la c o n s titu c ió n c u ltu r a l de los fe ­ n ó m en o s a rg u m e n ta s e a fa v o r d e la « determ inación » d el p ro ceso o d e su s p a rte s sig n ific a tiv a s a p a rtir d e a lg ú n c o n te x to fe n o m é ­ n ico esp e cífico o p rivile g ia d o , e s p e cia lm e n te c u a n d o a rg u m e n ta q u e e s o s c o n t e x t o s a d q u ie r e n p r in c ip a lm e n te su s s ig n ific a d o s u n o s a p a rtir d e o tro s. E ste es, pu es, el p u n to de v is ta a n a lítico de u n lib ro q u e opta p o r o b se rv a r los fen ó m en o s h u m a n o s d esd e «fuera», su p o n ien d o sie m p re q u e u n a p e r sp e c tiv a e x te r io r se p r o d u c e ta n fá cilm e n te co m o n u e stra s m ás fiab les p e rsp e ctiv a s «internas». La d iscu sió n so b re la re la tiv id a d cu ltu ra l es u n b u e n ejem p lo. E sta ha sid o una e s p e cie de falsa p ista p a ra a q u e llo s q u e d e fie n d e n el c a r á c te r g e ­

50

INTRODUCCIÓN

n e ra liz a d o d e la p r e s ió n s o c io e c o n ó m ic a o p a ra lo s q u e n ie g a n la p o sib ilid a d de u n a o b je tiv id a d cien tífica v e rd a d e ra m e n te a s é p ­ tica; p ero a q u í se h a in tr o d u c id o d e u n m o d o qu e p a re c e s e r co n tr o v e r tid a m e n te id e a lis ta . N ó te s e , sin e m b a rg o , lo q u e se h a ce c o n ese « idealism o» en la s ig u ie n te d is c u s ió n , en q u e la p r o p ia «cultura» se p r e s e n ta co m o u n a su e r te d e ilu sió n , u n a rtific io (y u n falso o b je tiv o ) para p e r m itir al a n tro p ó lo g o o rd en a r su s e x p e ­ r ie n c ia s . Es p o s ib le , d e s d e lu e g o , q u e la c u e s tió n de d e c id ir si una falsa c u ltu r a es v e rd a d e r a o fa lsa m e n te re la tiv a te n g a c ie r to in te r é s p a ra lo s v e r d a d e r a m e n te fa s tid io s o s , p e ro en t é r m in o s g en era le s se h a n e v ita d o las p re m is a s c o m u n e s de u n d e b a te in ­ ten so y sa tis fa c to rio so b re la « relativid ad cultural». La p o sició n qu e h e a d o p ta d o tie n e co m o c o n s e cu e n cia la t e n ­ d e n cia a esq u iv ar, a so sla yar, a «no t r a ta r con» m u c h a s o la m a ­ yoría d e las a n tig u a s d ife re n c ia s te ó ric a s d e la a n tro p o lo g ía , p o r exasp eran te qu e p u ed a re su lta r a qu ien es tie n en su terre n o y a e x ­ p lorad o y m in ad o . A p a rte d e ello , no fo rm a p a rte de u n a a ctitu d d e lib e ra d a p a ra d e s a ira r a la a n tro p o lo g ía o a lo s a n tro p ó lo g o s , ni ta m p o c o p a ra c o n q u is ta r u n a in m u n id a d p riv ile g ia d a y e s p u ­ ria. Al e s c o g e r u n t e r r e n o n u e v o y d if e r e n t e , s im p le m e n te h e reem p lazad o u n co n ju n to de p ro b lem a s y p arad ojas p o r o tro , p o r lo qu e el n u ev o c o n ju n to re su lta ta n tem ib le co m o el a n tig u o . Es in d u d able qu e sería ú til re a liz a r u n e x a m e n ex h a u stiv o de esto s p ro b lem a s, co m o lo se ría ta m b ié n re u n ir e v id en cia s a fa v o r y en co n tra d e m i p o sició n . P ero los a rg u m e n to s y la e v id en cia p e r te ­ n ecen a u n p lan o de in v e stig a c ió n (y a ca so d e «ciencia») d istin to del a d o p ta d o aquí. E ste lib ro no fu e e s c rito p a ra probar, ya sea m ed ia n te e v id e n ­ cia, a rg u m e n to o e jem p lo s a lg ú n c o n ju n to d e p re ce p to s o g e n e r a ­

51

LA INV EN CIÓ N DE LA CULTURA

liza cio n es so b re el p e n sa m ie n to y la a cció n h u m a n o s. A n tes bien, se lim ita a p re se n ta r a los a n tro p ó lo g o s u n p u n to d e vista d ife re n ­ te, p ro cu ra n d o e x tra e r las im p lica cio n es de tal p u n to de vista p ara cie rta s áreas de in te ré s. Si a lg u n a s o m u ch a s d e e sta s im p lic a c io ­ nes no se co rresp o n d en co n n in g ú n á rea d e «hechos observados», ello se d eb e a que el m o d e lo fu e d e d u cid o y a p lica d o e x te r n a m e n ­ te, y n o c o n s tru id o in d u ctiv a m e n te . Y a u n q u e n o h a ce falta a c la ­ ra r que c ie r to g ra d o de c irc u n s p e c c ió n es cru cia l e n este tip o de c o n s tru c c ió n m o d élica, q u e el « enten dim iento» se e n c u e n tra en el m o d elo m ism o y n o en los d eta lle s, el p ro c e d im ie n to sig u e en ú ltim o térm in o el c é le b re d icta m en de Isaac N ew to n : hypothesis non fingo. «No fo rm u lo hipótesis», se d ice q u e afirm ó el fu n d a d o r (y ú ltim am en te, se g ú n p arece, «inventor») d e las cien cias ex a ctas p a ra in d ica r q u e él co m p o n ía su s e cu a c io n e s y d e d u cía el m u n d o a p a rtir d e ellas. A ñ a d iría q u e la ca p a cid a d d e v e r e s to no co m o u n a v a n a g lo r ia sin o co m o u n a h u m ild e y so b ria d e c la r a c ió n de p ro c e d im ie n to su p o n e u n a p ru e b a a n u e s tra c a p a cid a d d e a d o p ­ ta r p ersp ectiv a s «externas». La d iv ersid a d te ó ric a de la a n tro p o lo g ía d ificu lta h a ce r g e n e ­ raliza cio n es so b re este cam po, p o r o p o rtu n a s qu e p u ed an re su lta r cie rta s in te rp re ta c io n e s crític a s so b re la d e riv a d e la te o riza ció n . A u n q u e p u ed a p a re c e r q u e g ra n p a rte d e la te o ría a n tro p o ló g ic a re c o n o c e la re la tiv id a d c u ltu r a l sim p le m e n te p a ra tra n sfo rm a rla e n o tra co sa (sin e x c lu ir la a c tu a l te o ría sim b ó lic a ), c ie rta m e n te h a h abid o en fo q u e s (el d e F ra n z B oas, p o r ejem p lo ) q u e n o han ca íd o en ello. La te n d e n cia — tra ta d a e n m i d iscu sió n d el «m useo d e cera» (ca p ítu lo 2)— a d e s c u b r ir a n a ló g ic a m e n te (y co n firm ar fa ctu a lm e n te ) m e c a n ism o s d e p r o g r a m a c ió n in fo rm á tic a y c o n ­ tab ilid a d p rim itiv a , o g ra m á tic a s y d o g m á tic a s d e la vid a so cial,

52

INTRODUCCIÓN

no es u n fen ó m en o u n ive rsal en la a n tro p o lo gía m o d ern a , a p e sa r de que se en cu e n tra p e rtu rb a d o ra m e n te ex ten d id o . D ebo r e c o n o ­ cer q u e c ie rta sim p lifica ció n e x ce siv a so b re este y o tr o s a su n to s p u ed e se r c o n s e c u e n c ia d e l a g r u p a m ie n to c r ític o q u e h e h e c h o de c ie r to s e n fo q u e s, lo q u e ha p o d id o lle v a rm e a d e sc u id a r, d e m odo co m p le ta m en te in v o lu n ta rio , a lg u n a s o rie n ta c io n e s y a u to ­ res p ro m e te d o re s en el á m b ito d e la a n tro p o lo g ía . O tra cu e stió n , q u e a ca so el le c to r in te rp re te co m o u n a m ala estra te g ia o co m o la p e r p e tu a c ió n irre fle x iv a de u n e r r o r d e m a ­ siado ex ten d id o , es la o p o sició n e n tre el c o n v e n c io n a lism o o c c i­ d en tal fre n te a la d ife r e n c ia c ió n s im b ó lic a c a r a c te r ís tic a d e lo s p u eblo s «tradicionales», in clu id a s las so cie d a d e s «tribales», las ideolo gías d e a lg u n a s civ iliza c io n e s co m p le ja s y e stra tifica d a s, y cierto s se cto re s de la so cied a d civ il o ccid e n ta l. El h e c h o de q u e esta d is tin c ió n sea m ás in e lu d ib le q u e las d ic o to m ía s sim p lista s del tip o « progresista/con servad or» — a p ro p ia d a m en te p a ro d ia d as por M arsh all Sahlin s co m o the West a n d the Rest [O cc id e n te y el R esto]— d eb ería re su lta r ev id en te en m i d iscu sió n d el ca p ítu lo 5. Mi a rg u m e n to , en su m a , su g ie re q u e el m o d o d e s im b o liz a c ió n d ifere n cia n te p ro p o rc io n a el ú n ic o r é g im e n id e o ló g ico c a p a z de g estio n ar el cam b io. Los p u e b lo s d e sc e n tra liza d o s y no e s tr a tifi­ cados a d a p ta n las fa c e ta s c o le c tiv iz a n te s y d ife r e n c ia n te s d e su d ialéctica c u ltu ra l en u n a a lte rn a n c ia ep isó d ica en tre los e s ta d o s ritual y secu lar; las civ iliza cio n e s a lta m e n te d e sa rro lla d a s a s e g u ­ ran el eq u ilib rio en tre esas dos m ita d es n e cesa ria s d e e x p re sió n sim bólica a tra v é s de la in te r a c c ió n d ia lé c tic a d e cla ses so c ia le s co m p lem en tarias. En a m b o s ca so s, se tra ta d e a cto s c a te g ó r ic o s de d ife r e n c ia c ió n — e n tre lo sa g ra d o y lo secular, e n tre las p r o ­ p ied ad es y las p r e r ro g a tiv a s de c la s e — q u e sirv e n p a ra r e g u la r

53

LA INVEN CIÓ N DE LA CULTURA

el c o n ju n to so cial. P ero la m o d ern a so cied a d o ccid e n ta l, a la qu e L ou is D u m o n t cu lpa de « estratificación avergon zada» , se e n c u e n ­ tra se ria m e n te d eseq u ilib rad a: su fre (o celeb ra) la d iferen cia ció n co m o su «historia» y co m p en sa d e to d a s las m a n e ra s p o sib le s el co le ctiv ism o m ara tó n ico de su s in iciativas p ú b licas co n e s tra ta g e ­ m as co m p etitiv a s m e d io in fo rm a le s y a ve rg o n za d a s en tod as sus g ra d a cio n e s p o sib les, y co n la b u fo n a d a d esesp era d a d e la p u b lic i­ dad y el en treten im ien to . Diría q u e co m p artim o s co n la A lejan dría h e le n ís tic a y co n las fa ses p r e d ia lé c tic a s de o tr a s c iv iliz a c io n e s u n a o r ie n ta c ió n tr a n s ito r ia y s u m a m e n te in e s ta b le . P ero , d e t o ­ d o s m o d o s, ello fo rm a p a rte de u n m o d e lo y n o d e u n a p o sició n a d o p ta d a p o r co n v en ien cia. E n su in sp ira ció n y en el d e sa rro llo d e su p ro g ra m a te ó ric o , La invención de la cu ltu ra r e p r e s e n ta u n a g e n e r a liz a c ió n d el ar­ g u m e n to d e m i m o n o g ra fía H abu: The In n o vatio n o f M ean in g in D aribi R eligión1, y es u n in te n to p o r situ a r ese a rg u m e n to d en tro d e l c o n t e x t o d e la c o n s t it u c ió n y m o t iv a c ió n s im b ó lic a d e lo s a c to re s en s itu a c io n e s c u ltu r a le s d iv ersa s. M ás e s p e c ífic a m e n te , se atien e a la idea c e n tra l d e H abu d e qu e tod as las s im b o liz a c io ­ nes sig n ifica tiv a s m o v iliz a n la fu e r z a in n o v a d o ra y e x p re siv a de los tro p o s o m etá fo ra s, p o rq u e ju s ta m e n te los sím b o lo s co n v e n ­ cio n a les (re feren cia les), q u e n o so le m o s p e n sa r co m o m e táfo ra s, tie n e n el e fe c to d e « in n ovar sobre» (esto es, «ser r e fle x iv a m e n te m o tiv a d o s c o n tr a algo») las e x te n s io n e s d e su s s ig n ific a c io n e s para o tras áreas. Así, H abu d eriva significado cu ltu ral de los actos c r e a tiv o s in n o v a d o re s , c o n s tr u y e n d o m e tá fo r a s o b r e m e tá fo r a para r e d irig ir co n tin u a m e n te la fu e r z a de e x p re sio n e s p rev ia s y su bsu m irlas en n u evas co n stru ccio n es. La d istin ció n e n tre m e tá ­ fo ras co n v en c io n a les o co le ctiv a s y m etá fo ra s in d ivid u a liza d o ra s

54

INTRODUCCIÓN

no se p ie rd e sin e m b a rg o d el to d o ; e s ta d is tin c ió n p r o p o r c io n a un eje d e a r tic u la c ió n e n tr e e x p r e s io n e s s o c ia liz a n te s ( c o le c ti­ vas) y ex p resio n es im p o sitiva s d e p o d e r (in d iv id u a lizad o ra s). (En este sen tid o , el m o d elo se a sem eja y d eb e in d u d a b le m e n te m u ch o a la d iscu sió n so b re « u n iversa liza ció n y p a rticu la riza ció n » de El pensam iento salvaje d e L évi-S trau ss). A d em ás d e esto , el a sp e c to colectivo de la sim b o lizació n es tam b ién id en tificad o co n el m od o m oral o é tic o de la cu ltu ra , situ á n d o se e n r e la c ió n d ia lé c tic a co n el m od o fa ctu a l2. La invención de la cu ltu ra sitú a su a rg u m e n to en el interior del m odelo de H abu — co m o si fu ese su ep iste m o lo g ía — y re a liza una exp lo ra ció n y d e sa rro llo rad ica les de su s im p lica cio n es. El c o n ju n ­ to de im p licacio n es in terre la cio n a d a s se p rese n ta en el ca p ítu lo 3, y, p ese a los riesgos d e la je r g a co n ce p tu a l a lta m e n te esp ecia lizad a, se p re se n ta «todo a u n m ism o tiem po». Los añ ad id os m ás sig n ifica tiv o s al m o d elo d el H abu in clu y en , en p rim er lugar, la cla rifica ció n de lo s e fe cto s c o n tr a s ta n te s d e la sim b o lizació n co n v e n c io n a l y d ife re n cia d o ra . En ta n to q u e p a rte s de la d ia léctica, e sta s se sim b o liz a n n e c e sa ria m e n te u n a a la o tra, pero lo h a c e n de m o d o d is tin to . La s im b o liz a c ió n c o n v e n c io n a l estab lece u n c o n tra s te e n tre los p ro p io s sím b o lo s y las c o sa s qu e sim b o lizan . L la m o « co n tra ste co n te x tu a l» a esta d is tin c ió n , q u e opera p a ra d istin gu ir los dos m od o s en su resp e ctiv a p o n d e ra ció n id e oló gica. L os sím b o lo s d ife r e n c ia n te s a sim ila n o e n g lo b a n las c o sa s q u e s im b o liz a n . D e n o m in o o b v ia c ió n [ o b v ia tio n ]* a e s te e fe cto , e l cu a l sie m p r e o p e ra p a ra n e g a r la d is tin c ió n e n tr e los

En inglés, el acto de p rev e n ir algo anticipándose y tratán dolo de m anera e fe c ­ tiva. Es un con cep to central en la an tropología p o sterio r de Wagner. [¡V. del t.]

55

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

m o d o s, p a ra c o la p s a r lo s o d e riv a r u n o d e o tro . D ad o qu e e s to s e fe c to s so n re fle x iv o s (esto es, a q u e llo q u e «es sim b o lizad o » in ­ flu ye, a su v e z, s o b re a q u e llo q u e sim b o liz a ), to d o s lo s e fe c to s sim b ó lico s son m o v iliza d o s en cu a lq u ie r a cto d e sim b o liza ció n . P o r tan to, el se g u n d o a ñ a d id o al m o d e lo es q u e la c o n c ie n c ia d el sim b o liza d o r d eb e co n ce n tra rse en ca d a m o m en to so b re u n o de los d os m o d o s. Al c o n c e n tra r su a te n ció n so b re este «control», el sim b o liz a d o r p e rcib e el m o d o o p u e sto co m o a lg o m u y d ife re n te , u n a « co m p u lsió n » o « m otivación » in te rn a . E l t e r c e r a ñ a d id o e s q u e tod a «cultura», o clase c u ltu ra l sig n ifica tiva , fa v o re c e rá u n a d e las d o s m o d a lid a d es sim b ó lica s co m o el á rea a p ro p ia d a de la a c c ió n h u m a n a y c o n s id e r a rá la o tra c o m o la m a n ife s ta c ió n d el m u n d o «dado» o «innato». El c a p ítu lo 4 e x a m in a el s ig n ific a d o d e e sto p a ra la e s tr u c tu r a d e las m o tiv a cio n e s y d e la p e r s o n a li­ d ad h u m a n a , y el c a p ítu lo 5 d e sa rro lla u n m o d e lo de in teg ra ció n y e v o lu c ió n c u ltu r a l b a s a d o en el c o n t r a s te c o n t e x t u a l y e n la o b via ció n . El fu n cio n am ien to «episódico» de la dialéctica en las socied ades trib a les o a céfa las tie n e — e x ce p tu a n d o su s p rin cip io s te ó r ic o s — u n e s tre ch o p a ra lelo co n el m o d e lo d e cism o g é n esis sim é tric a y co m p le m e n ta ria eq u ilib ra d a p re se n ta d o p o r G reg o ry B a teso n en «Epílogo 1936» de su lib ro N aven3. Esto, sin d ud a algu n a, m u e stra m i fa m ilia rid ad y a d m ira ció n p o r la o b ra d e B ateso n . M en o s o b via es la in a d vertid a sim ilitu d en tre el co n tra ste hom o hierarchicus/ hom o aequ alis de D u m o n t4 y las co m p a ra cio n e s u n p o co m o rd a ­ ce s q u e h a g o e n tre la m o d ern a so cied a d esta d o u n id e n se «relativ izad a » y lo s ó r d e n e s s o c ia le s d ia lé c t ic a m e n t e e q u ilib r a d o s de c iv iliza cio n e s m ás a n tigu a s. La d ia lé ctica de cla ses a q u í e n tre v is­ ta p ro b a b le m e n te d e b e m u c h o ta n to a D u m o n t c o m o al n o ta b le

INTRODUCCIÓN

lib ro d e D avid M. S c h n e id e r y R aym ond T. S m ith , Class D ifferences a n d Sex Roles in A m erican K inship an d F am ily Structu re5. La n o ció n d e una d in á m ica cu ltu ra l b a sa d a e n la m e d ia c ió n de los d o m in io s d e resp o n sa b ilid ad (y n o resp o n sa b ilid ad ) h u m a n a es, sin em b a rg o , m ás d ifícil de hallar en o tra s fu en te s. El te m a fu e r eto m a d o en m i a rtíc u lo « Scien tific and In d ig en o u s P ap u a n Concep tu a lizatio n s o f th e Innate»6 y en el ca p ítu lo d e la Dra. M arilyn S tr a th e r n «N o N a tu re , N o C u ltu re : T h e H a g e n C ase» 7. M i lib r o Lethal Speech: Daribi M yth as Sym bolic O bviation8 d e sa rro lla este a rg u m e n to y las im p lic a c io n e s ra d ica le s d el c o n c e p to d e o b v ia ­ ció n co m o la fo rm a e x te n d id a o p ro c e sa l d el tro p o . L ethal Speech es u n lib ro «sobre» la o b v ia c ió n co m o H abu lo es so b re la m e tá ­ fora, y La in ven ció n de la cu ltu ra, in te re sa d a co m o e s tá e n la re la ció n d e e s ta s fo r m a s c o n la c o n v e n c ió n , se c o n v ie r te a sí e n el té rm in o m e d io de u n a trilo g ía in vo lu n ta ria . El u so q u e h ago aqu í del té rm in o «invención» es, creo , m u ch o m ás tra d ic io n a l q u e e l d e los e s te re o tip o s co n te m p o rá n e o s so b re in e sp e ra d o s d e sc u b r im ie n to s de ca v e r n íc o la s c o n su e rte . C o m o en el c a s o d e la in v e n c ió n en la m ú sica , se r e fie r e a u n c o m p o ­ n en te p o sitiv o y d e se a d o d e la v id a h u m a n a . El té r m in o p a r e c e h aber reten id o bu en a p a rte de este m ism o sen tid o d esd e los tie m ­ pos d e lo s r e t ó r ic o s la tin o s h a s ta lo s c o m ie n z o s d e la filo s o fía m od ern a. E n De inventione dialéctica, del h u m a n ista d el sig lo x v R u dolphus A g ríco la, la in v e n ció n a p a rece co m o u n a de las «par tes» de la d ia lé c tic a q u e e n c u e n tr a o p ro p o n e u n a a n a lo g ía p a ra un propositus, a lg o s im ila r a u n a h ip ó te s is cie n tífica q u e se s o m e ­ te a e x a m e n p a ra s e r «contrastada». La in v e n c ió n fu e a lg o to ta lm e n te in d e te rm in a d o , ta n to p a ra los filó s o fo s a n tig u o s c o m o p a ra lo s m e d ie v a le s . Fue la co sm o -

57

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

v isió n m e c á n ic o -m a te ria lis ta , c o n su d e te rm in is m o n e w to n ia n o , la qu e d esterró la in v en ció n a la ca teg o ría de «accidente». A d em ás de e s to , p o r su p u e s to , e x is te la in e v ita b le te n ta c ió n d e c o o p ta r el a c c id e n te m ism o (esto es, la e n tro p ía , la m e d id a ¡no de a lea to riedad , sin o de n u estra ign oran cia!) p a ra el «sistem a», de ra strea r su fu s ió n co n la « necesidad» en los e s tu d io s e v o lu tiv o s , d e ju g a r el « juego d e l s e g u r o d e vida» c o n p a rtíc u la s s u b a tó m ic a s , de e s ­ c r ib ir la g ra m á tica d e la m e tá fo ra o e l b ra ille d e la c o m u n ic a c ió n no v e rb a l o de p ro g ra m a r o rd e n a d o re s p ara c o m p o n e r v e rs o s li­ b res (ca si tan m a lo s co m o lo s c o m p u e s to s p o r h u m a n o s). P ero co o p ta r o a firm ar la in v en ció n y tra ta r c o n ella sa tisfa cto ria m e n te so n dos co sa s b ie n d ife re n te s. En to d o ca so , e ra in e v ita b le q u e se p r o d u je ra u n e n c u e n tr o e n tre la a n tro p o lo g ía d e los sím b o lo s y el « agu jero negro» d e la m o d ern a te o ría sim b ó lica , e sto es, e l «sím bolo n egativo» o tro p o qu e g e n e ra (y o b lig a a in v en ta r) su s p ro p io s re fe re n te s. L a inven­ ción de la cu ltu ra se p u b licó a p ro x im a d a m e n te al m ism o tie m p o qu e o tro s tres d ife re n te s y d esta ca d o s so n id o s d el a gu jero negro: R eth in kin g Sym bo lism , d e D an S p e r b e r 9, R itu a l a n d K n ow led ge am on g the B aktam an , d e F re d r ik B a rth 10, y R elatos de poder, de C arlos C a sta ñ ed a 11. P ara Sperber, el a gu je ro n e g ro n o es tan to un p o zo de graved ad, sino m ás bien una o scu ra nube de polvo. E qui­ va le al lu g a r d o n d e se d etien e la referen cia ; el « conocim ien to» se p ro d u ce co n la fo rm a ció n de la m etáfora, p ero es u n co n o cim ie n ­ to fo rja d o en u n p lan o p e rso n a l qu e im ita u n c o n o cim ie n to m ás am p lio c o n sid e ra d o « en ciclopéd ico» (esto es, co n v e n c io n a l), s u s­ te n ta d o d e m a n e r a m á s a m p lia . S p e r b e r c o m p r e n d e p e r fe c t a ­ m e n te b ien q u e u n a m e tá fo ra p lan te a u n d esa fío y q u e se debe, co m o d iría n lo s c o n fid e n te s d e C a sta ñ ed a , «ganar el c o n o c im ie n ­

58

INTRODUCCIÓN

to p ara u n o m ism o». P ero, a ju z g a r p o r su s c o n c lu sio n e s , el r e ­ su ltad o es m ás u n sim u la cro q u e u n a in v en ció n . P ara Sp erb er, a d iferen cia d e P iaget, la in v en ció n n o p u ed e re v e la r ni, p o r ta n to , crear el m u n d o , p u esto q u e d esem p eñ a u n p ap el m u y se cu n d a rio re sp e cto al c o n o cim ie n to «real». En la in te rp re ta c ió n d e B arth , la cu ltu ra B a k tam a n es ca si lo o p u e sto a esto . Si bien a d m ite tá c ita m e n te q u e el sig n ifica d o se c o n s titu y e p o r m e d io d e la m e tá fo r a , esta, e n a u s e n cia a b so lu ta de p re su p o sicio n e s y a so cia c io n e s co m p a rtid a s, se c o n s tr u y e s o ­ bre se n s a c io n e s co m p a rtid a s — el r o c ío s o b re la h ie rb a , la ro je z del fru to d el p á n d a n o , y a sí s u c e s iv a m e n te — , m e d ia n te u n a s u e r ­ te d e « tru equ e m udo» de em b lem as se m io ló g ico s. Los sig n o s c o n ­ v e n cio n a le s, lejo s de g a n a r c ir c u la c ió n m e d ia n te la c o n tin u a r e ­ o rg a n iza ció n de m etáfo ra s, so n d evo ra d o s en el silen cio so a cto de su fo rm a ció n , y lo q u e a q u í p u e d a d e n o m in a rs e « co n o cim ien to» es a te so ra d o y co n fia d o c o n c u e n ta g o ta s a lo s in icia d o s. L o q u e se tra n sm ite es m u y poco, una su erte de m en sajes de rad io en v ia ­ dos e n tre a g u je ro s n e g ro s. In clu so si c o n ce d e m o s a B a rth u n m í­ nim o de licen cia re tó rica p ara exagerar, es in ev ita b le p re g u n ta rse — e n m e d io de esos va cío s de in co m u n ic a c ió n eg o ísta h e r m é tic a ­ m en te se lla d o s— fre n te a q u ié n e s cr e e n los B a k ta m a n q u e e s tá n gu a rd a n d o su s se cre to s. D esp u és de to d o lo q u e se h a e s c rito so b re las fu e n te s c o n je ­ tu ra le s de los e s c r ito s d e C a sta ñ e d a , to d o lo q u e ca b e h a c e r es ex te n d e r h a cia ellas la m ism a a c titu d p ro fe sio n a l d e su s p e n s ió n de la in cred u lid ad qu e u n o te n d ría c o n la d escrip ció n de u n e t n ó ­ grafo so b re a lg ú n siste m a e x ó tic o d e c re e n c ia s a fric a n o u o rie n ta l. El m od elo cu id a d o sam en te a u to co n ten id o y d ialéctico p rese n ta d o en Relatos de poder p a re ce u n a ré p lic a «budista» al «hinduism o»

59

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

d e la te o lo g ía a z te c a d e M o y u co y a n i (el d io s q u e «se in v e n tó a sí m ism o», d e l v e rb o n a h u a yu co yo , « inventar»), tal c o m o es d e s c r i­ to p o r M ig u el L eó n -P o rtilla . P ero a u n q u e to d o h u b ie se sid o u n a «invención» d e C a sta ñ ed a , lo o p o rtu n o d e e s te eje m p lo de a n tr o ­ pología sim bó lica resu lta ría au n así sign ificativo. P ues el n a g u a l (el poder, «aquello co n lo q u e n o tratam os»), en su o p o sició n al tonal («todo lo q u e p u e d e se r n o m b rad o » , la co n v e n c ió n ) es la e x p r e ­ sió n m ás clara del sím b o lo n e g a tiv o q u e te n e m o s. Es la co sa qu e hace la m etáfo ra , p ero qu e siem p re escap a a su ex p resió n . (Y aqu í p u ed e se r ú til r e c o rd a r q u e las cu ltu ra s m e so a m e rica n a s co m p ar­ te n con la cu ltu ra d e la India la d istin ció n de h a b er o rigin ado , cad a u n a p o r sí m ism a, el sím b o lo d el cero , la « cantidad negativa».) Si he d is c u tid o a q u í, d e m o d o e v id e n te m e n te te n d e n c io s o , esto s tre s tra b a jo s c o n te m p o rá n e o s de L a invención de la cu ltu ra, n o es p o r los d efecto s o ven tajas qu e p u ed a n tener, sin o p o rq u e, no o b sta n te sus d ife re n cia s d e e n fo q u e o ep is te m o ló g ic a s , a p re h e n ­ d e n las p ro p ie d a d e s d e l sím b o lo n e g a tiv o e x a c ta m e n te d el m ism o m o d o . S u s d ife r e n c ia s d e p e n d e n d e lo q u e h a c e n co n e sa s p r o ­ p ied ad es y có m o se re la cio n a n c o n lo s sím b o lo s co n v en cio n a les. T r a ta r la in v en ció n co m o u n sim b o lism o in cu m p lid o , c o n sid e ra r­ la u n c o n o c im ie n to esp u rio , co m o h a ce Sperber, e s su b v e r tir lo m ás p o d e ro so q u e e x is te p ara in sp ira r u n a civ iliza c ió n o rg u llo sa d e su co n o cim ie n to . T rata rla , co m o h ace B arth , co m o un v e rd a d e ­ ro « agujero negro» — u n a in v e n ció n q u e d e v o ra la c o n v e n c ió n — es, p o r m ás q u e d eb a m o s re c o n o c e r qu e re p re se n ta u n a e x c e le n ­ te d e m o s tra ció n de la te n d e n cia a la sim b o liz a c ió n n e g a tiv a , una su erte de a b d ica ció n d e la situ a ció n hu m an a. De h ech o , sería p o ­ sib le o p o n e r a S p e rb e r y B a rth co m o « o b jetiv ism o su b jetivo » y « su b jetivism o objetivo» , re sp e ctiv a m e n te .

6o

INTRODUCCIÓN

El e n fo q u e d ia lé c tic o , e n ca m b io , s u b v ie r te ta n to la s u b je ti­ vidad co m o la o b je tiv id a d e n fa v o r d e la m e d ia ció n . Su p o stu ra — q u e p a ra lo s c r ític o s d e e s te lib r o se h a m o s tr a d o b ie n c o m o una fru stració n absu rda, b ie n co m o su g estiva m en te in co m p re n si­ b le — co n siste e n a firm a r a lg u n a s co sa s in q u ie ta n te m e n te su b v e r­ sivas so b re el c o n o c im ie n to tra d ic io n a l y o tra s im p ro b a b le m e n te p ositivas so b re las o p e ra c io n e s n o co n v e n c io n a le s. La p r á c tic a de esta m ed ia ció n p o r p a rte d e C a sta ñ ed a , co n su s e x tra ñ a s a v e n tu ­ ras e n tre p o lilla s y ch a m a n es a c ro b á tic o s , e stá al se rv ic io d e una práctica ta n ilu m in a d o ra m en te se d u cto ra e in a lcan za b le co m o el zen satori. La a n tro p o lo g ía h a p u e s to su m ira d a e n u n p la n o algo inferior, sa ca n d o el m e jo r p a rtid o d e u n sa to ri p eq u eñ o . P ero los p ro b le m a s d e se g u ir «los sig n ific a d o s p r o d u c id o s b ajo la o rd e n del tonal» no ca re c e n d e e fe c to s co n ta m in a n te s e n e l e stilo de la prosa q u e u n o u tiliza al igu a l q u e e n su m od elo. V olviend o, p u es, a la c u e s tió n d e có m o m is a rg u m e n to s se s i­ túan d en tro d el ca m p o d el d is cu rso teó rico : el p elig ro m á s g ra ve, e s p e c ia lm e n te si se m ira la d is c u s ió n a b s tr a c ta s o b r e « cu ltu ra» del in ic io , es q u e a lg u n o s le c t o r e s q u ie r a n a lin e a r m i p o s ic ió n sobre el eje id e a lis ta / p r a g m á tic o . C o m o los fe n o m e n ó lo g o s , los etn o m etod ólo go s y algu n o s a n tro p ó lo g o s m arx ista s, m i p o sició n , sin em b a rg o , h a sid o la d e ev ita r, a n a liz a r o c ir c u n v a la r e s e eje, en lu g a r d e a d o p ta r u n a p o s ic ió n r e s p e c to d e él. Y ello sig n ifica que, pese a cu a lq u ier analo gía q u e p u ed a esta b lecerse c o n A lfred Sch útz, c o n los m o d e lo s filo só fico s d e « co n stru cció n d e la r e a li­ dad» o co n los «juicios a priori» de K ant, este n o es un tra b a jo «filo­ sófico» y n o es filo so fía. E vita, d e h ech o , las «preguntas» y p u n to s de o rie n ta c ió n e tn o c é n tr ic o s q u e la filo so fía estim a ta n n e c e s a ­ rios para su s te n ta r (y d e fe n d e r) su id ealism o . P ero ta m b ié n s ig n i­

61

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

fica qu e, p ese a la im p o rta n cia d el len g u a je d e la « producción » en el ca p ítu lo 2, n o m e in te re sa n los m o v im ien to s d e «flanco izq u ie r­ do» q u e sitú a n las «realidades» de la p r o d u c c ió n p u ra y d u ra e n los ran cio s fo ros del d iscu rso a ca d ém ico . Las realid ad es — p arece d e c irn o s el c a p ítu lo 3 — so n lo q u e h a c e m o s d e ella s, no lo q u e ellas h a cen de n o so tro s o lo qu e n os h a ce n hacer. F in a lm e n te , ya q u e sí p a re z c o e s ta r in te r e sa d o e n lo s s ím b o ­ los, c o n v ie n e h a c e r a lg u n a a c la r a c ió n so b re e s te te m a ta n c e n ­ tral. C o m o se d e d u ce de la e x p o sició n de los ú ltim o s ca p ítu lo s, no a sp iro (salvo q u iz á c o n c e p tu a lm e n te ) a u n «linguaje» q u e h a ga re fe re n c ia a sím b o lo s, sím b o lo s-en -e l-d iscu rso , e tc., co n m ás fi­ d elid ad , p re cisió n y co m p le tu d d e lo qu e los sím b o lo s «hablan de sí m ism os». Una cien cia de los sím b o lo s re su lta ría tan p o c o r e c o ­ m en d a b le co m o o tra s te n ta tiv a s q u ijo te sc a s de d e c la ra r lo in d e ­ cla ra b le , se ría co m o u n a g ra m á tic a d e las m e tá fo ra s o u n d ic c io ­ n a rio a b so lu to . E sto se d e b e a q u e los sím b o lo s y la s p e rso n a s h a b ita n u n a r e la c ió n m e d ia d a — ello s so n lo s d e m o n io s q u e nos a co sa n y n o so tro s lo s su y o s— y la cu estió n de sa b e r si « co lectivi­ zar» y «diferenciar» son, en ú ltim a in stan cia, d isp o sicio n es sim b ó ­ licas o h u m a n as se v e irre m isib le m e n te e n re d a d a en las tra m p a s de esa m ed iació n . ¿H ab ré, p u es, e x a g e ra d o a rtificia lm e n te las p o la rid a d e s de la sim b o lizació n h u m a n a al im p o n er co n tra ste s y o p o sicio n es e x tre ­ m os a u so s q u e e n la m a y o ría de los c a so s so lo so n re la tiv a m e n te opon ibles, e in clu so así de m o d o m u y d iscu tib le? D esde lu ego que sí, p u e s lo h e h e c h o c o n la e s p e r a n z a de q u e e s ta « im agin ería» n os a y u d e a v e r m e jo r el p aisaje, al igu al q u e lo h a cía el tra za d o de la g e o m e tr ía p a rc ia lm e n te v is ib le q u e C é z a n n e in tr o d u jo en su s p a isa je s. ¿ T e n d rá este c o n c ie r to p a ra s ím b o lo s y p e r c u s ió n

62

INTRODUCCIÓN

d em asiad as n o tas, co m o se d ijo u n a v e z de la m ú sica d e M o z a rt? Desde lu e g o q u e sí, y a u n a sí p re fie ro e s c u c h a r a M o za rt. U na v e z co m p le ta d a la fu n ció n p rin cip a l d e esta s in tr o d u c c io ­ nes, q u e co n siste e n e x p lic a r al le c to r d e qu e no tra ta e l lib ro , p o d e ­ m os p la n te a rn o s la p re g u n ta p e re n n e d e Lenin: ¿q u é h a c e r ? ¿S erá p osible u n a v e rd a d e ra a n tro p o lo g ía , co m o la e n tr e v is ta p o r Kant y Jean P au l S a rtre? ¿N o s e n c o n tra m o s m ás c e r c a de e lla q u e en el m o m e n to en q u e e s c r ib í e s te lib ro ? T a l v e z . P ero , p u e s to q u e la a n tro p o lo g ía , co m o la m a y o ría d e la s in icia tiv a s m o d e r n a s, se ocupa en b u en a m ed id a «de sí m ism a», la m e jo r p r e g u n ta sería: ¿qué p ro d u c iría u n a a n tro p o lo g ía c o n s titu id a id e a lm e n te ? (Y la re sp u e s ta es, c la ro e s tá , «m ás a n tro p o lo g ía » ). ¿Y q u é d ecir, e n ­ ton ces, de la p o sib ilid a d d e a lc a n z a r e n la so cie d a d o c c id e n ta l u n eq u ilib rio a u té n tic a m e n te d ia lé c tic o , d e o b v ia r el in ú til d e sp e r­ dicio de falacias id e o ló g ica s y m o tiv a cio n a le s d e la « can tid ad p o r la cantidad» (esto es, «la m o v iliz a c ió n e co n ó m ica co m o fin en sí mismo») de este m iasm a de e sta d o s m ilita rista s? D ejan d o d e lado el h ech o de q u e ella se o cu p a rá d e sí m ism a (solo p o d e m o s c o n ­ jetu ra r qué tan m al lo h a rá ), la cu e s tió n de la m e jo ría g lo b a l r e ­ cu erda las trib u la c io n e s d e a q u e l p o e ta ch in o. V iv ió e n el tie m p o g ra n d io so y so m n o lie n to e n q u e C o n fu c io y el T ao se o c u p a b a n de las d is co rd ia s e s p iritu a le s y lo s m a n d a rin e s se o c u p a b a n de todo lo d em ás. Al d iv isa r u n a g ra n n u b e d e p o lv o e le v á n d o s e p o r el h o rizo n te, se im ag in ó m e la n có lica m e n te q u e era «el p o lv o de mil carrozas». N u n ca lo fue. V iv im o s en tie m p o s in te re sa n te s .

63

1

LA P R E SU N C IÓ N D E C U LT U R A

L a id e a d e c u l t u r a

La a n tro p o lo g ía e s tu d ia al h o m b re co m o fe n ó m e n o . N o so lo la m e n te d e l h o m b re , su c u e r p o , su e v o lu c ió n , su s o r íg e n e s , su s h erram ien tas, sus g ru p o s o su a rte de form a ind ivid ual, sin o ta m ­ bién co m o p a rtes de u n to d o o a sp e c to s de u n p a tró n g en era l. C o n el fin de s u b ra y a r e s te h e c h o y c o n v e r tir lo e n p a rte de su a c t iv i­ dad, los a n tro p ó lo g o s h an to m a d o una p alabra de u so co m ú n p ara rep resen tar este fen ó m en o . Esa palabra es cultura. C u an d o h ab lan com o si se tra tara d e u n a sola cu ltu ra, co m o en «cultura hum ana», esta se re fie re de m a n era am p lia al fen ó m e n o d el h o m b re . M as cu an d o se habla d e «una cu ltu ra» o d e «las cu ltu ra s d e Á frica», se rem iten a tra d ic io n e s h is tó ric a s y g e o g rá fic a s esp e cífica s, a c a so s p a rticu la res d el fe n ó m e n o d el h o m b re. Así p u es, la cu ltu ra se ha co n v ertid o e n u n m o d o d e h a b la r so b re el h o m b re y s o b re fe n ó ­ m en o s p a r t ic u la r e s d e l h o m b re v is to s d e sd e u n a d e te r m in a d a persp ectiva. P or s u p u e s to qu e la p a la b ra «cultura» tie n e ta m b ié n

65

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

o tr a s c o n n o ta c io n e s , a sí c o m o a m b ig ü e d a d e s im p o r ta n te s , q u e e x a m in a re m o s en seg u id a . En g en era l, sin em b a rg o , el co n c e p to de c u ltu ra se ha a so c ia ­ do ta n c o m p le ta m e n te c o n el p e n sa m ie n to a n tro p o ló g ic o q u e, si a sí lo q u is ié r a m o s , p o d r ía m o s d e fin ir a u n a n t r o p ó lo g o c o m o a lg u ie n qu e em p lea la p a la b ra «cultura» de m o d o h a b itu a l. In clu ­ so, d ad o qu e la p a u la tin a d ep en d en cia de ese co n c e p to tie n e algo d e « exp erien cia d e co n versión » , d e b e ría m o s re c tific a r en cierta m ed id a y d e c ir q u e u n a n tro p ó lo g o es a lg u ie n q u e u sa la p alabra «cultura» co n esp era n za , in clu so co n fe. La p ersp ectiv a d el a n tro p ó lo g o es p a rticu la rm e n te va sta y a m ­ b icio sa d eb id o a q u e el fen ó m en o del h o m b re im p lica la co m p ara ­ ció n co n o tro s fe n ó m e n o s d el u n iv e rso , c o n so cie d a d e s a n im ales y esp e cie s viv ie n tes, co n el h e ch o d e la vid a, la m a te ria , el espacio, y a sí su c e s iv a m e n te . T a m b ié n , el té r m in o « cu ltu ra» , en su s e n ­ tid o m ás am p lio , p ro c u ra r e d u c ir las a ccio n e s d el h o m b re y sus sig n ifica d o s al n iv el m ás b á sico d e su se n tid o , co n el p ro p ó s ito de o b se rv a rlo s e n té rm in o s u n iv e rsa les y p o d e r así c o m p re n d e rlo s. C u a n d o h a b la m o s de g e n te s q u e p e rte n e c e n a d istin tas cu ltu ra s n o s r e fe r im o s p u e s a u n a d ife r e n c ia m u y b á sic a e n tr e ella s, lo q u e su g ie re q u e e x iste n v a ried a d es esp ecífica s d el fe n ó m e n o del h o m b re. Si b ien la palabra «cultura» ha su frid o u n a fu e rte «infla­ ción», a q u í la u tiliza re m o s en este se n tid o «amplio». El h e c h o d e q u e la a n tro p o lo g ía o p te p o r e s tu d ia r al h o m b re en té rm in o s q u e so n al m ism o tie m p o ta n am p lio s y tan b á sico s, qu e co m p ren d a la sin gu laridad y la d iversid ad h u m an as m ed ia n ­ te la n o c ió n d e c u ltu r a , p la n te a u n a s itu a c ió n p e c u lia r a la c ie n ­ cia. Al igu al q u e el ep istem ó lo g o , in teresa d o e n «el sign ificad o del significad o» , o el p s ic ó lo g o , q u e p ie n s a s o b re c ó m o p ie n s a n las

66

LA PRESUNCIÓN DE CULTURA

perso n as, el a n tro p ó lo g o se ve o b lig a d o a in c lu irs e a sí m ism o y su p ro p io m o d o de vid a e n la m a teria d e e stu d io y, p o r ta n to , a estu d iarse a sí m ism o. In clu so m ás: p u e s to q u e e n te n d e m o s «cul tura» co m o la to ta lid a d d e las c o m p e te n c ia s d e u n a p e r s o n a , el a n tro p ó lo g o u sa su p ro p ia c u ltu r a p a ra e s tu d ia r a o tr o s y p a ra estu d iar la cu ltu ra en gen eral. A sí pues, la co n cien cia de la cu ltu ra o ca sion a una im p o rta n te cu alificació n de los o b je tiv o s y d el p u n to d e vista d el a n tro p ó lo g o en tan to qu e cien tífico: d eb e ren u n cia r a la clásica p re te n sió n r a ­ cionalista de una objetivid ad a b so lu ta e n fa vo r de u n a o b jetiv id a d relativa b a sa d a en las ca ra c te rístic a s d e su prop ia cu ltu ra . U n in ­ vestigador, cla ro está, d eb e se r lo m en o s se sg ad o p o sib le sie n d o co n scien te d e sus p resu p o sicio n es, p ero a m en u d o a su m im o s los su p u e s to s m á s b á s ic o s d e n u e s tra c u ltu r a sin siq u ie r a p e r c ib ir su e x iste n c ia . La o b je tiv id a d re la tiv a p u e d e a lc a n z a rs e r e c o n o ­ cien d o e s a s in c lin a c io n e s , la fo r m a e n q u e n u e s tra c u ltu r a n o s p erm ite e n te n d e r o tra , y las lim ita c io n e s q u e im p o n e a esa c o m ­ p rensión . U na o b je tiv id a d «absoluta» e x ig iría q u e el a n tro p ó lo g o no tu v ie ra n in g ú n se sg o y, p o r co n sig u ie n te , n in gu n a cu ltu ra. D ich o de o tro m od o , la id ea d e c u ltu ra co lo ca al in v e stig a d o r en p ie d e ig u a ld a d c o n su s o b je to s d e e stu d io : ca d a u n o « p e rte ­ nece a una cultura». P u esto qu e cada cu ltu ra p u ed e se r en ten d id a com o u n a m an ifestació n o u n caso d iferen ciad o del fen ó m en o del h om b re, y p u e s to q u e no se h a d e sc u b ie rto u n m é to d o in fa lib le de «clasificar» d ife re n te s cu ltu ra s y o rd e n a rla s e n tip o s n a tu ra le s, a su m im o s q u e ca d a cu ltu ra co m o ta l es e q u iv a len te a c u a lq u ie r otra. E sta p re su n ció n se d en o m in a « relatividad cultural». La c o m b in a c ió n de e sta s dos im p lic a c io n e s d e la id e a de c u l­ tura, el h e c h o de q u e n o s o tro s p e r te n e c e m o s a u n a c u ltu r a (o b je ­

67

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

tivid ad rela tiva ) y d e q u e d e b e m o s a su m ir q u e to d a s las cu ltu ra s son e q u iv a len tes (re la tiv id a d cu ltu ra l), nos lleva a u n a p ro p o s i­ c ió n g e n e r a l en r e la c ió n c o n el e s tu d io d e la c u ltu r a . T a l c o m o s u g ie re la r e p e tic ió n d e l té r m in o « relativo» , la c o m p r e n s ió n de o tra c u ltu ra im p lica u n a rela ció n e n tre dos v a rie d a d e s d el fe n ó ­ m en o h u m an o y asp ira a crea r u n a rela ció n in te lectu al e n tre ellas, u n a co m p re n sió n qu e in clu ye am bas. El co n ce p to de «relación» es im p o r ta n te a q u í p o rq u e r e s u lta m ás a p ro p ia d o a la id e a d e u n ir d os e n tid a d es o p u n to s d e v ista eq u iv a len tes, qu e n o cio n e s tales co m o el «análisis» o el «exam en», c o n su s p re te n s io n e s d e o b je ti­ vid ad abso lu ta. V eam o s m ás d e te n id a m e n te có m o se lo g ra e s ta b le c e r esa r e ­ lación. U n a n tro p ó lo g o experim enta, d e u n m o d o u o tro , su o b je to de e stu d io , y lo h a ce a tra v é s d e l m u n d o d e sus p ro p io s sig n ifi­ cados, va lién d o se d e esa e x p e rie n c ia sig n ificativa p a ra co m u n ica r u n a c o m p re n sió n a los m ie m b ro s de su p ro p ia cu ltu ra . S o lo p u e ­ d e co m u n ica r esa c o m p re n sió n e n la m ed id a en q u e su re la to te n ­ ga se n tid o e n lo s té r m in o s de su c u ltu r a . Y, sin e m b a rg o , si su s teo ría s y d e sc u b rim ie n to s r e p r e se n ta n fa n ta sía s in co n tro la d a s, co m o tan ta s d e las a n é cd o ta s d e H e ró d o to o de los re la to s d e los v ia je r o s m e d ie v a le s , d ifíc ilm e n te p o d r ía m o s h a b la r d e u n relacio n a m ie n to a p ro p ia d o d e las c u ltu ra s . U na « an tro p o lo gía» qu e nu n ca aban d on a los lím ites d e sus prop ias co n ven cio n es, q u e d es­ d eñ a d e d ic a r su im a g in a c ió n al m u n d o de la e x p e r ie n c ia , h a b rá d e su b s is tir m ás co m o u n a id e o lo g ía q u e co m o u n a cie n cia . P ero a q u í ca b e p r e g u n ta r s e c u á n ta e x p e r ie n c ia es n e ce sa ria . ¿ D eb e el a n tr o p ó lo g o se r a d o p ta d o p o r u n a tr ib u , r e la c io n a r s e lla n a m e n te c o n je fe s y re y e s, c a sa r se d e n tr o d e u n a fa m ilia m e ­ dia? ¿D eb e sim p le m e n te v e r d ia p o sitiva s, e s tu d ia r m ap as, e n tr e ­

68

LA PRESUNCIÓN DE CULTURA

v ista r ca u tiv o s? Id ea lm en te , p o r su p u e s to , u n o d e se a ría c o n o c e r tod o lo p o sib le so b re su o b je to d e e stu d io , p e ro e n la p r á c tic a la resp u esta a esta c u e s tió n d e p e n d e d el tie m p o y d e los re cu rs o s d isp on ibles, así co m o d el a lc a n ce y d e los o b je tiv o s de la e m p resa . Para el in v e s tig a d o r c u a n tita tiv o , p a ra el a rq u e ó lo g o q u e tra ta con las evid en cias de u n a cu ltu ra o el so ció lo g o q u e m ide sus e fe c ­ tos el p ro b lem a resid e e n o b te n e r u n a m u estra a d ecu a d a, e n c o n ­ trar su ficie n te e v id e n cia m a te ria l co m o p a ra q u e su s e s tim a c io n e s no re su lte n d e m a sia d o d esv ia d a s. P ero el a n tro p ó lo g o c u ltu r a l o social, p o r m ás q u e re c u rr a e n a lg ú n m o m e n to al m u e stre o , e stá c o m p ro m e tid o c o n u n r ig o r d e o tr o tip o , b a sa d o en la p r o fu n d i­ dad y el a lcan ce d e su lu c id e z p a ra d is c e r n ir la c u ltu ra e stu d iad a. Si a q u ello qu e los an tro p ó lo g o s lla m an «cultura» es ta n am p lio com o su p o n e m o s, esa o b se sió n d el tra b a ja d o r de ca m p o no an d a d esen ca m in ad a , p u es la c u ltu ra o b je to de e s tu d io r e p r e s e n ta en sí m ism a u n u n iverso d e p en sa m ie n to y a cció n tan sin g u la r co m o la cu ltu ra p rop ia. L a ú n ica m a n era e n q u e u n in v e stig a d o r p o d ría o c u p a r s e d e c r e a r u n a r e la c ió n e n tr e ta le s e n tid a d e s c o n s is t i­ ría en conocer sim u ltá n e a m e n te a m b as, d arse cu en ta d el c a r á c te r relativo de su prop ia cu ltu ra a tra vé s d e la fo rm u la ció n c o n cre ta de o tra. A sí, g ra d u a lm e n te , e n el c u r s o d e su tra b a jo d e ca m p o , él m ism o se va c o n v irtie n d o en el v ín c u lo e n tr e c u ltu r a s p o r el h ech o d e v iv ir en a m b as, y es e s te «saber» y e s ta c o m p e te n c ia a los que r e c u rre para d e scrib ir y e x p lic a r la c u ltu ra d e e stu d io . E n este se n tid o , la « cu ltu ra» d ib u ja u n s ig n o in v is ib le d e ig u a ld a d en tre el « co n o ced or» (q u ie n lle g a a c o n o c e r s e a s í m ism o ) y lo co n o cid o (una co m u n id a d d e c o n o ce d o re s). P o d ría m o s d ecir en re a lid a d q u e u n a n tro p ó lo g o «inventa» la cu ltu ra qu e cre e e s ta r estu d ian d o ; qu e, p o r d e p e n d e r de sus p r o ­

69

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

p io s a c to s y e x p e r ie n c ia s , la r e la c ió n m ism a r e s u lta m ás «real» qu e lo «relacionado». Y, sin e m b a rg o , e s ta e x p lic a c ió n so lo se ju s ­ tifica si e n te n d e m o s q u e la in v en ció n su ce d e d e m o d o o b jetiv o , c o m o r e s u lta d o d e la o b s e r v a c ió n y el a p r e n d iz a je , y n o c o m o u n a su e r te de fa n ta sía lib re . A l e x p e r im e n ta r u n a c u ltu r a n u ev a, el tra b a ja d o r d e ca m p o es ca p a z d e id e n tifica r n u ev a s p o te n c ia li­ d ad es y p o sib ilid a d e s de v iv ir la vid a , y él m ism o p u ed e e x p e r im e n ­ ta r u n ca m b io en su p erso n a lid a d . La cu ltu ra d e e stu d io se v u e lv e e n to n c e s «visible» y «creíble» p a ra él; al p rin c ip io la a p re h e n d e co m o u n a en tid ad d istin ta, u n m o d o de h a ce r las cosas, y solo d es­ p u é s c o m o u n m o d o en q u e él m ism o p o d ría h a c e r las c o sa s. A sí, a tra v é s d e la in tim id a d d e su s p ro p io s e rro r e s y a c ie rto s c o m ­ p ren d e p o r p rim era v e z d e q u é h a b la n lo s a n tro p ó lo g o s cu a n d o em p lea n la p a la b ra «cultura». P o d ría m o s d e c ir q u e a n te s d e esto ca re cía d e cu ltu ra , d ad o qu e la c u ltu ra e n la qu e u n o c r e c e n u n ca se e n cu e n tra re a lm e n te «visible», sin o q u e se da p o r su p u e sta , y su s p re su p u e sto s se p e r c ib e n co m o e v id en te s. El sig n ifica d o a b s­ tra c to de cu ltu ra (co m o el d e o tr o s m u ch o s c o n ce p to s) so lo p u e­ de a p re h en d erse m ed ia n te este tip o de «invenciones», y la propia c u ltu r a so lo se to r n a «visible» p o r m e d io d e l c o n tr a s te e x p e r i­ m e n ta d o . E n el a c to de in v e n ta r o tr a cu ltu ra , e l a n tro p ó lo g o in ­ v e n ta la suya, y rein ve n ta , de h ech o , la n o c ió n m ism a d e cu ltu ra .

H a c e r v is ib l e l a c u l t u r a

A p e s a r de tod o lo que haya podid o escu ch a r so b re el trabajo de cam po, de todo lo qu e h aya le íd o so b re las d e s c r ip c io n e s d e o tra s cu ltu ra s y las e x p erien c ia s d e o tro s in v estiga d o res, el an tro p ó lo g o

70

LA PRESUNCIÓN DE CULTURA

que llega p o r p rim e ra v e z al ca m p o se se n tirá solo y p erd id o . P u e ­ de q u e c o n o z c a algo de la g e n te c o n la q u e ha ve n id o a trabajar, puede in clu so qu e sea ca p a z de h a b la r su lengua. P ero el h e ch o es que, co m o p erso n a , d eb e c o m e n z a r d esd e cero . Es p u e s co m o p e r­ sona, co m o p articip a n te, q u e co m ie n za la in ven ció n de su cu ltu ra de estu d io. H asta a h o ra ha e x p e rim e n ta d o la «cultura» co m o una a b stra c c ió n a c a d é m ic a , a lg o su p u e s ta m e n te d iv e rso y m u ltifa c é tico, y sin e m b a rg o m o n o lític o , q u e re su lta d ifícil de a p re h e n d e r o visualizar. P ero to d o ello le se rá de p o c a ayu d a h a sta qu e n o p u e ­ da «ver» esa c u ltu ra e n to r n o su yo. Los prob lem as in m ed iato s a los qu e se en fren ta el in vestiga d o r p rin cip ia n te e n el ca m p o n o su e le n se r a ca d é m ico s ni in te le c tu a ­ les: son p rá c tico s y tie n e n u n a ca u sa b ien p recisa . D e so rie n ta d o y a tu rd id o , al in v e s tig a d o r n o le r e s u lta fá c il in s ta la r s e y e s t a b le ­ cer co n ta cto s. Si le e stá n c o n s tru y e n d o u n a casa, el tra b a jo su fre toda su erte d e retraso s; si co n tra ta asisten te s o in té rp rete s, esto s no ap arecen . C u a n d o se qu eja d e los r e tra so s y d e se rcio n es, e s c u ­ cha las in v e ro s ím ile s d is c u lp a s h a b itu a le s. Le p u e d e n r e s p o n d e r con m en tira s, o b vias y d elib e ra d a s. Los p e rro s le lad ran y los n i­ ños le p e r s ig u e n p o r las c a lle s . T o d a s e s ta s c ir c u n s ta n c ia s so n producto d e la incom od id ad de la gen te ante u n extrañ o , esp ecia l­ m en te a n te u n o q u e p u d ie ra s e r p e lig ro so o e s ta r loco, o a m b as cosas. P o r lo g en era l, e sta s d ificu lta d e s fu n cio n a n co m o « defen ­ sas» p a ra m a n te n e r lo a ra y a o al m e n o s r e tra sa rlo e n lo p o sib le m ien tras se lo ex a m in a c o n m ás d etalle. E stos re tra so s, d e fe n sa s y o tro s m ed io s de a p a rta r al in v e s ti­ gador de ca m p o no so n n e cesa ria m en te h o stiles (aun que p o d rían llegar a serlo) ni tam p o co in sólito s en la in teracción h u m an a. U na «distancia» d e este tip o es a lg o h a b itu a l en los p rim e ro s p aso s de

71

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

lo qu e p u ed e lle g a r a co n v e rtirse en u n a re la ció n cerca n a , co m o u n a am istad o u n a re la ció n a m o ro sa, y c o m ú n m e n te se d ice qu e u n a fa m ilia rid ad e x c e s iv a en esta fase de la re la c ió n tie n d e a m i­ nar el n ecesario re sp e to m u tu o en tre las p artes. C o m o q u iera que sea, en to d a s las so cie d a d e s los se res h u m a n o s so n g e n e ra lm e n te m ás p ercep tivo s d e lo q u e so lem os creer, y la vid a en u n a p eq u eñ a co m u n id a d su ele se r b a sta n te m ás am isto sa d e lo q u e im ag in a el recién llegado. La co rtesía, esa antigu a «solución» al p ro b lem a del en cu en tro h u m an o, ha co n v ertid o en g ra n a rte este tip o d e situ a ­ cio n es, y lo m e jo r q u e p u ed e h a c e r u n in v e stig a d o r d e sa n im a d o es sim p lem en te su p o n e r q u e sus a n fitrio n e s e s tá n sien d o co rte se s. P or m ás q u e esos p rim e ro s co n ta c to s se a n d isto rsio n a d o s p o r m a le n te n d id o s, d is im u la d o s p o r fo rm a lid a d e s o s u a v iz a d o s co n co rtesía s, d eb en lle g a r a p ro d u cirs e , pu es el m ism o h e ch o d e ser h u m an o y e n co n tra rse e n ese lu g a r o casion a p o r sí m ism o ciertas se rv id u m b re s. Así, so n las s itu a c io n e s m ás triv ia le s y p ro sa ic a s, ta les co m o b u sc a r u n lu g a r d o n d e descan sar, in te n ta r h a ce r fu n ­ c io n a r u n a e s tu fa o t r a ta r co n el d u e ñ o d e la c a sa las q u e r e p r e ­ sen tan la m ay o r p a rte de las relacio n es sociales d el recién llegado. D e h ech o , e sta s o ca sio n e s o fre ce n el ú n ico «puente» de em p atia en tre el fo raste ro y el nativo; los «hum anizam os», h a cien d o de sus p ro b le m a s a lg o ta n co m p re n sib le q u e cu a lq u ie ra p u e d e id e n tifi­ c a r s e c o n ello s. P e ro la risa y la c a lid e z q u e ta n fá c ilm e n te su r­ g en en esta s situ a c io n e s n u n ca p o d rá n s u s titu ir la co n fia n za y la am ista d q u e re p re se n ta n u n a p a rte tan im p o rta n te d e la v id a de cu a lq u ier cu ltu ra. U na relació n basada en sim p lificarse a u n o m is­ m o h asta el m ín im o ese n cia l n o co n d u ce a n in gu n a p a rte, salvo q u e u n o esté d isp u esto a a su m ir el p apel de id io ta d el p u e b lo a p erp etu id a d .

72

LA PRESUNCIÓN DE CULTURA

E n cu e n tre o n o sa tisfa c to rio s esto s p rim e ro s e n c u e n tr o s , el in v estig a d o r te n d rá qu e in te n ta r co n v e rtirlo s en a m ista d e s m ás sólidas. Tal v e z lo haga p o r en co n tra rse solo, o qu izá p o rq u e sab e que, si q u ie re a p re n d e r algo de esas p erso n a s y su m o d o d e vid a , ten d rá q u e a p re n d e rlo d e ellas. P u es, co m o su c e d e en to d a s la s so cied ad es h u m an as, las r e la cio n e s e n tr e c o n o cid o s so n el p r e lu ­ dio n e ce sa rio de una rela ció n m ás estrech a. Pero tan p ro n to co m o p re te n d a a lg o m ás a m b ic io s o q u e u n a s s im p le s c h a n z a s o u n o s cu m p lid o s, el in v e stig a d o r co m e n z a rá a e x p e r im e n ta r c o n tr a d ic ­ cion es en su s e x p e c ta tiv a s a ce rca de có m o la g e n te d e b iera c o n ­ ducir su s a su n to s. E sto no im p lica a sp e c to s tan a b str a c to s c o m o las «ideas» o los « puntos d e vista», al m en o s no en esta fase, sin o nocion es o rd in a ria s d e «decencia com ún», y acaso cie rto s e fe cto s su b lim in a les q u e p u d ie ra n h a c e r lo s e n tir v a g a m e n te in c ó m o d o , com o la p roxim id ad física, la rap id ez de m o v im ien to s, los g e sto s y dem ás. Si el fo ra ste ro b ien in ten cio n a d o , sin tién d o se a ca so c u lp a ­ ble p o r los «errores» y a co m etid o s, tra tara de red o b la r su s e s fu e r­ zos p o r en ta b la r a m ista d , lo ú n ico q u e c o n se g u iría se ría a g ra v a r sus d ificu ltad es. C o m o su ce d e en tan ta s p eq u eñ a s c o m u n id a d e s, los la z o s d e a m ista d so n q u izá s ta n a b a rc a d o re s qu e d e u n «am i­ go» se e sp e ra qu e cu m p la ta m b ié n con los p ap eles d e co n fid e n te , p arien te, a c r e e d o r y so cio , to d o a u n m ism o tiem p o. T a m b ié n es posible qu e se g e n e re n u n as e x p e c ta tiv a s r e cíp ro ca s e x ce siv a s, o un tip o d e h o sp ita lid a d co m p e titiv a o la e x ig e n cia de so lid a rid a d en las d isp u ta s en tre d ife re n te s fa ccio n es. T o d a s e sa s fr u s tr a c io n e s in ic ia le s tie n d e n a a c u m u la r s e d e ­ bido a q u e e s te p a tró n de a m ista d se re p ite en o tra s m u ch a s in s ­ tancias d e la vid a so cial. P oco a p o c o el in v e stig a d o r c o m ie n z a a sen tir q u e m e rm a n su s a p titu d e s so cia le s co m o p e rso n a , y n o es

73

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

n in g ú n c o n s u e lo p e r c a ta r s e d e q u e la g e n te lo c a l p u e d a e s ta r sien d o in d u lg en te c o n él, o sim p lem en te tra ta n d o de facilita rle la vida. M ejo r un e r r o r h o n e s to q u e u n a falsa ca m a ra d e ría . In clu so al fo ra s te ro m ás to le r a n te y b ie n in te n cio n a d o , q u e sea re se rv a d o y qu e h aga u n e s fu e r z o p o r n o d e m o s tra r su fru stra ció n , le re su l­ tará tre m e n d a m e n te a g o ta d o r el in te n to de p re se rv a r su s p e n sa ­ m ien to s y e x p e c ta tiv a s y, al m ism o tie m p o , de «respetar» los de la p o b la ció n lo ca l. E n to n ce s p u ed e se n tirse d e sa ju sta d o , o in clu so p u e d e so s p e c h a r q u e ha p e r m itid o q u e su s id e a le s d e to le ra n c ia y rela tiv id a d le d e je n a tra p a d o en u n a situ a c ió n qu e n o es cap az de con trolar. E sto s se n tim ie n to s se c o n o c e n e n tre los a n tro p ó lo g o s co m o « ch o q u e cu ltu ral» . A sí, la «cultura» lo c a l se m a n ifie sta al a n tr o ­ p ólo go p rim era m en te a través de su prop ia inadecuación. P or co n ­ tra ste co n el te ló n d e fo n d o d e su n u ev o a m b ie n te, es el in v e sti­ g ad o r q u ien se ha vu elto «visible». P ueden o b serv arse situ acio n es p a ra lelas e n n u e stra p ro p ia so cied ad : el p rin cip ia n te qu e en tra en la u n ive rsid a d , el r e c lu ta n o v a to en el e jé r c ito o c u a lq u ie r a q u e se haya v isto o b lig a d o a v iv ir en u n a m b ie n te «nuevo» o ex tra ñ o ha d eb id o e x p e r im e n ta r este tip o d e «choque». P o r lo g en era l, el a fe cta d o se e n c u e n tra d e p rim id o y a n sio so , p u ed e e n c e rra rse en sí m ism o o b u sc a r cu a lq u ie r o p o rtu n id a d p a ra co m u n ica rs e con o tro s. R a ram en te so m o s co n s c ie n te s d e l g ra d o e n q u e d e p e n d e ­ m o s d e la p a rtic ip a c ió n d e o tro s e n n u e stra s v id a s, a sí co m o de n u estra p a rticip a ció n en las vid as de o tro s. N u e stro éx ito y e fe cti­ vid ad co m o p e rso n a s d ep en d e de esta p a rtic ip a c ió n y de la h a b ili­ dad para so s te n e r u n a ca p a cid a d co m u n ica tiv a co n los d em ás. El ch o q u e cu ltu ra l es u n a p é rd id a d el sí m ism o ca u sa d a p o r la p é rd i­ da de esto s ap oyo s. El p rin cip ia n te e n la u n ive rsid a d y el reclu ta

74

LA PRESUNCIÓN DE CULTURA

en el e jército , d esp u és d e to d o , se e n cu e n tra n en o tra p a rc e la de su p ro p ia s o c ie d a d y p u e d e n lle g a r a c o n tr o la r p r o n to la s it u a ­ ción. P ero p a ra el in v e stig a d o r d e ca m p o el p ro b lem a es a la v e z m ás a p re m ia n te y d u rad e ro . El p r o b le m a ta m b ié n e x is te , si b ie n n o e x a c t a m e n te e n lo s m ism os térm in o s, p a ra la g e n te co n la cu al el a n tro p ó lo g o ha v e ­ n id o a tra b a ja r . S e e n c u e n t r a n a n te u n fo r a s t e r o r a r o , e n t r o ­ m etido, d e asp ecto e x tra ñ o e in e x p lica b lem e n te in g en u o , q u ien , com o si se tratara de un niño, no deja d e h a cer p reg u n ta s y al qu e hay q u e en señ arle tod o , y qu ien , ta m b ié n co m o u n niñ o, se m ete en p rob lem as co n facilidad. Pese a las d efen sa s erigid as co n tra él, p e rm a n e ce co m o u n o b je to q u e in s p ira c u r io s id a d y a m e n u d o tem or, v in ie n d o a e n c a r n a r ios e s te re o tip o s m ás b ie n a m b ig u o s del ex tra n jero «peligroso» o, qu izá, del o ccid e n tal conspirad or. La co m u n id ad ta m b ié n p u ed e e x p e r im e n ta r lig e ra m e n te su p ro p io «choque» — o q u iz á d e b ié r a m o s lla m a r lo el « ch o q u e d e l a n t r o ­ p ó lo go» — v o lv ié n d o s e a sí c o n s c ie n te d e su s p r o p io s a c t o s 1. «El control» ta m b ié n se c o n v ie rte e n u n p ro b le m a im p o r ta n te p a ra la co m u n id ad . P ero el p ro b le m a d e la co m u n id a d n o es el p r o b le ­ m a d el a n tro p ó lo g o de g e s tio n a r su c o m p e te n c ia p e r s o n a l en el tra to c o n los o tro s. El p r o b le m a d e la c o m u n id a d c o n s is te s im ­ p lem en te e n c o n tro la r a l a n tro p ó lo g o . La so lu ció n p a ra to d o s lo s in v o lu c r a d o s r a d ica e n lo s e s fu e r ­ zos del a n tro p ó lo g o p o r co n tr o la r su p ro p io ch o q u e c u ltu ra l, p o r lid ia r co n la fr u s tr a c ió n y el d e sa m p a r o de su situ a c ió n in icia l. P uesto q u e su co n tro l im p lica a d q u irir c o m p e te n cia e n la len g u a local y en lo s m o d o s d e v id a (¿ y q u ié n sin o los n a tiv o s so n lo s ex p erto s en ello ?), la g e n te lo c a l tie n e la o p o rtu n id a d d e im p li­ carse en co n tro la r al fo raste ro , d om esticán d o lo , p o r así decir. Y es

75

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

a q u í d o n d e la e x p e rie n c ia d el a n tro p ó lo g o d ifie re d e la de los m i­ sio n e ro s y o tr o s e m isa rio s d e la s o c ie d a d o c c id e n ta l. E sto s ú lt i­ m o s su e le n v e rs e fo r z a d o s, ta n to p o r lo s r o le s q u e h a n e le g id o co m o p o r su a p re h e n sió n de la situ ació n , a in te r p r e ta r su s d ificu l­ ta d e s co m o r e s u lta d o d e su in a d e c u a c ió n p e r so n a l — y v o lv e r se e n to n c e s lo c o s — o co m o r e s u lta d o de la id io te z e in d o le n c ia n a ­ tivas, r e fo rz a n d o a sí su a u to im a g e n elitista. P e ro la a n tro p o lo g ía n o s e n se ñ a a o b je tiv a r la c o s a a la q u e n o s e sta m o s a ju sta n d o co m o «cultura», en c ie rto m o d o co m o lo h a c e n el p s ic o a n a lis ta o e l ch a m á n , c u a n d o e x o r c iz a n la s a n s ie ­ d ad es de su p a cien te o b je tiv a n d o su s fu en te s. U na v e z qu e la n u e ­ va s itu a c ió n se ha o b je tiv a d o c o m o «cultura», se p u ed e d e c ir que el in v estig a d o r d e ca m p o está « aprendiendo» esa cu ltu ra d el m is­ m o m o d o q u e u n o p o d ría a p re n d e r u n ju e g o d e ca rta s. P ero, dado q u e la o b je tiv a c ió n se p r o d u c e s im u ltá n e a m e n te al a p re n d iza je , p o d ría d e cirse ig u a lm e n te q u e e l in v e stig a d o r e s tá «inventando» la cu ltu ra. Sin em b a rg o , se tra ta d e u n a d istin ció n cru cia l d esd e el p u n to d e v ista de có m o el a n tro p ó lo g o lleg a a e n te n d e r y e x p lic a r la si­ tu a c ió n q u e e x p e rim e n ta . L a s u p o sic ió n d e l in v e stig a d o r d e que la n u ev a situ a c ió n a la qu e se e n fre n ta es u n a e n tid a d co n cre ta , u n a «cosa» que tien e reglas, q u e «funciona» de d e te rm in a d o m od o y q u e p u ed e a p re n d erse, le a yu d ará a lid ia r c o n ella. Y, sin em ­ ba rgo , e n u n se n tid o m u y im p o rta n te , é l no está a p re n d ie n d o la c u ltu r a d el m o d o en qu e lo h a ría u n niño, p u e s to q u e e n cara la situ a c ió n co m o u n a d u lto qu e ya ha in te rn a liz a d o efe ctiv a m e n te su p rop ia cu ltu ra . Su s e s fu e r z o s p o r c o m p re n d e r a q u ien e s está in v e stig a n d o , p o r c o n v e r tir lo s a ello s y su s c o n d u c ta s en sig n ifi­ ca tiv o s y c o m u n ic a r ese sig n ifica d o a o tro s, n a c e rá n de su p rop ia

76

LA PRESUNCIÓN DE CULTURA

cap acid ad p a ra c re a r sig n ifica d o en el m a rco d e su p ro p ia cu ltu ra . Lo q u e p u ed a «aprender» d e las p e rso n a s q u e estu d ia a d o p ta rá la form a de u n a e x te n s ió n o s u p e re s tru c tu ra ed ificad a s o b re lo qu e ya co n o ce y desde lo qu e ya co n o ce. «Participará» en la cu ltu ra de estu d io n o co m o lo h a c e u n n a tiv o , sin o co m o a lg u ie n q u e e s tá en vuelto en su m u n d o de sign ificad os, y estos significados tam bién serán parte de ese estudio. Si reco rd a m o s lo qu e h em o s d ich o an tes so b re la o b je tiv id a d r e la tiv a , r e c o n o c e r e m o s q u e es el c o n ju n to de p r e d is p o s ic io n e s c u ltu r a le s q u e tra e c o n s ig o u n fo r a s te r o lo que m a rca la d ife re n cia en su c o m p re n sió n d e lo .q u e «está ahí». Si la cu ltu ra fu era u n ab so lu to , una «cosa» objetiva, su «apren­ dizaje» se ría ig u a l p a ra to d a s las p e rso n a s , n a tivo s o fo r a s te ro s , ad u lto s o niñ os. P ero las p e rso n a s e stá n d o m in a d a s p o r to d o tip o de p red isp o sicio n es y sesgos, y la n o ció n de cu ltu ra co m o u n a e n ­ tidad o b je tiv a e in flex ib le so lo r e su lta ú til co m o u n «apoyo» que ayuda al a n tro p ó lo g o en su in v en ció n y co m p re n sió n . P ara ello, y para m u ch o s o tro s p ro p ó sito s an tro p o ló g ico s, es n e cesa rio p r o c e ­ der com o si la c u ltu ra e x istie ra co m o u n a «cosa» m o n o lítica. P en ­ sar la c u ltu r a co m o u n «apoyo» es lo q u e p e r m ite p re c isa m e n te d e m o s tra r e l m o d o en q u e el a n tro p ó lo g o a lc a n za su c o m p r e n ­ sión de o tra s p erso n a s. La r e la c ió n q u e el a n tro p ó lo g o c o n s tr u y e e n tre d os cu ltu ra s — que a su v e z o bjetiva, «creándolas» p ara é l— su rge p re cisa m en ­ te de este a cto de «invención», d el u so de sig n ifica d os qu e le r e ­ sultan fam iliares al co n stru ir u n a rep resen ta ció n inteligible de su tem a de estu d io . E l re su lta d o es u n a an alo gía, o u n co n ju n to de analogías, q u e «traduce» un g ru p o de sig n ifica d o s b á sico s a o tro grupo, y p u ed e d e cirse q u e e sta s an a lo g ía s p a rticip a n al m ism o tiem p o en a m b o s sis te m a s de sig n ifica d o s , d el m ism o m o d o qu e

77

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

lo h a ce su crea d o r. E sta es la c o n s id e r a c ió n m ás sim p le , m ás b á ­ sica y m ás im p o rta n te de tod as: el a n tro p ó lo g o n o p u e d e sim p le ­ m e n te «aprender» u n a n u e v a c u ltu r a y c o lo c a r la ju n to a a q u ella qu e ya co n o ce, sino qu e d eb e p revia m en te ap ro p ia rse d e ella para p o d e r e x p e r im e n ta r u n a t r a n s fo r m a c ió n d e su p r o p io m u n d o . «Volverse nativo» es ta n in ú til d esd e e l p u n to d e vista del tra b a jo de ca m p o co m o q u e d a rse en el a e ro p u e r to o e n el h o te l fa b ric a n ­ do h isto ria s so b re los n ativo s; en n in g u n o d e lo s d os c a so s e x is­ te p o sib ilid a d a lg u n a de re la ció n (e in ven ció n ) sig n ifica tiva d e las cu ltu ras. R esu lta in g en u o su g e rir qu e «volverse nativo» sea el ú n i­ co m o d o de «aprender» o tra cu ltu ra , d ad o q u e ello e x ig iría a b a n ­ d o n a r la p ro p ia . A sí p u es, d a d o q u e to d o e s fu e r z o p o r c o n o c e r o tra cu ltu ra d eb e c o m e n z a r al m en o s co n u n a cto d e in v e n ció n , el asp iran te a n ativo solo p o d ría in tro d u cirse e n u n m u n d o de su p ro p ia c re a c ió n , c o m o h a ría u n e s q u iz o fr é n ic o o a q u e l a p ó c rifo p in to r ch in o q u ien , al v e rs e p e rse g u id o p o r su s a c re e d o re s, p in tó u n g a n so e n la p a re d , se su b ió a él y e s c a p ó vo lan d o . La cu ltu ra se h a ce v is ib le a ca u sa d e l ch o q u e cu ltu ra l, p o r s o ­ m e te rse a situ a c io n e s q u e e x c e d e n la co m p e te n cia in te rp e rso n a l o rd in a ria y p o r o b je tiv a r esa d iscrep a n cia co m o u n a e n tid ad . La c u ltu r a se e s b o z a m e d ia n te u n a a c tu a liz a c ió n in v e n tiv a de esa en tid ad co m o re su lta d o d e la e x p e rie n c ia in icial. P ara el a n tro p ó ­ logo, este d iseñ o su e le s e g u ir las lín ea s d e las e x p e c ta tiv a s a n tr o ­ p o ló g ic a s de lo q u e d e b e n s e r la c u ltu r a y las d ife r e n c ia s c u ltu ­ rales. U na v e z q u e se p ro d u ce esa a ctu a liz a ció n , el in v e stig a d o r de ca m p o a d q u ie re u n a co n cie n cia in ten sifica d a d e las d ife re n cia s y sim ilitu d es co n ten id a s en el té rm in o «cultura», y co m ie n za a u ti­ lizarlas cada v e z m ás co m o u n co n stru cto exp licativo. C o m ie n za a ve r su p ro p io m o d o de vid a e n m a rca d o c o n tra s te c o n el trasfon -

78

LA PRESUNCIÓN DE CULTURA

do de o tra s «culturas» q u e c o n o ce , y p u ed e tr a ta r de o b je tiv a r lo co n scie n te m e n te (p o r m ás qu e ese m o d o de vid a se e n c u e n tr e ya «allí», al m en o s p o r im p lica ció n , en las a n a lo g ía s q u e h a c re a d o ). Así, la in v en ció n d e las cu ltu ras, y de la cu ltu ra e n g e n era l, c o m ie n ­ za a m en u d o p o r la in v en ció n d e u n a c u ltu ra e n p articu lar, y esta , co m o r e s u lta d o d el p r o c e s o de in v e n ció n , es y al m ism o tie m p o no es la c u ltu ra p ro p ia d el in ven to r. La p e c u lia r situ a c ió n d el a n tro p ó lo g o en el ca m p o , q u e p a r ti­ cipa sim u ltá n ea m en te en dos m u n d os de sign ifica d o y a c c ió n d is ­ tintos, ex ig e qu e se rela cio n e co n sus o b je to s d e e stu d io co m o u n «extranjero», tra ta n d o de «aprender» e in tro d u c irs e en su m o d o de vida, m ien tras qu e se relacio n a co n su p rop ia cu ltu ra co m o u n a su erte de «nativo» m e ta fó rico . Es u n e x tra n je r o p ro fe sio n a l p a ra am bos g ru p o s, a lg u ie n qu e se m a n tie n e a c ie r ta d ista n cia de su s vidas co n el fin d e o b te n e r u n a p ersp ectiva d eterm in ad a. E sta «extrañeza» e « interposición » d el a n tro p ó lo g o h a d ad o pie a m u c h o s m alentendidos y exageracion es p o r p a rte d e qu ienes h a n en trad o en co n ta cto co n él. L os de su prop ia socied ad im agin an qu e se ha «vuelto n ativo » , m ie n tra s lo s n a tiv o s s ie n te n a m e n u d o q u e es un esp ía o u n a g e n te d e l g o b ie rn o . P ero , p o r p e r tu r b a d o r a s q u e p u e d a n se r e s ta s s o s p e c h a s , so n s u p e r a d a s p o r la r e p e r c u s ió n que d ich a situ a c ió n tie n e so b re el m ism o a n tro p ó lo g o . E n la m e ­ dida en qu e el in v e stig a d o r a ctú a co m o u n «puente» o u n e n la ce en tre dos fo rm a s d e vid a , es ca p a z de c re a r p a ra sí m ism o la ilu ­ sión d e tra s c e n d e r la s . E sto e x p lic a g ra n p a r te d el p o d e r q u e la an tro p o lo gía ejerce so b re sus co n v erso s, p u e s su m en saje e v a n g é ­ lico a tra e a g e n te d eseo sa de e m a n cip a rse de su p ro p ia cu ltu ra. Y, e n e fe c to , se p u e d e p r o d u c ir u n a e m a n c ip a c ió n , p e r o e s ta no se d eb e ta n to a q u e el in v e s tig a d o r h a ya lo g ra d o «escapar»,

79

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTORA

co m o al h e ch o de h a b e r e n c o n tra d o u n n u ev o y p o d e ro so «con­ trol» de su in v en ció n . La re la ció n q u e ha cre a d o v in cu la ta n to al in v e n to r co m o a la «cultura» q u e ha in ven tad o . L a e x p e rie n c ia de la cu ltu ra, p rovista d e las realid ad es ve rd a d era m e n te fo rm id ab les qu e en tra ñ a n e sta s d ificu lta d es, co n fie re a su p e n sa m ie n to y a su sen sib ilid a d el tip o d e co n v icció n q u e la cre en cia co n firm a d a p r o ­ p o rcio n a a sus a d ep to s.

L a in v e n c ió n d e l a c u l t u r a

La a n tro p o lo g ía es el e stu d io d el h o m b re «com o si» e x istie ra la cu ltu ra. C o b ra v id a m ed ia n te la in v en ció n d e la cu ltu ra , ta n to en su se n tid o g e n era l, co m o c o n c e p to , c o m o en u n se n tid o e s p e c í­ fico, m ed ia n te la in v e n ció n d e cu ltu ra s p a rticu la re s. P u e sto qu e la a n tro p o lo gía ex iste a tra vés del c o n ce p to de cu ltu ra, esta se ha co n v e rtid o en su id io m a g en era l, u n m o d o de h a b la r d e las cosas, en te n d e rla s y e n fre n ta rs e a ellas. Y es se cu n d a rio p re g u n ta rse si las cu ltu ras ex isten realm en te. E xisten p o r el h ech o de h a b er sido in v en ta d a s y en v ir tu d de la efica cia d e esa in ven ció n . Esa in v en ció n n o se da n e c e sa ria m e n te en e l c u rso d el trab ajo de cam po; p o d ría d e cirse qu e su ce d e en to d o s lo s ca so s en que a lg ú n co n ju n to de c o n v e n c io n e s «extrañas» o «foráneas» se c o n ­ tra p o n e a las p ro p ia s. El tra b a jo de ca m p o es u n ejem p lo e sp e cia l­ m en te in stru ctivo p o rq u e d esarro lla la rela ció n fu era del co n te x to d e l te r r e n o y d e los p r o b le m a s p e r so n a le s q u e llev a a p a re ja d o s. Pero m u ch os a n tro p ó lo gos n u n ca h a cen trabajo de ca m p o y, para m u c h o s o tr o s q u e sí lo lle v a n a ca b o , e s te es so lo u n a o ca sió n p a rtic u la r (si b ien e s p e c ia lm e n te in s tru ctiv a ) d e la in v e n ció n de

8o

LA PRESUNCIÓN DE CULTURA

la cu ltu ra. A su ve z, esta in v en ció n form a p a rte del fen ó m en o m ás general d e la c re a tiv id a d h u m a n a, q u e tra n sfo rm a el su p u e s to de cu ltu ra e n u n a rte crea tiv o . Un a n tro p ó lo g o d e n o m in a la situ a c ió n q u e e s tá e s tu d ia n d o co m o «cultura» so b re to d o p a ra p o d e r com prenderla en té rm in o s co n o cid o s, p a ra sa b e r có m o lid ia r c o n e lla y c o n tr o la r su p ro p ia ex p erien cia . P ero ta m b ié n lo h a ce p a ra c o m p ro b a r có m o in flu y e el h ech o de lla m a r «cultura» a esta s itu a c ió n e n su c o m p re n sió n de la cu ltu ra en general. Lo sepa o no, lo b u sq u e o no, su ejercicio «tranquilizador» al c o n v e r tir lo e x tra ñ o en a lg o fa m ilia r sie m p re h ace de lo fa m ilia r a lg o u n p o c o e x tra ñ o . Y c u a n to m ás fa m ilia r se vu elve lo ex tra ñ o , m ás ex tra ñ o resu lta rá lo familiar. Si se q u ie­ re, es co m o u n ju e g o en el qu e se p reten d e qu e las ideas y las co n ­ ve n cio n es d e o tra s g e n te s so n las m ism a s (en u n se n tid o m ás o m enos g en eral) q u e las n u e stra s, de tal m o d o q u e p o d e m o s v e r qué s u c e d e c u a n d o « ju g am o s con» n u e s tr o s p r o p io s c o n c e p to s a tra vé s d e las v id a s y a c c io n e s d e o tro s. A m e d id a q u e el a n t r o ­ p ó lo g o e m p le a la n o c ió n d e c u ltu r a p a ra c o n t r o la r su s p r o p ia s e x p e r ie n c ia s d e c a m p o , e s ta s e x p e r ie n c ia s p a s a r á n a su v e z a c o n tro la r su n o ció n d e c u ltu r a . El a n tro p ó lo g o in v e n ta «una c u l­ tura» p a ra la g en te, y ellos in v e n ta n u n a «cultura» p ara él. U na v e z q u e la e x p e rie n c ia del in v e stig a d o r d e ca m p o se o r­ ganiza en to rn o a la cu ltu ra y es o rg a n iza d a p o r ella, su in ven ció n m antendrá una rela ció n sign ificativa con n u estro prop io m od o de vida y d e p e n sa m ie n to . L a c u ltu r a p a sa a sí a e n c a r n a r u n a e s p e ­ cie de m e ta m o rfo s is , u n e s fu e r z o d e c a m b io c o n tin u o y p r o g r e ­ sivo en n u estra s fo rm a s y p o sib ilid a d e s c u ltu ra le s p ro v o c a d o p o r el in te r é s d e e n te n d e r a o tr a s p e r s o n a s . N o p o d e m o s e m p le a r analogías para rev ela r las id io sin cra sia s d e o tro s m o d o s d e v id a

81

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

sin u tiliz a r e s to s ú ltim o s c o m o « co n tro les» e n la r e a r tic u la c ió n de n u e s tro p ro p io e s tilo d e vid a . La c o m p re n s ió n a n tro p o ló g ic a se co n v ie rte en una «inversión» de n u estra s id eas y m o d o d e v id a e n el se n tid o m ás a m p lio p o sib le, y lo s b e n e ficio s r e su lta n te s p o ­ s e e n a su v e z im p lic a c io n e s d e la rg o a lca n ce. La «cultura» q u e v i­ vim o s se v e a m e n a za d a , critic a d a y c o n tra s ta d a p o r las cu ltu ra s q u e cre a m o s, y v ice v e rsa . El e s tu d io o la re p r e s e n ta c ió n de o tra cu ltu ra n o es sim p le ­ m en te u n a «descripción » d el o b je to de e stu d io , al m en o s n o m ás de lo qu e una p in tu ra «describe» lo qu e pinta. En am b os caso s se p ro d u c e u n a sim b o liz a c ió n rela cio n a d a , en p rim e r lugar, co n la in te n ció n in icial d el a n tro p ó lo g o o d el a rtista de re p r e s e n ta r su o bjeto . Y, sin em b a rg o , el c re a d o r n o p u ed e se r c o n s c ie n te d e esta in ten ció n sim b ó lica cu a n d o p ersig u e los d etalles d e su invención, p u e s ello a n u la ría e l e fe c to o rie n ta d o r d e su «control», h a cien d o así co n s c ie n te su in v en ció n . U n e stu d io a n tro p o ló g ic o o u n a obra d e a rte c o n s c ie n te es a lg o m a n ip u la d o p o r su a u to r h a sta el p u n ­ to d e d e c ir e x a c ta m e n te lo q u e q u ería decir, y p o r ta n to ex clu ye el tip o d e e x te n s ió n o a u to tra n s fo rm a c ió n qu e lla m am o s «ap ren­ dizaje» o «expresión». N u e stra c o m p re n sió n r e q u ie re lo e x te rn o , lo o b je tiv o , ya sea la p ro p ia técn ic a , co m o en el a rte «no-objetivo», o los su je to s de in v estiga ció n tan gibles. Al fo rza r su im ag in a ció n m ed ia n te la an a­ logía para co m p re n d er la e stru ctu ra d etallada de u n tem a ex tern o e im p re d e c ib le , la in v e n c ió n d el c ie n tífic o o d el a r tis ta a d q u ie re una co n v icció n q u e n o p o d ría a lc a n za r de o tro m odo. La in v e n ­ c ió n es « co n tro lad a » p o r la im a g e n d e la r e a lid a d y p o r la falta d e co n cie n cia d el c r e a d o r so b re el h ech o de q u e está crea n d o . Su im a g in a ció n , y a m e n u d o to d a la g e stió n d e sí m ism o , se v e o b li­

82

LA PRESUNCIÓN DE CULTURA

gada a e n fr e n ta r s e a u n a n u e v a s itu a c ió n y, co m o s u c e d e e n e l ch o q u e c u ltu r a l, se ve fr u s tr a d a en su in te n c ió n in icia l y es fo rza da a in v e n ta r u n a so lu ció n . A q u ello qu e in v en ta el in v e stig a d o r de ca m p o es, p u es, su p r o ­ pia co m p re n sió n . L as a n a lo g ía s q u e cre a so n e x te n s io n e s d e su s propias id eas y las de su cu ltu ra , tra n sfo rm a d a s p o r las e x p e r ie n ­ cias en el tra b a jo d e ca m p o . U tiliza este tra b a jo co m o u n a su e r te de «palanca», ta l y co m o u n sa lta d o r u sa su p é rtig a p a ra c a ta p u l­ tar su c o m p re n s ió n m á s a llá d e las lim ita c io n e s im p u e s ta s p o r sus p u n to s d e v is ta a n te r io r e s . Si in te n ta q u e su s a n a lo g ía s n o sean a n a lo g ía s, sin o u n a d e sc rip c ió n o b je tiv a d e la cu ltu ra , h ará todo lo p o sib le p o r re tin a r esas a n a lo g ía s tra ta n d o d e a c e r c a rs e cada v e z m ás a su p ro p ia e x p e rie n c ia . Si, en ca m b io , e n cu e n tra d iscrepancias e n tre su prop ia in v en ció n y la «cultura» n ativa tal y com o la llega a co n o cer, ca m b ia y re h a c e su in v en ció n h a sta q u e las an a lo g ía s p a re z c a n a p ro p ia d a s o «precisas». Si ese p r o c e s o se p rolonga, co m o su ce d e e n el c u rso d e l tra b a jo d e ca m p o , el u so que el antropólogo hace de la idea d e «cultura» acabará adoptan do una fo rm a so fistica d a y a rticu la d a . El o b je to de e stu d io , es decir, el e lem en to q u e sirve d e «control» p a ra su in ven ció n , se in v e n ta g ra d u a lm e n te a tra v é s d e a n a lo g ía s q u e v a n in c o r p o r a n d o p r o ­ g resiva m e n te a rtic u la c io n e s m ás in clu siv as, d e m o d o q u e u n c o n ­ ju n to de im p resio n es se r e c re a co m o u n co n ju n to de sign ificad os. El e fe c to d e e s ta in v e n c ió n es ta n p r o fu n d o co m o in c o n s c ie n ­ te pues crea su o b jeto d e estu d io en el acto de tra ta r de re p r e se n ­ tarlo m ás o b je tiv am en te, y a la v e z cre a (m ed ian te una e x te n s ió n análoga) las id eas y fo rm a s p o r m e d io d e las cu a les es in v en ta d o . El «control», y a sea la c u ltu r a e stu d ia d a o el m o d e lo d el a rtista , fu e rza a q u ie n lo r e p r e s e n t a a e s ta r a la a ltu ra d e su s im p r e s io ­

83

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

n es so b re él y, sin em b a rg o , esas m ism a s im p re sio n e s ca m b ia n a m ed id a q u e e s te se ve ca d a v e z m ás a b so rb id o p o r su ta rea . Un b u e n a r tis ta o c ie n tífic o se c o n v ie r te e n u n a p a rte s e p a r a d a de su c u ltu r a , q u e se d e s a r r o lla d e u n a m a n e r a e x tr a ñ a e in é d ita , e im p u lsa su s ideas m ed ia n te tra n s fo rm a c io n e s q u e o tro s p u ed e q u e no llegu en a e x p e rim e n ta r n u n ca. Esta es la ra z ó n p o r la qu e lo s a r t is t a s p u e d e n s e r lla m a d o s « e d u c a d o re s » : te n e m o s a lg o q u e a p re n d e r de ello s en r e la c ió n c o n el d e sa rro llo de n u estro s p en sa m ie n to s. Y p o r e sta ra z ó n va le la p en a e s tu d ia r o tra s c u ltu ­ ras, p o rq u e toda co m p re n sió n de o tra cu ltu ra es u n ex p erim en to co n la prop ia. De h ech o , los o b je to s de e stu d io a lo s qu e d ed ica m o s n u estra s a rtes y n u estra s cien cias p u e d e n p la n tea rse co m o «controles» so ­ b re la cre a c ió n de n u e s tra cu ltu ra . N u e s tro «aprendizaje» y n u e s­ tro «desarrollo» siem p re im p u lsan la a rticu la ció n sign ificativa y el m o v im ien to de las id eas qu e n os o rie n ta n . A títu lo d e ejem p lo, y c o m o fo r m a de «control» so b re u n a d iscu sió n q u e se ha in clin a ­ d o in e v ita b le m e n te h a cia lo a b stra c to , o b se rv e m o s el tra b a jo de un a rtista q u e se in te re só h a sta ta l p u n to p o r el h o m b re e n g e ­ n eral y p o r su e stilo d e v id a q u e ca si p o d ría m o s c o n sid e ra rlo un an tro p ó lo g o : el p in to r fla m e n co P e te r B ru eg h el e l Viejo. C o m o su c e d e c o n ta n to s e je m p lo s h is tó ric o s , el tra s fo n d o de la v id a y o b ra d e B ru e g h e l es c o m p le jo y e stá su je to a u n cú m u lo d e in flu e n cia s e n tr e la z a d a s , d e m o d o q u e es in e v ita b le sim p lifi­ carlo . En té rm in o s a rtístico s n o p o d e m o s o lv id a r qu e la tra d ició n p ictó rica qu e su rgió en los Países B ajos y el D ucado de B o rgo ñ a en los in icio s d el sig lo x v c o n tr a s ta b a c o n el a rte r e n a c e n tis ta ita lia ­ no, del q u e sin e m b a rg o ta m b ié n se n u tría a v e ce s. Los m ae stro s te m p ra n o s d e e s ta e s c u e la fla m e n c a , e n tr e e llo s Jan v a n E yck ,

84

LA PRESUNCIÓN DE CULTURA

R ogier v a n d e r W eyd en y H an s M em lin g , d e sa rro lla ro n u n e stilo fig u rativo b a sa d o en la p e rsp e ctiv a , el re a lism o g rá fico y la in te n ­ sidad d e l d etalle. La fu e r z a de este a rte resid ía e n la e je c u c ió n d e escen as y tem a s re lig io so s id e a liza d o s d e las fo rm a s m á s c o n v in ­ c e n te s p o s ib le s , d e m o d o q u e c a d a c u a d r o es u n e s tu d io c o m ­ plejo. T e m a s tales co m o la C ru c ifix ió n o la V ir g e n y el N iñ o era n d otad o s d e vid a y p ro x im id a d g ra cia s a un c o n tr o l p o r te n to s o de la «apariencia» y la «textura» d e o b je to s fa m iliares: el ray o d e lu z sobre u n m eta l pu lid o, los p lieg u es d e una piel o d e u n tejid o , o el co n to rn o p re ciso d e las h o ja s o las ram a s. C o n fo rm e se co n so lid a b a este e stilo g en era l, se s e n ta b a n las bases de u n d esarrollo ulterior. El a so m b ro so d o m in io d el d etalle y la co n v in ce n te h ab ilid ad p a ra sim u la r la re alid ad a m p lia ro n e n o r­ m em en te el ca m p o d e in v e n cio n e s p o sib les p a ra el a rtista . Si b ien los p in to re s d e p rin cip io s y m e d ia d o s d el sig lo x v e n riq u e c ie r o n su p rop ia co n c e p c ió n d el E va n gelio (y la de su s c o n te m p o rá n e o s ) m ed ia n te su r e c r e a c ió n c o m o re a lid a d in m e d ia ta , su s s u c e s o re s se s irv ie ro n de esta té c n ic a p a ra e s tu d ia r (y a m p lia r) to d a su vi sión del m u n d o . H ie ro n y m u s B o sch d o m in ó la to ta lid a d d el g é n e ­ ro m ed ia n te la c o m b in a ció n d el re a lism o d e la p in tu ra fla m e n ca con las a leg o ría s fa n tá stica s so b re la co n d ic ió n h u m a n a. Su s p in ­ turas d e g u san o s y pájaros e n tra jes h u m a n o s, las a tro cid a d es y la extrañ a y u x ta p o s ició n d e o b jeto s u tiliza el realism o d e lo s m a e s­ tros a n te rio re s co m o u n in s tr u m e n to de c r u d a p a ro d ia . Fue así, de la fo rm a m ás r a d ic a l p o sib le , co m o se in tro d u jo el c a r á c te r y la d ife re n c ia c ió n m o ra l e n el á m b ito d e la fig u ra ció n rea lista . El a rte de P eter B ru egh el co n s titu y e u n d is ta n c ia m ie n to a n á ­ logo , si b ie n a lg o d ife r e n t e , d e e s e r e a lis m o in ic ia l. L as o b r a s de B ru egh el co n serva n la fu erza de la aleg o ría ju n to a la iron ía de

85

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

tra ta r te m a s p ro fa n o s c o n m in u cio so d eta lle , p e ro la p a ro d ia se a te n ú a . M u ch o m ás q u e el B o sco , q u ie n g e n e r a lm e n te r e c u rr ía a lo fa n tá stico , B ru eg h el a lc a n za la p a ro d ia y la iro n ía sim b ó lica m ed ia n te la re p r e se n ta c ió n d eta lla d a de la vid a y de las c o s tu m ­ b res de los ca m p esin o s fla m e n co s. El c o n tra s te e n tre esa te m á ­ tica, re p re se n ta d a c o n u n a p e n e tra c ió n qu e d ela ta u n a d e te n id a o b se rv a ció n , y los a sp e c to s qu e B ru e g h e l eligió ilu strar, p ro d u ce una iron ía y u n a fu e rza ex p licativa s no m u y d istin tas de la actu al en la a n tro p o lo g ía , q u e ta m b ié n o b je tiv a sus v isio n e s a tra v é s de las c o stu m b re s de lo s o tro s. C o m o d em u e stra n sus esb o zo s, B ru egh el esta b a fascin ad o por las co n d icio n e s d e v id a de los ca m p e sin o s de su tierra: su in d u ­ m en taria, sus vivien d as, sus h á b ito s y sus d iversio n es. E x p erim e n ­ ta b a d e le ite a r t ís t ic o e n la g e o m e tr ía d e su s fo r m a s , a c e n tu a d a p o r las p o stu ra s c a r a c te r ís tic a s d e su s la b o re s y re c r e o s , y a r m o ­ n iza b a el c o n ju n to d e su c o m p o s ició n c o n u n a fina p e r c e p c ió n de la in tim id a d e n tre el ca m p esin o y el paisaje. El v a lo r d e esta m ag ­ n ífica p e rc e p c ió n a rtística de las c o stu m b re s se h a ce e v id e n te en o tra d e las fa sc in a cio n e s d el artista: su o b sesió n p o r el p ro v erb io y la alegoría. P ro ve rb io y ca m p esin ad o so n de h e ch o dos asp ectos de u n m ism o fo co de in te ré s, p u e sto q u e los p ro v e rb io s so n en sí m ism o s p a rte d e la sa b id u ría p o p u la r d el ca m p e sin o , c o m p re n ­ sibles solo en sus térm in o s, m ien tras q u e la rep re se n ta ció n de los ca m p esin o s e n los estilo s, tem a s y g é n e ro s de la p in tu ra fla m e n ­ ca crea la a le g o ría al p r e s e n ta r los a s p e c to s tra d ic io n a le s d e un m o d o an álo go, h u m a n izá n d o lo s. La s in g u la r id a d d e la a n tr o p o lo g ía p e r s o n a l de B ru e g h e l se m a n ifie sta e s p e c ia lm e n te e n las e s c e n a s c a lle je r a s d e te m a r e li­ gioso. S o n im ág en es qu e re cu e rd a n el te a tro casi co n tem p o rá n e o

86

LA PRESUNCIÓN DE CULTURA

de S h a k e sp e a re en la u n iv e rs a lid a d d e su visió n , en su d e sv e lo por g e n e r a liz a r la v id a h u m a n a m e d ia n te la c a r a c te r iz a c ió n de su in m en sa va ried a d . L a se m e ja n z a se r e a lz a p o r el h e c h o d e q u e el h u m a n is m o d e a m b o s a r t is t a s s ir v e a m e n u d o c o m o m e d io de in te r p r e ta r , c o m p r e n d e r e in c lu s o a p r e n d e r d e lo e x ó tic o . Sh a k esp ea re u tiliz ó la v a rie d a d , el b r illo y el in g e n io d e la v id a isabelina co m o una fu e n te d e a n alo gía para su s in cu rsio n e s en la Roma an tigu a, la V en ecia co n te m p o rá n e a o la D in am arca m e d ie ­ val. Su d e sc rip c ió n d e a q u e llo s h a b ita n te s c o m o in g le se s m e ta fó ricos d aba lu g a r a p a ro d ia s que, p o r su p u e sto , h a cía n las d elicia s de sus co n tem p o rá n e o s. De m o d o a n á lo g o , lo s p u e b lo s b íb lic o s r e p r e s e n ta d o s en las p in tu ra s d e B ru e g h e l, El censo de Belén y L a m a ta n z a de los in o ­ centes son , en tod as su s d im en sio n es, c o m u n id a d e s fla m e n ca s de aquel tiem p o. En esta s p in tu ra s se p u e d e r e c o n o c e r ca d a u n o de los a c o n te c im ie n to s tra ta d o s: la lle g a d a d e M aría y Jo sé a B elé n para cen sa rse o el in ten to de los so ld a d o s de H ero d es p a ra a se si­ nar al niño Jesús. M aría viste u n m a n to a zu l y está m o n tad a so b re un bu rro , José carga u n a sie rra de ca rp in te ro , se e stá r e a liza n d o el censo, los so ld a d o s a se d ian a la m u ch e d u m b re . M ie n tra s ta n to , el p u e b lo e s tá c u b ie r to d e n iev e e n a m b a s e scen a s, las p e r s o n a s visten co m o ca m p e sin o s s e p te n trio n a le s y lo s te ja d o s a lto s y e s­ calonados, los árb o les p o d a d o s y el p ro p io paisaje re su lta n típ ico s de los Países Bajos. T o d o s esto s d eta lle s sirv e n p a ra h a ce r r e c o n o ­ cibles los su ce so s b íb lico s, v o lv e rlo s v e ro sím ile s y fa m ilia res p a ra sus e s p e c ta d o re s , y d e h a b e r s e v is to o b lig a d o , B ru e g h e l p o d r ía haber «explicado» sus e s fu e rzo s en esto s térm in o s. P e ro e l im p u ls o in te r p r e ta tiv o es m u c h o m ás p r o fu n d o q u e u na sim p le « trad u cció n » , p u e s la a n a lo g ía c o n s e r v a s ie m p r e su

87

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

p o te n cia l aleg ó rico . Al m o s tra r figu ras y e sce n a s de la Biblia en u n e sce n a rio c o n te m p o rá n e o , B ru eg h el ta m b ién in sin u ab a su o p i­ n ió n so b re la p rop ia so cied a d fla m en ca e n té rm in o s b íb lico s. Así, el sig n ifica d o de El censo de Belén n o es so lo qu e «Jesús n a ció e n ­ tr e lo s h o m b re s , e n u n a m b ie n te h u m ild e , ta l y c o m o la g e n te v iv e h o y en día», sin o ta m b ién qu e «si M aría y José lle g a ra n a un p u e b lo fla m e n c o , a ú n hoy h a b r ía n d e c o b ija r s e e n u n esta b lo » . La m ata n za de los inocentes es to d a v ía m ás in cisiva, p u e s to qu e rep resen ta a los so ld a d o s de H ero d es en su in te n to de a sesin a r al n iñ o Jesú s co m o las tro p a s esp añ o la s de los H ab sb u rgo , a so lan d o los Países Bajos co n fin es ig u a lm en te fatíd ico s. Ya sea en el arte o e n la a n tro p o lo g ía , los e le m e n to s q u e u sa m o s co m o «m odelos» analógicos para in te rp re ta r o ex p licar n u estro tem a son, a su vez, in te rp re ta d o s en el p ro ceso . P o d ría m o s c o n tin u a r c o n s id e r a n d o el d e sa rro llo d e la p in tu ­ ra fla m e n ca d e sd e e s te p u n to de vista : el u so de la p in c e la d a en R u ben s p a ra c r e a r u n a rte im p re s io n ista q u e ju g a b a co n las ex ­ p ecta tiv a s d el esp ectad o r, o las o b ras so b e rb ia m e n te ex h a u stiv as d e R em b ran d t o V erm eer. C o n el d e sa rro llo d e la tra d ic ió n , ca m ­ b ió su c e n tro d e g ra v e d a d a le g ó ric o , d e s p la z á n d o s e d e l t r a z o en el p ro p io lien zo a la re la c ió n e n tre el a rtista (u o b se rv a d o r) y la p in tu ra , h asta d e se m b o c a r en un m o d o d e c o m u n ica c ió n su m a ­ m en te sofisticad o. En la m ed id a e n qu e el co n ten id o significativo de la p in tu ra se d irig ía ca d a v e z m ás al a cto de p intar, sim b o li­ za d o p o r el én fa sis e n la p in c e la d a , la e le c c ió n d el te m a y o tro s a sp e c to s, los a rtis ta s fu e r o n d e s a r ro lla n d o u n a c ie r ta a u to co n cien cia . R em b ra n d t era c o le c c io n is ta de a rte , V e r m e e r ta m b ién era m arch a n te, activ id a d e s q u e en am b o s caso s eran a co rd es con su firm e c o m p ro m is o p e r so n a l (ca si co n fe sio n a l), q u e lig a b a a

88

LA PRESUNCIÓN DE CULTURA

aquellos h o m b res c o n cad a a sp e c to de su tra b a jo de m o d o ta l q u e m ucho de lo que ello s m ism o s e ra n se m o stró a tra vé s de la r e a li­ zación de la pin tu ra. Pero e n e s te p u n to d e b e m o s r e tro c e d e r y p re g u n ta rn o s si e n n u estra d iscip lin a es p o sib le a lc a n za r este g ra d o d e a u to co n o cim iento, esto es, si es posible una a n tro p o lo gía, m ás que a u to co n scien te, a u to p e r c e p tiv a . Ig u a l q u e el a rte d e R u b en s o V e rm e e r, una cien cia d e este tip o estaría basada en una co m p ren sió n in tr o s­ pectiva de su s p rop ias o p e ra cio n e s y cap acid ad es, d e sa rro lla ría la relació n e n tre té cn ic a y te m a d e e stu d io co m o u n m ed io d e o b t e ­ n er u n a u t o c o n o c im ie n t o fr u to d e la c o m p r e n s ió n d e lo s o tr o s , y vice versa . P o r ú ltim o, h a ría q u e la se le c ció n y el u so d e « m o d e­ los» y a n a lo g ía s e x p lic a tiv a s d e n u e s tra p ro p ia c u ltu r a re s u lta r a algo obvio y co m p ren sib le, co m o p a rte de una ex ten sió n sim u ltá ­ nea de n u e s tra p ro p ia c o m p re n s ió n y d e la a p re h e n s ió n d e o tr a s com prensiones. A p ren d eríam o s a e x terio riza r n o cio n es co m o «ley natural», «lógica» o in c lu so «cultura» (ta l co m o h izo R e m b ra n d t con su p ro p io c o m p o r ta m ie n to y c a r á c te r en su s a u to r r e tr a to s ) y, o b s e r v á n d o lo s c o m o lo h a c e m o s c o n lo s c o n c e p to s d e o tr a s gentes, a p re h en d ería m o s n u e stro s p ro p io s sign ificad os d e sd e u n punto de v ista g e n u in a m e n te relativo . El e stu d io de la c u ltu ra es cu ltu ra , y u n a a n tro p o lo g ía q u e p r e ­ tend a to m a r c o n c ie n c ia y d e s a r r o lla r su se n tid o de o b je tiv id a d relativa d ebe en fren ta rse a este h echo. El estu d io d e la c u ltu r a es en realid ad n u estra cu ltu ra : o p e r a a tra v é s de n u e s tra s fo rm a s, crea e n n u e s tro s té rm in o s , to m a p re sta d a s n u e s tra s p a la b ra s y c o n c e p to s p a ra e la b o r a r s ig n ific a d o s , y n o s r e h a c e a tr a v é s d e n u e stro s e s fu e r z o s . T o d a in ic ia tiv a a n tro p o ló g ic a se sitú a , p o r tan to , en u n a e n c ru c ija d a : p u e d e e le g ir e n tr e u n a e x p e r ie n c ia

89

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

a b ie rta de c r e a tiv id a d m u tu a , e n la c u a l la «cultura» e n g e n e ra l es cre a d a a tra vés d e las «culturas» q u e cre a m o s m ed ia n te el u so de ese co n ce p to , o la im p o sició n de n u estro s p rop io s precon cepto s so b re o tra s p e rso n a s. El p a so c ru c ia l — q u e re su lta al m ism o tie m p o é tico y t e ó r ic o — c o n s iste en p e r m a n e c e r fieles a las im ­ p lica c io n e s de n u e s tra p ro p ia p r e su n c ió n d e c u ltu ra . Si n u estra c u ltu r a es c r e a tiv a , la s « cu ltu ras» q u e e s tu d ia m o s , c o m o o tro s ejem p lo s de este fe n ó m e n o , ta m b ié n d eb en serlo. P u es cad a vez q u e h a c e m o s a o tr o s p a rtíc ip e s d e u n a «realidad» q u e n o s o tr o s m is m o s in v e n ta m o s , n e g á n d o le s su c r e a tiv id a d al u s u r p a r su d e re c h o a crear, estam os u san d o a e sta s p erso n a s y su m o d o de v id a c o n v ir t ié n d o lo s en n u e s t r o s s u b o r d in a d o s . Y si la c r e a ­ tiv id a d y la in v e n c ió n e m e r g e n c o m o las c u a lid a d e s c a p ita le s d e la cu ltu ra , es a e sta s a las q u e d e b e m o s d irig ir a h o ra n u estra a te n ció n .

90

2

LA CULTURA COMO CREATIVIDAD

El t r a b a jo d e c a m p o es tr a b a jo e n e l c a m p o

La p rim era v e z q u e fu i a h a cer tra b a jo de ca m p o en tre lo s d arib i de N u eva G uinea te n ía ciertas ex p ecta tiv as so b re lo q u e esp erab a lograr, au n q u e, p o r su p u esto , ten ía p o ca s n o cio n es p re co n ce b id a s sobre có m o «serían» a q u ellas p erso n a s. El tra b a jo de ca m p o es, después de tod o, u n tipo de «trabajo»: se trata de una exp erien cia creativa y p rod u ctiva, si b ien su s «recom pensas» no se m aterializan del m ism o m o d o qu e en o tro s trabajos. El in vestigad or p ro d u ce un tipo de co n o cim ie n to co m o resu lta d o d e sus ex p erien cia s, u n p r o ­ d ucto q u e p u ed e se r tro ca d o en el m e rca d o a ca d é m ico p o r «cuali ficaciones» o bien se r plasm ad o en libros. La m ercan cía re su lta n te se in scrib e en u n a ca teg o ría q u e in clu ye otras ex p erien cia s únicas: las m e m o ria s d e lo s e s ta d is ta s y a rtista s fa m o so s, lo s d ia rio s d e los alpin istas, de los ex p lo ra d o res po lares y a ven tu rero s, así co m o los logros a rtístico s o cien tífico s m ás em o cio n an te s. Pero, p o r m ás que d e sta q u e n y lla m en la a te n ció n , esto s p ro d u c to s so n e x c lu s i­ v a m en te p r o d u c to s y su c re a ció n sig u e sien d o «trabajo».

91

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

Lo q u e h ace el a n tro p ó lo g o es trab ajo: sus «horas d e trabajo» está n o cu p a d a s en e n tre v ista r, o b s e r v a r y to m a r n o ta s m ie n tra s participa en las a ctivid ad es locales. P ro cu ré o rd en a r m i día d e tra ­ bajo en to rn o a u n e s q u e m a fijo: d esa y u n o se g u id o de e n tre v ista s co n in fo r m a n te s; d e sp u é s el a lm u e r z o , a c a so c o n a lg ú n tra b a jo p a rtic ip a tiv o u o b s e r v a c io n a l y, q u izá d e sp u é s, m ás e n tre v ista s; p o r ú ltim o la cen a. T o d a u n a se rie d e c ir c u n s ta n c ia s — v is ita s, cerem o n ia s, p elea s, a sí co m o e x c u r sio n e s— in te rru m p ía n esa r u ­ tina. Y sin em b a rg o m e a ferra b a a ella, e sp e cia lm e n te e n los p ri­ m e ro s m eses, p o rq u e la id e a d e u n a a ctiv id a d re g u la r y co n sta n te m e ayu d ab a a m a n ten er m i se n sa ció n d e u tilidad fren te al ch oqu e cu ltu ra l, fr e n te a la p r e o c u p a c ió n de n o e s ta r « yendo a n in gu n a parte» y fre n te a las fru stra c io n e s e n g en era l. In clu so d e sp u é s de va rio s m eses, cu a n d o pu d e e n te n d e r m u ch o m e jo r la situ a c ió n y m e e n c o n tra b a m ás a g u s to co n m is a m ig o s d a rib i, se g u ía a p e g a ­ do a la ru tin a d e l h o ra r io c o m o p r o g r a m a p a ra fa c ilita r m i c o n o ­ cim ie n to d e la cu ltu ra . S o sp e ch o q u e m i ten a cid ad , p ese a la p erp lejid a d d e m is a m i­ gos lo ca les (m u ch o s de los c u a le s «trabajaban» no to d o s lo s días y so lo p o r la m a ñ a n a ), e ra sim p le m e n te fr u to d e « q u e re r h a c e r u n b u e n trabajo», s e g ú n esa id ea ta n o c c id e n ta l d el tra b a jo y del c o m p ro m iso c o n la v o c a c ió n p ro p ia . L as ru tin a s d e e s te tip o no son in frecu e n tes e n tre los in v estiga d o res de cam po, p u es form an p a rte de la d efin ició n g e n e ra l d e lo q u e es el tra b a jo a n tro p o ló g i­ co (por m ás ilu so ria q u e resu lte ), a q u ella se g ú n la cu a l a ctu a m o s so b re los n ativo s p a ra p r o d u c ir e tn o g ra fía s. (In d e p e n d ie n te m e n ­ te de las su tile z a s d e la p a rtic ip a c ió n d el in v e stig a d o r d e ca m p o en la c u ltu r a n a tiv a , es é l q u ie n in ic ia e s ta p a r t ic ip a c ió n y sus resu lta d o s se c o n sid e ra n co m o su « producción»). A sí p u es, la to ­

92

LA CULTURA COMO CREATIVIDAD

talidad d el in te ré s d el e tn ó g ra fo p o r la «cultura» y e l m o d o en q u e ejecu ta e ste in terés e n el ca m p o es lo q u e d efin e su tarea co m o in vestiga d o r d e cam po. Al p rin cip io , p a ra m is a m ig o s d arib i n o era fá cil e n te n d e r en qué co n sistía este tra b a jo — ese in te ré s ta n to p o r ello s co m o p o r sus c o s tu m b re s — , y m u c h o m e n o s se lo to m a b a n e n serio . P re ­ g u n ta b a n si y o era « go biern o » , «m isión» o « doctor» (re c ib ía n v i ­ sitas r e g u la r e s d e u n p r o y e c t o d e c o n t r o l de la lep ra ) y, c u a n d o se les in fo r m a b a d e q u e y o n o era n a d a d e eso, se a so m b ra b a n : «¡no es ni g o b ie rn o , n i m isió n , n i d o cto r!» . C u a n d o c o n o c í el té r­ m ino pidgin para an tro p ó lo g o, sto rim asta [story m aster, d u e ñ o de las h istorias], lo ap liq u é co m o u n a e tiq u e ta a m i trabajo, y así los nativos m e p u d ie ro n «colocar» en el m ism o g ru p o q u e lo s m isio ­ neros lin g ü ista s co n lo s q u e se h a lla b a n fa m ilia riz a d o s. P ero p o r m u ch o qu e so lu cio n a ra la c u e s tió n d e la c la sifica ció n , el té r m in o no los a y u d ó a v o lv e r m i tra b a jo m ás c r e íb le . ¿ P o r q u é in te n ta r co n o cer las «historias», ideas y m od o s d e vid a d e o tras p erso n as? ¿Q u ién p a ga p o r ese tip o d e tra b a jo , y p o r q u é lo h a c e ? ¿E s esta la ta rea d e u n h o m b re a d u lto ? (D uda: ¿ s e r á n u e s tr o sto rim a sta un a d u lto ?) Si el tra b a jo que h a cía e n tr e los d arib i resu lta b a p r o b le m á ti­ co y d e s c o n c e r ta n te , q u izá m i p ro p io m o d o d e vid a p u d ie ra d a r una p ista p a ra co m p re n d e rlo . C o m o n o e s ta b a ca sa d o , m i ca sa se co n stru y ó ju n to a la resid en c ia de los s o lte ro s y, p u e sto qu e los daribi c o n s id e r a n el c e lib a to co m o u n e s ta d o p o c o e n v id ia b le , o btuve u n a b u en a d osis de co n m ise ra c ió n y sim p atía. U n h e ch o esp ecialm en te n o tab le fu e qu e tu v iera qu e co n tra ta r u n co cin ero para p re p a ra r m is co m id a s1: su re la ció n co n m ig o se co n v irtió e n objeto de cu rio sid a d , y a m e n u d o v e n ía n a in v e stig a r su s ta re a s y

93

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

el esta d o g e n e ra l de la casa. C a d a n o ch e u n a p eq u eñ a m u ltitu d de h o m b re s y jó v e n e s se r e u n ía p a ra o b se rv a rm e c o m e r la cen a. El clim a rein a n te era d e cu rio sid a d y co rd ia lid ad ; tra té de co m p a rtir m i co m id a a u n q u e h u b iera p o c o p a ra m í, p ero solo tre s o cu a tro e s p e c ta d o re s se a n im a r o n a « probarla» . E sta m e z c la d e a so m b ro y ca m a ra d e ría c o n tin u ó a lo la rg o de m i esta n cia , p ero so lo g ra ­ d u a lm e n te lle g u é a e n tr e v e r su fu n d a m e n to , e sto es, la id e a de q u e m i e x tra ñ o «trabajo» e s ta b a re la cio n a d o de a lg ú n m o d o con m i esta d o d e so ltería . Es in d u d a b le q u e el h e c h o d e qu e tu v ie ra qu e p a g a r a algu ien para q u e m e co cin a se resu lta b a algo ex tra ñ o y co n m o v ed o r al m is­ m o tiem p o. El co m en ta rio h a b itu a l de los d aribi era qu e «nuestras m u jeres so n n u e stra s co cin era s» , y los so lte ro s d arib i d e b e n en ­ co n tra r la co m id a p o r sí m ism o s o b ien o b ten e rla d e su s m adres o de las esp osas de su s h erm an o s. Es p ro b ab le qu e y o con firm ara m u c h a s s o s p e c h a s cu a n d o , al s e r p r e g u n ta d o s o b r e la r a z ó n de m i so ltería , re sp o n d ie ra q u e p r e fe r ía te rm in a r a n te s m is estu d ios y m i tr a b a jo d e c a m p o . M i c e lib a to c o n tin u ó g r a n je á n d o m e la sim p atía de m is ve cin o s, y se v o lv ió u n fa c to r cru cia l cu a n d o les im p o rtu n a b a co n la p etició n de q u e m e n arra ran algo so b re cóm o se llega a tal esta d o . U n in fo rm a n te d e m ed ia n a ed ad , q u e d ed ica ­ ba m u ch as de sus ho ras o cio sas a lam en tarse'' p o r no te n e r esposa (de h ech o , fu e resp o n sa b le de la m u e rte de u n a d e su s m u jeres), se ap iad ó d e m í y m e re v e ló el m ito de o rig e n local: «porque tú ta m p o co tie n e s esp o sa , y lo s ie n to p o r ti». Mi e s ta tu to d e r e p r e s e n t a n te d el h o m b re b la n c o v o lv ía mi situ a c ió n a ú n m ás in tr ig a n te p a ra m is a m ig o s d a rib i. ¿ C ó m o se r e la c io n a b a n m is p e c u lia r e s in te r e s e s c o n las e s p e c ia lid a d e s de o tro s e u ro p e o s co n o c id o s p o r ellos, ta les co m o el g o b iern o , los

94

LA CULTURA COMO CREATIVIDAD

m ision eros o los d o c to re s? ¿S e tra ta b a so lo de n o m b re s? ¿ S ig n i­ ficaban sim p le m e n te d istin to s tip o s d e tra b a jo o, d e h ech o , era n familias sep arad as, in clu so d iferen tes tipos de p erso n as? E ste fue el sen tid o d e la p r e g u n ta q u e m e fo rm u la ro n u n o s a m ig o s c ie rta tarde: «Ustedes los a n tro p ó lo g os, ¿p u ed en casarse co n el g o b iern o y con los m ision eros?» . L es e x p liq u é q u e p o d ía m o s si lo d e s e á b a ­ m os, p ero q u e p e rso n a lm e n te no ten ía n in gu n a a sp ira c ió n en ese sentido. Sin em b a rg o , no h ab ía resp o n d id o a la v e rd a d e ra p r e g u n ­ ta, de m o d o q u e p o s te r io r m e n te m e fu e re fo rm u la d a d e m a n era distinta: « ¿E xisten k a n a k a s (esto es, “n a tivo s, g en te co m o n o s o ­ tros”) e n E sta d o s U nidos?». P en san d o en los g ra n jero s p o b re s d e algunas p a rte s d el país, re sp o n d í q u e sí los había, p ero m e te m o que evoq u é la im agen de u n a p o b lació n so m etid a viv ien d o bajo la tutela de o ficiales g u b e rn a m e n ta le s, m isio n ero s y o tras en tid ad es. La p reg u n ta no se podía p la n tea r fá cilm e n te en p o ca s p alabras, así qu e m is re sp u e sta s, p o r « correctas» q u e fu esen , e s ta b a n d e s­ tinadas a ser m a lin te rp re ta d a s. Y, sin em b a rg o , se tra ta b a d e u n p ro b lem a v ita l, p u e s c o n c e r n ía a las r a z o n e s de m i p r e s e n c ia en el p u e b lo y a la n a t u r a le z a — a s í c o m o a la m o tiv a c ió n — d e m i trabajo. M e en co n tra b a c o n tin u a m e n te d e sco n ce rta d o y p e rtu r­ bado p o r la p r e o c u p a c ió n d e m is a m ig o s fr e n te a lo q u e p a ra m í no era m ás q u e u n a c u e s tió n m en o r, el a su n to de m is o p c io n e s vitales y d e m i esta d o civil, ya q u e m e d efin ía a m í m ism o y j u s t i­ ficaba m i p rese n cia e n fu n c ió n d e m is in te re se s a n tro p o ló g ic o s y de mi tra b a jo de cam p o. P o r su p a rte, los d arib i p ro b a b le m e n te se h a lla b a n ig u a lm e n te s o r p r e n d id o s p o r m i e s tu d ia d a in d ife ­ ren cia fre n te a lo s p ro b le m a s d e la v id a y de la su p e rv iv e n c ia , y asim ism o p o r m i in ex p lica b le p a sió n p o r la en tre v ista . (D esp u és de to d o , si y o p o d ía p r e g u n ta r le s c o n q u é cla se d e g e n te p o d ía n

95

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

ca sa rse era to ta lm e n te líc ito qu e ello s p u d ie ra n p re g u n ta rm e p o r la clase de g e n te co n la q u e y o p o d ía ca sa rm e.) El tra b a jo qu e h a b ía id o a h a ce r e n tre los d arib i im p lica b a una n o ció n to ta lm e n te d ife re n te de crea tiv id a d , d e lo q u e es im p o r ta n ­ te en la vid a en co m p a ra c ió n co n su s p rop ias vid a s y tra b a jo s. Mi tra b a jo se o rie n ta b a a la crea tiv id a d o a la p ro d u cció n co m o fines en sí m ism os, esta b a d irig id o a c o n trib u ir en algo al c o n ju n to de c o n o c im ie n to s a c u m u la tiv o s q u e lla m am o s « litera tu ra a n tr o p o ­ lógica». P ero esto s in te re se s y m o tiv a cio n es d eb ían fo rzo sa m e n te se r o scu ro s e in clu so en g a ñ o so s a los o jo s d e q u ien no co m p ar­ tiese n u e s tro e n tu sia sm o p o r este tip o de p ro d u cció n . P or m ed io de este trab ajo a b rigab a la esp eran za d e in ven tar al p u eb lo daribi p ara m is co le g a s y co m p a trio ta s, de m an era p a re cid a a co m o h e ­ m os in v en ta d o n u e s tra p ro p ia c u ltu ra m e d ia n te este m ism o tipo de crea tiv id a d . P ero, d ad as las circu n sta n c ia s, d ifícilm e n te podía asp irar a m o stra r la cre a tiv id a d d a rib i co m o u n a im a g en e s p e cu ­ lar de la n u estra. P ara em p e za r, su s in te n to s d e « in ve n tarm e» a m í, d e h a c e r creíb le m i p erso n a y m i tra b a jo , c o n d u je ro n in e v ita b le m e n te a un tip o d e p ied ad y c o n m ise ra ció n q u e re su lta b a se r u n a in versión e x a c ta de la c o m p a s ió n se n s ib le ra q u e p r o fe s a n lo s filiste o s de n u estra cu ltu ra p o r el «primitivo» incu lto y atrasado. Su m alen te n ­ did o so b re m í no era el m ism o q u e m i m a len te n d id o so b re ellos, y las d ife r e n c ia s e n tr e n u e s tra s re sp e c tiv a s in te r p r e ta c io n e s no po d ían d e sca rta rse a d u cie n d o d iferen cia s lin g ü ística s o d ificu lta ­ des com un icativas. A h o ra bien, p u esto qu e m i p ro b lem a p articu lar co m en zó con la a n tro p o lo g ía y con m is prop ias ex p ecta tiv as (y las d e n u estra cu ltu ra) so b re la «cultura» y la cre a tiv id a d , vo lvam os una v e z m ás a esta cu estió n co m o la verd ad era clave d el problem a.

96

LA CULTURA COMO CREATIVIDAD

L a a m b ig ü e d a d d e « c u l t u r a »

N uestra p a la b ra «cultura» d e riv a de m an era m u y sin u o sa d el p a r­ ticipio p a sa d o d el v e rb o latin o colere, «cultivar», y e x tra e a lg u n o s de sus sig n ifica d o s de la a so cia c ió n co n la la b ra n za de la tie rra . Esta p a re c e s e r ta m b ié n la a c e p c ió n m ás im p o r ta n te e n las fo r mas d el fra n c é s e in g lé s m e d ie v a l, d e las q u e d e riv a n u e s tr o u so actual (p o r ejem p lo, cu ltu ra sig n ifica b a en el in g lés b a jo m e d ie v a l un «cam po arado»). P o s te rio rm en te , «cultura» ad o p tó u n sig n ifi­ cado m ás específico para d esign ar el p ro ceso de refin a m ien to p r o ­ gresivo en la d o m e s tic a c ió n de u n cu ltiv o p articu lar, e in c lu so el resultado o in crem en to de tal proceso. Es así que h ablam os de a g ri­ cultura, apicultura, la «cultura del vino» o un «cultivo» b acterian o . El sig n ifica d o c o n te m p o rá n e o del té rm in o en su se n tid o de «palacio d e la ópera» es fru to d e u n a e la b o ra d a m e tá fo ra basad a en la te rm in o lo g ía d el cu id a d o y se le c c ió n a g ríco la c o n e l fin de crear u n a im a g en de co n tro l, se le c ció n y « d o m esticación » qu e el h o m b re re a liz a so b re su p ro p ia p e rso n a . A sí, e n lo s sa lo n e s de los siglos x v m y x i x se hablaba de u n a perso n a «cultivada» co m o de a lg u ie n q u e «tenía cu ltu ra» , q u e h a b ía d e s a r ro lla d o su s in t e ­ reses y rea liza cio n e s co n fo rm e a los m o d elo s a cep ta d o s, e d u c a n ­ do y « p erfeccio n a d o » su p e rso n a lid a d ta l y c o m o se c u ltiv a u n a casta n atu ral. El u so a n tro p o ló g ic o d e «cultura» r e p r e s e n ta u n a m e ta fo rizació n u lterio r, in c lu so u n a d e m o c r a tiz a c ió n , d e a q u e l se n tid o esen cia lm e n te e litis ta y a ris to c r á tic o . E q u iv a le a u n a e x te n s ió n abstracta de la n o ció n de p erfeccio n am ien to y d o m estica ció n h u ­ m anas, de lo in d ivid ual a lo co le ctiv o , de tal m o d o q u e p o d e m o s hablar d e la c u ltu r a c o m o d el c o n tr o l, r e fin a m ie n to y p r o g r e s o

97

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

g e n e r a l q u e el h o m b re h a c e s o b re sí m ism o , e n lu g a r d e l lo g ro de u n a p e rso n a in d ivid u al. Si se a p lica de esta m an e ra, la p alabra ta m b ié n co n tie n e las fu e r te s co n n o ta cio n e s d e la c o n c e p c ió n del «contrato social» de L ocke y de Rousseau, de la m od eració n de los in s tin to s y d e s e o s « n a tu ra les» d e l h o m b r e c o m o r e s u lta d o de u n a im p o sició n a rb itra ria d e la vo lu n ta d . El co n c e p to de « evo lu ­ ción» d e c im o n ó n ic o vin o a a ñ a d ir u n a d im e n sió n h istó ric a a esta n o ció n d el cu ltiv o y m o d e ra c ió n d el h o m b re p o r sí m ism o h asta d e se m b o c a r en el co n c e p to o p tim ista de «progreso». In d ep en d ien tem en te de sus asociacion es m ás específicas, n u es­ tro té r m in o m o d e r n o d e «cultura» c o n s e rv a to d a s e s ta s a s o c ia ­ c io n e s y, p o r ta n to , la a m b ig ü e d a d c r e a tiv a q u e in tr o d u c e n sus m e t a fo r iz a c io n e s . La c o n f u s ió n d e « cu ltu ra» e n su s e n t id o de «palacio d e la ópera» c o n la a ce p ció n a n tro p o ló g ic a m ás g en eral se d eb e a u n a c o n tin u a d e riv a c ió n d e u n sig n ifica d o a p a r tir del o tr o 3. Es e n este ca m p o d e a m b ig ü ed a d e s, co n su s im p lica cio n es c o n tr a s ta n te s , d o n d e p o d e m o s e s p e r a r e n c o n tr a r u n in d icio de a q u ello a lo q u e so lem o s a lu d ir c o n el u so d e la p alabra. C u an d o h a b la m o s de « cen tros cu ltu rales», o in clu so d e la «cul­ tura» d e la ciu d a d d e C h icago , n o s re fe rim o s a c ie r to tip o d e ins­ titu c ió n . N o n o s r e fe r im o s a las fu n d ic io n e s d e a ce ro , lo s a e r o ­ p u erto s, las tien d as d e co m estib les o las gasolin eras, p o r m ás que to d a s esta s ca b ría n en las d efin icio n e s a n tro p o ló g ic a s m ás o r to ­ d oxas. Las « in stitu cio n es cu ltu rales» d e u n a ciu d a d so n su s m u ­ seos, b ib lio te ca s, o rq u e s ta s sin fó n ica s, u n iv e rsid a d e s y q u izá los parq u es y zo o ló gicos. Es en esto s san tu ario s esp ecializad os, apar­ ta d o s de la v id a c o tid ia n a p o r r e g u la c io n e s e s p e cia le s , fin a n cia ­ dos p o r fo n d o s ex clu sivo s y cu sto d ia d o s p o r p erso n a l m u y cu ali­ ficad o, d o n d e se g u a rd a n los d o cu m e n to s, g ra b a cio n es, reliqu ias

98

LA CULTURA COMO CREATIVIDAD

y p e rso n ifica cio n es d e las m ás g ra n d e s re a liz a c io n e s h u m a n as, y donde se p re se rv a y m a n tie n e el «arte» y la «cultura». La id e a de u n « c o n s e r v a to r io » m u s ic a l es u n b u e n e je m p lo , p u e s p r o p o r ­ ciona u n a m b ie n te r e s p e tu o s o p a ra la p r á c tic a d e l e s tu d io , los en sayos y c o n c ie r to s n e ce sa rio s p a ra la «vida» de la m ú sica . Las in stitu cio n es cu ltu ra le s no so lo c o n s e rv a n y p r o te g e n los p r o d u c ­ tos d el re fin a m ie n to h u m a n o , sin o q u e ta m b ié n los su s te n ta n y p erm iten su co n tin u id a d . El v ín c u lo en tre esta C u ltu ra «institucional» y el c o n c e p to m ás u niversal del a n tro p ó lo g o no re su lta in m e d ia ta m e n te e v id e n te , por m ás q u e se e n c u e n tre a p en a s v e la d o p o r las fa ch a d a s d e las bibliotecas, los m u seo s y las óperas. El ve rd a d ero n ú cleo d e n u e s­ tra propia cu ltu ra, to m a d o en su sen tid o m ás co n ven cio n al, es su ciencia, a rte y tecn olog ía, la su m a to ta l de los lo g ro s, in ven cio n es y d escu b rim ie n to s qu e d efin e n n u estra idea de «civilización». E s­ tas co n q u ista s so n c o n s e rv a d a s (en in stitu cio n e s), e n se ñ a d a s (en otras in stitu cio n es) y a crecen ta d a s (en in stitu cio n es de in v e stig a ­ ción) d e n tro d el m a rco d e u n c r e c ie n te p ro c e so de refin a m ien to . C o n serva m o s u n a v a s ta p a n o p lia d e id eas, h e ch o s, reliq u ia s, s e c r e ­ tos, técn icas, a p licacio n es, fó rm u las y d o cu m e n to s co m o n u estra «cultura», la su m a d e n u e stro m o d o d e h a c e r las co sa s, y la su m a de n u e stro « conocim ien to» tal co m o lo c o n o ce m o s. E sta « cu ltu ­ ra» e x is te ta n to en u n s e n tid o a m p lio co m o r e s tr in g id o y ta n to en u n se n tid o «m arcado» co m o «no m arcado» . La p r o d u c tiv id a d o c r e a tiv id a d d e n u e s tra c u ltu r a se d e fin e por la a p lic a c ió n , m a n ip u la ció n , r e a c tu a liz a c ió n o e x te n s ió n de estas té c n ic a s y d e scu b rim ie n to s . C u a lq u ier tip o d e tra b a jo , b ien sea de tip o tra n s fo rm a d o r o sim p le m e n te el q u e lla m am o s «pro­ ductivo», a d q u iere su se n tid o r e sp e c to d e esta su m a cu ltu ra l qu e

99

LA INVEN CIÓ N DE LA CULTURA

c o n s titu y e su c o n t e x t o d e s ig n ific a c ió n . C u a n d o u n fo n ta n e r o cam b ia u n a tu b e ría se sirv e d e u n a red de in v en to s te cn o ló g ico s y e s fu e rzo s p ro d u ctiv o s lig a d o s e n tre sí. Su a ctiv id a d a d q u ie re el se n tid o de «trabajo» al in te g ra rse en este co m p lejo ; el fo n ta n ero ap lica y d esa rro lla cie rta s in v en cio n e s te cn o ló g ica s (tal y com o pod ría h a cerlo u n a «in stitución Cultural»), y am bas d efin en al fo n ­ tan ero co m o un tra b a jad o r y esta b lecen u n a rela ció n co m p le m e n ­ taria en tre sus tarea s y las tareas de o tro s trab ajad ores. El trabajo del a n tro p ó lo go h ace lo m ism o: u tiliza un co n ju n to de habilidades e ideas q u e p u e d e n a d q u irirse m ed ia n te la «educación» y c o n tri­ bu ye a u n a to ta lid a d d en o m in a d a « literatu ra a n tro p o ló g ica» . El trab ajo d o ta d o d e sig n ifica d o p ro d u ctiv o , ta m b ié n llam ado «labor» [labor], es la b a se de n u e s tro siste m a d e c r é d ito y p o d e­ m os, p o r tan to , ca lcu la rlo en té rm in o s m o n e ta rio s. E sto p erm ite ev alu ar o tra s ca n tid a d es co m o el tiem p o, los re cu rso s y el trabajo acu m u lad o , e in clu so los «derechos» y «obligaciones» a bstracto s. S e m eja n te p ro d u ctiv id a d , la a p lica ció n e im p le m e n ta ció n d el refi­ n a m ie n to q u e el h o m b re h a ce s o b re sí m ism o , c o n s titu y e e l n ú ­ cle o ce n tra l de n u e stra civiliza ció n . Ello e x p lica el ele va d o valor a tr ib u id o a la « C ultura» en su s e n tid o r e s tr in g id o y m a r c a d o de «palacio d e la ópera», p u e sto qu e re p re se n ta el in c re m e n to crea­ tivo, la p ro d u ctiv id a d q u e cre a e l tra b a jo y el c o n o c im ie n to m e­ d ia n te la a p o rta c ió n de ideas, té cn ic a s e in v e n to s que, en últim a in stan cia, m old ea el v a lo r a trib u id o a la cu ltu ra . E x p erim e n tam o s la re la ció n e n tre am b o s se n tid o s de «cultura» en los sign ificad os d e n u e s tro tra b a jo y v id a c o tid ia n a : la « C ultura», e n su se n tid o m ás restrin g id o , n o es sin o u n p re c e d e n te h istó rico y n o rm a tivo d e la c u ltu r a c o m o u n to d o . E n c a r n a u n id e a l d e r e fin a m ie n to h u m an o.

100

LA CULTURA COMO CREATIVIDAD

D ebido a q u e el tra b a jo y la p ro d u ctiv id a d so n e s e n c ia le s e n nu estro sistem a d e v a lo re s, b a sa m o s en ello s n u e s tro sis te m a de crédito. El «dinero» o la «riqueza» son, p o r co n sigu ien te, lo s sím ­ bolos d el tra b a jo , de la p r o d u c c ió n de o b je to s y s e rv ic io s c o n fo r ­ m e a té cn ic a s qu e c o n s titu y e n la h e re n c ia a cu m u la d a d e n u e s tro d esarro llo h istó rico . Pese a q u e a lg u n a s d e e sta s té c n ic a s e stá n p atentad as, a lg u n a s so n fó rm u la s se c re ta s y o tra s so n p ro p ie d a d de p erso n a s p a rticu la re s, la m a y o r p a rte de n u e stra te c n o lo g ía y h eren cia cu ltu ra l fo rm a p a rte d e l c o n o c im ie n to p ú b lico y se e n ­ cu en tra d is p o n ib le a tra v é s d e la e d u c a c ió n p ú b lica . A sí co m o el dinero re p re se n ta el e s tá n d a r p ú b lico d e in te rca m b io , la e d u c a ­ ción d efin e c ie rto p r e r re q u is ito p a ra p o d e r p articipar. Y, sin e m b a rg o , a u n q u e la p r o d u c tiv id a d sea p ú b lica , p o d ría d ecirse q u e la fa m ilia es p e r ifé r ic a y p riva d a . El d in e r o y, p o r t a n ­ to, el tra b a jo son n e c e s a r io s p a ra « m an ten er» u n a fa m ilia , p ero ni el d in e ro ni el tra b a jo d e b e ría n s e r la p r e o c u p a c ió n p rin cip a l d entro de la fam ilia. In d e p e n d ie n te m e n te d e có m o se o b te n g a o g estion e, el in g re so fa m ilia r es co m p artid o d e a lg u n a m a n e ra e n ­ tre sus m iem b ro s, p ero no se in terca m b ia p o r servicio s fam iliares. Com o m o stró D avid S c h n e id e r e n A m erican K inship4, las r e la c io ­ nes d en tro de la fam ilia se sim b o lizan en térm in o s de amor, a m o r sexual o en rela cio n es d e « so lid arid ad d u ra d e ra y difusa». La o p o ­ sición e n tre d in ero y a m o r p o n e d e reliev e la e s tr ic ta se p a ra c ió n entre «negocio» y «vida d om éstica» en n u e stra cu ltu ra . El a m o r es, t r a d ic io n a lm e n t e , lo q u e «el d in e r o n o p u e d e com prar» y el d e b e r se su p o n e q u e se halla m ás allá d e to d a s las co n sid era cio n es p e rso n a le s. P or ello , las h isto ria s de r e la c io n e s am orosas en tre h o m b res de n e g o cio s y sus secreta ria s, m éd ic o s y en ferm eras, o en tre p ilo to s y a za fa ta s, d eriv a n en e scá n d a lo s p ú ­

101

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

b lic o s , c o m o es el ca so d e las e s tr e lla s d e cin e o te le v is ió n , que se c a sa n e n tr e sí p o r su im a g e n p ú b lica . Y p o r su p u e s to qu e el p ap el de la p r o s titu ta q u e h a ce «por din ero» lo q u e o tra s m u jeres h a ce n «por am or» y qu e viv e e n «una ca sa qu e n o es u n hogar», sim b o liza para m u ch o s n o rte a m e ric a n o s el a n ti-m u n d o d e l vicio y la co rru p ció n . L as re la cio n e s in te rp e rso n a le s, y esp ecia lm e n te las fa m iliares, d e b e ría n se r p riva d a s y e s ta r p o r «encim a» de los in te re se s m o n e ta rio s , d e m o d o q u e no p u e d a n se r «usadas» por m o tiv o s e co n ó m ico s. Si se d ejan de lad o las e s p e cu la cio n e s d e a lg u n o s a n tro p ó lo ­ gos, la vid a fa m ilia r y las re la cio n e s in te rp e rso n a le s d esem p eñ an u n papel b a sta n te in sig n ific a n te en los re la to s h istó rico s q u e em ­ p lea m o s p ara le g itim a r n u e s tra p ro p ia im ag en cu ltu ral. E sto s m i­ to s su e le n e s ta r o b s e s io n a d o s c o n el d e s a r r o llo h u m a n o com o h isto ria d e las técn ic a s p ro d u ctiv a s, co m o u n a a cu m u la c ió n g ra­ d u a l d e « instrum entos» y « adaptaciones» q u e r e v e la n u n a sofisti­ c a ció n te c n o ló g ic a ca d a v e z m ayor. N o es d ifícil r e c o rd a r la lista de lo s g r a n d e s a v a n c e s e x p lic a d a e n la e n s e ñ a n z a se cu n d a ria : el fu ego, atrib u id o al h o m b re p reh istó rico , el alfabeto, la rueda, el a rc o ro m a n o , la e s tu fa d e F ra n k lin , e n tr e o tra s c o sa s. In d e p e n ­ d ie n te m e n te d e las fe c h a s , lo s n o m b re s o lo s in v e n to s e sp ecífi­ cos, la «Cultura» se re v e la co m o u n a a cu m u la c ió n , c o m o la sum a d e g ra n d es in v en to s y lo g ro s h ero ico s. E q u ivale, d e h ech o , a un v ín c u lo e s tre c h a m e n te c o n tro la d o e n tre la n o c ió n a m p lia y abs­ t r a c t a de « cu ltu ra» y e l s e n t id o m ás r e s tr in g id o d e la p a la b ra , m in im iza n d o así su a m b ig ü ed a d . La idea d e q u e h a y lu g a re s e n el m u n d o d o n d e las esp osas pue­ d e n co m p ra rse h a re p resen ta d o a m en u d o u n a su erte de paraíso im a g in a rio p a ra lo s sim p le s a q u ie n e s g u s ta r ía c r e e r q u e el con ­

102

LA CULTURA COMO CREATIVIDAD

trol de las m u jeres p u d ie ra s e r algo sencillo. P ero a la lu z d e n u e s ­ tra d iscu sió n so b re el d in e ro y el a m o r e n n u estra p ro p ia cu ltu ra , sem ejan tes a n h elo s d e b e n d e s c a r ta r s e p o r fu e r z a co m o u n a fo r ­ ma fa n ta sio sa so b re la p ro s titu c ió n . Es m ás, la su p o sició n de que en las cu ltu ra s trib a les las m u je re s p u ed an se r «vendidas» y « co m ­ pradas» su p o n e el m a y o r m a le n te n d id o a ce rca d e e s to s p u e b lo s. En p a la b ra s d e F ra n cis B u g o tu , n a tiv o d e las Islas S a lo m ó n : «La com pra de esp osas en las so cie d a d e s p rim itiva s n o es e q u iv a len te a los in te rca m b io s p e c u n ia rio s de O ccid en te. El d in ero n o es im ­ p ortan te y d esd e lu e g o n o c o n s titu y e u n a a tra cció n . Es la m u je r la que es valiosa» 5. Lo q u e en esas so c ie d a d e s lla m a ría m o s « p rod u cción » p e r t e ­ nece a la sim b o liz a c ió n d e las re la c io n e s p erso n a les m ás ín tim a s. Para los m elan esio s el «trabajo» p u e d e s e r cu a lq u ie r cosa, d e sd e plantar u n h u e rto a p a rticip a r en u n a fiesta o en g en d ra r u n niño. Su va lo r p r o c e d e d el lu g a r q u e d e se m p e ñ a en la in te r a c c ió n h u ­ m ana. El tra b a jo d e « g a n a rse la vida» tie n e lu g a r d e n tr o d e u n a fam ilia, cu y o s m ie m b ro s a su m e n r o le s c o m p le m e n ta r io s c o n fo r ­ me a la im ag en cu ltu ra l d e su se x o y g ru p o de edad. De m o d o q u e la « p ro d u cció n » es a q u e llo q u e h a c e n ju n t o s lo s h o m b r e s y la s m ujeres, o los h o m b res, las m u je re s y los niñ os: los d efin e so cia l m ente en su s d ife r e n te s r o le s y sim b o liz a ta m b ié n el sig n ifica d o de la fam ilia. U n h o m b re se lim ita a cie rta s a ctiv id a d es; p o r e je m ­ plo, co m o su ce d e e n tre lo s d a rib i, a tu m b a r á rb o le s, v a lla r h u e r ­ tos o c u id a r las c o se c h a s . A las m u je re s les c o rre s p o n d e n o tra s tareas, y u n h o m b re n o se a tr e v e ría a re a liza rla s sin v e rg ü e n z a o, lo que es peor, sin re b a ja r su estim a. Es n e cesa ria u n a esp e cie d e in teg ra ció n in te r se x u a l, q u e lla m a m o s « m atrim onio» p o r a n a lo ­ gía, tan to p a ra la s u b s iste n c ia co m o p a ra la c ria n z a d e los h ijo s,

103

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

d e tal m o d o qu e las rela cio n es sexu a les y la p ro d u ctiv id a d fo rm an p a rte de la m ism a totalid ad , qu e p o d ríam o s llam ar la « producción de personas». D ado que en este tip o d e so cie d a d la fa m ilia es «producción», esta se m an tie n e a sí m ism a y no h ay n ecesid ad de «m antenerla». A h o ra b ien , u n siste m a d e este tip o h a ce d el «m atrim onio» y de la fa m ilia u n a c u e s tió n d e v id a o m u erte: u n a p e rso n a q u e no se ca sa n o p u ed e prod u cir, p o r lo q u e está co n d e n a d a a u n a d e­ p e n d e n cia se rv il d e los d em ás. Es p o r ello q u e el p ro b le m a p rin ­ cipal d el h o m b re jo v e n , e v o ca d o en m ito s y p ro v erb io s, co n siste e n e n c o n tra r una esposa. N i los p ro d u cto s, ni ta m p o co e l d in ero para co m p rarlo s, fo rm a n p a rte del m ercad o , pero sí los producto­ res. P u e sto que to d o s los a sp e c to s im p o rta n te s d e la su b sisten cia d e sca n sa n so b re la fam ilia, la p rin cip a l p re o cu p a c ió n co n s iste en c re a r y m a n te n e r a u n a fam ilia. Es así qu e los siste m a s d e in ter­ ca m b io en las so cie d a d e s trib a les y ca m p esin as e stá n o rien ta d o s al c ic lo d e la v id a h u m a n a y a la s u s titu c ió n d e la « riqueza» por las p e rso n a s. L a g e n te es in d isp e n sa b le , d e m o d o q u e las cosas m ás im p o rta n te s co n o cid a s se p o n e n al se rv icio d el c o n tr o l y la d istrib u ció n d e las p erso n a s. S o n los d eta lles d e esa su stitu ció n , el co n tro l, el in te rca m b io y la d is trib u c ió n d e p erso n a s, lo qu e los a n tro p ó lo g o s c o n o c e n c o m o « estru ctu ra social». La p ro d u ctiv id a d en las so cie d a d e s trib a le s no está o b sesio ­ n ad a c o n las h e rra m ie n ta s o técn ica s p o rq u e a q u ella fo rm a parte d e las re la c io n e s in te r p e r so n a le s, y se tra ta d e u n a e n c a m a c ió n de v a lo re s m ás h u m a n o s q u e a b stra c to s. Las té cn ic a s bá sica s de p ro d u c c ió n — tala d e l m o n te , c o n s tr u c c ió n d e ca sa s, te jid o o p ro ­ c e s a m ie n to d e c o m id a — s o n in c o r p o r a d a s a lo s r o le s se x u a le s y fo r m a n p a r te d e lo q u e es s e r h o m b r e o m u jer. L a s té c n ic a s

104

LA CULTURA COMO CREATIVIDAD

m ás e s p e c ia liz a d a s , o la p r e o c u p a c ió n p o r la s h a b ilid a d e s y t é c ­ nicas en sí m ism a s, so n m ás b ie n m a r g in a le s e in d iv id u a le s. L os a n tro p ó lo g o s c o n o c e n e s ta s a c tiv id a d e s co m o «m agia», « b ru je ­ ría» y « ch am an ism o» , es d ecir, c o m o el d e s a r r o llo y m o n o p o lio de té c n ic a s q u e so n a m e n u d o s e c r e ta s y q u e g a r a n tiz a n e l é x ito p ersonal. A sí p u e s, las c u ltu r a s trib a le s r e p r e s e n ta n u n a in v e rs ió n de nu estra te n d e n c ia a c o n v e r tir las té c n ic a s p r o d u c tiv a s e n el c e n ­ tro y a re le g a r la vid a fa m ilia r a u n p a p el se cu n d a rio (y se cu n d a do). E sta in v ersió n n o es trivial: p erm ea a m b o s estilo s d e c r e a ti­ vidad en tod o s sus d etalles. C o m o p ro d u cim o s «objetos», n u estro interés está d irigid o a la co n se rv a ció n de co sas, de p ro d u cto s, así com o a sus técn icas de p ro d u cció n . N u estra C u ltu ra es u n a su m a de esas cosas: co n s e rv a m o s las id eas, las citas, las m e m o ria s, las c re a c io n e s y d e ja m o s d e lad o a las p e r so n a s . N u e s tr a s b u h a r d i­ llas, só tan o s, baú les, á lb u m es y m u se o s e stá n r e p le to s d e ese tip o de C u ltu ra. P or o tra p a rte, la in sin u a c ió n d e qu e los p u eb lo s trib a le s so n «m aterialistas», que se fo rm u la fre cu e n te m e n te , p o r ejem p lo, co n tra los h a b ita n te s de las tie rr a s altas d e N u e v a G u in ea, tie n e ta n poco se n tid o co m o a c u sa rle s de « com prar» a su s esp o sa s. A qu í, co m o d ic e B o g u tu , lo im p o r t a n te so n las p e r s o n a s . L a r iq u e z a co n siste e n t e n e r «fichas» p a ra c o n ta r p e r s o n a s y, lejo s d e a c u ­ m ularlas, a m e n u d o se d isp e rsa n (co n la m u e rte ) a tra v é s d e los pagos m o r tu o r io s . S o n las p e rso n a s , y las e x p e r ie n c ia s y s ig n ifi­ cados a so cia d o s a ellas, lo q u e q u ie re n p reservar, y n o las id eas o las co sa s. M is a m ig o s d e N u e v a G u in ea tra n s fie r e n lo s n o m b re s de los m u e rto s re c ie n te s a lo s r e c ié n n a cid o s , y s ie n te n ta m b ié n la n e c e sid a d d e in v e n ta r a lo s m u e rto s b ajo la fo rm a d e fa n ta s ­

105

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

m as p a ra q u e no se p ierd a n d e fin itiv a m e n te . N o s o tro s h acem os algo m u y sem ejan te co n los lib ros, que son n u estro s «fantasmas», n u e s tr o p a sa d o , el s itio d o n d e v iv e b u e n a p a rte d e a q u e llo que lla m am o s n u e stra «Cultura». D eb id o a q u e se tra ta d e e s tilo s c r e a tiv o s , y n o sim p le m e n te d e «tipos d e so cied a d » , las o rie n ta c io n e s q u e h e m o s e s ta d o dis­ c u tie n d o c a r a c te r iz a n la in v e n c ió n h u m a n a d e m o d o co m p le to y e x h a u s tiv o . Y p u e s to q u e la p e r c e p c ió n y c o m p re n s ió n d e los o tr o s so lo p u e d e s u c e d e r p o r m e d io d e a lg u n a a n a lo g ía , co n o ­ cié n d o lo s a tra vés de u n a e x te n s ió n de lo qu e n os resu lta familiar, ca d a e s tilo de c re a tiv id a d es ta m b ié n u n e s tilo d e co m p re n sió n . P ara los h a b ita n te s d e N u e v a G u in ea , la c re a tiv id a d del a n tro p ó ­ logo es su in te ra c c ió n co n ello s e n lu g a r d e su re su lta d o . Perciben al in v e stig a d o r de ca m p o co m o a lg u ie n q u e está «haciendo» vida, u n p o co co m o p o d ría p ercib irlo Z o rb a el griego, un tip o d e «vida» a rr ie s g a d a e in clu siv a . A sí p u es, co m o su c e d e e n to d o s e s to s ca­ sos, ex iste u n d eseo de a y u d a r al fo ra s te ro te m e ra rio o, al m enos, d e a p ia d a rs e d e él. P o r su p a rte , el a n tro p ó lo g o su p o n e q u e e l n a tiv o está h a cie n ­ d o lo q u e él e s tá h a c ie n d o , a sa b e r: « cu ltu ra» . P o r ta n to , com o m a n e ra d e c o m p r e n d e r e l o b je to q u e e s tu d ia , e l in v e s tig a d o r de c a m p o se v e fo r z a d o a in v e n ta r u n a c u ltu r a p a ra él, c o m o algo qu e re su lta p la u sib le hacer. A h o ra b ien , d ad o q u e la plausibilidad d ep en d e d el p u n to de vista d el investigador, la «cultura» qu e im a­ g in a p a ra el n a tiv o te n d r á u n a r e la c ió n d is tin ta q u e a q u e lla que re iv in d ic a p a ra sí m ism o . C u a n d o u n a n tr o p ó lo g o e s tu d ia o tr a c u ltu r a la «inventa», g e n e ra liz a n d o sus im p re sio n e s, e x p e r ie n c ia s y o tra s evid en cias, co m o si fu e ra n p ro d u cid a s p o r u n a «cosa» e x te rn a . A sí p u es, su

106

LA CULTURA COMO CREATIVIDAD

invención es u n a o b je tiv a ció n o re ifica ció n d e esa «cosa». P ero si la cu ltu ra qu e in v en ta ha de sig n ifica r a lg o p a ra su s c o le g a s an tropólogos co m o p ara o tro s co n ciu d a d a n o s, es n e ce sa rio q u e su invención re c ib a u n c o n tr o l a d icio n a l: d e b e r e s u lta r v e ro s ím il y significativa en térm in o s de su prop ia im agen de «cultura». H em os visto que el té r m in o «cultura» n o tie n e u n ú n ic o r e fe r e n te p a ra nosotros: su s m ú ltip le s y su ce siv o s sig n ifica d o s se cre a n p o r m e ­ dio de u n a se rie de m e ta fo r iz a c io n e s o, si se p r e fie re , d e « am b i­ güedades». C u a n d o id e n tific a m o s u n c o n ju n to de o b s e r v a c io n e s o e x p e r ie n c ia s c o m o «cultura», a m p lia m o s la id e a q u e te n e m o s de ella p ara in clu ir n u ev o s d eta lle s y e x te n d e r así ta n to su s p o s i­ b ilid ad es c o m o su a m b ig ü e d a d . S u s ta n c ia lm e n te , la h ip o té tic a «invención» d e u n a c u ltu r a p o r p a r te d e u n a n tro p ó lo g o c o n s ­ tituye u n a cto de e x ten sió n : se tra ta de u n a d e riv a c ió n n u e v a y original d el se n tid o a b stra c to de «cultura» a p a rtir d e su se n tid o más restrin gid o . P ero si el sig n ifica d o a b stra c to de la n o c ió n a n tro p o ló g ic a de «cultura» d ep en d e d e la n o ció n «palacio d e la ópera», ta m b ié n lo opuesto es cierto . La cu e stió n , sin e m b a rg o , n o se re d u ce a esta s dos v a ria b le s : a lg u n o s c o n s tr u c t o s m ás r e c ie n te s , c o m o «subcultura» o «contracultura», m etafo riza n el térm in o a n tro p o ló g ico para p ro d u cir u n a riq u e za aún m ayor, así co m o u n cam b io d e sig ­ nificados. Las posibilid ad es sem án ticas d el co n ce p to «cultura» so n expresiones de esa riq u e za y de ese ju e g o de alu sión e insinu ación. La escritu ra a n tro p o ló g ic a ha te n d id o a c o n s e rv a r la a m b ig ü ed ad de la c u ltu r a d e b id o a q u e ella se e n c u e n tr a c o n tin u a m e n te en fa tiza d a p o r la id e n t ific a c ió n d e « cu ltu ras» p r o v o c a t iv a m e n t e n u evas y d ife r e n te s , al m ism o tie m p o q u e c o n tin u a m e n te c o n ­ trolada p o r la e la b o ra ció n de a n a lo g ía s e x p licativa s.

107

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

N o d e b e s o r p r e n d e r n o s , p u e s, q u e lo s a n tro p ó lo g o s sie n ta n tan ta fascin ación p o r los p u eb lo s trib ales, p o r esos m o d o s d e p e n ­ s a m ie n to d o n d e n o e x is te n a d a s e m e ja n te a n u e s tr a n o c ió n de «cultura», lo cu al h a ce q u e n u estras gen era lizacio n es a d o p ten for­ m as e x tre m a s y fa n tá stic a s. Si e s to s o b je to s de e s tu d io r e su lta n in te r e s a n te s y p r o v o c a tiv o s es ju s ta m e n te p o rq u e in tr o d u c e n en el c o n c e p to d e «cultura» u n «juego» d e p o sib ilid a d e s m ás am p lio y d e g e n e r a liz a c io n e s m ás e x te n s a s . T a m p o c o d e b e r ía s o r p r e n ­ d e rn o s q u e las a n a lo g ía s y lo s « m od elos» r e s u lta n te s p a r e z c a n e x tra ñ o s y d esajustad os, pu es se o rigin an en la p arad oja de im agi­ n a r una cu ltu ra p a ra p erso n as qu e n o la co n cib e n p a ra sí m ism as. E sto s co n s tr u c to s so n p u e n te s te n ta tiv o s h a cia el sig n ifica d o , son p a rte d e n u e s tra c o m p re n s ió n , p e ro n o so n su o b je to ; lo s tr a ta ­ m o s c o m o «reales» a r ie s g o d e c o n v e r tir la a n tr o p o lo g ía en un m u seo de cera p o b la d o d e cu rio sid a d es, de fó siles reco n stru id o s, d e m o m en to s e ste la re s d e h isto ria s im ag in a ria s.

El m u seo de cera

T al v e z n o sea a c c id e n ta l e l h e c h o d e q u e m u c h a d e la p rim e ra an tro p o lo g ía se d esa rro lla ra en m u seo s, y de que los m u seo s sean in stitu cion es C u ltu rales en el sen tido «m arcado» d el térm ino. Pues lo s m u se o s c o n s titu y e n el p u n to de tra n s ic ió n o a r tic u la c ió n ló ­ gica en tre los dos prin cipales sen tidos de «cultura»; m etafo riza n d a to s y e s p e c ím e n e s e tn o g r á fic o s al a n a liz a r lo s y c o n s e r v a rlo s, to m á n d o lo s n ecesa rio s para n u estro prop io refin am ien to p o r m ás qu e p e rten ezca n a o tra cu ltu ra. Los po stes to tém ico s, las m om ias e g ip c ia s , las c a b e z a s d e flech a y o tr a s r e liq u ia s d e n u e s tro s m u ­

ios

LA CULTURA COMO CREATIVIDAD

seos son «cultura» en u n d o b le sen tid o : so n al m ism o tie m p o p r o ­ ductos d e sus fab rican tes y de la an tropología, qu e es «cultural» en su se n tid o restrin g id o . D ebid o a q u e o b je to s tales co m o e n v o lto ­ rios m e d icin ales, tie sto s, m a n ta s y o tro s eran fu n d a m e n ta le s en la d efin ició n y r e c o n s tr u c c ió n q u e h a cía n los m u seo s d e sus « cu l­ turas» resp ectivas, a d q u irie ro n la m ism a im p o rtan cia e stra té g ica que las re liq u ia s q u e nosotros p ro c u ra m o s co n serva r: la p rim era m áquina de coser, los m o sq u etes d e la G u erra de In dep en d en cia o los len tes de B en ja m ín F ran klin . El e stu d io de los «prim itivos» se había co n v e rtid o en e x p re sió n de n u e s tra in v en ció n d el p asad o. D e sd e este p u n to d e v is ta no p u e d e s o r p r e n d e r q u e Ish i, el ú ltim o so b re v iv ie n te in d íg en a y a h i de C alifo rn ia , p asara su s ú lti­ m os añ o s tra s su ca p itu la c ió n v iv ie n d o e n u n m u se o 6. E n a q u el m om en to los m useos ya habían asum ido por com pleto su papel de re s e r v a d e la c u ltu r a in d íg e n a , y se n o s c u e n ta q u e , e n lo s d ía s de b u en tiem p o, K ro eb e r y o tro s in v estig a d o res llev a b an a Ish i a las m o n ta ñ a s p a ra q u e les h ic ie ra u n a d e m o s tra c ió n d e lo s p r o ­ c e d im ie n t o s y t é c n ic a s in d íg e n a s d e s u p e r v iv e n c ia . P e se a la p ro fu n d a s im p a tía q u e K r o e b e r se n tía p o r Ish i, n o r e s u lta fá cil rep rim ir la im p resió n d e q u e el in d íg en a se h ab ía co n v e rtid o en un p e rfe c to e sp é cim e n de m u seo , u n a p ieza qu e h acía el tra b a jo de in v e s tig a c ió n p a ra el a n tr o p ó lo g o m e d ia n te la p r o d u c c ió n y re c o n s tru c c ió n d e su p ro p ia cu ltu ra . N o h ay qu e o lv id a r q u e el p r in c ip a l tr a b a jo d e Ish i c o m o in d io c o n s is t ía s im p le m e n te e n vivir, y lo q u e h izo a fin de c u e n ta s fu e tr o c a r su e x is te n c ia n ó m a da p o r la p re b e n d a de u n a v id a en fo rm o l. P ero u n a v e z m ás, d e eso p re cisa m en te se trata: al a ce p ta r u n em p leo co m o e s p é cim e n de m u seo , Ish i co n su m ó la m e ta fo r iz a c ió n de la vid a en c u ltu r a que d efin e b u en a p a rte d e la co m p re n sió n a n tro p o ló g ic a .

109

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

Si Ishi tra jo el m u n d o a lo s m u seo s, la te m p ra n a d o c tr in a de la s « su p e rv iv e n cia s» d e T y lo r h a b ía tra íd o el m u s e o a l m u n d o . P ues si los a sp e c to s «im produ ctivos» d e la vid a cu ltu ra l, co m o la id ea d el p a re n te sc o d e M o rga n , p u e d e n e n te n d e rs e co m o ra sg o s d e u n esta d io e v o lu tiv o an terio r, las su p e rv iv e n c ia s eq u ivald rían a fósiles, tal y co m o su ce d e co n los in d io s « im p ro d u ctivo s» . Los p rim e ro s e v o lu cio n ista s e s ta b a n d isp u e sto s a a d m itir co m o algo e v id e n te q u e la v id a p r o d u c tiv a e s ta b a d o ta d a d e sig n ific a d o y r e s e r v a r to d o lo re sta n te p a ra su p rop ia in v en ció n p ro d u ctiv a del pasado. P ero el se n tid o re fle x iv o d e e sta m e ta fo riza c ió n tra n sfo r­ m ó to d o el m u n d o d e las « co stu m b res» e n u n g ig a n te s c o m u seo v iv ie n te , cu y a in te r p r e ta c ió n era p r iv ile g io e x c lu siv o d e los a n ­ tro p ó lo g o s . La r e c r e a c ió n c o n s ta n te d e l p a sa d o n o e s ta b a sim ­ p le m e n te a c a rg o d e l m u seo , sin o d e la p ro p ia vid a d el h o m b re . T a n to en e l ca so de T y lo r co m o e n el d e Ishi, la «cultura» en su sen tid o a n tro p o ló g ico y a b stra c to era u n a rte fa cto reifica d o de «Cultura» en su se n tid o restrin g id o y m arcad o. D ebido a qu e esta in ven ció n o d eriv ació n se p ro d u jo en el co n te x to de los m u seos y de n u estra prop ia id e n tificació n h istó rica, la n o ció n re su lta n te de cu ltu ra asu m ió las ca racterísticas de u n a co le cció n m useística. Era finita, d iscreta e in equívoca; p o seía «estilos» p a rticu lares y «usos» qu e p o d ían fijarse co n su m a p recisió n . Podía no re su lta r fá cil d e­ c id ir s i c ie r to in d io era realm ente u n c h e y e n n e o u n a ra p a h o e , in clu so si se le p reg u n ta b a d irectam en te, p ero n u n ca h abía dudas acerca de los estilos y los objetos. Bajo la égida p ro te cto ra de n u es­ tr a s « in s titu c io n e s C u ltu ra le s » se d e s a r r o lló to d a u n a s e rie de cu ltu ras distin tivas y una co n ce p ció n g en eral de la cu ltu ra m u y si­ m ila r en to d o s sus a sp e c to s a n u e s tro se n tid o «m arcado» d e C u l­ tura, co m o u n cú m u lo de g ra n d e s id eas, in v en cio n e s y co n qu istas.

110

LA CULTURA COMO CREATIVIDAD

En m u ch o s se n tid o s, e s ta id e a d e c u ltu r a n u n ca h a a b a n d o ­ nado la im a g in a ció n a n tro p o ló g ic a . N u estra te n ta tiv a d e m etafo rizar los p u eb lo s trib a le s co m o «Cultura» los ha r e d u c id o a té cn ic a y

artefa cto . N u estra te n ta tiv a d e p r o d u c ir esta s c u ltu ra s e t n o ló ­

gicam en te, de c o m p re n d e r el «artefacto» m ed ia n te su r e p r o d u c ­ ción, d e se m b o ca en «sistem as» s o b re d e te rm in a d o s . La ló g ica de una so cied a d d o n d e la «cultura» es algo co n scie n te y d e lib e ra d o , don de la v id a sirv e p a ra a lg ú n p r o p ó s ito e n lu g a r d e a la in v e rsa , y

don de se r e q u ie re q u e cada h e c h o o p ro p o s ic ió n te n g a a lgu n a

razón, d esp ierta u n e x tra ñ o e fe c to su rre a lista cu a n d o se a p lica a los pu eblos tribales. De h ech o , tales «funciones», «hechos sociales» y

« estru ctu ras ló g ica s d e la m ente» re su lta n tan p o co v e ro sím ile s

en n u estra s e x p e rie n c ia s «sobre el terren o » c o n los n a tiv o s q u e nos v e m o s o b lig a d o s a p e n sa r q u e las «razones» y « prop ósitos» adu cid os te ó ric a m e n te so n p ro p ie d a d e s u n iv e rs a le s su b lim in a les, su b c o n scie n te s o im p lícitas. El resu ltad o ha sid o u n a so b reca rg a d el co n ce p to g e n e ra liza d o de cu ltu ra , a tib o r rá n d o lo d e ló g ica s e x p lic a tiv a s, d e n iv e le s y s is ­ tem as h e u rís tic o s so b r e d e te rm in a d o s , h a sta q u e a p a r e z c a co m o la m ism a m e tá fo ra d e «orden». Una «cultura» a sí es p u r o p r e d i­ cado, es regla , g ra m á tica y léx ic o , o n e cesid a d , u n a in y e c c ió n de rig id e z y p a ra d ig m a en la v a r ie d a d d e l p e n s a m ie n to y la a c c ió n h u m a n o s . E n t é r m in o s fr e u d ia n o s s e r ía a lg o s e m e ja n t e a u n a com pulsión colectiva. Es m ás, d ad o que ese «orden» férre o re p re ­ senta al m ism o tie m p o n u e stro m ed io d e c o m p re n d e r la cu ltu ra , el ca m b io o la v a r ia c ió n so lo p u e d e n e n fo c a r s e n e g a tiv a m e n te , co m o u n a su e r te d e e n tr o p ía e s tá tic a o d e «ruido». En la b ú sq u ed a d e eq u ivalen cias d e n u estro s ó rd en es lógico s, políticos y eco n ó m ico s en tre los p u eb lo s tribales, nos a p o d e ra m o s

ni

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

de tod o tipo de u so s con ven cion ales, sim bó licos e id io m ático s para tra n sfo rm a rlo s en «estructura». E sto qu ed a esp ecia lm en te e n evi­ d en cia en la a n tro p o lo g ía so cial, d o n d e los sign ificad os aso ciad o s a las r e la c io n e s in te r p e r s o n a le s se lite r a liz a n c o m o su s c o m p o ­ nen tes sim bólicos: el p are n tesco se red u ce a la biología o a los p a ­ rad igm a s g e n ea ló g ico s, y la so cied a d m ism a se fra g m e n ta en un co n ju n to d e m eca n ism o s red istrib u tiv o s en tre p erso n as y bienes. A q u í nos v e m o s co n fro n ta d o s n u e v a m e n te c o n la a firm a ció n de F ra n cis B u gotu : lo im p o rta n te so n las p erso n a s, n o la eco n o m ía ni las fo rm a s d e tra n sfe re n cia . U na p e rsp e ctiv a q u e in te rp re ta el p a go a frica n o d e la n o v ia a ca m b io de g a n a d o — m a triz v ir tu a l de m e tá fo ra s s o c ia le s — co m o «propiedad» e c o n ó m ic a , o qu e in ter­ p reta los siste m a s d e m a trim o n io a b o ríg e n e s a u stra lia n o s co m o ingeniosos program as de co m p u ta ció n o vertigin osas p erm u ta cio ­ n es d el ta b ú d el in ce sto , lo q u e e n re a lid a d está n h a c ie n d o es m u ­ tila r los sig n ifica d o s n ativo s en su in te n to p o r c o m p re n d e rlo s. El estu d io de esto s m od os e x ó tico s de co n ce p tu a lizació n equ i­ vale e n realid ad a su resim b o lizació n , tra n sfo rm a n d o sus sím b o ­ lo s en los n u estro s, ra z ó n p o r la cu a l a p a re ce n ta n a m e n u d o de fo rm a r e d u c id a o lite r a liz a d a . U n a a n tr o p o lo g ía q u e se n ie g a a a c e p ta r la u n iv e rs a lid a d d e la m e d ia c ió n , q u e r e d u c e e l sig n ifi­ c a d o a la c r e e n c ia , a l d o g m a y a la c e r t id u m b r e , se v e o b lig a d a a c a e r en la tra m p a d e te n e r qu e c r e e r o ra en lo s sig n ifica d o s n a ­ tivos, ora en los n u estro s. La p rim e ra a lte rn a tiv a , se n o s d ice, es su p ersticio sa y su bjetiva; la segu nd a, se g ú n algu n o s, es «ciencia». Y, a u n a sí, e s te tip o d e c ie n c ia p u e d e d e g e n e r a r fá c ilm e n te en u n a fo rm a d e d is c u r s o in d ir e c to , en u n m o d o d e h a c e r a firm a ­ cio n es p ro v o ca tiv a s, tra d u c ie n d o m o d ism o s e n h e ch o s y h a cie n ­ do d em asia d o e x ó tic o s lo s o b je to s de in v e stig a ció n a fa v o r d e su

112

LA CULTURA COMO CREATIVIDAD

efecto sim bólico. Si e s to es p o sib le es p o rq u e, sea o n o co n scie n te de su s im p lic a c io n e s , la a n tro p o lo g ía es sie m p r e m e d ia d o ra . La cu ltu ra, co m o té rm in o m ed iad or, es u n m o d o de d e sc rib ir a o tro s tal co m o n os d e sc rib iría m o s a n o s o tro s , y a la in versa. U na v e rd a d e ra m e ta fo r iz a c ió n de lo s d iv erso s fe n ó m e n o s de la vid a y el p e n sa m ie n to h u m a n o s d esd e la p e rsp e ctiv a d e n u e s ­ tra n o c ió n d e « cu ltu ra» h a d e p a s a r n e c e s a r ia m e n te p o r la i n ­ ven ció n cre a tiv a q u e m a n ife s ta m o s e n el a cto d e e s tu d ia r a o tra s p erso n a s. De lo c o n tr a r io , n o s v e r ía m o s o b lig a d o s a la p o s ic ió n e x p lícita m en te falsa d e c re a r a m b ig ü e d a d e s d e n tro d e n u e s tro s p ro p io s c o n c e p to s c o n el fin d e m o s tr a r la n a tu r a le z a p r e c is a , exactam en te d ete rm in a d a e in eq u ívoca de los co n ce p to s d e o tras g en tes, d e in v e n ta r sis te m a s in c a p a c e s d e in v e n ta r y lla m arlo s «cultura». M ien tras el co n c e p to a n tro p o ló g ic o p e rm a n e zc a su b o r­ dinado, a u n q u e sea p a rc ia lm e n te , al se n tid o d el té rm in o p a la cio de la ó p era, n u e s tro s estu d io s so b re o tra s g e n te s, y en p a rtic u la r sobre las so cie d a d e s trib a le s, se e n c o n tra rá n en fo ca d o s en el se n ­ tido d e la im a g e n q u e n o s h a c e m o s d e n o s o tr o s m ism o s. H asta qu e n u estra in v en ció n d e o tras cu ltu ras no sea ca p a z de rep ro d u cir, al m e n o s e n p r in c ip io , el m o d o e n q u e esa s c u ltu r a s se in v e n ta n a sí m ism as, la a n tro p o lo g ía no p o d rá a d e c u a rse a su papel m e d ia d o r ni a su s p ro p ó sito s d ecla ra d o s. N e c e sita m o s se r capaces de ex p erim e n ta r n u e stro o b je to de estu d io d irecta m en te, com o significad o a ltern a tivo , en v e z d e h a cerlo in d ire c ta m e n te a través de su lite ra liz a ció n o de su re d u c c ió n a n u e stra s p re m isa s id e oló gicas. La cu e s tió n p u ed e fo rm u la rse en u n len g u a je p r á c ti­ co, filo só fico o ético , p e r o en to d o s lo s c a so s r e m ite al p r o b le m a de qu é querem os d e c ir co n la p a la b ra «cultura» y d e có m o d e c id i­ m os re so lv e r e in v e n ta r su s a m b ig ü ed a d es.

113

LA INVEN CIÓ N DE LA CULTURA

« R O A D BELO.YG CULTURE»*

Si la «cultura» se v u e lv e p a ra d ó jica y d e sa fia n te cu a n d o se aplica a los sign ificad os d e las so cied a d es tribales, ca b e esp ecu lar acerca d e la p o s ib ilid a d d e u n a « an tro p o lo gía inversa», u n a a n tro p o lo ­ gía q u e v u elv a litera les las m etá fo ra s d e la c iv iliza ció n in d u strial m o d ern a d esd e el p u n to d e v ista d e la so cie d a d trib a l. D esde lu e­ go, no te n e m o s d e re c h o a e s p e ra r u n e s fu e rzo te ó ric o p a ra le lo por parte d e esto s pu eb lo s, pu es su in terés id e o ló gico no les im pone o b lig a ció n a lg u n a d e esp e cia liz a rse e n este se n tid o o d e p ro p o n er filo so fías p a ra el aula de c o n fe re n cia s. D ich o d e o tro m od o , n u es­ tra « a n tro p o lo g ía in versa» n o te n d rá n a d a q u e v e r co n la « cu ltu ­ ra», c o n la p ro d u c c ió n co m o fin en sí m ism o , p e ro p o d ría ten er m u ch a re la ció n co n la ca lid a d de la vid a. Y si los se re s h u m an os son tan in ven tivos co m o h em o s su p u esto , sería so rp ren d en te que esa « an tro p o lo gía inversa» n o e x istie ra ya. P or su p u e sto q u e ex iste. C o m o re su lta d o de la e x p a n sió n p o ­ lítica y eco n ó m ica d e la so cie d a d e u ro p e a en el sig lo x ix , n u m e­ rosos p u eb lo s trib a le s del m u n d o se e n c o n tra r o n sin q u e re rlo en u n a s itu a c ió n d e « tra b a jo d e cam po». «T rabajo d e cam p o» qu izá se a u n e u fe m ism o d e a q u e llo q u e a m e n u d o n o fu e sin o u n con-

Paráfrasis de la expresión pidgtn de Nueva Guinea recogida en el título Road Belong Cargo de Peter Lawrence (Manchester: Manchester University Press, 1964), cuyo significado es algo así como «el camino del cargo» o «por donde entran las mer cancías». Los llamados cultos del cargo florecieron en Nueva Guinea a partir de 1910 como resultado de la llegada de mercancías occidentales y se intensificaron durante la Segunda Guerra Mundial, cuando los contendientes proveían productos de consu­ mo para los nativos. Algunos de estos movimientos religiosos, cuyo sentido aparente era la obtención de esas mercancías, tuvieron un carácter de revitalización cultural y milenarista. [N. del t.]

114

LA CULTURA COMO CREATIVIDAD

tinuo y acu m u lad o ch o q u e cu ltu ral; y, sin e m b a rg o , e x is te c ie r ta equivalencia, pu es el ch o q u e cu ltu ral nos fu erza a o b je tiv ar y a tr a ­ tar de en ten d er. D e n o m in a m o s e sta s te n ta tiv a s d e c o m p re n s ió n de m u ch as m an eras, p o rq u e se e x p re sa n d e m u ch a s fo rm a s. Sin em bargo, los té rm in o s m ás fa m ilia res qu e d ela ta n el m o d o a ctiv o que asu m e el p e n sa m ie n to e n lo s p u e b lo s d on d e el p e n s a m ie n to es p a rte d e la vid a son los cu lto s d el ca rg o y los m o v im ie n to s m ilenaristas. Si d e n o m in a m o s ta le s fe n ó m e n o s « cu lto s d el cargo» , e n t o n ­ ces la a n tro p o lo g ía d e b ie ra lla m a rse «culto de la cu ltu ra» , p u e s el kago m e la n e sio es, en b u e n a m ed id a , la c o n tr a p a r te in t e r p r e ta t i­ va de n u estra palabra «cultura». Se tra ta, en cierta m edida, d e tér­ m inos e s p e c u la r e s e n e l se n tid o d e q u e, cu a n d o n o s o tr o s v e m o s el ca rg o n a tiv o , su s té c n ic a s y a rte fa c to s , lo lla m am o s «cultura», m ientras que ello s ve n n u estra cu ltu ra y la llam an «cargo». E stos usos so n a n a ló g ico s y re v e la n ta n to d e su s in té rp re te s co m o d el ob je to q u e se in te r p r e ta . El «cargo» es p r á c tic a m e n te u n a p a r o ­ dia, u n a r e d u c c ió n d e n o cio n es o ccid e n ta le s co m o g a n a n cia , t r a ­ bajo asalariad o y p ro d u cció n co m o fin en sí m ism o a los térm in o s de la so cied a d tribal. P a ra d ó jica m en te, n o es m ás m a te ria lista que las p rá c tic a s m a trim o n ia le s m e la n e sia s, y esta es la cla v e d e su s co n n o ta cio n es a p o c a líp tic a s y m ilen arista s. El «cargo» r a r a m e n te se p ie n sa d e la m a n e ra q u e p o d r ía m o s suponer, e s to es, co m o sim ple riq u e za m aterial. Su re le v a n cia se debe m ás b ie n al e m p leo d e la r iq u e z a eu ro p e a p a ra r e p r e s e n ta r la re d e n ció n de la so cie d a d n ativa. En este se n tid o r e c u e r d a eso s otros «cargos» de c a r á c te r m ás tra d ic io n a l, co m o la d o te m a tr i­ m on ial o las a c tiv id a d e s y p r o d u c to s d e lo s h u e rto s, q u e e n c a r ­ nan p a ra lo s m e la n e sio s el sig n ific a d o c e n tra l d e las r e la c io n e s

115

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

h u m an as y qu e nosotros ten d em o s a in te rp reta r en térm in o s m a­ teria listas y e c o n ó m ico s. El ca rg o es d e h ech o u n an ti-sím b o lo de «cultura», p u es m e ta fo r iz a los ó rd e n e s e s té rile s de la té c n ic a y la p r o d u c c ió n co m o v id a y r e la c ió n h u m a n a , al ig u a l q u e «cultura» lo h a c e a la in v e rs a . K e n e lm B u rrid g e r e c o n o c e u n s e n tid o de «cargo» en m a y ú sc u la p a ra d istin g u irlo d e su u so co m ú n , u n poco co m o h em o s h e c h o a q u í c o n «cultura»: Queda claro que si el cargo significa bienes manufacturados, el Car­ go abarca un conjunto de problemas morales intensos, es decir, que los m ovim ien tos Cargo no se deben sim plem ente a un m alenten­ dido sobre el origen de los bienes manufacturados, sino que están insertos y em ergen de una situación com pleja'.

El sím b o lo d el «cargo» — casi tan to co m o el de «cultura»— ex­ trae su fu e rza y su sig n ifica d o de sus p ro p ia s a m b ig ü ed ad es: es a la v e z el en ig m ático y te n ta d o r fen ó m en o de los bien es m ateriales o ccid e n ta le s y d e su p ro fu n d o sig n ifica d o h u m a n o p ara el p en sa ­ m ie n to n a tivo . C u a n d o se in v o c a el sím b o lo , el s e g u n d o d e estos se n tid o s in c lu y e al p r im e r o en u n a p o d e ro sa r e la c ió n an a ló g ica q u e r e s t r u c tu r a el fe n ó m e n o y le co n fie re sig n ifica d o . La rela ­ ció n , así co m o el sig n ific a d o q u e e s ta im p o n e , a b a rc a to d o s los a sp ecto s d el d ilem a m oral: es el a cceso al cargo, el vín cu lo im pli­ ca d o p o r la c o m p a rtició n d el ca rg o y las co n d icio n e s m ilenaristas n ecesarias p ara la llegada del cargo. Es m ás, d ad o qu e «cargo», co m o «cultura», es u n té r m in o m e d ia d o r e n tr e d ife r e n te s gen tes, la re la ció n q u e en carn a es la de la so cied a d m elan esia fre n te a la so cied a d o ccid e n ta l. El h e ch o d e q u e «cargo» y «cultura» m e ta fo r iz a n la m ism a re­ la c ió n e n tre so cied a d es, m ie n tra s lo h a ce n , p o r así decir, e n sen­ tid o s o p u e sto s, la s c o n v ie r te e fe c tiv a m e n te en m e ta fo riza c io n e s

116

LA CULTURA COMO CREATIVIDAD

recíprocas. «Cultura» ex tie n d e el sign ificad o de la técn ica, el m o d o y el a r te fa c to al p e n s a m ie n to y las r e la cio n e s h u m an as; «cargo» extiende la rela ció n h u m a n a y la p r o d u c c ió n m u tu a a los o b je to s m a n u fa ctu ra d o s: ca d a c o n c e p to u sa el se sg o e x te n s iv o d e l o tr o com o su sím b o lo. P ara los o c c id e n ta le s es fácil, p u es, «literalizar» el significado de «cargo» y su p o n er que significa sim p lem en te m er­ ca n cía s o m o d o s d e p r o d u c c ió n o c c id e n ta le s , e s to es, «C ultura» en su se n tid o restrin gid o . Este tip o de sim p lificación , el c o rto c ir cuito de u n sím bolo, es d e h ech o el p u n to de vista so b re los cu lto s del ca rgo p ro p io s d e las re v ista s de d iv u lg a ció n , e n c ie rto m o d o la co n tra p a rte d e la id e o lo g ía m is io n e r a d e sa lv a r a lo s p a g a n o s «caídos» o el se n tim en talism o que co n v ierte a lo s p u eb lo s trib a les en los p a rie n te s p o b res q u e su p lica n u n a lim o sn a tra n s isto riza d a . El estu d io de P eter L aw ren ce so b re la ca rrera de Yali, líd er de u n cu lto m ilen a rista d e la co sta n o rte d e N u eva G u inea, m u e stra viv id a m e n te q u e lo in v e rs o es ta m b ié n cie rto : c u a n d o lo s m elanesios se e n c u e n tr a n c o n la n o c ió n «cultura» tie n d e n a in te r p r e ­ tarla co m o «cargo» e n su s e n tid o n a tiv o . C u a n d o Yali fu e r e q u e ­ rido p o r la a d m in is tr a c ió n a u s tra lia n a y lle v a d o a P ort M o re s b y en 1947, se q u ed ó a so m b ra d o de dos co sas. La p rim era co n ce rn ía al cam bio e n la p o lítica a d m in istra tiva , qu e a h o ra fa v o re cía , e in ­ cluso alen taba, la co stu m b re y el cerem o n ial nativos. La segu n d a fue el d e sc u b rim ie n to d e q u e no to d o s los e u ro p e o s e s ta b a n d e acu e rd o c o n las r e lig io n e s m is io n e r a s n i s u s c r ib ía n la h is to r ia de A dán y Evab. Le in trig a ro n los d iagram as qu e ilu stra b a n el cu r­ so de la ev o lu ció n , esp ecia lm en te los d el m onki [m ono], y p e rsp i­ c a zm e n te a s o c ió e s ta te o r ía a la p r á c tic a o c c id e n ta l d e g u a r d a r an im ales e n lo s z o o ló g ic o s . L a w r e n c e a r g u m e n ta c o n v in c e n te ­ m ente q u e Yali in te rp re tó este én fasis en la h isto ria n a tu ra l co m o

117

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

u n a e s p e c ie d e t o t e m is m o 9, u n sa n tu a rio , p o r a sí d ecir, p a ra la c o n s e rv a ció n d e las re la cio n e s so cia les. E ste a sp ecto reap arece de m an era m ás co n cisa en la in te rp re­ ta c ió n a lg o p o s t e r io r q u e h iz o Y ali d e c ie r to s o b je to s d e N u eva G u in ea q u e v io en u n m u se o de Q u ee n sla n d d u ra n te la Segu n d a G u e rra M u n d ial. S e g ú n L a w re n c e , «Yali d e sc r ib ió e s to s o b je to s en lo s té r m in o s sig u ie n te s: “ N u e s tr o s m ito s e s tá n ta m b ié n a h í” [...] En este co n tex to , la p a lab ra m ito (peram bik, sitori) conn otaba d e m an era a m p lia “la c u ltu ra d e N u eva G u in e a ” »10. Las e x p e rie n ­ cia s d e Yali c o n las m a n e ra s o c c id e n ta le s de p e n sa r y co n se rva r el pasad o, y e n p a rtic u la r co n la m an era de to le r a r y c o n s e r v a r el pasado ajeno, le p ro p o rcio n ó una p ercep ció n d e «cultura» m ucho m ás in c lu s iv a q u e el d e la m a y o r ía d e lo s m e la n e s io s . N o o b s ­ ta n te , esa n o c ió n d e «cultura» era in v a r ia b le m e n te a sim ila d a (y co n fu n d id a co n ) sus p ro p ia s e x p e c ta tiv a s r e sp e c to a l «cargo». La «road belong cargo» se c o n v ir tió e n «road belong culture», co m o q u e d ó p a te n t e e n e l e p is o d io d e Y ali e n P o r t M o r e s b y y e n el h ech o de qu e reg resa ra a su M ad an g natal p a ra in icia r u n ren a ci­ m ien to a g ra n esca la de las cerem o n ia s tra d icio n a les co n el fin de a tr a e r los cargo. El r e su rg im ie n to im p u lsa d o p o r Yali n o e ra e n a b so lu to una ten ta tiv a d e re p r o d u c ir la vid a p reco lo n ia l; se c a ra c te riz a b a más b ie n p o r u n f r e n é t ic o e n s im is m a m ie n t o e n e l r it u a l al q u e se in c o r p o r a b a n p r á c tic a s d e c u lto s a n te r io r e s . C o m o su c e d e con reviváis sim ila re s e n o tr a s p a rte s d e l m u n d o , e s te n o se p r e o c u ­ p a b a p o r la «cultura» e n sí m ism a, sin o p o r la c u ltu r a co m o sím ­ b o lo d e o tra cosa. P o r m á s q u e e stu v ie ra in v o lu cra d a la cu estió n d e la id e n tid a d , co m o su c e d e sie m p r e q u e la c u ltu r a es asu m id a d e m o d o c o n s c ie n te , la id e n tid a d sin e m b a r g o n o a g o ta o e x p li­

118

LA CULTURA COMO CREATIVIDAD

ca su u so , p u es la c u ltu ra sie m p re figu ra en este tip o d e reviváis com o u n m o d o de a c c e d e r a c o sa s m u c h o m ás im p o r ta n te s qu e la cu ltu ra m ism a. Las p erso n a s co m o Yali, se d ice, son llevadas a esto s e x tre m o s in te rp re ta tivo s p o r c a u sa de la in ju sticia so cial, la e x p lo ta c ió n y la ten sión p ro v o cad a p o r algo llam ad o « contacto cultural». D esde luego q u e los n ativo s de la co sta d e M ad ang h an ten id o su bu en a dosis de ex p lo ta ció n y h u m illació n p o r p a rte de las su ce siva s olas de co lo n izad o res a lem an es, a u stra lia n o s y jap o n eses; m iría d a s de ex tra ñ o s p r e d ic a d o r e s r e lig io s o s e s p e ra b a n g a n a rse u n p ú b lico trib al s u p u e s ta m e n te « in gen u o» c o n id e a s q u e ya su s p a is a n o s co n s id e ra b a n d e m a s ia d o sim p le s. P e ro n o p r o p o n g o d e m o s tr a r la m o tiv a c ió n y la c re a tiv id a d d e Yali d e esta m a n e ra , p o r el s im ­ ple h e ch o d e q u e las e x p lic a c io n e s en té r m in o s d e p e r t u r b a c io ­ nes e in justicias red u cen las realizacio n es hu m an as al p lan o de los co rre ctivo s y reb a ja n la vid a a u n m o d e lo d e e q u ilib rio . N o se ría decir m u ch o d el p rim e r líd er d el m o v im ien to cristian o, Jesú s de N a za re t, si r e d u jé s e m o s la fu e n te d e su s id e as y p r o p ó s ito s a la injusticia ro m a n a o a la d ife re n cia d e los m o d o s de v id a d e r o m a ­ nos y p a lestin o s. Es m ás, de n u e s tro c o m e n ta rio se d e d u ce qu e n o h a y ra z ó n para n o tra ta r el cu lto d el ca rg o co m o u n a co n tra p a rte de la p r o ­ pia a n tro p o lo g ía , y q u e su c re a tiv id a d n o tie n e p o r q u é se r m ás prob lem ática q u e la de los a n tro p ó lo g o s que lo estu d ian . El cu lto del ca rgo p u ed e p en sa rse co m o u n a su erte de a n tro p o lo g ía p ra g ­ m ática q u e in v e n ta en a n tic ip a c ió n d el fu tu ro , de u n m o d o qu e recu erd a a la m agia m elan esia, en lu g a r de re c o n s tru ir el pasad o o el p r e s e n t e a p a r t ir d e r e t a z o s d e e v id e n c ia s . D e lo a n t e r io r se d e d u ce qu e los d e v o to s d e a m b o s co n ce p to s, ca rg o o cu ltu ra ,

119

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

no p u ed en a p re h e n d e r fá cilm e n te al o tro sin tra n sfo rm a rlo en lo p ro p io , p e ro ta m b ié n q u e d a c la ro q u e e s ta c a r a c te r ís tic a n o se lim ita e x c lu s iv a m e n te a lo s m ie m b ro s d e l c u lto o a lo s a n tr o p ó ­ lo g o s, sin o q u e to d a s las p e rso n a s p ro y e c ta n , p r o v o c a n y e x tie n d e n su s id e as y a n a lo g ía s so b re u n m u n d o de fe n ó m e n o s qu e se nos resisten . Para definir al h o m b re, es fu n d a m en ta l q u e este o rien te co n ti­ n u a m en te sus ideas b u sc a n d o e q u iv a le n te s e x te r n o s q u e n o solo las a rticu le n , sin o q u e las m o d ifiq u e n su tilm e n te d u ra n te el p r o ­ ceso, h asta que sus sign ificad os co b re n vid a p rop ia y p o sea n a sus a u to re s. El h o m b re es el c h a m á n de su s sig n ifica d o s. La a m b ig ü e ­ d a d d e la c u ltu r a , c o m o la d e l c a r g o , c o in c id e c o n el p o d e r que tie n e se m e ja n te c o n c e p to en m a n o s d e su s in té r p r e te s , q u e e m ­ p lean los p u n to s d e a n a lo g ía para m an ejar y c o n tr o la r lo s a sp e c­ to s p a ra d ó jico s. P ero e s to s m ism o s in té r p r e te s , co m o cu a lq u ie r ch a m án , e stá n su jeto s a los ca p ric h o s d e sus e sp íritu s fam iliares, lo q u e n os p e rm ite e n te n d e r las in co n g ru e n cia s de Y ali y su s co n ­ tra p a rtid a s a n tro p o ló g ica s.

120

3 EL PODER DE LA INVEN CIÓ N

L a in v e n c ió n e s c u l t u r a

En los ca p ítu lo s a n te rio re s h e m o s v is to q u e la a n tro p o lo g ía es el estu d io d el h o m b re a tra v é s d e la p r e su n c ió n de cu ltu ra , n o ció n que in clu y e los p e n sa m ie n to s y a c c io n e s d e l a n tro p ó lo g o y d e su s objetos d e e stu d io co m o v a rie d a d e s d el m ism o fen ó m e n o . E n su co n n o ta c ió n m ás s e n c illa y a m p lia , la c u ltu r a p r o v e e u n fu n d a ­ m ento re la tiv ista p a ra la c o m p re n sió n d e o tra s g en te s. E s tu d ia ­ m os la cu ltu ra p o r m ed io d e la cu ltu ra , de m o d o que, se a n cu a le s sean las o p era cio n e s q u e ca ra c te riza n n u e stra in v estiga ció n , ta m bién d e b e n se r p ro p ie d a d e s g e n e ra le s d e la c u ltu r a . Si la in v e n ­ ción es d e h e ch o el a sp e c to m ás cru cia l d e n u e stra c o m p re n sió n de o tras cu ltu ras, esto d ebe ten er una im p o rtan cia d ecisiva en el m od o en q u e o p e ra n to d a s las c u ltu r a s . D ich o de o tro m o d o , si re c o n o c e m o s la c r e a tiv id a d d el a n tro p ó lo g o e n la c o n s tr u c c ió n de su c o m p re n s ió n de u n a c u ltu r a , d ifíc ilm e n te p o d r e m o s n e g a r esa m ism a crea tiv id a d a esa c u ltu ra y a su s m iem b ro s.

121

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

La in v e n ció n , p u es, es c u ltu r a , y se ría ú til p e n s a r a to d o s los se res h u m a n o s, d o n d e q u ie ra q u e esté n , co m o « tra b a ja d o res de cam po» q u e co n tro la n el ch o q u e cu ltu ral de las ex p erien cia s co ti­ dianas m ed ian te to d o tip o de «reglas», tra d icio n es y h ech o s, tanto im aginados co m o co n stru id o s. El a n tro p ó lo g o h ace sus ex p e rie n ­ cia s in te lig ib le s (ta n to p a ra sí m ism o co m o p a ra o tra s p e rso n a s de su so cied a d ) al p e rcib irla s y e n te n d e rla s e n té rm in o s d e su propia form a de vida, d e su C ultura. Las inventa co m o «cultura». Y puesto q u e to d a su v id a h a a p re n d id o a c o m u n ic a rs e co n o tro s, co n sus am igos y fam ilia, así co m o co n sus colegas, a tra vé s d e las co n ven ­ c io n e s c o m p a r tid a s d e e s ta C u ltu ra , a h o ra es c a p a z d e c o m u n i­ c a r s e c o n los m ie m b ro s d e u n a so c ie d a d d ife r e n te p o r m e d io de la «cultura» q u e in v en tó para ellos. D ebid o a q u e la c u ltu ra e stu ­ d iad a se ha v u elto sig n ifica tiva para él en la m ed id a e n q u e su p ro ­ p ia v id a se ha v u e lto s ig n ific a tiv a , a h o ra es c a p a z d e c o m u n ic a r sus ex p e rie n c ia s a aq u ello s q u e c o m p a rte n los sig n ifica d o s y con ­ ve n cio n e s de su p ro p io m o d o d e vida. Si a su m im o s q u e to d o s e r h u m a n o es u n « an tro p ó lo go » , un in v e n to r d e c u ltu r a , se sig u e d e e llo q u e to d a p e r s o n a n e c e s i­ ta u n co n ju n to de co n v en cio n e s co m p a rtid a s sim ilares, e n cierto sen tido, a n u estra «Cultura» co le ctiv a para p o d e r co m u n ica r y en­ te n d e r sus ex p e rie n c ia s. Y si, co m o h e su g erid o , la in v e n ció n es u n a sp e c to tan e sen cia l de la ex iste n cia h u m a n a, so n igu alm en te e sen cia les la c o m u n ica c ió n y el c o n ju n to d e co n v e n c io n e s y aso­ c ia c io n e s c o m p a r tid a s q u e h a c e n p o s ib le d ic h a co m u n ic a c ió n . T o d a e x p re sió n sig n ifica tiv a y, p o r ta n to , to d a e x p e r ie n c ia y co m ­ p r e n s ió n , es u n tip o d e in v e n c ió n , p o r lo q u e la in v e n c ió n r e ­ q u iere u n fu n d a m en to co m u n ica tiv o d e co n v en cio n e s co m p arti­ das p a ra p o d e r s e r sig n ifica tiv a , e s to es, p a ra p o d e r tra n s m itir a

122

EL PODER DE LA INVENCIÓ N

o tro s lo q u e h a c e m o s , d e c im o s y s e n tim o s , y a c c e d e r al m u n d o de sig n ifica d o s qu e c o m p a rtim o s co n ellos. La e x p re sió n y la c o ­ m u n ica ció n so n in te rd e p e n d ie n te s : n o es p o sib le u n a sin la o tra . N u estra d iscu sió n so b re los cu lto s d el ca rg o y la p ro d u cció n en la so cied a d trib a l ha m o stra d o h a sta qué p u n to re su lta in a d e c u a ­ do el m o d elo d e em p ren d im ien to co le ctiv o de la c u ltu ra o c c id e n ­ tal para la au to -in ven ción de los g ru p o s tribales. Si el fu n d a m e n to co m u n icativo de la in v e n ció n de Yali es ta n d ife re n te d el n u e s tro , la c o m p re n s ió n d e la c u ltu r a c o m o in v e n c ió n r e q u ie r e q u e c o n ­ sid erem os co n cie rto d e ta lle tod a la c u e s tió n d e la c o m u n ic a c ió n y de la e x p re sió n in ven tiva. ¿Q u é q u e re m o s d e cir co n « a so cia cio ­ nes c o n v e n c io n a le s» d e u n a p a la b r a o c u a lq u ie r o tr o e le m e n to sim b ó lic o ? ¿ C ó m o o b je tiv a n la «realidad» esa s a s o c ia c io n e s ? ¿Y cuál es la rela ció n d e su «convencionalidad» co n ese tip o d e e x te n ­ sión q u e h e e q u ip a ra d o a la in v e n ció n ? E n o tra s p a la b ra s, ¿ c ó m o se r e la c io n a la in v e n c ió n c o n la c o n c e p c ió n m ás g e n e r a l q u e el hom bre tie n e d e sí m ism o y d el m u n d o ? T ra ta ré de re sp o n d e r a estas p r e g u n ta s p r im e r o d e u n m o d o g e n e ra l, p a ra d e s p u é s se r­ virm e d e ejem p lo s esp ecífico s to m a d o s d e la c u ltu ra n o r te a m e r i­ cana m o d ern a . A u n q u e sus im p lica cio n e s son, al m ism o tie m p o , tan c r u c ia le s y ta n g e n e r a le s q u e a fe c ta n a n u e s tra s c o n c e p c io ­ nes d el «yo» y d e la m o tiv a c ió n , a sí co m o a las d e la s o c ie d a d y de su m u n d o circu n d an te. P or tan to, si p reten d em o s to m a r la in v en ­ ción se ria m e n te d eb em o s p re p a ra rn o s p a ra r e n u n c ia r a m u ch o s de n u e s tro s s u p u e s to s a c e r c a d e lo q u e es «real» y a p o r q u é la gente se co m p o rta co m o lo h ace. P alabras co m o «invención» e «innovación» se u tiliza n c o tid ia ­ n am en te p a ra d istin g u ir a cto s o id eas o rig in a les, o co sa s cre a d a s por p rim e ra v e z, de a q u ella s a ccio n es, p e n sa m ie n to s y a c u e rd o s

123

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

q u e se h a n c o n v e r tid o en e s ta b le c id o s o h a b itu a le s. P ero se m e ­ ja n te d istin ción o cu lta u n su p u esto acerca de la n a tu ra leza «auto­ m ática» o « determ inada» de la a cció n o rd in a ria , ta l co m o su cede co n las n o cio n es d eterm in ista s. Al ex te n d e r el u so d e «invención» e «innovación» a to d o el ab a n ico del p e n sa m ie n to y d e la acción, p ro c u ro c o n tr a r r e s ta r este su p u e sto y a firm a r la re a liz a c ió n es­ p o n tá n ea y cre a tiv a de la c u ltu ra h u m an a. L a c o m u n ic a c ió n y la e x p re sió n sig n ifica tiva se lle v a n a cabo m ed ia n te e l u so d e e le m e n to s sim b ó lic o s — p a la b ra s, im ágenes, g e s to s — o se cu e n cia s de este tipo. C u a n d o se e n c u e n tr a n aisla­ dos y se p e rc ib e n co m o «cosas» en sí m ism as, esto s e lem en to s se m u e stra n sim p le m e n te co m o ru id o s a rb itra rio s , p a u ta s d e luz o m o v im ie n to s (co m o e x p e rim e n to , in te n te p ro n u n cia r u n a y otra v e z una p a la b ra co m o «zepelín» o «papá», co n c e n trá n d o se e x clu ­ s iv a m e n te en el so n id o , y n o ta r á lo e x tr a ñ o q u e su e n a d esp u és d e un ra to ). E sto s e le m e n to s n o s re su lta n sig n ifica tiv o s so lo por su s asociaciones, las cu ales se a d q u ieren m ed ia n te su u n ió n u o p o ­ sició n e n to d o tip o d e contextos. El sig n ificad o, p u es, d ep e n d e de los m o d o s en q u e c r e a m o s y e x p e r im e n ta m o s los co n te x to s . El térm in o «contexto» es p ró d ig a m en te em p le a d o p o r los lin­ g ü is ta s m o d e rn o s p a ra b u s c a r u n a b a se o m a tr iz re la c io n a l que ex p liq u e el u so c o n se n tid o d e las p a la b ra s. P o r lo g e n e r a l, c o n ­ n o ta el «entorn o» s ig n ific a tiv o e n el cu a l se d e p e n d e d e u n sím ­ bolo. P ero elu d e la d e lim ita ció n y d efin ició n p recisa s, lo cu a l e x a s­ pera a los lingüistas (mi colega O sw ald W erner lo llam a la «poción m ágica» d e la e x p lic a c ió n lin g ü ística ). A q u í e m p leo e s te té rm in o e n su se n tid o m ás a m p lio p o sib le p a ra a p lic a rlo a c u a lq u ie r g ru ­ p o de e le m e n to s sim b ó lic o s q u e se p r e se n ta n ju n to s , ya fo rm en una secu en cia o en tid ad reco n o cib le (la «cadena sintagm ática» de

124

EL PODER DE LA INVEN CIÓ N

algunos a u to re s), o e n tr e n en o p o s ic ió n co m o a sp e c to s c o n tr a s ­ tantes de una d istin ción (la base de una relación «paradigm ática»). He o p ta d o p o r g e n e ra liz a r «contexto» co n la e sp era n za d e q u e un c o n c e p to q u e d e sa fía el estrech a m ien to c o n s tr u c tiv o p u e d a a c a ­ bar p o r resu lta rn o s ú til al se r ensanchado, ta l co m o su ce d e co n el co n cep to m a te m á tic o d e «conjunto» en la «teoría de co n ju n tos» . U n c o n te x to es u n a p a rte d e la e x p e rie n c ia y al m ism o tie m p o algo c o n s tru id o p o r ella. Es u n e n to rn o en el cu a l los e le m e n to s s im b ó lic o s se r e la c io n a n e n tr e sí y e s tá fo r m a d o p o r e l m ism o acto d e r e la c io n a r lo s. L os e le m e n to s e n u n c o n te x to c o n v e n c io ­ n a lm e n te r e c o n o c id o p a re c e n te n e r u n a perten en cia c o m ú n , así com o los elefa n tes, las tie n d as d e ca m p añ a, los p ayasos y los a c r ó ­ batas «pertenecen» al circo . A lg u n o s ele m e n to s so n a sp e c to s d e ese c o n te x to m en o s c o n v e n c io n a le s q u e o tro s, a u n q u e e sto varía en los d ife r e n te s m o m e n to s y lu g a re s . P or eje m p lo , u n o so d a n ­ za n te es m e n o s c o n v e n c io n a l p a ra u n c ir c o n o r te a m e r ic a n o que para u n o e u r o p e o . Es d ecir, a lg u n o s c o n te x to s s o n m e n o s c o n ­ v e n cio n a le s qu e o tro s, a u n q u e e s to ta m b ié n v a ría co n e l tie m p o , el lu g a r y las p e rso n a s . L os c o n te x to s m ás c o n v e n c io n a le s p u e ­ den s e r tan fa m ilia res q u e se p e r c ib e n co m o to ta lid a d e s, c o sa s o ex p e rien cia s en sí m ism as, ta les co m o «invierno», «escuela» o la D e cla ra c ió n d e In d e p e n d e n c ia . O tro s so n u n « ensam blaje» m ás evid en te, co m o el ra m ille te d e p a la b ra s q u e fo rm a u n p o e m a n u e ­ vo o u n h o ra rio al cu a l u n o n o se h a h a b itu a d o tod avía. No h ay lím ites p e rce p tib le s p a ra el n ú m e ro o la e x te n s ió n de co n te x to s q u e p u e d a n e x istir en u n a cu ltu ra d e te rm in a d a . A lg u ­ n os c o n t e x t o s in c lu y e n a o tr o s , lo s c u a le s fo r m a n p a r t e d e su a rticu la ció n ; o tro s p u e d e n e s ta r in te rre la cio n a d o s de ta l m a n era que n o e x ista u n a in clu sió n o e x c lu sió n totales. A lg u n o s so n ta n

125

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

trad icio n ales q u e p a re cen p erm an en tes e in m u tab les y, sin em bar­ go, en ca d a in sta n te se cre a n n u ev o s c o n te x to s en la p ro d u cció n de e n u n cia d o s y situ a c io n e s q u e c o n s titu y e n la vid a co tid ian a . C a d a e le m e n to sim b ó lic o p u e d e e s ta r in v o lu c r a d o en m ú lti­ ples c o n te x to s cu ltu ra le s, y la a rticu la ció n d e esto s c o n te x to s p u e­ d e v a r ia r d e u n m o m e n to a o tro , d e u n a p e r s o n a a o tr a o d e un g ru p o a o tro . C o n tod o , la c o m u n ic a c ió n y la e x p re sió n so lo son p o sib les en la m ed id a e n q u e las p a rte s im p lica d as co m p a rta n y co m p re n d a n esto s c o n te x to s y su s a rticu la cio n e s. Si se co m p ar­ ten las aso ciacio n es co n te x tú a le s de u n elem en to sim bó lico, tam ­ b ié n se c o m p a r tir á el s ig n ific a d o d e su e x te n s ió n o «préstam o» p a ra u sa rse en o tr o c o n te x to . U na p a la b ra o c u a lq u ie r o tro e le m e n to sim b ó lic o re cib e sus a so ciacio n es co n v en cio n a les d el p apel q u e d esem p eñ a en las arti­ cu lacio n es de los co n te x to s en los q u e se p ro d u ce, así co m o de la im p o rta n cia y d e la p e rtin e n c ia rela tiva de eso s co n te x to s . C u an­ do se in voca u n elem en to fu era d e ese co n tex to , n os ben eficiam os y h a ce m o s u so d el carácter, de la realid ad y d e la im p o rta n cia de ese c o n te x to co m o u n a de las « asociaciones» d e ese elem en to . A este resp ecto , p u ed e d ecirse qu e u n a palabra u o tro elem en to rela­ cio n a to d o s los c o n te x to s en lo s qu e a p a rece , y los c o n e c ta , d ire c­ ta o in d ire c ta m e n te , m ed ia n te c u a lq u ie r u so n u e v o o «extensión». E n tr e o tr a s m u c h a s a s o c ia c io n e s , n u e s t r a p a la b r a «padre» c o n lle v a las de p a r e n te s c o b io ló g ic o (co m o e n u n a d e m a n d a de p atern id ad ), rela cio n es d e p a re n tesc o a ctivo (actu a r co m o u n pa­ d re), c o s m o lo g ía r e lig io s a («Padre n u e s tr o q u e e s tá s e n lo s cie ­ los...») y oficio relig io so («los p a d res jesu ítas»). «Padre» relaciona esta s a so ciacio n es, d ire cta o in d ire c ta m e n te , d e d istin ta s m an e­ ra s e s p e c ífic a s , a lg u n a s d e la s c u a le s im p o n e n s ig n ific a d o s tan

126

EL PODER DE LA IN V EN CIÓ N

im p o rta n te s c o m o la t r a n s fo r m a c ió n d e C u ltu r a e n su s e n tid o de « palacio d e la ópera» a c u ltu r a en el s e n tid o a n tr o p o ló g ic o que e x a m in a m o s en el a n te r io r c a p ítu lo . «Padre» p o se e u n a m ­ plio ab a n ico de sign ificad os y a so ciacio n es «convencionales», una a so cia c ió n e sp e c ífic a («reducida») c o n ca d a u n o d e sus c o n te x ­ tos co n v en c io n a les, u n a in ca lcu la b le d isp e rsió n d e a so c ia c io n e s «personales» o id io sin c rá s ic a s p a ra d is tin to s in d iv id u o s, g ru p o s y p erio d o s, y u n p o te n c ia l de c r e a c ió n v ir t u a lm e n t e in fin ito de n u evos sig n ifica d o s a p a r tir d e to d o s ellos. C ada v e z q u e u sa m o s u n a p a la b ra de este tip o en u n c o n te x to esp ecífico « exten d em os» el r e sto d e su s a so c ia c io n e s c o n t e x t ú a ­ les. Solo podem os definir un elem ento sim bólico, o a trib u ir p rio ri­ dades a sus d istin tas asociacion es convencionales, sobre la base del (supuesto) v a lo r relativo de ¡os contextos en los que p a rticip a . A sí pues, la d efin ició n rep re se n ta u n ejercicio de a firm a ció n o aju ste del p u n to de v is ta c u ltu r a l de q u ie n d efin e , d e su s p r io r id a d e s y co n v en cio n e s co m u n ica tiv a s. Si co n sid e ra m o s q u e el p a re n te sc o biológico es m ás «esencial» qu e la co sm o lo g ía religiosa, las a so cia ­ ciones p rim a ria s de «padre» se rá n n a tu ra les y b io ló g ica s, y el u so de esta p a la b ra p a ra r e fe rirs e al Dios S u p rem o se rá u n a « e x te n ­ sión». A p a rte de este tip o d e c o m p ro m iso id e o ló g ic o , no e x is te n s ig n ific a d o s « p rim ario s» , p o r lo q u e la d e fin ició n o ex ten sió n de una p a la b ra u otro elem ento sim bólico son fu n dam entalm en te una m ism a y ú n ica operación. T o d o u so d e u n e le m e n to sim b ó lic o es una e x te n s ió n in n o v a d o ra de las a so c ia c io n e s q u e a d q u ie r e p o r m edio d e su in te g ra c ió n co n v e n c io n a l en o tro s co n te x to s. P o r ta n to , el s ig n ific a d o es p r o d u c to d e la s r e la c io n e s , y las p r o p ie d a d e s s ig n ific a t iv a s d e u n a d e fin ic ió n s o n r e s u lta d o d e l acto de relacionar, tal y co m o su ced e co n cu a lq u ie r o tro co n stru c-

127

LA INV EN CIÓ N DE LA CULTURA

to ex p resiv o . Y, sin em b a rg o , el sig n ifica d o se ría sie m p re m era ­ m en te rela tivo si no fu era p o r la m ed ia ció n de la co n v en ció n , esto es, por la ilusión de que algu nas de las a so ciacio n es de u n elem en­ to sim b ó lico so n «prim arias» y a u to e v id e n te s. Si el sig n ifica d o se basa en la rela ció n , la só lid a p e rc e p c ió n de u n a d e n o ta c ió n «abso­ luta» (en la q u e se fu n d a n ta n ta s ep istem o lo g ía s lin gü ística s) es u n a ilu sió n b a sa d a e n u n a n o -re la c ió n o ta u to lo g ía . Es re su lta d o de u n co n te x to qu e «se da aso ciacio n es a sí m ism o» a través de sus p ro p io s e le m e n to s a rtic u la d o r e s . El u so d el té r m in o «padre» en u n c o n te x to fa m ilia r c o n lle v a a s o c ia c io n e s d e p a te rn id a d b io ló ­ g ica y q u izá s de d iv in id ad , p ero ta m b ié n im p lica las p ro p ia s aso­ c ia cio n e s «fam iliares» q u e v in c u la n e s ta a p lic a c ió n c o n c r e ta con o tra s in sta n c ia s d el m ism o tip o. L la m ar «padre» a un p a d re res­ titu y e sus p rop ias a so cia c io n e s al c o n te x to fam iliar. P ro p o rcio n a el a g r a d a b le (y a lg o g a s ta d o ) s e n tim ie n to d e u s a r u n a p a la b ra d el m o d o en q u e d e b e u sa rse, y este u so a p a rece co m o autoevid en te. C u a n to m ás se rea liza p le n a m e n te ese e fe c to de «darse ca­ r a c te r ís tic a s a sí m ism o», su u so r e s u lta m ás con ven cíon alizado, a m p lia m e n te co m p a rtid o , c o m u n ic a b le y fá c ilm e n te d e fin id o (y d esp ro v isto de sen tid o ). O, p a ra d e cirlo de o tro m od o, las cosas q u e m ejo r p o d e m o s d efin ir son a q u ellas qu e m en o s vale la pena definir. In clu s o el m ism o J eh o v á (en su p r e s e n ta c ió n p o p u la r de la t r a d u c c ió n d e K in g J a m e s), o b lig a d o a d e fin ir s e a sí m ism o, re c u r r ió a u n a ta u to lo g ía : «Soy el q u e Soy». H em os v isto que la co m u n ica c ió n es tan re le v a n te p ara la ex­ p re sió n sig n ific a tiv a co m o la « exten sión » . La c o m u n ic a c ió n solo es p o sib le m ed ia n te la p a rtic ip a c ió n e n c ie rto s c o n te x to s co n ven ­ cio n ales de q u ien e s d e se a n co m u n icar. De ello se sig u e q u e algu ­ nas aso ciacio n es co n v en cio n a les y, p o r im p licació n , los co n textos

128

EL PODER DE LA IN V E N C IÓ N

que las p ro p o rcio n a n , d eb en fo rm a r p a rte d e to d a e x p r e sió n sig ­ nificativa. Las aso ciacio n es co m p a rtid a s sirve n p ara «relacionar» las c u a lid a d e s sig n ific a tiv a s d e la e x p r e s ió n co n las v id a s y o rie n tacion es d e lo s c o m u n ic a n te s. S in ese c a r á c t e r r e la c io n a l, e s ta s cualidades significativas, p o r m ás p ro v o cativa s que fu eren , no p o ­ drían co m p re n d erse n i apreciarse. P or eso, toda in iciativa h u m a ­ na de co m u n ica c ió n , to d a co m u n id a d , to d a «cultura» se e n c u e n ­ tra e n ca d e n a d a a u n m a rco de c o n te x to s co n v e n c io n a le s. E sto s co n tex to s n u n ca e stá n absolutam en te c o n v e n c io n a liza d o s, en el sen tido d e se r id é n tico s p a ra to d o s a q u e llo s q u e los co m p a rte n ; siem p re c o n s e r v a n c a b o s s u e lto s , se c o m p a r te n d e m a n e r a i n ­ com pleta, están en p ro ceso de ca m b io y p u ed en a p ren d erse (co n s­ cie n te m e n te o no) co m o «reglas». P ero esa co sa m ás b ie n te n u e y poco co m p re n d id a a la q u e n os re fe rim o s co n o p tim ism o co m o « co m u n icació n » so lo es p o s ib le e n ta n to las a s o c ia c io n e s sean com p artidas. E n c a d a « cu ltu ra» , e n c a d a c o m u n id a d o e n c a d a in ic ia tiv a hum ana d e co m u n ica c ió n , el a b a n ico d e c o n te x to s c o n v e n c io n a les se co n stru y e so b re u n a im ag en del h o m b re y d e las rela cio n es in te rp e rso n a le s, p o r lo q u e d ic h o a b a n ic o es u n a rtic u la d o r d e esa im ag en . E sto s c o n te x to s d e fin e n y c r e a n u n sig n ific a d o p a ra la e x isten cia y la so cia b ilid a d h u m a n a s al p ro v e e r un fu n d a m e n to rela cio n a l colectivo q u e p u e d e a c tu a liz a r s e e x p líc ita o im p líc ita ­ m ente a tra vés de u n a in fin ita v a rie d a d de e x p re sio n e s p o sib les. Estas exp resio n es in clu yen cosas tales co m o el lenguaje, la «ideo­ logía» so c ia l, lo q u e se d e n o m in a « co sm o lo gía » y to d o e l r e s to de co n ju n to s rela ció n a les q u e lo s a n tro p ó lo g o s se c o m p la c e n en llam ar «sistem as» (p o r m ás, c la ro está, q u e la im p o rta n cia d e su asp ecto sis te m á tic o q u ed e b a jo lib re d e c isió n d el in v e stig a d o r).

129

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

Ello no significa, e v id en te m en te, q u e el id eal d e h o m b re y su im a­ g en se a n los m ism o s p a ra to d a s las cu ltu ra s h u m a n as, o qu e en tod as ellas d e se m p e ñ e n el m ism o p a p el en ca d a v isió n cu ltu ra l o en el esq u em a de la p e rso n a y su a cció n en el m u n d o, si b ien los m od o s en q u e las c u ltu r a s d ifiere n a este r e sp e c to se a n cru ciales para su c o m p re n sió n . L os sig n ifica d o s c o le ctiv o s y co n v e n c io n a ­ les del h o m b re y su so cia b ilid a d p u ed en se r asp ecto s ex p lícito s o im p lícito s de la a cció n h u m a n a y, p o r tan to , d e la in v en ció n m is­ m a, p o r lo q u e sie m p re e stá n p rese n te s. U na id ea ce n tra l en la obra d e Ém ile D u rk h eim es qu e esta im agen co lectiva del hom bre y su so cia b ilid a d h u m a n a im p lica en to d a c u ltu ra lo q u e p o d ría ­ m os lla m a r u n ca m p o m oral: Todo aquello que constituye una fuente de solidaridad es moral, todo aquello que fuerza al hombre a tener en cuenta a otros hombres es moral, todo aquello que le fuerza a regular su conducta a través de algo que no sean los impulsos de su ego es moral, y la moralidad es tanto más sólida cuanto más fuertes y numerosos sean esos lazos1.

La m o ra lid ad , en este se n tid o , re p re se n ta la m itad d el m u n ­ d o d el sign ificad o. Y la m o ra lid a d p u e d e c o n tr ib u ir a c la rifica r esa ilu sió n de m ed ia d o s d el sig lo x x d e q u e es p o sib le d a r c u e n ta de la vid a h u m a n a si se h a b la so b re «sistem as», «codificación», «nor­ mas» o «relaciones». La m oralid ad , m ás que u n sustrato sistém ico, es u n tip o de sig n ifica d o , u n sig n ific a d o c o n se n tid o , p ro p ó sito , m o tiv a c ió n . Es u n co n stru cto c u ltu r a l, u n a b a n ic o d e c o n te x to s c o n stru id o s a p a rtir de las aso ciacio n es co n o tro s co n te x to s, tal y co m o sus p rop ias a so cia c io n es p u e d e n se rv ir p a ra la a rticu la ció n de o tra s co n stru ccio n es. Los co n te x to s m o ra le s o co n v en c io n a les d e u n a c u ltu ra defi­ n en y o rien ta n sus ex p re sio n e s sig n ifica tiva s, así co m o a aquellos

130

EL PODER DE LA INVEN CIÓ N

que las co n stru y en : « hilvan an los tro zo s d el m undo». A l m ism o tiem po, relacio n an c o n s tr u c c io n e s ex p re siv a s e n tre sí y ellos m is­ mos so n c o n s tr u c c io n e s , las c u a le s p r o d u c e n u n a im a g e n y una e x p re sió n d e a b s o lu to e n u n m u n d o q u e c a r e c e d e e llo s . N u e s ­ tro prob lem a, n u e stra ta rea y n u e stro in te ré s en este ca p ítu lo es c o m p re n d e r c ó m o se c re a e s ta ilu s ió n , có m o fu n c io n a y se m o tiva a sí m ism a , y có m o m a n tie n e su p r e m in e n c ia e n el c u r s o d e la acción.

Co n tr o l

Está cla ro qu e si las p a la b ra s fu e ra n m e ro s so n id o s y las im á g e ­ nes visu a les so lo p a u ta s de luz, n in g u n a d e las d os a lb e rg a ría a s o ­ c ia c io n e s in n a ta s o a u t o e v id e n t e s . H e m o s v is to q u e c u a lq u ie r aso ciació n q u e p u e d a a d q u irirs e se o b tie n e m ed ia n te su p a rtic i­ p a ció n e n v a rio s c o n te x to s . Y, sin e m b a rg o , se ría u n a ta u to lo g ía afirm ar q u e u n c o n te x to p a rtic u la r a d o p ta su s c a ra c te rístic a s o b ­ jetivas a p a rtir de sí m ism o o d e las e x p e rie n c ia s q u e e s tru c tu ra . P u esto q u e su s e le m e n to s a rtic u la d o r e s g u ía n y c a n a liz a n n u e s ­ tra ex p e rie n c ia de su realid ad , los c o n te x to s n o p u ed en to m a r su form a y c a r á c te r d ire c ta m e n te d e esa ex p e rie n c ia . De e s to se si­ gue qu e d ich as ca racterísticas so n o frecid a s en bu en a m ed id a p o r las otras aso ciacio n es de los elem en to s q u e a rticu la n el co n te x to , aqu ellas q u e se a d q u ie re n m e d ia n te la p a rtic ip a c ió n e n c o n te x ­ tos e x te r n o s al c o n te x to e n c u e s tió n . L o s d ife r e n te s c o n te x to s de una cu ltu ra o b tie n en su s ca racterísticas significativas u n o s de otros, p o r m ed io de la p a rtic ip a c ió n de e le m e n to s sim b ó lic o s en más de u n co n texto. U nos so n in ven tad o s a p a rtir de otros, y c o n s­

131

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

titu y e u n a ilu sió n cu ltu ra l la su p o sició n d e qu e c ie rto s co n textos r e c o n o c id o s e n una c u ltu ra so n «básicos» o «prim arios», o rep re­ s e n t a n lo « in n ato» , o q u e s u s p r o p ie d a d e s s o n d e a lg ú n m od o e s e n c ia lm e n te o b je tiv a s o reales. P e ro se t r a t a d e u n a ilu s ió n n e c e s a r ia , q u e fo r m a p a r t e de v iv ir e in v e n ta r una c u ltu ra d esd e «dentro», d e l m ism o m o d o que la p re su p o sició n d el a n tro p ó lo g o so b re la e x iste n c ia d e reg la s fir­ m es y rigu rosas es u n ap oyo para su in v en ció n de la cu ltu ra desde «fuera». La e x p r e s ió n s ig n ific a tiv a es sie m p r e c u e s tió n d e em ­ p le a r «apoyos» d e e s te tip o, p o r lo q u e sie m p re se m u e v e en un m u n d o d e ilu sió n cu ltu ra l, u n m u n d o, ad em ás, q u e co n tin u a m e n ­ te «se tra za a sí m ism o», al igu al q u e u n ta n q u e tra za sus propias hu ellas. N u e stro s sím b o lo s n o h a c e n re fe re n cia a n in gu n a «reali­ dad» e x te r n a ; en el m e jo r d e lo s c a so s se r e fie r e n a o tr a s sim b o ­ liz a c io n e s q u e p e r c ib im o s co m o reales. T o d o p e n sa m ie n to , a cció n , in te ra c ció n , p e r c e p c ió n y m otiva­ ció n h u m a n a s p u e d e n e n te n d e rs e co m o u n a fu n c ió n de la co n s­ tr u c c ió n d e c o n te x to s b a sa d o s e n las a so c ia c io n e s co n te x tú a le s d e e le m e n to s sim b ó lic o s (sem ió tico s). D ado q u e to d a esa acción, sea efica z o in eficaz, b u e n a o m ala, «correcta» o «incorrecta», se d esarro lla m ed ia n te co n s tru ccio n e s su cesivas, su g e n e ra ció n pue­ d e d e s c r ib ir s e c o m o « in ven ció n » o « in n o vació n » . L a in v en ció n c o m b in a a so c ia c io n e s c o n te x tú a le s p a ra p r o d u c ir u n resu lta d o c o m p le jo cu y o c a r á c te r p u e d e eje m p lific a rse m e d ia n te la noción lin gü ística de co n s tru c c ió n «m etafórica» o «pragm ática». U na m e­ táfora in co rp o ra u n a se cu en cia n u eva o in n ovad o ra, p ero tam bién m od ifica las aso ciacio n es d e los e lem en to s qu e reú n e al convertir­ los en p a rte d e u n a in v e n ció n d istin tiv a y m u ch as v e ce s novedosa. E n o tro lu g a r he e m p lea d o el té r m in o «m etáfora» e n refe ren cia a

132

EL PODER DE LA IN V EN CIÓ N

la in ven ció n c u ltu ra l2, si b ien este u so ex ig e qu e « m etaforicem os» la n o ció n d e m etá fo ra , a m p liá n d o la p a ra in clu ir fo rm a s n o v e rb a les y p ara d e sa rro lla r u n a te o ría de la sim b o liz a c ió n en a n a lo g ía con el le n g u aje. En este ca so m e in te re sa n los fe n ó m e n o s lin g ü ís ­ ticos co m o ejem p lo d e o p e ra cio n e s se m ió tic a s m ás g e n e ra le s, e n lugar de h a c e rlo a la in versa, y c ita ré el ejem p lo d e la m e tá fo ra p o r su valor ilu stra tiv o . Las sim b o liz a c io n e s co n v e n c io n a le s so n a q u ella s q u e se re la ­ cio n an e n tr e sí d e n tr o d el c a m p o d e l d is c u r s o (el le n g u a je y la m atem ática so n dos ejem p lo s o b vio s), fo rm a n d o «conjuntos» c u l­ turales co m o fra ses, e c u a cio n e s, e q u ip o s d e h e r ra m ie n ta s , d ife ­ rentes p ie z a s de la v e s tim e n ta o las c a lle s de u n a ciu d a d . G e n e ­ ra liza n o c o le c t iv iz a n g r a c ia s a su c a p a c id a d de v in c u la r sig n o s de uso co m ú n bajo un patrón único. Pero, si son capaces de h a cer esto, es p o r q u e r o tu la n o c o d ific a n lo s d e ta lle s d e l m u n d o q u e ordenan. T o d as las sim b o liz a c io n e s co n v e n c io n a le s, e n la m e d id a en qu e lo sean , p o se e n la p ro p ie d a d d e « rep resen tar» o d e n o ta r algo d ife r e n te a sí m ism as. E sta es la n o c ió n tr a d ic io n a l d e «sím ­ bolo» e m p le a d a p o r C. S. P ierce y o tro s. A sí p u es, u n co n tra s te c o n te x tu a l — e n tre el c o n te x to s im b ó ­ lico a rticu la d o p o r sig n o s y el c o n te x to de fe n ó m e n o s a los c u a ­ les se re fie re n — es una ca ra cterística co n sta n te y n e cesa ria de la s im b o liz a c ió n c o n v e n c io n a l. L o s s ím b o lo s se a u t o a b s t r a e n d e lo sim b o liza d o . P u e sto qu e n os v e m o s o b lig a d o s a u sa r sím b o lo s para co m u n ica rn o s , y d eb id o a q u e e s to s sím b o lo s d e b e n in clu ir por fu e r z a a s o c ia c io n e s m ás o m e n o s c o n v e n c io n a le s e n tr e las que se e n c u e n tr a n d isp o n ib les, el e fe c to de a u to a b stra c c ió n s im ­ bólica y el co n tra s te c o n te x tu a l co n s e c u e n te es siem p re u n c o m ­ ponente d el a cto de sim b o liza ció n .

133

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

A d e m á s d e p r o p o r c io n a r al m u n d o u n eje, u n p a tr ó n y una o rg a n iza ció n , la c o n v e n c ió n se p a ra su s p rop ias ca p a cid a d es de o rd e n a m ie n to d e las p ro p ia s co sa s o rd e n a d a s o d esig n a d a s y, en ese p ro ceso , cre a y d istin g u e c o n te x to s. Si b ie n el d elin ea m ien to de esto s c o n te x to s y la o p o s ic ió n e n tre m o d o s d e sim b o liza c ió n «colectivizante» y «diferenciante» p u ed en tra tarse co m o ficciones o ilu sio n es de la c o n v e n c ió n , se tra ta de ficcio n es su m a m e n te im­ p o rta n te s. D e sco m p o n e n el m u n d o del a c to r y de la tra d ic ió n en g e n e ra l e n su s c a te g o riz a c io n e s m ás sig n ifica tiva s y efe ctiv as. El e le m e n to q u e co n tra s ta c o n lo co n v en cio n a l, aqu el que es «represen tad o» o «significado» p o r la s im b o liz a c ió n co n ven cio n a l (y qu e, cla ro está, la sim b o liza a su vez) no d e b e se r equ iparad o sim p lem en te co n las c o sa s « au to evid en tes» d e l m u n d o — p erso ­ nas, lu gares, a co n tecim ie n to s, e tc .— , au n q u e c ie rta m e n te las in­ clu ya. Se trata, d e h ech o , de o tro m o d o d e sim b o lizació n : el modo d ife re n cia n te o n o co n v en cio n a l. Su s e fe c to s so n o p u e sto s de los del m od o con ven cion al en casi tod o s sus aspectos, aun qu e tam bién p u e d a n e n te n d e rs e e n té rm in o s d e su s p ro p ie d a d e s sem ió ticas. C uand o u n sím bo lo se u sa de u n m o d o no co n ven cio n al, como su ce d e co n la in v e n ció n de la m e tá fo ra o a lg ú n o tro tip o de tro­ po, la n u eva sim b o liza c ió n in tro d u ce a la v e z u n n u ev o referente. D ad o q u e ni el sig n ific a n te ni el s ig n ifica d o p e r te n e c e n al orden e s ta b le c id o d e las c o s a s , el a c t o d e s im b o liz a c ió n s o lo pu ed e r e fe r ir s e a u n e v e n to : el a c to d e in v e n c ió n e n e l c u a l la form a y la in sp iració n se co n cib e n m u tu a m en te. El resu lta d o no es muy d ife r e n te al d e las s im b o liz a c io n e s qu e a p r e h e n d e m o s cuand o d e s c u b r im o s u n a n u e v a ca ra o u n a n u e v a situ a c ió n : u n evento m a n ifie sta el s ím b o lo y el r e fe r e n te de m o d o sim u ltá n e o . Colapsa la te n s ió n y el c o n tr a s te e n tre e l sím b o lo y lo sim b o lizad o , y

134

EL PODER DE LA IN V E N C IÓ N

p o d em o s h a b la r d e esa c o n s tr u c c ió n c o m o d e u n « sím b o lo q u e se rep resen ta a sí m ism o». T odas las ex p erien cia s ú nicas, la g en te, los o b jeto s y los lu g a res d e la v id a co tid ia n a , c o rr e s p o n d e n — en los rasgo s q u e los vu e lv e n d ife re n te s d e este m o d o de s im b o liz a ­ ció n — a «sím bolos qu e se r e p r e s e n ta n a sí m ism os». P or ta n to , la te n d e n c ia d e l s im b o lis m o d ife r e n c ia n te e s im ­ p o n er d istin cio n e s r a d ic a le s y fo r z o s a s al flu jo co n s tr u c tiv o , e s ­ p ecificar y a sim ila r r e c íp r o c a m e n te los c o n te x to s c o n tr a s ta n te s im p u e sto s p o r la c o n v e n c ió n . L a « in ven ció n » , e l «signo» d e la diferenciación , es el «obviador» [obviator] de los co n te x to s y c o n ­ trastes co n v en cio n a les; d e h ech o , su e fe c to de fu n d ir c o m p le ta ­ m en te el «sujeto» y el «objeto» c o n v e n c io n a le s , tr a n s fo r m a n d o uno a p a rtir d el o tro , p u ed e d e n o m in a rs e «obviación». D ar o r e c i­ bir a so ciacio n es en tre u n c o n te x to y o tro es u n a co n secu e n cia de este efecto, al cu al p ro p o n go lla m ar objetivación. (M i u so aqu í d el térm in o «objetivar» [objectify] r e s u lta u n ta n to fe n o m e n o ló g ic o y se asem eja al u so que h a ce N a n cy M u n n d el térm in o «objetivar» [objectivate] en su d iscu sió n de la ic o n o g ra fía w a lb iri, d o n d e d e ­ m u e stra c ó m o las im á g e n e s d e la r e p r e s e n t a c ió n w a lb ir i p r o ­ p o rcio n a n « co rrela to s o b je tiv o s» p a ra las « e la b o ra c io n e s s e n s i­ bles de la e x p e rie n c ia su b jetiva» )3. Una sim b o liza c ió n co n v e n c io n a l o b je tiv a su c o n te x to d isím il c o n fir ié n d o le o r d e n e in t e g r a c ió n r a c io n a l; u n a s im b o liz a c ió n d ife re n cia n te e sp e c ific a y h a ce c o n c r e to el m u n d o co n v e n c io n a l al tra z a r d is tin c io n e s ra d ic a le s y d e lin e a r su s in d iv id u a lid a d e s . Pero co m o la o b je tiv a ció n es sim p le m e n te el e fe cto d e la fu s ió n u obviación so b re sus resp e ctiv o s co n te x to s (así com o, de h ech o , los p ro p io s c o n te x to s so n s im p le m e n te d e lin c a c io n e s d e au to a b str a c c ió n c o n v e n c io n a l), lo s d o s «tipos» d e o b je tiv a c ió n so n

135

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

n e cesa ria m en te sim u ltá n eo s y recíp ro co s: lo co le ctiv o se d iferen ­ cia al m ism o tie m p o q u e lo in d iv id u a l se h a ce c o le ctiv o . D a d a la n a t u r a le z a c o n v e n c io n a l d e la sim b o liz a c ió n , lo c o ­ le ctiv o d eb e sie m p re «significar» lo d ife re n c ia n te , y v ic e v e rsa ; y, a su v e z, d ad a la n a tu ra le za d e la sim b o liz a c ió n d ife re n cia n te , la a cció n d e u n m o d o sim b ó lic o s o b r e el o tr o es sie m p re reflex iva , de m o d o q u e to d o s lo s e fe c to s sim b ó lic o s se m o v iliz a n e n cu a l­ q u ie r sim b o liz a c ió n d ad a. R esu lta im p o sib le o b jetivar, in ven ta r algo, sin «contrainventar» su opuesto. La co n cien cia d e este hecho p o r p a rte d e l sim b o liz a d o r se ría , c la ro e s tá , fa ta l p a ra su in ten ­ ción: v e r to d o el ca m p o d e u n a v e z , c o n to d a s su s im p lica cio n es, se ría s u fr ir u n a « rela tiv iza ció n » d e la in te n c ió n , to m a r c o n c ie n ­ cia de cu án g ra tu ito es e l p apel qu e ella d e se m p e ñ a en la a ctiv a ­ c ió n d e los sím b o lo s. De fo rm a q u e la n e cesid a d m ás irresistib le d e a cció n en esas circu n sta n cia s sería una re stric ció n de la visión, co n ce n tra n d o la p e rc e p c ió n co n scie n te e in te n cio n a l d el a cto r en u n o de los m o d o s y e n su efecto. U n co n tro l de e s te tip o es c o n s e cu e n cia d e la n ítid a e in evita­ ble d is tin c ió n id e o ló g ic a e n tr e lo s d os m o d o s sim b ó lic o s qu e se e n c u e n tr a n en to d a s la s tr a d ic io n e s h u m a n a s . O b ie n e l m odo c o n v e n c io n a l se a b s t r a e c o m o el d o m in io p r o p io d e la a cció n h u m a n a, d e ja n d o el m o d o d ife r e n c ia n te co m o el d o m in io de lo in n ato o dado; o b ie n lo co n v e n c io n a l se a b stra e com o lo innato dejan do, p o r tan to, la d iferen cia ció n co m o el m o d o ad ecu a d o para la a cció n hu m an a. E n a m b o s ca so s, el p eso y én fa sis m o ra l dife­ ren cial atribu ido a cada u n o d e esos m o d o s se rvirá p ara controlar la a ten ció n d el sim bolizador, o cu lta n d o así su n a tu ra leza esencial­ m en te sim b ó lica y su re fle x iv id a d o b via d o ra. Tal co m o verem os, las c o n s e c u e n c ia s y m o tiv a c io n e s s e rá n m u y d ife r e n te s d ep e n ­

136

EL PODER DE LA INVEN CIÓ N

diend o d e si el s im b o liz a d o r v a «con» o «contra» las p r e s c r ip c io ­ nes co n v e n c io n a le s de la a cció n . P ero d esd e el p u n to de v is ta d el control y d el e n m a sc a ra m ie n to , lo ú n ico q u e im p o rta es q u e a m ­ bos d o m in io s p e rm a n e zc a n lo su fic ie n te m e n te d ife re n cia d o s. M e r e fe r ir é al c o n te x to en q u e se c o n c e n tr a la a te n c ió n d el sim b o liz a d o r, in d e p e n d ie n t e m e n t e d e su e s ta t u t o id e o ló g ic o , co m o el co n tro l o co n tex to de co n trol, p u e s so n e s te c o n t e x t o y este m o d o s im b ó lic o lo s q u e c o n tr o la n su a te n c ió n al r e s tr in g ir el ca m p o d e p e rce p c ió n . M e r e fe r iré al m o d o o p u e sto , a q u el q u e se «toma» o so b re el cu a l se a ctú a , co m o el contexto im plícito. El efecto de enm ascarar, de restrin g ir de ese m od o la in ten ció n y p er­ cep ció n d el actor, su p o n e im p lica rlo n o so lo en la p ro p ia a cció n , sino en lo s ju ic io s y p r io r id a d e s d el m u n d o co n v en c io n a l. El e n m a sc a ra m ie n to no es m ás q u e el co n d ic io n a m ie n to d e nuestra percepción, ocasion ado p o r la au to ab stracció n de los sím ­ bolos co n v en cio n a les. Ya se u se n p a ra c o n s tr u ir u n c o n te x to c o n ­ vencionalm ente reconocido, o se em p leen en actos deliberad os de o b via ció n , lo s s ím b o lo s c o n v e n c io n a le s e s tá n ah í, y su fu n c ió n de d is tin g u ir lo s c o n te x to s , el su je to d el o b je to , se rá n e c e s a r ia ­ m ente p a rte de la to ta lid a d de la a cció n , p e rcib id a o p re te n d id a , de a c u e rd o al ca so q u e se tra te . Sin e m b a rg o , cu a n d o el c o n tr o l es d ife r e n c ia n te , la s e p a r a c ió n e n m a s c a r a d o r a d e c o n t e x t o s se m a n ife s ta r á c o m o u n a in tr u s ió n s o b r e la in te n c ió n , c o m o u n a conciencia culpable, pu es la fu e rza de los actos d iferen cian tes c o n ­ siste e n p ro d u c ir u n a u n ió n e n tre su je to y o b jeto , y la in te n c ió n del sim b o liz a d o r b u sc a u n a e s p e cie d e d e s e n m a s c a ra m ie n to , la obviación de la d ic o to m ía su jeto / o b jeto . El a sp e c to «psicológico» de la sim b o liza c ió n es r e su lta d o d e la se p a ra ció n , in co rp o ra d a a la p e r c e p c ió n d e l s im b o liz a d o r , e n tr e c o le c t iv iz a n t e y d if e r e n ­

137

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

cia n te, y e n tre e n m a sc a ra m ie n to y o b via ció n . E sta se p a ra ció n es n e c e sa r ia p a ra q u e el s im b o liz a d o r p u ed a p r o te g e r s e d e l rela ti­ v ism o e sen cia l de to d a c o n s tr u c c ió n sim b ó lica. P u e sto q u e im p lica la c o m b in a c ió n o a rtic u la c ió n m u tu a de d os co n te x to s , ca d a a c to de in v e n ció n c u ltu ra l p ro d u c e d os tipos d e o b je tiv a c ió n . A m b o s so n , p o r c ie r to , c o n s e c u e n c ia d e u n ú n i­ c o a c to c o m p le jo , y c a d a u n o r e p r e s e n t a e l v a lo r d e e s te acto co m o una p a rte c o n c r e ta d e l m u n d o co n ce p tu a l. El c o n tr o l par­ tic u la r q u e está e m p le a n d o el a c to r h a ce q u e c o n s id e r e u n tipo de tra n s fo rm a ció n u o b je tiv a c ió n co m o resu ltad o de su s propias in ten cio n es, de lo qu e e s tá «haciendo». El a c to r id en tifica el otro tipo de o bjetivació n , a q u el que tra n sfo rm a el m ism o c o n te x to de c o n tro l y q u e p o d ría m o s lla m a r d e « contrainvención» , co m o la ca u sa o m otivació n d e su s in te n c io n e s. E sta o b s e r v a c ió n puede p a re ce r a lg o e n ig m á tic a o fo rza d a a p rim e ra vista , p e ro debería qu ed ar claro que la tra n sfo rm a ció n del co n tro l es fá cilm en te per­ c e p tib le en relació n con la a c c ió n , y p u e s to q u e n o fo rm a p a rte de la in ten ció n d el actor, se a so cia in variab lem en te co n algu n a com ­ p u lsió n m o tiv a cio n a l e x te r n a o in n ata, a q u e llo q u e está «causan­ do» la in ten ció n . T a m b ién e sto es u n a ilu sió n c u ltu ra l y co n s e c u e n c ia d e l fen ó ­ m en o de e n m a s c a r a m ie n to . A h o ra b ien , a u n q u e la fu e n te de la m o tiv a c ió n se a u n a ilu s ió n , n o lo es su e fe c to , p u e s al c o m p ro ­ m eterse co n el c o n tr o l co m o u n cu rso d e a cció n p o sib le, el actor se h a ce v u ln e ra b le a la s ilu sio n es d e e n m a sc a ra m ie n to qu e ejer­ ce e sta a c c ió n s o b r e él. Es u n a ilu s ió n c o m p r o m e te d o r a . C om ­ p re n d e re m o s m e jo r c ó m o o p era e s ta ilu sió n v o lv ie n d o so b re el h e ch o d e q u e to d a in v e n c ió n s ig n ific a tiv a im p lica n e c e sa ria m e n ­ te un c o n te x to c o n v e n c io n a l y o tr o n o c o n v e n c io n a l, u n o de los

138

EL PODER DE LA INVEN CIÓ N

cuales «controla» al o tro , p o r lo q u e e x a m in a r e m o s las im p lic a ­ ciones d e este h ech o . C u a n d o el c o n t e x t o c o n v e n c io n a l h a c e las v e c e s d e c o n t r o l, el a c to r se e s tá o r ie n ta n d o s e g ú n u n a a r tic u la c ió n de c o s a s q u e se ajusta a a lg ú n tip o de co n v en ció n cu ltu ra l (y m oral). A c tú a en co n fo r m id a d e x p líc ita c o n a lg ú n id e a l o e x p e c ta t iv a c o le c t iv a acerca d el m o d o en qu e «deben h a cerse las cosas», co n stru y e n d o su c o n te x to s e g ú n lin c a m ie n to s q u e c o rr e s p o n d e n a u n a im a g e n co m p artid a d e lo m o ra l y lo so cial. Su a cció n p o d ría e x p lic a r s e com o « se g u ir las regla s» o t r a t a r e x p líc ita m e n te d e s e r m o r a l pero, e n c u a lq u ie r ca so , e s tá c o le c tiv iz a n d o su a c c ió n . E s to es, está c o n tr o la n d o su a c to d e a cu e rd o c o n u n tip o de m o d e lo q u e significa la «conjunción» de la so cie d a d y la m o ra lid ad , está c o n s ­ tru yen d o c o n s iste n c ia y co h e sió n so cia l. P ero, c la ro e stá , e n la medida en que el otro co n tex to , aqu el en el que in tervien e d e este m odo c o le c t iv iz a n t e , no es u n c o n t e x t o c o n v e n c io n a l, la c o n s ­ tru cció n r e su lta n te in clu irá ta n to c a ra c te rístic a s c o n v e n c io n a le s (m orales) co m o no co n v e n c io n a le s (p a rticu la res): se rá « sem ejan ­ te» a las in te n c io n e s d el a c to r e n a lg u n o s a sp e c to s y « d iferen te de» ella s e n o tr o s . El a cto r, al se g u ir su s in te n c io n e s , h a b rá l o ­ grado h a sta c ie r to p u n to « colectivizar» e l c o n te x to d e su a cció n , tra n sfo rm a n d o u n b o sq u e en u n ja r d ín o u n g ru p o d e p e rso n a s en u n a fa m ilia o u n a n a ció n . H a b rá r e c r e a d o e im p u ls a d o a lg ú n c o n te x to n o c o n v e n c io n a liz a d o (d e te r m in a d o b o sq u e , d e t e r m i­ nada se rie de p erso n a s) de un m o d o co n v en cio n a l, tr a n s fo r m á n ­ dolo e n « cu ltu ra» o «m oralid ad » . P ero ta m b ié n h a b rá r e c r e a d o e im p u ls a d o u n c o n t e x t o c o n v e n c io n a l (la s «reglas» o t é c n ic a s a c e p ta d a s p a r a c o n s t r u ir u n ja r d ín , u n a fa m ilia o u n a n a c ió n ) de cie rta fo rm a p a rtic u la rista o no co n v en cio n a l. El e n m a s c a r a ­

139

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

m ie n to q u e a co m p a ñ a su a cció n h a rá q u e v e a de m a n era d ife re n ­ te esto s d os tip o s d e o b je tiv a c ió n re su lta n te s . S u p o n g a m o s q u e in te n ta r a t r a t a r a m i e s p o s a « co m o d eb e h a cerlo u n m arido», sig u ie n d o u n co n ju n to c o m p a rtid o d e exp ec­ tativas cu ltu rales co m o fo rm a de co n trol co n la esp eran za de con­ v e rtir n u e s tra a so cia c ió n en u n «m atrim onio» y e n «una familia». El c o n te x to no c o n v e n c io n a liza d o de m i a cció n e sta rá co n stitu i­ do p o r las ca racterísticas individuales, so ciales y situ acio n ales per­ so n a les de m i e sp o sa y m ías, y las d e n u e s tra a so cia c ió n previa. A l o r ie n ta r m i a c c ió n en «ser u n b u e n m arido» , y al o r ie n ta r la su ya e n «ser u n a b u en a esposa» p a rticip o en la a ctiv id a d com ún d e « c o n s tru ir u n m a trim o n io » y « co n s tru ir u n a fam ilia». E n la m ed id a e n q u e n u e s tro s e s fu e r z o s te n g a n é x ito , tra n s fo rm a r e ­ m os una in teracció n en tre in d ivid u o s en algo sem eja n te a las no­ cio n es co n v e n c io n a le s d e « m atrim onio» y «familia». P u e sto que am b o s p e rte n e c e m o s a u n a c u ltu ra q u e p o see n o cio n es b a sta n ­ te p re cisa s de lo q u e d eb e s e r u n «m atrim onio» y u n a «familia», y p u e sto qu e al c o n tr o la r n u e s tra s a ccio n e s n o s h em o s o rien ta ­ do se g ú n d ich as n o cio n es, n o s e n c o n tra re m o s su je to s a la ilusión d e q u e el c o m p le jo p r o d u c to d e n u e s tr a in v e n c ió n es u n a cosa re a l. Y d a d o n u e s tr o c o m p r o m is o c o n esa co sa , e l o tro tip o de o b je tiv a ció n q u e se e stá p ro d u cien d o , com o consecuencia directa de nuestra acción, a p a re ce rá co m o u n p ro c e so n a tu ra l, la co n se­ c u e n c ia d e «lo q u e som os», de « n u estra p ro p ia m a n era (individual y co le ctiv a ) de hacerlo». A sí pues, la o b je tiv ació n d el co n tro l — en este ca so u n contex­ to co n v en c io n a l— q u ed ará en m a sca ra d a p o r la id e n tificació n de n u estra s in te n cio n e s c o n ese c o n tro l. Si b ien n u e stra s in ten cio ­ nes se v u e lv e n a p a re n te s co m o re su lta d o d e n u e stra s accio n es, y

140

EL PODER DE LA IN V EN C IÓ N

en tal m ed id a son creadas co m o u n c o n te x to cu ltu ral, te n d em o s a no p e rc ib ir e sta s c a r a c te r ístic a s p e rso n a le s y situ a c io n a le s co m o resu ltad o de esas accion es. Es m ás, dad o qu e la ten d en cia de esta objetivación — qu e co n siste m ás b ie n en p a rticu la riza r q u e e n c o ­ le ctiv iza r— v a d irectam en te co n tra nu estras inten cion es, se p e r c i­ be co m o u n tip o de re sis te n c ia a ellas. A llí d o n d e n os e s fo rz a m o s por tra n s fo rm a r n u e stra s d iv ersa s id io sin cra sia s y situ a c io n e s e n algo q u e se a p ro x im e a u n id e al m o ra l y so cia l, e sta s id io s in c r a ­ sias y s it u a c io n e s e s tá n in c id ie n d o a su v e z e n ese id e a l y a lt e ­ ran do su fo rm a y a p arien cia, cre a n d o u n a re siste n cia a n u e s tra s in ten cion es. P ero esa r e sis te n cia ta m b ié n tie n e el e fe c to d e «pre­ parar» situ a c io n e s p a ra u n a c o le c tiv iz a c ió n u lterior, al d e sh a ce r co n sta n te m e n te lo qu e n o s h em o s p ro p u e s to hacer: p ro d u c e el efecto d e m o tiva r n u e s tra c o le ctiv iza ció n . D ad o q u e la r e c o n o c e ­ mos co m o parte de n u estro «yo natural», la resisten cia se ap arece bajo la fo rm a d e m o tiv a c ió n n a tu ra l, im p u ls o s se x u a le s, fija c io ­ nes p erso n ales, talen to o p rop en sió n innata, a q u ello que «somos» y qu e n o s «hacem os» u n o s a o tro s. C laro está , cu a n to m ás a c tu a ­ m os c o n fo rm e a n u e stra s in te n cio n e s co le c tiv iz a d o ra s , m ás s ó li­ d am en te co n s tru im o s u n a im p re sió n de esa re siste n cia im p o s i­ tiva com o fuerza co n tin u a q u e m o tiva n u e stra acció n . Al in v e n ta r las co lectivid ad es d eterm in a d as cu ltu ralm en te, co n train ve n ta m o s n u estra n o ció n de u n m u n d o «dado» co m p u e sto de h e ch o s y m o ­ tivacion es n a tu ra les. C u an d o el qu e sirve de co n tro l es el co n te x to n o convencionalizado, el a cto r se o rien ta h acia u n a a rticu la ció n de cosas q u e d ifie ­ re en a lg u n o s a sp e c to s d e las co n v e n c io n e s q u e se c o rre s p o n d e n con las e x p e c ta tiv a s s o c ia le s (y m o r a le s ). C u a n d o se s e le c c io n a un c o n tr o l p a rtic u la r e n tre va rio s p o sib les o a d m isib les, el cons-

141

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

tru c to sig n ifica tivo r e s u lta n te se h a ce d istin tiv o e in d ivid u al. En lu g a r d e c o le c tiv iz a r lo in d iv id u a l y p a rticu la r, e l a c to r p a rticu ­ lariza y d ife re n cia lo c o le c tiv o y lo co n v e n cio n a l. E stá «haciendo las co sas a su m odo», sig u ie n d o u n cu rso de a c c ió n p a rticu la r en u n a s itu a c ió n (las co n v e n c io n e s c o m p a rtid a s de la so cied a d ) que a d m ite o tro s cu rso s a lte rn a tiv o s y, p o r c o n s ig u ie n te , está hacien­ d o a lg o d istin tiv o e in d ivid u a l. En lu g a r de « seg u ir las reglas» y o r ie n ta r s e h a c ia la c o n s is te n c ia y la c o h e s ió n , e s tá d e lib e ra d a ­ m en te «probando» o «extendiendo» las «reglas» m e d ia n te la cons­ t r u c c ió n d e u n m u n d o d e s itu a c io n e s y p a r t ic u la r id a d e s al que so n a p lica b le s . P ero , d a d o q u e el c o n te x to d e su a c c ió n , la cosa q u e e s tá d ife r e n c ia n d o («reglas», c o n v e n c io n e s ) , es c o le c tiv o y co n v en c io n a liza d o , la c o n s tr u c c ió n r e su lta n te d e b e rá in clu ir ca­ ra c te r ís tic a s (p a rtic u la re s) ta n to c o n v e n c io n a le s co m o no con­ v e n cio n a le s. Será «sim ilar a» su in te n ció n en c ie r to s asp ecto s y « d ife ren te de» esa in te n c ió n e n o tro s. D e sd e su p ro p ia p ersp ec­ tiva, el a c to r h a b rá te n id o h a sta c ie r to p u n to é x ito en «diferen­ ciar» el c o n te x to de su a cció n p o r se r ca p a z d e tra n s fo rm a r un le n g u a je c o m ú n o u n c ó d ig o so cia l en u n a e x p r e s ió n p ro p ia (en u n p o em a o u n a c o n m e m o ra c ió n ). H abrá r e c r e a d o e im pulsado a lg ú n c o n t e x t o c o n v e n c io n a l d e u n m o d o in d iv id u a l, tra n sfo r­ m án d o lo en «su» vid a, o en «su tipo» d e vida. P ero ta m b ién habrá r e c r e a d o y d ifu n d id o u n c o n t e x t o n o c o n v e n c io n a liz a d o («su e s tilo p ro p io » d e e s c r ib ir u n p o e m a o d e c o n m e m o r a r algo) de fo r m a c o le c tiv a o c o n v e n c io n a l. Y e stá c la ro q u e e l e n m a sca ra ­ m ie n to qu e a co m p a ñ a su a cció n te n d rá co m o r e su lta d o qu e aca­ b e p o r v e r eso s d os tip o s de o b je tiv a c ió n d e m a n e r a d iferen te. S u p o n g a m o s qu e e n lu g a r de tr a ta r a m i e s p o s a «com o debe h a c e r lo u n esposo», d e c id o h a c e rlo c o m o «un h o m b re» , con el

142

EL PODER DE LA INVEN CIÓ N

propósito de diferen ciar m is accio n es de las suyas so b re la b ase de algún m o d elo de m ascu lin id a d . En el c o n te x to d e n u e stro m a tr i­ m onio, c o n to d o s su s a rr e g lo s y e x p e c ta tiv a s , p r o c u r a ré c o n v e r ­ tir co n scien tem en te aqu ello q u e h ago en algo d iferen te de lo que hace ella, y c o n stru ir así m i ind ivid u alid ad co m o p erso n a y h o m ­ bre. (En la vida de la clase m edia n orteam erican a esto se in terp re­ taría en realid ad co m o a lg o «forzado» y no n atu ral, d e b id o a qu e los im pulsos se x u a les y los ra sg o s de p erso n a lid a d se co n s id e ra n como «dados» y n a tu ra les). A l o rie n ta r m i a cció n a «ser u n h o m ­ bre» o « ser u n in d iv id u o » y s e p a r a r s u s e s fu e r z o s d e lo s m ío s («¡no m e m o leste s c o n co sa s d e m u jeres!» ) p ro c u ro d e lib e ra d a ­ mente c r e a r los fa cto re s p e rso n a le s y situ a c io n a le s qu e d efin e n nuestro m atrim o n io . Ella p u e d e a c e p ta r o r e c h a z a r esta p r o p u e s ­ ta, pero p o r m ás q u e tra te d e c o le c tiv iz a r o de o p o n e r su «m ujer» a mi «hom bre», d eb o tra ta r de d iferen cia r. En la m e d id a e n qu e tenga éx ito , tra n s fo rm a ré m i m a trim o n io e n una in te r a c c ió n en tre in d ivid uo s. C o m o e sto y c o n tro la n d o m i a cció n co n u n a p a u ta c o n te x tu a l e s p e c ífic a , te n d r é la ilu s ió n d e q u e el c o m p le jo p r o ­ ducto de e s ta in v e n c ió n es u n a tra n s fo rm a c ió n real. Y e n r a z ó n de m i co m p ro m iso c o n esta tra n sfo rm a ció n , el o tro tip o d e o b je ­ tivación qu e se está p ro d u cien d o , la co le ctiv iza ció n de m i co n tro l d ifere n cia n te, se m e p r e s e n ta r á c o m o a lg o q u e se im p o n e d e sd e el exterior, algo «dado» q u e no fo rm a p a rte de m i in ten ció n . C o n train v en ta ré, cla ro está , el c o n te x to c o le c tiv o de n u e s tro m atrim o n io en el p r o p io a c to d e in d iv id u a liz a rm e c o n tr a él. Y com o e s to y in te n ta n d o d iferen cia r, c re a r m i in d ivid u a lid a d , e sta co n train ven ció n co le c tiv iz a n te se p e rcib irá co m o u n a e sp e cie de resisten cia a m is in ten cio n es, u n fa c to r m o tiv a d o r q u e c o n tin u a ­ mente «configura las cosas» h a cia n u ev o s a cto s de d iferen cia ció n .

143

LA INVENCIÓN' DE LA CULTURA

En este caso , sin em b a rg o , no p u ed o a trib u ir la fu e r z a m otivadora a m i «yo natu ral», p u e s to q u e las c o n v e n c io n e s d e m i cu ltu ra m e in s tru y e n qu e las «cosas dadas» n a tu ra le s so n in d ivid u a les y p a rtic u la r iz a n te s , m ie n tra s q u e esta m o tiv a c ió n es so cia l y co le c­ tivizan te. A sí pues, a u n q u e la m o tiva ció n se cre a y se h ace visible d u ra n te el co n tro l, los tip o s de o b je tiv a ció n a los q u e co n d u ce no so n c o n s id e r a d o s co m o «norm ales» en m i cu ltu ra , sin o p ato lógi­ cos. Los p ercib o co m o « com pu lsiones» v a g a s e in e x p lica b le s que in cid e n s o b re m i a c tiv id a d y m e fu e r z a n a d ife r e n c ia r ca d a vez m ás. En la m edida e n que d ep en d o de co n tro les n o convenciona­ lizad o s, p e rcib iré (y c o n tra in v e n ta ré ) m i cu ltu ra co m o u n a com ­ p u lsión de este tipo. Si viv iese e n u n a cu ltu ra d on d e los controles n o co n v e n c io n a liza d o s se c o n sid e ra se n n o rm a les, p e rcib iría esta c o m p u ls ió n c o le c tiv a c o m o m i «alm a». Si fu e s e u n c r im in a l en esa so cied a d , su p ersiste n cia p a to ló g ica m e im p u lsaría a co m eter c rím e n e s ca d a v e z m a y o re s. P ero so la m e n te so y u n acad ém ico in o fen sivo , p ro v isto d e una c u ltu ra cu y a o b se sió n co n siste en li­ b era rse de sí m ism a a tra vés de la e s c ritu ra d e m ás y m ás libros. E n tre a m b o s tip o s de o b je tiv a ció n se p ro d u ce la in v en ció n de la t o ta lid a d d el m u n d o , c o n u n o d e s u s a s p e c to s m o tiv a n d o al o tro , o a la in versa. P ero en ello d esem p eñ a u n p a p el d ecisivo la cu e s tió n d e sa b e r cu ál d e los d os tip o s de o b je tiv a ció n se consi­ d e ra el m e d io n o rm a l y a p ro p ia d o p a ra la a c c ió n h u m a n a (el do­ m in io del a rtificio h u m a n o ) y cu á l se in te rp re ta co m o resu ltad o d el e fe cto de lo in n ato y d e lo «dado». Ello d efin e la fo rm a acep ta­ d a y co n v e n c io n a l d e la a cció n h u m a n a, el m o d o en qu e el actor in te r p r e ta y e x p e r im e n ta el c o n tr o l y su s ilu s io n e s, p o r lo que d efin e ta m b ié n q u é co sa s y e x p e rie n c ia s d e b e n co n sid e ra rse pre­ v ia s a su s a c c io n e s y no r e s u lta d o de ellas. P o d e m o s d en o m in a r

144

EL PODER DE LA INVEN CIÓ N

esta o rie n ta ció n co le ctiv a el « en m ascaram ien to convencional» de una cu ltu ra particular. En la m o d ern a cu ltu ra de la cien cia y d e la em presa c o le c tiv a d e la cla se m e d ia n o r te a m e r ic a n a , c o n su é n ­ fasis en la a c u m u la c ió n p ro g re siv a y a rtificia l d e fo rm a s c o le c t i­ vas, el e n m a sca ra m ien to co n v en cio n a l equ ivale al en te n d im ie n to de q u e e l m u n d o d e l in c id e n t e n a t u r a l (la s u m a d e t o d o s lo s co n textos n o co n v e n c io n a liza d o s) es in n a to y dado. En el m u n d o de los d arib i y d el p u e b lo d e Yali, co n su én fasis en las re la c io n e s hu m an as, e s el d o m in io in c id e n ta l d e lo s c o n tr o le s n o c o n v e n ­ c io n a liz a d o s el q u e a fe c ta la a c c ió n h u m a n a , m ie n tr a s q u e la a rticu la ció n d e lo c o le c tiv o es el o b je to de la c o n tr a in v e n c ió n y del en m a sc a ra m ie n to co n v en cio n a l. La c u ltu r a d e Yali y la c u ltu r a d e los d a rib i so n in n ata s y m otivadoras: « q u ieren ser» e x te n d id a s y d ife re n cia d a s p o r c o n tra ste ; forma p a rte d e su c a r á c te r c o n v e n c io n a l el h e ch o de q u e n o r m a l­ mente d eb a n co n train ven ta rse a través d el u so d e co n tro les d ife ­ ren cian tes. P ero la c u ltu r a a m e ric a n a es a rtificia l e im p u e sta ; es la h eren cia d e m u ch a s g e n e ra c io n e s de p ro g reso , d e c o n s tr u c to ­ res y crea d o res que, m o tiva d o s p o r la «naturaleza», d esa rro lla ro n nuestras té c n ic a s d e d o m in io , a p lica ció n y reg u lació n . En el p r i­ mer caso, la c o n v e n c ió n cu ltu ra l e n m a sc a ra su p ro p ia in v e n ció n com o m o tiva ció n ; en el se gu n d o , su a rtic u la c ió n co n s c ie n te e n ­ m a sca ra la in v e n c ió n d e u n a n a t u r a le z a in n a ta y m o tiv a d o r a . Así p u es, el e n m a s c a r a m ie n to c o n v e n c io n a l s ie m p r e se im p u l­ sa y r e c r e a co m o p a rte d e la o p e r a c ió n de la p ro p ia in v e n c ió n : queda im p lícito en los p ro p io s c o n te x to s co n v e n c io n a le s c u a n d o son in v e n t a d o s y c o n t r a in v e n ta d o s . Y su c o n t in u a r e c r e a c ió n m otiva, o es m o tiv a d a , de la m ism a m a n era en q u e lo so n e s to s co n textos.

145

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

De se r e s to cierto , ¿ c ó m o p o d e m o s e x p lic a r los a cto s q u e in­ v ie r te n el o rd e n a p ro p ia d o d e c o n tr o l cu ltu ra l, la d ife re n cia ció n d e lib e ra d a q u e tie n e lu g a r en la c u ltu r a n o r te a m e r ic a n a y la co ­ le c tiv iza c ió n en N u ev a G u in ea? D ado q u e e sta s in v ersio n es con ­ tra ría n la c r e a c ió n o rd in a ria d e m o tiv a cio n es, no p o d e m o s a tri­ b u ir la s a las ilu s io n e s d e l e n m a s c a r a m ie n to c o n v e n c io n a l. Son, de h e c h o , u n tip o d e « d e s e n m a s c a r a m ie n to » , al h a c e r a q u ello q u e no so lem os h a c e r o rd in a ria m en te y, si bien estas inversiones so n ca p a ces de c r e a r su p ro p ia m o tiv a c ió n b a jo la fo rm a d e co m ­ p u lsió n , lo s ím p e tu s d e s e m e ja n te «inversión» r e q u ie r e n de una e x p lic a c ió n . Si so m o s ca p a c e s d e e x p lic a r esto , ta m b ié n p od ría a y u d a rn o s a e n te n d e r p o r q u é r a z ó n lo s m o d o s co n v e n c io n a le s de p ro ced e r y las ilu sio n es qu e cre a n son co n ven cio n ales. Pues la afirm ación de que las a ccio n es crea n sus prop ias m o tivacio n es nos d ice b a sta n te p o co a ce rca de có m o llega a p ro d u cirse este estado d e co sa s o h a cia d ó n d e se d irig e . L a e x is te n c ia de u n m o d o c o n ­ ve n cio n a l de a cció n y de e n m a s c a r a m ie n to p la n te a u n p ro b lem a q u e n o p u e d e r e s o lv e r s e ú n ic a m e n te c o n la n o ció n de co n tro l, y ese p ro b lem a es el d e la n e cesid a d de la in ven ció n .

L a n e c e s id a d d e l a in v e n c ió n

Los c o n te x to s de la c u ltu ra se p e rp e tú a n y d e sa rro lla n a través d e a cto s d e o b je tiv a c ió n al se r in v e n ta d o s unos a p a rtir de otros y p o r m edio de otros. E s to s ig n ific a q u e n o p o d e m o s r e c u r r ir a la fu e rza d e algo lla m ad o «tradición», «educación» u o rien ta ció n esp iritu al p ara d ar cu e n ta de la co n tin u id a d cu ltu ral, o, lo que es lo m ism o , d el c a m b io c u ltu ra l. L as a so c ia c io n e s s im b ó lic a s que

146

EL PODER DE LA IN V EN CIÓ N

co m p arten las p erso n a s, su «m oralidad», «cultura», «gram ática», « costum bres», su s « trad icio n es» , d e p e n d e n ta n to d e la r e in v e n ­ ción c o n tin u a co m o las id io sin c ra s ia s p e r s o n a le s , lo s d e ta lle s y ca p rich o s q u e p e rcib e n en sí m ism o s o en el m u n d o c ir c u n d a n ­ te. La in v e n c ió n p e rp e tú a no so lo la s c o sa s q u e « ap ren d em o s» , co m o el le n g u a je y lo s b u e n o s m o d a le s, sin o ta m b ié n las r e g u ­ la rid a d e s d e n u e s tr a p e r c e p c ió n , c o m o el co lo r, el s o n id o y el tiem po y el espacio. D ado q u e lo co le ctiv o y lo co n v e n c io n a l so lo tien en se n tid o e n re la c ió n c o n lo in d ivid u al e id io sin crá sico , y a la in v ersa , los c o n te x to s c o le c tiv o s so lo p u e d e n r e te n e r s e y r e ­ co n o cerse co m o ta le s p o r v e n ir co n tin u a m e n te filtra d o s p o r las redes d e lo in d ivid u a l y lo p a rticu lar; asim ism o , las c a r a c te r ís ti­ cas in d ivid u a les y p a rticu la re s d el m u n d o so lo p u e d e n r e te n e r s e y re c o n o c e rse co m o ta les p o r v e n ir filtra d a s p o r las re d e s d e lo co n v en cio n a l. O rd en y d e so rd e n , lo c o n o c id o y lo d e sco n o cid o , la reg u la rid a d co n v en c io n a l y el in c id e n te qu e la d e sa fía , se e n ­ cu e n tra n u n id o s e n tr e sí d e m a n era in n ata : u n o es fu n c ió n d e otro, so n n e ce sa ria m e n te in terd e p en d ien tes. N o p o d e m o s a ctu a r sin in v e n ta r u n o a tra vé s d e l otro. A sí p u es, si la invención reviste cru cia l im p o rta n cia p a ra n u e s­ tra a p re h e n sió n d e la a cció n y d el m u n d o d e la a cció n , la co n ven ­ ción n o e s m en o s d ecisiva , pu es la co n v e n c ió n c u ltu r a l d e fin e la p ersp ectiv a del actor. Sin in v en ció n , e l m u n d o d e la co n v e n c ió n , con tod a su im portan te d istin ción in terp reta tiva en tre lo «innato» y lo «artificial», no p o d ría lle v a rse a cab o . P ero la in v e n ció n r e su l­ taría im p o sib le sin las d is tin c io n e s c o n v e n c io n a le s q u e o rie n ta n al a cto r en su m undo, qu e le d icen q u ién es él y q u é p u ed e hacer, o to rg á n d o le a sus a cto s un e n m a sc a ra m ie n to y u n a m o tiv a c ió n c o n v e n c io n a le s. El n ú c le o d e c u a lq u ie r c o n ju n to de c o n v e n c io ­

147

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

nes cu ltu rales es una sim ple d istin ció n so b re qu é tipos de co n tex­ to s — los n o c o n v e n c io n a liz a d o s y los d e la p ro p ia c o n v e n c ió n — se a rtic u la n d e lib e r a d a m e n te en el c u r s o d e la a c c ió n hu m an a y q u é tip o s d e c o n te x to s d e b e n c o n tr a in v e n ta r s e c o m o «m oti­ vación» c o n la m á s ca ra co n v e n c io n a l de lo «dado» y lo «innato». P or su p u e sto qu e p a ra cad a c o n ju n to d ad o d e co n v e n c io n e s, ya sea el de una tribu , u n a co m u n id ad , u n a «cultura» o u n a clase so­ cial, e x iste n ú n ic a m e n te dos p o sib ilid ad es: p o r u n lado, la gente q u e d iferen cia d e lib e ra d a m e n te co m o fo rm a de su a cció n tendrá qu e c o n tra in v e n ta r in v a ria b le m e n te u n a co le ctiv id a d m otivad ora c o m o lo «innato»; p o r o tro , la g e n te qu e co le c tiv iz a d elib e ra d a ­ m e n te c o n tr a in v e n ta r á u n a d ife r e n c ia c ió n m o tiv a d o r a de ese m ism o m od o. C o n s e c u e n te m e n te , e n ta n to q u e m o d o s co n tra s­ ta n te s de p e n sa m ie n to , p e r c e p c ió n y a cció n , e x is te u n a en orm e d iferen cia e n tre e sta s d os a ltern a tiv a s. P o r ta n to , siem p re es u n a cu e s tió n c o n v e n c io n a l el p u n to de v is ta c o le c tiv o o la o r ie n ta c ió n d e u n a c u ltu r a , el m o d o e n que su s m ie m b ro s a p r e n d e n a e x p e r im e n t a r la a c c ió n y el m u nd o d e la acció n . P ersiste co m o tal al se r in c e sa n te m e n te rein ven tad o b ajo la fo rm a d e c o n te x to s co n v en cio n a les. P ero el m e d io p o r el cu a l este p u n to d e v is ta se a m p lía y se rein v e n ta es el d e la dife­ ren cia ció n y p a rticu lariza ció n e n fu n ció n de co n tex to s n o conven­ cio n a lizad o s. Los a cto s e x p r e siv o s q u e d e b e n a rtic u la r n e cesa ria ­ m en te u n tip o de c o n te x to co n el o tr o p a ra q u e a m b o s resulten co m u n ica b le s y sig n ifica tiv o s g a ra n tiz a la co n tin u a reinvención d e u n o a p a r tir d e l o tro . S e tr a ta d e u n a in v e n c ió n q u e c o n ti­ n u a m e n te r e c r e a su o r ie n ta c ió n , y d e u n a o r ie n ta c ió n qu e con­ tin u a m e n te fa c ilita su p r o p ia r e in v e n c ió n . Si id e n tific a m o s la o r ie n ta c ió n c o n la c o n s is te n c ia c o m p a r tid a d e las aso ciacio n es

148

EL PODER DE LA IN V EN CIÓ N

y la in v e n ció n co n la c o n tra d ic c ió n im p o sitiv a d e los c o n tra s te s d ife re n cia n te s, p o d r e m o s c o n c lu ir q u e la n e c e sa r ia in te r a c c ió n e in te rd e p e n d e n c ia e n tre ello s es la n e c e sid a d m ás im p e rio sa y poderosa d e la c u ltu r a h u m a n a. La necesidad de la in ven ció n se origin a en la convención c u ltu ra l y la necesidad de la convención cultural se o rig in a en la in ven ció n . In v e n ta m o s p a ra s o s te n e r y re sta u ra r n u e s tra o r ie n ta c ió n c o n v e n c io n a l, y n o s a d h e r im o s a esta o rien ta ció n para co b ra r co n cien cia del p o d e r y b en eficio qu e nos p ro p o rc io n a la in ven ció n . La in v e n ció n y la c o n v e n c ió n m a n tie n e n e n tre sí una re la ció n dialéctica, u n a rela ció n sim u ltá n ea d e in terd e p en d en cia y c o n tr a ­ dicción. Esta d ia léctica es el n ú cleo de tod as las cu ltu ra s h u m an as (y m u y p o sib le m e n te d e lo s an im ales). Es p o sib le q u e el c o n c e p ­ to de «dialéctica» resu lte fam iliar a los le cto res e n su fo rm u la ció n h e g e lia n a y m a r x is ta , co m o p r o c e s o o d e s a r r o llo h is tó r ic o q u e im plica la su ce sió n d e tesis, a n títe s is y sín tesis. M i fo rm u la c ió n , m ucho m en o s tip ológica, es m ás sim ple y, segú n creo, es al m ism o tiem po m ás p ró x im a a la id e a o rig in a l g riega: la d e u n a te n s ió n o a ltern a n cia , co m o e n u n d iá lo g o , e n tr e d os c o n c e p c io n e s o p u n ­ tos de vista que son sim u ltá n ea m en te co n tra d icto rio s y so lid ario s en tre sí. C o m o m o d o de p en sa r, la d ia lé c tic a o p e r a e x p lo ta n d o co n tra d iccio n es («oposiciones», co m o las llam aría L évi-S trau ss) contra u n fo n d o co m ú n d e sim ilitu d en lu g a r de re c u rrir a la c o n ­ sistencia c o n tr a u n fo n d o d e d ife re n cia s, co m o lo h a ce la ló g ica racio n alista o «lineal». De ello se sig u e q u e las cu ltu ra s q u e d ife ­ rencian c o n v e n c io n a lm e n te se a c e r c a n a las co sa s co n u n a «lógi­ ca» d ia léctica , m ien tra s qu e aq u ella s q u e co le c tiv iz a n c o n v e n c io ­ n a lm en te (co m o n u e s tra p ro p ia tra d ic ió n ra c io n a lista ) in v o c a n una ca u sa lid a d lineal. D ebid o a q u e d e se o e n fa tiz a r la n e cesa ria

149

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

p resen cia e in terd e p en d en cia d e los co n te x to s tan to co n ven cio n a­ les co m o no c o n v e n c io n a liza d o s, h a b la ré de una d ia lé ctica sign i­ fica tiva y c o le c tiv a m e n te v in cu la n te (co n ve n ció n m ás invención) p a ra r e fe rirm e a a q u e llo que los a n tro p ó lo g o s h a n co n sid erad o g e n e ra lm e n te co m o c o n v e n c ió n m ás fu e rza n a tu ra l o co n ven ció n m ás e v o lu ció n . Pese a q u e p u ed a ca m b ia r su co n ten id o , y a v e c e s su relación c o n el actor, e s ta d ia lé c tic a v in c u la n te n o s e rá n i m á s ni m enos q u e u n a d ia léctica. C o n tie n e e n sí su prop ia co n tin u id a d : no im ­ p o rta q u é a s p e c to e s c o ja el a c to r c o m o c o n tr o l d e su s accio n es, d a ig u a l q u e c o le c tiv ic e o q u e d ife re n cie , sie m p re co n train ven ta rá y «preparará» el o tro a sp ecto . La co n v en ció n , qu e in teg ra u n acto en la c o le c tiv id a d , e s tá d ir ig id a a t r a z a r d is tin c io n e s c o le c tiv a s e n tr e lo in n a to y el d o m in io d e la a c c ió n h u m a n a . La in ven ción , q u e d iferen cia co n tin u a m e n te a cto s y su ce so s de lo convencional, r e ú n e (« m etafo riza» ) e in te g ra c o n tin u a m e n te d is tin to s co n te x ­ tos. Y la d ia lé ctica cu ltu ra l, q u e n e ce sa ria m e n te in clu y e am bos, se v u elv e u n u n iv e rso d e d istin cio n e s in te g ra d o ra s e in teg ra cio ­ n es d istin tivas: reú n e a las p erso n a s in tro d u cie n d o u n a solución a su a cció n co n tin u a m e d ia n te la d is tin c ió n e n tre «lo innato» y «lo artificial», y d istin g u e p e rso n a s, a c to s y su ce so s in d ivid u ales m e d ia n te la c o m b in a c ió n d e c o n t e x t o s in n a to s y a r tific ia le s de m o d o s o rig in a les y esp ecífico s. C o n s id e r e m o s lo q u e o c u r r e c u a n d o h a b la m o s. A m en u d o c r e o q u e lo s m ie m b ro s d e u n a c iv iliz a c ió n ta n le tra d a co m o la n u e s tra im a g in a n lo s e s p a c io s en tre las p a la b ra s cu a n d o hablan co m o si fu e se n los e s p a cio s e n tr e las p a la b ra s de u n a p ágin a im ­ p resa . (Es p o sib le q u e im a g in en ta n to las p a lab ras co m o su pu n­ tu a ció n .) Lo qu e re a lm e n te p ro d u cim o s al h a b la r es u n a especie

150

EL PODER DE LA IN V EN CIÓ N

de m ú s ic a b o r r o s a y s u s u r r a n t e , p o r lo q u e u n o m is m o t ie n e que a p re n d e r có m o d e sc o m p o n e r esta o rq u e s ta ció n en fo rm a s y unid ad es co n v en cio n a les p ara p o d e r d arles u n sen tido, de fo rm a p a re cid a a c o m o u n m ú s ic o e n tr e n a d o a p re n d e a d e s c o m p o n e r un su su rro de to n a lid a d e s se n so ria le s en n otas, aco rd es, a r m o ­ nía, lín ea m eló d ica y fo rm a e s tru c tu ra l. En realid ad , n o im p o rta cómo so n las c o n v e n c io n e s en sí, si la p erso n a es letra d a o n o , o qué a sp e c to d e la p r o d u c c ió n to ta l es co n v e n c io n a lm e n te visib le (a m e n u d o so s p e ch o q u e m is a m ig o s d arib i in te rp re ta n el h a b la en té rm in o s d e cosas e intenciones e n lu g a r de p a lab ras y fra ses); lo qu e im p o rta , al m e n o s en lo q u e c o n c ie r n e a la c o m u n ic a c ió n , es si el h a b la n te (quien e v id en te m en te está escu ch an d o su p ro p ia m úsica) y el o yen te tom an las m ism as decisiones. Si la co n v en ció n d esem p eñ a el p a p el d e cr ític o en e sta o rq u e s ta ció n h u m a n a in fi­ n ita m en te co n ce rta d a , ta m b ié n h a ce el p apel de co m p osito r. P ara n o sotros, el c o m p o s ito r v ie n e a se r «innato», co m o un B e e th o v e n subterráneo e incom prensible, m ientras que para los daribi y o tro s pu eblos trib a les es el c r ític o el qu e es innato. La in v e n c ió n c a m b ia las c o sa s y la c o n v e n c ió n d e sc o m p o n e estos ca m b io s en u n m u n d o r e co n o cib le . P ero ni las d istin cio n e s de la c o n v e n c ió n n i las o p e r a c io n e s de la in v en ció n p u e d e n id e n ­ tificarse co n algú n «m ecanism o» fijo d en tro de la m en te h u m a n a o con a lg ú n tip o d e « estru ctu ra» su p e ro rg á n ica im p u e sta a la s itu a ­ ción h u m a n a . T o d o lo q u e te n e m o s es sim p le m e n te u n c o n ju n to de o r d e n a m ie n to s y a rtic u la c io n e s , m ás o m e n o s c o n v e n c io n a ­ lizados p a ra ca d a actor, q u e la a cció n nos p resen ta en té rm in o s ab so lu to s co m o in n ato y a rtificia l, co n v en c io n a l y n o co n v en cio nalizado. P a rtic ip a m o s en ese m u n d o a tra vés de su s ilu s io n e s y como su s ilu sio n es. L as in v e n c io n e s en las cu a les se re a liza so lo

151

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

se v u elv e n posibles m ed ia n te el fen ó m en o d el co n tro l y el en m as­ ca ram ien to qu e lo aco m p añ a, y las d istin cio n es co n v en cio n a les en las cu a les se basa el c o n tro l so lo p u ed e n e x te n d e r se al recrea rse d u ra n te el cu rso d e la in v en ció n . D ebido a q u e la c o n v e n c ió n so lo p u ed e d e sa rro lla rse a través de u n p ro c e so d e ca m b io , es in e v ita b le q u e sus d istin cio n e s co n ­ ve n cio n a le s e x p e r im e n te n ca m b io s d u ra n te el tra n s cu rso d e ese p r o c e so . M ás au n , y a q u e la in v e n c ió n es sie m p re u n a cu e stió n d e co m b in a r c o n te x to s co n v e n c io n a le s c o n lo p a rticu la r y lo no co n v e n c io n a liz a d o , c o le c tiv iz a n d o d e lib e ra d a m e n te lo p a rtic u ­ lar y lo in d iv id u a l o d ife r e n c ia n d o lo c o le c tiv o , es e v id e n te que los dos tip o s de a cció n d e riv a rá n en u n a « relativización » p ro g re ­ siva d e a m b as, p a r tic u la r iz a n d o lo c o le c tiv o y al m ism o tiem p o o rd e n a n d o y c o le c tiv iz a n d o lo p a rticu la r. A p lic a m o s lo s ó rd en es y re g u la rid a d e s de n u e s tra cien cia al m u n d o fe n o m é n ico («natu­ raleza» ) p a ra r a c io n a liz a r lo y c o m p r e n d e r lo y, e n ese p ro ceso , n u e s tra c ie n cia se v u e lv e m ás e s p e c ia liz a d a e irra c io n a l. A l sim ­ p lifica r la n a tu ra le za , nosotros a su m im o s su co m p lejid ad , y esa co m p le jid a d se m u e stra co m o u n a re siste n cia in tern a a n u estra in te n ció n . La in v en ció n co n fu n d e in e v ita b le m e n te las d istin cio ­ n es de la c o n v e n c ió n al rela tiviza rla s. E ste es, c la ro e stá , e l fe n ó m e n o d e la m o tiv a c ió n tal y co m o lo en co n tra m o s en n u e s tra d iscu sió n d el co n tro l. La m o tivació n es el e fe c t o s o b r e u n a c to r d e la o b je tiv a c ió n r e fle x iv a (y relativ iz a n te ) d e su c o n tr o l, u n a r e s is te n c ia a su s in te n c io n e s que c a r e c e de o rig e n o b vio e n sus p ro p ia s in te n cio n e s. Es a sí q u e la m o tiv a c ió n su rg e sie m p re d e la r e la tiv iz a c ió n de las d iferen cia s co n ven cio n ales, de la d iferen cia en tre los c o n te x to s qu e u n actor r e c o n o c e y a q u e llo s q u e p r o d u c e , p o r lo q u e la ten d en cia de la

152

EL PODER DE LA IN V EN C IÓ N

m otivación es siem pre oponerse y co n trarresta r la rela tiviza ció n de [as distinciones convencionales. En ú ltim a in stan cia, la m o tiva ció n es sim p lem en te la in ercia o la n e ce sid a d q u e se e x p e r im e n ta d e reso lver las co sa s d e d e te rm in a d a m an era. C o n v ie n e n o ta r qu e la m o tiv a ció n , a u n q u e lig a d a a la a cció n , no se o rig in a n e c e s a r ia m e n te «dentro» d el in d iv id u o . Es p a r te del m u n d o co n v en c io n a l e ilu so rio del cu a l p a rticip a m o s y en el que a c tu a m o s , p ero n o es — m ás allá d e las ilu s io n e s n e c e s a r ia s del p ro p io a cto r— una «cosa» o fu e r z a q u e em a n e d el actor. Los o bjeto s, las im á g en e s, las m e m o ria s y o tr a s p e rso n a s n o s m o t i­ van ta n to co m o nos m o tiv a m o s a n o s o tro s m ism o s, y d e h e c h o n u e stra s p e r s o n a lid a d e s p e n e tr a n c o n s ta n te m e n te e n e l te a tr o de nu estras accio n es y p ercep cio n es. Es so la m en te la co n v en ció n cu ltu ral, p ero una c o n v e n c ió n m o tiv a d a , la q u e re su e lv e las s itu a ­ ciones de n u e stra a cció n e in v en ció n en las fro n te ra s c u ltu r a le s de los in d ivid u o s, los « m ovim ien tos» , e s p íritu s tu te la re s, o e n las form as c u ltu r a lm e n te a p ro p ia d a s de «im pulsos», «instintos», «el alma» y co sa s p o r el estilo. L as m o tiv a cio n e s p u e d e n « p reparar­ se» m ed ia n te lo que u n o hace, lo que h a cen los o tro s, p o r la situ a ­ ción en la qu e u n o se e n cu e n tra , de m o d o qu e la fo rm a y el o rig e n de la m o tiv a c ió n d ep en d e siem p re de las d istin cio n e s co n v e n c io nales a tra vés d e las cu a les se in te r p r e ta n esta s co sa s. La m o tiv a ció n , p u es, es e l m o d o en q u e el a c to r p e rc ib e la r e ­ la tiv iza c ió n d e la c o n v e n c ió n y, p o r ta n to , d e lo s c o n te x to s c o n ­ v en cio n a les a tra vé s d e los cu a les se c o n s tr u y e n las d is tin cio n e s co n v en cio n a les. A p re n d e m o s la len g u a, la in te ra c c ió n so cia l, los p ap eles so c ia le s, las h a b ilid a d e s y la c r e a tiv id a d c o m o p a r te d e nu estra re la ció n co n los d em ás, co m e n z a n d o p o r la fam ilia y s i­ g u ien d o p o r los c o m p a ñ e ro s d e ju e g o s , a m ig o s, p a re ja s, e n e m i­

153

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

g o s , c o le g a s , e in c lu s o lo s e n c u e n tr o s c a s u a le s . A p r e n d e m o s a actu ar, a o rie n ta r n o s y a c o n o c e r n u e s tra s m o tiv a c io n e s e n m ú l­ tip le s c o n te x to s q u e in c lu y e n u n a d e s c o n c e r ta n te c o le c c ió n de e le m e n to s g e n e r a le s y p a r tic u la r e s , p e r s o n a s , lu g a re s , o b jeto s, s itu a c io n e s e in s titu c io n e s . D ad o qu e e s te a p re n d iz a je siem p re fo rm a p a rte d e la r e la c ió n c o n o tr o s, se sig u e de e llo q u e e l in d i­ vid u o n u n ca ap ren d e a a ctu a r o a m otivarse co m o una sim ple res­ p u e sta «neutra» o s in co m p ro m iso . A p re n d e a h a ce rlo d esd e una p o s ic ió n p a rticu la r, a o b je tiv a r a tra v é s d e u n a p e r s p e c tiv a par­ ticu lar, y a p ren d e a sim ism o a id e n tifica r d ife re n te s m o d o s d e su acció n co n in ten ció n co n scien te y m o tiva ció n in co n scien te. A pren­ de una m o tiv a ció n c o n v e n c io n a l co m o r e su lta d o d e la invención, p e r o ta m b ié n a p re n d e a in v e n ta r u sa n d o c o n tr o le s e n u n a rela­ ció n co n v en cio n a l, lo cu a l lo h a ce v u ln e ra b le a las ilu sio n es de la m o tiva ció n . La in v en ció n es siem p re un tip o d e «aprendizaje», y a p re n d er es in e v ita b le m e n te u n acto de in v en ció n o reinvención, h asta tal p u n to qu e d e nada nos sirve h ablar d el ap ren d izaje com o d e u n «proceso», o d iv id irlo en «etapas». U n n iñ o p a rticip a tanto e n la d ia lé ctica de la in v en ció n y la c o n v e n c ió n co m o u n adulto (a lo su m o su m e m o ria es a lg o m ás co rta ), p o r lo q u e a firm a r que v iv e e n «un m u n d o d iferen te» n o es d e c ir g ra n co sa . T o d o s vivi­ m o s en m u n d o s d iferen tes. ¿Q u é su ce d e e n to n c e s cu a n d o la re la tiv iza ció n d el co n tro l (y, p o r tan to , su r e sis te n c ia m o tiv a d o ra ) es u sa d a p o r d e te rm in a d o a c to r y de esa fo rm a so b re p a sa la efe ctiv id a d d e c o n tro l en su in­ te n c ió n o rig in a l? O, p a ra d e cirlo de o tr o m od o, ¿ c ó m o rea ccio n a ­ m os an te los c o n tro le s a lta m e n te re la tiv iza d o s, a p lica d o s sobre n o so tro s m ism o s o so b re o tro s? La re sp u e s ta es q u e la a cció n (e in te n c ió n ) se in v a lid a a sí m ism a ; a lin e a el fo c o d e c o n t r o l del

154

EL PODER DE LA IN V E N C IÓ N

actor o r e a c to r co n la « resistencia» al c o n tr o l m ás qu e co n el c o n ­ trol o rig in a l, co n la co sa q u e está sien d o c o n tra in v e n ta d a m ás qu e con su p reten d id a tran sfo rm ació n . Es a sí q u e se p ro d u ce u n a r e a c ­ ción agu d a y m o tiva d a co n tra la in te n c ió n o rig in a l. E sta r e a c c ió n es p a rte d e la experiencia, u n a su e r te d e a n tip a tía o fr u s tr a c ió n que el in d iv id u o d e b e a p r e n d e r a a ju s ta r y tr a ta r a m e d id a q u e aprende a a d a p ta r lo s o tro s a sp e c to s d e la m o tiva ció n : n a ce d e la im p resió n de e s ta r y e n d o c o n tr a la n a tu r a le z a d e las co sa s. E l m e jo r e je m p lo q u e se m e o c u r r e es la r e a c c ió n d e u n a au d ien cia fr e n te a u n ch iste m a lo o fr e n te a u n a a c tu a c ió n q u e p a re ce «falsa» al t r a ic io n a r el c o m p le jo j u e g o e n tr e r e a lid a d y co n stru cció n que esp eran los esp ectad o re s. La rea cció n es a ve ces tan cru d a y p e r tu r b a d o r a c o m o u n e s ta llid o d e ra b ia , p u e s tie n e la m ism a raíz; se trata, en tod os su s a sp ecto s, de una re a c ció n des­ controlada. S u ce d e ta n to e n tre lo s n iñ o s co m o en tre los ad u lto s, pues a p ren d er esta reacció n es c o n co m ita n te al a p re n d iza je d e la co n v en ció n en el c u r s o d e la in v e n ció n , y a la in v ersa . E n el ca so del chiste, la audiencia reaccion a fren te a la rela tiviza ció n d el le n ­ guaje y fre n te a su a m b ig ü ed a d (p u es el le n g u a je está ta n m o tiv a ­ do y es ta n m o tiva d o r co m o cu a lq u ie r o tro asp ecto d e la cu ltu ra). En el caso d e u n a a ctu a ció n de te a tro o d e cine, la a u d ien cia r e a c ­ ciona fren te a la re la tiv iza c ió n d e u n a situ a c ió n « rep resen tativa» en la q u e in v irtió c ie rta c r e d u lid a d c o n la e s p e ra n za d e o b te n e r «entretenim iento» co m o reco m p en sa . La reacció n , p o r su p u esto , n o se lim ita a ch iste s y e n tr e te n i­ m iento: se e n c u e n tr a e n e l o rig e n de to d o s los a c to s q u e a s o c ia ­ mos con el c o m p o rta m ie n to «negativo» o «destructivo», in clu id a bu en a p a rte de la crim in a lid a d y e l v a n d a lis m o q u e a z o ta n n u e s ­ tra m u y re la tiv iz a d a C u ltu r a u rb a n a , a sí co m o los a b u so s q u e la

^55

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

g e n te inflige fr e c u e n te m e n te a lo s «extranjeros» q u e b u rla n apare n te m e n te su m an era h a b itu a l d e h a c e r las co sas. C o m o simple reacció n , re su lta a m en u d o in c o m p r e n s ib le p a ra a q u ello s que la m anifiestan, aun que p u ed e in te rp re ta rse y ju stificarse infinitam en­ te después de que h a y a sucedido. Es n e ce sa rio q u e le p reste m o s ma­ y o r a te n ció n co m o u n a m a n e ra e x tre m a de r e sta u ra r la conven­ ción, co m o u n m o m e n to d e c isiv o d e a cció n cru cia l y recu rren te . Con in d e p e n d e n cia d e las c irc u n s ta n c ia s e n q u e se produzca, la percepción de la relativid ad d e u n co n tex to de co n trol equivale a un « d esen m ascaram ien to» d e u n a in v e n c ió n in m in e n te y a esa im p resió n d e los p a rtic ip a n te s d e q u e «se está h a cien d o algo». Es este se n tim ien to el q u e d isp a ra la r e a c c ió n n ega tiv a, esp ecialm en ­ te en los espectad ores o en tre q u ien es participan en la escena con el actor. Se sie n te n v u ln e r a b le s y se p o n en a la d efen siva , desean «golpear» la in flu en cia o fe n so ra , m as lo q u e están d efen dien do es cierto m o d o co n v e n c io n a l d e p e r c e p c ió n y a cció n . Ya h em o s vis­ to que este m od o c o n v e n c io n a l p u e d e re d u cirse a u n a distinción m ás in clu siv a q u e id e n tific a b ie n lo s c o n te x to s co n v en cio n a les, bien una su m a de c o n te x to s n o co n v en cio n a liza d o s co m o innatos, asignando al otro al d o m in io d e la m an ipu lación hum an a. El resul­ tad o es qu e ex iste n d os tip o s p o sib le s d e «desenm ascaram iento» en nuestro propio u n iverso co n v en cio n a l. C uando se relativizan los controles sobre el m odo o rd in a rio de a ctiv id a d seria — lo que la gente «hace»— , ¡a invención resu ltan te aparece com o «falsa», «no seria», «puramente artificial»; cu a n d o se rela tiv iza n los controles sobre el modo inverso de acción — «creatividad», «arte», «investigación», «ri­ tual», «juego» o «diversión»— , la invención resultante aparece como «forzada», «comercial», «dem asiado seria» o «irreverente». En ambos caso s la tra n sfo rm a ció n se d ir ig e c o n tr a su p ro y e c c ió n originaria.

156

EL PODER DE LA INVEN CIÓ N

P o d em o s e n te n d e r m e jo r e s to y lo g r a r q u izá u n a c o m p r e n ­ sión algo m ás p re c isa so b re la e x tre m a re la tiv iza ció n de n u e s tra sociedad a c tu a l si e x tra e m o s a lg u n o s e je m p lo s d e la vid a m o d e r ­ na n o rteam erican a. Los n o rte a m erica n o s p a rticip an de u n a o rie n ­ tación co n v en cio n a l q u e e n fa tiz a la a rticu la ció n de c o n te x to s c o n ­ vencionales co m o el d o m in io d e la acció n h u m a n a y r e co n o ce lo «innato» (tanto lo tem poral co m o lo situ acional) com o co n stitu id o por c o n te x to s n o co n v e n c io n a liza d o s. P ero los n o rte a m e rica n o s se quejan ca d a v e z m ás ta n to d e la cu alid ad «postiza» y «artificial» de las so lu c io n e s a d m in is tr a tiv a s y té c n ic a s , d el c a r á c te r s u p e r ­ ficial y p o co sa tisfa cto rio de b u e n a p a rte de su trab ajo, co m o de la n a tu ra le za m an ip u la d o ra d e la p u b licid a d , d e la m e r c a n tiliz a ción d el d e p o rte y d el h e c h o d e q u e «la g e n te tra b a ja ta n to q u e ya no p u ed e ni d ivertirse» . E sto no sig n ifica q u e e sta s q u ejas no estén ju s tific a d a s, p o r m ás q u e la a rtificia lid ad , la m a n ip u la ció n y la m e r c a n tiliz a c ió n e s tu v ie ra n in d u d a b le m e n te tan d ifu n d id a s en 1870 co m o en 1970. Lo q u e ha ca m b ia d o es n u e stra p e rc e p c ió n de estas co sa s co m o a b u so s y n u e s tra re a c c ió n ante ella s e n ta n ­ to que tales. Q u erem o s q u e el g o b ie rn o to m e ca rta s e n el a su n to y lib ere al fú tb o l a m e ric a n o de la m e r c a n tiliz a c ió n o q u e r e g u le la pu blicidad, o que in te rv e n g a n los in sp e cto re s p ara d ev o lv e r al g o b iern o su se rie d a d y r e s p o n s a b ilid a d . C o n to d a la in s is te n c ia de la m o tiv a c ió n in v ersa , p r e te n d e m o s re p a ra r las co sa s — p u e s nuestras u to p ía s son p a ra íso s n a tu ra le s d e a ire fre s co a rtificia l, rascacielo s co n v e g e ta ció n o te rra rio s s o c io c u ltu ra le s — . Y, p o r supuesto, siem p re e x iste n q u ie n e s se c o n tie n e n y d isfru ta n de la reacción en sí m ism a, ro m p ie n d o co sa s y a sa lta n d o p erso n a s. P ero in clu so esta re sp u e sta sirve a u n a ilu sió n n a tu ra lista ; la reacción a n te la re la tiv iza c ió n n o es m ás «prim itiva» ni m ás «bá­

^57

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

sica» q u e la a cció n c o n c e rta d a p a ra c o n tr a r r e s ta r se m e ja n te re­ lativid ad : a m b a s so n c o n s e c u e n c ia s d e l a p re n d iz a je d e las co n ­ v e n c io n e s y de la p r o te c c ió n d e las d is tin cio n e s co n ven cio n a les. La r e a c c ió n en sí m ism a es u n a esp e cie de se ñ al qu e p u e d e apro­ v e ch a rse y tra n sfo rm a rse en un im p u lso d irigid o a c o n tro la r más efe ctiv am en te la situ ació n . La personalidad hu m an a es u n arreglo p a ra c o n s e r v a r las d is tin c io n e s c o n v e n c io n a le s a tra v é s d e este tip o d e c o n tr o l, e q u ilib r a n d o la m o tiv a c ió n fr e n te a la co m p u l­ sió n al g e stio n a r las tra n s icio n e s e n tre ellas; la so cied a d , p o r su p a rte , es u n a rre g lo e n tr e a c to r e s c o n el m ism o p ro p ó s ito . Esto sign ifica q u e aqu ello q u e llam am os «autocontrol» en una persona­ lid a d (lo q u e F re u d lla m a ría « co n flicto s de su b lim ació n » ) o bien « fu n cio n a m ien to fluido» o algo p o r e l estilo e n el ca so d e la socie­ dad, es un tru co para a p re n d er a resp o n d e r a co n tro les altam ente rela tiviza d o s in v irtien d o su m o d o de acción. Si los co n tro les con­ v e n c io n a le s d e n u e s tr a C u ltu r a y te c n o lo g ía e s tá n re la tiviza d o s, lo s « recon struim os» o «recargam os» c o n s c ie n te m e n te p restand o a te n c ió n al m o d o d ife re n cia n te de o b je tiv ació n , a q u e l q u e «nor­ m alm ente» co n tra in v en ta m o s, en lu g a r de co n tra in v e n ta r la Cul­ tu ra . C u a n d o m e p e rc a to de q u e « actu ar co m o d e b e h a ce rlo un m arido» llev a a la fr u str a c ió n y al co n flicto , in v ie rto m i m o d o de a cció n y co n s tru y o c o n scie n te m e n te m i id e n tid a d co m o hom bre y co m o in d ivid u o , d iferenciando m is a ccio n e s y co n train ven ta n d o a sí la «familia» (m i in te r a c c ió n co n m i esp osa) co m o u n a m otiva­ ció n co m p u lsiva. M arid o y m ujer, a n tro p ó lo g o e in fo rm a n te , a rtis ta y au d ien ­ cia, «clase m edia» y cla se a lta o baja, d o c to r y p a c ie n te , adem ás d e to d o s lo s c o m p o n e n te s , a m e n u d o c o n flic tiv o s , d e la p e r s o ­ n a lid a d d e u n in d iv id u o , ju e g a n c o n s ta n te m e n te e s te ju e g o de

158

EL PODER DE LA INV EN CIÓ N

reco n stru cció n y resta u ra ció n d el ám b ito de la a cció n del otro. Es una g u e rra co n tra la rela tiviza ció n que es necesario librar, p u e s lo c o n v e n c io n a l y su fo n d o n o c o n v e n c io n a liz a d o n o s u b s is te n p o r sí m ism os, sin o que d eb en in ven tarse co n tin u a m e n te u n o a p a rtir del o tro , p o r lo q u e esa in v en ció n c o n d u ce in e v ita b le m e n te a la re la tiv iza ció n d e los co n tr o le s . En eso c o n s iste la n e c e sid a d de la in ven ció n y d e eso tra ta en d efin itiva la in teracció n , ya se a que la in teracció n se p ro d u zca en tre ind ivid uos, o en tre esto s y o tro s co n stru cto s, co m o las cla ses y las in s titu c io n e s. P od em os d e scrib ir to d o ello sim p lem en te en térm in o s d e c o n ­ te x to s. C u a n d o u s a m o s lo s c o n t e x t o s e n e l a c to in v e n tiv o , lo s r e in v e n ta m o s al tie m p o q u e r e in v e n ta m o s las d is tin c io n e s q u e en carn an . A l h a cerlo , re in v e n ta m o s co n tin u a m e n te su in te r p r e ­ tación, re in te r p re ta n d o así n u estra in ven ció n . La in te r p r e ta c ió n depende p o r co m p le to de la invención y la in ven ció n d ep en d e p o r co m p le to d e la in te rp re ta ció n . P ero la in v en ció n sig n ifica q u e el con texto d e c o n tro l a d o p ta c a ra c te rístic a s d el c o n te x to c o n tr o la ­ do, y a la in v e rsa . L o c o le c tiv o sie m p re se c o le c tiv iz a y p a r t ic u la ­ riza so b re el m o d e lo d e las situ a c io n e s e id io sin cra sia s qu e re ú n e , y lo in d iv id u a l y s itu a c io n a l sie m p re se c o le c tiv iz a y c o n v e n c io naliza s e g ú n el m o d e lo d e las r e g u la r id a d e s q u e d ife r e n c ia . L os co n tex to s q u e se a rtic u la n ju n to s tie n d e n a im p re g n a rse m u tu a ­ m ente y, p o r tan to , a rela tiv iza rse m u tu am en te: in te rca m b ia n c a ­ ra cterística s d u ra n te su o b jetiv ació n . El ú n ic o m o d o e n q u e p u e d e c o n tr a r r e s ta r s e e s ta te n d e n c ia es m e d ia n te la in v ersió n de n u e s tro m o d o de a cció n y la r e in v e n ­ ción d e lo s c o n tr o le s o rd in a rio s , o b je tiv á n d o lo s en térm in os de situ acio n es n u ev a s o in u sita d a s. E sta in v e r s ió n es s ie m p r e u n a cuestión de invención su scitad a p o r la convención: re stitu y e o su s­

159

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

ten ta u n a d istin ció n o in te rp re ta ció n co n v en cio n a l de aq u ello que es in n ato y d e a q u ello q u e es a rtificia l y m an ip u la b le al cam biar el «contenido» o b jetiv o , e sto es, las ca ra cte rística s y asociaciones, d e los co n te x to s cu ltu ra le s. En cu ltu ra s co m o la n u estra , q u e en­ fa tiz a n la a r t ic u la c ió n d e lib e r a d a d e c o n te x to s co n v e n c io n a le s, esto s co n tro le s c o le c tiv iz a n te s se re c re a n m e d ia n te a cto s de dife­ renciación, p o r la in v en ció n d eliberad a. En las so cie d a d es tribales u o tra s, q u e e n fa tiz a n la a rtic u la c ió n d elib e ra d a d e c o n te x to s no co n v en cio n a liza d o s, los c o n tro le s d ife re n cia n te s se r e c re a n a tra­ vé s de a cto s d e colectivización , p o r co n v e n c io n a liza ció n delibera­ da. E n este ú ltim o caso , la n e cesid a d d e n o ve d a d se a d q u ie re m e­ d ian te la reform ulación o casion al de los co n te x to s convencionales p o r p arte de p ro fetas, gu ías o «legisladores», o p o r la im portación de cu lto s e x ó tico s q u e re p re se n ta n u n a p a rte m u y sign ificativa de la vid a de los p u e b lo s trib a le s. V iv im o s n u e stra s vid a s ordenando y racio n a liza n d o , y re c re a m o s n u e stro s c o n tro le s co n ven cio n ales e n a ta q u es cre a tiv o s d e in v e n ció n co m p u lsiv a. L o s p u e b lo s triba­ les y re lig io s o s , p o r su p a rte , v iv e n d e la in v e n c ió n en te n d id a en este sen tid o (lo que lo s v u elv e tan p rovocativo s e interesantes para n o so tro s), y re v ita liz a n p o r m o m e n to s sus co n tro le s d iferen cian ­ tes en e x p lo sio n es d e co n v e n c io n a liza ció n h istérica. Para los esta d o u n id en ses esto sign ifica qu e los ele m e n to s que figuran de u n m o d o ta n p ro m in e n te en su C u ltu ra co le ctiv a — el p a re n tesc o , la Ley, el E stad o , la te c n o lo g ía , e tc .— d e b e n reca rg a r­ se c o n tin u a m e n te c o n a so cia c io n e s ex tra íd a s d e á re a s externas a n u e s tr o c o n tr o l o r d in a r io d e la n a tu r a le z a . L a d ia lé c tic a entre C u ltu ra y n a tu ra leza d ebe e sta r «abierta» a in clu ir otros dom inios d e la e x p e rie n c ia p a ra q u e p u ed a r e te n e r su o b je tiv id a d significa­ tiv a y e v ita r así v o lv e rse ta u to ló g ic a y m o rte c in a . P o r lo general*

160

EL PODER DE LA irvVENCIÓN

solem os e x p e r im e n ta r lo co m o u n a n e c e sid a d d e e n tr e te n im ie n ­ to, ju e g o , a rte o in v estiga ció n : « acu m u lar m ás datos», «ver las c o ­ sas de m an era diferente», «dejarnos llevar» o «entrar en co m u n ió n con la natu raleza» . N u e stra s n o ve la s, p ie z a s d e te a tro y p e lícu la s escen ifica n r e la c io n e s c o tid ia n a s (co m o «am or», « p atern id ad » , «tolerancia», «dem ocracia») en situ acio n es exó ticas, h istóricas, p e ­ ligrosas o fu tu ris ta s , ta n to p a ra c o n tr o la r y v o lv e r sig n ifica tiv a s esas s itu a c io n e s c o m o p a ra r e c a r g a r las p r o p ia s r e la c io n e s . La in vestigació n y la b ú sq u e d a de c o n o c im ie n to tie n e n ta m b ié n este doble e fe c to d e c o n fe rir a n u e s tro s sím b o lo s a so cia c io n e s o b je ti­ vas en el p ro c e so d e «ordenar» n u ev as fro n te ra s d e co n o cim ie n to , tal co m o el tu rista «recrea» su v id a d ia ria m ed ia n te la b ú sq u e d a de d estin o s ex ó tico s. En to d o s los ca so s la C u ltu ra se in v en ta p o r m edio de la ex p e rie n c ia y crea n d o la realid ad de la cu al e x tra e sus ca racterísticas o b jetivas. La n ecesid a d de la in v en ció n vien e d ad a p o r la d ia lé ctica y p o r la in te rd e p e n d e n c ia q u e esta a tr ib u y e a lo s d is tin to s c o n te x to s culturales. U na v e z q u e « consum im os» n u e s tro s sím b o lo s al u sa r­ los, d e b e m o s fo rja r n u ev as a rtic u la c io n e s sim b ó lic a s p ara p o d e r re te n e r la o r ie n ta c ió n q u e h a c e p o s ib le e l sig n ific a d o . N u e s tr a Cultura co le ctiv a cre a y so s tie n e u n a im a g e n y u n a p e rc e p c ió n de la «naturaleza» y de la fu e r z a n a tu ra l, m ie n tra s q u e n u estra b ú s ­ queda co m p en sa to ria d e e x p e rie n c ia y co n o cim ie n to e n d o m in io s no C u ltu ra le s e q u iv a le a u n a in v e n c ió n d e la cu ltu ra . V iv ir y d e ­ pender de la C u ltu ra cre a la n e cesid a d de c o n o c e r y e x p e rim e n ta r la « n a tu ra leza » (in c lu id a la « n a tu r a le z a h u m a n a » y su s im p u l­ sos); o b se r v a r y e x p e r im e n ta r la n a tu ra le z a h a ce q u e la C u ltu ra sea n ecesaria y sign ificativa. E sta n e ce sid a d p u ed e en m a scara rse com o la n e cesid a d d e c o n te n c ió n de im p u lso s in te rn o s y d e las

161

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

«fuerzas naturales» ex tern a s, o, in v ersa m en te, co m o la necesidad d e rela ja rse, «de a leja rse d e todo» o de d e s c u b r ir n u e v o s hechos, p ero se trata en realid ad d e u n a p ro p ie d a d d e la d ia léctica m edian­ te la cu al el sig n ifica d o es y debe ser r e in v e n ta d o in ce sa n te m e n te. La te n d e n cia de la c u ltu ra es m a n te n e rse a sí m ism a a través d e su p ro p ia in v en ció n . P ero ya he se ñ a la d o qu e los c o n tr o le s con­ v e n c io n a le s d e la m o d e rn a C u ltu r a a m e ric a n a e s tá n a lta m en te r e la tiv iza d o s ; e n ta n to d is p o s itiv o s d e o r d e n a c ió n y u n ifica ció n , se e n c u e n tr a n d e so r d e n a d o s y p a rtic u la r iz a d o s: n u e s tra ciencia y n u e s tra te c n o lo g ía e s tá n s u m a m e n te e s p e c ia liz a d a s , n u estra s fu n c io n e s a d m in is tr a tiv a s irr e m e d ia b le m e n te b u r o c r a tiz a d a s y n u e s tro s sím b o lo s n a cio n a le s r e su lta n in c u e s tio n a b le m e n te am ­ b iv a le n te s . La C u ltu r a es a m b ig u a (y la a n t r o p o lo g ía e x is te en b u en a m ed id a p a ra e x p lo ta r esta a m b ig ü ed ad ). Es m ás, la culpa no es d e los c o m u n ista s q u e ro b a n n u e s tro s flu id o s vita le s, de la la x itu d d is c ip lin a ria , d e lo s e x p o lia d o r e s q u e sa q u e a n el m edio am b ien te, de jó v e n e s d e sa g ra d e cid o s co n su e d u ca c ió n o d el «me­ c á n ico a m o tin a m ie n to p o r u n m e n d r u g o de pan»*, p o r m ás que a lg u n o s d e eso s fa c to r e s se a n sín to m a s im p o rta n te s. Es con se­ cu en cia d irecta del h ech o de qu e nos ad h erim os a n u estra Cultura — a sus o rg u llo sa s tra d icio n e s, su s p o d ero sa s técn icas, su historia y su lite ra tu ra , su im p re sio n a n te listad o d e n o m b re s c é le b r e s— m ás allá d e to d a te n ta tiv a d e r e in v e n ta r la . N o r e fu n d a m o s n u es­ tra C u ltu ra y su h isto ria p o r c o m p le to ca d a c ie r to tie m p o , ni tam ­ p o co n os d e sliza m o s p o r u n lim b o de a b so lu ta r e c r e a c ió n a causa d e l e x c e s iv o a m o r q u e le p r o fe sa m o s . T ra ta m o s d e re h a c e rla una y o tra vez, y ¡véase lo q u e co n seg u im o s!

T h e m ech a n ic riotin g fo r a ch eap loaf, W. H. A u d en . [N. del t.]

162

EL PODER DE LA INVEN CIÓ N

Si bien n ada im p ed irá q u e siga ve n era n d o a M ozart, B ee th o ven \¡ las sin fo n ía s lo n d in e n s e s d e H aydn , la in siste n cia en la C u ltu ­ ra y la r e la tiv iz a c ió n q u e e s ta c o n lle v a n o s o b lig a a los n o r te a m e ­ ricanos a v iv ir e n u n a co n tin u a fr u str a c ió n d e so lu cio n es q u e se disuelven e n sus p ro p ia s m an o s, en u n a co n tin u a te n sió n d e «qu e­ rer h a c e r a lg o r e s p e c to a ese esta d o» de c o sa s. Se tr a ta d e u n a ten sión y fr u s t r a c ió n q u e p e n e tr a n n u e s tra s v id a s m o ra le s, s o ­ ciales, p o líticas, eco n ó m ica s e in telectu ales. En m u ch os sen tid o s, esto e s lo m á s im p o r t a n te q u e se p u e d e d e c ir d e E s ta d o s U n i­ dos. E sto h a ce d o b le m e n te im p o r ta n te e in teresa n te n u e s tro e s­ fuerzo p o r «hacer algo» e in ven tar la Cultura, pese a que en ciertos asp ectos e s te e s fu e r z o esté c o n d e n a d o a fracasar. E x p lo rém o slo .

L a m a g ia d e l a p u b l ic id a d

El p ro b le m a d e h a c e r n u e stra p ro p ia C u ltu ra sig n ifica tiva , d e in ­ ventar, p o r así decir, sus id eas e in s titu cio n e s e in co rp o ra rla s al am biente co tid ia n o en los E sta d o s U n id o s m o d e rn o s, se e n c u e n ­ tra regu lad o p o r m ed io de lo qu e lla m aré «cultura interpretativa». Com o el fe n ó m e n o tie n e m u ch a s m an ife sta cio n e s, y c re ce y c a m ­ bia c o n tin u a m e n te , su g ie ro esta e x p re sió n solo p o r ra z o n e s de convenien cia. In clu y e lo qu e o tro s h a n llam ad o «cultura popular», «cultura d e m asas», «m edios de co m un icació n » y la « co n tra cu ltu ­ ra». S u s m a n ifesta cio n es esp ecífica s so n u bicu as: p eriod ism o , p u ­ blicidad, el «m undo d e l e n treten im ien to » , c ie rta s fo rm as d e a rte e in s tr u c c ió n , la re lig ió n p o p u la r y esa to ta lid a d in te r p r e ta tiv a conocid a b ajo d ife re n te s n o m b re s c o m o « cu ltu ra d e la protesta» , «contracultura», « cu ltu ra ju ven il» , « cu ltu ra altern ativa» , «subcul-

163

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

tura», y así su ce siv a m e n te . T o d o s e s to s «estilos» in v e n tivo s basan su im p o rtan cia y e fe ctiv id a d e n la im ita ció n de la C u ltu ra o rto ­ d o x a 4, o c u lta n d o sus fo rm a s co m o su «lenguaje» y p a sa n d o así a d e p e n d e r de su a u to rid a d para p ro d u c ir un e fecto . El éx ito de esta « im itación de la Cultura» (tal y co m o se mide en los a ctu a les p re su p u e sto s d e las in d u stria s d e la p u b licid a d y d el e n tr e te n im ie n to ) p u e d e a tr ib u ir s e a su c a p a c id a d d e se rv ir a las te n s io n e s d e u n a C u ltu ra a lta m e n te r e la tiv iz a d a . El trabajo d e sim p lificar, in te r p r e ta r o exp licar, y a sea el d e u n a rtis ta o un cie n tífico , o p o r ra z o n e s m á s c o m e rc ia le s o p o lé m ica s, se tra n s­ fo rm a e n u n a r e in v e n c ió n d e e s te te m a . El s ig n ific a d o es el in­ c re m e n to o «producto» d e la p u b licid a d , d el p erio d ism o , d el en­ tr e te n im ie n to o in c lu s o d e la p r o te s ta , así co m o el p o d e r sobre la « realidad» q u e p r o p o r c io n a la c r e a c ió n d e d ic h o sig n ifica d o . A sí pu es, b u en a p a rte d e la v id a co m e rc ia l, im a g in a tiv a , p olítica e in clu so «estética» d el país se a lim en ta d e la tra n s fo rm a c ió n in­ te rp re ta tiv a d e la id e o lo g ía «norm al» u o rto d o x a , y esta ú ltim a se so stien e p o r m ed io d e esta m ism a d ia léctica. A sí co m o la C ultu­ ra, d e sd e la p e r s p e c tiv a o rto d o x a , a sp ira al « dom inio» o «inter­ pretación » d e la n a tu ra le za , esto s e s fu e rzo s a n h e la n el d o m in io o in te r p r e ta c ió n de la C u ltu ra , la r e c o n s tr u c c ió n d e l im p u ls o y de la resp u esta h u m a n a q u e a fecta , a su ve z, las m an eras tra d icio n a ­ les de lid ia r co n el im p u lso y la resp u esta. La « cu ltu ra in terp reta tiva » p ro p o rcio n a u n c o n te x to significa­ tivo para la vid a co tid ia n a . C rea y o fre ce fa cilid a d es a u n a aud ien­ cia p articu lar, así co m o d e sa rro lla u n a a p ro x im a ció n m etafó rica de la C u ltu ra e n g e n e ra l y de su ju stific a c ió n . El p erio d ism o , por ejem plo, se d irige a su «púbüco», co m o q u iera q u e se lo conciba, y le p resen ta u n a im ag en de la a ctu a lid a d llam ad a «noticias», una

164

EL PODER DE LA IN V E N C IÓ N

su e rte d e r e t r a t o s e ñ a liz a d o y fá c t ic o d e l m u n d o . L as n o t ic ia s ad q u ieren su a u to rid a d d el v a lo r q u e a tr ib u im o s a la h is to r ia y, sin em b a rg o , n o se tra ta d e h isto ria en su se n tid o o rto d o x o , sin o más b ien d e u n rela to d e los a c o n te cim ie n to s co m o si fu e se n v is ­ tos d e sd e la p e r s p e c tiv a d e u n a h isto ria id e a liza d a . El a ire d e o b ­ jetivid a d re su lta n te sirve al p erio d ism o y a la in d u stria de n o ticias com o u n a d efen sa co rp orativa. El m u n d o d el en treten im ien to , p o r su p a rte , es m ás in te r p r e ta tiv o , p u es la im a g e n d e v id a q u e p r o ­ y ecta es fan ta sio sa ; su p a ro d ia , im ita c ió n y d ra m a tiz a c ió n lo g ra n éxito e n la m ed id a en q u e se o p o n e n al «hecho» d e sn u d o . In te r preta m e d ia n te la licen cia d el actor, c a n ta n te o c ó m ic o p a ra «ser» lo que o tr o s n o p u e d e n ser, y su s « personalidades» e n su s vid as co tid ia n a s e s tá n r o d e a d a s p o r e l a u ra d e e s te «ser» m e ta fó r ic o . (A v e c e s las e s tr e lla s s u e ñ a n c o n s e r p e r s o n a s c o r r ie n t e s ) . La tra d ició n d el show business in c o rp o ra (de u n m o d o h a sta c ie r to p u nto co n scie n te ) a lg o de esta m ism a au ra, qu e es la in te r p r e ta ­ ción p ro fe sio n a l a tra v é s d e la fan tasía. La r e lig ió n p o p u la r, c o n su s « co n g re g a cio n e s» , su s « p e c a d o ­ res» y su «Biblia», y la c o n tra c u ltu ra , co n sus id e o lo g ía s y c o m u ­ n id ad es d e p r a c tic a n te s , o fr e c e n o tr o s ta n to s e je m p lo s d e u n a in v en ció n in te r p r e ta tiv a d e la C u ltu ra . Sin e m b a rg o , el a s p e c to que he ele g id o tra ta r es el de la p u b licid ad , la fa b rica ció n d e una «cultura» com ercial. La pu blicid ad tien e u n in terés p a rticu la r por­ que «crea» tecn o lo g ía p o r m ed io d el e fe c to p erso n al; a sp ira a un tipo d e co n v e n c io n a liza ció n e sp u ria q u e lla m a m o s «popularidad» con v is ta s a v e n d e r el p ro d u c to . De h ech o , se tra ta d e u n c o r t o ­ circu ito, d e u n a « cu ltu ra in stan tán ea» b a sa d a en la co n v ic c ió n de que un d is p o sitiv o , p o r m ás in g e n io s o q u e se a, p o r m á s fu n d a ­ m ental q u e p a re zca el a van ce tecn o ló g ico qu e rep rese n ta , re su lta

165

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

in ú til e in v e n d ib le a m e n o s q u e se a a p lic a d o d e m o d o s ig n ific a ­ tiv o a la v id a de las p e rso n a s. La p u b lic id a d v u e lv e sig n ifica tiv a la te c n o lo g ía b a jo la form a de p ro d u cto s esp ecia les co n atrib u to s m uy especiales. Interpreta e s to s p r o d u c to s c r e a n d o p a ra su a u d ie n c ia u n a v id a q u e los in­ clu y e . Y lo h a ce o b je tiv a n d o lo s p r o d u c to s y su s cu a lid a d e s por m e d io de im p u lso s, s itu a c io n e s , g u s to s y a n tip a tía s perso n ales. L as e s tr a te g ia s p u b lic ita r ia s « to m an p re sta d o s» lo s e s ta d o s de ánim o, las co n tra ried a d es y eso s p eq u eñ os g esto s «que so n tan im­ p o rtan tes» , a sí co m o los ep iso d io s h a b itu a le s y fru stra n te s de la v id a c o tid ia n a . O b je tiv a n a tr ib u to s o cu a lid a d e s d e u n p ro d u cto e n té rm in o s de su fig u ra ció n situ acio n a l, co n firié n d o le a so ciacio ­ n e s e in sp ira n d o en e s te ú ltim o la p ro y e c c ió n de la v id a cotidiana d e cu a lq u ie r p erso n a . En este sen tid o , la p u b licid a d o p era co m o u n a su e rte de tec­ n o logía inversa; u tiliza los su p u esto s e fe cto s de u n p ro d u cto en la vid a d e las p erso n a s, así co m o las re a c c io n e s h u m a n a s an te esos e fe cto s, co n el fin d e c o n stru ir u n a id en tid a d sign ificativa para el p ro d u cto . Es p o sib le d e m o s tra r co n c lu y e n te m e n te qu e cu alqu ier tip o de p íld o ra o a p a ra to « fu n cio n a m ejor» q u e o tro s, siem p re y cu a n d o reaju stem o s n u estro s m o d elo s a ce rca de có m o d eb e fun­ cionar. Y a sí es co m o fu n cio n a la p u b licid ad : red e fin e su tilm en te q u é tip o d e re su lta d o s «desean» las p erso n a s cu a n d o h abla d e sus p r o d u c to s e n b a se a e s o s d e se o s . Si lo g r a « vender» e s o s d eseos y el tipo d e vid a q u e im p lica n , ta m b ié n «vende» e l p ro d u cto que o b je tiv a n eso s d e se o s y esa vida. El é x ito d ep en d e d e la h ab ilid ad de o b je tiv a r co n v in cen te m e n ­ te, d e h a b la r d el p r o d u c to h a c ie n d o r e fe r e n c ia a o tr a s co sa s, de tal m od o que esas o tra s cosas a p arezca n co m o cu alid ad es d el pro­

166

EL PODER DE LA IN V EN CIÓ N

ducto. En e s te se n tid o , la p u b licid a d es c o m o la «m agia» d e los pu eblos trib a le s, q u e ta m b ié n o b je tiv a la a c tiv id a d p r o d u c tiv a a través de o tra s im ágen es. A sí co m o el sig n ifica d o d e los p ro d u cto s debe se r co n tin u a m e n te in v e n ta d o p a ra qu e la g e n te los c o m p re y para q u e n o sean p e n sa d o s c o m o c o sa s d e la v id a c o tid ia n a , así los p u eb lo s trib a les, p ara los cu a le s la p r o d u c c ió n fo rm a p a rte de la vid a fa m ilia r y d e l p a re n te sc o , d e b e n c r e a r c o n tin u a m e n te u n sign ifica d o y se n tid o s e p a ra d o s d e su a c tiv id a d p r o d u c tiv a p a ra que esta n o se v u e lv a s im p le m e n te u n a m a n e r a d e r e la c io n a r s e con las p erso n a s. Si u n h o rtic u lto r d arib i re c o n o c ie r a su tra b a jo sim p lem en te co m o la n e cesid a d de re la cio n a rse c o n su e sp o sa y con su s ta r e a s , n a d a im p e d ir ía q u e r e a liz a r a u n tra b a jo im p r o ­ d uctivo y n e g lig e n te . Su e fic a c ia co m o p r o d u c to r d e a lim e n to s d ep en d e d e la c r e a c ió n d e o tr o s s ig n ific a d o s e x te r n o s a su s e s ­ fuerzos p rod u ctivos. Si es cap az de co n tro la r su p r o d u c c ió n o r ie n ­ tándose h a cia eso s sig n ifica d o s, cre y e n d o en su eficacia, en to n c e s el cu ltiv o d e ñ a m es le re su lta rá b e n e ficio so (al igu al qu e las r e la ­ ciones c o n sus p a rien tes). T en drá así q u e re cu rrir a en salm o s m ág ico s co n los cu ales se inten ta (y se cree) v o lv e r m ás e fe c tiv o el trab ajo. P u ed e q u e, m ien tras lim p ia y a m o n to n a la m a leza e n u n h u e r to re c ié n a b ierto , recite u n en sa lm o q u e id e n tifica su s m an o s co n las g a rra s d e u n francolín , ave qu e c a r a c te r ís tic a m e n te ap iñ a la m a le z a silv e stre en g ra n d es m o n tíc u lo s p a ra in cu b a r lo s h u e v o s co n su calor. El en sa lm o « fu n cion a» v is ib le m e n te d e la m ism a m a n e r a e n q u e lo h a ce el fra n co lín , h a c ie n d o d e la p e rso n a u n fr a n c o lín ca p a z de ra s tr illa r lo s r e c o r te s v e g e ta le s. C o n to d o , la e fe c tiv id a d d e ­ p en d e d e la c o n fia n z a d e l u s u a r io e n el e n s a lm o y e n el v a lo r de su tra n sfo rm a ció n , p u es ello o rie n ta rá su a ctiv id a d h a cia u n

167

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

ideal de eficien cia d e tip o fra n co lín e n la ta re a de lim p ia r el m on­ te: c r e a rá su p r o d u c tiv id a d a l c r e a r su sig n ific a d o , s ir v ié n d o s e d el fr a n c o lín c o m o d e su « m arca reg istra d a » . Una de las prom esas m ás frecu en tes en la publicidad de un pro­ d u c to es que « fu nciona co m o si fu e ra m agia». F u n cion a, e n otras palabras, co m o la p u b licid a d , es decir, co m o la m agia p o r m edio de la cu a l se in te rp re ta y p re se n ta a los co n su m id o re s. Si se sos­ tie n e esta id e n tifica c ió n e n tre el p ro d u cto y su s cu a lid a d e s anu n­ ciadas, si la im ag en red efin id a de los d eseo s h u m an os y el estilo p ro yecta d o p o r la pu blicid ad es a cep tad a p o r el p ú blico, entonces el p ro d u cto ca b rá e n sus vid as co m o ca b e en las vid a s p ro y ecta ­ das p o r el an u n cio . L a p u b licid a d ve n d e su s p ro d u c to s «vendien­ do» su o b je tiv a c ió n d e lo s p r o d u c to s , su im a g e n de u n a v id a que lo s in c lu y e . T o d o lo q u e h a y q u e h a c e r e s c r e e r e n el a n u n c io (co m o en el en salm o ): so lo así n u e s tro s a cto s a d o p ta rá n la p ers­ p ectiva d el a n u n c ia n te y el p ro d u c to « fu n cion ará m ágicam ente» . S u p o n g a m o s, p o r e je m p lo , q u e q u isie ra v e n d e r n e u m á tico s de co ch es. D esd e el p u n to de v is ta d e su u so co n v en cio n a l, com o p a r te n e c e s a r ia d e u n c o c h e , u n n e u m á tic o es c o m o cu a lq u ie r o tro , y n a d a p u e d e s e r ta n p e d e s tr e c o m o u n v ie jo n e u m á tico . P e ro si q u ie r o v e n d e r u n n e u m á tic o d e u n a m a r c a e sp e c ífic a , d e b o in n o v a r s o b r e e s e s ig n ific a d o c o tid ia n o d e n e u m á tic o de co ch e in ven tan d o u n n u ev o sign ificad o p ara los n eu m á tico s y aso­ c iá n d o lo a m i m arca . Así, la o rie n ta c ió n d e m i fó rm u la no recae­ rá so b re lo s n e u m á tic o s de a u to m ó v il, tal y co m o la m ag ia daribi d e lo s h u e r t o s t a m p o c o se o r ie n t a h a c ia el s ig n ific a d o so cia l o r d in a r io d e la h o r t ic u lt u r a o d e su s t é c n ic a s . N e c e s it o crear el sig n ifica d o de m i n e u m á tic o a p a rtir de algu n a o tra á rea d e la ex p e rie n c ia . Si q u iero qu e m i n e u m á tico se «venda», d eb e se r un

168

EL PODER DE LA IN V EN C IÓ N

sign ificad o p ro v o c a tiv o , y la e x p e r ie n c ia en la que se basa d eb e resu lta r v iv id a y fa sc in a n te p a ra m i a u d ien cia . D e c id o o b je t iv a r m i n e u m á t ic o a t r a v é s d e la s c a r r e r a s d e a u to m ó v ile s p a ra c r e a r y c o n tr o la r el sig n ifica d o d e m i p r o d u c ­ to co lo c á n d o lo en u n c o n te x to q u e p o se a u n sig n ifica d o esp e cia l para m i a u d ie n c ia . P o d ría h a b e r r e c u r r id o a la s e g u r id a d e n el trán sito o a la p o licía d e c a rre te ra , o ta m b ié n al g ra sie n to a tr a c ti­ vo de lo s viejo s talle re s m ecá n ico s, p e ro p refiero u n len g u aje q u e m e ta fo r ic e la e m o c ió n d e l a u to m o v ilis m o , a sí c o m o su s e g u r i­ dad y exp erien cia. El d e p o rte de las ca rrera s tien e p o d e r y fa scin a ­ ción p rop ios: so n p ra c tic a d a s p o r h o m b re s d u ro s, de a ire d ie stro , que se ju e g a n el c u e llo e n su c o m p r o m is o c o n la t e c n o lo g ía y, lo que es m ás, lo h acen tan to p o r aud acia co m o p o r dinero. T ien en que sa b e r h a cerlo . ¿Q u é tien e q u e d e c ir to d o este p aisaje d e ejes de tran sm isió n y re v o lu c io n e s p o r m in u to so b re los n e u m á tico s? En m ita d d el r u g id o d e lo s m o to r e s y d el c h ir rid o d e lo s fr e n o s co lo co a d o s o tre s p r o fe s io n a le s c o n c a s c o d eja n d o c a e r u n r á p i­ do co m e n ta rio so b re los m é rito s de m is n e u m á tico s, q u e e v id e n ­ tem en te h a n p a sa d o a fo rm a r p a rte d el m u n d o de las c a rre ra s. ¿Significa esto qu e el co m ú n de los m o rtales d eb iera llevar ca s­ co, pisar a fo n d o el a celera d o r y to m a r las cu rvas so b re dos ru ed a s com o si fu e ra u n p ilo to d e c a rre ra s? En a b so lu to , co m o ta m p o co un h o r t ic u lt o r d a rib i n e c e s ita ir s a lta n d o y g ra z n a n d o c o m o u n fra n co lín . Lo q u e sig n ifica es q u e u n n e u m á tic o q u e «funciona» b ajo la s e x ig e n t e s c o n d ic io n e s d e la s c a r r e r a s d e a u t o m ó v ile s te n d rá u n d e s e m p e ñ o a ú n m e jo r en u n c o c h e fa m ilia r, q u e m i n eu m á tico a p o rta rá a las c o n d icio n e s co tid ia n a s de c o n d u c c ió n toda la p e ricia y fu e rza (y p la c er), to d o el poder, e n su m a, d e la co m p etició n . He «producido» el sig n ifica d o d e m is n e u m á tico s al

169

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

c r e a r u n a im a g en d e la d iv e r s ió n y d e l p o d e r d e co n d u cir, al in­ c lu ir esos n e u m á tic o s en e s ta im ag en . E n ta n to q u e m e d io in te r p r e ta tiv o , la p u b licid a d e stá con s­ ta n te m e n te r e h a c ie n d o e l sig n ifica d o y la e x p e r ie n c ia d e la vida p a ra su a u d ie n c ia , y o b je tiv a n d o c o n s ta n te m e n te su s p ro d u cto s a tra vés d e los sig n ifica d o s y e x p e rie n c ia s q u e crea. Su in te rp re ­ t a c ió n d e la v id a a m e n u d o r e c u e r d a o se s o la p a c o n la s in te r ­ p retacio n e s p ro p u estas p o r o tro s m ed ios — te n em o s pelícu las so­ bre a u to m o v ilism o , a n u n c io s en fo rm a d e n o ticie ro y co n cierto s d e m ú sica r o ck — . E sto es así p o rq u e to d o s esto s m ed io s com par­ te n en b u en a m ed id a u n a m ism a in ten ció n : la d e situ a r los ele­ m en to s triv ia le s d e la vid a en c o n te x to s in só lito s y p ro vo cativo s, lo s cu ales co n fie ren a esos e lem en to s aso ciacio n es n u evas y pode­ ro sa s p a ra r e c a r g a r su s sig n ifica d o s c o n v e n c io n a le s. La gan an cia q u e p ro d u ce este tip o de in v ersió n — la pop u larid ad de u n p rod u c­ to («ventas»), d el n ú m e ro d e lib ro s, n e u m á tico s o e n tra d a s ven d i­ d a s— es re su lta d o d ire c to d el in cre m e n to d el sig n ifica d o creado. C o m p en sa se r d ife re n te , p ero lo que co m p en sa de las d iferen cias es que re su lte n sig n ifica tiva s. L os e s tilo s d e v id a c r e a d o s y p r o m o v id o s p o r la p u b licid a d in v o lu c ra n la te c n o lo g ía e n u n a d ia lé c tic a c o n tin u a c o n u n a im a­ g e n c o le c tiv a de la vid a p o p u lar, c o n la C u ltu ra d el h o m b re co ­ m ú n . P r o y e c ta n d e n u e v o esa C u ltu r a . Y la d ia lé c tic a «infla» la v id a en el p ro c e so d e p u b lic ita ria ; v u e lv e co m e rc ia lm e n te a c c e ­ sib les a to d o s (a ca m b io d e u n p recio ) las ex p e rie n c ia s y e m o cio ­ n e s p e r s o n a le s m e d ia n te los p r o d u c to s e n v e n ta , p e r o ta m b ié n influye so b re esos p ro d u cto s. En lu g a r d e los a p a ra to s sim p les y «prácticos» d el sig lo x ix , lo s p ro d u c to s se tra n sfo rm a n en adap ­ ta c io n e s a u n « m un do de co n su m o » d e c o m p ra v e n ta , sie n d o d i­

170

EL PODER DE LA IN V EN CIÓ N

señ ados p a ra « h acer el tra b a jo » d e v e n d e r b ie n e n v e z d e c u r a r d o lo res d e c a b e z a , lim p ia r lo s d ie n te s o lle v a r a la g e n te d e u n lugar a o tro . L os p ro d u cto s se «insertan» e n las vid as c r e a d a s p o r la p u b licid a d , y es p r e c is o in v o lu c r a r s e e n esa s vid a s p a ra p o d e r usar y d is fr u ta r d e los p r o d u c to s . (Y e so es lo q u e sig n ific a q u e algo e s té in u out: u n a C u ltu ra q u e d e p e n d e ta n to d e la r e in t e r ­ p retació n p a ra so b revivir, se c o n v ie rte e n u n a e s p e cie d e c u lto a la C u ltu ra .) A sí co m o lo s p r o d u c to s se «venden» al o b je tiv a r lo s en c ie rto s estilo s d e vid a, a sí o b je tiv an , a su v e z, e s to s e s tilo s d e vida. E n ca rn a n e s ta d o s d e á n im o p a ra el c o n s u m id o r e n te n d id o y cre a n e p is o d io s e n su v id a , p o r m ás q u e se a n m e ra s e x c r e c e n ­ cias d e la «magia» d el p ro d u cto . Es m ás, co m o esos ítem s so n fa ­ b rica d o s m a s iv a m e n te y so n to ta lm e n te r e e m p la z a b le s , in c lu s o in ten cio n alm en te p e re ce d e ro s, so n virtu a lm e n te tan c o m u n ic a ti­ vos y co n ven cio n ales co m o las palabras: p ro b a b lem en te los d em ás saben lo q u e has co m p ra d o y p o r qu é lo has co m p ra d o , y p u e d e n co n se g u ir u n o id é n tico al tuyo. E m p lead a de este m o d o , la te cn o lo g ía tie n e p o co qu e v e r co n la in g en iería o co n la a p lica ció n d e leyes cien tífica s. J u n to co n la C u ltu ra q u e la r e p r e s e n ta , la te c n o lo g ía se d irig e a u n a « n a tu r a ­ leza» m a n ip u la d a p o r el h o m b re. Sin im p o rta r q u é o tra co sa p u e ­ da hacer, sirv e co m o u n a su e r te d e o rd e n a d o r a n a ló g ic o p a ra la p ro g ra m a ció n de la v id a de las p erso n a s. P od ría a rg u m e n ta r qu e, p a rad ójicam en te, los esta d o u n id en ses está n tan p o co in te resa d o s en la tecn o lo g ía en sí m ism a co m o los m ex ican o s e n los to ro s o los b a lin e se s d e G e e rtz en los g a llo s5. U n e s te ta p u ed e c o m p a r a r un m o to r d e co ch e de alta p re c isió n co n un c o n c ie r to de M o z a rt, y u n en tu sia sta de la alta fidelidad p u ed e a b u rrir a su s am ig os co n r e p r o d u c c io n e s in c r e íb le m e n te r e a lis ta s d e lo c o m o to r a s o to r ­

171

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

m en tas, p ero , m ás q u e de la m a q u in a ria en sí, d e lo q u e am bos e stá n e n a m o ra d o s es d e u n id eal d e p re cisió n y efe ctiv id a d . Y, sin em b a rg o , el a m o r y el s e n tim ie n to d ifíc ilm e n te p o d r ía n e x p e ri­ m e n ta rs e sin la m a q u in a ria q u e les p r o p o r c io n a u n a p resen cia o b je tiv a , u n a d im e n s ió n d e a tr ib u to s a lta m e n te e s p e c ífic o s que s ir v e n al m ism o tie m p o c o m o su r e a liz a c ió n y c o m o u n m ed io p a ra fu tu ra s rea liza cio n es. M áqu inas, ap ara to s, p íld o ras y o tro s p ro d u c to s «hacen el tra­ bajo» de buen a parte de la socied ad norteam erican a, o al m enos así es co m o a co stu m b ra m o s a verlo s: co m o fa cilid a d es o «sirvientes» inteligen tes. Son «sustitutos» de las capacidad es físicas y m entales d el h o m b re, d e sus d o n es «naturales», al ig u a l q u e las g a rra s del fra n co lín so n u n su s titu to d e las m an os d el h o rtic u lto r daribi. En la m ed id a e n q u e la p u b lic id a d re d e fin e y r e c r e a c o n tin u a m e n te el se n tid o d e la v id a co tid ia n a para in clu ir en ella su s p rod u ctos, ta m b ié n d o ta c o n tin u a m e n te a lo s p r o d u c to s d e n u e v a s p o sib ili­ d ades p ara ayu d ar a las p erso n a s a te n e r vid as d otad as d e sentido. El p ro d u c to se c o n v ie rte e n el m ed io p o r el cu al la v is ió n m ágica de la vid a p ro p u esta p o r el p u b licista se p u ed e tra n s fo rm a r en la p ro p ia v id a d el co n su m id o r: to d o lo q u e tie n e q u e h a ce r el co n ­ su m id o r es c r e e r e n la m ag ia y c o m p ra r el p ro d u c to . P o r co n si­ g u ie n te , to d a s las cu a lid a d es y p ro p ie d a d e s q u e e l p ro d u c to ha ad q u irid o en el c o n te x to de p r e s e n ta c ió n d e l p u b lic is ta se tra n s­ fe r ir á n a la v id a p e r s o n a l d e l co n su m id o r. El ce p illo d e d ien tes, el n e u m á tico o la p íld o ra qu e se o b je tiv a n p a ra u n e stilo d e vida h u m a n o se c o n v ie rte n , a su v e z, e n u n o b je tiv a d o r d e la v id a de las p e rso n a s. In v e s tid o s d e l p o d e r y la e m o c ió n d e lo e x ó tic o o de la «buena vida», el p ro d u cto lleva ese p o d e r y esa em o ció n a lo co tid ia n o , re fre sc a n d o y re cre a n d o su s sig n ifica d o s.

172

RL PODER DE LA IN V EN CIÓ N

Lo q u e n os pid e la p u b licid a d (y a v e c e s nos o b lig a a h a ce r) es v iv ir e n u n m u n d o d e «m agia» te c n o ló g ic a d o n d e las m a ra v illa s hech as p o r el h o m b re cu ran las e n fe rm e d a d e s y h a c e n d e la r u t i­ na d ia ria u n m ila g r o co n tin u o , d e m a n e ra se m e ja n te a c o m o la p erso n a d a rib i v iv e en u n m u n d o m á g ico d o n d e los se re s h u m a ­ nos p u e d e n v a le r s e d e la efica cia d e u n fr a n c o lín o h a c e r llover. La p u b lic id a d n o s in v ita a q u e su m a g ia se a la n u e s tra . A sí co m o el h o r t ic u lt o r d a r ib i n e c e s ita c r e e r e n la e fe c tiv id a d d e su s e n ­ salm os p a ra q u e lo g r e n r e e n fo c a r su a c tiv id a d y o b te n e r así b e ­ n eficio s re a le s, el c o n s u m id o r n e c e s ita s u s c r ib ir u n a m ís tic a d e eficacia q u ím ica y m ecá n ica p a ra que su p ro p ia «magia» lo g re sus fines. El n ú c le o d e p o d e r e n la vid a co tid ia n a d a rib i r e sid e en la fu erza d e las p a la b ra s y en u n sa b e r a rc a n o ; e l d e la v id a c o t id ia ­ na n o r te a m e r ic a n a re sid e , p a ra la m a y o ría , e n el u so d e la te c n o ­ logía p a ra r e s o lv e r su s p ro b lem a s. Sin cu e s tio n a rn o s d em a sia d o , y a v e c e s d e m o d o b a sta n te in c o n s cie n te , a tr ib u im o s to d a su e r te d e c u a lid a d e s « n atu rales» a su sta n cia s q u ím ica s y a las m á q u in a s, y e n to n c e s las in c o r p o r a ­ m os a n u e s tr a s ta r e a s c o n e l fin d e u tiliz a r e sa s c u a lid a d e s . Se dice qu e los o rd e n a d o re s tie n e n «inteligencia»: lo s p o n e m o s a tr a ­ b ajar p a ra q u e re s u e lv a n c á lc u lo s y c o n c ie r te n citas; lo s ta n q u e s y las a rm a s a u to m á tic a s tie n e n ca p a cid a d d estru ctiv a : h a ce m o s las g u e rra s en g ra n m e d id a co n ellos; los m e d ic a m e n to s tie n e n p o d er so b re la tie rra p ro m e tid a de la c o n s titu c ió n física h u m an a: los u tiliza m o s p a ra a u m e n ta r las h a b ilid ad es de una «m ente» s u ­ p u e s ta m e n te física. G ran p a rte de n u e s tro p e n sa m ie n to y a cció n equivale a la o b je tiv ació n h ab itu al d e la cap acid ad h u m an a — o de la «naturaleza» m ism a — en té rm in o s te cn o ló g ico s. In clu so p en sam o s m e c á n ic a m e n te a lo s s e re s v iv o s c o m o « sistem a s o rg á n i

173

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

eos», a la c r e a tiv id a d c o m o u n a « s o lu c ió n d e p ro b le m a s» y a la v id a m ism a co m o u n «proceso». P ero una C u ltu ra «naturalizada» y p a rticu la riza d a , y u n a na­ tu ra le za o rg a n iza d a y siste m a tiz a d a , so n p a rte d e u n m u n d o al­ tam en te rela tiv iza d o en el qu e la d istin ció n cru cial en tre «lo que h a c e m o s » y «lo q u e so m o s» se h a e r o s io n a d o y d e s m a n te la d o e n v irtu d d e este in te rc a m b io de ca ra c te rístic a s . Las fo rm a s con­ ve n cio n a le s de n u e s tra C u ltu ra, in clu id a la tecn o lo g ía , n os dife­ ren cia n y se p a ra n ca si tan to co m o u n ifican u n c o n tro l co m ú n de la «naturaleza»; la «naturaleza» p a rticu la r y d ife ren cia n te que nos r o d e a (el m e d io a m b ie n te ) y n o s in fu n d e (el «sistem a» d e co m ­ p o rta m ie n to h u m a n o ) n o s u n ifica al m ism o tie m p o q u e tra za dis­ tin c io n e s . E n c o n s e c u e n c ia , la o b je tiv a c ió n d e ca d a u n o a través d e l o tr o es su m a m e n te ta u to ló g ic a : s is te m a tiz a m o s sis te m a s y p a r t ic u la r iz a m o s p a r t ic u la r e s . L a fr u s t r a c ió n q u e p r o v o c a un m u n d o así, q u e n o p u e d e n i e n te n d e r ni c r e a r e fe c tiv a m e n te sus p ro p io s sig n ifica d o s, d e se m b o c a rá p id a m e n te e n u n a ap atía motiv a c io n a l c o n la C u ltu r a y c o n su p e r c e p c ió n t r a d ic io n a l del «yo», así co m o e n u n a p r o fu n d a r e a c c ió n d e a n tip a tía h a cia las so lu cio n e s tra d ic io n a le s, u n a n e ce sid a d d e « h acer a lg o resp e cto de» las co sas. A q u í rad ica esa n e cesid a d q u e r e q u ie re y p ro p ic ia la creación co m e rc ia l d e n e cesid a d es, qu e es la p u b licid ad . Para te n e r éxito, la p u b licid a d n e ce sita ta n to la ap atía h a cia la C u ltu ra trad icion al co m o la fru stra c ió n d e « q u erer h a ce r algo al resp ecto » . R ecu rre a ella s p a ra p r o y e c ta r su im a g e n d e lo qu e p o d ría ser la v id a y aso­ cia r esta im ag en a su p ro d u cto . C o m o u n yo-yo y los á lb u m es de es ta m p a s in fa n tile s, co m o la p e re n n e p r im a v e ra d e lo s d evotos (q u e s ie m p r e se m a n tie n e n jó v e n e s , p o r m á s la r g a q u e se a su

174

EL PODER DE LA IN V EN C IÓ N

barba), la p u b licid a d vive a tra vé s de la ren o v a ció n de la C u ltu ra, y al ig u a l q u e s u c e d e c o n la b ú s q u e d a d e lo s d e v o to s , se v e o b li­ gada co n tin u a m e n te a p ro y e c ta r u n a im ag en exagera d a y p lo m iza de lo co n v e n c io n a l ju n to c o n u n a ex a g e ra d a efica cia de su s p r o ­ pias fo rm a s de ren o va ció n . C o n tra in v en ta la apatía y la m o n o to n ía del m u n d o d el m ism o m od o q u e el rad ica lism o co n tra in ven ta el estabíishm ent, lo s d e v o to s c o n tra in v e n ta n las p erso n a s « im p e ca ­ bles» y el e v a n g elism o relig io so co n tra in v e n ta el p ecad o. E ste es el «progreso» en n o m b re d el q u e viv im o s, u n p ro g re so q u e d eb e in ce sa n tem en te inflar, e x a g e r a r y c r e a r «lo viejo» p ara p o d e r in ­ tro d u c ir «lo n u evo» . E sta es la fo r m a de a fe r r a m o s a la C u ltu ra (y su p recio ). La p u b licid a d es so lo u n a d e las p o sib les m an eras en q u e los n o r te a m e r ic a n o s se v e n o b lig a d o s a r e v ita liz a r su C u ltu ra y su co m p ro m iso co n ella (en el s u p u e s to c a s o d e q u e p u e d a n h a c e r ­ lo). T a m b ié n e s tá n «las n o tic ia s » , e l p e r io d is m o , el e n t r e t e n i­ m iento, la in v estiga ció n cien tífica y a rtística, los m ensajes d e Dios y el m u n d o «m arginal» d e q u ien es q u ieren v iv ir una in v ersió n de la C u ltu ra, así co m o su s n u m e ro sa s lín eas d e so m b ra. T o d a s e s­ tas tie n e n su «magia», to d a s ella s p ro y e c ta n la C u ltu ra — a u n q u e solo se a c o m o t e ló n d e fo n d o d e su s e s p e r a n z a s — y to d a s ella s e stá n s u je ta s a las m ism a s c o n d ic io n e s d e fu n c io n a m ie n to . In ­ cluso el p ro p io g o b ie rn o d eb e e n tra r en acción. La p u b licid ad no es m ás q u e el a sp e c to « so cio eco n ó m ico » d e u n v a sto y g ra d u a l es­ fu erzo p o r co n servar, y a la v e z consu m ir, n u estra C u ltu ra. T o d o s e s to s e s fu e r z o s e n h e b r a n u n a c o s t u r a m u y d e lg a d a . A lgu n os lo llam an «credibilidad», o tro s «sinceridad» o show business, y o tro s, p ia d o sa m e n te , n o s ev ita n su s je rg a s. El n ú cle o del p ro b le m a , a q u e llo q u e h a c e d e él u n a c u e s tió n p a ra e q u ilib r is ­

175

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

tas, es qu e el in n o v a d o r m a n tie n e su co m p ro m iso co n la C ultura co n tra la qu e se está p ro y e c ta n d o e in n o v a n d o en su fo rm a más esen cia l: la d e la d is tin c ió n e n tr e «lo inn ato» y el d o m in io de la a cció n h u m a n a . P u e sto q u e e s tá «haciendo» lo in n a to , crea n d o a q u ello q u e es «natural» y p o r ta n to im p o sib le de crear, y la Cul­ tu ra qu e p royecta, al m ism o tiem p o trabaja co n tra ella y le p ersi­ g u e co m o su p ro p ia m o tiv a ció n (co m p u lsiva). N e ce sita tra b a ja r y ju s tific a r s e c o n fo r m e a las p a u ta s y e x ig e n c ia s d e a q u e llo sobre lo q u e tra b a ja co n el fin d e re n o v a rlo . A sí, el p u b licista n o s a n u n ­ cia q u e «trae n u e v o s p ro d u c to s p a ra v iv ir m ejor», e l p rese n tad o r d e n o ticias nos las o fr e c e «tal co m o son», el c ie n tífic o n o s p ro ­ p o rc io n a «hechos» y el a n im a d o r «ayuda a q u e la g e n te se relaje». Si e sta s p erso n a s d e se a n m a n te n e r su cred ib ilid a d y legitim id ad a n te los ojos de aq u ello s p a ra q u ien e s crea n , n e c e sita n tra n sm i­ tir la im p resió n ta n to e n su s a cto s co m o en su s m o d o s de qu e no e s tá n m a n ip u la n d o c o n s c ie n te m e n te , sin o q u e so lo e s tá n «jugan­ do». El cie n tífico «explora» o « experim en ta» , el a rtista «actúa», el p rese n tad o r de n o ticias se ríe secam en te de sí m ism o y ju e g a con «el in te ré s hum ano» y la p u b licid a d m o n ta fa rsa s c o n anu ncios sim p lificad o s. Es u n «juego real», en el se n tid o d e qu e to d o juego n e cesita s e r real p a ra fu n cio n a r c o rr e c ta m e n te 6. Y

es q u e la a lte rn a tiv a a «jugar» qu e re c re a m o s e n la Cultura

es la fa b ric a c ió n se ria d e la C u ltu ra , una fa b rica c ió n que asum e el a sp e c to de e x p lo ta c ió n . C u a n d o el «juego» se re v e la c o m o tal se v u e lv e a lg o s e rio y, c u a n d o el «juego» d e n u e s tr o s in n o v a d o ­ res se re iativiza , se c o n v ie rte e n una creación (m ás qu e u n a co n ­ je tu r a ) d e h ech o s, e n u n a fa b ricació n (m ás qu e una so lu ción ) de n e cesid a d es, en u n a d ife re n cia ció n (m ás q u e u n e n tr e te n im ie n ­ to) de la g en te. El «juego» se rio es n u e stro a n tíd o to p a ra n u estra

176

EL PODER DE LA INVEN CIÓ N

C u ltu ra rela tiviza d a y, si este ju e g o se relativiza, n o s e n c o n tr a r e ­ m os e n u n a p u ro realm ente serio. C o n sid erem o s la p revisió n m e te o ro ló g ic a . El tie m p o m e te o r o lógico es im p red ecib le p o r d efin ició n . Lo cre a n n u e stra s e x p e c ta ­ tivas de r e g u la r id a d e s e sta c io n a le s: q u e lo s e v e n to s m e t e o r o ló ­ g ico s s u c e d a n o no c o m o e s p e r a m o s , y e n q u é m e d id a s u c e d a n , es lo qu e lla m am o s « tiem po m eteo ro ló g ico » . P ero fijé m o n o s en lo q u e d e b e h a c e r el p r e s e n ta d o r d e l tiem p o : p r o c u r a e x te n d e r n u estra s e x p e c ta tiv a s h a sta los m ás m ín im o s d eta lle s de n u e s tra vida co tid ian a. «Hace» el tie m p o co m o cu a lq u ier nativo d e N u eva G uinea al e x te n d e r la cosa q u e lo defin e. Y al p ro y e cta r el tie m p o a m en u d o ta m b ién p ro y ecta su aud ien cia: a n im an d o in a d v e rtid a ­ m ente a la gen te a salir sin p arag u as p o rq u e dijo q u e h a ría u n día herm oso. E in clu so si sus p red ic cio n e s a cierta n p u n tu a lm en te, lo m ás q u e lo g rará es c o n v e n c e r a la g e n te de q u e tie n e a lg ú n tip o de « in fo rm a ció n d e p rim e ra m ano»: la g e n te cree en él, le to m a n en s e rio y se s o m e te r á n a d e c e p c io n e s a ú n m a y o re s c u a n d o su s p r e d ic c io n e s a c a b e n fin a lm e n te p o r fallar. De m o d o q u e el p r e ­ s e n ta d o r d el tie m p o d e b e s e r u n tip o g r a c io s o , u n a e s p e c ie d e h u m o r is ta del tie m p o qu e su elta to n te ría s y q u e se e s fu e rz a c o n ­ tin u am en te p a ra q u e la g e n te no lo tom e en serio. El p resen tad o r de n oticias tam bién necesita «jugar», p ero aquí la r id ic u liz a c ió n de sí m ism o d e b e s e r m u c h o m á s s u til, si b ie n resu lta n de u tilid a d u n n o m b re un p o co e x tra ñ o y un e stilo m ar­ cado. D e b e se r c a p a z d e e n tr a r y sa lir d e l m u n d o o b je tiv o d e la crisis y la c o n tro v e rs ia , m itig a n d o la in ten sid a d d e los d e ste llo s de n o tic ia s c o n u n a ire a g r a d a b le d e b o n d a d se v e ra , y d e b e m a ­ tiz a r la h a b itu a l triv ia lid a d d e lo s a s u n to s «de in te r é s h u m a n o » con algo de su o b je tiv id a d te le v isiv a . D eb e se r c o n s c ie n te m e n te

177

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

am b ig u o para h a cer de su s n o ticias algo real y posible. Los anim a­ d o re s , p u b lic ista s , a rtis ta s , c ie n tífic o s, hippies y p o lític o s tienen e s ta e s p e c ie d e a m b ig ü e d a d e n su e s tilo . N u e s tr o s p re sid e n te s m ás ex ito so s han sid o aqu ellos q u e han sabid o có m o «jugar» m ien­ tra s h a cían lo q u e d e b ía n hacer. A l ser divertid a, la p u b licid ad se red im e de la a cu sa ció n de ser d e m a sia d o «seria», d e m a n ip u la r las n e c e sid a d e s y d e se o s de la g e n t e . U n a n u n c io d iv e r t id o es u n b u e n a n u n c io ; se lib r a a sí m ism o d el h e c h o v e r g o n z o s o d e se r « solam ente u n a n u n cio » al p ro p o rc io n a r e n tre te n im ie n to (o tro s p ro p o rcio n a n «noticias» o red e n ció n ). B ajo la m á sca ra d el e n tre te n im ie n to , d e la in form a­ c ió n o d e la r e d e n c ió n , la p u b lic id a d a p o r ta su m o d e s ta c o n tr i­ b u c ió n al tra b a jo d e c r e a r la C u ltu r a c r e a n d o su e n to r n o , y de so ste n e r «la econom ía» al ren o v a r n u estra cred ib ilid ad . Junto con el resto d e fa ceta s d e la cu ltu ra in te rp re ta tiv a , la p u b licid a d nos libra de la apatía y el caos de rela tiviza ció n y am b ig ü ed ad a costa d e su p ro p ia se rie d a d , se d e le ita en su a rtificia lid a d , v u e lv e real la d istin ció n e n tre lo in n ato y lo a rtificial. D e h e c h o , n u e s t r a m a n ifie s t a i n t e r a c c i ó n e n tr e C u ltu r a y n a t u r a le z a es u n a d ia lé c t ic a d e la c o n v e n c ió n c o n tin u a m e n te r e in te r p r e ta d a p o r la in v e n c ió n , y d e la in v e n c ió n p ro y e cta n d o c o n tin u a m e n te la co n v en ció n . P ero in clu so esa r e n o v a c ió n pier d e c o n tin u a m e n te te rre n o , pu es en la m ed id a en q u e los efectos de la in te rp re ta ció n se v u e lv e n ca d a v e z m ás o b vio s, la distinción e sen cia l (C u ltu ra versus n a tu ra le za ) qu e p ro y e c ta su fre u n a relati­ v iz a c ió n ca d a v e z m ayor. C ada v e z n os vo lv e m o s m ás d ep en d ien ­ tes de la in te r p r e ta c ió n y d el e n tu s ia s m o p o r la r e n o v a c ió n que p ro d u ce esa in te rre la ció n . La C u ltu ra c e d e al c u lto de la Cultura p o rq u e e s e es su sin o . Y, si lo s e c o lo g is ta s , c o n e s e c e r t e r o ins­

178

EL PODER DE LA IN V EN CIÓ N

tinto p a ra ir al fo n d o de la m o ra lid a d y d e la se rie d a d , h a b la n de todo ello en té rm in o s de «vida» y «supervivencia», d e b e ría m o s al m enos te n e r en cu en ta lo sigu iente: u n río o u n lago p o lu cio n a d o (la p o lu c ió n es C u ltu ra d e sd e el p u n to de v is ta de la n a tu ra le z a ) es u n h e r v id e ro de vid a . Es « su perviven cia» en su g ra d o m á x im o de e b u llic ió n ; a llí d o n d e u n a s p o c a s c é lu la s a c e r t a b a n a v iv ir, ahora p u lu lan m illon es. U na «cultura de m asas» bacterian a; pero, claro e stá , se tra ta d e u n a «vida» q u e n a d ie d esea .

179

4 LA INVENCIÓN DEL YO

U N MENSAJE IM P O R T A N T E PARA T I SOBRE LOS CREADORES DEL TIE M PO

Suele su p o n e rse q u e n u e s tra C u ltu ra, co n su cien cia y su te c n o lo ­ gía, o p era m id ien d o , p re d ic ie n d o y a p ro v e ch a n d o u n m u n d o de «fuerzas» n a tu ra le s. P ero e n re a lid a d to d o el c ú m u lo d e c o n t r o ­ les c o n v e n c io n a le s, n u e s tro « co n o cim ien to » , n u e s tra lite r a tu r a sobre los lo g ro s c ie n tífico s y a rtístico s, y n u e s tro a rse n a l d e t é c ­ nicas p ro d u ctiv a s so n u n c o n ju n to d e d isp o sitiv o s para la in ven ­ ción d e u n m u n d o n a tu ra l y fe n o m é n ico . Bajo el su p u e sto d e q u e sim p lem en te m ed im o s, p re d e cim o s o a p ro v e ch a m o s este m u n d o de situ a c io n e s, in d ivid u o s y fu e rza s, o cu lta m o s el h e ch o d e q u e n o so tro s lo crea m o s. En n u e stra co n v icció n co tid ian a de q u e se ­ m ejante activ id a d de m ed ició n , p red icció n y a p ro v e ch a m ien to es artificial, d e q u e fo rm a p a rte d el d o m in io de la m a n ip u la ció n h u ­ m ana y d e l « co n o cim ien to » y C u ltu ra a c u m u la d o s y h e r e d a d o s , p r o y e c ta m o s ese m u n d o fe n o m é n ic o c o m o p a rte d e lo in n a to y de lo in e v ita b le . El a sp e c to sig n ific a tiv o d e esta in v e n ció n , su a s­ pecto convencional, resid e e n q u e su s re su lta d o s d eb en to m a rs e

181

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

m uy en serio, d e ta l m o d o q u e no se co n s id e re n en a b so lu to como in ven ció n , sin o c o m o realidad. Si el in v en to r no se a p arta de esta se rie d a d ( a u n q u e s o lo se a co m o u n a «regla d e se gu rid a d » ) cuan­ do lleva a ca b o su tra b a jo de m edir, p re d ecir o a p ro v e ch a r la expe­ rie n cia d e la « n aturaleza» re su lta n te c o n trib u irá a m a n te n e r sus p ro p ia s d is tin c io n e s co n v e n c io n a le s. L a in v e n c ió n de la n atu ra­ le z a es a lg o s e r io p a r a n o s o t r o s p o r la m ism a r a z ó n p o r la que n u estra in v e n c ió n d e la C u ltu ra d eb e n o se r seria, o «divertida». C o m o t a n t a s o tr a s c o s a s , n u e s t r a C u ltu r a te c n o ló g ic a debe «fallar» p a ra p o d e r te n e r éx ito , p u es su s p ro p io s fallos con stitu ­ y e n eso q u e e s tá tra ta n d o d e m edir, a p ro v e ch a r o p red ecir. Si las fó rm u las y p re d ic c io n e s cien tífica s fu era n to ta lm e n te efectivas y e x h a u s tiv a s , si las o p e r a c io n e s de la te c n o lo g ía r e s u lta r a n total­ m e n te e ficie n tes, en to n c e s la m ism a n a tu ra leza se co n v ertiría en cien cia y te c n o lo g ía . (En realid ad , a sí es co m o h a b la m o s d e las co­ sas e n n u e stro m u n d o m o d ern o de rela tivid a d co n tex tu a l: la natu­ raleza es «sistema», es «biología» o «ecología», m ien tras la Cultura es «natural», u n a « ad ap tació n evolutiva» ). L a cien cia y la natura­ le za «producen» n u e s tra d is tin ció n C u ltu ra l e n tre lo in n a to y lo a rtificia l en la m e d id a en qu e fa lla n al se r c o m p le ta m e n te exac­ tas o e fic ie n te s , p r o y e c ta n d o u n a im a g e n de «lo d esco n ocid o» y d e fu e r z a s n a tu ra le s in c o n tro la b le s. De ah í q u e e n lo s Estados U n id o s a c tu a le s la c ie n c ia y la te c n o lo g ía (p o r o p o s ic ió n a su vi­ sió n « interpretada» ) se sitú e n en u n p o lo co n serva d o r. P ero hay q u e e n fa t iz a r q u e in c lu s o d e s d e e l p u n to d e v is ta te c n o ló g ic o n u e s tra C u ltu r a « funciona» e n té r m in o s de o b je tiv a c ió n , y solo casu alm en te e n té rm in o s d e en erg ía y eficien cia. La te cn o lo g ía es el su til a rte de en sa m b la r m e ca n ism o s com ­ p lejos so b re los cu a les v ien en a im p o n erse las « co ntingencias na­

182

LA IN V E N C IÓ N DEL YO

turales» c o n el fin d e m a n te n e r su fu n cio n am ien to . Su d iseñ o y e fi­ ciencia d ep en d e de nu estra habilid ad p ara predecir. Las m áq uin as son Cultura, son co n tro les co n ven cio n ales co n creto s que ob jetivan sim u ltá n e a m e n te los a c o n te c im ie n to s n a tu ra le s q u e les a fe c ta n como «naturaleza C ulturizada» (electricid ad , caballos de p o ten cia, «energía», ren d im ie n to ) y, a su v e z, se o b je tiv a n co m o « C u ltu ra naturalizada» (las m áq u in as d o ta d a s d e cap acid ad es, a lb erg a n d o «poderes», « inteligencia», e tc.). L o qu e p ro d u cen e n té rm in o s de ineficiencia, fricció n , in ercia o «lo d escon ocido» es n u estra n o to ria p ercep ció n d e la n a tu ra le z a co m o u n a e n tid a d qu e se nos resiste. C o n s id e r e m o s la g e n e r a c ió n d e « en e rg ía h id r o e lé c tric a » . El agua a lm a c e n a d a , q u e se ha e v a p o r a d o p o r lo s e fe c to s d e l s o l y del a ire y q u e se p r e c ip ita p o r u n d e sn iv e l p o see , s e g ú n se d ice, cierta c a n tid a d de «energía». P ero si esa fu e rza n o es « ap ro ve ch a ­ da» p o r la in t e r v e n c ió n h u m a n a p e r m a n e c e r á c o m o p o te n c ia l bruto y, si n o es «com putada» m e d ia n te la a p lica ció n de té c n ic a s h u m a n a s y d is p o s itiv o s d e m e d ic ió n , su p o te n c ia l p e r m a n e c e ­ rá d esco n o cid o . Ya sea p o te n c ia l o a c tu a lm e n te , la e n e rg ía d eb e crearse m ed ia n te la se le c c ió n d e los d isp o sitiv o s de m e d ic ió n o co n v e rsió n C u ltu r a l a p ro p ia d o s p a ra q u e el a c o n te c im ie n to n a ­ tural p u ed a im p o n erse. E stos d isp o sitiv o s o b je tiv a n el a c o n te c i­ m iento d e u n m o d o u o tr o co m o «fuerza» o «energía». P ero esta in ven ció n d e la n a tu ra le za co m o «energía» (la en e r­ gía u tiliza b le de la e le c tric id a d , la en erg ía «desperdiciada» d e la in ercia y la fric c ió n ) n o p o d ría o c u r r ir si los se re s h u m a n o s n o h u b ieran in v e n ta d o los m ed io s te c n o ló g ic o s y cu ltu ra le s a tra vé s de lo s cu a le s p u e d e r e a liz a r s e e s ta o b je tiv a c ió n . Sin la m a te m á ­ tica d el v o lu m e n y la v e lo cid a d o la física d e l calor, sin la g ra v ita ­ ción y la e le c tric id a d , sería im p o sib le c a lcu la r ese p o ten cia l. Sin

183

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

la te c n o lo g ía de c o n s tr u c c ió n de p resa s, tu rb in a s, g e n e ra d o res, tra n s fo r m a d o r e s y tr a n s m is o r e s de e n e rg ía s e ría im p o s ib le v e ­ r ific a r ese p o te n c ia l. T o d a s e s a s té c n ic a s y p r o c e d im ie n to s son re su lta d o de la in v en ció n h u m a n a, qu e co n fie re a la C u ltu ra te c ­ n o ló g ic a c a r a c te r ís tic a s qu e se tra n s fie r e n a la n a tu ra le z a en el c u r s o d e su o b je tiv a c ió n . H em o s a d q u irid o e l h á b ito d e v e r los fe n ó m e n o s n a tu ra le s en té rm in o s d e fu e rza s p o te n cia le s, co m o si fu era n recursos (así co m o la zo rra m ira las gallin as), y ten d em os a o lv id a r qu e los v e rd a d e ro s re cu rs o s so n los de la in v en ció n h u m a­ na. Com o p arte de la C ultura, la tecn ología es un m ed io de alm ace­ n a r esa in v en ció n , o rie n ta n d o la cre a tiv id a d co le ctiv a d e m illares de p en sa d o res e in v e n to re s h a cia la o b je tiv a ció n d e la n atu raleza q u e c o n s titu y e n u e s tra s v id a s co tid ia n a s. La fu e r z a q u e e x tra e ­ m o s de ca n a liza r las caíd as de agu a, de la c o m b u stió n y de la desin­ te g ra c ió n ra d io a ctiv a es la fu e r z a d e la cre a tiv id a d h u m a n a, pues sin la in v en ció n de la C u ltu ra , q u e o rig in a y e n ca rn a esta crea tiv i­ d ad , la C u ltu ra no p o d ría u sa rse p a ra in v e n ta r la n a tu ra le za . La te c n o lo g ía in te r p o n e su s d is p o sitiv o s d e tal m o d o q u e la im p osición del a co n tecim ie n to n a tu ra l p u ed a in terp re ta rse com o «fuerzas» q u e lo g o b ie rn a n . D el m ism o m o d o , la c ie n c ia im pone el «sistem a» a la n a tu ra le za y se a so m b ra lu e g o al d e scu b rirlo allí. La cien cia im p rim e u n a fo rm a siste m á tic a a lo s fen ó m en o s natu­ rales y u n a in ev ita b ilid a d n a tu ra l a sus te o ría s. P ero esta n o es la v isió n co n v en c io n a l de estas a ctiv id a d e s, p u es n o s h a n en señ ad o a e n te n d e r que las « regu larid a d es natu rales» se p r o y e c ta n com o in n ata s y etern a s, co m o «m undo físico». A h o ra bien , la cien cia y la te cn o lo g ía no so n los ú n ico s m ed io s de in v en ció n que em plea­ m o s ni ta m p o co los m ás su tile s o d ifu n d id o s. T o d a n u e s tra C ul­ tu ra c o le ctiv a p u e d e e n te n d e rs e co m o u n co n ju n to de co n troles

184

LA IN V EN C IÓ N DEL YO

(«herram ientas», co m o su ele d ecirse) d ed ica d o s a este fin, y to d o el u n iv e rso n atu ral, fen o m én ico , co m o o b je to y re su lta d o d e la in ­ ven ció n . A sí co m o las «fuerzas» d e la n a tu ra le za g o b ie rn a n n u e s ­ tra te c n o lo g ía y las «leyes» d e la n a tu ra le z a co n firm a n n u e s tr a s teo rías, así los fe n ó m e n o s n a tu ra le s se cre a n siem p re c o m o u n a esp ecie d e fu e r z a e sp o n tá n e a o m o tiva d o ra . El tie m p o , co m o esen cia de esa e sp o n ta n e id a d in n ata e in e v i­ table, es en este se n tid o n u e s tro p ro d u c to m ás im p o rta n te . H a ­ cemos el tie m p o (y n o so lo cu a n d o c o n c e rta m o s u n a cita). C o m o su ced e c o n el esp acio , el tie m p o ja m á s p o d ría p e rcib irse sin las d istin cion es qu e le im p o n em o s. P ero n o s h em o s b lin d ad o tra s u n fárrago d e sistem a s y d istin cio n es te m p o ra le s ca p a z d e m a re a r al m ás c o n c ie n zu d o d e los sab io s m ayas. N osotros c re a m o s el año, ta n to e l a c a d é m ic o c o m o el fis c a l, y el d ía, fe s tiv o o la b o r a b le , co n sid era n d o los a co n te cim ie n to s que los v u e lv e n sig n ifica tivo s y útiles, y lo h acem os prediciéndolos para co m p ro b a r d espu és có m o afecta n n u e stra s e x p e c ta tiv a s ta les e v e n to s y situ a cio n e s. C a le n ­ darios, agen d as, h o ra rio s, e x p e c ta tiv a s y ru tin a s esta cio n a le s so n d isp o sitivos «predictivos» cu y o fin es p ro y e cta r el tie m p o (h a c ie n ­ do co m o q u e no lo pred ecim o s y, p o r c o n s ig u ie n te , d e já n d o n o s s o r p r e n d e r p o r él). S o n u n m ed io p a ra c o n fig u ra r e x p e c ta tiv a s que, se cu m p la n o no, r e p re se n ta n «el p a so del tiem po», el « tiem ­ po m e te o ro ló g ic o » , «los b u e n o s m o m en to s» o «un m al año». A l e x te n d e r n u e s tr a s c o m p r o b a c io n e s y n u e s tr a s e x p e c ta t iv a s e n p erio d o s d e años, d éca d a s, sig lo s o in clu so m ilen io s, n o s v o lv e ­ m os c a p a ce s de p r o y e c ta r (e sta d ística m e n te o de o tra m an era) una «realidad» te m p o ra l y a m e n u d o cíc lic a . T e n e m o s fa se s d e « eclosión » y d e « crisis» e c o n ó m ic a , d e p r e s io n e s y r e c e s io n e s , « desarrollos» , c ic lo s y «edades» h istó ric a s.

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

C o n o ce m o s el tie m p o (y su s p a rien tes: «el crecim ien to » , «la vida» y «el tiem p o m eteorológico» ) p o r su c o stu m b re de sorpren­ d ern o s fu rtiv am en te . Y lo co n v ertim o s en a lg o que n o s sorprende al s u p o n e r q u e so m o s c a p a c e s d e p r e d e c ir lo y p r e p a ra r n o s para su llegad a. P erc ib ir qu e n u e s tro s p re p a ra tiv o s y p rev isio n e s falla­ rán de algún m o d o («es m ás tard e de lo qu e crees») se corresponde co n u n a ex p e rie n c ia de «paso d el tiem po». C u a n d o m i hija de tres a ñ o s e s ta b a a p r e n d ie n d o a « d e c ir la h o ra » r e s u m ió m u y bien to d o e s to e n la c o n c is a e x p r e s ió n , p r o fe r id a c o n la u rg e n c ia de u n adulto, de «ya es tard e en punto». «D ejarnos sorprender» es un a trib u to qu e nu estra invención de lo tem p oral y lo situacional com ­ p a rte c o n to d a s las c o sa s q u e s o n c o n tr a in v e n ta d a s co n v e n c io ­ n a lm e n te, de m an era se m e ja n te a co m o las n o cio n e s tan ta s veces d e sc r ita s d e « sociedad» y « e stru c tu ra social» d e lo s p u e b lo s tri­ b a les los «tom a d e im p ro viso » y los so r p r e n d e . N o s o tro s «hace­ m os» d e la C u ltu r a a lg o a m e n a z a d o , a c o s a d o y m o tiv a d o p o r el tie m p o ; ello s h a c e n d e l «tiem po» a lg o «propio», a c o sa d o y m o ti­ va d o p o r la cu ltu ra. Sin em b a rg o , n u e s tra o b je tiv a ció n d el tie m p o m e d ia n te con­ tro les d e p re d ic ció n co n d u c e in e v ita b le m e n te a la relativización . L os p ro p io s d isp o sitiv o s de p r e d ic c ió n a d o p ta n u n a cie rta cuali­ dad «natural» y u r g e n c ia , y lo s a c o n te c im ie n to s in d iv id u a le s e in cid en ta les q u e «ordenan» a su m e n u n c a r á c te r siste m á tic o (rít­ m ico) y o rd en a d o . H ab la m o s d e u n «reloj b io ló g ico » , de «ciclos de d esarro llo » y d e l «ciclo de la vida», y a lim e n ta m o s teo ría s de la m a d u re z , s e x u a lid a d y e n v e je c im ie n to q u e ju e g a n (co m o un m al equ ívo co ) co n el d oble sen tid o (b io q u ím ico y biográfico) que o to r g a m o s a la p a la b r a «vida». N u e s t r o «año» e s tá r e p le to de a c titu d e s, in clin a cio n e s, d e c e p c io n e s, « alegría festiva» , etc., que

186

LA INVEN CIÓ N DEL YO

adscrib im os co n v e n c io n a lm e n te a su n a tu ra le za cíclica , al «año» mismo. E xp erim en tam o s una a celeració n de ritm o en se p tiem b re y o ctu b re, u n « periodo festivo», u n p e rio d o de ca lm a en e n e ro y febrero, «resultados» en a b ril y m ayo. Y ta m b ié n n u e s tro d ía , c o n su m añ a n a y su tard e, n u e s tra sem a n a , c o n sus irre m e d ia b le s lu ­ nes, su s b ie n a v e n tu ra d o s v ie r n e s y en o c a sio n e s su s m e la n c ó li­ cos d o m in g o s, qu e o b je tiv a n e sta d o s de án im o y a ctitu d e s co m o «previsiones» cíclicas. E x p e rim e n ta m o s n u e stro «yugo co tid ian o» y n u estra s « ago tad oras vacacio n es» . El ca len d ario , el reloj y e l h o ra rio , e n su v e rs ió n «predictiva» u o rg a n iza tiv a, co m o co n tro le s c o le ctiv o s, co rre s p o n d e n a u n c o ­ n o cim ien to d e lib e ra d a m e n te a rtificia l y a cu m u la tiv o , a u n a m o ­ ralidad d e d is tin c ió n y d is c e r n im ie n to c o n v e n c io n a le s. S e p a ra n nuestro trabajo de n u estro d escan so, n u estra vid a p rofesio n al «se­ ria» de n u e s tro s p e rio d o s d e re la ja c ió n , su eñ o , co m id a y «juego», y del « esp íritu festivo» d e in d iv id u a c ió n c o m p u ls iv a p o r m e d io de los regalos (la «generosidad» qu e M auss co m p aró tan c e r te r a ­ m ente co n la v id a o rd in a ria d e los p u eb lo s tribales) y las ta rje ta s de fe lic ita c ió n n a v id e ñ a . N osotros, c o le c t iv a m e n te y a m e n u d o por d ecre to , m an ejam o s las agen d a s, e sta b le c e m o s los h o ra rio s, «planeam os n u e stra s vidas», y ello (ese m iste rio so «ello» o id, lo «innato» q u e co m p re n d e la to ta lid a d de n u e s tro se r situ a c io n a l e id io sin crá sico ) nos to m a d esp rev en id o s, so rp re n d ié n d o n o s p o ­ sitiva o n e g a tiv a m e n te , se g ú n sea el caso. De eso tra ta n ta m b ié n nu estras citas a m o rosas, u n a n e g o cia ció n de « tiem po d isponible» (y del d in ero ), tra d ic io n a lm e n te in icia d o y m a n ten id o p o r el p a r­ ticip an te m ascu lin o , m ien tra s la m u je r (con su p apel n atu ral, co n su su p u e sta id e n tifica c ió n «intuitiva» c o n lo r ítm ic o y lo in n ato ) es q u ien se o cu p a d e la so rp resa .

187

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

Lo q u e q u e r e m o s d e c ir c o n «tiem po», c o n to d o lo q u e está d e trá s de ese p a isa je d e ciclo s — lo situ a c io n a l, lo in n a ta m e n te h u m a n o , el m o v im ie n to y e v o lu c ió n de la «fuerza natural» y el m u n d o fen o m é n ico — es la d ia léctica de la in v e n c ió n , el a sp e c to c o n tr a d ic to r io , p a ra d ó jic o e im p u ls o r de la cu ltu ra. N u e stra cul­ tura de p red icció n in ten cio n al y d e a cu m u lació n de con ocim ien to pro y ecta ese m o v im ien to d ia léctico m ed ia n te su con train ven ción , y en v irtu d d el in ev ita b le e n m a sc a ra m ie n to qu e o cu lta esa form a de o b je tiv a ció n n os cre e m o s lib res d e culpa. D e cim o s q u e es in ­ n a to e n n o so tro s, q u e «es» n o so tro s, q u e es la «realidad» inscrita e n los ritm o s d e la n a tu ra le za y la u rg e n cia de n u e stro m u n d o fe­ n o m é n ico . S u b y a c e y fu n d a n u e s tr o p r o fu n d o y p e c u lia r tem or a la m o rtalid a d , la e n fe rm e d a d y la m u erte , qu e ta m b ié n p ro y e c­ ta m o s d e m u ch as m a n era s. N o «lo hacem os», so lo «jugam os» con ello o lo p e r c ib im o s , h a sta el p u n to d e qu e n u e s tra s m ism a s n o ­ cio n es de « invención», «juego» y «m etáfora» so n a lm a ce n a d a s en el b a ú l de lo « m era m en te sim b ó lico» . N u estra c u ltu ra es u n estilo d e vid a q u e h a e le g id o tra z a r sus d istin cio n es d e m o d o d e lib e ra d o y c o n scie n te en lu g a r de p ro y e c­ tarlas. E sto es lo q u e q u e re m o s d e c ir c o n «reglas», u n a m oralid ad d e lib e ra d a y c o n s c ie n te d e a rtic u la c ió n . Y p u e s to q u e n o so tro s «hacem os» la co n v en ció n , d eb em o s «ser» y s u frir las ex ig e n cia s de la in ven ció n , su a n títesis d ia léctica . L a in v e n ció n es n u e s tra sor­ p resa, n u e stro m iste rio , n u e s tra n e ce sid a d n a tu ra l. Es el reflejo, el «otro lado», p ero ta m b ién la «causa» y la m o tiva ció n de nuestra a c c ió n co n scien te. De m o d o q u e el c o n tro l (y el e n m a sc a ra m ie n ­ to) d e la in v e n c ió n es u n d e b e r m o ra l p a ra n o s o tr o s , a lg o que debem os h a c e r si q u e re m o s v iv ir y p re se rv a r n u e s tro s m isterios. Es la m o ra lid ad d el c o n o cim ie n to o d e la cien cia , y d e u n gobier­

188

LA IN V EN C IÓ N DEL YO

no q u e sie n te la n e ce sid a d d e c o n s tr u ir la so cie d a d y d e sa r ro lla r y m ejo ra r a la h u m a n id a d en tera . S ie m p r e q u e in v o c a m o s y p a r t ic ip a m o s e n e s a m o r a lid a d , bien co m o ciu dad an os, vo tan d o y «m ostrando preocupación», bien co m o té cn ic o s, co n s tr u y e n d o y o p e r a n d o las m á q u in a s, o co m o cien tífico s, p ro d u cie n d o « conocim ien to» y fo rm u la n d o d e fin ic io ­ nes, c r e a m o s , su til e in a d v e r tid a m e n te , su m is te r io m o tiv a d o r. C ream o s n u e s tro s p ro b le m a s y, co n ello s, n o s im p u lsa m o s h a cia adelan te. La co n fia n za p ú b lica en g en d ra c o rr u p c ió n (bajo la fo r ­ ma d e p o lítico s b ien in ten cio n a d o s qu e d esean co n tro la r «el su cio m u n d o d e la realid ad política» p o r u n a b u e n a ca u sa ), la in te g r a ­ ción crea «m inorías», las m áq u in as m an u fa ctu ra n «fuerza natural» y la d e fin ició n p ro y e cta lo in d efin ib le. Es m ás, n u e stro c o n tr o l en esa acció n , n u estro co n o cim ien to , n u estra cien cia, n u estra m a q u i­ naria d e g o b ie rn o y n u e stro g o b ie rn o d e m a q u in a ria so n respon­ sa b ilid a d nuestra. C u a n to m ás se r e la tiv iza n en el m a rco d e una C ultura q u e «funciona au to m áticam en te» y de una n a tu ra le za q u e re q u ie re u n a in te r v e n c ió n c o n s c ie n te p a ra fu n cion ar, m a y o r se rá la necesid ad m oral d e re fo rm a , d e r e c u p e r a c ió n d e la d is tin c ió n c o n v e n c io n a l e n tr e lo in n a to y lo a r tific ia l. P o d e m o s s e n t ir esa exigen cia co m o la n ecesid a d d e o p o n erse al fascism o, de re p ro b a r el m aq u in ism o , de «regresar» a la n a tu ra le za , d e co n s e rv a r n u e s ­ tros r e c u rs o s o c u id a r el m e d io a m b ie n te, p e ro no p o d e m o s e v i­ tarla. E stá cla ro qu e cu a n to m ás r e sp o n d e m o s a ella co n ce d ie n d o al g o b iern o una m ayo r a u to n o m ía e n n o m b re d el p u eb lo p ara c o n ­ se rv a r y re h a c e r la n a tu ra le za , m ás re la tiv iza m o s n u e stra d is tin ­ ció n . El fa sc ism o siem p re lleg a al p o d e r «en n o m b re d el pueblo». N o so n so lo esas co n v en cio n e s o b v ia m e n te co le ctiv a s y « crea­ das», co m o el g o b ie rn o y el co n o cim ie n to , las q u e e n ca rn a n n u e s­

189

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

tro m u n d o m o ra l. T o d o lo q u e « h acem os» p a r tic ip a d e él. Hay u n a m o ra lid a d d e las «cosas», d e los o b je to s e n su s sign ificad os y u so s co n v en c io n a les. In clu so las h e rra m ie n ta s n o so n m e ro s ins­ tru m e n to s u tilita rio s p u ra m e n te «funcionales», sin o u n a especie de p ro p ie d a d h u m a n a o C u ltu ra l co m ú n , reliq u ia s h ere d a d a s que o b lig a n a su s u su a rio s a a p re n d e r a u sarlas. C abe in clu so suge­ rir, co m o h a ce e l p o e ta R ain er M aria Rilke, q u e las h erram ien tas «usan» a los se res h u m a n o s, los ju g u e te s «juegan» co n los niños, las a rm as n os in c ita n a la b atalla. H ab lan d o d e las co sa s de la in­ fan cia, o b se rv a Rilke: Este Algo, por insignificante que fuera, preparó tus relaciones con el mundo, te condujo al centro de los acontecimientos y de la gente, y más aún: experimentaste a través de él, a través de su existencia, su apariencia imprecisa, a través de su rotura definitiva o de su enig­ mática pérdida, todo aquello que es humano, directamente a las pro­ fundidades de la m uerte1.

En n u e stra co n v iv en cia co n esos ju g u e te s, u ten silio s, artículos y reliq u ia s, d eseá n d o lo s, a te so rá n d o lo s, d eja m o s q u e ingresen a n u e s tr a s p e r s o n a lid a d e s e l c o n ju n to de v a lo res, a ctitu d e s y sen­ tim ie n to s — la cre a tiv id a d , en fin — d e a q u e llo s q u e los inventa­ ron , u sa ro n , c o n o cie ro n , d e se a ro n o lega ro n . A l a p re n d e r a usar h e r r a m ie n ta s , e s ta m o s s e c r e ta m e n t e a p r e n d ie n d o a u sarn o s a n o s o tro s m ism os; e n ta n to q u e co n tro le s, las h erra m ie n ta s sim­ p le m e n te m e d ia n la r e la ció n , o b je tiv a n n u e s tra s h ab ilid ad es. Y lo m ism o va le p a ra n u e s tro s a n h elo s y p la c e re s «m aterialistas». L o s o b je to s y o tr o s fe n ó m e n o s h u m a n o s q u e n o s ro d ea n y, d e h ech o , to d a s las co sa s qu e p o se e n u n sig n ifica d o o v a lo r cultu­ ral, se «dotan» d e vid a; fo rm a n p a rte d el y o y ta m b ié n lo crean. Si se tiene e sto en cu en ta, la « prod u cción e n m asa», ju n to con sus

190

LA IN V EN CIÓ N DEL YO

anejos co m ercia les y tecn ológ ico s, solo p u ed e co n d u cir a u n a su er­ te de in flación d el ca rá c te r y d e las cu alid ad es hu m an as. T e n e m o s em o cion es d esech a b les, id eas q u e c o n s u m e n su s e n e rg ía s e n una vida v e lo z y fu g a z , lite r a tu r a s c u y a s e d ic io n e s p a sa n y se c o n t a b i­ lizan p o r ciclos co m o la h ib ern a ció n de los insectos, revivificació n , m etam o rfo sis, etc., y, fin alm en te, ¡ay!, p erso n a s d e se c h a b le s. Y

eso s o b je to s ú ltim os, n u e s tra s ciu d a d es, co n s titu y e n ig u a l­

m ente c o n tr o le s p a ra la p r o y e c c ió n d e la «vida», de u n a v id a s o ­ cial y C u ltu ra l q u e no p u e d e p ro d u c irs e sin su o rd e n y e sce n a rio . Se tra ta de lo q u e ha a cu m u lad o la C u ltu ra, de a q u ello in d isp e n sa ­ ble p ara los «yoes», los ciclo s y los «sen tim ien tos» q u e d e p e n d e n de tal o rd en . Y así, en u n m u n d o a lta m e n te r e la tiv iz a d o , las c iu ­ d ad es se c o n v ie r t e n e n u n h á b ita t «natural», en u n m e d io a m ­ biente y al m ism o tie m p o e n u n o rd en . La ciu d ad es C u ltu ra y se vuelve tan am b igu a co m o esta. Es u n co n te x to (toda ciu d a d es un contexto, qu e abarca sus lím ites) a rticu la d o d elib era d am en te, que p ro y ecta u n a n e c e sid a d q u e se c o n v ie rte e n la m ism a n e c e s id a d de civiliza ció n . Es el m a y o r de n u e s tro s «dobles vín cu los» (to d o s los co n te x to s re la tiv iza d o s so n d o b les v ín cu lo s, de ah í la fr u s tr a ­ ción que provocan ): so lu ción y recep tá cu lo de n u estro s p rob lem as al m ism o tiem p o. N u estra s ciu d ad es — co le ctiv id a d e s v a sta s y d e s­ equ ilib radas d e arg a m a sa , a sfa lto , a ce ro y co n o c im ie n to — r e b o ­ san de «protesta in d ividualizada» co n tra el crim e n y de sa rca sm o (relativizado a m en u d o h asta el ex tre m o d e co n v ertirse en crim e n o rgan izad o y sa rca sm o p o litiza d o ). A sí co m o la C u ltu ra e c o n ó m i­ ca y c o m e rc ia l («dinero») c o n s titu y e su sa v ia v ita l y se s o s tie n e por la in v en ció n m o tiv a d o ra de la p u b licid a d , d el m ism o m o d o la ciudad es C u ltu ra pese a sí m ism a: o b sérv ese la C u ltu ra p a ro d iá n ­ dose a sí m ism a e n el cú m u lo d e rasca cielo s y chabolas. In cluso los

191

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

qu e h u ye n de ella c a rg a n co n sig o la am b ig ü ed ad de las acu m u la­ cio n es su b u rb a n a s rep ro d u cid a s e n su n u e v o e n to rn o , co m o una ciu d a d m ás allá d e la ciu d a d , u n a ciu d a d a p e s a r d e sí m ism a. Y, sin em bargo, la Cultura, a p esar de sí m ism a, co n tin ú a siendo C u ltu ra . Se c o n s tr u y e h a cia a fu e ra a fe r rá n d o se a su co n ven ció n de in icia tiv a c o le c tiv a y al c a r á c te r in n a to d e la n a tu ra le za ; y lo h a ce con el fin de aferrarse a esta convención. P ero el p ro p io hecho de la r e la tiv iz a c ió n , d e lo s c o n tr o le s a m b ig u o s q u e n o « funcio­ nan» co m o d eb iera n , su b ra ya cla ra m e n te q u e el o p u e sto creativo de la C u ltu ra no es la im agen de u n a «naturaleza» y m ed io am bien­ te qu e nos p e rsig u e c o m o u n fa n ta sm a de b o sq u es v írg e n e s y prís­ tin o s arro yo s. La n a tu ra le za es, fa talm en te, «sistem a» a p esar de sí m ism a, y ta n a m b ig u a co m o la C u ltu ra. Al re m itirn o s a u n a n atu ­ raleza relativizad a obviam os la cu ltu ra, y viceversa. La articulación co le ctiv a de d istin cion es co n v en cio n a les so b re la qu e se fu n dan el co n o cim ie n to y la C u ltu ra d eb e siem p re o p e ra r d ia lécticam en te co n la in d iv id u a ció n y la in v en ció n p a ra q u e p u e d a fun cion ar, de m o d o q u e d e b e p r o y e c ta r la in d iv id u a c ió n y la in v e n c ió n com o su m o tiv a c ió n y m is te r io . Es a e s ta in v e n c ió n , en su fo rm a más p erso n a l e in d ivid u a l, a la que d e b e m o s p re sta r a te n ció n ahora.

A p r e n d e r l a p e r s o n a l id a d

N o so lem o s p e n sa r el y o co m o p ro d u c to de la a cció n h u m an a, y m u ch o m en o s co m o p r o d u c to d e su p ro p ia a cció n . Es decir, algo d ebe o b ra r u n a su erte de input, algo «dado» m ás allá de tod as las in flu en cias de la e d u ca c ió n y d e la so cia liza ció n que se im pon en a la C u ltu ra y la a fecta n . A h o ra b ien , si a ce p ta m o s e sta su p osición

192

LA IN V EN C IÓ N DEL YO

en su sen tid o o rto d o x o , «cotidiano», n egam os tod o va lo r a n u estra d iscu sión so b re la in v en ció n . P o rq u e d eja ría m o s la p u e rta a b ie r­ ta a q u ie n e s a firm a n q u e e l h o m b re se h alla m o tiva d o , e n ú ltim a instancia, p o r im p u lso s n a tu ra le s ta les co m o los «instintos», las «inclinaciones» y las « n ecesid ad es d e g ratificació n » . P ero si r e c h a ­ záram os este s u p u e s to al r e c o rd a r c u á n fá cilm e n te las « n ecesid a des» son c re a ció n de la p u b licid a d y d e c id ié ra m o s q u e las m o ti­ vacio n es p erso n a les se e n c u e n tr a n d e te rm in a d a s en g ra n m ed id a por las in flu en cias so cia le s y la ed u ca c ió n , n o h a ría m o s sin o d e ja r de lado el valor de la invención. P ues el cliché po p u lar se gú n el cu al «el in d ivid u o es p ro d u c to d e su socied ad» c o n v ie rte al h o m b re e n un a u tó m a ta so cia l e n lu g a r d e n a tu ra l. N u e stra ú n ica a lte r n a ti­ va c o n s iste en c o n s id e r a r las a ccio n es del p rop io in d ivid u o c o m o el input sig n ifica tivo en la d e te rm in a c ió n d el yo. Y este é n fa sis en la in v en ció n n os lleva a c o n s id e ra r la c u e s tió n d e la co n v e n c ió n . L o p r im e r o y m ás s ig n ific a t iv o q u e d e b e o b s e r v a r s e es q u e la fija c ió n de ca d a a c t o r a su m u n d o de in v e n c ió n d ia lé c tic a es su co m p ro m iso co n u n a co n v e n c ió n q u e id e n tifica u n m o d o de o bjetivació n co m o p e rte n e c ie n d o a su y o «innato» y el o tro m o d o de o b je tiv a c ió n c o n a c c io n e s e x te r n a s e im p u e sta s . P u e s to q u e esa c o n v e n c ió n solo p u ed e m a n te n e rse y d e sa rro lla rse m e d ia n te actos de in v en ció n , y p u e s to q u e la in v e n ció n so lo p u e d e p r o d u ­ cir una e x p re sió n e fe c tiv a y sig n ifica tiv a cu a n d o está su je ta a la co n ven ció n , n in g u n a de las d os p u e d e co n s id e ra rs e d e te rm in a n ­ te. A m b a s e stá n ig u a lm e n te in v o lu c ra d a s e n lo s su c e siv o s a c to s de co m b in a ció n y d istin ció n d e los c o n te x to s cu ltu ra le s q u e c o n s ­ titu y e n la v id a so c ia l e in d iv id u a l d e l h o m b re sie n d o , al m ism o tiem p o, r e s u lta d o d e e s to s a cto s. C u a n d o e l c o m p ro m iso d e u n a ctor c o n a lg u n a id e n tifica c ió n p a rtic u la r d e u n «yo» c u ltu ra l se

193

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

v u elv e sig n ifica tiv a m e n te a m b ig u o y re la tiv iza d o , se ve atrapado en u n to rb e llin o cíc lic o d e in te n cio n e s in d e te rm in a d a s, e n n e u ro sis o h iste ria d e o b lig a cio n e s «personales» y «externas»

una que

r e c u r r e n (y se «usan») u n a a la o tra . L a d ific u lta d r e sid e en ex­ tr a e r la in v en ció n a p a rtir d e la re la ció n c o n la co n v en ció n , y la so lu ció n resid e en a lin ea r e s to s d os a sp e c to s d esa rro lla n d o una re la c ió n co n tro la d a y m a n e ja b le e n tr e ellos. C rea m o s el yo a p a rtir d el m u n d o d e la a cció n y el m u n d o de la a cció n a p a rtir d el yo. P u e sto q u e a m b os d o m in io s — sea cual fu e re el q u e to m e m o s co m o co n v e n c io n a l— so n p ro d u c to s de la in v en ció n d ia léctica , n in g u n o d e ello s p u e d e d e scrib irse co m o el o rig e n in e q u ív o co d e n u e s tra s d ificu ltad es p e rso n a le s y em o cio ­ nales. Las c risis y trib u la c io n e s d e la «psique» in d ivid u a l se exp e­ rim e n ta n y cre a n (y, p o r tan to , «se en m ascaran » ) a tra v é s de las c o n ce p cio n e s d e «im pulsos» y m o tiv a cio n e s in n ata s y co m p u lsio ­ n e s e x te r n a s o « e sp ír itu s gu ía» , r e s u lta d o d e l c o m p r o m is o del a c to r c o n d e te rm in a d a o r ie n ta c ió n co n v e n c io n a l. Yo y esp íritu, id, ego y superego so n ilu sio n e s cu ltu ra le s n acid as de u n p u n to de vista cu ltu ral; el v e rd a d e ro p ro b le m a es el d e las relaciones entre ellas. P o r ta n to , la fo rm a c ió n y a d m in istra ció n d e e sta rela ció n es el fa c t o r c r u c ia l e n el d e s a r r o llo d e l in d iv id u o . S e tr a ta de una lu ch a co n tra la re la tiv iza ció n de la co n v e n c ió n q u e eq u iva le a la n e u r o s is o a la h is te r ia , y su s « p erd e d o res» no so n v íc tim a s de fu e r z a s d e m o n ia c a s e x te r n a s o in te r n a s («an sias n a tu ra les» , la «sociedad», «un alm a poseída»), sin o de una o rie n ta ció n inventiva d e stru c tiv a q u e e n fre n ta los e s fu e rzo s p e rso n a les co n tra sí m is­ m os. E n to d o s los p u e b lo s, la c r e a c ió n d e u n a r e la c ió n efectiva im p lica la a d q u isició n d e una c ie rta h ab ilid ad p a ra m an ip u la r lo «innato». E n tre los in d ivid u o s «creativos», lleva a u n a inversión

194

ff LA IN V EN CIÓ N DEL YO

de la id e n tific a c ió n c o n v e n c io n a l d e lo q u e u n o m ism o «es» co n lo que u n o m ism o «hace». P ara la m o d ern a id e o lo g ía n o r te a m e ­ ricana, d ad a su id e n tifica c ió n d e la o b je tiv a ció n p a rtic u la r iz a n te con lo «innato», la c u e s tió n es a d m in istra r la in v en ció n , eso qu e llam am os «personalidad». La «personalidad» es la p reo cu p a c ió n p o r la C u ltu ra de la clase m edia u rb a n a q u e S c h n e id e r d e scrib ió y an a lizó e n sus e s tu d io s sobre el p a re n te sc o e n E sta d o s U nidos y q u e d istin g u e de los u n i­ versos in te rp re ta tiv o s d el p a re n te sc o d e las clases a lta y b a ja 2. La Cultura p ro vee a todos los n o rte am erican o s de un co n ju n to co m ú n de fo rm a s sim b ó lica s y d e a ctu a ció n , m ás allá d e su s o r ie n ta c io ­ nes p a rtic u la re s (de clase, «étnica» o in d ivid u al) qu e m a n tie n e el m arco de la vid a p ú b lica, los ju zg a d o s, las escu elas, la p ro d u cció n y la a d m in istra ció n . Q u ien es p a rticip a n en la co rrie n te c e n tra l de nuestra civiliza ció n , los tra b a ja d o res de «cuello blanco», las clases p rofesio n ales y c o m e rc ia le s (y su s fam ilias), los q u e se a d h ie re n a la realid ad de la n a tu ra le za y a la im p o rta n cia de la cie n cia y la buena e d u ca c ió n , c o n s tr u y e n su s vid as en to rn o a ella y o b je tiv a n sus a cc io n e s e n co n s o n a n cia co n su s co n tro le s. O tros, las cla ses bajas «étnicas» y «religiosas», los d e sco n te n to s y m a rg in a d o s, las clases altas «creativas», d eb en en fren ta rse a ella p o r m ed io d e u n a co n fro n tación d ialéctica qu e ado pta una d e sco n certa n te va ried a d de form as, d esd e la « interpretación» d e la pu blicidad, e l g ob iern o , el e n tre te n im ie n to y la p ro te sta h asta la «explotación» y el crim e n . El y o q u e p ro y e cta esta cu ltu ra (el id freu d ian o ) es in d ivid u al, p a rticu la rista y, sin em b a rg o , e s p o n tá n e o y m otivad or. Se e x p e r i­ m enta co m o u n a sp e c to a p a re n te m e n te p e rso n a l e «interno» d el m undo n atu ral, co m o u n a am algam a de fu erza s n a tu ra les, im p u l­ sos y an h elos. Id en tifica d o p o r lo g en era l co n la fo rm a y la c o n s ti­

195

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

tu c ió n «física» d el h o m b re , c o n h o rm o n a s, q u ím ic a y co gn ició n , e n rea lid a d es in v e n c ió n d is fr a z a d a d e «vida». El «yo» c r e c e , nos «tom a d esp rev en id o s» c o m o el tie m p o y la m e te o r o lo g ía y, a m e­ n u d o , se r e p r e s e n t a e n té r m in o s c íc lic o s : « ritm os» c o rp o ra le s, p eriod o s y sen sib ilid ad es fem en in os. C o m o el tiem p o, la situación o la m e te o ro lo g ía , el y o se cre a a rticu la n d o c o n s c ie n te m e n te los controles convencionales de la Cultura, inten tando predecirlo, con­ tro la r lo y c o n s tr e ñ ir lo . El «yo» n a ce co m o la « resisten cia» motiva d o ra a estas tentativas. P or ejem plo, los «impulsos» sexuales no so lo se d irige n y ca n a liza n , sin o q u e e n re alid ad se in ven tan cuan­ d o tra ta m o s de a n ticip a rlo s y co n tro la rlo s; las tra v e su ra s de un niñ o n acen de n u e stra s e x p e c ta tiv a s y sa n cio n es al disciplinarlo. De h ech o , to d o s n u e s tro s p ro c e d im ie n to s e d u c a tiv o s y de adies­ tra m ien to , n u estra s teo ría s de « d esarro llo infantil» y las esp eran­ zas qu e co n lleva n so n m eras «m áscaras» de la in v en ció n colectiva d e u n y o «natural». S e m e ja n te in v en ció n no está e n a b so lu to lim i­ tad a a la infancia y a la ed u cación ; los h orarios, o cu p acio n es y pro­ gram as p ara la activid ad h u m an a que co n stitu ye n n u e stra Cultura co le ctiv a so n una v a sta c o le c c ió n de c o n tro le s p ara la cre a ció n de u n y o natu ral. El a rtista o el e s c r ito r p ro y e c ta un «talento» motivador, el a rte sa n o o el a d m in istra tiv o cre a su s «habilidades», el cie n tífico o el in g en iero in v en ta su «ingenio», e in clu so q u ien se so m e te a u n te st de in telig en cia u sa el c u e s tio n a rio p a ra producir la im p re sió n de e s ta r d o ta d o d e u n a « in teligen cia innata». L a in ven ció n , co m o el «yo natural», n os re su lta in te rn a y mis­ terio sa p recisa m en te p o rq u e co n sid era m o s la co n ven ció n , bajo la fo rm a de C u ltu ra co lectiva, co m o artificial y ex tern a . C u an to más nos esfo rzam o s p o r u sa r y d esa rro lla r artificio s cu ltu ra le s — teo­ rías, tecn o lo g ías, p ro g ra m a s d e a c c ió n — p a ra p r o c u r a r descifrar

196

LA IN V EN C IÓ N DEL YO

el m iste rio y co n tr o la r y a p lica r su s p ro p ie d a d e s, co n ta n ta m ás fir m e z a in v e n ta m o s su c a r á c t e r in n a to y su s m is te r io s . El m u n ­ do fe n o m é n ico siem p re e lu d irá al fís ic o (co m o n o s ha e n se ñ a d o H e ise n b erg), la c o g n ic ió n sie m p re e v a d irá al d ilig e n te e tn o c ie n tífico y las in g en io sa s tra v e su ra s de lo s n iñ o s siem p re e s q u iv a rá n las d iscip lin a s y p ro g ra m a s de su s «educadores». P ero h em o s a p re n d id o q u e la in v e n ció n n e c e sita «invertirse» co n tin u a m e n te a sí m ism a c o n e l fin d e p r e s e r v a r la c o n v e n c ió n . La prop ia co n stitu ción m otivad ora d e la clase m edia n o rte a m e rica ­ na obliga e n o casion es a «usar», a a rticu la r d eliberad a y c o n s c ie n ­ tem en te el «yo» in n a to e in d iv id u a l en el tra n s c u rso d e su s a c tiv i­ dades. C u an d o u sa m o s de este m o d o la im agen d el y o in d ivid u al, co m o c o n tr o l d ife r e n c ia n te , lo lla m a m o s « p erso n alid ad » (el ego de F reud). Se trata d e u n a in v en ció n co n scien te, d e a q u ello q u e el a rtista , el in v e stig a d o r, el c o m e d ia n te y el p u b lic is ta c o n v ie r t e n en p ro fesió n , a sí co m o ta m b ién de esa su e rte de o b je tiv a c ió n q u e p e rse g u im o s , d ifíc il y a m e n u d o fr u s tr a n te , c u a n d o in te n ta m o s «ser n o so tro s m ism os». E n ta n to qu e ro l d ife re n cia n te , la p e r s o ­ n a lid a d p r o y e c ta u n a m o tiv a c ió n c o le c tiv iz a n te (el « su p erego» de F reud), u n a c o n tra in v e n ció n d el o rd e n m oral c o n v e n c io n a l e n form a de « consciencia» co m p u ls iv a . La p e r so n a lid a d es u n «yo» actuante, una d ualidad d eliberad a, in citad a y m otivad a p o r la C u l­ tura que la h a p ro y ecta d o . La «resistencia» m o tiv a d o ra así e x p e r i­ m en ta d a y c re a d a p o r a q u e llo s m o d o s e n q u e n u e s tra s a c c io n e s dejan d e c o n fo rm a rse a la im ag en d el c o n tro l, a d o p ta la fo rm a de culpa. La cu lp a es la crítica d e la «personalidad». T o d as las a ctiv id a d e s «creativas», « recreativas» y re sta u ra tiv a s de la clase m ed ia n o rteam erican a, to d o lo qu e h a cem o s para r e n o ­ var, re an im a r y reeva lu ar n u estra s vid as, está g u ia d o p o r u n a m o ­

197

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

tivación de culpa. C o m em o s, fu m am os, nos cep illam os los dientes, lim piam os la casa y to m a m o s co m p u lsivam en te vacacio n es acucia­ dos p o r la alternativa fatal en tre un tipo u otro de exceso: desnutri­ ció n co n tra g lo to n ería ; g érm en es, su cied a d e in salu b rid ad contra rituales ociosos y sin sentido; tensión nerviosa contra m iedo al cán­ cer o a perd er el tiem p o. La p erso n alid ad p royecta y respond e a la convención en su form a m ás esencial, la distinción en tre lo innato y lo artificial. La cu lpa es, en ú ltim a instancia, la conciencia de una in ven ció n in ad ecu ad a, e sto es, «relativizante» (com o la vergüenza, su o pu esto, es una dem ostración d e co n cien cia inadecuada). Senti­ m os cu lp a p o r tra n s g re d ir la d is tin c ió n m o ra l e n tre lo q u e somos y lo qu e hacemos, m an ip u lan d o lo p rim ero y n egan d o lo segundo. A sí co m o e l fe n ó m e n o d e la m o tiv a ció n n o es d e n in g ú n modo «interno», sin o q u e se e x tie n d e e x te r io r m e n te h a cia la g en te y las co sa s q u e n os ro d e a n , la in v ersió n p o r la cu a l n os vo lvem o s cons­ cien tes d e la p erso n a lid a d se e n c u e n tra su jeta a la m anipulación de las re la cio n e s in te rp e rso n a le s. N o s h a ce m o s s e n tir culpables al p r o y e c ta r esa c o n s c ie n c ia y al a su m ir el p a p e l d e la consciencia C u ltu ra l m ie n tra s fo rza m o s a o tro s a to m a r c o n c ie n c ia de su yo in ven tivo . La cu lpa m o tiva la re p a ra ció n d e u n d eseq u ilib rio con­ ve n cio n a l, y e x iste n ro les so cia le s fo rm a le s e in fo rm ale s, incluso in d u stria s en te ra s (la p u b licid a d y el g o b ie rn o n o m en o s que las a so cia c io n e s de ca rid a d ) fu n d a d a s so b re el sim ple a rtificio de red efin ir la c o n v e n c ió n p a ra q u e la g e n te se sie n ta cu lp ab le. Se trata d e l p ilar ce n tra l de n u e s tro c u lto a la v id a (oficial y n o oficial) e, in d ire c ta m e n te , p o r ta n to , d e n u e s tra C u ltu ra . P e ro se trata de u n a n e u ro sis in stitu cio n a liza d a . El ju e g o de a p re n d e r la p erso n a lid a d co n siste en n o tomarse a u n o m ism o (la p ro p ia p erso n a lid a d ) en serio, en d o m in a r la téc­

198

LA IN V E N C IÓ N DEL YO

nica d e c r e a r y re sp o n d e r a la cu lp a (en n o s o tro s y e n los d em ás) de tal m o d o q u e se m a n te n g a la d istin ció n co n v en c io n a l e n tre lo que u n o es y lo q u e u n o h a ce . S e tr a ta d e l a r te d e la in v e n c ió n en un m u n d o que co n sid era la a rticu la ció n de la co n v e n c ió n co m o un asu nto serio . Al igu al qu e co n la p u b licid a d , la p re d ic ció n m e ­ teorológica, el e n treten im ien to y el resto de los a sp ecto s de la c u l­ tura in te rp re ta tiv a , es n e ce sa rio «jugar» y sa crifica r la p ro p ia se ­ riedad co n el fin de q u e la co n v e n c ió n (la C u ltu ra) p u e d a to m a rse en serio. U na p erso n alid ad san a y se gu ra es aqu ella qu e m an tie n e su se n tid o d el y o de m o d o e x p líc ito y b ie n d efin id o, h a cie n d o de la m an ip u la ció n de la in d iv id u a lid a d a lg o h ip o té tic o , te n ta tiv o y «divertido», lo qu e, a su v e z , p r o y e c ta u n a d is tin c ió n c o n v e n c io ­ nal m u y n ítida. P or o tra p a rte, u n a p erso n a lid a d q u e se to m e a sí m ism a m u y en se rio se m u e v e en el ca m p o de la co n v en ció n ; contrahace la C ultura y la co n ven ció n cu ltu ral, fabrican d o la cu lp a com o m ed io p a ra la a cció n . E sto es lo q u e e n te n d e m o s p o r n e u ­ rosis o b sesiva o com pulsiva: los «rituales» n e u ró tico s p e rm ite n al individuo a c tu a r c o rre c ta m e n te (m an ip u lar el yo co n sum a se rie ­ dad), p r o y e c ta n d o a sí u n a « co n ven ció n » m o tiv a d o ra y ju s t if ic a ­ dora, a p e s a r d e su c a r á c te r fu e r te m e n te id io sin crá sico . A p ren d er la p erso n a lid a d es siem p re u n c o q u e te o co n la n e u ­ rosis p o rq u e es m u y d ifícil «hacer» o m a n ip u la r el y o co m o c o n ­ trol d ife re n cia n te y, al m ism o tie m p o , no to m a rs e ese c o n tro l en serio. L a te n ta ció n co n siste en rea liza r u n m in u cioso trab ajo para co n v ertir el y o en u n a im a g e n p r e fe r id a y p r o y e c ta r a sí las c o n ­ ve n cio n es q u e ju s tific a r á n (de h e ch o , m o tiv a rá n ) la a cció n . E ste es el p ro b lem a de los niñ os, a d o le sce n te s y esp ecia lm en te d e los adultos qu e d esea n ser p ro fe sio n a lm e n te crea tiv o s. El a c to r so lo puede m antener, ex p erim e n ta r y lid iar co n la to ta lid ad de su u n i­

199

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

v e rs o a tra v é s de u n a invención co n tin u a , p e ro p u e s to q u e la in­ ve n ció n solo p u e d e m a n te n e r su o rie n ta ció n y c o m u n ica c ió n sig­ nificativa p ro y e cta n d o el tip o c o rre c to de convención, el actor, en la m o d ern a c u ltu ra o ccid e n ta l, d eb e a p re n d e r a p ro y e c ta r y expe­ rim en ta r su p erso n a lid a d co m o si esta fu era esp o n tán ea e innata. El a cto r p u ed e «jugar» co n ella, d iscip lin a rla o b u sc a r vías para

su

e n riq u e c im ie n to y d esa rro llo , p ero so lo p u e d e a su m ir la resp on ­ sab ilid ad ú ltim a d e lo q u e «es» al p recio de p ro y e c ta r u n m undo privad o de co m p u lsió n n eu ró tica. D ebe a p re n d er a in ven tar como in n ata su p e rso n a lid a d , e s to es, su in ven ció n . P recisam en te p o rq u e a p ren d em o s h acien d o, y p o rq u e resulta d ifícil d o m in a r este tip o de «hacer», la n e u ro sis es u n a exp erien ­ c ia m u y c o m ú n . A p r e n d e r a c o n tr o la r la es a p r e n d e r a in ven tar b ie n e l m u n d o , a p re n d e r «un se n tid o d e la resp o n sa b ilid ad » . Pre­ cisa m e n te aq u ello s qu e e s tá n a p re n d ie n d o a «lidiar con» (a crear) el m u n d o d e sd e u n p u n to d e v is ta n u e v o — u n n iñ o o a d u lto en ta n to q u e c r e a d o r o a d m in is tr a d o r — se e n fr e n ta n al prob lem a d e in v e n ta r u n a « resp o n sab ilid ad » co n v e n c io n a l. (El « periodo de laten cia» fre u d ia n o es sim p le m e n te e l so sie g o d e u n n iñ o que ha a p re n d id o a a c tu a r c o m o u n n iñ o, a r e c o n o c e r su ju e g o en tanto que «juego».) E sto p u ed e a d v ertirse en la vid a tem p ra n a d el niño. M i h ija d e c a s i d o s a ñ o s, c u a n d o tr a ta b a d e h a c e r c o s a s p ro h i­ b id a s (a v e c e s b a jo a m e n a z a d e c a s tig o ), se e n fr a s c a b a ce lo sa ­ m e n te e n sí m ism a m u rm u ra n d o : «no, no, no, no». S e a acertad a o e q u iv o c a d a , u n a in v e n c ió n es sie m p re u n a in v e n c ió n e im plica su p ro p ia m o tiv a ció n . P ero el ejem p lo ilu stra c o n m u ch a claridad có m o la d iscip lin a p u ed e p ro d u c ir u n a p e rc e p c ió n d e la conven­ ció n . De h ech o , no ca b ría a rg ü ir q u e m i h ija no e n te n d ie ra el sig­ n ific a d o d e la p ro h ib ic ió n , p u e s la u sa b a p e r fe c ta m e n te . Estaba

200

LA IN V EN C IÓ N DEL YO

ap ren d ien d o a p e rc ib ir (a tra v é s d e la a cció n ) la n e g a c ió n d e u n a acción «correcta» co m o u n im p u lso. Y, sin em b a rg o , este im p u l­ so, el «no, no, no, no», p e r m a n e c ía c o m p le ta m e n te in te g r a d o a su m u n d o lú d ico . C u a n d o y o in v e rtía lo s p a p e le s y fin gía s e r su «bebé», lo ú n ic o q u e p o d ía h a c e r p a ra in c ita rla a qu e m e c a s t ig a ­ ra era p o n e r m e a llorar. La p rioridad de la in ven ció n (y, p o r tan to, la ten d en cia a la n e u ­ rosis) e n el a p r e n d iz a je in fa n til d e la p e r s o n a lid a d está a d m ir a ­ b lem en te ilu s tra d a e n la c r e a c ió n de «am igos im agin ario s» . E stos son en realid ad m od o s d e in te rp re ta ció n a través d e la in v en ció n de ó rd e n e s so cia le s a rtificia le s, a m is ta d e s cu y a s a v e n tu r a s , e x i­ gencias, o p in io n es y ch iqu illad as m otiva n y d iscu lp an las a ccio n e s e in te n cio n e s d el niño. A d em ás d e sus «am igos» m ás o rto d o x o s y sociables co m o P ossum , Fran, W ip e r y Farkel, m i so b rin o d e dos años y m ed io era a co sa d o p o r u n en em ig o llam ad o G oopy. G o o p y se p asaba el tie m p o d erra m a n d o , ro m p ie n d o y d e rrib a n d o co sas, y la cu lp a r e c a ía so b re el p o b re n iñ o. P ara co lm o , e n su c ia b a su s p añ ales u n p a r d e v e c e s al día. El p r o p io «yo» d el n iñ o , q u e d e s ­ pués de to d o se va «haciendo» a tra vés d e estas ca ra cteriza cio n es, puede e n tr a r o sa lir d e eso s ro le s . L os a m ig o s de m i h ija , G etty, Jamil, J ealou s [Celoso] (que ap areció p o co d espu és de que n a ciera su h e rm a n o ) y C a p e ru c ita Roja, a m e n u d o h a cía n p o r ella c o sa s que ella no d eseaba hacer, y C ap eru cita solo fue añadida al p an teó n d esp u és d e q u e ella d e ja ra de a su m ir r e g u la r m e n te este p a p el. In d u d ab lem en te , esta s cre a cio n e s n a cen en p a rte de la o b ser­ vación y em u la ció n in fan til (b a sta n te p ercep tiva ) d e los ad u lto s, pues sig u e n to d a s las reg la s p o r m e d io de las cu a le s los a d u lto s m anifiestan y ju s tific a n su s a c c io n e s e in c lin a c io n e s m e d ia n te el ch ism o rre o y las a n écd o ta s so b re los d em ás. Se m u estra n tra n s ­

201

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

p a re n tes y «jugueton es» (y, p a ra a lg u n o s, in sig n ifica n te s) debido a q u e tra ta n d e m a n era un ta n to frívo la esas p a te n te s de legitim i­ d ad q u e m a n tie n e n y ce rtific a n las in v e n cio n e s d e lo s a d u lto s, por m ás q u e esa le g itim a c ió n se m u e s tre a b ie r ta m e n te e n la conver­ sa ció n en m u y p o ca s o ca sio n es. R ep resen ta n , d e h ech o , u n a adap­ ta c ió n d el o rd e n c o n v e n c io n a l a la p ro p ia in v e n c ió n d e l y o del niño, u n m u n d o d e ju e g o qu e le p e rm ite se r el tip o d e y o qu e quie­ re s e r fre n te a la a m e n a za d e la « resp o n sab ilid ad » . A u n q u e pue­ d an d iso lverse, p ro life ra r o su frir una tra n sfo rm a ció n , los mundos lú d ico s co m o fe n ó m e n o g e n e ra l n u n ca se su p e ra n ; la g e n te sinv p le m e n te a p re n d e a h a c e r lo s m á s c o n v in c e n te s , a d a p ta n d o sus in v en cio n e s a lo s re q u isito s d e la resp o n sa b ilid a d co n ven cio n al. El m u n d o d el a d o le s c e n te , d el jo v e n q u e a p re n d e a c re a r los d e se o s y las n e c e sid a d e s d e l a d u lto , p re se n ta un d ilem a similar. Para d e sa rro lla r el tip o d e c r e a tiv id a d q u e p u e d a m o ld e a r s e en u n a p erso n a lid a d m ás o m en o s co n v e n c io n a l es p re ciso com eter lo s «fallos» n e ce sa rio s , in v e n ta r u n y o m u y se rio bajo la form a de esp eran zas, d eseo s y asp iracio n es, y p ro y e cta r así sacu d idas obse­ sivas d e « en am oram ien to» y «culto al héroe». ¿Q u é es u n a p erso ­ n alid ad «sana» o «norm al» sin o u n a fo rm a de n e u ro sis p revia, una fo rm a d e c o n tra h a ce r la C u ltu ra qu e ha sido m itigad a e n relación co n la co n v en ció n ? A p r e n d e r a n o t o m a r s e e n s e r io la p e r s o n a lid a d s ig n ific a a p re n d e r a to m a rse m u y en se rio lo q u e u n o «debe hacer», la con­ v e n c ió n C u ltu ra l y la c u lp a q u e co n lle v a . E q u iv a le a a p re n d er a h acer la m o ra lid a d cu a n d o u n o está siendo u n yo, y a p re n d e r a ser la m o ra lid ad (a s e r «bueno») cu a n d o u n o está haciendo el yo. En e sto co n siste el d ilem a d e la p e rso n a q u e está a p re n d ie n d o a ser crea tiv a en rela ció n co n su socied ad, a o b je tiv ar d eliberad a y cons­

202

LA IN V EN CIÓ N DEL YO

cien tem en te lo in n ato p a ra p o d e r p r o y e c ta r u n a im ag e n o rig in a l y p ro v o ca tiv a de lo co n v en cio n a l, lo cu a l co n s titu y e el d ile m a m ás arduo de tod o s. Al igu al que co n el niñ o y el ad o lesce n te, la p e r s o ­ na cre a tiv a d e b e c re a r su s sín to m a s n e u r ó tic o s p ara, a cto s e g u i­ do, m o d e ra rlo s . Al ig u a l q u e el n iñ o y el a d o le sce n te q u e d eb en ap ren d er a «hacer» la p e rso n a lid a d y, sin em b a rg o , no to m á rs e la en serio, la p erso n a crea tiva, e n n o m b re de la «responsabilidad » , necesita re cu p e ra rse de su n e u ro sis de tal m o d o q u e sea ca p a z de m an ip u la r co n se rie d a d su p e rso n a lid a d y su in v en ció n sin p a re ­ cer que lo está h aciendo, y o fre ce r sus resp eto s a las co n v en cio n es de la « responsabilidad » m ien tra s vive e n u n m u n d o cre a tiv o c o n s ­ titu id o p o r su s p r o p ia s c o n v e n c io n e s . Su a u té n tic a c r e a tiv id a d depende d e su h ab ilid ad p a ra im p o n e rse al m u n d o co n v en cio n a l. A sí p u es, el in d ivid u o c re a tiv o se c o lo c a e n u n a su e rte d e «do­ ble vínculo». E n lu g a r de r e c tific a r el d ese q u ilib rio n e u r ó tic o e n ­ tre la in v e n c ió n y la c o n v e n c ió n , a lin e á n d o s e c o n la d is tin c ió n co nvencional en tre lo in n ato y lo artificial, n e cesita a p re n d er una inversión d e esta co n v e n c ió n sin a p a re n ta r que lo hace. D e b e lle ­ var su n eu ro sis «hasta el final», de m od o qu e acabe p o r v iv ir en su propio m u n d o , y u sa r la m ism a a rtic u la c ió n e n tre p e rso n a lid a d e in ven ció n p o r la cu al ese m u n d o se p ro y e c ta co m o u n «puente» que c o n s tr u y e la re la c ió n e n tre su p ro p io m u n d o y el d e la c o n ­ ven ción cu ltu ral. La p erso n a lid a d , p o r ta n to , es la co sa m ás se ria del m u nd o, y sin em b arg o d ebe cen su ra rla y red u cirla a la d im e n ­ sión de lo no serio si preten d e m an ten er su credibilidad en el trato con lo s d em ás. P or la m ism a r a z ó n , el d o m in io de la « re sp o n sa ­ bilidad» co n v en cio n a l se le ap arecerá a m en u d o co m o e x cé n trico y a rb itr a r io (¡p ién sese en B e e th o v e n !), p u es su p e rso n a lid a d in ­ ventiva está m otivad a por un co n ju n to d iferen te de co n ven cio n es;

203

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

necesita d ir ig ir su s e s fu e r z o s c r e a tiv o s a esa C u ltu ra m ás general si p reten d e q u e re su lte n sig n ifica tiv o s y e fe ctiv o s a los dem ás. La p erso n a lid a d cre a tiv a tra za una d elg ad a lín ea e n tre la «cre­ dibilidad» qu e la c o n e c ta al m u n d o co tid ia n o d e la co n v e n c ió n res­ p o n sab le y la m o tiv a ció n de su s p ro p io s im p u lso s cre a tiv o s. Uno se ve siem p re te n ta d o a c e d e r fre n te a esto s ú ltim o s y deslizarse hacia u n m u n d o c o n v e n c io n a l d e c r e a c ió n p rop ia, co n el riesgo de p erd er «credibilidad» y se r ju z g a d o co m o d em en te. De h ech o , uno de los g ra n d e s rie sg o s de la in v ersió n cre a tiv a al qu e se enfrenta u na p erso n a es el de p e r d e r el d eseo o ca p a cid a d de «relacionarse» y m a n te n e r la cred ib ilid a d , v o lv ié n d o se así e s q u iz o fré n ica . Bateso n ha a rg u m e n ta d o b rilla n te m e n te qu e el e s q u iz o fré n ic o es al­ g u ie n que, so m e tid o a la p re sió n d e las co n d icio n es fam iliares, ha a p re n d id o a ev ita r este tip o de co m u n icació n : El esquizofrénico, por lo general, elim ina de su mensaje todo aque­ llo que se refiera explícita o im plícitam ente a la relación entre él y la persona a la que se está dirigiendo. Es bastante habitual que los esquizofrénicos eviten los pronombres de primera y segunda perso­ na. Evitan decir qué tipo de mensaje están transmitiendo...3.

D ich o de o tr o m o d o , u n e s q u iz o fré n ic o h a p e rd id o o no consi­ d e ra im p o r ta n te a q u e llo s p u n to s d e c o n t a c t o q u e tra d u c e n sus a fir m a c io n e s e id e a s a u n s ig n ific a d o y p o d e r c u ltu r a l q u e sean via b les. Ha a p re n d id o a c r e a r el m u n d o sin in v e n ta rs e el y o y sin la ayu d a de los d em ás. E ste fu e, en ú ltim a in sta n cia , el r e fu g io d e N ie tz sc h e , que en las fa se s in icia le s d e su e n a je n a c ió n e s c rib ió a su a n tig u o colega de Basilea, Jacob B u rck h ard t: A fin de cuentas, preferiría ser un profesor de Basilea a ser Dios; pero no me he atrevido a llevar tan lejos mi egoísm o privado como para desistir de crear el mundo4.

204

LA INV EN CIÓ N DEL YO

Esto ilu stra , co n la típ ica lu c id e z n ie tz sch e a n a , el d ra m a de a l­ guien q u e d e se a « crear el m undo» sin el o b stá c u lo d e u n o m ism o o de los d em ás. C u a lq u iera q u e h aya sid o la «causa» de la locu ra de N ietzsch e (existen m uchas teorías), su reacción in telectu al ante ella fu e e s p e cia lm e n te ap ro p ia d a p a ra a lg u ie n qu e se e s fo rz ó tan b rillan tem en te, au n q u e co n d u d o so s resu lta d o s, e n tra n sm itir la idea d e u n a « tra n sva lo ració n d e to d o s lo s valores». La locu ra de N ietzsch e tu vo algo qu e v e r co n vo lverse serio, u n final tris te p a ra el a u to r d e L a gaya ciencia, q u e ta n to s a b o r e a b a el arte d e ju g a r co n la im ag en d e sí m ism o, d e su p ro p ia p e r so n a li­ dad. En la v id a d e los g ra n d es c re a d o re s se p ercib e co n fre cu en cia una e x tra ñ a o g ro te sc a p r o y e c c ió n «jocosa» d el y o q u e re m e d a la con ven ción . P e rm itir q u e la p e rso n a lid a d cre a tiv a a p a re n te b u r­ larse de sí m ism a (no « tom arse a sí m ism o e n serio») cu a n d o en verdad está b u rlá n d o se de la co n v e n c ió n fu n cio n a co m o u n a «so­ lución» via b le y c a tá rtic a al d o b le v ín cu lo crea tiv o . B ee th o ven , u n m aestro m ás b ien ru d o en este tip o d e co sa s, c o m p u so su s V a ria ­ ciones Diabelli co m o una brom a; R em b ran d t se r e tra tó a sí m ism o com o el h é r o e de Sansón a m en a za n d o a su suegro, y ta m b ié n se incluyó en tre los so ld a d o s im p lica d o s e n la cru c ifix ió n d e C risto (El levantam iento de la cruz). P ero la p ieza m aestra de este tip o de juego b u rló n es obra de V erm eer, d e q u ie n u n c o m e n ta d o r o b se r­ vó que «en él se e n c u e n tra n in d icio s d e u n en o rm e d esp recio » 5. En El arte de la p in tu ra (lla m a d o a h o ra El artista en su estudio o La alegoría de la fam a), el a rtista (m u y p ro b a b le m e n te el p ro p io Verm eer) se e n cu e n tra de espald as al o b serv ad o r, y so lo se ve su m odelo, u n a «m usa d e la historia» u n ta n to frívo la que so stie n e un lib ro y u n in s tr u m e n to se m e ja n te a u n tro m b ó n en u n a p o se rid icu la y fo rza d a . H e a q u í el « artista an ó n im o» so r p r e n d id o en

•¿05

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

el a cto d em asia d o se rio d e p la sm a r la «Fama» e n el lie n zo , ¡pero u n a «Fama» a rtificia l y forzad a! T a m b ién el an tro p ó lo g o atraviesa una in v ersió n crea tiv a cuan­ d o m an ip u la su p erso n a lid a d p a ra c o n fo rm a rla a las exp ectativas de una form a de vida extrañ a, p ro y ecta n d o ese estilo de vida como u n a « convención» p e rso n a l. H aga o n o h a g a u so d e e s e p apel es­ tra té g ic o — de esa c r e a c ió n del y o co m o u n a r e la c ió n intelectual en la cu a l se b u rla d e su s p ro p ia s c o n v e n c io n e s (y e n u n a Cultura r e la tiv iz a d a es m u y te n ta d o r h a c e r lo ) — , su s itu a c ió n h a ce que la c u e s tió n de las c o n v e n c io n e s c o m p a r a tiv a s se a u n p rob lem a a cu cia n te . L o p e rcib e co m o el p ro b le m a d e la C u ltu ra , p ero ¿es siem pre así?

« H a c e r l o p o r t u c u e n t a »: E L M U N D O D E L A H U M A N ID A D IN M A N E N T E

Ya se a q u e lo lla m em o s tiem p o , cre c im ie n to , in v e n ció n , persona­ lidad o, co n la fó rm u la d e la m o d ern a cu ltu ra de m asas, «cambio», p ro y e cta m o s los a sp e c to s in cid en ta le s e in v en tivo s (o evolutivos) d e las co sa s co m o n u e s tro g ra n m iste rio m o tiva d o r. C o n scien te e in ten cio n alm en te «hacem os» la d istin ció n en tre in n ato y artificial a rticu la n d o los c o n tr o le s de u n a C u ltu ra c o le c tiv a convencional. P ero , ¿ q u é s u c e d e c o n a q u e lla s g e n te s q u e «hacen» co n v e n c io ­ n a lm e n te lo p a r tic u la r y lo in c id e n ta l, c u y a s v id a s p a re c e n ser u n a su erte de im p ro visació n co n tin u a ? ¿P o d em o s en ten d erlos en té rm in o s de a lg o q u e n o s o tr o s « hacem os» y q u e e llo s se esfuer­ z a n d e lib e r a d a m e n te e n n o lo g r a r ? A l c o n v e r tir la in v en ció n y, p o r tan to , el tiem p o , el c r e c im ie n to y el ca m b io , en algo que for­

206

LA IN V EN CIÓ N DEL YO

m a p a rte d e su «hacer» d e lib e ra d o , p r o y e c ta n a lg o s e m e ja n te a nu estra C u ltu ra, p ero ni q u ie re n ni p u e d e n c o n ce b irlo c o m o C u l­ tura. N o es a rtificio , es el u n iv e rs o . P ara ello s, lo c o n v e n c io n a l, sea la g ra m á tic a , e l p a re n te sc o , el o rd e n so cia l («norm a» y « re­ gla»), es u n a d is tin ció n in n ata , m o tiv a d o ra y «subyacente» (p o r tanto, in ex p lica b le) en tre lo qu e es in n ato y lo qu e es a rtific ia l. Este « co n o cim ien to» , co m o so le m o s llam arlo, n o p u e d e se r p a ra ellos algo su scep tib le de «aprenderse» y d iscu tirse en n u e stro s e n ­ tido co n ven cio n al; p a rticip a m ás b ien de la esen cia in m a n en te de todas las co sa s, so lo a cce sib le a los g ra n d es a d ivin os y ch a m an e s; se tra ta d e u n c o n o c im ie n to fo r z a d o y p r o y e c ta d o p o r u n sú b ito d e ste llo d e c la riv id e n c ia e n los m o m e n to s de a d iv in a c ió n , in s p i­ ración relig io sa e in tro sp e cció n . Un m u n d o fe n o m é n ic o q u e m an ifiesta un o rd e n so cia l im p lí­ cito y co n v en cio n a l es u n m u n d o a n tro p o m órfico . D etrás de ca d a evento fen o m én ico , y a sea qu e fo rm e p a rte de la so cia b ilid a d h u ­ mana o d el a m b ie n te circu n d a n te , viv ie n te o no, a ce ch a la e n ig ­ m ática p o sib ilid a d de u n a e x p lic a c ió n a n tro p o m ó rfica o sociom órfica. E n o tra s p a la b ra s, e x iste la c e r te z a c o n v e n c io n a l d e q u e la ca u sa lid ad ú ltim a de las co sas está co n stitu id a en lo s m ism o s térm inos q u e el o rd e n co n v en c io n a l (y n e ce sa ria m e n te in n ato ) d e la p erso n a. P u ed e q u e las c o n v e n c io n e s m ism as se a n e x p lícita s, com o su ce d e c o n las d iv in id ad es co n sid e ra d a s «fuerzas» o p r e d is ­ po sicio n es d el u n iv e rso , o u n a «creación», co m o el p o d e ro so p a i­ saje m ítico de los a b o ríg e n e s au stra lia n o s; o p u e d e n se r d ifu sa s, com o la n o c ió n d a rib i de q u e los m o v im ie n to s d el so l y d el a gu a p refiguran el c u r s o d e la m o rta lid a d h u m an a. El a n tro p o m o r fis ­ mo p u e d e a d o p tar d iferen tes fo rm as y sign ificad os bajo la h u ella de los d iv erso s p ro c e d im ie n to s cere m o n ia le s, m ito ló g ico s y a d iv i­

207

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

n a to rio s em p le a d o s p a ra re v e la r lo in n ato . P ero esta hum anidad in m a n e n te — se a c u a l se a la fo r m a q u e le c o n fie r a n lo s em prend im ien to s h u m a n o s— p re se n ta al h o m b re la in ce sa n te necesidad de controlar, p ersu a d irse y d e m o stra r su natu raleza. E n la medida e n q u e se tra ta d el «orden» de las co sa s y d e las p erso n a s, no se tra ta de «poder» en el se n tid o d e n u e stro m u n d o n a tu ra l, sino más b ie n de la llave de e s e poder, del c o n o c im ie n to que co n fie re poder y q u e el p o d e r c o n trib u y e a alcanzar. Si los n o r te a m e r ic a n o s y o tr o s o c c id e n ta le s c r e a n el m undo fo rtu ito tra ta n d o c o n s ta n te m e n te de p red e cirlo , racio n a liza rlo y o rd en a rlo , los g ru p o s trib a les, relig io so s y ca m p e sin o s crea n su u n ive rso d e co n v e n c ió n in n ata tra tan d o co n sta n te m e n te de cam­ biarlo , re a ju sta rlo e in flu irlo . N u estra p re o cu p a c ió n resid e en situ a r las co sa s en una re la c ió n o rd e n a d a y c o n siste n te — sea de « co n o cim ien to» ló g ic a m e n te o rg a n iz a d o o d e «aplicación» de la o rg a n iza c ió n p r á c tic a — , y lla m am o s C u ltu ra a la su m a de estos e sfu e rzo s. E sta p re o c u p a c ió n p u ed e p e n sa rse co m o u n esfuerzo p o r « d eseq u ilib ra r la co n ven ció n » y v o lv e rse p o d e ro so s y únicos en rela ció n co n ella. Si e n te n d e m o s qu e el «poder» rep resen ta la in v e n ció n , u n a fu e r z a o e le m e n to in d iv id u a l q u e a fe c ta a las co­ le c tiv id a d e s so cia le s, el o c c id e n ta l u rb a n o «es» p o d e r (en el sen­ tid o de su in d iv id u a lid a d in n a ta y d e su s d o n es y ta le n to s espe­ ciales) y «hace» la m o ra lid a d (su «desem peño»), m ie n tra s que la p erso n a trib a l o relig io sa «hace» o «sigue» el p o d e r (roles especia­ les, m agia o rie n ta d o r a o a y u d a n te s e sp iritu a le s) y «es» m oral. L as ta rea s c o n v e n c io n a lm e n te p re sc rita s de la v id a cotidiana — lo qu e «debe» h a ce rse e n ta l s o c ie d a d — e s tá n gu iad as p o r un v a s to c o n ju n to de c o n tro le s d ife re n c ia n te s e n c o n tin u o cam bio y c re cim ie n to , to d o s ello s re u n id o s y o rd e n a d o s p o r la «sociedad»

208

LA IN V EN C IÓ N DEL YO

convencional qu e p ro y ecta su uso. Estos co n tro les in clu y en to d o s los tip o s d e p a p eles p r o d u c tiv o s y d e p a re n te s c o , té c n ic a s m á g i­ cas, p ráctica s y p o sib les m o d o s de co n d u cta p erso n al. Y, si resu lta difícil al e tn ó g ra fo e sta n d a riza r esto s co n tro les o ca p ta r a u n «na­ tivo» en el a cto e x p líc ito d e «actuar» se g ú n u n o d e ello s, se d eb e a que la p ro p ia n a tu ra le za e in te n c ió n de eso s c o n tr o le s d esa fía el tipo d e litera lid a d q u e im p lica su « estan d arizació n » o « realiza ­ ción» (así co m o la p ro p ia co n s iste n c ia é tica p ro fe sio n a l d el e t n ó ­ grafo). E s to s c o n tr o le s n o so n C u ltu r a , n o e s tá n p e n sa d o s p a ra «realizarse» o se g u irs e co m o u n «código», sino p a ra u sarse com o base de im provisación inventiva. S a b er u sa rlo s es cu e s tió n d e e x a ­ g era ció n e im p ro v is a c ió n , y a m e n u d o p e rm ite (e in c lu so ex ig e ) cierto g r a d o de b u r la y b u fo n e ría . L a p e r s o n a c a p a z d e lo g r a r lo — h asta el p u n to de in v e n ta r co n tro le s co m p le ta m e n te n u e v o s— es ad m irad a y a m en u d o im itada. Los co n tro les so n tem as p ara la « in terp retación » y v a ria c ió n , a sí co m o el ja z z v iv e im p ro v is a n d o a p a rtir d e su te m a básico. Y así p o d e m o s h a b la r d e esta fo rm a d e a c c ió n co m o d e una continua aven tu ra de «im predecir» el m undo. Al tra ta r co n scien te y d e lib e ra d a m e n te d e a firm a r su o rig in a lid ad y su in d e p e n d e n cia de los d em ás, el a c to r fra ca sa in v a ria b le m e n te e n c ie rta m ed id a , traicion and o in co n scien tem en te su esen cia l «hum anidad» y su sim ilarid ad co n los d em ás. Y su fra caso , co m o c o n tra in v e n c ió n d el m ism o m u n d o q u e está tra ta n d o d e « im predecir», le sirve co m o m otivación . E q u ivale al m o d o d e o b je tiv a ció n su b lim in a l e in v o ­ luntario, a la co le c tiv iz a c ió n d e su c o n t r o l d ife r e n c ia n t e , a u n a in ven ció n p ro g re siv a d el o rd en m o ra l y so cia l a p esar de su s p r o ­ pias in te n c io n e s . C o m o e x a c to o p u e sto d e n u e s tra in v e n c ió n de la « n a tu ra le z a » p o r m e d io d e la m a q u in a r ia , lo s h o r a r io s , lo s

209

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

lib ro s y las razo n es, esta in iciativa no p u ed e d eja r d e resu ltarnos e x tra ñ a y p ro v o c a tiv a . Estas g e n te s v iv e n su vid a casi e x clu siv a m e n te a través d e sus cu lto s, p o r lo q u e la v id a re p re se n ta u n a in ten sa su ce sió n de ex­ p e cta tiv a s y a ven tu ras. Es « m etafórica» y p a ra d ó jica , u n co m p ro ­ m iso c o n u n a co sa e n n o m b re d e o tra , p o r lo q u e su in ten ció n y su efe cto esen cial se p ierd en p o r co m p le to si se to m a n literalm en ­ te. El c u rso de la v id a es a lg o así co m o n u e s tra p u b licid a d , algo q u e c o n s ta n te m e n te «redim e» a la so cied a d v iv ié n d o la a tra vés de a lg ú n tip o d e c o n tr o l in só lito o m ág ico . La im a g in e ría ordinaria q u e sig u e a esto , su s «poderes» (co m o el p o d e r d e «la m ag ia del francolín» en la h o rticu ltu ra ) so n y d eb en ser lem as salvajes, unos id e a le s e n lo s q u e c r e e r (p u e s es e s to lo q u e le s h a c e « fu n cio ­ nar»), p e ro d ifícilm e n te p u ed en to m a rse de m an era literal. Pues al to m a rlo s d e m an era d em asia d o ex p lícita o literal los co n fu n d i­ m os co n los fin es a los q u e e s tá n d estin a d o s, e s to es, el «conoci­ m ien to» p re c iso y el o rd e n c o n v e n c io n a l qu e co n s titu y e la natu­ ra le z a d e las co sas. De m o d o q u e p u e d e n e x istir m u ch o s «tipos» d e m agia, m u ch os «roles» o p ro ced im ie n to s altern ativos, m uchos « cam in os al co n o cim ie n to » , cu y o g ra d o d e a c e p ta c ió n y utilidad no resp o n d e a su co n ten id o literal, sin o al h ech o de qu e «funcio­ nen» (esto es, q u e se p u ed a c o n fia r en ellos). E n tre los d aribi, cu ­ y o s n o m b re s p e rso n a le s c o m p a r te n e s te a sp e c to d iferen cian te, m u c h a s p e r s o n a s lle v a n n o m b r e s c o m o m e ra w a í («boca-sucia», « m u grien to» ) y d in a b o (« co m e-ex crem en to s» ), q u e n a d ie co n si­ d era p ey o ra tiv o s. La v id a co m o s e c u e n c ia in v en tiva p o see un c a r á c te r p a rticu ­ lar, c ie r ta cu a lid a d r e s p la n d e c ie n te q u e n a d a tie n e q u e v e r con n u e s tro m u n d o su m a m e n te a ta re a d o d e re sp o n sa b ilid a d y com ­

210

LA IN V E N C IÓ N DEL YO

peten cia. Es p recisa m e n te esto, y n o la «subsistencia» o la «super­ vivencia», lo qu e a n im ab a los ca m p a m e n to s hace tiem p o d e s a p a ­ re cid o s q u e n u e s tro s a rq u e ó lo g o s e s tu d ia n en sus d ia g ra m a s d e ca rb o n o ; es esto, y n o e l « prim itivism o» o la «m entalidad d e E dad de Piedra», lo q u e c o n v ie rte e n c o n tr a d ic to r io s y p a ra d ó jico s los en cu en tro s de p erso n as d e «clase m edia» co n los cam p esin os, g e n ­ tes trib a le s y d e «clase baja»; y es esto lo q u e b rilla p o r su a u s e n ­ cia en u n a a ld ea d e sh a b ita d a d e b id o al re c lu ta m ie n to de la m an o de o b ra n a tiva , etc. L a c a r a c te r ís tic a m o n o to n ía d e las e s c u e la s m ision eras, d e los ca m p o s d e re fu g ia d o s y, a v e ces, de las a ld eas «aculturadas» n o es u n sín to m a d e la a u sen cia de «Cultura», sin o m ás b ie n d e la a u s e n c ia d e su p r o p ia a n títe s is , d e esa «m agia», de esa im a g en d e ja c ta n c ia , a rro jo e in v e n ció n qu e hace cu ltu ra , p r o y e c ta n d o su s r e g u la r id a d e s e n la m e d id a en q u e es in c a p a z de su p e ra rla s p o r co m p le to . La n a tu ra le za n o lite ra l d e los c o n tro le s d ife re n cia n te s h ace p o sib le q u e se los e n tie n d a , h a sta c ie r to p u n to , co m o p r o c e d i­ m ien tos in d irecto s y «engañosos», p o r m ás que esta ce rte za n u n ca llegue al p u n to de a d m itir que el artificio crea lo inn ato. La a cció n h u m an a es la q u e b u rla , fu e rza , se d u c e o su scita las p ro p ie d a d e s in n a ta s de las c o sa s (al ig u a l q u e p r e d ic e , c o m p re n d e y a p lica n u estra te m p o ra lid a d «innata» y n u e s tra s « fuerzas n atu rales» ), pero n o es ella la ca u sa n te d e su ex isten cia. N o es el p ro p io a cto r el « burlado» , sin o el o rd e n d a d o d e las c o sa s. La p e r c e p c ió n de que u n o se e s tá e n g a ñ a n d o a sí m ism o o b v ia ría el a cto , « d e se n ­ m ascararía» la tra n sfo rm a ció n q u e el a c to r cre e e s ta r p ro d u c ie n ­ do. Los c o n tro le s d ife re n cia n te s , se a q u e se a p ro x im e n a n u e s tra n o ció n de «magia» o q u e te n g a n q u e v e r c o n la « tecnología» , el « p aren tesco » o la in flu e n c ia d e u n «poder» g u ía o d e u n sa n to ,

•211

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

se v a lo ra n e n ta n to d is p o s itiv o s fa v o ra b le s p a ra la c o e r c ió n del o rd en «dado» d e las co sa s en fa v o r d e la p erso n a . Así, los daribi m e ex p lica b a n el fu n cio n a m ie n to de su s e n ca n ta m ie n to s en tér­ m in o s de «ardides» d e lib e r a d o s , q u e in d u c e n y c o n ju r a n el re­ su ltad o a p etecid o . P ero la h ab ilid ad del fra n co lín p a ra lim p iar el h u e r to n o so lo se p r o d u c e p o r el e n ca n ta m ie n to , sin o qu e tam ­ b ié n es a p ro v e ch a d o y fo rza d o p o r este . (Si las p e rso n a s fueran ca p a ces de crea rlo , d iría n los d arib i, el fra n co lín y su invocación no h u b ie ra n sid o n e cesa rio s). La idea d e que las o p era cio n e s «m ágicas» crean lo in n ato es in­ co m p atib le co n la p rom esa d e é x ito de la m agia (p o r m ás q u e sea c e n tra l en m i a n á lisis d e c ó m o la g e n te c r e a su s re a lid a d e s). Se­ m ejan te id e a no es m ás a cep ta b le para el u su a rio de la m ag ia de lo que para n u estros in gen iero s y técn icos sería la p ro p o sició n de que n o so tro s m ism o s c re a m o s la fu e rza n a tu ra l. L a lluvia, la m uerte, la fe r tilid a d y o tro s fe n ó m e n o s tra ta d o s p o r u n h e c h ic e r o o un m ago no so n m en o s «innatos» p o r el h e ch o d e qu e se conciban y o b te n g a n a n tro p o m ó rfica m e n te . La m ag ia no los c re a ni puede hacerlo, tan solo p u ed e «ayudar» u o b lig ar a qu e se p rod u zcan . Por tan to, aun qu e p o d am os in te rp re ta r los ca n to s fú n eb res co m o con­ troles para la creación del sufrim iento com o un estado social conven­ cional, el n ativo n ecesita v e rlo s co m o un d isp ositivo para ayudar a can a liza r la e x p re sió n de u n se n tim ien to d e c a r á c te r inn ato; aun­ qu e p o d a m o s a n a liz a r el P ad re N u e stro co m o u n d isp o sitiv o para c r e a r una e x p e rie n c ia de lo d ivin o , el cre y e n te n e ce sita acep tarlo co m o u n a g u ía p ro v ech o sa para las ten d en cias in n ata s de su alma. T odas las m o d a lid a d es in te rp re ta tiv a s de la a c c ió n individual c o n d u c e n a la c r e a c ió n d e e s ta d o s y r e la c io n e s co n v e n c io n a le s a p a re n te m e n te «innatos» m e d ia n te su « configuración », «respon­

212

LA IN V E N C IÓ N DEL YO

diendo» a n ticip a d a m e n te , p o r así decir, y a ctu a n d o de tal m o d o que se o b ten g a u n a resp u esta de los d em ás y vo lver así el e s ta d o o la re sp u e s ta u n h e c h o so cia l. Sin em b a rg o , p u e s to q u e e l e s ta d o o la r e la c ió n se c o m p re n d e n co m o algo in n a to , c o m o u n a c o n t e ­ c im ie n to m o tiva d o r, la a c c ió n n u n ca se p e r c ib e o c o n c e p tu a liz a de e s te m o d o p o r p a rte d e lo s p a rtic ip a n te s . P ara ello s, e s «dada» y, p o r tan to , p revia; sim p le m e n te co m ie n za a a ctu a liz a rs e a sí m is ­ ma c o n las m o tiv a cio n e s d e aq u el que la inicia, co m o u n a t e n d e n ­ cia d e su alm a. El e s ta d o o la r e la c ió n ya e s tá n ah í; s im p le m e n te se « recon o cen » g ra c ia s a u n a r e s p u e s ta a p ro p ia d a p o r p a r te d el a c to r q u e les da in icio . El c o n s e je r o d e la a ld ea d e l la g o T e b e r a «reconoció» una re la ció n d e id e n tid a d o n o m á stica e n tre m i p er­ sona y su h ijo de piel clara cu a n d o d ejé q u e el n iñ o m e tir a ra d el cab ello y, esp e cia lm e n te , cu a n d o p re g u n té su n o m b re . E n a q u el m o m e n to el p a d re n o m e n c io n ó este h ech o , p ero cu a n d o el n iñ o y su m ad re r e g re s a ro n e n ca n o a a q u ella ta rd e, a n u n ció : «¡Ya llega tu tocayo!». La cu a lid ad de lo in n a to e n tre los p u eb lo s trib a les, r e lig io s o s y ca m p esin o s es u n d is c e rn im ie n to m otivad or. u n a co n v en cio n a lidad o so cia b ilid a d (co n ju n to d e rela cio n es) q u e a p a re n te m e n te «selecciona» su p rop ia p ro y ecció n . Se p ro y e cta o p ro v o ca a tra vé s de la a rtic u la c ió n d e lib e ra d a (in ve n tiva o im p ro v isa d o ra ) d e c o n ­ tro les d ife r e n c ia n te s . L as n e c e s id a d e s q u e este m o d o d e a c c ió n p la n te a al a c to r — «ayudar» u o b lig a r a lo s p o d e re s a in te r v e n ir en fa vo r p ro p io , r e c o n o c e r y v o lv e r ex p lícito s y /o e v ita r e sta d o s y re la cio n es e n cu b ie rta s, a tr a e r a o tro s a u n a re la c ió n p r o v o c á n ­ d oles o « p o n ién d o les a p ru e b a » — so n m á s ca ra s p a ra la creación e fe ctiv a d e lo so cia l y lo co n v e n c io n a l. C o n s id é re n se las r e la c i o ­ nes «jocosas» y d e «evitación» de los p u eb lo s trib a les e n to d o el

213

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

m u n d o, q u e ta n to ha ca u tiv a d o la im a g in a ció n d e los etnógrafos. Las p ro p ia s p e rso n a s d ic e n qu e «deben» a c tu a r de u n m o d o jo c o ­ so, re sp e tu o so o to ta lm e n te a n ó n im o fre n te a lo s d em ás debido a qu e e stá n re la cio n a d o s co n ello s de u n m o d o e sp e cífico . La re­ lació n , en o tra s p a la b ra s, es p revia . P ero e n re a lid a d es la acción realiza d a c o n fo rm e a la m an era p r e s c rita la qu e hace la relación, rela cio n a a las p erso n a s d e la m a n era ap ro p iad a. Las relaciones «jocosas» e x ig e n la p a ro d ia de c ie rto s c o m p o rta m ie n to s «inapro­ piados» (sex u a les o a g resiv o s, p o r ejem p lo) p o r p a rte de uno o a m b o s p a rticip a n tes. En la m ed id a en q u e los p a rticip a n te s «se lo to m e n co m o u n a brom a», r e c o n o c ie n d o im p lícita m e n te lo in­ a d e c u a d o de su co m p o rta m ie n to (y lo a d e c u a d o d e su relación), e sta rá n cre a n d o e fe c tiv a m e n te la p ro p ia re la ció n co m o e l contex­ to d e su in te ra c ció n . De igu al m od o , e l «respeto» r e q u ie re la evi­ ta c ió n de c ie rto s a su n to s y m a n era s d e actuar. E n la m ed id a en que am b os p a rticip a n tes m an io b ren para m an ten er esta evitación y, p o r co n sig u ie n te , lo a d e c u a d o de este m o d o d e in te ra c ció n , se p o n en a sí m ism o s «en la relación», la crean . U na situ a c ió n así no difiere en n ada d e aqu ellas que e x ige n u n a e v ita ció n p a rcia l o com ­ pleta: los p a rticip a n te s c o n v ie rte n su re la ció n e n a d e cu a d a al no t e n e r q u e tr a ta r s e m u tu a m e n te b a jo c ie r ta s c ir c u n s ta n c ia s o al n o te n e r q u e tra ta rse en a b so lu to . E sto s «estilos» d e in te r a c c ió n fa m ilia r y d e p a r e n te s c o d ifie­ re n de aqu ellos de la clase m ed ia n o rte a m e rica n a p o r el h ech o de q u e h a c e n de la fa m ilia y de la re la ció n el c o n te x to in v isib le de la a c c ió n in d iv id u a l e x p líc ita , en v e z d e h a c e r d e l in d iv id u o el co n ­ te x to im p lícito de la e x iste n cia fa m ilia r in ten cio n a d a . La fam ilia (o, para el caso, la «sociedad» co m o u n tod o) n o se «planifica», se p ro y ecta . E n n in g ú n ca so es ta n ev id e n te co m o e n el d e la dife­

214

LA INVEN CIÓ N DEL YO

re n cia ció n sexu a l. H o m b re y m u je r cre a n su in te r a c c ió n a c tu a n ­ do u n o co n tra el o tro , a ctu a n d o co m o «hom bre» p a ra a lg u ie n que actúa co m o «m ujer», p ro v o c a n d o así u n a re sp u e sta , p o n ie n d o «a prueba» al o tro sexo, to m a n d o los significados d e la m ascu lin id ad y convirtiéndolos en fem inidad, o viceversa. El h ech o d e q u e en los g ru p o s trib a le s , e n tr e los c a m p e sin o s y e n tre las « clases bajas», los h o m b res y las m u jeres se m an ten gan separados unos d e otros, form en círcu lo s y estilo s de vid a p ro p io s e in te ra c tú e n so lo para pelear, b r o m e a r o te n e r re la cio n e s se x u a les, n o es u n p ro b le m a «psicológico» su p e rficia l, u n o q u e d eb a e x p lica rse su m a ria m e n te a través d e teorías biológicas funcionales. P or el co n trario, es algo esencial e n su m o d o de crea r la realid ad social, es el m edio p o r el cual se crea esta realidad. Cada sexo se diferencia del otro de m an e­ ras in ven tivas, im p ro visad a s y a m en u d o p ecu lia res. M e d ia n te el reconocim ien to im plícito del ca rácter y de las cualidades del otro, p o r a sí d ecir, p r o v o c á n d o lo p a ra q u e lle g u e a ser, ca d a u n o cre a la co m p le m e n ta rie d a d se x u a l so b re la q u e se basa la v id a so cial. La « reciprocidad», q u e ta n p o p u la r se h a v u e lto e n las in v es­ tig a cio n es r e c ie n te s so b re los p u eb lo s trib a les, p r o p o r c io n a o tro ejem p lo d e in v e n c ió n e x p líc ita . La r iq u e z a de e s ta s so c ie d a d e s equ ivale a u n v a lo r d iferenciante m ás allá d e su a s p e c to c o le c t i­ vizan te. T a l riq u e za n o es «dinero», p o rq u e su sig n ifica d o co m o «don» — c o m o a lg o e n sí m is m o — s ie m p r e p r e v a le c e s o b r e su v a lo r d e ca m b io . E n lo s in te r c a m b io s so cia le s, las m u je r e s y los niños no se «com pran», sin o q u e se «dan» y se «reciben», o a lo su m o se « su stitu yen » . La v a lo r a c ió n c o le c tiv a se obtiene d a n d o m u ch o o poco, d an d o , se g ú n el caso , lo qu e es p r e c io so o lo que carece de valor. E n tre el d a d o r y el r e c e p to r d eb e cre a rs e u n a re lació n a d e c u a d a , y e s ta se o b tie n e « re co n o cien d o » su in m a n e n ­

215

LA INVENCIÓN DE LA CULTURA

cia. P ero la r e la c ió n no se c r e a per se, a p e la n d o a u n v a lo r im plf. cito, y es eso lo qu e d istin g u e al d o n d el d in ero, la «reciprocidad» trib a l de la e co n o m ía m erca n til. En ta n to p rincipio m oral, el o fre­ c im ie n to d e d o n e s n o es « eco n ó m ico» y la c r e a c ió n d e vín cu lo s de p a re n te sc o no es «parentesco». La d ife re n cia ció n p ro y e c ta lo co le ctiv o al tie m p o q u e es m oti­ vad o p o r ella. Y este co le ctiv o in clu ye la to ta lid ad de la com p ren ­ sió n h a b itu a l d e la v id a so c ia l h u m a n a , id e n tific a d o c o m o una te n d e n cia in n ata en el h o m b re y en el u n ive rso circu n d a n te . Si la e x ig e n cia d e u n a tra d ic ió n co le c tiv iza n te resid e en c o n tro la r un u n iv e rs o e x c e s iv a m e n te fo rtu ito , ra c io n a liz á n d o lo y h a cién d olo c o m p r e n s ib le , la e x ig e n c ia d e u n a tr a d ic ió n d ife r e n c ia n te será e n to n c e s la a c u c ia n te y a m e n u d o s o m b r ía n e c e s id a d d e evita r u n a co le c tiv iza c ió n a d versa, u n d estin o fu n e sto e in d eseab le. Es e sto lo qu e sig n ifica «la s a lv a c ió n d e l alm a» o la b ú sq u e d a adivi­ n a to ria de in flu en cia s p e lig ro sa s qu e a m e n a za n u n a com un idad . Se tra ta d e u n p ro b le m a d e r e la tiv iz a c ió n , d e c o n tr o le s dife­ re n cia n te s a m b ig u o s q u e c o le c tiv iz a n in a d v e rtid a m e n te en for­ m as que n o siem p re so n las d eseables. El p ro b lem a es resu ltad o de u n fallo al d istin gu ir a d ecu a d am en te en tre e l d om in io de la acción h u m a n a y el d e lo in n ato , fa llo qu e, co m o la d is tin ció n m ism a, es algo «subyacente». D esd e el p u n to de v is ta de las p e rso n a s triba­ les y relig io sas, eq u iva le al p r o b le m a de la p r o fa n a c ió n y d el p e­ ca d o . L as p r á c tic a s fu n e ra r ia s d e m u c h o s g ru p o s trib a le s están dirigid as a in v o car y u n lversaliza r el su frim ien to d e la m u erte in­ d iv id u a l. P o r d e c ir lo de a lg ú n m o d o , in v e n ta n la m u e rte como m u erte. P ero la n e cesid a d bajo la que o p e ra n es la de diferenciar a lo s m u e rto s de lo s vivo s, in v e n ta d o la m u e rte e x p lícita m en te p a ra q u e e s ta no se a c o n tr a in v e n ta d a im p líc ita m e n te com o su

216

LA INVENCIÓN DEL YO

propio estado existenciaí. («Si n o g u a rd á se m o s lu to , se nos a p a r e ­ cerían los fantasm as», d icen los daribi. P ero tam b ién afirm an que solo los m u e rto s p u ed e n v e rs e u n o s a o tro s.) E n tre lo s d arib i, una m u erte p o r la qu e no se ha g u a rd a d o lu to (u na m u e rte q u e n o se ha d iferen cia d o co m o tal) co rre el riesgo de g en era lizarse y «em er­ ger» b a jo la fo rm a o b je tiv a d a d e u n a e clo sió n d e m u ertes, so b re todo in fan tiles. (El fa n ta sm a , d ich o en té rm in o s n a tivo s, n o se ha situado en una re la ció n a p ro p ia d a r e sp e c to a los vivos; está e n ­ fadado c o n ello s). C u a n d o e sto su ce d e , los v iv o s e s tá n o b lig a d o s a a ctu a r co le ctiv a m e n te : se d ife re n c ia n a sí m ism os en « personas de la casa» y h abu did i, «escoltas» d el fa n ta sm a , p a ra re a liza r u n a cerem o n ia de in clu sió n , «traer el fa n ta sm a a la casa», tras la cu al, ap acig u ad o , e m p re n d e su r e g r e s o h a cia el p a ís d e los m u e rto s. El fa n ta sm a es u n se r e s p iritu a l in d iv id u a liz a d o y p a rtic u la r que fo rm a p a rte de lo in n ato , cu y a re la ció n c o n los v iv o s se c o n ­ trola y «dispone» m ed ia n te a cto s c o le c tiv o s d e lu to y ritu a le s. El fantasm a se p ro y ecta y co n train ven ta co m o resp u esta co le ctiv a al sen tid o d e r e la tiv iz a c ió n (a m b ig ü e d a d y c o n fu s ió n e n tre lo s d o ­ m in ios de lo s vivos y d e los m u e rto s, e n tre la a cció n h u m a n a y lo inn ato) cau sad o p o r la circu n sta n cia de la m u erte. Dado q u e la m u erte, co m o parte de lo inn ato, es o ca sio n a d a p o r la acció n h u ­ m ana, las p erso n a s se sien ten e x p u esta s p o r su in ca p a cid ad para p reve n irla y re cu rre n , p o r ta n to , a la a cció n («ritual») co le ctiv a. En e sta s so cied a d es, «hacer» lo in n a to y c o le c tiv o , tr a z a r esa d istin ció n cru cia l q u e es la e se n cia de lo co n v en c io n a l, re p r e se n ta un a cto d e sesp era d o y tem ib le, sea qu e la p erso n a re p re se n te u n fantasm a o u n esp íritu para los dem ás, sea q u e le d iga a Dios, ju n ­ tan do las p alm as, q u e Él es g ra n d e y ella in d ign a. E sto in v o c a los im p resion an tes p o d e res de la creativid ad u n iversal en el co n te x to

217

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

de la vid a o rd in a ria d el h o m b re y p lan tea el p ro b le m a d e cóm o co n te n e rlo s y co n tro la rlo s: el p ro b lem a d el alm a e n p eligro.

A p r e n d e r l a h u m a n id a d

A sí co m o n u e stra s n o cio n e s d e C u ltu ra y e m p resa c o le ctiv a son u n m a l p u n to d e r e fe r e n c ia p a ra e n te n d e r a las p e r s o n a s que co n sid era n sus co n v en cio n e s co m o inn atas, así los co n ce p to s de p erso n a lid a d y d e u n yo in d iv id u a l — lo s id, ego y superego freud ia n o s— sirv e n aú n m en o s p ara in te n ta r e n te n d e r su invención d e l yo. E stam os tra ta n d o a q u í co n u n m u n d o de a c c ió n y m oti­ v a ció n qu e en to d o s su s a sp e c to s es una co m p le ta in v e rsió n del n u e stro . En las tra d ic io n e s « diferen cian tes» trib a les, ca m p esin as y étn ica s, el se n tid o d e te rm in a n te d el «yo» es u n a ch isp a in n ata de ju ic io co n v en cio n a l, d e « corrección » m o ra l o h u m a n id a d , llam ada «alma». E sta se e x p e rim e n ta co m o una m a n ife sta ció n a p a ren te ­ m e n te «interna», m a le a b le y m u y v u ln e r a b le d e l o rd e n co n v e n ­ cio n a l im p líc ito en to d a s las co sa s: u n a e s e n c ia p e r s o n a l antrop o m ó rfic a (la fo rm a c o n fe rid a al h o m b re c u a n d o fu e fa b ricad o a « im agen d e Dios»). D icho de m o d o m ás sim p le, el alm a resum e lo s m o d o s e n q u e su p o s e e d o r e s s e m e ja n t e a o t r o s , m á s allá de los m od o s e n qu e d ifiere d e ellos. El alm a em erge co m o u n re ­ su ltad o in esp erad o d e lo s e s fu e rzo s d el a cto r p ara d iferen cia rse a sí m ism o, y la p e rcib e co m o u n a «resistencia» m o tiv a d o ra a esos e s fu e rzo s, a lg o q u e g u ía e in sp ira su in d iv id u a c ió n d elib e ra d a . C o m o su ce d e en los e sta d o s y re la cio n e s so cia le s y existen ciales q u e e sta s g e n te s « reco n o cen » y a n te las cu a le s «responden» e n su s a c to s d ife r e n c ia n te s — en las r e la c io n e s jo c o s a s o d e evi-

218

LA IN V E N C IÓ N DEL YO

tación, e n «hacer» la m a scu lin id a d y la fem in id ad , o en los a cto s de n o m in a c ió n — , el a lm a se p e r c ib e co m o a lg o q u e p o s e e u n a existen cia a n terio r a esto s actos, por m ás que en realidad se inven­ te en el proceso de llev a rlo s a cabo. E l a lm a se p r o y e c ta en el p r o ­ ceso d e r e c o n o c e r las c o sa s y r e s p o n d e r a ellas, y se experim en ta como aqu ello que reconoce y responde. Se co n o ce a sí m ism a. Los daribi d ic e n qu e el a lm a (la se d e d e la c o n cie n cia y el len g u aje d el h o m b re, a sí co m o d e su s fu n c io n e s v ita le s , y q u e r e sid e en el c o ­ razó n y a ctú a a tra vés de los p u lm o n e s y del h ígad o) c r e c e en el niño y p u e d e r e c o n o c e r se cu a n d o este co m ie n za a h a b la r y m o s­ tra r u n d is c e rn im ie n to e x p lícito . Se tra ta de ese m o m e n to , cla ro está, en q u e el n iñ o es c a p a z d e p r o y e c ta r su se m e ja n z a c o n lo s d em ás, su ca p a c id a d d e in te r p r e ta c ió n c u ltu ra l, d e u n m o d o r e ­ co n o cib le y sig n ifica tivo . El alm a es co n v e n c ió n q u e se p ro y e c ta en fo rm a de yo. C o m o tal, e s p a siv a , u n a s u e r te d e « co n scien cia » e le m e n ta l y a p rio ri cuya m o tiv a ció n a su m e la fo rm a de u n a e le cció n e n tre so lu cio n e s o cu rso s de a cció n a lte rn a tiv o s en lu g a r de to m a r la in icia tiv a de la acció n . Es m ás co g n itiv a q u e o p era tiva . A sí co m o el y o o c c id e n ­ tal — el id — d e p e n d e de la s re s tr ic c io n e s y de lo s co n o cim ie n to s a r t ific ia le s d e la C u ltu r a p a ra o b t e n e r d ir e c c ió n y o r ie n ta c ió n (esto es, p a ra p r o y e c ta rlo ), ig u a lm e n te el a lm a d e p e n d e d e «po­ d eres» e in flu e n c ia s (in c lu id a s las fo r m a s d e m a g ia y d e «guía» espiritual) para d otarla de ím p etu y en ergía (y p royectarla así ta m ­ bién). El alm a m otiva eligiendo su fo rm a de activación . A q u el que viv e c o m o u n alm a lo h a c e en u n m u n d o d e «m odos» a lt e r n a t i­ vo s, de «cam in os d e ilu m in ació n » , e s to es, m ed ia n te n u m e ro s o s co n tro le s d ife r e n c ia n te s q u e s ir v e n a la re a liz a c ió n (y cre a c ió n ) d el yo. Es u n m u n d o d e c u lto y n o ta n to d e m o r a lid a d e s a lte r ­

219

LA INV EN CIÓ N DE LA CULTURA

n a tiva s, m ás b ien d e ca m in o s o m e d io s qu e co n d u ce n a la m ora­ lidad; su s m o m en to s im p o rta n te s so n e leccio n es y clarivid encias an tes q u e obras. C o n tod o , e n tre los itin e ra rio s de a ctiv a c ió n en tre los cuales d eb e e s c o g e r el alm a se e n c u e n tr a n a q u e llo s q u e im p lica n una a rtic u la c ió n d e lib e ra d a d e lo co n v e n c io n a l c o m o co n tram ed id a fren te a la a m e n a za de la r e la tiv iz a c ió n . E n ú ltim a in sta n c ia , el alm a es la d istin ció n e n tre lo in n a to y lo a rtificia l — p u es este es el ve rd a d ero n ú cleo d e su d iscern im ien to — , d e ta l fo rm a que «in­ vierte» el m o d o d e o b je tiv a ció n co n el fin d e d e fe n d e r su esencia y el o rd e n m o ra l q u e r e p r e s e n ta . C u a n d o se u sa d e esa m anera la im a g e n d e l y o c o le c tiv o , c o m o u n c o n t r o l c o le c tiv iz a n te , se co n o ce co m o «honor», «cortesía», «hum anidad». L o s aborígenes a u s tr a lia n o s h a b la n d e l « sen d ero » o c a m in o d e l h o m b re , y ios m ito s d a rib i v e r s a n s o b re el « h om b re v e rd a d e ro » (bidi mu) o el « c o m p a ñ e ro recto » (sa r e g w a ). S e t r a t a d e la c o n v e n c ió n co n s­ cien te: el c a m in o « recto y estre ch o » d e la in te g rid a d y ejem plo m orales, el p apel d el líd er social y del legisla d o r religioso, del jefe, sa ce rd o te , san to, ch a m án , v id e n te o san ador. Es ta m b ié n el «ca­ m ino» d e la e tiq u e ta y d e la a c c ió n ritu a l c o r r e c ta a d o p ta d a por la p erso n a o rd in a ria cu a n d o se ve en fren ta d a y co n fu n d id a por la a m en aza de la am b ig ü ed ad . En ta n to q u e ro l c o le ctiv iza n te , este «honor» o «humanidad» p ro y e cta u n a m o tiv a ció n d iferen cia n te, u n a co n tra in v e n ció n de u n a fu e r z a d in á m ica o in v en tiva , q u e p u e d e id e n tifica rse con un asp ecto im pulsivo de la co n stitu ció n p erso n al (un «alma-cuerpo», d eseo s «carnales» o «m undanos») o b ie n con a lg ú n a gen te espiri­ tual. El «honor» o la «hum anidad» es u n y o m o ra l agen te, una de­ m o stra ció n de «alma», q u e reco n o ce y resp o n d e (y, p o r supuesto,

220

LA IN V EN CIÓ N DEL YO

«crea») su a n títesis m o tiv a d o ra . En ta n to qu e e x p e rie n c ia , esta «resistencia» m o tiv a d o ra — los m o d o s en los qu e las a cc io n e s p e r­ son ales no log ran co n fo rm a rse a la im ag en del c o n tr o l— a d o p ta la form a d e vergüenza. La v e rg ü e n z a es la m a n ife sta ció n de u n a c o n s c ie n c ia m o ra l in a p r o p ia d a , el e m b a ra z o p ú b lic o o p r iv a d o de la p ro p ia h u m a n id a d in n ata tal co m o se m u e stra en la a cció n co le ctiv iza n te. L as re la c io n e s s o c ia le s d e la s p e r s o n a s trib a le s, c a m p e s in a s y relig io sas, en la m ed id a en q u e se d ese m p e ñ a n o se a p ro x im a n d elib erad am en te a la co n scien cia , e stá n su jetas a u n a m o tiva ció n v e rg o n za n te . La se x u a lid a d y las r e la c io n e s s e x u a le s, cu a n d o se colocan en el contexto de las relaciones de afinid ad u otras relaciones sociales, so n in h e re n te m e n te v e rg o n z a n te s para los d a rib i y p a ra otros p u eb lo s d e este tip o; le g ítim a s o no, se descubren y los p a r ti­ cipantes se a v erg ü en za n , o se in v o ca n en u n len gu aje o b sc e n o c o n el p ro p ó sito d e avergo n zar. En se m e ja n te s so cied a d e s, e l m ie d o a la v e rg ü e n z a y la o m n ip re se n cia d e s itu a c io n e s p o te n c ia lm e n ­ te b o c h o rn o s a s es u n tip o de in d u c c ió n p e r m a n e n te a la a c c ió n m oral. C o lo ca n a las p erso n a s, p o r así decir, en u n a situ a c ió n de p ru eba y d e sp ie rta n la a d o p ció n d e u n a p o stu ra m o ra l d efen siva . C o m o su ce d e co n la cu lp a e n tre los n o rte a m e ric a n o s d e cla se m edia, la v e rg ü en za es en estas so cied a d es un d isp o sitivo o tá c tica u n iversal de las re la cio n e s so cia le s. Las p erso n a s se a v e r g ü e n z a n unas a o tra s in citá n d o se a resp o n d er, hacer, d ar y recibir. La o b ­ tención d e roles m ascu lin o s a tra vé s d e los fem en in o s (y v ic e v e r­ sa), el in icio de u n a ta re a o e m p re sa co le ctiv a , la p r e se n ta c ió n y a ce p ta ció n o r e c h a z o d e las g a n a n c ia s e n lo s « in te rca m b io s r e ­ cíprocos» so n a cto s e x p lícita o im p lícita m e n te v e rg o n z o s o s o im ­ plican d e sa fío s y re sp u e s ta s m o ra les. « ¿E res u n h o m b re (m u jer)

221

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

d e verd ad ? ¿E res u n verd a d ero ser h u m an o? ¡E n ton ces responde m o r a lm e n te a e s ta s itu a c ió n m oral!». L o s e s tilo s p e r s o n a le s de p lácid a se ren id a d y de b u fo n e ría q u e p u d e r e c o n o c e r tem p ran a­ m e n te en m i tra b a jo e n tre los d arib i (y q u e B a te so n caracterizó co m o «racional» y «em ocional» e n tre los o ra d o re s iatm u l) son en realid ad e stra te g ia s a rra ig a d a s p a ra c a u sa r v e rg ü e n z a . El prim ero es u n p a p e l «cortés» qu e p o n e a p r u e b a a lo s o tr o s p a ra o bten er d e ello s u n a re sp u e s ta im ita tiv a; el se g u n d o p ro v o c a a los otros m ed ia n te u n a d e sv e rg ü e n z a a fe cta d a y co n ta g io sa q u e am enaza co n p ro p a g a rse a m en o s que se la resp o n d a m o ra lm e n te . Q u izá s el m e jo r e je m p lo d e e s tr a te g ia d e la v e r g ü e n z a sea el de los papeles qu e a su m en frecu e n te m e n te los d arib i e n sus furi­ b u n d o s co m b ates in d ivid u ales. C u an d o una p erso n a se v e enfren­ tad a a u n a n tag o n ista q u e está «fuera d e sí» d e có lera, blandien­ do p o r lo g e n e ra l u n b a stó n , la p erso n a su ele a d o p ta r el papel de « víctim a virtu o sa» . C u a n d o el a n ta g o n ista se a b a la n za gritando, ch a sq u ea n d o y a v e c e s g o lp e a n d o a la víctim a , esta m an tien e su co m p ostu ra, d efen d ien d o su p o sició n sin con traatacar, y «espolea» a su co n trin ca n te , d icien d o: «A delante, g o lp éa m e o tra v e z (todos p o d rem o s v e r qu é clase de p e rso n a eres)». E sto, claro, enfurece aú n m ás al p ro ta g o n is ta (y lo v u elv e m o ra lm e n te in d efe n so ), por lo que red o b la sus a rra n q u es (y, p o r tanto, su ve rg ü en za) al tratar de d a r el g o lp e que c o n v e n c e rá a to d o s de la se ried a d d e su cóle­ ra. En el ca so d e q u e lo co n siga , u n a «víctim a» sa g az se volverá aún m ás «virtuosa», d ejá n d o se d e rr ib a r y sim u la n d o su m u erte o la g ra v e d a d d e su d añ o, m o s tra n d o a to d o s qu e la có le ra d el p ro ­ ta g o n ista era, e n e fe cto , d e m a sia d o seria. El tru co de a p re n d e r la h u m a n id a d , de «hacer» el alm a como co rtesía, honor, piedad, es el tru co de a p re n d e r a tom arla — a to­

222

LA IN V EN CIÓ N DEL YO

m arse a u n o m ism o — m u y en serio . E sto im p lica ap ren d er, bajo las c irc u n s ta n c ia s ap ro p iad as, a n o to m a rs e la v e rg ü e n z a d el tod o en serio, a s e r ca p a z d e u sa r la v e rg ü e n z a (h a cié n d o se e l v e r g o n ­ zoso o lo g ra n d o q u e o tro s lo sean ) co n fines m o ra le s. S ign ifica ap ren d er a pecar, p u e s sin p e c a d o no h a y sa lva ció n . E llo e x p lica cóm o y p o r q u é las p erso n a s in stru id a s p a ra va lo ra r la m o ralid ad pueden h a ce r de bu fon es y llevar a ca b o a cto s d e in m o d e stia a p a ­ ren tem en te o fen sivo s; co m o lo s en g a y lo s h u li d e N u ev a G u in ea, que v iv e n a te m o riz a d o s p o r la p o lu ció n fe m e n in a p e r o q u e, así y todo, so n c a p a ce s de r e p ro d u cirs e . P o r e x tra ñ o q u e p u ed a p a re c e r a las p e r s o n a s d e cla se m ed ia , sie m p r e a d e p to s a l « ju ego lim p io» y a h u ir de la cu lpa de u n m al d esem p eñ o , se tra ta d e la h ab ilid ad de fo rza r a ad q u irir una h u m an id ad m oral y virtu o sa, u n «honor» o «piedad», p o r c u a lq u ie r m e d io , ju s to o no. (Lo c u a l p u e d e s o ­ nar fa m ilia r a lo s p o lític o s y a o tro s p e rso n a je s qu e p e r d o n a n la c o rr u p c ió n y c u a lq u ie r tip o d e a b u so e n n o m b r e d e l « bien c o ­ mún» o de la « seg u rid a d n acio n al» .) E s te es el a rte d e « ju gar c o n la v e rg ü en za » p a ra q u e lo m o ra l p u ed a s e r re a l y se rio , u n a rte que cu e n ta c o n sus e scu ela s in fo rm a le s y co n s p ira to ria s e n to d a trad ició n d ife re n cia n te . En e s ta s tra d icio n e s, es ta n n e ce sa rio a p re n d e r a a tre v e rs e , a tom arse lo s co n s tre ñ im ie n to s m o ra le s so b re la in v e n c ió n c o n la su ficien te in d ife re n c ia co m o p a ra p e rm itir el tip o d e a c c ió n im ­ provisadora n e u tra que facilite u n a sólida crea ció n de la co n v e n ­ ción q u e sea sim u ltá n e a m e n te flex ib le, c o m o lo es e n la n u estra el a p re n d iza je d e la p erso n a lid a d . Lo m o ra l y lo co n v e n c io n a l n e ­ ce s ita n s e r p r o v o c a d o s , a m e n a z a d o s y a d u la d o s, n e c e s ita n s e r in ven tad o s, p u e s solo d e e s te m o d o p u e d e n p ersistir. P e ro si la lib e r ta d d e in v e n c ió n se lle v a h a sta el e x tr e m o d e n o to m a r s e

223

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

la co n v e n c ió n en serio , d e u sa r la c o n v e n c ió n p a ra los fin es pro­ pios, aso m a e n to n c e s el p e lig ro d e la re la tiv iza ció n , de «contra­ hacer» la co n v en ció n . H em o s v isto q u e, en tra d ic io n e s co m o las n u e s tra s, d o n d e la m o ra lid a d es u n a c u e s tió n d e a cció n d elib e­ rad a y ex p lícita , este « co ntrahacer» a d o p ta la fo rm a d e neurosis, de c o n s tr u c c ió n d e « co n ven cio n es» p riv a d a s q u e p e r m itir á n (y ex igirá n ) al n e u ró tic o sa tisfa c e r u n a im ag en d esea d a d el yo. La histeria es su e q u iv a le n te e n tra d ic io n e s d o n d e el p e n sa m ie n to y la a cció n so n una c u e s tió n de d ife re n cia ció n d e lib e ra d a y explíci­ ta, y d o n d e la m o ra lid a d es in n a ta e im p lícita. El h is té r ic o «hace» o se a trev e a ir m ás allá de los lím ites to le ra b le s d e la a cció n ordi­ naria, fa b rica n d o a rtificia lm e n te los p o d e re s «innatos» q u e le per­ m ita n (y, e n ú ltim a in s ta n c ia , le fu e r c e n ) a u n c ie r t o «estado» so cia l. E n e s te ca so , el se n tid o d el y o co m o «alma» se v u e lv e am ­ biguo, una su erte d e ju e g o d e p o d e res in d ivid u ales qu e la víctim a p u g n a p o r in v o c a r o c o n tro la r. S u c u m b e a u n e s ta d o d e «enfer­ m edad», «posesión», «trance» o «pérdida d e alma» q u e p u ed e in­ te rp re ta rs e co m o u n tip o d e c o m u n ió n o c o n ta c to c o n espíritus, co n D ios o co n el d em o n io , o sim p le m e n te co m o u n so m e tim ie n ­ to a «influencias» a c e c h a n te s o m align a s. El a p re n d e r la h u m a n id a d es, p o r tan to , u n a lu ch a continua co n tra la h isteria — in ten sifica d a en cie rta s fa se s «críticas» o trans ic io n a le s — , p o r m ás q u e, c la ro e stá , r a r a m e n te se co n c ib a en esto s térm in o s. C o lo ca al in d iv id u o en u n «doble vín cu lo» , en el cu a l d e b e al m ism o tie m p o r e s p e ta r el p eca d o , la v e rg ü e n z a , la p o lu ció n , p o r sus o bvias im p licacio n es m orales, y co m e te r al m is­ m o tie m p o a c to s p e c a m in o s o s , v e r g o n z o s o s o c o n ta m in a n te s . C o m o su c e d e c o n e l a p re n d iz a je d e la p e rso n a lid a d , el a p re n d i­ za je d e la h u m a n id a d o b lig a a la p e rso n a a v o lv e r se a m b ig u a, a

224

LA IN V EN C IÓ N DEL YO

e x p e r im e n ta r h is te r ia e n c ie r ta s fa se s d e su d e s a r r o llo p a ra p o ­ d er e s c a p a r d e e lla . P e ro d e b id o a q u e la m o d a lid a d d e p e n s a ­ m ien to y a cció n en e sta s tra d ic io n e s es in v ersa a la n u e s tra , este d esarro llo n o se trata ni co n ce p tu a liza co m o un «crecer» o «adap­ tarse» c íc lic o s al p a p e l d e u n o . Es u n a c u e s tió n d e « crisis» (de «crisis d e vida»), y e s ta cu a lid a d c r ític a g u a rd a r e la c ió n c o n la n a tu ra le za d el «alma». M ás c o n c r e ta m e n te , g u a r d a r e la c ió n c o n la v u ln e r a b ilid a d del alm a. P u es su a lm a es, al m ism o tie m p o , e l g ra n m is te r io d e la cu ltu ra, aq u ello qu e realza, b u sca, n u tre e im pon e, así co m o la co n v e n c ió n qu e fija al a c to r a su m u n d o de in v en ció n d ia lé ctica . N o es so lo el yo, sin o ta m b ié n la m o ra lid a d , n o so lo la «persona», sin o u n a re la c ió n p erso n a l co n el m u n d o. M ien tra s el e r ro r y el ex ce so son ten d e n cia s e sp e ra b le s de u n y o in d ivid u a l, q u e d e b e n «corregirse» p o r la disciplina y la ed u cació n , el alm a, en ta n to q u e cu alid ad pasiva de ju icio , solo p u e d e «perderse». Y, cu a n d o el alm a se p ierd e, el ú n ico recu rso es restitu irla , «encontrarla», d el m ism o m o d o en q u e se « encuentra» u n a p e rsp e ctiv a o u n a visió n , p e ro no co n streñ irla o ed u carla. U n alm a no se disciplina. En tan to que «roce» o re la ció n d e su p o se s o r co n lo s o tro s y co n la so cied a d , a q u e llo q u e se p e rc ib e co m o «alma» se v e c o n tin u a m e n te t r a n s ­ fo r m a d o e n el c u r s o d e la a c c ió n in v e n tiv a , e n la « r e p r e s e n ta ­ ción» im plícita y ex p lícita que el a cto r y o tro s h a cen d e ella. En el caso de q u e se p ro d u je ra e in te r n a liz a r a u n a co n v en ció n in a p ro ­ piada e n el p ro c e so de o b je tiv a ció n — u n a o rie n ta ció n in v e n tiv a sin relación co n la c o n v e n c ió n — , los p ro b lem a s d e «posesión» o « pérdida de alm a» se v o lv e r ía n m u y re a le s p a ra el actor. De ahí la g rave p reo cu p ació n p o r la rep resen tació n en tre a q u e ­ llos qu e viv en co m o «almas» en u n m u n d o de p o d e r esp iritu al. Las

225

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

té cn ic a s de h e c h ic e ría tie n e n p o r o b je to la re p r e se n ta c ió n de la e s e n c ia p e r so n a l m e d ia n te el u so d e r e sto s c o rp o r a le s , com id a, im ág en es y o tro s m ed io s, d e m o d o que el alm a d e la v íc tim a pue­ d a se r «tom ada» o r e c o n s titu id a en u n e s ta d o d e sfa v o ra b le . Las r e p r e s e n ta c io n e s d e lo d iv in o u o tro s p o d e re s e s p iritu a le s p u e­ d e n ig u a lm e n te e m p le a rs e p a ra c o n ju ra r o fo r z a r su s esen cias, p o sib ilid a d q u e se to p a e n n u m e ro s a s fo rm a s de a rte relig io so co n to d o tip o d e ta b ú e s. L os m o v im ie n to s p u rita n o s su rg id o s tan fre cu e n te m e n te co m o resp u esta a los p ro c e so s d e se cu la riz a c ió n in m in e n te llev a n esta n o ció n h a sta el e x tre m o de la iconoclasia, la re n u n c ia a la fig u ra ció n e x p lícita (ta n to d e lo d iv in o co m o , en o c a sio n e s, d el m u n d o c re a d o ) p o r m ie d o a u n a re p re se n ta c ió n sa crile g a u a b o m in ab le. E n u n a tra d ic ió n d ife re n cia n te , ta m b ié n la v id a es u n a cu es­ tió n d e r e p r e s e n t a c ió n c o r r e c t a e n fo r m a d e a c c ió n , r e s p u e s ta y co m p o stu ra ; es u n a c u e s tió n d e re sp e ta r el alm a y r e co n o ce r y re s p o n d e r a lo s e s ta d o s e x is te n c ia le s en los q u e in te rv ie n e . Los d a rib i d ic e n q u e el alm a d e u n n iñ o p e q u e ñ o es e x tra o rd in a ria ­ m e n te v u ln e ra b le , q u e es fá c ilm e n te «raptada» p o r fa n ta sm a s o e x p u lsa d a p o r ru id o s fu e rte s. T ra ta n a los n iñ os d e esta ed ad con c u id a d o y fo m e n ta n r e s p u e s ta s r a c io n a le s , a u n q u e lo s a cceso s o ca s io n a le s d e ra b ia y lo s c o r r e s p o n d ie n te s in te n to s d e castigo re d u c e n al ch iq u illo a u n a fu ria im p o ten te e h istérica. Los niños m a y o re s g o z a n de u n g ra d o d e lib e rta d qu e a so m b ra ría a los nor­ te a m e r ic a n o s , y c o n fr e c u e n c ia lo s v a r o n e s jó v e n e s so n veladam e n te a len tad o s a m a n te n e r rela cio n es h o m o se x u a les co n otros jó v e n e s o so n se d u cid o s p o r m u je re s m ad u ra s e n las ca b a ñ a s de la selva. A p re n d e n la in v en ció n y la v e rg ü e n z a im ita n d o «por su cu en ta» , y es ju s ta m e n te eso lo q u e se espera d e ellos.

¿26

LA IN V EN C IÓ N DEL YO

D ad o q u e la in fa n cia es u n m o m e n to e n q u e el a lm a es «débil» y, p o r tan to , las in flu en cia s so n fu e rte s — u n a p re n d iza je d e v id a im ita tiv o y a u to m á tico , u n a esp ecie d e in v en ció n que a m e n u d o pone a p ru eb a los lím ites d e la c o n v e n c ió n — , la in fu sió n d e «hu­ m anidad» o c u rr e co m o u n a c risis qu e sella la tra n s ic ió n a la vid a adulta. Sea q u e a d o p te la fo rm a de u n a in iciación , el lo g ro de u n a visión o alguna co m b in ación o m od ificación de am bas form as, c o n ­ siste e n u n a e x p e rie n c ia d e d is ce rn im ie n to o ilu m in a ció n , d e se r cap az de c o n tr o la r los p o d e re s e in flu e n cia s q u e h a sta e n to n c e s se h a n im p u e sto (n ece sa ria m e n te ) a la p e rso n a . C o m o c u a lq u ie r o tro a cto « cerem on ial» o «ritual» d e las tra d ic io n e s d ife r e n c ia n ­ tes, se t r a t a d e u n r e a ju s t e e s e n c ia l d e la t e n s ió n e n t r e la i n ­ v e n c ió n y la co n v en ció n , u n re sta b le cim ie n to fe h a cie n te d e esta ú ltim a fre n te a la p o sib ilid a d de r e la tiv iza ció n . «Crecer» o «con v e rtirse e n adulto» e q u iv a le a u n re m e d io o co n tro l de la h iste ria , a un c o n tr o l d e las d e ficie n cia s en la in v en ció n d el y o y d e l m u n ­ do, del m ism o m od o qu e n u estro «desarrollo de la p erso n a lid a d » (qu e e s in d iv id u a l) e s u n r e m e d io o c o n tr o l d e la n e u ro sis. El «crecim iento» p u ed e fa v o re ce rse m ed ia n te la c o n fe sió n (la d ife ­ ren cia ció n e n tre el y o y el p eca d o ), la o rie n ta ció n m o ra l, o p o r la m agia esp e cia l de los m ito s m o ra le s q u e «apelan a» la m o ra lid a d in n ata d el a lu m n o y la c r is ta liz a n , p e r o to d o e llo re s u lta r á in ú til y trivia l si el in d iv id u o no h a a p re n d id o ya, en la su ave h iste ria d e la in fan cia, la in v en ció n , a q u ello qu e su m o ra lid ad co n striñ e . L os p o d e re s d in á m ic o s c o n tr a los q u e lu ch a u n a lm a d e fe n ­ siva y rela tiv iza d a , c u y a in ic ia c ió n y o tra s fo rm a s ritu a le s p u g n a p o r co n ten er, so n m a n ife s ta c io n e s de h iste ria . S e an c o n c e b id o s en té r m in o s e x p líc ita m e n te a n tr o p o m ó r fic o s o d e o tr a fo r m a , e s to s « p o d eres» y « fu erzas» o « esp íritu s» so n las m á s c a ra s , las

227

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

fo rm as en q u e se e x p e rim e n ta , a p re h e n d e , co n ju ra y ex o rciza !a rela tiv iza ció n . Al s e r su b p ro d u c to s ex p lícito s d e u n a co le ctiv iza ­ ció n d efen siva , se a p a re c e n bajo la fo rm a d e u n a in d ivid u a ció n ofen siva y su m a m e n te en érg ica . D ado q u e la relativizació n , la pér­ dida de «alma» y d el eq u ilib rio m o ra l en tre la in v e n ció n y la con­ v e n ció n q u e in clu y e el alm a y la m o ra lid ad p lan tea la necesidad cen tra l de su ex isten cia in ven tiva, la v id a de las p erso n a s y las co­ m u n id ad es en estas tra d icio n e s se co n cib e co m o u n a interacción co n tin u a co n esto s p o d e res. T al v e z el e je m p lo e tn o g r á fic o m ás c o m ú n d e e s to s p o d eres d in ám ico s sea la n o ció n polin esia de m ana, el p o d e r g en era d o m e­ d ia n te a cto s c r e a tiv o s y ritu a le s y q u e p o n e en p e lig ro a quienes n o e s tá n c u a lific a d o s o im p lic a d o s e n él. P o d ría n c ita r s e eje m ­ plos de co n ce p to s sim ila res en la lite ra tu ra so b re p u eb lo s tribales d e cu a lq u ie r o tra p a rte d e l m u n d o. E n tre los p a p ú es de las islas K iw ai de N u eva G uinea se p en saba qu e la co n stru cció n de la gran ca sa co m u n a l o ddrim o co n s u m ía to d a la fu e r z a vital d e d o s an ­ cian os elegid os co m o sus «padres». In cluso d esp u és de concluida, se g ú n el etn ó g ra fo G u n n a r L an d tm an , se sentía qu e la casa exigía in ce sa n te m e n te la m u e rte d e su s en em ig o s, lleg a n d o a d esp ertar a su s h a b ita n te s p o r la n o ch e . «Es [...] u n g ra n alia d o d e los h o m ­ b re s cu a n d o sa len d e e x p e d ic ió n g u e rr e r a p o rq u e les ayu d a desde la distan cia» 6. La ca sa k iw a i a su m e d u ra n te su c o n s tru c c ió n una fu e r z a y m o tiv a c ió n p ro p ia s, h a sta q u e lle g a a a p o d e ra rs e de las en erg ías d e o tro s p a ra re cla m a r m ás m u e rte s. U n m u n d o en el q u e el y o a d o p ta la fo r m a d e u n d is c e r n i­ m ie n to a ctiv o , r o d e a d o y a m e n a z a d o p o r p o d e r e s e in flu en cias d in á m ica s, es u n m u n d o q u e p r á c tic a m e n te im p lo ra e l dom inio h u m a n o d e esas fu e rza s. El b ie n e s ta r p e rso n a l y c o m u n a l re cla ­

228

LA IN V E N C IÓ N DEL YO

m a q u e algu ien m a n te n g a esas fu e rza s bajo c o n tr o l y p r o d u z c a una « rep resen tació n » d e ellas q u e re su lte m o ra l en lu g a r d e c a ­ ta s tr ó fic a . P ara los m e la n e s io s h a y p o d e r en la m u e r te , e n lo s su eñ o s, en los e s p íritu s m a rg in a le s d el b o sq u e y e n los s e c r e to s arcan os d e los e n c a n ta m ie n to s y d el cu lto . P ara m u c h o s in d íg e ­ nas d e A m é r ic a d el N o rte , las e s p e c ie s y fe n ó m e n o s d el m u n d o silvestre eran p o d e res. P lan tas, p ájaros, in se cto s y m a m ífe ro s c o ­ m unes re p re se n ta b a n co n fre cu e n cia solo una m u e stra d el a b a n i­ co de «poderes» q u e se h a lla b a p re se n te e n el u n iv e rso . C a d a u n o de ellos era la m an ifesta ció n esp ecífica de un «poder» g en eral, con sus p ro p io s se cre to s, h á b ito s, rasgo s, c a n to s y d em ás, y ese p o d e r p o d ía s e r a p r o v e c h a d o p o r e l s e r h u m a n o , q u e lo g r a b a e s t a b le ­ cer una c o rre s p o n d e n c ia co n él (in iciad o , p o r lo g e n e ra l, a tra vé s de u n a visión ). Las p o sib ilid a d e s p a ra el p ro g re so p e rso n a l d e l d e ­ vo to a so ciad o a su «poder» era n p o te n cia lm e n te ilim ita d as, y e s ta ­ ban guiadas (y co n trolad as) p o r los p ro ced im ien to s para so s te n e r tal relación. E n tre g ru p o s tales co m o los a ta b a scan o s del su ro este, o los sio u x y o tras trib u s «históricas» d e las prad eras, este tip o de p o der era esen cial para el é x ito d e un h o m b re am b icio so, ai igual qu e la «educación» lo es p a ra su se m e ja n te o ccid e n ta l. L a p erso n a d ecid id a a a p re n d e r a a trib u ir y c o n tr o la r e s te p o ­ d er so b re lo co le ctiv o — el je fe , el sa c e rd o te , el esp e cia lista ritu a l, el m on je, el sa n a d o r o el c h a m á n — d eb e a p re n d e r ig u a lm e n te a «hacer» los a cto s c o le c tiv iz a n te s m ed ia n te los c u a le s se p r o y e c ta ese p o d e r sin in v o c a r el m ied o a la v e rg ü e n z a o al te m o r p a ra li­ z a n te d e la p o s e s ió n o v ic tim iz a c ió n d e eso s p o d e re s . N e c e s ita a p re n d e r u n a in versión d e la a c c ió n co n v e n c io n a l, tra n s fir ie n d o la seried ad qu e su ele o to rg a rse a lo co n ven cio n a l y a lo m o ra l a las exige n cia s de su «poder», pero sin a p aren ta r que lo hace. N e ce sita

229

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

llev a r las ten d en cia s de su h iste ria «hasta el final», h a sta el punto de llegar a ser su p o d e r (esto es, logran d o u n a co m p le ta co rresp o n ­ d en cia o u n ió n co n él), p ero ta m b ién d eb e e sfo rz a rse p o r m an te­ n e r la im a g e n d e h u m a n id a d . P u es a q u í el p ro b le m a no es tan to el d e p e rd e r el c o n ta c to e fe c tiv o y d e sa p a re c e r en un m u n d o p ro ­ pio, sin o m ás b ie n el d e p e rd e r la p ro p ia m o tiva ció n m oral. Se tra ta d el clá sic o d ile m a d el je fe a fric a n o , q u e d e b e s e r p o ­ d e ro s o y ta m b ié n m o ra l, e je m p lific a d o ta n c o n m o v e d o ra m e n te en la figu ra d e Y abo en Return to L a u g h te r7. Se tra ta ta m b ié n del d ilem a del ch a m á n sib e ria n o y n o rte a m e rica n o , q u e p u e d e verse o b lig a d o a r e c h a z a r a su s fa m ilia re s co m o p ru e b a de fid elid ad a su «poder» o esp íritu fam iliar. Es el d ram a d el sa ce rd o te, m on je o m onja, que d eb e ren u n cia r a sus p a rien tes y d em ás lazos «m unda­ nos». Y es a m en u d o fu en te de g ra n ansiedad para los o tro s seres h u m a n o s qu e v iv e n e n esas so cied ad es, cu yas vid as y b ien esta r de­ p e n d e n e n te ra m e n te de la in v o c a ció n y a p lica ció n m o ra l de esos p o d e res. L os d arib i, q u ien e s tie n e n a sus ch a m a n es o sogoyezibidi en g ra n estim a, d ic e n q u e u n esp íritu e s co g e rá a a lg u ie n de buen ju ic io para esa llam ad a pu es, de lo co n trario, el sogoyezibidi puede «errar p o r ah í e n fe rm a n d o a la gente». La situ a c ió n de ta les « h aced o res de lo colectivo» , cu y a s p ro ­ pias alm as e s tá n a rticu la d a s co m o rela ció n , co m o u n a e sp e cie de «puente» e n tr e el m u n d o d e los p o d e r e s in n a to s y d e la vid a h u ­ m an a, es a sim ism o u n c a s o d e «doble vín cu lo » , c o m o el d el ind i­ v id u o cre a tiv o en la so cie d a d o ccid e n ta l. N e ce sita n tra ta r lo co n ­ ve n cio n a l de u n m od o in form al, p e ro sin a p aren ta r q u e lo hacen. P o r m ás qu e la p erso n a o rd in a ria , en su ap re n d iza je d el p eca d o y de la vergü en za inheren tes a su aprendizaje de la hum anidad, hace h asta c ie rto p u n to algo p o r el estilo , la c a rre ra d el je fe , sacerd ote

230

LA IN V EN CIÓ N DEL YO

o ch a m á n de éx ito d e b e llev a rlo h a sta el e x tre m o de su c o m p le ­ ta in v ersió n . N e ce sita a p re n d e r a v iv ir u n o rd e n d e m o tiv a c ió n y ex p e rie n c ia c o m p le ta m e n te in v ertid o , h a cie n d o lo q u e lo s o tro s co n sid era n co m o in n ato y, al m ism o tiem p o, co n serva n d o las rela ­ cio n es so cia le s y m o ra le s ap ro p ia d a s. En su m a, está o b lig a d o , tal y co m o su ce d e co n su se m e ja n te o ccid e n ta l, a en g a ñ a r in c e s a n ­ te m e n te a los o tro s d el m ism o m o d o q u e e sto s, sin sa b e rlo , h an a p re n d id o a e n g a ñ a rse a sí m ism o s; e s to es, a v iv ir u n a v id a de «obviación», qu e es el ca m in o p a ra la ilu m in a ció n . E n e s ta s s o c ie d a d e s , e l c u r s o o r d in a r io d e l d e s a r r o llo , d e l « ap re n d izaje d e h u m a n id a d » , c o n lle v a la c r e a c ió n y s u p e r a c ió n de lo s sín to m a s h isté ric o s , ta n to c o m o el c a m in o al p o d e r o a la ilu m in a ció n im p lica su c u m b ir c o m p le ta m e n te a la h iste ria p a ra poder así su p erar su lim itación. Este es u n tipo de h isteria m ás se­ vera, q u e a fecta al n o v ic io en lo s a ñ o s m a d u ro s o p o ste r io r e s a la adolescen cia, a m en u d o en fo rm a de en ferm e d a d , a gitació n , p o s e ­ sión, «llamada» o vo ca ció n . V ivirla h a sta el fin al im plica co n tin u a s d o len cias y fr e c u e n te s a ta q u es, u n a lu c h a co n tra la p ro p ia e n fe r­ m edad, esp íritu p o se e d o r o v o c a c ió n h a sta qu e se a lca n za a lg ú n tipo de co n tro l so b re ello: u n o se «m uere» y «renace», se «cura a sí m ism o», se «desposa co n Cristo» o se u n e a a lg ú n se r e sp iritu a l. La «cura» es u n a lu ch a para r e s ta b le c e r el eq u ilib rio e n tre la in ­ v e n c ió n y la co n v e n c ió n , e n este ca so m e d ia n te la in v e rs ió n d el eq u ilib rio o rto d o x o . La « en ferm ed ad » o «posesión» se c o n c ib e co m o u n a v ictim iza ció n d el yo co n v e n c io n a l, d el alm a, p o r p a rte d e l e s p íritu o p o ­ der. Los daribi afirm an q u e un fa n ta sm a d esco n tro la d o «se co m e el hígado» de su v íctim a a fin d e « h acerse u n h u e co p a ra sí m is­ mo». L os sín to m a s p e rsis tirá n o se a g ra va rá n m ie n tra s el n o vicio

231

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

co n tin ú e id e n tificá n d o se c o n este y o co n v en c io n a l, a la v e z que se fa b rica la re p r e se n ta c ió n de u n «espíritu» (co m o in v en ció n no co n tro la d a ) qu e le ex ig e v iv ir e n c ie r to «estado». E stá in v e n ta n ­ d o « co n tra la c o n v e n c ió n » , e s tá c o n t r a h a c ie n d o u n e s ta d o del se r q u e en tra e n co n flicto co n su alm a, co n su m o tiv a c ió n m oral. (Las m u je re s d a rib i q u e h a n p e r d id o a su m a rid o o a u n h ijo se co n v ierten a m en u d o en m éd iu m s n ovicias; d esea n c o n s e rv a r sus alm as y a la v e z m a n ten er u n a rela ció n con el m u erto , cu ya rep re­ se n ta c ió n co m o fa n ta sm a se a n te p o n e a su p ro p ia v o lu n ta d .) Sin em bargo , a m ed id a qu e el n o vicio se co lo ca p o co a p o co en una si­ tu a ció n de «correspon dencia» y se id en tifica co n el p o d e r y e l esta­ d o q u e está «contrahaciend o», los sín to m as h isté rico s co m ien za n a d esa p a re cer y el fa n ta sm a o esp íritu se vu elve m ás «controlado», m e n o s d ísco lo . F in a lm e n te , c u a n d o se a lc a n z a la c o m p le ta id e n ­ tifica ció n , el a n tigu o n o v ic io es ca p a z d e p r o y e c ta r la m o tiva ció n d el fa n ta sm a o esp íritu co m o si fuese la su y a propia, e in te n ta r así r e a liz a r los a cto s c o le c tiv iz a n te s p o r m ed io d e los cu a le s se p r o ­ y e c ta la m o tiv a ció n sin te m o r a r e su lta r d añ ad o . Sus a ccio n e s, la m o ra lid a d q u e « co n stru ye» d e lib e ra d a m e n te , a c tú a n c o m o una e s p e c ie d e p a ra rra y o s, c o m o u n c o n d u c to r d e p o d e r esp iritu a l.

232

5 LA INVEN CIÓN DE LA SOCIEDAD

«C a m b io » c u l t u r a l : L A C O N V E N C IÓ N S O C IA L C O M O F L U J O I N V E N T I V O

H asta el m o m en to , n os h em o s c e n tra d o e n el p u n to d e v is ta d el a c to r — d e l in v e n to r — p a ra t r a t a r el fe n ó m e n o u n iv e r s a l d e la in v e n c ió n c u ltu r a l. In c lu s o si te n e m o s e n m e n te la sa lv e d a d de que en cu a lq u ie r s itu a c ió n d ad a el a c to r p u e d e s e r u n a p e rso n a , p a rte d e u n a p e rso n a , u n g r u p o o a lg u n a o tr a e n tid a d c u lt u r a l­ m e n te r e c o n o c id a , el a c to r sie m p r e se u b ic a e n a lg u n a r e la c ió n co n la co n v en ció n . P u ed e «hacer» la co n v e n c ió n e n el se n tid o d e a rticu la r d elib e ra d am en te c o n te x to s co n ven cio n a les, o p u ed e subsu m ir la c o n v e n c ió n c o m o el c o n te x to im p líc ito d e su a c c ió n , o p u ed e, de h ech o , «contrahacer» u n m u n d o co n v e n c io n a l p ro p io , p e ro lo co n v e n c io n a l s e rá sie m p r e u n factor. La c o n v e n c ió n c u l­ tu ra l d ic ta el m o d o e n qu e c o n cib e su m o tiv a c ió n en r e la c ió n co n su in v en ció n (su co n tro l), la «ilusión» a la q u e el a cto r se e n c u e n ­ tra in ev ita b le m e n te so m e tid o e n el c u rso de la acció n . Y, al a n a li­ za r el fen ó m en o d e la in ven ció n d esd e el p u n to d e v ista d el actor,

233

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

ha sido n ecesario co n sid era r las co n v en cio n es d e su cu ltu ra com o a lg o r e la t iv a m e n t e e s t á t ic o ; lo q u e e n t e n d e m o s p o r «innato» co m o o p u e sto a lo q u e se e n tie n d e p o r el d o m in io «artificial» de la m a n ip u la ció n h u m a n a. A sí pu es, he fo rza d o al le c to r a q u e co n sid e re la e x iste n cia de las « tra d icio n es» o e x p r e s io n e s c o n v e n c io n a le s d e u n ió n o d ife­ ren cia ció n co lectiva co m o cosas «dadas». P ero la p e rcep ció n de las pro fu n d as d iferen cia s co n ce p tu a les y ex p erien cia les en tre am bos m o d o s p o n e n e n p r im e r p la n o la c u e s tió n de sa b e r có m o las c o ­ sas lle g a ro n a se r d e esa m an era, có m o se p ro d u jo esta profunda d ife re n cia ció n de la h u m a n id a d , y có m o y p o r q u é ca m b ia o per­ m a n ece. E ste p ro b lem a , el d el «cambio» cu ltu ral o, en su s d im en­ s io n e s m ás a m p lia s, el d e la « evo lu ció n » c u ltu r a l, e q u iv a le a lo q u e lla m aré la « in ven ció n de la sociedad». El p ro b le m a no es «evolutivo» en su se n tid o a n tro p o ló g ico o so cio b io ló g ico m ás o rd in a rio , p u e s no h ay nad a n ecesa riam en te «prim itivo» en una «ideología» d iferen cian te, co m o ta m p o co nada n e cesa riam en te «avanzado» en u n a co lectiv iza n te. M ás allá del he­ ch o d e q u e to d a s las p erso n a s — in d e p e n d ie n te m e n te d e la clase so cia l o de su su p u e sta c o n d ició n «civilizada»— se co m p ro m eten d e v e z en cu a n d o c o n a m b os m o d o s de acció n , la p ro b ab ilid a d de que los antep asad o s del h o m b re u rb an o vivieran tod os en regím e­ nes d ife re n cia n te s no es u n in d ica d o r de su p riorid ad o «prim iti­ vism o» evolu tivo. Al co n tra rio , tod as las civiliza cio n es «maduras» y d e larga d u ra ció n q u e c o n o c e m o s e n fa tiza n e s tr u c tu r a s de pen­ sa m ie n to y a cció n d ia lé c tic o s y d ife re n cia n te s. E ste h ech o vu el­ ve p ro b lem á tica n u e stra tra d ic io n a l o b se sió n con la «evolución» — co n la in v en ció n d isfra za d a d e «progreso»— y da una oportuna rele v a n cia a la c u e s tió n de la in v e n ció n de la so cied ad .

234

LA IN V EN CIÓ N DE LA SOCIEDAD

Es esta ra z ó n la q u e m e h a llev a d o a e s ta b le c e r m i d is c u sió n so b re la s im b o liz a c ió n h u m a n a e n los té rm in o s m ás a m p lio s p o ­ sibles. C u a n d o lo s a sp e c to s c o n tr a d ic to r io s , y a m e n u d o in c o m ­ p ren sib les, de la «diferen cia cu ltu ral» a p a re c e n en e s tu d io s m u y a ten to s a los m u n d o s c o n c e p tu a le s e sp ecífico s, co m o los d e R uth B en ed ict y O sw ald S p e n g le r (p o r m e n c io n a r solo d o s ca so s m u y c o n tro v ertid o s), esto s su e le n e x p u lsa rs e al lim b o de lo « sim p le­ m en te sim b ó lico » o so n tra ta d o s c o n d e s c e n d ie n te m e n te c o n el tó p ico so b re «ver» o «clasificar» e l m u n d o de m a n e ra d ife re n te . Las ex p resio n es de a cció n d iferen cia n te y co le ctiv iza n te y, p o r s u ­ puesto, tod o p e n sa m ie n to y a cció n h u m an os, so n in v a ria b le m e n ­ te m is c e lá n e a s d e c o n te x to s , le n g u a je s y s ím b o lo s e s p e c ífic o s . La ten d en cia del analista, así co m o la del lector, ha co n sistid o en p e r d e rs e e n e s ta e s p e c ific id a d , e n d e ja r s e e n c a n t a r d e ta l m a ­ nera por la fu erza de las lengu as exó tica s de m o d o qu e se p ierd a su p ersp ectiv a de co n ju n to en p erju icio de u n a se n sa ció n g e n e ra l de am b igü ed ad relativista, o de una co n v icció n de « culturas o rg á ­ nicas que a ca ta n su destino». «D iferenciación» y «colectivización» son a b straccio n es p rim o rd ia les. E sta es la razó n de que las u tilice. L as c o n v e n c io n e s q u e d e te rm in a n c u á le s d e e s to s e s tilo s d e a cció n h u m a n a d e b e n e n te n d e rs e co m o ta le s y sa n c io n a r s e m o ­ ralm en te d e p e n d e n d e la in v e n c ió n p a ra su p ro p ia c o n tin u id a d . Sea im p lícita o ex p lícita m e n te , la c o n v e n c ió n se r e in v e n ta u n a y otra vez en el cu rso de la acción. D ado q u e esta con tin u id ad p re su ­ p one la in v en ció n , la co n v e n c ió n , cla ro está, p u ed e re in v e n ta rs e de tal m an era que se d esvíe p o co de las rep resen tacio n e s p revias. La m a y o ría d e esto s d e sv ío s, se a n g ra d u a le s o a b ru p to s, c o le c t i­ vos o in d iv id u a le s, so lo s u p o n e n a lte r a c io n e s d e im a g e n , co m o su cede c o n la id e o lo g ía d e los cu lto s e n tr e los p u eb lo s trib a le s o

235

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

co n los estilo s d e v e stim e n ta en E stad o s U nidos. P e ro p odem os h a b la r de u n ca m b io co n v e n c io n a l sig n ifica tivo cu a n d o se p ro d u ­ cen m o d ifica cio n es q u e c o n trib u y e n a a lte ra r la d istin ció n entre lo q u e es in n ato y lo q u e es artificia l. En los ca so s ind ivid uales, equ ivale al p ro ceso d e «contrahacer» la co n v en ció n q u e fo rm a par­ te d el «ensayo-error» de to d o crecim ien to o, inclu so, de la n eu ro ­ sis o h isteria d el a d u lto . P u ed e in clu so cu lm in a r en u n a com pleta in v ersió n d e la c o n v e n c ió n c u ltu r a l p o r p a rte d e l líd e r o persona cre a tiv a , o d el e s q u iz o fré n ic o o p a ran oico . Sin e m b a rg o , las a lte r a c io n e s m ás t r a s c e n d e n te s d e la co n ­ v e n ció n so n so cia le s e in v o lu c ra n a u n g ra n n ú m e ro d e p erso n as a tra v é s d e las p ro p ia s b a se s d e su in te r c o m u n ic a c ió n . R esultan c ie rta m e n te in ev ita b les d eb id o al in terca m b io de ca racte rísticas qu e aco m p añ an irrem ed ia b lem en te a la o bjetivació n . L as lenguas lite ra lm e n te «se h a b la n a sí m ism as» en o tra s len g u as y las so cie­ d a d e s se v iv e n en n u e v a s fo rm a s so cia le s. Si e n te n d e m o s estos s ín to m a s c o m o c o n s e c u e n c ia d e l u s o d e c o n t r o le s a m b ig u o s y rela tiviza d o s en lu g a r de h a cerlo co m o co n d icio n es de la «mente» o «psique» in d ivid u a l, p o d re m o s c a r a c te r iz a r el co m p o rtam ie n to d e la to ta lid a d de los m o v im ie n to s so cia le s, e in clu so de las so ­ c ie d a d e s , e n té r m in o s d e « neurosis», « h isteria» o in v e rs ió n con ­ ven cio n al. P ues las co n v en cio n e s q u e se so stie n e n co lectivam en te no son m en o s d ep en d ien tes d e la in ven ció n q u e las convenciones p e rso n a le s, y c u a n d o la g e n te se a d h iere c o le ctiv a m e n te a cierta d istin ció n e n tre lo in n a to y lo a rtificial, y sig u e u sa n d o controles r e la tiv iz a d o s q u e «obvian» la d is tin c ió n , lo q u e e n r e a lid a d hace es p re cip ita r u n a crisis co le ctiv a . Esta situ a c ió n es esp e cífica d el E stad o s U n id o s a ctu al, donde el d o m in io d e la a c c ió n h u m a n a se ha v u e lto «autom ático» y buro c ra tiz a d o m ás allá d e cu a lq u ie r « ren d ició n de cu en tas» resp o n ­

236

LA IN V E N C IÓ N DE LA SOCIEDAD

sable, m ie n tra s q u e el d o m in io d e lo in n a to r e q u ie re la co n s ta n te in te rv e n c ió n h u m a n a (en té r m in o s d e co n se rv a ció n , m ed icaliza ció n , etc.)- La r e la t iv iz a c ió n ta m b ié n o c u r r e e n tr e lo s p u e b lo s tribales y religiosos, y se m an ifiesta co m o «im potencia» de las for­ m as ritu a les de acció n fren te a las p e rtu rb a cio n e s e sp iritu a les d e dio ses y esp íritu s a los q u e no se co n tro la . Sin em b a rg o , en la m e ­ dida en qu e tod a a cció n h u m an a está m otivad a por la n ecesid ad de a fro n ta r la rela tiv iza ció n , esta m a n ife s ta c ió n e x tre m a y u n iv e rsa l de la r e la tiv iz a c ió n p la n te a al a c t o r la m ás u r g e n te d e to d a s las necesid ades: la de in v e rtir su m o d o de a cció n y resta u ra r el e q u ili­ brio co n v en cio n a l. C u a n to m ás se re tra se o se p o sp o n g a la r e s ta u ­ ra ció n co m p le ta y e fe ctiv a m e d ia n te m ed id a s «paliativas» (co m o la p u b licid a d y o tra s a ctiv id a d e s « in terpretativas» , los p ro g ra m a s para la « conservación » y la r e o r g a n iz a c ió n p a rcia l), m ás p e r e n to ­ ria se h a rá e sta n e cesid a d . Las p ersonas se inventan literalm en te a sí m ism as a partir d e sus o rien ta cio n es co n v en cio n a les, y la fo rm a en qu e se co n tra rre sta y m an eja e s ta te n d e n c ia es la c la v e d e su a u to m a n ip u la c ió n so cia l e h istó rica, de su in ven ció n de la so cied ad . A ntes, n o o b sta n te, de estu d ia r las va sta s im p lic a c io n e s d e esta in v en ció n , es n e ce sa rio en te n d e r la c o n v e n c ió n c u ltu r a l co m o u n a su e rte d e m o v im ie n to o flujo in ven tivo : una e sp ecie d e fu n d a m e n to « com u n icacional» so sten id o e n te ra m e n te p o r el e s fu e r z o in ven tivo . C o n sid e re m o s el caso d el len gu aje.

La in v e n c ió n d e l l e n g u a j e

U na p a r te c o n s ta n te d e la d im e n s ió n c o le c tiv a d e la c u ltu r a es el c o n ju n to de c o n v e n c io n e s p o r m ed io d el cu al se c o m p re n d e n

237

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

c ie rto s so n id o s, o g ru p o s de so n id o s, co m o « rep resen tan tes» de d e te rm in a d a s e x p e rie n c ia s y co sa s c u ltu ra lm e n te reco n o cid a s, y m ed ia n te las cu a les esto s so n id o s se o rd e n a n y tra n s fo rm a n para a rticu la r una ex p resió n significativa, esto es, ese cu erp o de «acuer­ dos» q u e lla m am o s «lenguaje». El len g u aje, c o n su s d istin cion es léx icas, g ra m a tica le s y re tó rica s, es siem p re p a rte d e lo m oral y p e rte n e c e a los c o n te x to s (re la tiv a m en te) c o n v e n c io n a liza d o s de u n a cu ltu ra. En las tra d ic io n e s d o n d e esto s c o n te x to s co n v en cio ­ n a les se p ie n sa n co m o r e p re se n ta c io n e s de la n a tu ra le za «dada» d el se r h u m a n o , el len g u a je ta m b ié n se co n sid e ra p a rte de esta h u m a n id a d in n ata . El so n id o d e u n a p a la b ra se c o n c ib e co m o si tu v ie se algú n tip o d e re la ció n in trín se c a co n las co sa s q u e con­ ve n cio n a lm en te «representa», d e m od o qu e al p ro fe rir un hechizo ve rb a l se eje rce u n a su e r te d e c o n tr o l so b re a q u ella s co sa s m en­ cion adas en el h ech izo. (Así, el h o rticu lto r d aribi de n u estro ejem ­ plo p u ed e c r e e r q u e re a lm e n te está a su m ie n d o los a trib u to s de u n fra n co lín .) En tra d ic io n e s co m o la n u estra , d o n d e los co n tex ­ tos co n v e n c io n a liza d o s d efin e n el d o m in io de la a cció n h um ana, tie n d e a c o n s id e r a r s e el le n g u a je c o m o u n p r o d u c to a rb itra rio del d e sa rro llo h istó rico , algo q u e la g e n te p u ed e efe ctiv am en te « p ro d u cir» . H a b la m o s a sí c o n fr e c u e n c ia d e la s le n g u a s co m o «códigos», y su b estim am os p erm an en tem en te la d ificultad de «tra­ ducir» una len g u a a o tra . Ya se p e rcib a n co m o «dados» e in m u ta b les, ya c o m o ficticios y m an ip u la b les, las g ra m á tica s, vo ca b u la rio s, sin ta x is y u so s re­ tó r ic o s d el le n g u a je sirv e n d e fu n d a m e n to c o le c tiv o p a ra la co ­ m u n icación . Se tra ta d e c o n te x to s co n v e n cio n a les p a ra expresar sign ificad o: si p re te n d e n e n te n d e rs e , las p erso n a s d e b e n adap tar­ se h asta c ie r to p u n to a ellos. P ero si b ie n los e le m e n to s y d istin­

238

LA INVEN CIÓ N DE LA SOCIEDAD

cio n es fo rm a le s so n n e ce sa rio s p a ra la e x p re sió n ve rb a l, n o so n su ficie n tes en sí m ism o s. D esp u és d e to d o , se n e cesita a lg o de lo qu e hablar. Estos e lem en to s y d istin cio n es d el len g u aje n o so n in ­ trín se ca m e n te sig n ifica tiv o s, p o r m ás q u e p u e d a n u tiliz a rs e p a ra o b te n e r sig n ifica d o o p u e d a n o b te n e rse a tra vés d e su e x p re sió n . Las co n v e n c io n e s d el len g u aje solo a d q u ieren sig n ifica d o cu a n d o a d o p ta n re la cio n e s d e o b je tiv a ció n co n alg ú n c o n te x to o b s e r v a ­ do o im ag in a d o (cu an d o o b je tiv a n el c o n te x to o so n o b je tiv a d a s p o r él). C u a n d o u n lin g ü is ta e la b o r a u n a fra se d e l e s tilo d e «el n iñ o m o rd ió al perro» está cre a n d o u n c o n te x to im a g in a rio p a ra ilu stra r el «uso» sig n ifica tiv o del len g u aje. A h o ra b ien , si se v ie ra re a lm e n te e n v u e lto e n una s itu a c ió n co m o la d e scrita y g ritara : «M iren, m iren , está m ordiendo al p o b re chu cho», lo q u e h a ría es o b je tiv a r el len g u aje a tra vés d el c o n te x to de su ap lica ció n . P o r ta n to , la p a rtic ip a c ió n d el le n g u a je e n la e x p r e s ió n s ig n i­ ficativa, q u e los e s tr u c tu r a lis ta s y lin g ü ista s e s tr u c tu r a le s d e n o ­ m in an «habla» (parole), eq u iva le a u n a o b jetiv ació n . Para p ro d u c ir sig n ificad o, las co n v e n c io n e s d e l len g u aje d eb en s e r « m etafo rizadas» a tra v é s d e a lg ú n tip o d e r e la c ió n c o n fe n ó m e n o s s it u a d o nales (el c o n te x to d e h abla, e l «m undo»). C o m o h e m o s v isto , esta m e t a fo r iz a c ió n p u e d e p r o d u c ir s e d e d o s m a n e ra s : e l le n g u a je p u ed e se rv ir co m o o b je tiv a d o r (el co n tro l) o co m o la co sa o b je ti­ vada (el co n te x to qu e se controla). (En la term in o logía de qu ien es tra ta n c o n la m e tá fo r a , el le n g u a je p u e d e ser e l veh ícu lo , el c o n ­ tr o l, o e l ca m in o o ru m b o d e a q u e llo q u e se c o n t r o la .) S i b ie n am b o s tip o s de m e ta fo r iz a c ió n se e n c u e n tra n e n to d a s las tr a d i­ cio n e s , n o d e b e r ía s o r p r e n d e r n o s q u e lo s o c c id e n ta le s u rb a n o s e n fa tic e n el u so d e l len g u aje co m o in sta n c ia d e co n tro l, m ie n tra s q u e los p u eb lo s trib a le s, ca m p esin o s y las cla ses b a jas u rb a n a s

239

LA INVENCIÓ N DE LA CULTURA

c o n tr o le n el len g u aje m ed ia n te fo rm u la c io n e s e x p re siv a s (al h a ­ c e r u so d el m u n d o , p o r d e cirlo de a lg u n a m an era). Si el len g u aje se p ercib e, co m o en n u e s tra so cie d a d , co m o una c u e s tió n de reg la s y d e se m p e ñ o c o n s c ie n te (el «uso» d el le n g u a ­ je ), los tem a s d el d is cu rso se o b je tiv a n d ire c ta m e n te m e d ia n te sus e le m e n to s y d istin cio n es. E sto s ú ltim o s r e c ib e n a so cia c io n e s co ­ lectiv a s a tra vé s de p a la b ra s y fo rm a s de a rticu la ció n qu e em plea el h ab lan te. In ven ta m o s u n a «realidad» situ a cio n a l, in cid en ta l e h istó rica m ed ia n te el u so c o n s cie n te d el len g u aje, u n u so q u e ex i­ ge u n a «práctica co rrecta » p o r p a rte d el h a b la n te . Si p a ra n o so tro s el lenguaje es arb itrario y su sceptible de co rregirse y m odificarse, el m u n d o del «hecho» y del «acontecim iento» es in d u d a b lem en te no a rb itrario: n u estra s in v estig a cio n es cien tíficas, lega les e h istó ricas so n e s fu e rzo s (in ven tivo s) para d e sc u b r ir «cuáles so n los hechos» y «lo qu e d e v e rd a d ocu rrió» . C o m o su c e d e c o n las m e to d o lo gía s ra c io n a le s de estas d isciplin as, n e cesita m o s q u e n u e stro lenguaje sea u n in stru m en to d e p recisió n (fab ricad o p o r n o so tro s m ism os) para d escribir y rep resen tar u n m u n d o obstin ad am en te factual, por lo que nuestra visión general del lenguaje refleja a m enudo este sesgo. C u a n d o el len g u a je se p e rcib e co m o u n a re alid ad «dada» en sí m ism a, a lg o qu e se m an ifiesta (al igu a l qu e la m o ra lid ad ) e n las a ccio n e s d e u n a p erso n a p ero qu e n o es c o n s c ie n te m e n te «usado» o «corregido», nos to p a m o s c o n u n a o rie n ta c ió n d ife re n te de la c o m u n ic a c ió n y la e x p re sió n . A q u í el sig n ific a d o se p r o d u c e por la o b jetiv ació n (e invención) d el lengu aje, co m o algo co le ctiv o que se m an ifiesta en los tem a s d e d iscu sió n . Los p ro b le m a s y o ca sio ­ nes d el «habla» p rim a n so b re lo s d el «lenguaje», q u e a p a rece co m o resultado de la exp resió n . Las p erso n as o b tie n en los tem as d el ha­ bla m e ta fó ric a m e n te , d e m o d o ta l q u e s a tisfa g a n las c o n v e n c io ­

240

L A IN V E N C IÓ N DE LA SOCIEDAD

nes g e n e ra le s d e l len gu aje; n o es ta n to q u e se «use» el le n g u a je , cu an to que se u san los tem as d e discusión. Estos co n tro les n o c o n ­ v e n c io n a le s se e m p le a n co m o o b je tiv a d o r e s p a ra q u e c o n fie r a n sus ca ra cterística s d ispares a las d istin cion es y los e le m e n to s del len g u aje co m ú n m e n te a ce p ta d o s, d e m a n era q u e los m e ta fo r ic e n y los tra n s fo rm e n en su sig n ifica d o . Esta o rien ta ció n «inversa» d e la ex p resió n v e rb a l d o ta al h abla o rd in a ria d e ese c a r á c te r c o lo rid o y c o n s c ie n te m e n te m e ta fó r ic o qu e a so cia m o s al «estilo» d e lo s in d io s n o r te a m e r ic a n o s , al a rg o t cockney y a las e x p re sio n e s d e los n e g ro s e sta d o u n id e n se s. El h a ­ bla se co n v ierte e n u n a cu estió n de d iferen cia ció n co n scien te m ás qu e en u n d ese m p e ñ o litera l. E ste u s o co rre s p o n d e a u n a v is ió n del m u n d o co m o si fu ese fe n o m é n ic a m e n te r u d im e n ta rio y e s tu ­ viese su je to a las c o n s tr u c c io n e s q u e las p erso n a s le im p o n e n . El h abla p o see sin duda sus regu larid ad es, p ero esta s d e p e n d e n a su v e z (en su s fo rm a s p a rtic u la r e s ) de lo s m o d o s q u e las p e r s o n a s e s co g e n p a ra a rticu la rla s y p o n e rla s en re la c ió n co n lo c o le ctiv o . Las c a r a c te r ístic a s d el m u n d o e stá n «ocultas» y d eb en se r d e scu ­ b ie rta s al co n v e rtirla s e n m e tá fo ra , d e tal m o d o que se tra n s fo r ­ m en e n c o n v e n c io n e s lin g ü ística s c o m p re n sib le s y co m u n ica b le s. L as m e ta fo r iz a c io n e s m ás u s a d a s d a r á n al m u n d o u n a a p a r ie n ­ cia d e e s tru ctu ra y fo rm a co n ven cio n al, siem p re su jeta a revisió n e n la m e d id a en q u e a p a r e z c a n n u e v a s c o n s tr u c c io n e s q u e se vu elva n m ás p ro m in e n tes o su stitu ya n a las an tigu as. Se tra ta de «un m u n d o h ip o té tic o » q u e n u n c a se s o m e t e a la s e x ig e n c ia s de u n a «prueba» final o leg itim a d o ra , d e u n m u n d o no científico. E sta es la r a z ó n p o r la q u e los p u e b lo s trib a le s p u e d e n r e c o n o c e r y a c r e d ita r co n p e rfe c ta ecu a n im id a d los re la to s m ítico s c o n t r a ­ d ic to rio s so b re el o rig e n y la e s tr u c tu r a d el m u n d o.

241

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

C o m o el resto de los co m p o n en tes de n u estra C u ltu ra colectiva, el len g u aje es u n m e d io d e r a c io n a liz a r e l m u n d o , d e in v e n ta rlo co m o u n continuum ca u sa l d e h ech o s y a co n te cim ie n to s. N u estro len g u aje es un c o n tr o l c o n v e n c io n a liza d o situ a d o en u n a relació n d e te rm in a d a r e sp e c to a o tro s c o n tro le s de ese tip o. P ara lo s g r u ­ p o s trib a le s, c a m p e s in o s y o tr a s tra d ic io n e s n o ra c io n a lista s , el le n g u a je se sitú a e n tr e lo s c o n te x to s c o le c tiv o s q u e se co n tro la n e in v en ta n , y q u e se o b je tiv a n m e d ia n te los co n tro le s a ltern a tiv o s del m u n d o ex p e rie n c ia l. En el p r im e r caso, el len g u a je co n fie re al m u n d o las c a r a c te r ís tic a s d e l o rd e n co n v e n c io n a l, tra n s fo rm á n ­ d o lo e n sig n ifica d o y e n r e la c io n e s co m p re n sib le s; en el se gu n d o caso , el len g u aje to m a d e l m u n d o su s ca ra c te rístic a s in d ivid u ales y d ife re n cia n te s para tra n s fo rm a rse e n sig n ificad o. E n a m b o s ca ­ sos, sin em b a rg o , los ó rd e n e s y d istin cio n e s co n v e n c io n a le s que c o n s titu y e n el len gu aje se im p lican en u n intercam bio de caracte­ rísticas co n el c o n ju n to d e co n tro le s a lte rn a tiv o s q u e co n stitu ye n los te m a s del h a b la (el «m undo»), pu es los e fe cto s p ro fu n d o s del co n tr o l co n v ie rte n los c o n te x to s n o c o n v e n c io n a liza d o s e n conv e n cio n a liz a d o s, y v ice v e rsa . Bajo la h u ella d e los in n u m era b les a c to s y c o n s tr u c c io n e s d e l h a b la , las m e tá fo r a s in d iv id u a le s y o tra s e x p re sio n e s a n á lo g a s d e l h a b la o rd in a ria se va n co n v irtie n ­ do le n ta m e n te e n c o n v e n c io n e s d el len g u aje, q u e se p a rticu la riza n y p ie rd e n su e s ta tu to co n v en cio n a l. De esta fo rm a , la n a tu ra le za a b so lu ta m e n te co n v en c io n a l (o « correcta») d e las d is tin c io n e s lé x ic a s y g ra m a tic a le s , a sí com o la n a tu ra le za a b so lu ta m e n te no d e te rm in a d a y v o lu n ta ria d e las c o n s tr u c c io n e s e x p r e s iv a s (co m o las m e tá fo r a s , las fig u ra s del le n g u a je y las fra se s q u e las co n tie n e n ) tie n e n sie m p r e a lg o de ilu s o r io . L a s c o n v e n c io n e s d e l le n g u a je s ie m p r e s o n r e la tiv a s

242

LA INVEN CIÓ N DE LA SOCIEDAD

hasta c ie r to p u n to p u es, co m o e le m e n to d e la in v e n ció n co n tin u a del m undo, el len gu aje m ism o siem p re está sien d o inventado. Casi nin gú n h a b la n te es c o n s c ie n te d e q u e e x iste un m a y o r n ú m e ro de m an eras a lte rn a tiv a s «correctas» d e h a c e r d istin cio n e s lin g ü ís ti­ cas y u n n ú m e ro m ás re d u cid o d e m a n era s d o ta d a s de sig n ifica d o , aun que d iferen tes, de d e scrib ir u n a situ ació n o fen ó m en o . E sto se d eb e a q u e to d o h a b la n te o c o m u n id a d d e h a b la n te s d e b e m a n ­ te n e r u n a im a g e n y u n a p r á c tic a d e lo q u e es c o n v e n c io n a l y de lo q u e n o lo es e n re la c ió n c o n el u so d e la len g u a, al ig u a l qu e n e ­ cesita h a cerlo c o n o tro s c o n te x to s d e la cu ltu ra. En lu g a r d e se r u n co n ju n to d e lim ita d o de c o n v e n c io n e s (sin tácticas, g ra m a tic a le s y léx icas) qu e p u e d e n r e o r g a n iz a rs e e n v a ­ rias co m bin acion es para d escrib ir el m u n d o y sus situ acio n es, cada len gu a re p re se n ta u n e s p e c tro de fo rm a s so n o ra s m ás o m e n o s c o n v e n c io n a liza d a s q u e v a n d e sd e las d is tin cio n e s sim p le m e n te sistem áticas (com o las de la sin ta x is y la gram ática) h asta las c o n s­ tru c c io n e s a n a ló g ic a s e v o ca tiv a s q u e «describen» (e in v en ta n ) el m u nd o del habla. En u n e x tre m o se en cu en tra el co n ju n to de d is­ tin c io n e s y p r e c e d e n te s q u e o rd e n a n y d is p o n e n e l h e c h o d e la a rticu lació n ve rb a l e n sí p o r m ed io de sus co n traste s sistem á tico s, a u n q u e el o rd e n q u e m a n ifiesta n sea so lo el de u n a c o n v e n c ió n y c a re zc a d e cu a lq u ie r «contenido» ex p re siv o . E n el o tro e x tre m o , se e n c u e n tr a n los c o n s tr u c to s e x p re siv o s q u e u sa n u n c o n tr o l u o tro en la a ctivid ad o b je tiv a n te d el «habla». E stos c o n s tru c to s t ie ­ n en u n co n te n id o ex p resiv o d istin to de las fo rm as co n v en cio n a les p o r m ed io de las cu a les se o rd en an . E ste c o n te n id o — e in clu so el c o n tro l e m p lea d o en su o b je tiv a c ió n — p u ed e, d e h ech o , e sta r b a sta n te co n v e n c io n a liz a d o y, a sim ism o , c o n s titu ir u n lu g a r c o ­ m ú n d esd e el p u n to d e vista de la cu ltu ra del h a b la n te p ero, en la

243

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

m ed id a en qu e p e rm a n e zc a d iferen cia d o del tem a del discu rso, no en tra rá a fo rm ar p arte d el o rd en con ven cion al del lenguaje. Ahora bien , se co n v ie rte e n «un m o d o d e d e c ir algo» co n v en c io n a lm e n ­ te r e co n o cid o cu a n d o c o m e n z a m o s a u sa r se m e ja n te co n stru cto co m o u n a «figura d el habla» e n c o n te x to s e x te rn o s a aq u ello s de su e x p r e s ió n o rig in a l, c u a n d o c o n v e r tim o s su le n g u a je figurado en p a rte d e n u e s tra s fo rm a s fig u ra d a s d e d e c ir las co sas. El u so d e u n c o n s tr u c t o fig u r a tiv o p a ra fa c ilit a r la crea ció n d e otros co n stru cto s figu rativos, p o r m ás raro s o esp o rá d ico s que sean, equ ivale a la co n v en cio n a liza ció n lin gü ística de lo que ante­ r io rm e n te era u n c o n tr o l n o co n v e n c io n a liza d o . Lo qu e an terior­ m e n te fo rm a b a p a rte d el c o n te n id o d el h abla p asa a h o ra a form ar p a rte del ran g o d e fo rm a s re la tiv a m e n te co n v e n c io n a le s qu e se d is trib u y e n e n tre lo s c o n s tr u c to s e x p r e s iv o s y los ó rd e n e s sistém icos de la sin taxis y la gram ática. N o es fácil d e te rm in a r si ciertos clich és tales co m o «desde m i p u n to d e vista» o «por el m om ento» d e b e n co n s id e ra rs e p a rte de la «lengua». E stá n co n v en cio n a liza ­ d o s h a sta el p u n to d e q u e la m a y o ría d e lo s h a b la n te s sa b e n lo q u e significan, e in clu so cu en ta n co n ellos, y sin em b arg o retienen u n c a r á c t e r a lt e r n a t iv o d e b id o a q u e p u e d e n s u s tit u ir s e lib re ­ m e n te p o r o tra s c o m b in a c io n e s d e p a la b ra s sin p e r ju ic io de su « co rrecció n » o a c e p ta b ilid a d lin g ü ís tic a s . T a m b ié n r e s u lta e v i­ d e n te su re la c ió n a n a ló g ic a c o n lo s c o n te x to s o rig in a les en el do­ m in io del h abla, p u es re cu rrim o s a esas fo rm a s fig u rad as al usar­ los: «punto d e vista» in v o ca una im ag en de ca m b io s rela tivo s en la a p a rien cia d e u n o b je to c u a n d o este se m ira d e sd e d iferen tes á n gu lo s. P ero e s te tip o de fig u ra ció n se v e a m e n u d o ta n em p o ­ b recid a p o r su co n tin u o u so (co n ven cio n alizació n ) qu e acaba por « darse p o r sen tad a» y p e r d e rs e . L as p e rso n a s su e le n co n sid era r

244

LA IN V EN C IÓ N DE LA SOCIEDAD

se m e ja n tes «figuras del len gu aje» co m o p a rte d e la re tó r ic a o d el «uso de la lengua» p ero , en realid ad , se tra ta d e b u en o s eje m p lo s de la re la tiv id a d de los c o n tro le s co n v en c io n a les. Ig u alm en te, las palabras se fo rm a n p o r la co n v e n c io n a liza ció n de los c o n s tru c to s a n a ló g ico s y la co n v e n c io n a liza ció n rela tiva de una p alabra p u ed e m ed irse p o r el g rad o en q u e su base m e tafó rica siga sien d o obvia. «Platillo volador» es u n térm in o tod avía «nuevo» en este se n tid o , y r e tie n e algo d e su sig n ific a d o m e ta fó r ic o o r ig i­ n al. P e ro « aero p lan o » o «am a de casa» r e p r e s e n ta n c o n v e n c io n alizacion es m ás n a tu ra lizad a s y, p o r lo general, n o rep a ra m o s en sus o ríg e n e s a n a ló g ico s a m e n o s q u e a lg o nos lla m e la a te n ció n . Por ú ltim o , la b a se a n a ló g ic a de «cultura» so lo se v u e lv e a p a re n te en su se m e ja n za co n el té r m in o «cultivar», m ie n tra s q u e p a la b ra s co m o «casa» y «esposa» h a ce tie m p o qu e so b re p a sa ro n lo s lím i­ tes d el re c o n o c im ie n to a n a ló g ico . Es h a b itu a l q u e los a cró n im o s o a b rev ia tu ra s (co m o «nazi», «FBI» u «ovni») o las co m b in a cio n e s de p a la b ra s to m a d a s d e o tra s len g u as (co m o «televisión», « a u to ­ m óvil» o «telekinesis») se e m p le e n p a ra fa c ilita r la c o n v e n c io n a ­ liz a ció n d e n u e v o s c o n s tru c to s , al d ifu m in a r su s b a se s a n a ló g ic a s o v o lv e rla s co m p a ra tiv a m e n te in a cce sib le s. Sin em b a rg o , la c o n ­ v e n c io n a liz a c ió n d e las p a la b ra s, c o m o la d e o tr o tip o d e c o n s ­ tru cto s, p u ed e e n te n d e rs e co m o p a rte d e u n p ro c e so g ra d u a l de c o n v e n c io n a liza ció n de lo s c o n tr o le s em p lea d o s d e m a n e ra a lte r­ n ativa (cu alq u iera que sea su e s ta tu to co n v en c io n a l en la cu ltu ra en gen eral) para c re a r el «contenido» d el habla. R esu lta ta n difícil d e te r m in a r los lím ite s d el v o c a b u la r io de u n a le n g u a co m o d e li­ m ita r su s ele m e n to s fo rm a les resta n te s. La c o n v e n c io n a liz a c ió n c o n t in ú a o p e r a n d o s o b r e lo s c o n s ­ tru c to s se m ia n a ló g ic o s q u e c o n s tr u y e n los «lím ites» in d e fin id o s

245

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

y flu id o s d el len g u aje, p ero de u n m o d o se lectiv o , de m a n e ra que los de u so m ás co m ú n acaban p o r p erd er p o r co m p leto su carácter fig u ra tiv o y se v u e lv e n p a rte d el o rd e n sis té m ic o d e la sin ta x is, de la gra m ática o d el léxico. U n ejem plo de este fe n ó m e n o es nuestro u so de los a u x ilia r e s have y w ill p a ra fo rm a r e l p a sa d o y el fu tu ro d e los v e rb o s. E stos v e rb o s h a n p erd id o to d o s su s se n tid o s o rigi­ n a rio s de «posesión» y «voluntad» e n esto s c o n te x to s g ra m a tica ­ les, pese a qu e tod avía sea posible im ag in ar có m o se seleccion aro n p a ra esto s u so s (p u esto q u e «poseer» im p lica u n a a cció n pasada y «voluntad» im plica u n a fu tu ra). O tros asp ecto s sisté m ico s de la le n g u a , c o m o la s in fle x io n e s v e r b a le s -e d o - in g , o e l o r d e n de las p a la b ra s en la len g u a in g lesa, ni siq u iera p e rm ite n este grado d e r e c o n s tru c c ió n a n a ló g ica, sa lvo q u izá p o r p a rte d e los exp er­ tos. P ero la c o n v e n c io n a liza c ió n co n tin ú a o p e ra n d o so b re estos ele m e n to s del len g u a je tan a b stra c to s y s is te m a tiz a d o s a través d e la re g u la riza ció n d e las fo rm a s irre g u la re s y su in clu sió n den­ tro de o tra s m ás p re d e cib le s. En el e x c e le n te e stu d io d e E dw ard Sapir, L a n g u a g e 1, p u e d e e n c o n tra r s e u n a s e le c c ió n d e e je m p lo s m u y b u en a y d eta lla d a so b re e s te p roceso , tan to e n in glés com o en o tra s len gu as. En p a ra lelo al p ro c e so d e c o n v e n c io n a liza c ió n lin g ü ístico en to d o s los n iv ele s d e co n v e n c io n a lid a d re la tiv a , a c tú a in c e sa n te ­ m en te un co n tr a p r o c e s o de d ife re n c ia c ió n o p a rtic u la riza c ió n de las co n v en cio n es del len gu aje. Sea qu e los elem en to s d el lenguaje se u sen activ am en te co m o co n tro l, sea qu e sirva n co m o co n texto a o tro s c o n tro le s, los e n c u e n tr o s co n lo s c o n te x to s p a rticu la res del habla tie n en el e fe cto d e o bjetivarlos y d otarlo s d e ca racte rísti­ ca s su m a m e n te esp ecífica s. C u a n d o u n a palabra, fra se o elem en to g ra m atica l p a rticu lar o cu rre fre cu e n te m e n te e n u n d eterm in ad o

•246

LA IN V EN C IÓ N DE LA SOCIEDAD

c o n te x to co n ex clu sió n d e los o tro s, a d o p ta las a so c ia c io n e s p ar­ ticu la re s d e d ich o c o n te x to h asta el p u n to d e p e r d e r su e s ta tu to co n v en cio n a l. P od em os d e cir q u e los e le m e n to s lin g ü ís tic o s g e n e ­ rales se «especializan» de este m o d o , so n «seleccion ad os» , c o n s ­ cien te o in co n scien tem en te, p a ra su u so en d ete rm in a d o s c o n te x ­ tos, de tal m od o qu e la m a y o ría d e su s a so cia c io n e s sig n ifica tiv a s p ro c e d e n de ellos. A v e ce s esta se le c c ió n co n s titu y e u n a te n d e n cia g e n e ra l e n tre los h a b la n tes de u n a len g u a, y e n to n c e s las p a la b ra s o las fo rm a s g r a m a t ic a le s y r e t ó r ic a s c a m b ia n e n su s ig n ific a d o lin g ü ís tic o g e n e ra l. En o tro s ca so s, la s e le c c ió n c o r r e s p o n d e a p r e fe r e n c ia s y h á b ito s de u n c ie r to c o n te x to so cia l, e d u c a tiv o o la b o ra l, o d e a lg u n a clase o g ru p o reg io n a l, p o r lo q u e d e se m b o ca en u n a d ife ­ ren cia ció n d el prop io len g u aje en «estilos» y d ia lecto s p a rticu lares. En a m b os casos, el p ro ceso opera en el se n tid o de p a rticu la riza r y d ife re n cia r las p ro p ie d a d e s c o le ctiv a s del len g u aje m e d ia n te c o n ­ te n id o s d iv e rso s y situ a c io n e s d e l h a b la q u e los d e sc o n v e n c io n a liza n d e u n a u o tra m an era. L as p a la b ra s in d iv id u a le s, las fra se s y lo s u so s g r a m a tic a le s fre c u e n te m e n te se p a rtic u la r iz a n h a sta q u e su p e r tin e n c ia co n v e n cio n a l se v e g ra d u a lm e n te re strin g id a . H ay e v id e n cia s de q u e n u estra p a la b ra deer [ciervo ] se r e fe r ía a n tig u a m e n te a lo s a n im a ­ les en g en era l, co m o su e q u iv a le n te a lem á n Tier — S h a k e sp e a re h abla d e « raton es y o tro s p e q u e ñ o s ciervo s» — . D esp u és, la p a la ­ b ra se ha em p lea d o e n re fe re n c ia a e sp e cie s ta n p a rtic u la re s q u e ah ora «ciervo» p o see p a ra n o so tro s u n a s a so ciacio n es m u ch o m ás re strin g id a s. De ig u a l m a n e ra , la p a la b ra n o toriou s [n o to rio , d e m ala fam a] fu e en alg ú n m o m e n to u n sin ó n im o b a sta n te n e u tra l de «fam oso» o « co n o cid o p ú b lica m e n te » , p ero a d q u irió g r a d u a l­

247

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

m e n te c o n n o ta c io n e s n e g a tiv a s al a p lica rse e x c lu s iv a m e n te a los m alea n tes. Ig u alm en te, las fig u ra s d el le n g u aje a su m en c o n fr e ­ cu en cia u n sign ificad o co n te x tu a l m u y específico: p o d e m o s «des­ e m b a rc a r de» o «fletar» n avio s o avio n es, p e ro n o a u to m ó v iles, al tie m p o qu e los a u to m ó v ile s p u e d e n «atropellar», p e ro los barcos n o p u e d e n h acerlo . Los c o n te x to s en que se a p lica el len g u aje p u e d e n e sta r social o r e g io n a lm e n te d ife re n cia d o s, co m o ta m b ié n te m á tica m e n te , y e ste tip o d e d ife re n cia ció n e jerce su e fe c to en la o b je tiv a ció n de los ele m e n to s lin g ü ístico s. El v o c a b u la r io y la r e tó r ic a de las «cla­ ses altas» b r itá n ic a s h a n e s ta d o la r g a m e n te o b je tiv a d o s p o r los u sos d el fran cés y d el latín, dad o q u e el co n ta cto c o n estas lenguas era u n rasg o d e sta c a d o en el c o n te x to d e la v id a a r is to c r á tic a y p ro fesio n a l. De ese m od o , el in g lés d e la «clase alta» se d iferenció co m o un d ia le c to so cia l d is tin to d e los estilo s d e los c o m e rc ia n ­ tes, tra b a jad o res y ca m p esin o s de d istin tas p a rtes de la isla. Estos ú ltim os, sin em bargo, hablaban d ialectos regionales, form as del in­ g lé s qu e se h an o b je tiv a d o a tra v é s d e la p r e s e n c ia c o n te x tu a l del c e lta , el n ó r d ic o y o tr o s id io m a s g e rm á n ic o s . E in c lu so allí d o n ­ d e estas «influencias» no se p ro d u ce n , la d istin ció n co n te x tu a l de co m u n id a d e s d e h a b la so c ia le s, la b o ra le s y re g io n a le s e je rc e un e fe c to d ife re n cia n te so b re las c o n v e n c io n e s d el len g u aje. L os p r o ­ fe s io n a le s n o r te a m e r ic a n o s h a b la n u n d ia le c to d e «clase» b a s­ t a n te e s ta n d a riz a d o , fu e r te m e n te in flu id o p o r las « academ ias» e n d o n d e se fo rm a ro n y p o r las je r g a s e s ta n d a riz a d a s d e l p e r io ­ dism o. M ás allá d e esto , y e sp e cia lm e n te e n tre los p ro fe sio n a les no cu a lifica d o s, el «inglés n o rte am erican o » e x p e rim e n ta u n a co n ­ tin u a d ife re n c ia c ió n en je rg a s y d ia le cto s reg io n a les, lab o rales y co lo q u ia les.

248

LA INVENCIÓN DE LA SOCIEDAD

T a n to la co n v en cio n a liza ció n lin gü ística de los co n s tru cto s d el habla o rd in a ria p o r m ed io de los cu ales cristaliza u n len g u a je c o ­ le c tiv o , co m o la d ife r e n c ia c ió n d e lo s u s o s lin g ü ís tic o s c o n v e n ­ cio n ales p o r m ed io de los cu a les se fragm en ta y p a rticu la riza (for­ m án d o se los d ia lecto s, las «lenguas» in d ivid u a les), c o n tr ib u y e n a la co n tin u a rela tivid a d d e la c o n v e n c ió n lin gü ística . D e b id o a q u e son co n secu en cias n ecesarias de la o b jetivació n , y d eb id o a q u e el h a b la es n e c e s a r ia m e n te u n p r o c e s o d e o b je tiv a c ió n , la r e la tiv i­ dad co n v en cio n a l es u n a trib u to p erm a n en te d e tod as las len g u as vivas. U na len g u a n u n ca p u ed e v o lv e rse e s tá tic a o se r a c o ta d a d e ­ fin itiva m en te; siem p re está d ib u ja n d o co n s tr u c to s fig u ra tiv o s d el habla y a sim ilá n d o lo s g ra d u a lm e n te a su fo rm a to co n v en c io n a l, y sie m p re está p e rd ie n d o la via b ilid a d co n v en c io n a l y c o m u n ic a b le de sus e le m e n to s a m ed id a qu e s u fre n su p a rtic u la r iz a c ió n g r a ­ d ual. La rela tiv id a d de la co n v e n c ió n lin g ü ística es c o n s e c u e n c ia de un ca m b io n e ce sa rio e in ce sa n te. P ero esta relatividad n u n ca es a p aren te para q u ien es co n v iv en c o n u n a len g u a. Para e sto s, la o b je tiv a c ió n d el le n g u a je y d e su s tem as e n tra ñ a las m ism as im p lica cio n e s y c o n s e c u e n c ia s q u e t o ­ dos los d em ás tipos de o b jetivació n , esto es, in cid e d ire c ta m e n te so b re su «ser» y «hacer», y s o b re su s m o tiv a c io n e s . Si e le g im o s a b s tr a e r y sim p lific a r la c o n v e n c io n a liz a c ió n y la p a r t ic u la r iz a ció n lin gü ística s h asta el p u n to de llam arlas «procesos», d e b e m o s te n e r siem p re p re se n te qu e e s to s se e n c u e n tra n c o m p le ta e in v a ­ ria b le m e n te in c o rp o ra d o s a la m o tiv a c ió n e in v e n c ió n h u m a n a s , pu es el lenguaje, al igual qu e la cu ltu ra, no p u ed e ex istir fu era de las c o n d ic io n e s e m o cio n a les y cre a tiv a s de la vid a h u m a n a . B ajo c ir c u n s ta n c ia s v a ria b le s , el le n g u a je p u e d e a d o p ta r la fo r m a de u n c o n tr o l c o le c tiv o , m o tiv a d o p o r la in v e n c ió n d e l «habla», o

249

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

p u e d e a sim ism o s e r v ir c o m o u n a m o tiv a c ió n c o n v e n c io n a l p ro ­ y e c ta d a p o r las fig u ra s d el habla. En los ca so s en que el le n g u a je se em p le a n o r m a lm e n te com o u n c o n tr o l c o le c tiv o , la o b je tiv a c ió n d e su s c o n te x to s fo rm a le s se e x p e rim e n ta c o m o el re su lta d o p re v isib le d e te n d e n cia s «natu­ rales» (co m o las d e l y o «natural»). L os e sta d o u n id e n se s d e clase m ed ia v e n co m o in e v ita b le s los e fe cto s de su m u n d o h istó rico y fa ctu a l so b re el len g u a je (las p a lab ras y las frases c a m b ia n com o c o n s e c u e n c ia de ca m b io s te cn o ló g ico s, de las «influencias» o del m ed io am b ien te; d e sa rro llo de je r g a s y d ia le cto s fr u to de la espec ia liz a c ió n o del a isla m ie n to ). Y, p o r esa ra z ó n , e s tá n m otivad os pa ra co n tra rresta r esto s cam b ios «naturales» co le ctiv iza n d o cons­ cien tem en te: com piland o y u sando d iccion arios y gram áticas, ense­ ñan do y ap ren d ien d o su lengua, idean do acrón im o s y o tras formas a rtificia lm e n te « co n ven cio n alizad as» , y crea n d o d ia le cto s «estan­ d ariza d o s» , le n g u a je s a rtific ia le s , có d ig o s y sis te m a s d e p r o c e sa ­ m ien to de in fo rm a ció n , to d o ello e n v is t a a la «com unicación». C u a n d o lo s r e c u r s o s lin g ü ís tic o s h a b itu a le s d e u n a p erso n a fallan , sea p o rq u e esté to d a v ía «aprendiendo» la le n g u a y no sea capaz de h a cer ju sticia a una situ ación particu lar del habla, sea por­ q u e las fo rm a s d is p o n ib le s e s tá n ta n co n v e n c io n a liz a d a s q u e se h a n v u e lto «trilladas», esta se v e fo rza d a a in v e rtir los co n tro le s e « inventar el lengu aje» m e d ia n te la a rticu la ció n d e lib e ra d a (m eta­ fó rica) d e c o n s tr u c c io n e s «discursivas». S e m e ja n te in versió n , un equ ivalente lin gü ístico de la «invención consciente» qu e llam am os « personalidad», es ta n im p o r ta n te p a ra a p re n d e r a h a b la r com o lo es p a ra a p re n d e r a s e r u n yo . Es e s p e c ia lm e n te ca ra c te rístic a d el h a b la d e los n iñ o s p e q u e ñ o s (que p o d e m o s lla m ar «juego lin­ güístico» ) y eq u iva le al a sp e c to fo rm a lm e n te in v isib le q u e N oam

250

LA INVEN CIÓ N DE LA SOCIEDAD

C h o m sk y d en o m in a perform ance en c o n tra s te co n la « co m p e te n ­ cia» de la c o n s tr u c c ió n sin tá c tic a y g ra m a tica l d e lib e ra d a . Perfor­ m ance es sim p le m e n te la h a b ilid ad de a rtic u la r el «m undo», las figu ras de los c o n s tr u c to s d ife re n cia n te s d el habla; es la «poesía» qu e los r o m á n tico s im a g in a b a n co m o e sta d o p rim ig e n io d e l le n ­ guaje. Se in v en ta co m o m iste rio «innato» e irre s istib le (co m o la «personalidad» o la «evolución») a ca u sa d e la p a to ló g ic a c o n c e n ­ tra ció n d e los lin güistas so b re los a sp ecto s form ales y co n v e n c io ­ n a les d e l h a b la (su «linguaje», c o m o lo lla m o , e n su s m ú ltip le s dialectos: «reglas» tra n sfo rm a cio n a les y de re scritu ra , a d m ira b le s siste m a s d e n o ta ció n , etc.). E n tre las g en tes cu yas len g u as a su m e n co m ú n m e n te el p apel de a q u e llo qu e se o b je tiv a y c o n tra in v e n ta a tra vé s de lo s d iv e r­ sos c o n tro le s in d ivid u a les d e l m u n d o, la c o n v e n c io n a liza c ió n (la o b je tiv a ció n de d ich o s co n tro le s) se e n tie n d e co m o «dada» e in ­ evitable, in d ep en d ien tem e n te de la a cció n h u m an a. «En el p rin c i­ p io era el V erb o , y el V erb o esta b a co n Dios y el V erb o e ra Dios»: co m o o tro s aspecto s de la co lectivid a d del h o m b re, el len g u aje se co n sid e ra u n a p ro p ie d a d in n ata de la e x iste n c ia h u m a n a p o r p a r­ te de los p u eb lo s ca m p esin o s, trib a le s y relig io so s. Su «invención» p o r m e d io de la co n v en cio n a liza ció n del m u n d o se p ro d u ce « natu ­ ralm en te» m ed ia n te los a cto s o rd in a rio s d e la v id a so cial. «Com a n u e s tr a fr u ta , fu m e n u e s tr o ta b a c o , y a sí sa b r á h a b la r n u e s tr a len g u a » , m e d e c ía n lo s d a r ib i. P e ro e s a m ism a t r a n s fo r m a c ió n «autom ática» d el m u n d o en h o m o g e n e id a d c o n v e n c io n a l m o tiv a al h a b la n te in d ivid u a l a d istin g u ir su id e n tid a d y su a c c ió n e fe c ­ tiva de la de los d em ás. P ro cu rará , d e esta m a n era , d ife re n c ia r su h a b la d e fo rm a c o n s c ie n te , e n fa tiz a n d o el p o d e r e x p r e s iv o y la p e c u lia r id a d de lo q u e tie n e p a ra d e c ir c o n s tr u y e n d o su d im e n ­

251

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

sió n fig u ra tiv a m ed ia n te el u so d e to d a su e rte de c o n tr o le s e x tra ­ ñ o s y e x ó tic o s . El r e s u lta d o p u e d e se r «m agia» o p o e sía , o sim ­ p lem en te ese a so m b ro so la b e rin to d is cu rsiv o q u e e n o casion es fa scin a a lo s o c c id e n ta le s y es m istifica d o p o r ellos, y q u e lo in ter­ p r e ta n co m o u n tip o d e « com u n icación» d elib era d a. C u a n d o e s te m o d o d e h a b la r fr a c a s a s ig n ific a t iv a m e n t e en la co m u n ic a c ió n , c u a n d o ya n o r e su lta in te lig ib le , e l h a b la n te se ve o b lig a d o a in v e rtir su o b je tiv a c ió n d el le n g u a je y a ca m b ia r a u n a «com petencia» lin g ü ís tic a co n scie n te . C o n v ie rte en to n c e s en e x p lícita s las d is tin c io n e s lin g ü ís tic a s, se ñ a la n d o y «denotando» o b jeto s, o d ilu cid a n d o u so s g ra m a tica le s o sin tá ctico s. C o m o su­ ced e co n la perform ance en n u e stra p rop ia so cied ad , esta «com pe­ tencia» re p re se n ta u n a p a rte n e ce sa ria d el a p re n d iza je d el habla p a ra los m iem b ro s d e u n a tra d ic ió n d ife re n cia n te , y es p o r tanto p a rtic u la rm e n te c a r a c te r ís tic o d e los n iñ os (p o r m ás qu e «deno­ tar» sea u n rasgo su sta n cia l e n lo s rito s de iniciación ). Los daribi a d u lto s se r e ía n a m e n u d o c u a n d o u n n iñ o e la b o r a b a p a ra m í, m e tó d ic a e in c a n s a b le m e n te , lis ta s d e n o m b r e s d e p la n ta s c o ­ m e s tib le s , o c u a n d o y o se ñ a la b a u n o b je to p a ra q u e m e d ijeran su n o m b re. P ero e n o tr o s m o m en to s, esto s m ism o s a d u lto s veían n e ce sa rio a yu d a r al fo ra s te ro e x p licá n d o le las co n tra c c io n e s ver­ b a les o m o strá n d o le a cc io n e s y o b je to s sig n ifica tiv o s, y su s n o m ­ b res locales. De tal m od o, perform ance y «com petencia», el u so de co n tro ­ les d iferen cia n tes y c o le c tiv iza n te s, a sí co m o las in v ersio n e s im ­ p lic a d a s e n e l c a m b io d e u n m o d o al o tr o s o n n e c e s a r io s para a p re n d er el habla en cu a lq u ie r cu ltu ra . P or s u p u e s to qu e am bas p u ed en «ponderarse» d e m o d o d istin to en d ifere n tes trad iciones, d e a cu erd o co n las co n v e n c io n e s re sp e ctiv a s a c e rc a d e lo qu e es

252

LA IN V E N C IÓ N DE LA SOCIEDAD

in n ato y lo q u e es artificia l. A p r e n d e r a h a b la r en u n a le n g u a sig ­ n ifica a p re n d e r a m a n te n e r la fr o n te r a e n tre las fo rm a s d el h abla y su s c o n te n id o s p o r m ed io d e co n tin u o s a cto s d e a rticu la ció n . Se trata de u n a lu ch a c o n tin u a co n tra la re la tiv iza c ió n d el len g u aje, p o r u n a p a r te , y c o n t r a lo s c o n s t r u c t o s d e l h a b la , p o r o tr a . Si se m an tien en los a cto s de o bjetivació n , p o r m ed io de los cuales se en m ascara esta rela tivid a d , y las fro n te ra s en tre form a lin gü ística y co n te n id o , e sto solo p u e d e c o n d u c ir a u n a m a y o r re la tiv iza ció n . En o tras palabras, el habla p ro d u ce el cam bio co n tin u o d el len g u a ­ je a tra vés d e los m ism o s m e d io s p o r lo s cu a les se m a n tie n e u n a ilu sió n de e sta b ilid a d , y la fo rm a lin g ü ística e x iste en u n flu jo in ­ ve n tivo en la m ed id a en q u e ta m b ié n lo h a cen las figuras d el habla. E sta situ ació n p o see im p lica cio n es sign ificativas p ara la in v en ­ ció n de la so cie d a d e n g en era l, y p u e s to q u e n u e stra d iscu sió n del le n g u a je e s tá d ir ig id a a ilu s tr a r la c o n v e n c ió n c u ltu r a l en ta n to que «flujo» inventivo, se g u ire m o s esta s im p licacio n es m ien tra s re ­ to m a m o s a n u estro tem a prin cipal. Sin em bargo , an tes de d eja r la cu estió n d el len gu aje y del habla, co n v ien e re co rd a r qu e la h em o s u tiliza d o sim p le m e n te c o m o ejem plo d e los fe n ó m e n o s m ás g e n e ­ rales de o b je tiv ació n y co n tro l. C u a n d o h ablo de la co n v e n cio n a li­ za c ió n o d e la d ife re n c ia c ió n d e las fo rm a s lin g ü ística s m e refiero a q u e estas fo rm a s se h acen co n v en cio n a les o p a rticu lares respecto n la cuestión del habla y de la articu lación verbal. Si bien co m p arten los sig n ifica d o s so c ia le s, p o lític o s y e m o c io n a le s q u e e l le n g u a je tien e p ara n o so tro s, e sta s tra n s fo rm a c io n e s n o so n necesariam en­ te eq u iv a le n te s a a q u ella s qu e re p re se n ta el habla. Las im ág en e s del len g u aje o d el d e cir en g en e ra l tie n en u n a fu n ció n o p ro p ó s i­ to d ife re n te d e las im á g e n e s d e lo qu e se d ice, p o r m u ch o q u e se so lap en . P ara to m a r u n b u e n e jem p lo d e C h ristia n M o rgen stern ,

253

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

n o se p u ed e en realid ad co n ju g a r u n w erew olf [«hom bre lobo» y ta m b ié n «fue lobo»] c o n w iü w olf, w ouldw olf, sh o u ld w o lf [«será», «sería», « debería ser» «un lobo»]. El len g u aje es u n a sp e c to d e la c u ltu ra q u e p u ed e u sa rse para r e p r e s e n ta r p r á c tic a m e n te e l c o n ju n to d e la v id a c u ltu r a l, por m ás qu e e n ese p ro ceso sus fo rm as co n ven cio n ales d eb a n d iferen ­ cia rse. El m ito , el a rte , las m a te m á tic a s , la ic o n o g r a fía e inclu so el «linguaje» esp e cia liz a d o de los lin g ü ista s so n a sp e c to s análogos q u e ex iste n en ten sió n e in te r a c c ió n en tre la fo rm a co n ven cio n al y la e x te n s ió n r e p r e s e n ta c io n a l. A s í era la m ú sica p a ra R ichard Strau ss, q u ie n se ja c ta b a d e se r ca p a z de h a c e r se n tir al au d itorio si el p ro ta g o n ista de u n o de su s p o em as sin fó n ico s esta b a usando u n te n e d o r o u n a cu ch a ra .

L a in v e n c ió n d e l a s o c ie d a d

E x iste n d o s m a n era s p o sib les de m a n te n e r la r e la c ió n e n tr e las c o n v e n c io n e s d e la c u ltu r a y la d ia lé c tic a d e la in v e n ció n . O bien la d ia lé ctica se usa co n s c ie n te m e n te p a ra m e d ia r las fo rm a s con ­ v e n c io n a le s, o b ie n la a rtic u la c ió n d e lo s c o n te x to s co n v e n c io n a ­ les e n una unid ad co n scien te se u sa para m e d ia r la d ialéctica. Cada u n o d e esto s m o d o s c o rre s p o n d e a u n tip o co n c r e to d e co n tin u i­ d ad c u ltu ra l, a u n a co n c e p c ió n p a rticu la r d el yo, de la socied ad y del m u n d o, y a u n co n ju n to p a rticu la r de p ro b lem a s q u e confronta (y m otiva) a los in v en to res. El p e n sa m ie n to y la a cció n dialécticos e s tá n c o n s c ie n te m e n te d irig id o s h a cia la m e cá n ica d e la diferen­ ciación fren te a un fo n d o d e sim ilitu d; las p e rsp e ctiv a s colectivas o r a c io n a lis t a s e n fa t iz a n la in t e g r a c ió n y e l e le m e n t o d e s im i­

254

LA INVEN CIÓ N DE LA SOCIEDAD

litu d co n tra u n fo n d o d e d iferen cia s. D ado q u e la d ia lé ctica e n ­ carn a los m ed io s d e c a m b io y co n tin u id a d cu ltu ra les, las c u ltu ra s qu e em p le a n la d ia lé ctica p a ra m e d ia r sus fo rm a s c o n v e n c io n a le s m an ten d rá n u n tip o de esta b ilid a d in h eren te qu e resu lta in a lca n ­ za b le a la s c u ltu r a s q u e m e d ia n la d ia lé c tic a a tra v é s d e su s fo r­ m as co n v en c io n a les. ¿Q ué en tien d o p o r «mediar» y qué relació n gu ard a co n la cu es­ tió n d e la esta b ilid a d y la co n tin u id a d ? La m ed ia ció n se refiere al u so de u n a co sa, o a u n tip o d e co sa , co m o vía p a ra h a c e r algo d is tin to — u n e je m p lo d e m e d ia c ió n e s el u so d e u n c o n te x to p ara co n tro la r o tr o — . P ero a q u í esto y h a b la n d o de fo rm as a b stra c ta s de ad m in istra r la in te ra c ció n de co n tro les, so b re el u so de u n tipo de co n tro l (co n ve n cio n a lizad o o no, se g ú n el caso) co m o base de la o rie n ta ció n para la a u to in v e n ció n d e u n p u eb lo o u n a tra d ició n co m o totalidad. El p rob lem a de la invención de la sociedad im plica el m a n te n im ie n to o el ca m b io d e e s ta o rie n ta c ió n . L as c u ltu r a s que m e d ia n lo co n v e n c io n a l d ia lé ctica m e n te h a cen d e la d ife r e n ­ cia ció n (in clu id a s las c u a lid a d e s d e la p a ra d o ja , la c o n tr a d ic c ió n y la in te r a c c ió n r e c íp r o c a ) e l fu n d a m e n to d e su p e n s a m ie n to y a cció n . A g o ta n c o n s c ie n te m e n te las c o n tr a d ic c io n e s d ia lé c tic a s y m o tiva cio n a le s cu a n d o ad m in istra n roles, ritu ales y situ acio n es, y así re c o n s titu y e n co n tin u a m e n te lo co n v en cio n a l. P o r su p a rte , las cu ltu ra s qu e m e d ia n la d ia lé ctica a tra v é s d e lo co n v e n c io n a l o rg a n iza n su p e n sa m ie n to y a cció n s e g ú n u n m o d e lo d e a r t ic u ­ la c ió n c o n s is te n te , ra c io n a l y siste m á tic o , q u e p ro c u ra e v ita r la p a ra d o ja y la co n tra d ic c ió n . Para r e c u r r ir a u n a co n o cid a e x p r e ­ sión freu d ia n a , p o d ría d e c irs e q u e «reprim en» la d ia léctica a u n ­ que, al h acerlo , la in co rp o ra n a sus prop ias historias, so n «usados» p o r ella.

255

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

Los in v e stig a d o re s a ctu a les p o sib le m e n te p re fie ra n in te rp re ­ ta r este c o n tra s te co m o u n o q u e se p ro d u c e e n tre d ife re n te s «ló­ gicas»: una ló g ica d ia lé ctica y te m p o ra l (esto es, qu e e n fa tiza el v a lo r c a m b ia n te d e las p r o p o s ic io n e s e n el tie m p o ) versu s una ló g ic a lin e a l y n o te m p o r a l2. Y, sin e m b a r g o , c o m o h e m o s sido e d u c a d o s p a ra c o n s id e r a r la ló g ica co m o a lg o en c ie r to sen tid o a n tité tic o a la e m o c ió n y la m o tiv a c ió n , el té r m in o «lógica» p u e ­ de resu lta r tan en ga ñ o so y co m p ro m etid o co m o la caracterización q u e h a ce L é vy -B ru h l d el p e n sa m ie n to d ia lé c tic o co m o «prelógico» o «m ágico». El e fe c to d e se m e ja n te h ip é rb o le (co m o el de las e x p r e s io n e s a ú n m e n o s a tr a c tiv a s d e « p rim itivism o» y «hom bre d e la Edad de Piedra») resid e e n c o n v e rtir la c u e s tió n d el pensa­ m iento e n la c a r a c te r ís tic a p r im o r d ia l d e n u e s tra p e rsp e c tiv a de la cu ltu ra . P u e sto q u e el p e n sa m ie n to es in se p a ra b le de la acción y d e la m o tiv a c ió n , n o e s ta m o s t r a t a n d o t a n to c o n « lógicas» o ra c io n a lid a d e s d ife r e n te s sin o m ás b ie n c o n e s tr u c tu r a s g e n e ra ­ les del ser, de in v en ta r el yo y la so cied ad . U n m o d o d e invención c o n scie n te m e n te d ia lé ctico es ca ra c te rístic o d e algu n as de las tra­ d icio n es m ás so fistica d a s que co n o ce m o s, d el m ism o m o d o qu e las p e rsp e c tiv a s lin e a le s y ra c io n a lista s h a n e s ta d o ta m b ié n a m ­ p lia m e n te re p re se n ta d a s e n las g ra n d e s civ iliza cio n es. H ace m u ­ ch o tiem p o q u e los e tn ó g ra fo s v ie n e n e x p e rim e n ta n d o la n a tu ra ­ le za d ia lé c tic a d el p e n sa m ie n to y de la a c c ió n de las so cied ad es tribales, in d ep en d ien tem en te de lo que h ayan qu erid o h a ce r teó­ ricam en te co n ellas. Bien sea q u e se p ercib a n co m o sab id u ría m is­ te rio sa (u n d aribi m e d ijo u n a vez: «un h o m b re es p e q u e ñ o , pero cu a n d o d ecim o s su n o m b re, es grande»), o co m o o b serv acio n es p rá c tica s (co m o en el ca so d el e sq u im a l «ecológico» q u e dijo: «el lo b o m an tie n e fu e rte al ren o , y el ren o m an tie n e fu e rte al lobo»),

256

LA IN V EN C IÓ N DE LA SOCIEDAD

los co m en ta rio s n ativo s a m en u d o m u estra n las d ep en d en cias qu e el a n tro p ó lo g o p re c isa m e n te está tra ta n d o d e en ten d er. A lg u n o s a u to re s, co m o L évi-S trau ss, h an re u n id o v o lú m e n e s d e e je m p lo s de la n a tu ra le za d ia lé ctica q u e tie n e el ce re m o n ia l en e sta s s o c ie ­ dades. P ero q u izá la m e jo r ca r a c te r iz a c ió n g e n e ra l del fe n ó m e n o se e n cu e n tre e n las o b serv acio n es de B ateso n so b re la «dualidad» e n tre los ia tm u l d e N u eva G uinea: [...] Debemos entender el desarrollo de los sistemas alternos en la cultura iatmul y su ausencia en nuestra propia cultura en función del hecho de que entre los iatmul tanto la pauta com plem entaria com o la asimétrica se piensan ambas en térm inos duales, mientras que en Europa, aunque consideram os las pautas com plem entarias com o duales u organizadas en jerarquías, no pensamos las pautas de rivalidad y competencia como necesariamente duales. La rivali­ dad y la competencia en nuestras comunidades se piensan com o un suceso entre cierto número de personas, sin que ello suponga que el sistema resultante se verá pautado conform e a cualquier tipo de simetría bilateral. Solo si ambos tipos de relación se consideran ha­ bitualmente en términos duales será posible el desarrollo de jerar quías alternas de tipo iatmul3.

C o m o su ce d e e n m u c h o s p u e b lo s trib a le s (a u n q u e n o en t o ­ dos), los iatm u l sim plificaron el asp ecto ritual (lo «inverso» o «antim o tiv a c io n a l» ) d e su c u ltu r a c o n c e p t u a liz á n d o lo e n t é r m in o s d u a le s. P ro p o rc io n a n , así, u n b u e n e je m p lo d e la a u to in v e n c ió n d ia léctica d e la so cied a d trib a l d eb id o a q u e p e rm ite n al e tn ó g ra fo o b jetivar p ro ceso s d ia léctico s en térm in o s «duales». Los a cto s co le ctivo s m ed ia n te lo s cu a les lo s iatm u l cre a n lo «dado» de la v id a y r e c a r g a n lo s sím b o lo s d e su e x is te n c ia d ife r e n c ia n te a d o p ta n la fo rm a de re la cio n e s d e o p o s ic ió n y c o m p e te n c ia e n tre d o s «m i­ tades» d e la socied ad. Es el caso d e la cere m o n ia del naven, en la

257

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

q u e se c e le b r a la a u to a fir m a c ió n d e u n in d iv id u o o su co n q u is­ ta de cierta p o sició n cu ltu ral (esp ecialm en te los p rim ero s «actos» de u n niño: el p rim er u so de u n a h erram ien ta, la p rim era pieza de ca za , el p r im e r in te r c a m b io ), la in ic ia c ió n de los jó v e n e s , el in­ t e r c a m b io m a tr im o n ia l y los d iá lo g o s c e r e m o n ia le s e n lo s que se e s ta b le ce n los o ríg e n e s y la a n ce stra lid a d d el m u n d o social y fe n o m é n ic o . T o d o s e llo s g u a rd a n r e la c ió n c o n la c r e a c ió n ritual d e las c o sa s: d e la s p e r s o n a s (en las c e r e m o n ia s d el noven y de iniciación ), de las fa m ilia s (en el m a trim o n io ) y d e las realidades so ciales y fe n o m én ica s d el m u n d o (en los d iálog o s cerem oniales). T o d o s se c o n c e p tu a liz a n y e je c u ta n co m o in te r a c c ió n dialéctica e n tre d os m ita d es q u e d e p e n d e n tan to u n a de o tra y qu e se opo­ n e n y c o n tra d ic e n e n tr e sí. P ero in clu so cu a n d o n o se re p re se n ta n d e una fo rm a d ual tan ex p lícita , el ritu a l y los a sp e c to s «creativos» de las c u ltu ra s triba­ les d e la ta n u n a c o n c e p tu a liz a c ió n d ia lé c tic a . L os d a rib i carecen d e m itad es — las u n id a d e s in d ivid u a les se ca sa n e n tre sí a vo lu n ­ tad, a u n q u e ca d a m a trim o n io im p lica los ro le s o p u e sto s d e «da­ d o r d e esposa» y « to m a d o r d e esp o sa » — , y a q u e llo s q u e tienen d escen d en cia e s ta b lecen rela cio n es en tre la «gente de la madre» y la «gente d el padre», q u e re c u e rd a n los d el naven iatm u l. Cuando u n a co m u n id a d d a rib i p ro c u ra re sta b le c e r la re la ció n c o n los fan­ tasm as qu e a m e n a za n su b ie n e sta r en la ce re m o n ia d el habu, esta se d ivid e en dos se ccio n e s ritu a les o p u estas: los « h om bres habu» (que a su m en el papel d e los fan tasm as) versus los «hom bres de la casa», así co m o igu a lm en te la cerem o n ia de la m esa pintada gerua q u e a co m p a ñ a la fie s ta d e lo s c e r d o s se d iv id e en los « ca rg a d o ­ r e s de la gerua» versus lo s p e rso n ific a d o re s d e lo s fa n ta sm a s. Si b ie n los d a rib i c a r e c e n d e un e s q u e m a m ás a m p lio d e d o s m ita ­

258

LA IN V EN C IÓ N DE LA SOCIEDAD

des qu e se o p on en , m an tie n en a p e s a r d e ello la n a tu ra leza d ia lé c ­ tica d e la a ctiv id a d crea tiv a m e d ia n te c ie rto s u so s so cia le s y c e r e ­ m on iales esp ecífico s. Las o b se rv a c io n e s de B a te so n s u g ie re n ta m b ié n q u e los pueblos trib a les in terp re ta n las a ctiv id a d es o rd in a ria s (« com p lem en ­ tarias» o d ife r e n c ia n te s ) en té r m in o s d ia lé c tic o s . L as r e la c io n e s m ascu lin o-fem en in o (o, para el caso, el resto de las fo rm a s d e in ­ d ivid u ación y separación ) p u ed en in terp reta rse co m o a cto s c o n s­ c ie n te s d e d ife r e n c ia c ió n fr e n te a u n fo n d o c o m ú n d e s im ilitu d (el «alm a» y las r e s ta n te s a c tiv id a d e s d e la cu ltu ra ), y, p o r tan to , co m o una d ialéctica en tre lo p a rticu la r y lo gen eral, en tre u n h o m ­ b re y u n a m u jer, y a sí s u c e s iv a m e n te . En la litera tu ra a n tro p o ló g i­ ca e x iste n in n u m e ra b le s ejem p lo s q u e resp a ld a n esta p o sib ilid a d . En N oven, B a te so n d iscu te a m p lia m e n te la o p o s ició n g e n e ra tiv a («cism ogénesis com plem en taria») en tre el «estilo» o ethos p erso n a l que d istin g u e a lo s h o m b re s d e las m u je re s iatm u l, el cu a l a p u n ta a q u e, p a ra los iatm u l, v iv ir co m o u n h o m b re o co m o u n a m u je r im p lica la p a rtic ip a c ió n e n u n a in te r a c c ió n e s e n c ia lm e n te d ia lé c ­ tica. El m ovim ien to ja m a o d e K atanga, en Á frica, qu e se d esarro lló co m o co n se cu e n cia del ch o q u e e n tre las fo rm a s co n ce p tu a le s n a ­ tivas y los in te n to s o ccid e n ta le s d e in d u stria liz a c ió n , fo rm u la esta d ia lé ctica «dom éstica» d e fo rm a e p ig ra m á tica : «El m a rid o d eb e n a ce r d e su esp osa; la e sp o sa d e b e n a c e r d e su m arid o » 4. A sí p u es, to m a d a en su c o n ju n to , la a u to in v e n c ió n d e las s o ­ cie d a d e s trib a le s se v iv e (esto es, está m o tiva d a e n tre su s p a r t i­ cip an tes) y se c o n c e p tu a liz a co m o u n a a lte rn a n c ia c re a tiv a e n tre dos co n ju n tos básicos de relaciones, cada u n o de los cu ales se c o n ­ cib e e n té r m in o s d ia lé c tic o s . C o m o d e m u e s tr a n las o b s e r v a c io ­ nes de B ateson, la n a tu ra leza d ia léctica o «dual» de cada co n ju n to

259

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

d e r e la c io n e s refle ja y r e fu e r z a la co n tr a r ia . El c a r á c t e r «dualis­ ta» d e las a cc io n e s e in s titu c io n e s ia tm u l se c o rr e s p o n d e con el h e ch o de q u e los ia tm u l p ien san y a ctú a n — y, p o r tan to , se inven­ ta n a sí m ism o s y a su s o c ie d a d — d ia lé c tic a m e n te . M e d ia n las co n v e n c io n e s d e su c u ltu r a a tra v é s d e la d ia lé c tic a , e n lu g a r de h a cerlo a la inversa. El co n ju n to de rela cio n es que a b a rca la acti­ vid ad (d ife ren cia n te) o rd in a ria , id e n tifica d a co n las m o tiva cio n es d el yo, y el co n ju n to de re la cio n e s q u e c o rre sp o n d e a la actividad r itu a l ( c o le c tiv iz a n te ) m o tiv a d a p o r lo s « p oderes» — lo s se res y fu erza s a n tro p o m ó rfico s q u e cre a n la vid a d el h o m b re y su m odo de ser— se en cu en tra n en una rela ció n crea tiv a m u tu a m e n te con ­ t r a d ic t o r ia . Es a s í c o m o , e n e s ta c o n c e p c ió n in h e r e n te m e n t e d ia lé ctica d el h o m b re y d el m u n d o , la to ta lid ad d e las co sas tam ­ bién se co n cib e n d ia léctica m en te; las o p o s ic io n e s d ife re n cia n te s d e la v id a co tid ia n a (m a scu lin o versus fe m e n in o ) c r e a n las a cti­ vid a d es ritu a le s y c e re m o n ia le s (esto es, las o p o sicio n e s «religio­ sas» e n tr e el h o m b re y lo s «poderes» d e l m u n d o ) y so n crea d a s p o r ellas. C ada u n a es co n tr a r ia , a la v e z q u e n e ce sa ria , a la otra. L os a cto s y p a p eles d ife r e n c ia d o r e s d e la e x iste n c ia co tid ia ­ n a cre a n c o le ctiv id a d y co m u n id a d ; los a c to s c o le c tiv iz a n te s del ritu a l y d el ce re m o n ia l c r e a n id e n tid a d e s, ro le s y o tro s asp ecto s d ife r e n c ia n te s d e la e x is te n c ia o rd in a ria . D e b id o a q u e e s ta m is­ m a a lte rn a n c ia e n tre esto s dos m o d o s se c o n cib e d ia lé ctica m e n ­ te, ca d a c o n ju n to d e re la cio n e s p u e d e e n te n d e rs e co m o « funcio­ n a n d o contra» e l o tro . L a r e s is te n c ia a los a cto s d ife re n cia d o re s p r o d u c id a p o r la c o le c t iv iz a c ió n d e lo s c o n t r o le s m o tiv a a que los a cto re s lle v e n a ca b o e s fu e r z o s ca d a v e z m a y o re s d e d ife re n ­ ciación ; la d ife r e n c ia c ió n d e los co n tro le s c o le c tiv iza n te s, p o r su p a rte, m otiva a q u e los a cto re s re a lice n e sfu e rzo s a d icio n a le s de

260

LA IN V EN CIÓ N DE LA SOCIEDAD

co le ctiv iza ció n . Y así, cad a m o d o de a ctiv id a d c o n se rv a la c a p a c i­ dad de c o n tr a d e c ir o n e g a r a su o p u esto , y cada u n o se re a liza de tal m an era q u e e x c lu y e al o tro . Los e le m e n to s ritu a le s y c e r e m o ­ niales (m áscaras, tra jes, u te n s ilio s y fó rm u las) se p e rcib e n co m o « peligrosos» p a ra las r e la c io n e s y c ir c u n s ta n c ia s d o m é s tic a s , y p o r este m o tiv o se m a n tie n e n a p a rta d o s de ellas. Las a ctiv id a d e s c e re m o n ia le s se r e a liz a n en a m b ie n te s re tir a d o s la m a y o r p a rte de lo s c a s o s , a s a lv o d e la « p ro fa n a ció n » d e la v id a d o m é s tic a ord in a ria . E ste tip o d e se p a ra c ió n se p ro d u ce en una a so m b ro sa v a r ie d a d d e fo r m a s e t n o g r á fic a s (c o m o las « casas d e lo s h o m ­ bres», lo s ta b ú e s, el re tir o y el a isla m ie n to cerem o n ia l), p ero su te n d e n c ia b á sica es la d e la p ro p ia d ia léctica : m a n te n e r u n a p ar­ tic u la r c o n c e p c ió n y o rie n ta c ió n d el y o en re la c ió n c o n el m u n d o de los «poderes». D ebid o a q u e los d os m o d o s se co n cib e n co m o a n tité tic o s, la n e g a ció n o la p u e sta en rie sg o d e u n o de ello s lleva a u to m á tic a ­ m en te al o tro. C u a n d o las a ccio n e s p ro p ia s de u n rol d e p a r e n ­ tesco se in clu y e n en el d e se m p e ñ o d e o tro , co m o en el a cto d el in ce sto , el e fe c to im p lica ta n to a r r ie s g a r el m o d o d e d ife r e n c ia ­ ció n o rd in a rio co m o la « d esh u m an ización » d el actor, o b lig á n d o ­ le a in v e n ta rs e u n y o n o a n tr o p o m ó r fic o 5. E n a lg u n a s p a r te s d e N u ev a G u in ea y A u stra lia las r e str ic c io n e s m ás rig u ro sa s d e lo s ro les d e p a r e n te s c o in v o lu c r a n a u n h o m b re y a la m a d r e d e su esp osa y, d esd e e s te p u n to d e v ista , re su lta sig n ifica tiv o qu e e n tre los a ran d a d e la A u stra lia cen tra l (dond e se a p lica esta regla) algu n as ce re m o n ia s sa g ra d as im p liq u en a cto s de rela ció n se x u a l e n tre p a rie n te s de e sta s d os ca te g o ría s. De h ech o , su p ro p ó s ito c o n s is te p r e c is a m e n te e n n e g a r e l m o d o d e a c tiv id a d o rd in a rio p ara q u e así se a n u le el e s ta d o so cia liz a d o del h o m b re y se r e s ti­

261

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

tu ya el o rd en p rim ig en io y cre a tiv o de las c o sa s (alch erín ga). En la cere m o n ia d arib i d e l habu, q u e p a ra se r e x ito s a d e b e ejecu tarse ú n ica m e n te p o r p a rte d e h o m b res, a lg u n a s m u je r e s se ap arecen en trajes m ascu lin os, ca n ta n d o ve rso s en los q u e im p lo ran qu e les sea p e rm itid o p a rtic ip a r y m o fa rse d e los p a rtic ip a n te s. M ediante la a m e n a za d e « co m p lem en ta r» u n a a c tiv id a d r itu a l d e u n m odo «profano», las m u je re s p o n e n a los h o m b re s «a p ru eba» y sirven p a ra m o tiv a r su a c tu a c ió n ce re m o n ia l. Al fin al de la cerem onia, las m u jeres, n u e v a m e n te tra v e stid a s, c a r g a n u n p o ste e n ruid o ­ sa p ro c e sió n h a sta el p a sillo ce n tra l d e la ca sa d o n d e co n clu y e la cerem o n ia, lo cu al co n stitu ye un a cto de visib le co n tra ste con los h o m b res qu e n iega la o p o sició n cerem o n ial (la q u e e x iste en tre la «casa d e los hom bres» y los « h om bres habu») co n el fin d e resta­ b lecer la co m p le m en taried a d m ascu lin a/fe m en in a m ás cotidiana. L os p u eb lo s trib a le s c r e a n el y o y la s o c ie d a d d e m a n e ra epi­ só d ica , m e d ia n te la a lte rn a n c ia d e o p o s ic io n e s re la c ió n a le s con ­ tra sta n tes. Si b ien co n tra p e sa n las a ctiv id a d e s co le ctiv iza n te s del r itu a l fre n te a las d ife re n c ia n te s d e la vid a c o tid ia n a , concep tu aliza n am bos m o d o s d e a cció n e n té rm in o s o p o s ic io n a le s , d iferen ­ cia n tes. Se trata d e u n a c u ltu ra de, p o r así decir, o p o sicio n e s m u­ tu a m e n te o p u e sta s, u n a d ia lé ctica d e lo s a g ra d o y d e lo profano, o d e l a lm a y d el «poder» a n tro p o m ó r fic o , c u y a c o n tin u a e x p re ­ s ió n y re d ife re n c ia c ió n eq u iv a le nad a m ás y n a d a m e n o s qu e a la in ce sa n te in v en ció n d e la so cied a d . Al d ife re n cia r co n tin u am en te cad a c o n ju n to d e o p o s icio n e s d el o tro , al a is la rlo y p ro te g e rlo de la p r o fa n a c ió n o d e la c o n ta m in a c ió n , o al a c tiv a r lo d elib e ra d a ­ m en te co m o p ara n e g a r al o tro , lo s p u eb lo s trib a le s o b je tiv an la o r ie n ta c ió n c o n v e n c io n a l d e l y o e n r e la c ió n c o n el m u n d o . M e­ d ia n lo c o n v e n c io n a l a tra v é s de la d ia lé c tic a .

262

LA IN V EN C IÓ N DE LA SOCIEDAD

E sta es la r a z ó n p o r la q u e in sisten ta n to en las d is tin cio n e s y fro n teras e n tre e sta s m o d a lid ad es, p u es se m e ja n te d ife re n cia ció n es el v e rd a d e r o n ú cle o d e su a u to in v e n c ió n social. A sí co m o el yo co le ctiv o se in v e n ta p o r m ed io de las a ctiv id a d e s c o n s c ie n te m e n ­ te d ife re n c ia n te s d e l in d ivid u o , u n a o rie n ta c ió n co n v e n c io n a l de este tipo d e yo en relació n con u n m u n d o de «poderes» se inventa y m a n tie n e m e d ia n te la d ife r e n c ia c ió n d e los c o n te x to s «profano» y «sagrado» p o r p a rte d e la so cie d a d en su co n ju n to . A l in v e n ta r las rela cio n es co tid ian as y ritu a les u n a contra la otra, contrain ven tan la to ta lid a d , el m a rco co n c e p tu a l d e re fe re n c ia q u e in clu y e a am bas. Si los ta b ú e s, p r e c a u c io n e s y o tr a s p rá c tic a s y e le m e n to s qu e d is t in g u e n lo « sa gra d o » d e lo « p ro fa n o » o « secu la r» se s i ­ tú a n e n el c e n t r o d e la v id a es p o r q u e a q u e llo s c o n s t it u y e n lo s m edios de a u to -in ven ció n social, y no p o rq u e esto s p u eb lo s estén, p o r e je m p lo , o b s e s io n a d o s p o r el t e m o r al in c e s to o se a n p re sa de la a n g u stia . En este caso, la so cied a d se co n cib e y m aneja (desde «dentro») co m o u n c o n ju n to d e d isp o sitiv o s (d ife ren cia n tes) d irig id o s a lo ­ g ra r c o n s is te n c ia y sim ilitu d , y su s d is tin c io n e s m á s b á sic a s so n las q u e « ord en an el m undo». A m en u d o u n m ism o in d iv id u o se ve ob lig a d o a d e se m p e ñ a r ta n to los p a p eles ex p lícito s «cotidianos» com o los «creativos», au n q u e n o al m ism o tiem po. El h o m b re aranda, qu e h a b itu a lm e n te v iv e d ife re n cia n d o su p a p el fre n te al d e su esposa y fam ilia, n e cesita a v e c e s «rituales», es decir, d ifere n cia rse a sí m ism o fren te a la so cie d a d tra n sfo rm á n d o se en una cria tu ra in a p ertw a , u n se r c r e a tiv o q u e co m b in a c a r a c te r ís tic a s h u m a n a s y n a tu ra les, y qu e p e rm ite al ritu a lista in c re m e n ta r las esp e cie s a n im a le s c o m o r e c o n s t it u ir su p r o p ia s o c ie d a d . Ig u a lm e n te , el h o m b re d a rib i q u e se a ísla en la se lv a p a ra e n tr a r en c o m u n ió n

263

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

c o n p elig ro so s fa n ta sm a s d u ra n te la c e re m o n ia d el h a b u ex p eri­ m en ta el ca m b io d e una fase de m o tiv a ció n y a cció n «cotidiana» a u n a fase «creativa», ro d ea d a de las típ ic a s p re c a u c io n e s contra la p r o fa n a c ió n d e lo s h o m b r e s d el h a b u p o r el c o n ta c to c o n las m u je re s, y c o n tra la e n fe r m e d a d h a b u q u e in flig e n lo s fa n ta sm a s a q u ien es h a cen m al u so de la cerem o n ia . Al o b s e r v a r e sta s p r e c a u c io n e s y d istin cio n e s, la so cie d a d se c re a a sí m ism a s e c u e n c ia l y e p is ó d ic a m e n te co m o a rm o n ía có s­ m ica, p ro d u cie n d o ta n to un p o d e r a d m in istra b le co m o las in sti­ tu c io n e s y situ a c io n e s en las q u e se a p lica este poder. Esta crea ­ tiv id a d es c íc lic a p o r n a tu ra le z a , p r o d u c ie n d o r e g u la r m e n te un a sp ec to y o tro de la to ta lid a d y, p o r lo g e n era l, a d o p ta u n ritm o len to q u e p u ed e se r m ás o m en o s r e g u la r (e sta cio n al, an u al, sus­ c ita d o p o r la n a tu ra le z a a c u m u la tiv a d e las a c c io n e s cu ltu ra le s « ordin arias» ), a u n q u e ta m b ié n p u e d a r o m p e rse a c a u sa d e crisis y ca tá stro fe s. P od ría d e cirse q u e la so cie d a d o b je tiv a la regu lari­ dad d e los fen ó m en o s natu rales a través de su p rop io o rd en cu an­ d o es esta cio n a l, a n u a l o e s tá lig a d a a los c ic lo s n a tu ra le s, com o su c e d e e n las c e re m o n ia s p e rió d ica s d e « re n o vación d el mundo» e n tr e lo s in d io s n o r te a m e r ic a n o s o e n la « esta ció n cerem o n ial» d e in v ie rn o e n tre los in d ios d e la C o sta N o ro e ste d e A m é ric a del N o rte . De n o se r a sí, lo q u e se re v e la es la cu a lid ad «autoequilibran te» o « au to m o tiv a d o ra » d e la p ro p ia cre a ció n , c o m o sucede e n las fiesta s d e sa crificio d el ce rd o y e n los ciclo s de in terca m b io d e las tie rra s altas d e N u ev a G u inea. E stas ce re m o n ia s se exp li­ c a n p o r u n a a cu m u la c ió n e x ce siv a d e su ce so s e n la v id a o rd in a ­ ria, co m o la p r o life r a c ió n d e c e r d o s q u e a m e n a z a n c o n co larse e n los h u e rto s o la a c u m u la c ió n d e jó v e n e s q u e « n ecesitan ini­ ciarse». P ero en a m b o s c a so s se a d o p ta e l m o d o d e a c c ió n ritu al

264

LA IN V EN C IÓ N DE LA SOCIEDAD

«creativo» p ara m a n te n e r b ajo c o n tr o l a q u e llo q u e a m e n a za c o n c o n v e rtirse e n un p o d e r d e sc o n tro la d o q u e llev e a su d e s tr u c c ió n al m u n d o , a los h u e rto s o a la so cie d a d en su co n ju n to . Los ciclos, d istin cio n es y p reca u cio n e s ritu a les d efin e n y o b je ­ tivan las co n v e n c io n e s de la p ro p ia so cied a d . L os in d iv id u o s q u e d e se a n o b te n e r p o d e r y c o lo c a r s e a sí m ism o s en u n p a p e l c r e a ­ tivo en rela ció n co n la so cied a d d eb en a p re n d er a su b o rd in a r esta te n d e n cia a u to e q u ilib ra n te a la v o lu n ta d y los d e se o s d e u n «po­ der». En o tra s p a la b ra s, d e b e n a p re n d e r a m e d ia r la d ia lé c tic a a tra v é s d e la a r tic u la c ió n d e lo c o le c tiv o y, d e e s te m o d o , d e b e n s o m e te r s e a u n a in v e rs ió n c o n v e n c io n a l p e r s o n a l — u n c a m b io de id e n tifica c ió n q u e p a sa d e l a lm a al p o d e r— y a u n a in v e rs ió n c o rre s p o n d ie n te d el m od o d e a cció n . E sto s in d iv id u o s — c h a m a ­ nes, h ech icero s, cu ran d e ro s, bru jas y h o m b res p o d e ro so s— llegan a in ven tarse a sí m ism o s co m o p o d e res id io sin crásicos re la cio n a ­ dos co n la so cied ad a través de las co le ctiv id a d e s qu e ellos m ism o s crean. Sin em bargo, la tra n sició n a este esta d o es difícil y p elig ro sa d ebido a qu e la o rien ta ció n co n ven cio n al (el y o co m o alm a) tie n d e a p e rsistir y a en q u ista rse e n la p ro d u cció n de sín to m as h istérico s. P or ello , el p ro c e so en qu e la p e rso n a a p re n d e a id e n tifica rs e co n el p o d e r a fin de m ed ia r la d ia léctica a través de la a cció n c o le c ti­ va co n lleva e n ferm e d a d , n e g a ció n de sí y c o n tra d icció n de la c o n ­ v e n ció n . De ahí la id e a de q u e e l c h a m á n «m uere» y «renace». En ca so d e te n e r éx ito , el p ro c e so d esem b o ca en el e x o rc is m o de las ten sio n es in tern a s a tra vés de la tra n sfo rm a ció n de la d ia lé c tic a in tern a e n u n a d ia léctica ex tern a en tre el in d ivid u o y la so cied ad . E x ce p to e n el caso de a lia n zas c e re m o n ia le s o in te r p e r s o n a ­ les, esto s in d iv id u o s r a ra m e n te a c tú a n en c o m ú n y ca si n u n c a se a so cian a u n a co rp o ra ció n o tra n sm iten su s técn ica s d e u n m o d o

265

LA INV EN CIÓ N DE LA CULTURA

qu e n o sea p erso n a l. C ada u n o d e ello s se e n c u e n tra en u n a re ­ la c ió n d ia lé ctica y p e rso n a l co n la so cied a d , e sta b le cid a p o r sus e sfu e rzo s y a m p lia m e n te d efin id a p o r la id io sin crasia d e sus p ro ­ pias té cn ic a s. Si lleg a ra n a asociarse e fe c tiv a m e n te e n u n m arco co n v e n c io n a l o in s titu c io n a l, se p ro d u c iría u n a tra n sfo rm a ció n qu e les ilevaría de la dialéctica episód ica y cíclica de la creación so­ cia l a u n c o n tr a p u n to c r e a tiv o d e clases so c ia le s d is tin ta s . C u a n ­ d o a p a re ce esta «división d el tra b a jo creativo» so c ia lm e n te cons­ titu id o (co m o ta n ta s v e c e s h a su c e d id o e n el c u rso de la historia hu m an a), se p ro d u ce una in n ovació n en la form a de la cu ltu ra tri­ bal, u n a in v e n ció n d istin tiv a y d ife re n te d e la so cie d a d . L as clases q u e co m p o n e n este tip o d e d ia lé ctica se e n c u e n tra n e n u n a p o si­ c ió n d e c re a tiv id a d m u tu a y sim u ltá n e a ; e n tr e ella s se rep a rten los m u n d o s d e la in v e n ció n y la co n v e n c ió n . P ese a ello, las co n d icio n e s b ajo las cu a les e m e rg e ta l d ivisión en cla ses su p rim e e fe c tiv a m e n te cu a lq u ie r co n c ie n c ia d e esa re­ la c ió n d ia lé ctica e n tre q u ie n e s está n im p lica d o s en la invención d e la so c ie d a d . P u es e l c a m b io d e u n a c r e a tiv id a d a lte r n a n te y e p is ó d ica a u n a r e la c ió n e s tá tic a e n tre las c la se s s o c ia le s co lo ca la re sp o n s a b ilid a d de c r e a r y m a n te n e r el a sp e c to co n v e n cio n a l de la c u ltu r a (su d is tin c ió n e n tr e lo in n a to y lo a rtificia l) sobre u n a d e las su b d iv isio n e s de la so cied a d . A sí p u es, la d ifere n cia ­ ción (las d istin cio n es y p re ca u cio n e s q u e se p ara n lo «sagrado» de lo «profano») m e d ia n te la cu a l la so cied a d se in v e n ta a sí m ism a co m o u n a d ia lé c tic a c o n s c ie n te d e u n o d e lo s m o d o s d e cre a tiv i­ d ad e n o p o s ic ió n a o tro se su s titu y e p o r lo s e s fu e r z o s co le ctiv o s d e u n ú n ic o s e g m e n to so cia l. En lo s in ic io s d e u n a c iv iliza ció n u rb a n a , la m ed iació n de las form as con ven cion ales a través de la d ia léctica d a lugar a u n a m ed iació n de las relaciones d ialécticas a

266

LA INVEN CIÓ N DE LA SOCIEDAD

través de la a rticu la ció n de con textos co n v en cio n a liza d o s. El e q u i­ librio h a cam biado: lo que Jakobson, L évi-Strau ss y B a rth es d e n o ­ m inan p e n sa m ie n to «paradigm ático» h a d ad o lu g a r al p e n s a m ie n ­ to «sintagm ático», e sto es, qu e la so cied a d se in v en ta a sí m ism a co m o la a r tic u la c ió n d e u n p r in c ip io e n lu g a r de c o m o la in t e r ­ acció n d ia léctica en tre p rin cip io s. Las im p lica cio n es de e s te h e c h o so n d e c isiv a s y d e la rg o a l­ ca n ce. La m e d ia c ió n d el ca m b io d ia lé c tic o a tra vé s d e la a cció n co le ctiv a in tro d u ce u n a p ro fu n d a d is cre p a n cia e n tre la c o n ce p tu a liz a c ió n d e la a c c ió n y su s e fe c to s . A u n q u e lo s c o n tr o le s (d i­ fe re n cia n te s versus c o le ctiv iza n te s) qu e e m p lea n las d o s «clases» o su b d ivisio n es d e la so cied a d se e n c u e n tra n e n u n a re la c ió n d ia ­ léctica e n tre sí, d ich a re la c ió n (y la co rre s p o n d ie n te in te r a c c ió n de las clases) se ex p re sa y r e in v e n ta c o n tin u a m e n te d e u n m o d o no d ia léctico . Se p e rcib e y c o n stitu y e co m o la o rg a n iza ció n lin eal de la so cied a d en su co n ju n to e n r e la c ió n c o n D ios o en re la c ió n co n la n a tu ra le z a . Y al ig n o r a r a sí su p ro p ia d ia lé c tic a in te r n a , la so cied a d p ierd e la ca p a cid a d de m a n te n e r la o rie n ta c ió n c o n ­ v e n cio n a l d el y o fren te al m u n d o , y d e lo q u e es «dado» e in n a to fren te a lo q u e es re su lta d o d e la a cció n h u m a n a. N o h ay nad a ya que p u e d a id e n tific a r la p r o g r e s iv a d ife r e n c ia c ió n d e lo s c o n t r o ­ les co n v en cio n a liza d o s o la p ro g resiv a co le ctiv iza ció n d e los c o n ­ tro le s n o c o n v e n c io n a liz a d o s . U na « re la tiv iza ció n » c o n tin u a d e este tip o se v u elv e p a rte in e v ita b le d e la a cció n so cial. A h o ra , e n lu g a r d e m o tiva rse dialécticam ente, la so cied a d lo h a ce h istó rica ­ mente. En lugar de facilitar u n a so lu ción , su d in ám ica in te rn a p asa a r e p re se n ta r su p rin cip a l p ro b lem a . Una so cied a d q u e em p ren d e la se n d a de la m e d ia ció n d el c a m ­ bio d ia léctico a tra vés de la a rticu la ció n de los c o n te x to s co n v e n

267

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

c io n a liza d o s se co n d e n a a sí m ism a a p e rc ib ir y tra ta r de so lu cio ­ n a r los p ro b lem a s b á sica m e n te so cia le s en té rm in o s no sociales. La «solución» id e o ló g ica y p r á c tic a p ro d u ce in e v ita b le m e n te p ro ­ b le m a s in tra ta b le s y e s to s p ro b le m a s tie n e n q u e v e r in v a ria b le ­ m en te co n la re la ció n e n tre las «clases» o se g m e n to s de la so cie ­ dad. E ste tip o de e m p re n d im ie n to co m ie n za co m o u n a ten tativa de in v e n ta r la so cie d a d co m o r e la c ió n je r á r q u ic a e n tr e el h o m ­ b re y los p o d e res a n tro p o m ó rfico s (la Iglesia, las ciu dad es-estad o teo crá ticas, los im p erio s sagrad os), co m o la crea ció n p o r p arte de cie rta s clases d e lo c o le c tiv o co m o «dios» y «alma». P e ro los co n ­ tro les c o le ctiv o s em p le a d o s en esta in v en ció n se d ife re n cia n cada v e z m ás (D ios se tra n s fo rm a en u n a m u ltip licid a d d e san to s, los sa n to s se v u e lv e n reliq u ia s, la Ig lesia es u n co n ju n to d e órd en es, los o ficios u n ive rsales se c o n v ie rte n e n fe u d o s m u n d an o s), o b li­ g a n d o al c r e y e n te a q u e r e a lic e e s fu e r z o s c a d a v e z m a y o re s de e x p ia ció n , re fo rm a y co n v e n c ió n . Al m ism o tiem p o , las tarea s y r o le s de la v id a « co tid ian a» se v u e lv e n ca d a v e z m á s c o le c tiv o s (facilitan el u so d el d in ero e n los in te rca m b io s v ié n d o se fa cilita ­ d os p o r este uso) y se asim ilan a u n a «Cultura» com ún . Lo «dado» p ierd e e v e n tu a lm e n te su n a tu ra le za co le ctiv a y a n tro p o m ó rfica y se d iferen cia en u n m u n d o d e fe n ó m e n o s n a tu ra les, m ie n tra s que las a ctiv id a d e s d el h o m b re se c o n v ie rte n en ce n tro co le ctiv o de su vid a. La c u ltu ra se va se c u la riz a n d o y d e m o cra tiza n d o gra d u a l­ m en te, in v irtien d o el co n c e p to d el y o y la o r ie n ta c ió n d el y o fr e n ­ te al m u n d o . La te n ta tiv a d e in v e n ta r la so cied ad co m o relación d e l h o m b re c o n la d iv in id a d c o n d u c e al a sc e n so de la bu rgu esía. Pero esta n o es la so lu ción . P u es la ten ta tiv a de in v e n ta r la so ­ cied ad co m o rela ció n racio n a l y cien tífica del h o m b re co n la n atu ­ raleza es sim p lem en te o tra m an era de m e d ia r la d ia léctica a través

268

LA IN V EN CIÓ N DE LA SOCIEDAD

de lo co n v en cio n a l. Los co n tro les co n v en cio n a liza d o s d e u n a Cul tura de em p ren d im ien to co le ctiv o se d iferen cia n c r e c ie n te m e n te en e s p e cia liz a cio n e s y e stilo s de vid a d iscreto s; los tra b a ja d o re s se o rg a n iz a n en g re m io s y la p leb e se c o n v ie rte e n u n a c o le c c ió n d e «m in orías» . P a r a le la m e n te , lo s c o n t e x t o s d is p a re s d e l m u n ­ do de la n a tu ra le z a se o rd e n a n y se h a c e n co le c tiv o s , p o r lo q u e a d o p ta n u n a fo rm a c r e c ie n te m e n te so c io m ó rfic a (in clu so a n tro p o m ó rfica ). A sí co m o la d ife r e n c ia c ió n a cu m u la tiv a d e lo d iv in o y la co le ctiv iza ció n de lo se cu la r m o tiva ro n a los líd e res de la é p o ­ ca m e d ie v a l a r e s ta b le c e r la co le c tiv id a d d e lo sa g ra d o al h a c e r h in ca p ié en las d istin cio n e s so cia le s, los h o m b res y m u je re s del m u n d o m o d ern o son im p elid o s a re c o n o c e r la d isco n tin u id a d n a ­ tu ral (in d ividu al, racial, etc.) m ed ia n te la in teg ra ció n y o rg a n iz a ­ c ió n d e la so c ie d a d . P e ro su s e s fu e r z o s so lo p u e d e n c o n d u c ir a u n a m a y o r d ife re n cia ció n , así co m o lo s e s fu e rzo s d ife r e n c ia n te s de su s a n te p a s a d o s lle v a ro n al d e s a r ro llo d e la b u r g u e s ía . L a ú n i­ ca s o lu c ió n v e r d a d e r a p o d r ía lle g a r p o r m e d io d e u n a u m e n to de la co n cien cia so cial q u e h iciese p o sib le que las clases o se g m e n tos se p a ra d o s d e la so cied a d fu e se n ca p a ces d e in te r a c c io n a r y c r e a r s e u n o s a o tr o s a tra v é s de u n a d ia lé c tic a c o n s c ie n te . E sto c o r r e s p o n d e ría a u n a se g u n d a « inversión» d e la o r ie n ta c ió n c u l­ tu ra l, e n la c u a l las c o n v e n c io n e s d e la so c ie d a d c o m o u n to d o e s ta r ía n m e d ia d a s p o r u n a d ia lé c tic a e n tre las cla ses. A sí p u es, la te n ta tiv a d e m e d ia r la d ia lé ctica p o r m e d io d e la a rtic u la c ió n d e lo c o le c tiv o tien e las m ism a s c o n s e c u e n c ia s p a ra u n a c u ltu r a e n su c o n ju n to q u e las d el c h a m á n en la so c ie d a d trib a l. D icha te n ta tiv a co n d u c e a u n a in v ersió n de la e x p e r ie n c ia y la id e n tifica c ió n co m o eta p a n e ce sa ria en el d e sa rro llo d e u n a d ia lé c tic a so cia l. E n té r m in o s c u ltu r a le s , e s te p r o c e s o p r o v o c a

269

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

m o tiv a cio n e s g e n e ra liza d a s y e s fu e rzo s ex p a n sivo s: p o r ejem plo, las C ru zadas, la R eform a, las g u e rra s m u n d iales y el colonialism o. E quivale al fe n ó m e n o q u e id e n tificam o s co m o el a sce n so d e la ci­ v iliza ció n u rb an a.

El a s c e n s o d e l a s c iv il iz a c io n e s

P u e sto q u e c o m e n z a m o s n u e s tra d is c u s ió n d e la in v e n c ió n c u l­ tu ra l e x p lo ra n d o la c r e a c ió n d ia lé c tic a d el sig n ifica d o , co n v ien e p r e g u n t a r s e e n e s te p u n to q u é s u c e d e c u a n d o e s t a d ia lé c tic a re su lta «m ediada». ¿S ign ifica q u e la d ia léctica d eja d e fu n cio n ar? D ifícilm en te, p u es h e m o s v is to q u e las rela cio n es n e ce sa ria s para el p ro p io sig n ific a d o so n d ia lé c tic a s e n su fo rm a , o p o n ie n d o lo co le ctiv o a lo in d ivid u al y particular. La m ed ia ció n de la dialéctica sim p le m e n te su b o rd in a su e x p re sió n y fu n cio n a m ie n to a m edios n o d ialécticos. U na tra d ició n cu ltu ra l que m ed ia la d ia léctica a tra ­ v é s d e re la cio n e s y e x p re sio n e s c o le ctiv a s a p re n d e a c r e a r y a en ­ te n d e r u n m u n d o e s e n c ia lm e n te d ia lé c tic o e n té r m in o s lin ea les y racio n a les. C o n stru y e u n m u n d o id e o ló g ico a p a rtir de c o n e x io ­ n es ca u sa le s d e « sen tid o único», n e g a n d o y r e sta n d o im p o rta n cia a los a sp ecto s co n trad icto rio s, p ara d ó jico s y recíp ro co s d el p en sa­ m ie n to y la c u ltu ra h u m a n o s. N o h a ce fa lta b u s c a r m u y le jo s p a ra e n c o n tr a r e je m p lo s de e s te e s tilo de p e n s a m ie n to y a c c ió n , p u es lo h e m o s v is to u n a y o tr a v e z en n u e s tro e x a m e n d e la m o d e rn a C u ltu ra n o rte a m e ric a ­ na. S o n e je m p lo s la id e o lo g ía q u e v in c u la a D ios c o n e l p a ís y el lu g a r co m ú n se g ú n el cu a l la relig ió n y la cie n cia n o so n en reali­ d ad irre co n cilia b le s. C o m o ta m b ié n lo es la p re te n s ió n d e l p u b li­

270

LA IN V EN C IÓ N DE LA SOCIEDAD

c is ta d e e s ta r s im p le m e n te o fr e c ie n d o « in fo rm a ció n » s o b r e su p ro d u cto . E n su ca b e z a , el p u b licista n o q u ie re ta n to in d iv id u a li­ za r su m arca sino m ás bien co n v e rtir su n o m b re y ca ra c te rístic a s en a lg o fam iliar, en p a rte d e la tecn o lo g ía y de la v id a c o le c tiv a de la c u ltu r a . Ig u a lm e n te , el c a n d id a to p o lític o d e sa r ro lla su « im a­ gen» y su trib u n a co n tra las d e sus o p o n e n te s p o rq u e q u ie re c o n ­ v e r tir su s p ro p ia s id e as e n las id eas d e «gobierno». L os n o r te a m e ­ rica n o s d ife re n cia n en bene/kio de la colectivización. E sto es lo qu e q u e re m o s d ecir p o r «com petencia». La d iferen cia ció n y la co n tra ­ d ic c ió n se r a c io n a liz a n e « in tro d u cen en el sistem a» c o m o «m e­ dios» p a ra u n ú n ico «fin» m on olítico: u n a vid a m ejor, un g o b iern o m ás d e m o crá tico , una esp e cie m ás vig o ro sa y co sa s p o r el estilo . L a d ia lé c tic a siem p re e stá «ahí». Y e n este tip o d e s itu a c ió n se la «usa» d e u n a m an era d ife re n te . L as c o n tra d ic c io n e s y p a ra d o ja s in h e re n te s q u e la d ia léctica e n ca rn a «enm ascaran» las o b je tiv a ­ c io n e s c o le c tiv a s q u e se e m p le a n p a ra m e d ia rla . E sta e s la r a z ó n p o r la q u e la p u b licid a d , el e n tre te n im ie n to , los m ed io s d e c o m u ­ n ic a c ió n y la re lig ió n p o p u la r n o a d m ite n su p ro p ia c o n d ic ió n d e « cu ltu ra in terpretativa» ; d eb en «ocultar» la n a tu ra le za cre a tiv a y c o n tr a d ic to r ia de su s e s fu e r z o s ju s tific á n d o lo s c o m o c o n t r ib u ­ c io n e s a u n a to ta lid a d co le ctiv a . F o rm a n p a rte d e u n a tra d ic ió n qu e se in v en ta a sí m ism a co m o re la ció n d el h o m b re c o n la n a tu ­ r a le z a e n lu g a r d e h a c e r lo c o m o r e la c ió n c r e a tiv a de u n a p a rte de la s o c ie d a d r e s p e c to a o tra . La h is to r ia d e e s ta r e la c ió n está p lag a d a de ejem p lo s d e c o n tra d ic c ió n d ia léctica: o b isp o s y p apas co n co n cu b in a s y d e sce n d e n c ia , d ire ctiv o s y p o lítico s q u e m a q u i­ n a n p a ra «que las co sa s salgan bien», cien tífico s q u e «tram pean» co n su s p ro c e d im ie n to s, p e r o to d o s e llo s p r o v isto s d e a r g u m e n ­ to s q u e ju s tific a n su s a cto s. Es este u n m o d o de a c c ió n c u ltu r a l

271

LA INVEN CIÓ N DE LA CULTURA

q u e usa la d ia léctica e n lu g a r de in co rp o ra rla , au n q u e al usarla es u sad o p o r ella, co n v irtien d o el esfu e rzo cu ltu ra l en u n desarrollo a u to m otivad o r. ¿C ó m o s u r g e e s te m o d o d e a c c ió n ? El h is t o r ia d o r O sw ald Sp engler su giere que hay algo en el contenido de las colectividades articu lad as qu e d em an d a articu la ció n . S p e n g ler lo llam a Ursymbol o «sím bolo prim igenio», una p ercep ció n ele m en ta l de la extensión e s p a c io -te m p o r a l qu e c o n fie re su s fo rm a s e s p e c ífic a s a l a rte , la literatura, la religión, la ciencia, la filosofía y la m atem ática de una civiliza ció n . En La decadencia de O ccidente6 d e sa rro lla u n a tesis s o b r e la s im ilitu d m o r fo ló g ic a b á s ic a d e la s fa se s de d esa rro llo de to d a s las c iv iliz a c io n e s e m e r g e n te s m e d ia n te el c o n tr a s te de los c o n te n id o s c o n c e p tu a le s d e d ife r e n te s c iv iliza cio n e s . Es p ro b a b le q u e lo s c o n te n id o s c o n c e p tu a le s d e to d a s estas a lta s c u ltu r a s c o n t r a s t e n ta l c o m o lo d e s c r ib e S p e n g le r. Este tie n d e , sin e m b a rg o , a id e n t ific a r s e ta n c o m p le ta m e n te co n el U rsym bol y co n su a rtic u la c ió n qu e p e rcib e su té rm in o , o el final de la fase de d e sa rro llo , c o m o u n a e s p e c ie d e n e g a c ió n . De ahí el títu lo de su lib ro y la p ro fu n d a a n g u s tia q u e c a u só e n tre los h isto ria d o re s ra c io n a lista s y a d ep to s ai «progreso» d e lo s últim os c in c u e n ta años. La idea c o m ú n d e qu e el d e sa rro llo c u ltu ra l «ele­ vado» posee u n a m orfo lo g ía «cíclica» p u so a estas p erso n a s a la de­ fensiva, pero, segú n he tratad o d e m ostrar, esta idea p u ed e abor­ d arse de u n m o d o m u y d istin to al d e Spengler. Lo que h e sugerido es q u e lo q u e lla m am o s d esa rro llo civiliza to rio es una transición a u to m o tiva n te en tre u n a relació n ep isód ica y o tra de p o d e r social, in d e p e n d ie n te m e n te d el c o n te n id o sim b ó lic o d e su s co n tro le s. Lo qu e está e n ju e g o e n esta d iscu sió n es có m o las p erso n as crean su s prop ias realid ad es y có m o aqu ellas se crea n a sí m ism as y sus

272

LA IN V EN CIÓ N DE LA SOCIEDAD

so c ie d a d e s a través d e ella s, e n lu g a r d e o c u p a r s e d e la s c u e s tio ­ nes d e lo q u e esas r e a lid a d e s s o n e n sí m ism a s, c ó m o se o rig in a n o qu é re la ció n e s ta b le c e n co n lo q u e « realm ente» h a y ah í. S ie m p re q u e u n a s o c ie d a d fo r m a d a p o r c la se s o s e g m e n to s s itu a d o s en u n a r e la c ió n d ia lé c tic a e n tr e sí — c o m o q u ie ra q u e esto h aya lle g a d o a p r o d u c irs e — p r o c u r a m e d ia r esa r e la c ió n a través de u n a id eo lo gía lin eal, no d ia lé c tic a , aca b a p o r in sta la rse en u n a te n s ió n o b stin a d a en c o r r e g ir s e a sí m ism a. El r e s u lta d o es a u to m o tiv a n te , sea q u e a d o p te la fo rm a b re v e d e los « cu lto s del ca rg o » fr e n te a la s id e a s e x t r a n je r a s o la fo r m a m á s p r o lo n ­ gada d el d e sa rro llo in v erso de u n a n u ev a civ iliza ció n . La m o tiv a ­ ció n su r g e d e l h e c h o d e q u e, si b ie n c a d a u n o de los se g m e n to s sociales «hace» el y o y e n c a m a los co n tro le s de los m iem b ro s del otro segm en to , esto s a ctú an en sen tid o opu esto. D ebido a q u e tie ­ n en o b je tiv o s d ife re n te s, ca d a u n o p e r c ib e las a c c io n e s d el o tr o co m o u n a « resisten cia» m o tiv a d o r a , in c itá n d o lo s a r e a liz a r n u e ­ vos e s fu e r z o s . Y así, en lu g a r d e cre a rs e u n o a o tro, co m o su ce d e en tre los se g m e n to s so cia le s d e u n a d ia lé ctica e q u ilib ra d a , se m o ­ tiv a n u n o a o tro . Y d e b id o a su v e z a los e fe c to s d e e s ta m o t iv a ­ ció n r e c íp r o c a d e se q u ilib ra d a , c u a lq u ie r c r e a c ió n r e c íp r o c a qu e llegu e a p ro d u cirs e (por ejem p lo , e n tre se ñ o r y vasallo , sa c e rd o te y lego o p u b licista y co n su m id o r) se rá in ca p a z d e d e te n e r la p r o ­ gresiva r e la tiv iz a c ió n d e lo s co n tro le s . C o n sid é re se la s itu a c ió n de la E u ro p a m ed ie va l. El c le ro y la n o b leza c re a ro n su in d iv id u a lid a d p e rso n a l y su d istin ció n co m o clases jerá rq u icas m ed ian te la o b je tiv ació n d e la sociedad co m o re ­ la ció n d e l h o m b re c o n D ios. Sus c o n tr o le s en e s ta ta re a fu e ro n las fo rm a s c o n v e n c io n a liz a d a s d e la s fó r m u la s y d o c tr in a s r e li­ giosas, a so ciad a s a o tr o s có d ig o s co m o el de la ley feu d al. P or su

273

L A IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

p a rte , el c a m p e s in a d o c r e ó la c o m u n ió n d e l h o m b r e e n s u s ta n ­ cia y e s p íritu a tra v é s d e c ie r to s e s tilo s d e v id a y e sp e cia lid a d e s lab o rales. Sus co n tro le s era n los c o n tr o le s d ife re n c ia n te s d el tra ­ b ajo m a s c u lin o y fe m e n in o d e las té c n ic a s a rte s a n a le s p a rticu la ­ res o d e las fu n cio n es esp ecializad as. C ada segm en to so cial «hacía» e l y o d e l o tr o y e n c a r n a b a su tr a b a jo y, d e b id o a q u e s u s in te ­ re se s fu n d a m e n ta le s e r a n c o n t r a d ic t o r io s , c a d a u n o m o tiv a b a al o tro a una a p lica ció n y re a p lic a c ió n m ás o m e n o s c o n tin u a de sus co n tro les. L as p e rso n a lid a d e s in d iv id u a le s d e la n o b le z a y d el c le ro se h allab an c o n sta n te m e n te a m en a za d a s p o r la p ro fa n a ció n y p o r la p é rd id a d e e s ta tu s je r á r q u ic o d e b id o a su e m u la ció n d e la «m un­ danidad» ca m p esin a. P ero la p erso n a lid a d c o le ctiv a d el c a m p e si­ n o o d el a rte sa n o ta m b ié n se e n c o n tra b a su jeta a re g im e n ta c ió n y m a n ip u la ció n en n o m b re d e su p ro p ia sa lva ció n , las cu a les a m e­ n a z a b a n su lib erta d de a cció n . Así, ca d a se g m e n to de la socied ad e sta b a m o tiva d o a u sa r su s c o n tro le s co le c tiv o s o d ife ren cia n te s p a ra c o n tr a r r e s ta r la «resisten cia» im p lica d a en las a ccio n e s del o tro . L os p ro b le m a s se c u la re s p la n te a d o s p o r lo s c a m p e sin o s y a rte s a n o s d iferen cia b a n lo s c o n tr o le s c o n v e n c io n a liz a d o s d e la fó rm u la y de la d o c tr in a re lig io s a y d el c ó d ig o fe u d a l, p r o v o c a n ­ d o su « fraccio n am ien to » en c a so s e s p e cífico s. P ero , c u a n to m ás fra g m en ta d o s y d ife re n cia d o s se h acían , m a y o r era el d e sa fío que se les p re se n ta b a a lo s d irig e n te s y al clero p ara su p e ra rlo s a tra ­ vés d e su c o le c tiv iz a c ió n . E llo im p lica b a u n re d o b la d o e sfu e rzo d e a p lic a c ió n de lo s c o n tr o le s q u e, p a ra d ó jic a m e n te , so lo podía c o n d u c ir a u n a m a y o r d ife r e n c ia c ió n . S im u ltá n e a m e n te , esto s e s fu e r z o s d e c e n t r a liz a c ió n y r e g im e n ta c ió n p r o v o c a r o n la co­ lectivización de los c o n tro le s de la vid a secular, fu n d ién d o lo s en

274

LA IN V EN CIÓ N DE LA SOCIEDAD

u n to d o co m p le m e n ta rio cu y a m ed id a eq u ip a ra b le era el d in ero y c u y o lo cu s e r a la c iu d a d . P a ra a q u e llo s a tr a p a d o s e n la v id a secu la r, c u a n to m a y o r e s fu e r z o re a liz a b a n p o r e v a d irs e d e l s is ­ tem a tr ib u ta r io y d e la r e g im e n ta c ió n q u e im p lica b a s e m e ja n te c o le c tiv iz a c ió n m e d ia n te la c r e a c ió n de « nu evas ciu d a d es» o la b ú sq u e d a d e c o n c e s io n e s d e «villas fran cas» , ta n to m a y o r r e s u l­ ta b a su c o n tr ib u c ió n a la c o le c tiv iz a c ió n d e su s co n tr o le s . La d ife re n cia ció n co n d u jo a u n a ru p tu ra e n tre la n o b le z a y el cle ro , q u e era n a g e n te s c o le c tiv iz a n te s d e la so cie d a d c u y o p o d e r y asp iracio n es h a b ían co in cid id o bajo los em p era d o re s C arlom agn o y O tó n I. A l m ism o tie m p o , se fr a g m e n ta r o n y p a r t ic u la r iz a ­ ro n las esfera s de a m b o s ele m e n to s. El v ín cu lo feu d a l h a b ía sid o o rig in a lm e n te u n a p ro m e sa d e to ta l co m p ro m iso y a siste n cia e n ­ tre señ o r y vasallo, fu n d ad a en el h o n o r7. Pero g ra d u a lm e n te, con la e x te n s ió n d e las fo r m a s fe u d a le s a s itu a c io n e s c a d a v e z m ás diversas, los feu d o s y se rv icio s in terca m b ia d o s se v o lv ie ro n ca d a ve z m ás p a rticu lares; p o r ejem p lo, u n a co p a de vin o a ca m b io de u n tu rn o de vigilan cia la v ísp era d e N avidad. A dem ás, los vasallos p a sa ro n a te n e r m ás d e u n señ o r, d e m o d o q u e el v ín c u lo p e r d ió su ca rá cte r de c o m p ro m iso to ta l. P ara c o rre g ir e sto se d e sa rro lló el c o n c e p to de « h om en aje señorial» , d o n d e el se ñ o r era a q u el a q u ien el va sallo d eb ía su o b lig a ció n p rin cip a l. P ero, co m o o b se rv a B loch, «[...] p re c isa m e n te p o rq u e el “h o m e n a je se ñ o ria l” era una m era resu rre cció n de la p rim itiva fo rm a de hom en aje, esta b a c o n ­ d e n a d o a v e r s e a fe c ta d o p o r las m ism a s c a u sa s de su d e c a d e n cia»8. L os h o m b re s p a sa ro n a te n e r m ás d e u n se ñ o r feu d al. La d o c tr in a r e lig io s a y la Ig le sia ta m b ié n fu e r o n d ife r e n c ia das y p a rtic u la riza d a s e n to d o s su s n iveles. La d o c tr in a se fr a g ­ m en tó en d istin to s p u n to s d e vista y h erejía s (co m b a tid o s ta n to

275

LA INV EN CIÓ N DE LA CULTURA

p o r A b ela rd o co m o p o r S a n to T o m ás d e A q u in o ), la D eid ad su ­ p rem a lo h izo en sa n to s y o tro s fu n cio n a rio s m ed ia d o re s, y es­ tos. a su v e z, se fra g m e n ta ro n en fo rm a s esp ecífica s, a d o rato rio s y reliq u ias. A sí co m o se d iv e rsifica ro n los feu d o s y lo s servicios, ta m b ié n se c la s ific a r o n , e n u m e r a r o n y m u ltip lic a r o n los p e c a ­ d os h u m a n o s y su s co rr e s p o n d ie n te s ca stig o s — de m o d o que el b ie n y el m al se v o lv ie ro n m u y c o m p lic a d o s — . La o rg a n iza ció n de la Iglesia se p a rtic u la r iz ó en d ife re n te s ó rd e n e s (lo s H o sp ita ­ larios, los T em p la rio s, la O rd en T e u tó n ica , los F ran ciscan o s, los D om inicos) y en abadías y o bisp ad os d ueños de tierras, subsidios, d e re ch o s y p rivilegio s. Las ta rea s y ro les de la vid a se c u la r se vo lv ie ro n cada v e z m ás in te rd e p e n d ie n te s, d e m o d o qu e in clu so los c o n tro le s co n ven cio n a liza d o s de la vid a m e d ie v a l p e r d ie ro n g ra d u a lm e n te su c o h e ­ re n cia en v ir tu d d e la c r e c ie n te re la tiv iza c ió n , y las in stitu cion es sociales co m e n za ro n a d ep en d er cad a v e z m ás de las fo rm a s c o le c­ tivas de la vid a secular. La co n ce sió n de feu d o s fu e reem p lazad a p o r el p a go e n d in ero (la re n ta feu d a l) y los se rv ic io s de vasallaje fu e ro n ca n jea d o s p o r u n c o n tra p a g o p a ra fin an ciar las g u e rra s y los gasto s d o m éstico s del se ñ o r o d el rey. En las villas, los com er­ cia n tes y los a rte sa n o s co m e n z a r o n a a d o p ta r las fo rm a s c o le c ti­ va s de los g o b e rn a n te s, fu n d a n d o g rem io s (cad a u n o c o n su san ­ to p a tro n o ), o rg a n iz a c io n e s y, fin a lm e n te , ligas e n tre ciu d a d es, co m o la Liga L o m b a rd a en Italia o la d e las ciu d a d es d e Renania. C a d a v e z m ás, a m ed id a q u e p a sa m o s d el sig lo x i v al x v i , la m o tiva ció n m u tu a d e los d os se g m e n to s de la so cied a d (ah ora in­ te rn a m e n te d iferen cia d o s en n u m ero sa s «clases») se e x p e rim e n ­ ta b a co m o e x p lo ta ció n . En lu g a r de «hacer q u e cada u n o haga» las tareas d iferen cian tes o co lectivas, las accio n es de la o tra parte

276

LA IN V EN CIÓ N DE LA SOCIEDAD

de la so cie d a d eran p e rc ib id a s co m o «algo q u e se e s tá h acien d o» a uno, p r o v o c a n d o u n a in v e rs ió n d e los c o n tr o le s e n el in te n to de c o m b a tir la fu e r z a in tru s a . L os ca m p e sin o s y lo s h a b ita n te s u rb a n o s se re b e la ro n p ara to m a r el c o n tro l d e la Igle sia o del E s­ ta d o , c o m o s u c e d ió c o n la r e b e lió n ca m p e sin a d e W at T v le r en In g la terra y las s a n g r ie n ta s r e b e lio n e s p o s te r io r e s en A le m a n ia , la de S a v o n a ro la en Ita lia y la d e Jan H us en B o h em ia . La n o b le z a y el c le r o se v ie r o n o b lig a d o s u n a y o tra v e z a m a n te n e r la in te ­ g rid a d d e l E sta d o y d e la r e lig ió n a tra v é s d e a c to s d ife r e n c ia n ­ tes. O to r g a r o n c ó d ig o s y p r e r ro g a tiv a s a d e te rm in a d a s r e g io n e s o c iu d a d e s y fu n d a r o n ó r d e n e s m o n á s t ic a s y c r e d o s r e lig io s o s «purificados». La c u lm in a c ió n d e to d o s e s to s e s fu e r z o s a d o p tó la fo r m a d e u n a in v e rs ió n e x te n s iv a y p ro lo n g a d a d e los c o n tr o le s c u ltu ­ ra le s, q u e p u e d e id e n tific a r s e c o n fe n ó m e n o s h is tó r ic o s c o m o la R eform a, las g u e rra s relig iosas y el n a cim ien to y a sce n so d e la cien cia em p írica. Lo qu e h abían sido los co n tro le s u n ifica d o res y co le ctiv o s de la cristia n d a d latin a se c o n v irtie ro n en p e rso n a le s y d ife re n cia n te s, y lo qu e a n te r io r m e n te serv ía p a ra d ife r e n c ia r se x o s y r o le s d e la v id a s e c u la r se v o lv ió u n a C u ltu r a c o n s c ie n te m e n te c o le c tiv a . L a fr a g m e n ta c ió n d e la r e lig ió n e n « deno m in acion es» , el a n u n c io de L u te ro de una fe b asad a en la c o n s ­ cie n cia , la d o ctrin a d e la p re d e stin a ció n p erso n a l d e C a lv in o y de su s se g u id o re s en G in eb ra, la fu n d a ció n de la Ig le sia A n g lic a n a p o r p a rte d e E n riq u e V III y la a p a r ic ió n d e m o n a rq u ía s n a c io ­ nales: to d o s ello s fu e r o n a c o n te c im ie n to s c a ta liz a d o r e s d e esta in v e rs ió n . P ero s e ría e r r ó n e o r e d u c ir el p r o c e s o d e in v e r s ió n a esto s ca so s, pu es p o d ría co n s id e ra rs e q u e co m e n z ó de h e c h o en el siglo

x ii

co n el a sce n so de la b u rg u e sía en L o m b a rd ía y Rena-

277

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

n ia , y q u e h a c o n t in u a d o h a s t a e l j u i c i o a S c o p e s e n n u e s t r o s días*. A sí y to d o , la C u ltu r a de e m p r e sa c o le c tiv a q u e c o n s titu y e el fu n d a m e n to de n u e s tra so c ie d a d y d e n u e s tr a c ie n c ia se o rig i­ n ó e n la E u ro p a d e los sig lo s x v , x v i y x v n . D esde este p u n to de vista, los d escu b rim ie n to s d e Copérnico, G alileo, Kepler, N e w to n y o tro s «creadores» d el m u n d o m od erno n o so n tan to n u evas in co rp o ra cio n es a n u estro a lm a cé n d e «cono­ cim iento» , cu a n to los p re ce d e n te s d e u n n u ev o tip o de invención d el y o en re la c ió n c o n el m u n d o. En su b ú sq u e d a d e las « arm o ­ nías celestiales» d e la im ag in a ció n m ed ieval, esto s h o m b res d escu ­ briero n y en señ a ro n a o tro s a d escu b rir y ex p erim e n ta r u n nuevo tip o d e co sm o s, u n a n a tu ra le z a p a r tic u la r iz a d a h e ch a d e d iver­ so s a c o n t e c im ie n t o s y r e g u la r id a d e s q u e n o p o d ía n d e r iv a r s e fácilm en te de los su ceso s de la so cied a d h u m an a. El h o m b re pasó a v iv ir y e n ca rn a r u n m u n d o de d iv ersid a d n a tu ra l, u n id o p o r sus e s fu e r z o s p ara d o m in a rlo y co m p re n d erlo . D e sd e ese e n to n c e s , e l a s p e c to c o le c tiv o d e la s o c ie d a d fue u n a in v en ció n d e la b u rg u e sía u rb an a y a d in era d a, y se ap licaron las fo rm a s de p e n sa m ie n to y a cció n b u rg u e sa s p ara m e d ia r la dia­ lé c tic a e n tr e las cla ses. En su s c o m ie n z o s — a p ro x im a d a m e n te h asta la R evo lu ció n F ra n ce sa — la p rin cip a l in te ra c ció n m otivadora se p ro d u cía e n tre la b u rg u e s ía y las «clases su p erio res» de la n o b le z a y el c le ro . L os e s fu e r z o s c o n s c ie n te m e n te c o le c tiv o s de la cla se m ed ia — q u e triu n fa r o n e n la re p ú b lic a de lo s P aíses Bajos y en la In g la te rra d e C r o m w e ll— se p ro d u je ro n , a su ve z, co n tra la «resistencia» m o tiv a d o ra de u n a n o b leza te rrito ria l absolutista

En 1925, el p ro fe so r de b io lo g ía John S cop es fue co n d en ad o por en señ ar la teoría de la evolución en una escuela pública de T ennessee. [N. del t.]

278

LA INVEN CIÓ N DE LA SOCIEDAD

y d e u n c le ro s e c ta r io . El E s ta d o -n a c ió n fu e « defen d id o» (d ife ­ ren cia d o , d istin g u id o de o tro s) y su c a r á c te r fue d efin id o p o r las cla ses s u p e rio re s , así c o m o u n id o y s o s te n id o e c o n ó m ic a m e n te ( c o le c tiv iz a d o ) p o r la b u r g u e s ía . L a n o b le z a y e l c le r o c r e a r o n los m o d elo s de co m p o rta m ie n to p erso n a l (refin am ien to, crian za, o cio ) y d e c o n c ie n c ia m o ra l, m ie n tr a s q u e la b u r g u e s ía d efin ía (en su s c o n tr o le s d el d in e r o y d el s e n tid o p r á c tic o ) lo s m o d e lo s de fin alidad y d e p ro v e ch o . P ero los e fe c to s «m otivantes» d e la n o b le z a y d el c le r o so b re la id e o lo g ía c o le ctiv a d o m in a n te h ic ie ro n ca d a v e z m á s p re ca ria su p o sició n d e lid e ra zg o y a u to rid a d . U na c u ltu r a q u e v iv ía b ajo el m o d elo d el d in ero y d e la ra cio n a lid a d fu e im p u lsa d a a re g irse cada v e z m ás p o r ese m od elo. A sí pu es, co m en zan d o p o r las re v o ­ lu c io n es a m e rica n a y fra n cesa , y c o n tin u a n d o p o r el p e rio d o d el co lo n ialism o y la revo lu ció n de los siglo s x i x y co m ie n zo s d el x x , las fo rm a s d e p e n sa m ie n to y g o b ie rn o b u rg u e s a s y ra c io n a lista s (cien cia y d em ocracia) su stitu y e ro n a las de la in d ivid u ació n auto rita ria . La tra n s ic ió n se p ro d u jo ta n to en la p e r s o n a lid a d c o m o en la o rg a n iza ció n so cial, eco n ó m ica e in te le ctu a l d e la so cied ad . Las cu ra s «m ilagrosas» d e la h isteria p o r p a rte de F reud y sus in ­ ten to s m en o s ex ito so s de tr a ta r la n e u r o s is (in c lu y e n d o la su y a ) s u g ie r e n q u e su t e r a p ia c o n s is t ía e n la c o n v e r s ió n d e s u s p a ­ cie n te s al racio n a lism o . E l p sico a n á lisis p u e d e e n te n d e rs e co m o u n a e x p e r ie n c ia «de tr a b a jo d e ca m p o » e n la q u e se r e c r e a u n a p erso n alid ad «normal» (esto es, «responsable») m ed ia n te el ex o r­ cism o de la d ialéctica q u e es cu lp ab le d e la h isto ria p erso n al. Los trabajos de David R iesm an so b re la m o d ern a so cied ad n o rte a m e ­ rican a h an m o stra d o la su s titu ció n g ra d u a l d e e stilo s d e trabajo, c o n s u m o y so c ia liz a c ió n « d irigid os h a c ia ad en tro » ( c o n s c ie n te ­

279

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

m en te diferen cian tes) p o r aqu ellos «dirigidos h acia el otro» (cons­ c ie n te m e n te co le ctiv o s). D esem b o cam o s así en la a u to cre a c ió n y a u to m o tiv a ció n de la m o d e r n a C u ltu r a o c c id e n ta l. C o m o s u c e d e c o n o tr o s in te n to s d e m e d ia r la d ia lé c tic a a tra v é s d e la a rtic u la c ió n co n v e n c io n a l, a q u e lla se v u e lv e in h e r e n te m e n te in e s ta b le ; las s o lu c io n e s c o ­ le c tiv a s en las q u e c r e e y q u e p r o y e c ta c o n c r e c ie n te u rg e n c ia solo s ir v e n p a ra a firm a r de m o d o a ú n m ás in s iste n te el m u n d o «dado» de los h ech o s e in cid en tes ind ivid uales. La so cied a d se ve d esafiada p o r su s p ro p ia s crea cio n es: los «hechos obstinados» de la h isto ria y d e la c ie n cia , las « n ecesid ad es» u r g e n te s d e las «mi­ n orías» é tn ic a s y r e g io n a le s , la s «crisis» q u e se o r ig in a n en las d iferen cia s y p u n to s de vista ex iste n te s. T odas ellas tie n en co m o c o n s e c u e n c ia d ife r e n c ia r y, e n ú ltim a in s ta n c ia , d e s c o n v e n c io n a liz a r n u e s tr o s c o n tr o le s c o le c tiv o s . A l t r a t a r de « in tegrar» y satisfacer a las m inorías, las cream os; al tra tar d e «explicar» y u n l­ ve rsa liza r los h e ch o s y a co n tecim ie n to s, fra g m e n ta m o s n u estras teo ría s y catego rías; al ap lica r in g en u a m en te te o ría s u n ive rsales al e stu d io de las cu ltu ra s, in v e n ta m o s esas c u ltu ra s co m o in d ivi­ d u a lid a d e s irr e d u c tib le s e in v io la b les. C ada fr a c a s o o c a sio n a u n esfu e rzo co le ctiv o a ú n m ayor. El e fe c to d e este p r o c e s o c o n s is te en fo r z a r u n a d e p e n d e n ­ cia c a d a v e z m a y o r d e los m e d io s d ia lé c tic o s . L a p u b licid a d , el p e rio d ism o y o tr a s fo rm a s d e la « cu ltu ra d e m asas» se v u elv e n in ev ita b les. La n e ce sid a d de m a n t e n e r las fo r m a s y a p a r ie n c ia s d e u n a C u ltu ra ra c io n a l y d e m o c rá tic a a tra vé s d e m ed io s in for­ m ales y ad hoc em p u ja a los p o lítico s, ejecu tiv o s, cien tífico s, etc., a u n «doble v ín cu lo » de « ilegitim idad» cu ltu ra l, ta n to a su s p r o ­ pios ojos co m o a los de los d em ás. La ú n ica so lu ció n resid e e n la

280

LA IN V E N C IÓ N DE LA SOCIEDAD

le g itim a c ió n y a c e p ta c ió n g e n e ra l d e las fo rm a s de p e n sa m ie n to y a c c ió n c o n s c ie n te m e n te d ia léctica s. La e x iste n cia d e tr a d ic io ­ n e s c iv iliz a to r ia s c o n p a u ta s de in te g ra c ió n s o c io -d ia lé c tic a s d e la rg a d u r a c ió n su g ie re q u e la tra n s ic ió n a e s ta s fo rm a s in h e r e n ­ te m e n te esta b le s se h a p ro d u cid o e n n u m ero sa s o ca sio n e s en la h isto ria hu m an a. Los sabios, b ra h m a n es, rabin os, m u lás y d em ás m a e s tr o s « ilu m in a d o s» d e las s o c ie d a d e s c h in a , h in d ú , ju d ía e islá m ica , a sí co m o d e n u m e ro s a s se c ta s b u d ista s, v iv e n e n e q u i­ lib rio d ia lé c tic o (en o c a sio n e s su m a m e n te co m p le jo , c o m o en la In dia) c o n los r e s ta n te s e le m e n to s d e l c o n ju n to so c ia l. E llo n o s ig n ific a q u e e s ta s s o c ie d a d e s s e a n « p erfecta s» o « a h istó ric a s» , o qu e e sté n en p o sesió n de algu n a «verdad» so b re n a tu ra l o a b so ­ lu ta . S ig n ifica s im p le m e n te q u e p o s e e n u n a e s tr u c t u r a e s ta b le q u e n o a c tú a c o n tr a s í m ism a. P odría resu lta r in teresa n te y útil ex a m in a r el p o te n cia l de ese tip o d e s o lu c ió n en la a c tu a l so c ie d a d o c c id e n ta l. E n c u a lq u ie r caso, n u e stro in te r é s a q u í es la a n tro p o lo g ía y su re la ció n p e c u ­ lia r y a u to m o tiv a n te c o n su o b je to d e e stu d io . Al e s b o z a r la in ­ v e n c ió n o c c id e n t a l d e la s o c ie d a d m o d e r n a v o lv e m o s u n a v e z m ás al p r o b le m a p la n te a d o al c o m ie n z o d e n u e s tra in d a g a c ió n , el p r o b le m a d el « m useo d e cera», p u es n u e s tra a n tro p o lo g ía es in e v ita b le m e n te p a rte d e n u e s tra a u to -in v e n c ió n . D e b id o a qu e n u estra tra d ició n de p e n sa m ie n to en fa tiza e l «enm ascaram ien to» de las re la cio n e s d ia lé ctica s p o r m ed io d e la c o le c tiv iz a c ió n de la a cció n , n u estra a u to im a g e n d e la C u ltu ra h a p asad o a se r a p lic a ­ da in d iscrim in ad am en te a las fo rm as de vid a ajenas. E xiste cierta n e c e sid a d qu e se o rig in a en n u e s tr a te n d e n c ia a a g r u p a r to d a s las cu ltu ra s h u m a n as e n u n ú n ico e s fu e rzo evo lu tiv o . Se tra ta d e un a cto d e ju s tific a c ió n d e n u estra p ro p ia in v en ció n d e la s o c ie ­

281

LA INVEN CIÓ N DE LA CULTURA

d ad co m o re la ció n d el h o m b re c o n la n a tu ra le za . En la m e d id a en q u e la a n tro p o lo g ía se o b stin e en m e d ia r su re la ció n co n las p erso n a s q u e estu d ia c o m o p a rte de o tra co sa, co m o p a rte de su in v en ció n cu ltu ra l de la «realidad», y no d ia lé ctica m e n te , n e ce si­ tará de lo «prim itivo». P erm a n e cerá fascin ada co n lo qu e co n sid e­ ra «natural» y elem en ta l, y sus p ro p io s va lo re s le h a rá n m alinterp reta r las in ten cio n es y ex p resio n es d e o tra s fo rm a s d e existen cia h u m a n a c o m o si fu e s e n u n a « aleg o ría d e l h o m b re» .

282

6 LA INVENCIÓN DE LA ANTROPOLOG ÍA

L a a l e g o r ía d e l h o m b r e

N u estro uso d e la p alabra «humano», co m o su ce d e c o n «cultura», arrastra una am b igü ed ad estratégica. Es, al m ism o tiem p o, la id en tifica c ió n de n o s o tro s m ism o s co m o e sp e cie y la e x p r e sió n de u n id eal m o ra l. A sí co m o «cultura» v in cu la u n a v a lo ra c ió n típ ic a m e n ­ te o c c id e n ta l y racio n a lista d e n u e s tro s lo g ro s c o n u n fe n ó m e n o m ás gen eral, así «humano» relacio n a u n fen ó m en o «natural» y b io ­ ló g ico co n u n co n ju n to de p re su p u e s to s m o ra les. U n s e r h u m a n o se p re se n ta co m o u n a fo rm a de vid a d o ta d a d e c ie r ta s c a p a c id a ­ d es: su « h u m a n id a d » s e r ía la m e d id a e n q u e c u m p le c o n e s ta s ca p a cid a d e s. En n u e s tra tra d ic ió n , p u e s, « vo lv erse h u m a n o » r e ­ p re se n ta tan to una tarea m oral para el in d ivid u o co m o u n a ta re a ev o lu tiv a p a ra la esp ecie, y la d e cisió n de tra ta r e sto s d o s a s p e c ­ tos co m o si fu e ra n u n a m ism a co sa es lo qu e ha d ad o a n u e s tro s estu d io s so b re el o rig en d el h o m b re su c o n n o ta c ió n te le o ló g ic a y m o ra lista . In v ersa m en te, la im ag en b io ló g ica d el h o m b re e s tá im b u id a d e u n o s a tr ib u to s m o ra le s tan e s p e c ífic o s q u e p o d r ía n

283

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

c o n s id e r a rs e a b ie r ta m e n te co m o c a so s p a r tic u la r e s d e «cultura» o p o d ría n d e sc a rta rse co m o sim p les « proyecciones». En la m ed id a e n q u e p a só a d e p e n d e r d el p a ra d igm a h om b re versus n a tu ra le za co m o id ea c o n d u cto ra , n u e s tro e s tu d io d e los o ríg e n e s d el h o m b re a su m ió el sig n ific a d o d e u n a a le g o ría del h o m b re , u n a s im u la c ió n d el d e s a r r o llo h u m a n o e x p r e s a d a en té rm in o s m o ra le s d e lo q u e sig n ific a «ser h u m a n o » . El p u n to de c o n tr a s te es sie m p re la «naturaleza», e n ten d id a co m o u n p rin ci­ p io a priori, u n a fu e n te d e en e rg ía y su sta n c ia lo ca liza d a tan to en el in terio r del in d ivid uo (co m o u n id o fu erza libidinal) co m o fuera de él. La c o n se cu ció n de la «hu m anid ad » se e n tie n d e co m o la d e ­ p u ra c ió n y a p lica ció n de esta co sa su p rem a «dada» p o r m ed io de la cre a c ió n d el o rd en p ara p ro d u cir los fen ó m en o s d e la p e rso n a ­ lid ad «controlada» y de la a cció n cu ltu ra l «artificial». La «hum ani­ dad» es, p u es, la n a tu ra le za refin ad a y filtrad a c o n un p ro p ó sito y o rd en co n scien tes, u n a d isciplin a qu e se o bjetiva a sí m ism a com o algo su scep tib le de a p ren d erse, en señ arse, co n serva rse, registrar­ se y ex ten d erse. E ste o rd en sería el «estado» de los filósofos com o L ocke y R ousseau, la «cultura» de los an tro p ó lo g o s evolu cion istas p o ste rio re s y el «progreso» d e los sim p lifica d o re s m o d e rn o s. P ara qu e la a le g o ría d el h o m b re «que se v u e lv e hu m an o» pueda realizarse co m o u n a secu en cia evolutiva necesita un com ienzo. De a h í n a c e e l m ito d e l « h o m b re n a tu ra l» : u n h o m b r e , p o r d e cirlo de algú n m odo, sin refinar, todo «instinto» e im pulso. La noción del h o m b re «sin cu ltu ra» es a m p lia m e n te r e c h a z a d a e n la a c tu a li­ dad, y no ca b e d u d a de q u e R ou sseau co n cib ió su «noble salvaje» co m o u n c o n stru cto h eu rístico , p ero el h e ch o de q u e el «hom bre n atural» (o su s e q u iv a le n te s su tilm e n te d isfra za d o s) reap arezca ta n in s iste n te m e n te en los d eb a te s revela a lg u n a n e cesid a d p ro ­

284

LA IN V EN CIÓ N DE LA ANTROPOLOGÍA

fu n d a d e n u e stro m o d o de pensar. De h ech o , to d o s e s ta m o s h e ­ ch o s p a ra «sentir» el h o m b re n a tu ra l d e n tro de n o so tro s, aq u el im p e tu o so «animal» q u e e x cita in stin to s p rim o rd ia le s co m o el h a m b re, el se x o o la a g resiv id a d . P ero e n u n a é p o ca qu e ha sid o e d u ca d a — p o r W y n n e -E d w a rd s y o tr o s — en la id ea d e q u e en la m ayo ría de los estilos d e vid a a n im ales ex iste u n a esen cia «cultu­ ral», el locus g e n e a ló g ic o d e se m e ja n te « h om bre-an im al» in t u iti­ vo , a d em á s de su m ism a p o sib ilid a d de e x iste n cia , se v u e lv e algo m á s q u e d u d o so . Si n o s o m o s c a p a c e s d e e n c o n t r a r u n a n im a l in c u lto o, d ic h o d e o tr o m o d o , si lo s lo b o s se tra ta n e n tr e sí co n lo s m o d a les d e los co rte s a n o s del ro c o c ó y si lo s tig res alim en ta n a lo s c a c h o r r o s a b a n d o n a d o s d e o tr o s c a r n ív o r o s , ¿ p o r q u é t o ­ m a r al a n tep a sa d o d e l h o m b re co m o la ú n ica a u té n tic a fiera d e l z o o ? R o u sseau , al m e n o s, c o n s id e r a b a la n a tu r a le z a co m o algo ben ign o, y las g en eracion es p o sterio res p u d iero n co n fo rm arse con el té r m in o g e n é r ic o d e « in stin to » , p e r o n u e s tr a g e n e r a c ió n co m ie n z a a d e s c u b r ir q u e e s te c o n c e p to p u e d e a p lic a r s e a p r á c t i­ c a m e n te to d o y, p o r tan to , no e x p lic a n a d a 1. El h o m b re siem p re ha sid o ta n cu ltu ra l co m o n a tu ra l. Es s u ­ m a m e n te im p ro b a b le qu e a lg u n a v e z fu e r a u n se r za fio , b ru to , in d o le n te o g ro se ro . L os a n im a les b ru to s y p o co so fistica d o s no so b rev iv en bien. De h ech o , es la co m p e te n cia y so fistica ció n que in d u d a b le m e n te d e b ió p o s e e r c a d a fo rm a a n c e s tr a l d e h o m b re (si e s q u e e s te h a b ía d e c o n v e r tir s e e fe c t iv a m e n te e n u n a n c e s ­ tro ) lo q u e h ace d u d a r d e las e x p lic a c io n e s u tilita ria s h a b itu a le s so b re el d esa rro llo cu ltu ral h u m an o. El p rin cip io de se le cció n n a ­ tu ra l r e q u ie re q u e se e je r z a u n a in ten sa p re sió n so b re cu a lq u ie r e sp e cie a lo larg o d e su h isto ria ev o lu tiv a; n o h ay p o sib ilid a d de d arse el lujo de se r to sco o de m a n te n e r u n a ra za inep ta, p o r m ás

285

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

q u e a lg ú n d ía esté lla m a d a a r e a liz a r g ra n d e s co sa s. C a b e im agi­ n a r qu e u n ca m b io g e n é tic o «favorable» p u d ie ra p r o p o r c io n a r un p u n to de ap oyo , p e ro es p rá c tic a m e n te im p o sib le e n te n d e r por qu é los m ie m b ro s d e u n a cu ltu ra so fistica d a y «bien adaptada» e s ta ría n d isp u esto s a su s titu ir sus c o stu m b re s b ien p r o b a d a s por a lg u n a m ejo ra «práctica» cu y o s «beneficios» e n tra ría n e n co n tra ­ d ic c ió n c o n su s v a lo res. D esp u és d e tod o , una «m ejora» social c te cn o ló g ica a lc a n za su v a lo r u tilita rio so lo d e sp u és de h a b e r s e es­ ta b le c id o d u ra n te un tie m p o su fic ie n te (y su fic ie n te m e n te bien) c o m o p a ra q u e e x ista «necesidad» d e ella. Es o b vio qu e las ven taja s (¡o d esventajas!) u tilita rias d e estos ca m b io s a c a b a r ía n p o r m a n ife s ta r s e de a lg ú n m o d o , p e r o sería a b su rd o a trib u ir tales co n s e c u e n c ia s a los m o tiv o s d e lo s inven­ to re s o rig in a les, q u ie n e s s e g u ra m e n te v a lo ra ro n su s cre a cio n e s en térm in o s d e su e fe c to so b re u n co n ju n to a n te rio r y d iferen te d e circu n sta n cia s. C o m o cu a lq u ier o tra in n o vació n , lo s cam bios e x o rciza n el p o d e r a tra vés d e los m o d o s o rigin ales y estratégico s e n q u e se im p o n e n a lo «dado», y lo s e fe c t o s q u e h a y a n p o d id o ten er para la h u m a n id a d resu lta n co n tin g en te s y se cu n d a rio s, se les h a ya n o c u rrid o o no a los in v en to res. Se p r o d u z c a p o r «acci­ d en te» e in te r p r e ta c ió n o d e m o d o p la n ifica d o , la in v e n c ió n t ie ­ n e el e fe c to in icia l (y la sig n ifica n c ia in e q u ív o ca ) d el poder. La te n ta tiv a d e a tr ib u ir m o tiv o s m o ra le s y p re v isio n e s u tilita ria s a lo s in v o c a d o r e s d e e s e p o d e r, d e e x p lic a r lo s a c o n te c im ie n to s y ju s t if ic a r la s a c c io n e s d e lo q u e p a ra e llo s e r a u n fu t u r o d e s­ c o n o c id o , es u n e je m p lo ta n to d e p e n s a m ie n to a le g ó r ic o com o ilu s o rio so b re el « h om b re natu ral» . A ca b a p r o y e c ta n d o n u estro co n c e p to d e «Cultura» co m o u n o rd e n m o ra l p ú b lico , in ten cio n al y cre a d o e x te r n a m e n te so b re a c to s e in cid e n te s cu y o c o m ú n de-

286

LA IN V E N C IÓ N DE LA ANTROPOLOGÍA

n o m in a d o r ha d e b id o s e r u n a c ie r ta fu e r z a in n o v a d o ra : su s in t e ­ reses so cia le s y m o ra le s r e d u c e n la c re a tiv id a d a lo p ráctico . P ara e n te n d e r e l o r ig e n d e l h o m b r e y d e su e x is t e n c ia f e n o ­ m én ica d e b e m o s e x a m in a r su cre a tiv id a d tal co m o se m a n ifiesta en c a d a tr a m o d e su v id a c u ltu r a l y n o s im p le m e n te e n r e t r o s ­ p ectiva . S in d u d a, m u ch a s d e las in n o v a c io n e s de a yer se co n v ie r­ ten en p a rte d e la «cultura» tra n s m itid a d el m añ an a, b ie n sea qu e e sto im p liq u e la a sim ila ció n d e los r o le s so cia le s su p u e s ta m e n te «innatos» d e las so cie d a d e s ca m p e sin a s y trib a les o los d e las C u l­ tu ra s c o n s c ie n te m e n te fa b r ic a d a s d e las c iv iliz a c io n e s u rb a n a s . P ero, a u n q u e r e c o n o z c a m o s este h ech o , es su m a m e n te im p o r ta n ­ te e n te n d e r q u e, al se r a sim ila d o s a u n a tra d ic ió n p e rm a n e n te , e s ­ tos ele m en to s se tra n sfo rm a n e n so p o rte de in n ovacio n es u lte r io ­ res. Los e fe cto s co n d u ctu a le s, d em o g rá fico s, eco ló g ico s y so cia les se e n c u e n t r a n in e x t r ic a b le m e n te u n id o s al c o n s ta n te e je r c ic io de la c r e a tiv id a d y d e la in n o v a c ió n q u e c o n s tit u y e la c u ltu r a ; su m ism a « transm isión » y «recepción» son, en b u en a m e d id a , u n tip o d e « in d ucción » in v e n tiv a . U na g ra n in v e n c ió n es « reinventada» m u c h a s v e c e s y e n m u c h a s c ir c u n s ta n c ia s , al tie m p o q u e se en señ a, u sa y m ejo ra , h a b itu a lm e n te en co m b in a ció n co n o tra s in v en cio n es. P or ser ah ora p rop ied ad de la so cied ad — de hecho, son propie­ dades d el o rd en social y m oral— , la ideología nos h ace ap reh en d er y a p re c ia r e s ta s in v e n c io n e s a sim ila d a s (y su s o ríg e n e s ) d e n tr o de su c o n te x to a ce p ta d o . La id e o lo g ía e n fa tiz a la r e la c ió n n e c e s a ­ r ia d e las in v e n c io n e s c o n la a c tu a l e x is te n c ia s o c ia l y su s m e ta s, y, al h a cerlo , es ca p a z d e e la b o ra r u n «origen» v e ro sím il p a ra ca d a una de ellas, o b je tiv a n d o esta re la ció n en sus situ a cio n e s p r im iti­ vas. De a h í la n a tu ra le za u tilita ria y te leo ló g ica de n u e stra s c o n je ­

287

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

tu ras so b re el p asad o del h o m b re. A d em ás, p u esto q u e la ideología d eb e fo rzo sa m e n te e n m a sc a ra r su s o p e ra cio n e s en té rm in o s de la e fica cia «m ágica» de lo s d io s e s , lo s r itu a le s o las m ism a s te c ­ nologías, los o ríg en es d e sus p rin cip a les c o m p o n e n te s se p resen ­ tan siem p re co m o fe n ó m e n o s su i generis. S o n «accidentales», «un rayo q u e ca e d e u n c ie lo seren o » , r e a liz a c io n e s in e x p lic a b le s de u n g ra n g en io , el d o n d e u n d io s q u e a p a r e c ió en u n a v isió n , en lu g a r d e las m a n ife sta cio n e s so rp re n d e n te s de ese se r fan tá stica ­ m en te in ven tivo e im agin ativo cu y as d ivagacion es creativas m an­ tie n e n o c u p a d o s a n u e s tr o s p s iq u ia tr a s , lle n a n las e s ta n te r ía s de n u estra in flad a in d u stria de la ficció n e in u n d a n las oficinas de p a te n te s co n las crías b a sta rd a s d e la M ad re N ecesid a d . Esta in sisten cia en la a leatoried ad d e la in v e n ció n es sim ple­ m e n te la o tr a c a r a d e la m o n e d a d e l in t e r é s s o c ia l. U na id e o ­ lo g ía q u e a le g o r iz a su s p r o p io s o ríg e n e s s ir v ié n d o s e d e m etas e in te r re la c io n e s e fe c tiv a s ten d ría q u e r e p r e s e n ta r su s p rim ero s d e scu b rim ie n to s co m o su c e so s su i generis, d ad o q u e lo s asp ectos re la c ió n a le s qu e p o d ría e n fa tiz a r (las « n ecesid ad es» p o r m edio de las cu a les ju s tific a su a d o p ció n y re te n ció n ) no e x istía n en el m o m en to de su d e scu b rim ie n to . U na v e z d o m e stica d o el fuego, p o r sin g u la r q u e sea el m otivo , p o r sa g a z («talentoso», «afortuna­ do») qu e sea el inventor, sin im p o rta r qu é e fe c to s e stra té g ico s o p ro fu n d as re v ela cio n es e sp iritu a les p o sea, a lg u ie n a ca b ará u sán­ dolo (¿q u ién sabe c u á n to tie m p o d esp u és?) p ara alu m brar, para calen tar, p a ra c r e m a r o p a ra tostar, y a sí lo situ a r á e n su lugar «apropiado». (Nosotros ca si n o u sa m o s el fu e g o c o m o com pañ ía p e rso n a l o co m o c e n tr o d e so c ia b ilid a d , y p o r e llo te n d e m o s a ig n o ra r esta s o tras fu n cio n es, p o r lo d em ás p e rfe c ta m e n te «adaptativas» y « prácticas» .) N u e s tro h á b ito d e a le g o r iz a r n os lleva a

288

LA IN V EN CIÓ N DE LA ANTROPOLOGIA

su p o n e r q u e el fu e g o sig n ifica lo m ism o p a ra n o s o tro s q u e p a ra sus p rim e ro s co n q u ista d o re s. A sí p u es, la a le g o ría d e l h o m b re re p re se n ta , en to d o s su s d e ­ talles, u n a filogen ia racia l e x p re sa d a co n la o n to g e n ia id e a liza d a de n u e s tra cu ltu ra . A sí co m o el in d iv id u o d e sa rro lla y r e fin a su s d on es y talen to s «naturales», esto es, su « inteligencia innata», p o r m ed io d el o rd e n m o ra l a rtific ia l de la so c ie d a d , q u e es c u ltiv a b le y p erfectib le, así el «hom bre natural» a n im alesco se adapta y m e jo ­ ra a sí m ism o, e v o lu cio n a a tra vé s d e la c re a c ió n y e x te n s ió n d e la c u ltu ra (la fa b rica c ió n d e u te n silio s). La te cn o lo g ía , ese e s fu e r z o h u m a n o c o le ctiv o , tra n sm isib le, e fe c tiv o y a d a p tativo , es el s u je ­ to d e esta e v o lu ció n , así co m o el re fin a m ie n to y la m e jo ra d e sus ca ra c te rístic a s físicas (sus « ap titu d es natu rales» ) so n su o b je to . El h o m b re m ism o es la m a n ife s ta c ió n visib le d e u n c ie r to tip o d e p ro g reso , c o n su c o n s titu c ió n física, su s im p lica cio n e s d e h a b ili­ dad in n a ta co m o la «inteligencia» (co n fo rm a ció n y ca p a cid a d c r a ­ n ean as), su d estreza m an ip u la tiv a (p o stu ra, m an o s, m an d íb u la s) y su «hum anidad» g en era l. P ero p u e s to q u e el p u n to d e in icio d e e s ta e p o p e y a de d e s a r ro llo es su p u e s ta m e n te a lg ú n tip o d e « hu­ m ano-anim al» (in cu lto ) y su r e su lta d o fin al es el h o m b re m o d e r ­ no (u rb an o , ed u ca d o ), n u e s tro s e s fu e rzo s in te r p r e ta tiv o s c o rr e n el g ra v e rie sg o d e d e g e n e r a r en u n a fre n o lo g ía d e s u p e rc ilia r e s p r o tu b e r a n te s y b ó v ed a s c ra n e a n a s, u n fe tic h ism o d e lo « p rim i­ tivo» y «anim alesco» co n tra p u e s to s a los d eta lles «progresivos» y « h u m anizadores». El h o m b re, p o r su p u esto , n o es a h o ra m en o s «natural» ni m e ­ n os an im al de lo qu e ha sid o siem p re. N o es m ás «cultural» e n el p resen te de lo que fu ero n sus an tep asad o s. La evid en cia física qu e t e n e m o s s o b r e su e v o lu c ió n a p u n ta a u n a v a r ie d a d d e fo r m a s

289

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

(cu yas c a p a c id a d e s « cu ltu rales» r e s p e c tiv a s so n , co m o m ín im o , d ifíciles d e d ete rm in a r) q u e p a re c e h a b e r d ism in u id o en n ú m ero , co n la su b s ig u ie n te p re p o n d e ra n cia d e tip o s d e a p a rien cia m o d er­ na. (H asta d o n d e sa b e m o s, el hom o erectus — c o n te m p o rá n e o del hom o sapiens d u ra n te bu en a p a rte d e su p eriod o de e x i s t e n c i a e ra ta n ca p a z d e «portar» c u ltu r a h u m a n a c o m o su m ás ilu stre colega.) Si d e sca rta m o s las a leg o ría s d e a n im a le s q u e se vu e lv e n h o m b re s , d e « e sla b o n e s p e rd id o s» y d e p r im a te s p r o m is o r io s , nos q u ed aría la co n c lu sió n d e qu e la ev o lu ció n h u m a n a eq u ivale a la in t e n s ific a c ió n d e c ie r t a s p r o p e n s io n e s d e l h o m b r e co m o fo r m a d e v id a y a su e x p r e s ió n e n to d a s las c o n tin g e n c ia s de la vid a h u m an a. H ay b u e n a s r a z o n e s p a ra su g e r ir tal cosa. En p r im e r lugar, c o m o h a n se ñ a la d o e n a ñ o s r e c ie n t e s G e e rtz y o tr o s, la c o n s ti­ tu c ió n fís ic a d e l h o m b re y su s a tr ib u to s « cu ltu rales» h a n e v o lu ­ c io n a d o u n id o s , h a n e v o lu c io n a d o , p o r a sí d e cir, u n o s a través d e o tro s. M ie n tra s e l h o m b re m o d e la b a su s h e r ra m ie n ta s , sus h erra m ie n ta s h a cía n o tro ta n to co n él. P ero aú n m ás im p o rta n te q u e e s ta a d a p ta c ió n d e la r g a d u r a c ió n a la c u ltu r a m ism a es el h ech o d e q u e la a u to c r e a c ió n del h o m b re es co n s ta n te y c o m p le ­ ta. N o so lo se a d a p ta a la cu ltu ra que crea, sin o q u e u sa e sa c re a ­ ció n e x te rn a co m o c o n tro l p ara fo rja r sus p rop ias agresiv id a d es, d eseo s e im p u lso s. A d em ás, b u en a p a rte d e lo «innato» se crea de la m ism a m a n e r a t r a n s ito r ia , r e p e titiv a y e s tilís t ic a m e n te c o n ­ d ic io n a d a qu e las p u n ta s de flech a , las c o m id a s y las fiesta s. La n a tu ra leza c o n stitu cio n a l y co n d u ctu a l d el h o m b re no rep resen ta so lo la letá rg ica co m p añ era de su crea ció n d eliberad a, de su «cul­ tura»; su p a rticip a ció n es al m ism o tiem p o m ás d irecta y com pleja q u e eso.

290

LA IN V EN C IÓ N DE LA ANTROPOLOGIA

D ich o d e u n m o d o a lg o d ife r e n te : la « cu ltu ra» p o r m e d io d e la cu a l se c in c e ló la c o n s titu c ió n fís ic a a ctu a l d el h o m b re in c o r ­ p o ra ta n to los c o n tr o le s c o n s c ie n te s c o m o lo s in c o n s c ie n te s de su au to in ven ció n . N o son solo los u ten silios, los tip os d e casa, las p inturas, los trajes y el cerem on ial, sin o tam b ién el m iedo, la rabia, la agresividad y el deseo, d on d e esto s ú ltim os so n tan «artificiales» (y tan «naturales») co m o los p rim e ro s. L a c o n s titu c ió n físic a n o p u ed e se p a ra rse d e a q u ello q u e lla m a m o s «cultura», n i siq u iera co m o p a rte de u n a d ia léctica; m ás b ie n p u e d e d is tin g u ir se co m o un «nivel» a rb itra rio de d e scrip ció n d e los fe n ó m e n o s. Si el h o m ­ bre h a «cam biado» en el cu rso de los ú ltim os cie n to s d e m ilen ios, si su in v e n ció n y p o se sió n d e l «yo» h a n in c r e m e n ta d o el c o n tro l de su d o m in io d e la cre a tiv id a d e x te r n a (y v ice v e rsa ), e n to n c e s la n a tu ra leza m ism a ha ca m b iad o tan to co m o el h om b re: n o h em o s «divergido» en a b so lu to d e la n a tu ra leza . El h o m b re es u n m ed ia d o r de las co sas, u n a e sp ecie d e ca ta li­ z a d o r u n iv e rsa l. En su im a g in a ció n es co n stru cto r, a c to r y m o d e ­ la d o r in te n c io n a l d e la n a tu ra le z a , o b ie n u n c o m p a ñ e r o y c o la ­ b o ra d o r d e los p o d e re s d el m u n d o. P ero ta m b ié n es ca p a z, e n su se n tid o m ás ele m e n ta l, d e h a ce rse p e rm e a b le a las co sa s, d e «con­ vertirse» — en sus pen sam ien tos, id en tificacio n es e in v e n cio n e s— en las c o sa s q u e le ro d e a n , d e v o lv e r la s p a rte d e su c o n o c im ie n ­ to, a cció n y ser. La m od a lid ad de in te n c ió n y a c c ió n sig n ifica tiv a qu e h em o s llam ad o «control» so lo es e fe c tiv a e n la m e d id a en qu e el a c to r a cep te esta p e rm e a b ilid a d y d ev en ir co m o a lg o «real». El h o m b re v iv e a tra v é s d e las co sa s q u e le ro d e a n , v iv e en u n m u n ­ do en el q u e e s ta s co sa s y su s c u a lid a d e s so n re a le s. El h o m b re es, co m o su g irió Rilke en cie rta o casión , la fo rm a de su s tra n sfo r­ m a c io n e s, y to d a su fe, e s p e r a n z a , p a c ie n c ia , in te r é s y c r e e n c ia

291

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

en la vida, así co m o el p ro p ó sito de su acció n , d ep en d e n del p resu ­ pu esto de que estas tra n sfo rm a cio n es sean realiza cio n es a u tén ti­ cas: de qu e la v e rifica ció n d e la cien cia es a b so lu ta , d e q u e el vino y la h o stia se tra n s u s ta n c ia n en C risto . Y, sin e m b a rg o , p o seíd o co m o está p o r e sta s p e r s o n ific a c io n e s , p o r e sta s co sa s en form a de p en sa m ie n to s y p e n sa m ie n to s en fo rm a d e co sa s, el h o m b re so lo p u ed e re a liza r su p ro p io y o so cia l e in d ivid u a l m e d ia n te su incapacid ad de esta r a su altura. Su «humanidad» es siem pre acci­ d en tal, un in cre m e n to d el v iv ir a través d e o tra s p e rso n a s y cosas, y d e d eja r qu e esta s v iv a n a tra v é s su yo. O, p a ra d e c irlo d e u n m o d o q u izá m á s p re ciso : si el h o m b re v iv e a tr a v é s d e las id e a s , p e r s o n a s y c o s a s es al p recio d e qu e esta s viv a n a tra vé s su yo . T o d a in n o v a c ió n sig n ifica tiva e n el es­ tilo de v id a d el h o m b re ha te n id o e l e fe c to d e in c r e m e n ta r su d ep en d en cia, así co m o la «energía» y g ra d o de «im pulso» té cn ico o so cia l de los q u e d isp o n e. E ste es el p r e c io d e la p a rticip a ció n ; y la a d a p ta c ió n p e c u lia r d e l h o m b re — la d e u n m e d ia d o r — no es m ás q u e u n p r o g r a m a c r e c ie n t e m e n t e in te n s iv o d e p a r t ic i­ p ación : el s u s te n to m a te r ia l y e s p iritu a l d el h o m b re e q u iv a le al tip o d e b e n e fic io r e a liz a d o p o r u n o r g a n is m o q u e fo rm a p a rte de una sim b io sis. De h ech o , la h u m a n id a d m u ltip lica este factor b á s ic o d e in te r d e p e n d e n c ia a tr a v é s d e to d o el a b a n ic o d e sus o p eracio n e s. La m e n te e s tá co n s tre ñ id a p o r su s «lenguajes», por la fig u ra c ió n de su s c o n tr o le s m e d ia n te los cu a le s se c o n o c e y e x p r e sa ; el p a s to r es r e h é n d e las o v e ja s q u e lo a lim e n ta n , los ca m p esin o s e stá n «enraizados» al su elo y la p re se n te g e n era ció n co m ie n za a to m a r c o n cie n cia de las im p lica cio n es trá g icas de esa c o n s e c u e n c ia s ig n ific a t iv a d e la « C u ltu ra» c o m o a c u m u la c ió n : la ciu d a d .

292

LA IN V EN C IÓ N DE LA ANTROPOLOGIA

El p ro b lem a de d e ñ n ir al h o m b re co m o fen ó m en o , d e d ecid ir qu é «es», es el p ro b le m a de p re se n ta r la p erso n a lid a d e s e n cia l de u n a rtis ta e x tra o rd in a ria m e n te in g e n io so y esq u iv o en su s d is fr a ­ ce s a tra v é s d e u n a d e su s m ú ltip le s m á sca ra s. El h o m b re es t a n ­ ta s c o s a s al m is m o tie m p o q u e r e s u lta te n t a d o r p r e s e n t a r lo e n su v e rs ió n m ás e x tra ñ a sim p le m e n te p ara m o s tra r lo qu e p u e d e hacer, o e s c o g e r al m en o s un d is fra z q u e re fu e r c e u n a d e te r m in a ­ da lín ea a rg u m e n ta tiv a . Y, sin em b a rg o , to d o lo q u e es al m ism o tie m p o no lo es, p u e s su n a tu r a le z a m ás c o n s ta n te n o e s ta n to la de s e r sin o la d e d even ir. In clu s o la p r e s u n c ió n de q u e es un c o n s u m a d o a c to r es so lo c ie r ta en e s te se n tid o , p u e s el a c to r o la m ásca ra solo p u e d e n te n e r é x ito e n su re p re se n ta c ió n al n e g a r q u e se tra ta d e u n sim p le «acto», d e m o d o q u e u n a c to r e x ito s o es c a p a z d e «ser» lo qu e n o es sie n d o q u ie n es. Lo q u e co n vierte al h o m b re en u n fen ó m en o tan in teresa n te es el h e ch o de que p recisa m en te no es n ada de eso en lo q u e lo han co n v ertid o los sim plificadores. Ni ca rn ívo ro ni h erbívo ro , ni m on o a se s in o ni m o n o d e sn u d o ; es el p r o d u c to d e las h e r r a m ie n ta s y su fa b rica n te , u te n silio d el len g u a je y su u su ario . Es to d a s e sta s cosas y nin gu n a de ellas, pues la m etáfo ra de su ex tra ñ o y m e ta fó ­ rico m o d o de ser h a elu d id o tan to al cien tífico co m o al in térp rete . Si fu e s e s im p le m e n te u n a se sin o o u n c o rd e ro , u n o r d e n a d o r o u n « estad o de equ ilib rio » , no h u b iera sid o n e ce sa rio e s c r ib ir este lib ro (o p a ra el ca so , n in g ú n o tro ), p u es, a d e c ir v e rd a d , e l h o m ­ b re n o te n d ría n e c e sid a d d e e s c rib ir lib ro s o d e leerlo s. C o m o a le g o r ía s d e u n a h u m a n id a d e m e r g e n t e , las m e t á f o ­ ras s e le c c io n a d a s p a ra a r tic u la r n u e s tr a s e x p e c ta tiv a s s o b r e la e v o lu c ió n h u m a n a (« h o m b re-m o n o » , « p rim a te e r e c to y social» , « fabrican te de utensilios») e x h ib en los m ism os co m p o n e n te s id e o ­

■m

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

ló g ic o s qu e n u e s tro s m o d e lo s p s ic o ló g ic o s y m o ra le s: lo inn ato («natural») y lo a rtificia l («cultural»). E x p lo ta n una d eterm in a d a p o sició n id e o ló g ica , la d e l a u to p e r fe c c io n a m ie n to y a u to c o n tro l d e l h o m b r e p o r m e d io d e la c r e a c ió n d e u n o r d e n «racional» a rtificia l, c o m o fu e n te d e id e a s s o b r e su s o ríg e n e s y su e sen cia . C o n to d o , lo a rb itra rio e im p u e sto n o es so lo la c u ltu ra d el h o m ­ b re — la cu a l, c o m o su s e r físic o , es c re a d a ta n to n a tu ra l com o c o n s c ie n te m e n te — , sin o la d istin ció n e n tre n a tu ra le z a y cultura. E sta d is tin ció n es el m e c a n ism o (y esen cia) d e n u e stra ideología, y p o r esta r a z ó n e n c ie rr a cu a lq u ie r in icia tiv a q u e la su scrib a d en ­ tr o d e lo s lím it e s d e n u e s t r a m a n e r a a u t o im p u e s t a d e p en sar. N o hay — ni n u n ca h u b o — u n h o m b re e x clu siv a m e n te «natural», co m o ta m p o co u n a c u ltu ra e x clu siv a m e n te «artificial». El p ro b lem a al q u e se d irige la a n tro p o lo g ía ev o lu tiv a se co n ­ v ie r te e n u n a tau to lo g ía : ¿ c ó m o se tra n s fo rm ó u n o rd e n natural, co n ceb ib le en térm in o s cu ltu rales, en u n a h u m an id ad conceptualiza d a en té rm in o s n a tu ra le s? La « evo lu ció n cultural» d en o ta la m an era e n q u e las te n d e n cia s so cio m ó rfica s q u e c re e m o s «im plí­ citas» en la n atu raleza (y q u e insertam os en la n atu raleza m ediante n u e s tro s a c to s e x p lic a tiv o s ) se c o n v ie r te n e n «reglas» e x p lícita s d e u n a so c ie d a d e n fu n c io n a m ie n to . Se tra ta de la h is to ria de la le g itim a c ió n (el c o n tra to so cia l p o r m ed io d el cu al las in clin a cio ­ n es d e l « h om bre n atu ral» se c o n v ie rte n en C u ltu ra) o de la «cog­ nición» h u m a n a (la e x iste n c ia d el h o m b re co m o d e scu b rim ie n to cie n tífico o s e u d o cie n tífico d e u n m u n d o fen o m é n ico ). P ero este p u n to d e v is ta e v o lu tiv o n o es m ás qu e u n a in v e rsió n — co m o si fu e ra u n a p elícu la qu e c o rr e h a cia a trá s— d e la in v en ció n sublim in a l d e l y o y d e la p r o c liv id a d n a tu r a l q u e a c o m p a ñ a n u e stra vid a co tid ian a. C rea m o s la n a tu ra le za , ¡y n os co n ta m o s h isto rias de có m o la n a tu ra le za n os h a cre a d o a n o so tro s!

294

LA IN V EN C IÓ N DE LA ANTROPOLOGIA

El c o n t r o l d e l a c u ltu r a

L a p r in c ip a l p r e o c u p a c ió n d e la C u ltu r a m o d e r n a n o r t e a m e r i­ cana co n siste en dom esticar, aprovechar, som eter, tem plar, r a c io ­ n a liz a r y c o m p r e n d e r esa co sa p o d e r o s a y d e s c o n c e r ta n t e q u e im agin am o s en n o so tro s y a n u estro alrededor, y que an im a tod as las co sa s: e so q u e lla m a m o s « n aturaleza» . T o d o s n u e s tro s v a lo ­ res, tan to p erso n a les co m o co lectivos, se m id en co n e s te criterio , sea q u e h a b le m o s d e salu d, ju icio , ren d im ien to , e sp íritu d e p o r ti­ vo, m o ra lid ad o p ro g reso . N u e stra C u ltu ra co le ctiv a es u n a v a s ta a c u m u la c ió n de lo g ro s y r e c u r s o s m a te ria le s y e s p ir itu a le s q u e d erivan de la co n qu ista de la n atu raleza y qu e son n ecesa rio s para la c o n t in u a c ió n d e ese esfu erzo . In clu ye los cim ie n to s d e n u e s ­ tra s ciu d a d es y d e n u e s tr a v id a e c o n ó m ic a , lo s b a n c o s m a s iv o s de « inform ación» y « conocim ien to» q u e a te sta n n u e stra s b ib lio ­ teca s y o rd en ad o res, los lo g ro s d el a rte y la cien cia, y lo s a rcan o s y u b ic u o s la b e rin to s d e la te c n o lo g ía . E sta es n u e s tra h e r e n c ia , n u e s tra p ro p ie d a d , n u estra vid a y tra b a jo , y el m ed io d e lle v a r a ca b o n u e s tro s id e ales y co m p ro m iso s. P e ro co m o he a rg u m e n ta d o , to d o este v a s to c o m p le jo e q u i­ v a le a u n co n ju n to de co n tro le s a lta m e n te a rticu la d o y sie m p re ca m b ia n te q u e sirve p a ra la in v e n ció n de la n a tu ra le za a tra v é s de los a cto s de o b je tiv a ció n . P u e sto qu e la cre e n c ia en la «realidad» de a q u ello qu e se in ven ta es p a rte n ecesa ria de la o b je tivació n , se sig u e q u e lo s e fe c to s d e e s to s c o n tr o le s se «enm ascaran» y o c u l­ tan a qu ien es los em plean. La id eolo gía de la c u ltu r a n o r te a m e r i­ can a se basa, p o r tan to , en la e x iste n c ia de un o rd en fen o m é n ico e innato llam ado «naturaleza» qu e es distinto de una cosa artificial y perfectible que llam am os «cultura». En lugar de inventar la n a tu ­ ra le z a se d ice qu e la en ten d em o s, la ap ro vech am o s, la a p licam os,

295

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

p e rm itim o s q u e sig a su cu rso . T o d o s n u e s tro s tra to s c o n e l m u n ­ d o fen o m én ico , sean e sp e cu la tiv o s o p rá ctico s, re sp e ta n la p rim a ­ cía y el ca rá c te r in n ato de la n a tu ra leza y de las fu e rza s natu rales. Esto o to rg a un p o d e r y u n a ve n ta ja e n o rm e s a q u ien e s tra b a ­ ja n en in te rp re ta r la n a tu ra le za , la fu e rza n a tu ra l, el im p u lso o el aco n tecim ien to. P ues p o seen — o al m en os d icen p o see r— la a u to ­ rid a d d e d e te r m in a r c ó m o es la n a tu ra le z a e n to d a s su s fo rm as «innatas» y se c o n v ie rte n , p o r tan to , en los á rb itro s de la C u ltu ra. Si la to ta lid a d de la C u ltu ra a d q u ie r e su im p o r ta n c ia y su v a lo r co m o re su lta d o d el d o m in io y a p lica ció n d e la n a tu ra le za , en to n ­ c e s la a fir m a c ió n d e lo q u e son los h e c h o s n a tu ra le s e q u iv a le a u n a e v a lu a c ió n d e la C u ltu ra . L os c ie n tífic o s y m é d ic o s (qu e in­ te r p r e ta n la n a tu ra le z a e n n o s o tr o s y en to r n o a n o s o tro s ), los p ro fesio n a les d el e n tre te n im ie n to (q u e in te r p r e ta n la e m o ció n y la r e a c c ió n «innata»), los p u b licista s (qu e in te r p r e ta n el im pulso y la n ecesid a d ) y lo s p e rio d ista s (que in te r p r e ta n los su ce so s y su im p o rtan cia) se e n c u e n tr a n e n u n a re la ció n de p o d e r fre n te a la cu ltu ra . O b jetiva n la C u ltu ra p o r m ed io de lo «innato», d ife re n ­ cia n d o su s fo rm a s (y p o r ta n to re ca rg á n d o la s y creá n d o la s) a tra ­ vé s de u n en o rm e c o n ju n to d e c o n tro le s no co n v en cio n a liza d o s. Si lo s n o r te a m e r ic a n o s so n v u ln e r a b le s a este tip o d e m an i­ p u la c ió n es p o rq u e su c r e e n c ia en la r e a lid a d d e la n a tu ra le z a inventada a través de sus co n troles cu ltu rales se fu n d a en u n a con­ v e n c ió n b asad a en la e x p e rie n c ia . L a n a tu ra le z a es u n a experien­ cia de algo que su ced e a n u estros controles, se percibe p o r m edio de su objetivación. Se ex p erim en ta co m o el y o individual; co m o la fu erza de la «ley natural» (co m b u stió n , electricid a d , com presión ) que opera en el m o to r de un a u to m óvil o de u n aparato dom éstico; o co m o la a c tu a c ió n y las re a c c io n e s d e u n su je to e n u n experi-

296

LA IN V EN CIÓ N DE LA ANTROPOLOGÍA

m e n tó cien tífico . Y la cre a tiv id a d d e l in v en to r o de q u ie n p la n ea u n e x p e r im e n to c ie n tífic o c o n s is te en a ju s ta r u n a c o m b in a c ió n d e c o n tr o le s c u ltu r a le s ( d is p o s itiv o s te c n o ló g ic o s , s itu a c io n e s e x p e rim e n ta le s) que p e rm itirá a lg u n a fo rm a n u eva d e «usar» o «experim entar» (esto es, d e in ven tar) la n atu raleza. En el a cto de ap licar o «interrogar» a la n atu raleza, in ven tán d ola, cre a m o s n u e ­ vo s co n troles cu ltu rales qu e p u ed en se r usados p o r o tro s para re ­ crea r la exp erien cia u n a y o tra ve z. O bjetivam os la C u ltu ra a través de la in terp reta ció n co n scien te de la natu raleza. N u e stra C u ltu ra c o n s c ie n te co n s iste en u n a a c u m u la c ió n b ien a rtic u la d a d e c o n ­ tro le s c r e a d o s y o b je tiv a d o s , q u e p u e d e n e m p le a rs e c u a n ta s ve ces se q u iera para r e cre a r la ex p e rie n c ia o rigin al de la n a tu ra leza . El e m p irism o n a tu ra lis ta — el lla m a m ie n to a los «hechos» n a ­ tu r a le s y a la e x p e r ie n c ia d e la n a tu ra le z a c o m o m e d io d e « p ru e­ ba» y d e c e rtid u m b re c ie n tífic a — es b á sic a m e n te u n lla m a m ie n to a la e fe c t iv id a d d e n u e s t r o s p r o p io s c o n t r o le s c u ltu r a le s . E ste e m p iris m o u sa la e x p e r ie n c ia d e la n a tu r a le z a p r o d u c id a m e ­ d ia n te la a p lica ció n de esto s c o n tro le s co m o m e d io p a ra ju s t ifi­ carlo s y ex ten d erlo s. Y esta b lece así lo s fu n d a m en to s de la cien cia «correcta» e id e o ló gica m en te acep ta b le, el u so crea tiv o d el a sp e c­ to «dado» o «innato» de n u estra co n ce p ció n to ta l de las co sa s p ara c o rr o b o ra r la e x te n s ió n del a sp e c to «artificial» y h u m a n a m e n te a d a p tab le. D ado q u e se b asa en n u e s tra d istin ció n id e o ló g ica que d e te r m in a q u é c o sa s, y q u é tip os d e c o sa s, so n «dadas», « in n a ­ tas» e in m u ta b les, y cu á les n o lo so n — co m o si se tra ta r a de un a rtícu lo de fe in d u b ita b le — , sus regla s, p ro c e d im ie n to s, técn ic a s y m eto d o lo g ía s son d isp o sitiv o s p a ra la rea firm a ció n y re in v e n ció n de esta d is tin c ió n y su id e o lo g ía co rre s p o n d ie n te . Y p u e s to que, p o r tan to , la cien cia n a tu ra lista co n siste sie m p re en re fo rz a r

297

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

y re a p lic a r e sta d istin ció n , su a p lica ció n fo rm a sie m p re p a rte de la in v e n ció n de nuestra p ro p ia cu ltu ra . C u an d o este tip o de en fo q u e se dirige h acia los u so s de la in ves­ tig a ció n a n tro p o ló g ic a , n u estra c o m p re n sió n e in v en ció n de otras cu ltu ra s se to rn a d e p e n d ie n te d e n u e s tra p ro p ia o rie n ta c ió n ante la «realidad» y h a ce d e la a n tro p o lo g ía u n in s tru m e n to de n u e s­ tra a u to in v e n ció n p rop ia. S iem p re q u e u n «aspecto» o p a rte de un to d o d ia lé ctico y a u to c re a d o se u sa co m o c o n tro l c o n s cie n te , su u so d eb e in e v ita b le m e n te c o n d u c ir a la in v e n ció n de la o tra parte. C u a n d o em p lea m o s así esto s co n tro le s n o co n v e n c io n a liza d o s y d ife re n c ia n te s d e la n a tu ra le za , o b je tiv a m o s y r e cre a m o s n u estra C u ltu ra co le c tiv a y su id e o lo gía c e n tra l d e lo «natural» versus lo « cultural» y a rtificia l. C u a n d o e m p le a m o s e s to s c o n tr o le s en el e s tu d io d e o tr a s p e rso n a s , in v e n ta m o s su s c u ltu r a s co m o a n á lo ­ g o s no de la to ta lid ad d e n u e stro esq u em a cu ltu ra l y co n ce p tu a l, sin o so la m e n te co m o p a rte de él. L os in v en ta m o s co m o an álo gos de la C u ltu ra (co m o «reglas», «norm as», «gram áticas», « te cn o lo ­ gías»), co m o la p a rte c o n s cie n te , co le ctiv a, «artificial» d e n u estro m u n d o , en re la ció n co n una realid ad ú n ica, u n iv e rsa l y natural. M ás qu e o fr e c e r u n c o n tra s te co n n u estra cu ltu ra , o u n c o n tr a ­ ejem p lo de ella, co m o u n sistem a to ta l de co n ce p tu a liz a c ió n , los co n tro le s in v ita n a u n a co m p a ra ció n co n «otros m odos» de tra ta r nuestra prop ia realid ad . Los in co rp o ra m o s a n u e s tra re a lid a d in ­ co rp o ra n d o así su s m o d o s d e vid a co m o p a rte d e n u e s tra autoin v e n c ió n . L o q u e p o d e m o s p e r c ib ir de las r e a lid a d e s q u e ellos h a n a p re n d id o a in v e n ta r y v iv ir se rele ga al d o m in io de lo «sobre­ natural» o se d e sca rta co m o « sim p lem en te sim bólico». A sí p u es, h a b la r d e la n a tu ra le za en el c o n te x to de la cu ltu ra es u n m o d o de c o n tr o la r la cu ltu ra . Se tra ta d e u n a té c n ic a fr e ­

298

LA IN V EN C IÓ N DE LA ANTROPOLOGÍA

c u e n te e n tre los p u b licista s, p e ro es un rasgo q u e se a so cia aú n m ás al a ctu a l « m o v im ien to eco lo g ista» n o rte a m e rica n o . D iscu tir d ir e c t a m e n t e lo s a b u s o s s o c ia le s , lo s e x c e s o s d e la in d u s t r ia y las re sta n te s in su ficien cia s de n u e stra cu ltu ra co le ctiv a e n té r m i­ n o s s o c ia le s tie n e el e fe c t o de p o n e r en cu e s tió n la to ta lid a d de n u e s tr o sis te m a c o n c e p tu a l (esto es, d e n u e s tro s m e d io s d e in ­ v e n ta r n u e stra p ro p ia «realidad»). P ara u n a civ iliza ció n q u e se in v e n ta a sí m ism a co m o la re la c ió n d el h o m b re co n la n a tu r a le ­ za, resu lta m ás có m o d o e id e o ló g ic a m e n te c o n s iste n te (así co m o m u ch o m ás «seguro») tra ta r estas insuficiencias co m o abu so s con tra el «m edio am b ien te» , co m o «crisis en erg ética» o co m o « co n ta ­ m inación». El m o v im ie n to eco lo g ista rep re se n ta u n e s fu e r z o p o r co n tr o la r la c u ltu ra a tra vé s d e la n a tu ra le za , de c r itic a r y r e d u ­ c ir la m asiva e irre fle x iv a in v en ció n d e la « fu erza natural» co m o «producto» y «energía» en térm in o s d e a g o ta m ie n to y e x p o lia c ió n de su fu en te de recu rsos. Es u n a in versión «creativa» d el p u n to de vista «explotador» trad icio n al, u n a m an era d e v e r la c u ltu ra co m o algo q u e «es infligido» a la n a tu ra le za . Al id e n tifica rse co n la n a ­ tu r a le z a , lo s a c tiv is ta s d e l e c o lo g is m o se m u e s tra n fu n d a m e n ­ ta lm e n te p reo cu p a d o s p o r la re fo rm a de la C u ltu ra , p o r c r e a r y re sta u r a r u n e q u ilib rio e n tre las n e ce sid a d e s d el h o m b re y su s a ­ tis fa c c ió n — lo qu e es decir, u n e q u ilib rio d e n tro d e la so cie d a d h u m a n a — en nom bre de la relación del hom bre con la naturaleza. Se m u e stra n así ta n «conservadores» co m o « conservacionistas», p u es al co n v ertir en el n ú cleo d e su «m ensaje» la d istin ció n en tre la «Cultura» a rtificia l d el h o m b re y la «naturaleza» in n ata , n o h a ­ cen m ás que reafirm ar esta distinción y la ideología en que se basa. L os e n fo q u e s e c o ló g ic o s e n a n tro p o lo g ía p u e d e n co n s id e ra r­ se ta m b ié n co m o te n ta tiv a s d e c o n tr o la r la c u ltu ra al h a b la r d e

299

LA INV EN CIÓ N DE LA CULTURA

la n a tu ra leza . J u n to co n c ie rta s fo rm a s a n ce stra le s c o m o el fu n ­ cio n a lism o de M a lin o w sk i o la « cu ltu rología» d e L eslie W h ite , se c o n s titu y e n co m o u n a cien cia « correcta», o b je tiv a n d o la cu ltu ra m e d ia n te la a te n c ió n a la n a tu ra leza , la «necesidad» n a tu ra l y el a p r o v e c h a m ie n to d e e n e rg ía . La a n tr o p o lo g ía e c o ló g ic a p r e s u ­ p o n e q u e la c u ltu r a es u n a « ad aptación» a u n a re a lid a d n a tu ra l p re x iste n te y u n iversal. D esd e e s te p u n to de v ista , las d iferen tes c u ltu r a s so n d ife r e n te s a d a p ta c io n e s fre n te a m a n ife s ta c io n e s d ife re n te s d e la n a tu ra le za (d ife re n te s «m edio am b ientes» ). Y si b ie n m u ch o s a n tro p ó lo g o s e co ló g ic o s son se n sib les al h e ch o de q u e las cu ltu r a s d e se m p e ñ a n u n p a p e l im p o r ta n te en la fo r m a ­ ció n d e su s m e d io a m b ie n te s , la n a tu ra le z a m ism a d e su in v e sti­ g a c ió n les im p id e d a r el s ig u ie n te p a so ló g ico : la c o n c lu s ió n de q u e el h o m b re crea sus prop ias realid ad es. P ues en ta n to cie n tí­ ficos e stá n co m p ro m e tid o s co n el e stu d io de la n a tu ra le z a y con u n tip o d e p e r s p e c tiv a q u e d e b e n c o m p a r tir e n tr e sí y c o n los lego s p a ra p o d e r c o m u n ic a r sus d e scu b rim ie n to s. A sí co m o la n a tu ra le za les sirv e de c o n tr o l p a ra la in v en ció n de cu ltu ra s in d i­ v id u ales, a sí la u n id a d de n u e s tro c o n ce p to de ley y regu larid ad n a tu ra l les sirve c o m o « com ú n d en o m in ad o r» y co m o crite rio de c o m p a ra ció n de las cu ltu ra s. Para ellos, sin n a tu ra le za no habría ni «ciencia» ni n in g ú n c rite rio d e ev alu ació n , ta n to en térm in o s te ó ric o s co m o p ro fesio n a les. Al u sa r n u estra p ro p ia realid ad co m o c o n tro l en la in ven ció n de las cu ltu ras, al in v e n ta r cu ltu ra s q u e c o n tra s ta n c o n p arte de n u e stro esq u em a co n c e p tu a l en lu g a r d e co n su to ta lid ad , la a n ­ tro p o lo g ía e c o ló g ic a p aga el p re cio del e tn o c e n tr is m o e co ló g ico . Sin im p ortar lo qu e los nativos «piensen» que están haciendo, sus a c c io n e s , id e as e in s titu c io n e s se m id en c o n fo r m e al c r ite r io de

300

LA IN V EN C IÓ N DE LA ANTROPOLOGIA

n u e s tra cre a tiv id a d , p o r lo q u e la e se n cia d e su c r e a tiv id a d se ve d e sn a tu ra liza d a y o scu re cid a . S e ría d ifícil e n c o n tra r u n a n t r o p ó ­ logo cu ltu ra l tan in g en u o co m o para n ega r qu e d iferen tes cu ltu ras reco n o cen y v iv en en realid ad es «subjetivas» distin tas; la cu e s tió n d e c isiv a , sin e m b a rg o , r e s id e en la a p re c ia c ió n d e lo q u e es u n a realid ad o b jetiv a. Si in sistim o s e n o b je tiv a r o tra s c u ltu ra s a tra v é s de nu estra re a lid a d , c o n v e r tim o s su o b je tiv a c ió n e n u n a ilu s ió n su b je tiv a , u n m u n d o de « sim ples sím b o los» o de o tra s « clasifica ciones» d e lo qu e « realm en te existe». P o r lo tan to , la c r e a tiv id a d d e su in v en ció n de la realid ad se co n v ie rte a la n u e stra , tra n s fo r ­ m an d o a q u ello q u e a p re h e n d e m o s co m o su cu ltu ra e n u n a e x t r a ­ ña y a c c id e n ta l m e tá fo r a de racio n a lid a d — e n p a la b ra s d e LéviS trau ss, en u n a «ciencia d e lo co n cre to » — . Siem pre que im p on em os n u estra co n cep ció n e in ven ció n d e la realidad a o tra cu ltu ra, b ien sea en el cu rso del trab ajo a n tro p o ló ­ gico, m ision ero, gu b ern am en tal, bien en favor de su «desarrollo», tra n s fo rm a m o s su c re a tiv id a d e n a lg o a rb itr a r io y c u e s tio n a b le , en u n sim p le ju e g o sim b ó lic o de p alab ras. Se c o n v ie rte e n «otra cultura», en u n análogo de n u estra em presa colectiva y racio n al de a p r o v e c h a r e in t e r p r e t a r la r e a lid a d n a tu r a l, n u e s tr a C u ltu r a de «palacio de la ópera», q u e ta m b ié n co n ce b im o s c o m o a r b itr a ­ r ia y s im b ó lic a e n e s te s e n tid o . P e ro , d a d o q u e to d a la fu e r z a de la creativid ad h u m an a resid e e n la h ab ilid ad de o b je tiv a r y de id e n tific a r lo s e le m e n to s sim b ó lic o s com o re a le s (d e c o n fu n d ir ­ los co n la realidad, podría d ecirse) y d e «enm ascarar» su s efe cto s, lo q u e «extendem os» a esta s cu ltu ra s qu e estu d ia m o s es, a d em á s d e n u e s t r a c o n c e p c ió n d e la r e a lid a d , n u e s t r o p r o p io « e n m a s ­ ca ram ien to » d e la c re a tiv id a d c u ltu r a l. L a c u ltu r a se r e c o n o c e , p e r o al p re c io d e su crea tiv id a d . T e n e m o s el h á b ito d e tr a ta r las

301

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

o rien ta cio n es cu ltu rales a la ligera, co m o «mitos», « in terp reta cio ­ n e s d e la realid ad » o in c lu so « m etáfo ras» , c o m o o tr a s ta n ta s ilu ­ sio n e s « m en talistas» , m ie n tra s q u e n e g a m o s o ig n o r a m o s im p lí­ cita m e n te su a lc a n ce y p o d e r crea tiv o . La m ayoría d e los an tro p ó lo g o s está n d isp u esto s a in clu ir nu es­ tra C u ltu ra (n u estro s «mitos», n u estra s « in terp retacion es d e la re a ­ lidad») d en tro de esa catego ría; y es d e eso de lo que en definitiva tr a ta e l « c o n c e p to d e c u ltu ra » y su ta n ca c a re a d a «relatividad». Pero la p ru eb a de fu eg o d e cu a lq u ie r a n tro p o lo g ía co n siste en sa­ b e r si está d isp u esta a a p lica r esa rela tivid a d ta n to objetivam ente com o subjetivamente, tan to a n u estra «realidad» co m o a la de otros. H asta qu e no seam o s capaces de h acerlo, la crea tiv id a d de las cul­ tu r a s q u e e s tu d ia m o s s e rá s ie m p r e r e s u lta d o de n u e s tr a p ro p ia cre a ció n de la realid ad . H asta q u e n o seam o s ca p a ce s d e co n sid e ­ ra r nuestros propios sím bolos com o responsables d e la realid ad que crea m o s co n ellos, n u estra n o ció n de sím b o lo y en g en era l de cul­ tu ra p erm a n ecerá su jeta al « en m ascaram ien to» m ed ia n te el cual n u e stra in v en ció n o cu lta su s efe cto s. E sto no q u iere d e c ir qu e el a n tro p ó lo g o esté o b lig a d o a «creer» en las realid ad es d e las p erso ­ nas qu e estu d ia o q u e esté o b ligad o a re n u n c ia r a v iv ir y p articipar e n su p r o p ia c u ltu r a . S ig n ific a , m á s b ie n , q u e el in d iv id u o cap az d e e n te n d e r el fu n cio n a m ie n to d e la in v en ció n y de la «creencia» p o d r á tr a t a r c o n lo s s ig n ific a d o s sin s e r «usado» p o r ello s. Será u n m e jo r an tro p ó lo g o , u n m ejo r ciu d a d a n o y, p o r ello, un m ejor e co lo g ista . L a n o c ió n d e «sim ple sím bolo» , d e l sig n ificad o com o co n stru cció n arb itraria, co m o p e rcep ció n de la realid ad «después d el hecho», es u n p ro d u cto de n u estro co m p ro m iso sem á n tico con la r e a lid a d n a tu ra l. E n e s ta s e c c ió n h e m o s e x a m in a d o el m od o e n qu e e s ta C u ltu ra d e sím b o lo s a r b itr a r io s se o b je tiv a a través

302

LA IN V E N C IÓ N DE LA ANTROPOLOGÍA

de c ie rto s e n fo q u e s («naturalistas») u sa n d o la «realidad natural» co m o co n tro l. E ste m o d o de in v e n ta r la cu ltu ra se co rre s p o n d e co n la a ctiv id a d q u e n o rm a lm en te p en sa m o s co m o «ciencia», es decir, la in v ersió n crea tiv a de n u e s tra h a b itu a l o b je tiv a ció n d e la n a tu ra le z a q u e «recarga» su s sím b o lo s y p ro p o rc io n a su s m e d io s y se rv icio s . P ero la o tra m ita d de n u e stro m u n d o co n c e p tu a l, la a rtic u la c ió n de c o n te x to s c o n v e n c io n a liz a d o s qu e id e n tifica m o s co n la «lógica» y el « pen sam ien to racional», ta m b ién p u ed e u sa rse co m o co n tro l d e la in v en ció n a n tro p o ló g ica . P restem o s a te n ció n a h o ra a lo s e n fo q u e s «lógicos» q u e h a c e n d e ello su o b je tiv o .

El co ntro l de la n atu raleza

L os c o n tro le s d e n u e s tra C u ltu ra c o le c tiv a su e le n in te r p r e ta r s e c o m o a rb itr a r io s y a rtificia le s, co m o p ro d u c to s de u n d e sa r ro llo h is tó r ic o (« occid en tal» o « ju d e o cristia n o » ). E n este s e n tid o , se p e r c ib e n c o m o a p re n d ib le s y e n se ñ a b le s (to d a n u e s tra « e d u c a ­ ción» trata de esto), p erfectib les y capaces d e co rreg irse o d e ca m ­ b ia rse a tra v é s d e la in n o v ació n , la le g isla ció n o la re v o lu c ió n . U n esta d o racio n al es u n esta d o artificial cu yos o ríg en es se re m o n ta n a a lg u n a id e o lo g ía d e m e jo r a y p e r fe c tib ilid a d d e l s e r h u m a n o . L os firm a n te s d e la D e cla ra c ió n de In d ep en d en cia d e los E sta d o s U n idos y los re v o lu c io n a rio s fra n ceses q u e e n tro n iza ro n a la d io ­ sa R a zó n creía n a c tu a r so b re el p r e c e d e n te d el c o n tra to so cia l de R ou sseau . Los ra cio n a lista s m ás m o d ern o s en cu e n tra n su a sc e n ­ d e n cia cu ltu ra l e n el d e sa rro llo e v o lu tiv o d el h o m b re, el p ro g re so d e la c ie n c ia y la te c n o lo g ía , y la e v o lu c ió n d e la ju r is p r u d e n c ia y d el E stado.

303

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

El g a ra n te d e esta e m p resa , la r a z ó n o ste n s ib le d e su e x iste n ­ cia y la m ed id a d e su p ro g reso y p erfecció n es u n o rd e n «innato» d e h e c h o s y le y e s n a tu r a le s . El E s ta d o r a c io n a l se fu n d a so b re los « d e re c h o s n a tu ra les» d e su s c iu d a d a n o s , la t e c n o lo g ía sirve a las « n ecesid ad es naturales» d el h o m b re, y la cien cia y la filo so ­ fía n atu ral se afanan en p erfec cio n a r sus técn icas, m etod o lo gías y ap arato s co n ce p tu a les para co m p re n d e r y re p re se n ta r los «hechos n a tu ra le s» y la « realid ad » . S i r e c o n o c e m o s e s ta e m p r e s a co m o u n a in v e n c ió n d iv e r s a y m ú ltip le d e la r e a lid a d n a tu r a l a tra v é s de la cu a l esta es p r o te g id a , a se g u ra d a , a p ro v e c h a d a y c o m p r e n ­ did a, e n to n c e s la p e r fe c tib ilid a d C u ltu ra l es el d is fra z e n qu e se p re se n ta esta n e ce sid a d d e in v en ció n (y su m o tiv a ció n ). El «pro­ greso», la «dem ocracia» y la « certid u m b re cien tífica» so n las m ás­ caras d e n u estra in v e n ció n c o le ctiv a de la n a tu ra le za . Todas las actividades, pautas, procedim ien tos, técn icas y dispo­ sitivo s d e n u e stra C u ltu ra «oficial» y co tid ian a son co n tro le s para la in v en ció n d e la p a rte «innata» y «natural» d e n u e s tr o m u n d o co n ce p tu a l. C u a n d o lo s in v o cam o s, n o so lo o cu lta m o s la esen cia cr e a tiv a d e n u e s tr a s a c c io n e s tra s la s « realidad es» q u e cre a m o s y las n e cesid a d es q u e nos p rese n ta n , sin o q u e ta m b ié n rea firm a ­ m o s la d is tin c ió n id e o ló g ic a e n tre «natural» y «artificial». A l in ­ v e n ta r lo «natural» co m o tal, re fre n d a m o s la d istin ció n e n tre lo «natural» y lo «Cultural», y el fu n d a m e n to ló g ico q u e se apoya en esa d istin ció n . De m o d o q u e la te n ta tiv a d e r e p r e s e n ta r y c o m ­ p ren d er u n o rd en q u e co n tra sta d irecta m en te co n n u estro esq u e­ m a co n ce p tu a l to ta l resu lta tan in ú til co m o la o b je tiv ació n de la cu ltu ra. C u ando u tilizam os de este m o d o los co n tro les convencionalizados y co lectivos de n u estra C ultura, el resu ltad o es la recrea­ ció n cu ltu ra l d e n u estra s n o cio n e s d e lo «natural» y lo «innato».

304

LA IN V EN C IÓ N DE LA ANTROPOLOGÍA

Si el em p irism o n a tu ra lis ta es e s e n cia lm e n te u n a lla m ad a a la e fe c tiv id a d d e n u e s tr o s c o n t r o le s c u ltu r a le s e n la in v e n c ió n d e la n a tu ra le za , lo s e n fo q u e s q u e se b a sa n e n el d e te r m in is m o ló g i­ co o «sem ántico» a p elan a n u e s tra n o ció n de d e riv a c ió n e v o lu tiv a o «cognitiva» de la c u ltu ra a p a rtir d e un o rd e n n a tu ra l in n a to y p re e x iste n te . E sto s e m p lea n m e to d o lo g ía s c o m p le ja s y s is te m á ­ tic a s p a ra in v e stig a r y d e te rm in a r (esto es, p a ra in v en ta r) no la c u ltu r a — en el se n tid o de p e rso n a s qu e tr a ta n e n tr e sí y c o n su e n to r n o — sin o la n a tu r a le z a (n u estra n a tu ra le z a ) e n su fo r m a « percibida» e « in terp reta d a » p o r la c u ltu r a . L os c o n tr o le s c u lt u ­ rales a ce p ta n p r á c tic a m e n te co m o u n a rtícu lo de fe q u e las a n a ­ logías, d iv isio n es y d istin cio n e s a rb itra ria s q u e h em o s im p u e sto al m u n d o fe n o m é n ic o c o m o «naturaleza» le so n e n c ie r to m o d o in n ato s y esen cia les. A su m e n q u e las plan tas, an im ales, co lo re s, p a re n te s c o , e n fe r m e d a d e s d e la p iel so n e n c ie r to se n tid o co sa s «reales» y a u to e v id e n te s , e n lu g a r de s e r m a n e r a s d e h a b la r s o ­ b re las co sas. P u ed e p a re c e r u n e x tra ñ o tip o d e fe a las p e rso n a s a q u ie n e s g u s ta id e n tifica rse co m o lin g ü ista s, p ero lo c ie r to es q u e d e riv a d ire cta m en te de n u estro s p resu p u esto s id eoló gico s so b re la n a tu ­ raleza d el len g u aje. P u es el len g u a je es p a rte d e la C u ltu ra y, p o r co n sig u ien te, se lo co n cib e co m o a rb itrario , artificial, p e rfe c tib le y so m e tid o a la d efin ició n y al u so p re ciso cu a n d o d e sc rib e lo qu e es «real» y firm e . La a n tr o p o lo g ía s e m á n tic a se a p o y a s o b r e la cre e n c ia co m p a rtid a e n la p o sib ilid a d y p e rfe c tib ilid a d d e la s d e ­ fin icion es — fu n d ad as so b re los su p u esto s co lectiv o s a ce rca d e lo in n a to y d e la e x is t e n c ia a b s o lu ta d e u n ú n ic o m u n d o fe n o m é ­ n ico «real»— y co n fie re a la d e n o ta c ió n v e rb a l u n a p r io r id a d dete rm in ís tica so b re la e x te n s ió n del sig n ifica d o q u e se e m p le a en

305

LA IN V E N C IÓ N DE LA CULTURA

a firm a r la p rim a cía d el o rd e n «natural». E sta a n tro p o lo g ía c o n ­ tro la y p ro d u ce «naturaleza» a tra v é s de m e d io s c u ltu r a le s e n la m ed id a e n q u e la n a tu ra leza u n iversal es el ú n ico fu n d a m e n to fe ­ n o m é n ic o p a ra la e x a c titu d d e las d efin icio n es, a sí co m o e l ú n ico fu n d a m e n to fe n o m é n ico para o b te n e r d efin icio n e s-tra d u ccio n e s « equivalentes» a p a rtir d e su s o b je to s d e estu d io. L as d e fin icio n es d e n o ta tiv a s e x a cta s d e l tip o q u e p o stu la n y d e m a n d a n los a n tro p ó lo g o s « etn o sem á n tico s» so lo so n p o sib le s si las «cosas» d e fin id a s y a e x is te n c o m o e n tid a d e s d is c r e ta s . Si a d m itim o s e l h e c h o d e q u e el le n g u a je y el s ig n ific a d o c r e a n la realid ad , en lu g a r de se r a la in versa, se p o n e en c u e s tió n la p rio ­ rid ad de la d en o ta ció n (la co n secu en cia evolu tiva o «cognitiva» de la ca teg o ría cu ltu ral a p a rtir del o rd en natu ral). El tip o d e «traduc­ ción» d el qu e d e p e n d e n los p ro c e d im ie n to s e tn o se m á n tic o s solo es p o sib le e n la m ed id a e n qu e la «realidad» g e n e ra l d e las «cosas» d is cre ta s sea co m p a rtid a p o r los h a b la n tes d e las d os le n g u as en ju e g o , p u es ¿d e qué o tra m a n era p o d ría n «traducirse» las d efin i­ cio n es d e n o ta tiv a s de u n a a o tra ? U na v e z que se re c o n o c e que e x iste esta realid ad u n iv e rsa l p o stu la d a , las te n d e n cia s y d isp o si­ c io n e s e s p e cífica s de las r e s p u e s ta s d e lo s in fo r m a n te s (el g u ió n d e su s « categorías» ) p u e d e n e x p lic a r s e sim p le m e n te c o m o d ife ­ re n te s clasificacion es q u e se a p lica n al m u n d o de las co sa s reales. T odo el esfu erzo de la an tropología sem ántica se p resen ta com o u n e je rc ic io de v e rific a c ió n (y p o r ta n to de cre a c ió n ) de la e x is­ te n c ia de la re alid ad u n iv e rsa l q u e p o stu la. O b je tiva la « n aturale­ za» a tra vé s d e la m a n ip u la ció n co n s c ie n te d e la cu ltu ra , in v en ­ tan d o u n a «realidad» ú n ica y u n ive rsal m ed ia n te la «obtención» traslativa d e « categorías cognitivas». Sus técn icas de o b ten ció n de resp u estas y de d e te rm in a ció n d e «dom inios» y «paradigm as» son

306

LA IN V EN C IÓ N DE LA ANTROPOLOGÍA

en re alid ad d isp o sitiv o s p a ra d e m o le r en u n cia d o s sig n ifica tiv o s y c o n v e r tir lo s e n d e fin icio n e s d e n o ta tiv a s q u e se s u p o n e n d o ta d a s de p rio rid a d co g n itiv a, a fin d e fo r z a r e l flujo de la in v e n ció n d e n ­ tro de la ca m isa de fu e rza de la d efin ició n . Se tra ta d e m e to d o lo ­ g ías p ara o b je tiv a r las re sp u e sta s d e o tra s p erso n a s («cognición», «categorización», «clasificación») de la realid ad natu ral, q u e se in ­ v e n ta m e d ia n te la m a n ip u la c ió n d e los co n tro le s «culturales» de o tra s p erso n a s y no de los n u estro s. E ste in te ré s en la p rio rid a d d el o rd e n n a tu ra l c o n d u ce a u n a «epistem ología» d e la n a tu ra le za q u e se re c o n o c e a sí m ism a en la «cognición» q u e p ro p o rc io n a la e x c u s a y el e s tím u lo p a ra la « etn o grafía» , p a ra la e x p lo r a c ió n de la co g n ició n a esca la m u n d ial. P or su pu esto, los a n tro p ó lo gos se m á n tico s no cre e n q u e estén in ven tan d o u o b je tiv an d o la n a tu ra leza , pu es sus c o n tro le s m e to ­ d o ló gico s se b a sa n e n el su p u esto d el c a r á c te r n a tu ra l de lo in n a ­ to. E sta a u to co n firm a ció n de la realid ad p o stu la d a se e n m a sc a ra co m o b ú sq u e d a d e la « certid u m b re cien tífica» y co m o n e cesid a d de p erfeccio n a r la a rticu la ció n de los co n tro les, ela b o ra r m e to d o ­ logías, p recisa r d efin icio n es y o b te n e r m ás datos. C u a lq u ie r in te n ­ to de c r ític a a e s te e n fo q u e re m ite d ir e c ta m e n te a lo s in te r e se s de este e s fu e rzo co le ctiv o y n o a su s p re su p u e s to s su b y a ce n te s. L os a n tro p ó lo g o s se m á n tic o s s u p o n e n q u e las c r ític a s d e b e ría n fo rm u la rse de tal m o d o q u e c o n trib u y e ra n a m e jo ra r las m e to d o ­ logías, p re cisa r las d e fin icio n es y o p e r a c io n a liz a r la o b te n c ió n de datos. La insinu ación de que estas m etod o lo gías co n firm an sus d a ­ tos d eb id o a la p resu p o sició n de la realid ad en qu e e stá n basad os se in terp retaría co m o una su b versió n d e los h o n esto s esfu e rzo s de p ro fesio n a les d ed ica d o s al asu n to. R esu m am o s n u e stra s o b se rv a ­ cio n e s co m o su g e re n cia m e to d o ló g ica : la m e to d o lo g ía m ás eficaz

307

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

p a ra la a n tro p o lo g ía se m á n tica es a q u ella q u e a n aliza la m an era en q u e el h o m b re c r e a su s p ro p ia s r e a lid a d e s , c o m e n z a n d o p o r lo s m ism o s p r o c e d im ie n to s d e la « etn o sem án tica» . He a rg u m e n ta d o qu e el h o m b re cre a su s p ro p ia s rea lid a d es a tra vés de la o b je tiv a ció n , al d ar a sus p e n sa m ie n to s, a cto s y p r o ­ d u cto s las características de cierto s co n tex to s seleccion ad o s com o «controles». La a n tro p o lo g ía se m á n tica es in tere sa n te p o rq u e usa esta o b je tiv a ció n p a ra n e g a r la e x iste n c ia d e la o b je tiv a ció n . P or m ed io de una « co n ven cio n alizació n artificial» esta d isciplin a re d u ­ ce a len gu aje la e x p re sió n d otada de significado, la co n v ierte a una se rie de d e fin icio n es a d q u irid a s, q u e sirv e n a su v e z co m o m ed io p a ra o b je tiv a r e l m u n d o n a tu ra l. L os e s fu e r z o s y té c n ic a s d e la e tn o se m á n tica y, e n ú ltim a in sta n cia , las m ism as « categorías» n a ­ tivas p ro p o rcio n a n la m áscara de esta o b jetivació n . De este m odo, el co n tro l de la n a tu ra le za a través de la cu ltu ra reafirm a la p rim a ­ cía y el c a r á c te r in n a to d e lo n a tu ra l, y la «artificialidad» y «arbi­ trariedad» de lo cu ltu ral, así co m o la ideología qu e le es inheren te. Los en fo qu es co n o cid o s de m an era general co m o «etnociencia» y « etn osem án tica» re p re se n ta n v e rsio n e s a lta m e n te e s p e cia liz a ­ das y elab orad as d e u n a ten d en cia m u ch o m ás antigu a y exten d id a en a n tro p o lo g ía . La « traducción» d e e x p re sio n e s ve rb a le s, u so s y c o s tu m b r e s d e o tr a s p e rso n a s a u n co n ju n to de «reglas», «leyes» y «gram áticas» c o n s c ie n te s — e n a n á lo g o s d e n u e s tr a C u l t u r a eq u iva le al u so d e c o n tr o le s cu ltu ra le s y, p o r co n sig u ie n te , a u n «préstam o» d e las fo rm a s d e o tra s cu ltu ra s (cu a lq u iera q u e haya sid o su sig n ific a d o o rig in a l) p a ra a p lic a r s e a n u e s tra in v e n c ió n de la n a tu ra leza . Ello e x p lica ría p o r qu é in clu so los a n tro p ó lo g o s m ás e c lé c tic o s y tr a d ic io n a lis ta s m a n tie n e n u n a fe im p líc ita en los fu n d a m e n to s «naturales» y ev o lu tiv o s d e la c u ltu ra h u m a n a y

308

LA IN V EN CIÓ N DE LA ANTROPOLOGÍA

e n el c a r á c te r in n a to de los fe n ó m e n o s «naturales». E sto es lo q u e in v e n ta n y lo qu e su a n tro p o lo g ía les e n se ñ ó a inventar. A ca so el m e jo r ejem p lo d e esta in v en ció n y c o n tro l a n tro p o ló ­ gico casi u n iversal d e la realidad n atu ral se en cu en tre e n el estu d io d el «parentesco». En su exten sa revisió n de los estu d io s d e p a re n ­ tesco d esd e los co m ie n zo s de la an tro p o lo g ía, David S ch n e id er d e ­ m u e stra q u e la su p u e sta e x iste n c ia y el c o n tin u o re c o n o c im ie n to de u n d o m in io d iscre to de «paren tesco» se basa en la cre e n c ia de la n a tu r a le z a in n a ta y d e la a u to e v id e n te p rio rid a d d e l «hecho» b io ló g ic o y g e n e a ló g ico . Es la m ism a «facticidad» d e este « hecho natural» lo que p e rm ite la d efin ició n del d om inio, d elim ita n d o sus fro n te ra s y d em a rca n d o sus co m p o n e n te s e n térm in o s s u p u e s ta ­ m e n te «naturales» o «factuales». En p a la b ra s de Sch n eid er: Los dos lados del «parentesco», el m odelo b iológico (ya sea real o supuesto, putativo o ficticio) y la relación social (los derechos, d e­ beres, privilegios, roles y estatus), se encuentran en una relación jerárquica, pues lo biológico define el sistema al cual está ligado lo social y es, por consiguiente, lógicamente anterior a este último2.

S c h n e id e r m u e stra qu e esta re la ció n je rá r q u ic a y su co m p ro m iso c o n la p rio rid a d d el h e ch o n a tu ra l h a sid o a ce p ta d a p o r p r á c tic a ­ m e n te todas las te o ría s y te ó ric o s d e las rela cio n e s d e p a re n te sc o d esd e los tie m p o s d e L ou is H en ry M organ: p o r Rivers y RadcliffeB row n , p o r K ro e b e r y los p ra c tic a n te s d el an álisis co m p o n en cia l, a sí c o m o p o r p e n s a d o r e s ta n in n o v a d o r e s c o m o L e a c h y L éviS trau ss. ¿P or qué esta trem en da tenacid ad ?, cab ría preguntar. ¿P or qué este sig lo o m ás de m an io b ra , re c o n o c im ie n to y p lie g u e de velas d e n tro de los lím ites d e un so lo «paradigm a»? Solo p u ed e h ab er u n a r e sp u e s ta y u n m o tivo : la n e ce sid a d d e u n a cu ltu ra o de sus

309

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

m ie m b ro s d e ju s tific a r y co n firm ar, d e in ven tar, u n a re a lid a d par­ ticular. P ara h a c e r e sto es n e ce sa rio c r e e r e n la p ro p ia ca p a cid a d d e h a ce rlo . El «hecho» d e l « p a re n te sco natu ral» h a ce p o sib le la d e fin ic ió n d e l « p a ren tesco » . O b je tiv a m o s lo d e fin id o al a c e p ta r el «parentesco» co m o u n c o n c e p to h e u rístic o , co m o u n m ed io de o p e r a c ió n y c o n t r o l, al a c t u a r co m o si e x istie se u n p a r a d ig m a defin ible m ed ia n te una se rie lim itad a y d erivab le d e té rm in o s d is­ cre to s , al e x tr a e r los té r m in o s q u e d efin e n y p o r ta n to c re a r las d e fin icio n e s . E l im p u lso m ás fu e r te en lo s e s tu d io s tra d ic io n a le s de p a re n te sc o h a sid o la co m p ro b a c ió n y r e c r e a c ió n d e la «reali­ dad» de n u e stra cu ltu ra . E sto ha h e ch o d e lo s e s tu d io s d e p a re n ­ te sc o (así co m o d e la « an tro p o lo gía social» a la q u e p erte n e c e n ) u n a p a rte d e n u e s t r a a u to in v e n c ió n e n lu g a r d e u n a c r ít ic a de esa in v en ció n o u n a p e sq u isa m á s g en e ra l so b re la a u to in v e n ció n d el h o m b re. La a n tro p o lo g ía d el c o n tro l de la n a tu ra leza está tan próxim a — y tan d is ta n te — d e la co n c lu sió n de q u e el h o m b re in v en ta sus p rop ias rea lid a d es co m o lo está la a n tro p o lo g ía d el c o n tr o l de la cu ltu ra . T a m b ié n en e s te ca so es n u e stra «Cultura» la qu e se in ­ te rp o n e e n el cam in o, c o n su s su p u e sto s in c u e s tio n a d o s y n o an a­ liz a d o s so b re q u é es «real» y có m o d eb e estu d ia rse. L as te o ría s e id en tid ad p ro fesio n a l de u n a n tro p ó lo g o e co ló g ico so n resu ltad o d e la fe en la p rim a cía y en el c a r á c te r in n ato de lo «natural», e n ­ m a sca ra n d o e l co m p ro m iso c o n la e fe ctiv id a d e sen cia l de lo s co n ­ tro les cien tífico s y «Culturales» a tra vés d e los cu a les d escribim os y a n a liza m o s (in ven tam o s) la n a tu ra leza . Las teo ría s e identidad p ro fe sio n a l d el a n tro p ó lo g o «cultural» tr a d ic io n a l so n re su lta d o d e la fe en la im p o rta n cia d e la cu ltu ra , la cu a l o c u lta u n a fe im ­ plícita en el c a r á c te r in n ato d e una realid ad n atu ral co m o garante

310

LA IN V EN C IÓ N DE LA ANTROPOLOGÍA

de la cu ltu ra . El d e sc u b rim ie n to d e m u ch o s e co lo g ista s se n sib le s e in te lig e n te s de q u e el h o m b re c o n trib u y e a m o d e la r su e n to rn o , así co m o la co n scien cia de m u ch o s an tro p ó lo g o s cu ltu ra les igual m e n te so fistica d o s d e q u e el h o m b re « interpreta» o «com pren de» su e n to rn o p o r in te rm e d io d e su s p ro p ia s c a te g o ría s , se e n c u e n ­ tra a u n p e q u e ñ o p aso de la co n clu sió n de que el h o m b re cre a sus p ro p ia s re a lid a d e s. P ara las p e r s o n a s d e id e a s in c u e s tio n a b le s y n o a n a liza d a s q u e h e esta d o d iscu tie n d o su p o n e c ie r ta m e n te u n p a so g ig a n tesco . Y, sin em b a rg o , cre o q u e se tra ta d e u n p a so n e ­ c e s a rio e in ev ita b le. L os tra b a jo s d e L é v i-S tra u ss y su s se g u id o r e s y a n ta g o n is ta s « estru ctu ralistas» , de L ou is D u m o n t, E d m u n d L each y o tro s in n o ­ v a d o re s d e la m o d e rn a a n tro p o lo g ía cu ltu ra l, h a n d e se m p e ñ a d o u n p ap el in d isp en sa b le al p re p a ra r a la a n tro p o lo g ía p a ra el tip o de a u to co n scien cia qu e im plica una teo ría basad a en la invención. Y, sin e m b a rg o , e s to s a u to re s ta m b ié n se h a n q u e d a d o c o r to s en su s c o n c lu s io n e s re la tiv ista s; ca b e s u p o n e r q u e, en b u e n a m e d i­ da, co n el fin de m a n te n e r y «proteger» las p e rsp e ctiv a s cu ltu ra le s y c ie n tífic a s q u e p e r m ite n c o m u n ic a r su s te o ría s. D ejo al le c to r la c u e s tió n de d e cid ir en q u é m ed id a es re co m e n d a b le esta e s tr a ­ te g ia d e « p ro teg er a la a n tro p o lo g ía d e sí m ism a». L é v i-S tra u ss, p o r e jem p lo , se e m b a rc ó e n su b r illa n te y fa s c in a n te e s tu d io d e la m ito lo g ía su d a m e rica n a co n la c o n v ic c ió n de que:

La m itología carece de una función práctica evidente: al contrario de los fenómenos anteriorm ente examinados, esta no se encuentra directam ente vinculada a una realidad diferente, dotada de una objetividad mayor que la suya y cuyos mandamientos transmitiría a un espíritu que parece entregarse por com pleto a una creatividad espontánea3.

311

LAIN V E N C IÓ N DE LA CULTURA Y, sin em b argo , se m e ja n te ex p ed ició n para p e rse g u ir la im agi­ n a ció n h asta su ú ltim o esco n d ite p a rte de a lg u n a s p re su p o sic io ­ nes m u y o ccid e n ta le s so b re la n a tu ra le za d el «mito» en relació n co n la «realidad» y so b re la u n ive rsalid a d de los fe n ó m en o s n a tu ­ rales. C o m ie n za co n la a firm ación : El objetivo de este libro es m ostrar de qué m odo las categorías em ­ píricas — tales com o la de lo crudo y lo cocido, lo fresco y lo podri­ do, lo m ojado y lo quemado, etc., definibles con precisión p or la simple observación etnográfica, y en cada caso, desde el punto de vista de una cultura particular— pueden no obstante usarse como herramientas conceptuales con las que elaborar ideas abstractas y combinarlas en form a de oposiciones4.

Si el le c to r r e tr o c e d e a lg u n a s p á g in a s h a sta m i d is c u s ió n s o ­ b re la a n tro p o lo g ía se m á n tic a , d e sc u b rirá qu e esto s o b je tiv o s se c o r r e s p o n d e n e x a c t a m e n te c o n m i c a r a c t e r iz a c ió n d e la e tn o s e m á n tica co m o la o b je tiv a c ió n d e la n a tu ra le z a a tra v é s de c a te ­ g o ría s n a tiva s. D ebo p e d ir d is cu lp a s al p r o fe s o r L é v i-S tra u ss (y m e tem o qu e ta m b ién a los etn o sem á n tico s) y clasificarlo co m o un e tn o s e m á n tic o . S ir v ié n d o n o s d e u n a m e tá fo r a d el p o e ta R o b ert F ro s t, p o d e m o s d e c ir q u e ju e g a al te n is e tn o s e m á n tic o «con la red baja», es decir, sin el b en eficio de las m e to d o lo g ía s d e elicitació n . (A u n q u e se ría ju s t o r e c o r d a r la ré p lic a d e C a ri S a n d b e rg a la crítica del v e rso lib re de Frost: u n o p u ed e ju g a r m e jo r al tenis co n la red baja.) N o p reten d o d a r la im p re sió n d e q u e to d o s los a n tro p ó lo g o s se e n cu e n tra n a tra p a d o s en la o b je tiv a ció n de la n a tu ra le za p o r m ed io de la cu ltu ra , o vice versa . L os p io n ero s co m o L évi-Strauss, D u m o n t o L each m e r e c e n to d a n u e stra co n s id e ra c ió n p o r h ab er fo rja d o un a p ara to co n c e p tu a l q u e ha h e c h o p o sib le una a n tro ­

312

LA IN V EN CIÓ N DE LA ANTROPOLOGÍA

p o lo gía a u to an alítica. O tro s a n tro p ó lo g o s m ás jó v e n e s h a n se g u i­ d o el ejem p lo d e D avid S c h n e id e r y C liffo rd G e e rtz p a ra lle v a r sus in v estig a cio n e s y c o n clu sio n e s m ás allá d e lo s lím ite s im p u e sto s p o r u n a a n tro p o lo g ía tra d icio n a lista y u n aca d em icism o fo rm a lis­ ta. L os e s tu d io s a n tr o p o ló g ic o s q u e o b je tiv a n las c u ltu r a s co m o a n á lo g o s a u to c r e a tiv o s d e n u e s tr o sis te m a c o n c e p tu a l to ta l, en lu g a r de n u e s tra C u ltu ra r a c io n a lis ta e n su se n tid o r e str in g id o , q u e no c a e n e n la tra m p a d e u s a r n u e s tro s c o n tr o le s c u ltu r a le s para in v en ta r im p lícita m e n te la o tra , se e n c u e n tr a n en u n a re la ­ ció n in n o v ativa y e v a lu a tiv a r e sp e c to de la to ta lid a d d e n u e stro siste m a co n ce p tu a l. N o fo rm a n p a rte d e n u e stra in v e n c ió n d e la realid ad , de n u e s tra d e riv a c ió n d e la C u ltu ra a p a rtir d e la n atu ra leza o v ice v e rsa , p o r lo q u e su s co n clu sio n e s no se e n c u e n tr a n n e c e s a r ia m e n te s u je ta s al « en m a sca ram ien to » q u e a p ris io n a sus o p eracio n es en u n a esp ecie de e tn o ce n trism o su blim in al. U na a n ­ tro p o lo g ía q u e in v e n ta la c u ltu r a en lu g a r d e « n u estra C u ltu ra» m e d ia n te la a p lic a c ió n n o c u a lific a d a y u n iv e rs a l d e c o n c e p to s co m o la d ialéctica, la o b jetiv ació n y la m ed iació n , im p lica el a u to ­ an álisis co m o p a rte n e ce sa ria d el an álisis d e o tro s, y v ic e v e rsa .

El f in d e l a a n t r o p o l o g ía s in t é t ic a

¿Q u é es el « hom bre de ciencia» tra d ic io n a l, c o n su s r e ifica cio n e s d e la tra d ic ió n y la c o s tu m b re , su e v o lu c ió n , su « su p ero rg án ico » y su visión sin tética d el m u n d o de los fen ó m en o s «culturales» h a ­ cie n d o p reca rio s equ ilib rio s so b re un castillo a ca d ém ico d e naipes im p reso c o n e tiq u e ta s co m o «quím ica», «biología», «psicología» o « cien cia p o lítica » ? Se tra ta , en to d o s lo s se n tid o s, d e u n e q u iv a ­

313

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

len te an álogo y m erito rio d e la pu blicidad, de u n cu lto a la cu ltu ra q u e p ro y e cta su ju s tific a c ió n d efin itiva a tra vés de la c e lo sa b ú s ­ q u ed a de «m arcas» c o n c re ta s en la teo ría . Es u n m o d o d e a firm ar y n e g a r al m ism o tie m p o la rela tiv id a d cu ltu ral, u n m o d o lib re y r á p id o d e «jugar» c o n la in v e n c ió n y la e x p e r ie n c ia d e ta l m o d o qu e n u estro co m p ro m iso co n la C u ltu ra y la em p resa c o le ctiv a se vea siem p re reivin d ica d o . La rela tivid a d siem p re ha sido algo v ita l p a ra la a n tro p o lo g ía , q u e ha e x p e r im e n ta d o m u c h a s d e su s c risis y tra n s fo rm a c io n e s en p a ra lelo al d e sa rro llo d e la re la tiv id a d en física. La era qu e ha p re se n cia d o el a u to e s c ru tin io de los físico s, d e M ach a E in stein y H e ise n b e r g , y el e x a m e n d e lo s c o n c e p to s a n tr o p o ló g ic o s d esd e Tylor, Boas, K ro e b e r y G o ld e n w e ise r h a sta L é vi-S tra u ss y Schneider, es una fase d e c r e c ie n te a u to c o n c ie n c ia d e u n a C u ltu ra cada v e z m ás re la tiv a y a u to b v ia n te . Su s a v a n ce s so n de u n v a lo r in ­ ca lcu la b le y ta m b ié n de u n a e x tra o rd in a ria d e stru c tiv id a d . A m e ­ n a zan el m ism o te jid o de n u e s tro o rd e n so cia l a ca d é m ico y se cu ­ lar, pero tam bién sostienen este orden prop orcion ánd ole un desafío y u n a pertinencia, a lg o de lo que h ab lar. L o v iv ifican , así co m o la pu blicidad vivifica n u estra vid a eco n ó m ica. En an tropología, la in­ tro sp e cció n seria co n d u ce in ev ita b le m e n te al d ese n m a sca ra m ie n ­ to d e su s te o ría s y p r o b le m a s . A sí y to d o , c u a n d o se a d m in istra en d osis p eq u eñ a s, e s te tip o de v is ió n p ro p o rc io n a la m o tiv a ció n y e l e stím u lo q u e m a n tie n e v iv a a la cien cia. C ada avance en el p eligro so rein o de la visió n relativa proyecta, co m o su a n títe s is, « co n o cim ien to » y « ü teratu ra» cie n tífic a . C ada gra d o de in tro sp e cció n d eb e «aplicarse» y d esa rro lla rse p o r p arte de las ata rea d a s in d u stria s cien tíficas. N u e stra s a testad a s b ib lio ­ te c a s d e e tn o g ra fía y te o r ía so n r e v e r b e r a c io n e s d e te r r e m o to s

3H

LA IN V E N C IÓ N DE LA ANTROPOLOGÍA

v ita les. D e h ech o , r e su lta te n ta d o r h a b la r de s e c u e n c ia s d e « para­ digm as» en el se n tid o d e las re v o lu c io n e s c ie n tífica s d e T h o m a s K u h n 5, e x c e p to p o r el h e c h o de q u e los «paradigm as» e s tá n esen c ia lm e n te c o n te n id o s e n m a tr ic e s m a y o re s d e d e s a r r o llo y c a m ­ b io q u e tam b ién p u ed en ve rse co m o parad igm as. E n u n solo siglo de ca rrera , la a n tro p o lo g ía co m o u n to d o se in serta e n m arco s de d e s a r r o llo m ás a m p lio s, c o n la c o n c e p c ió n d e H o b b e s d e la s o ­ c ie d a d co m o u n «Dios m ortal» , c o n R o u sse a u , K a n t, H eg el y la s te o ría s d e la e v o lu c ió n e in v o lu c ió n h u m a n a s. Y h a y ta n to in te r ­ ca m b io e n tre «disciplinas» y a lo larg o de lo s ca m p o s a ca d é m ico s en los q u e se d e sa rro lla n los p a ra d ig m a s co m o d e n tr o d e ellas. La te o ría d e K u h n tie n e m ás se n tid o co m o u n a p e rsp e ctiv a g e n e ra l so b re el c a m b io qu e co m o u n a d e scrip ció n fe n o m é n ica . D e b ería re e sc rib irse d esd e el p u n to d e vista d e la in v en ció n . C o n sid éren se las lín eas g en erales d e la h isto ria a n tro p o ló g ica. La a n tro p o lo g ía «diacrónica» o «histórica» d e Tylor, d e M o rg a n y d e los d ifu sio n ista s a lem a n es, b ritá n ico s y e s ta d o u n id e n se s llevó a u n tip o de a go tam ien to teó rico qu e co n v irtió en u rg e n te y n e c e ­ saria la p reo cu p ació n p o r la «sincronía» y los sistem as. E sta ú ltim a ép o ca , la d e l fu n cio n a lism o de M alin o w sk i y R a d cliffe-B ro w n , y la d el « estru ctu ralism o » d e L évi-S trau ss y la a n tro p o lo g ía co g n itiv a , d io lugar, a su vez, a u n a v e rd a d e ra q u ieb ra d e la te o ría m o d e rn a . A m b o s «tipos» d e a n tro p o lo g ía , la q u e tra ta b a las c u ltu ra s co m o p a rte de u n «sistem a» h istó rico -g eo g rá fico y la qu e tra ta b a las c u l­ tu ra s c o m o s is te m a s p o r d e r e c h o p ro p io , p u e d e n c o n s id e r a r s e co m o p a rte de u n p a ra d ig m a ú n ico o ta m b ié n co m o d is tin to s p a ­ ra d ig m a s. Y c a d a u n o d e ello s ta m b ié n p u ed e d e sco m p o n e rse en p a ra d igm a s c o n s titu y e n te s. El e v o lu cio n ism o de T y lo r y M o rg a n , en tre o tro s, se an u ló a sí m ism o en tre los años 1870 y 1895, y p r e ­

315

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

p a ró la e s c e n a p a ra la fo r m u la c ió n d e l d ifu s io n is m o h is tó r ic o g e o g r á fic o d e F ro b e n iu s e n la d é c a d a d e 1890 y la te o ría d e los círc u lo s c u ltu ra le s (K ulturkreislehre) de G r a e b n e r en 1904. P ero ha cia la P rim era G u erra M u n d ial G ra eb n e r h abía id e n tifica d o su «Cultura M elan esia d el Arco» en los cin co co n tin en tes, F robeniu s y a h a b ía a b a n d o n a d o su c r e a c ió n a n te r io r y M a lin o w s k i esta b a co m e n z a n d o su tra b a jo d e cam p o. Lo q u e sig u ió fu e una p r o fu n ­ da revisió n crítica qu e d io p o r sen tad a s las cu e stio n e s h istó rica s e h izo de las s is té m ic a s a lg o p r o b le m á tic o , al ig u a l q u e la a n t r o ­ p o lo g ía a n t e r io r h a b ía in v e r t id o e s te o r d e n . El fu n c io n a lis m o v e ía las «cu ltu ras» c o m o m e c a n is m o s s o c ia le s y el c o n fig u ra c io n ism o (F roben ius, Spengler, K roeber, Sapir, B en ed ict y m ás tard e R edfield) las veía co m o «pautas» so cio p sico ló g ica s: a m b o s e n fa ti­ za b a n la cu estió n d e la in teg ració n . P ero la cu ltu ra co m o sistem a in te g ra d o era v u ln e ra b le a la c r ític a e tn o c é n tr ic a — p u e s p a ra p o ­ d e r d e m o s tr a r el « fu n cio n a m ien to » o las p a u ta s se re q u e ría d ar p o r sen tad a la co n ce p tu a liza c ió n de las c u e s tio n e s c u lt u r a le s — . Y así, c o m e n z a n d o p o r L as estru ctu ras elem entales del parentesco d e L é v i-S tra u ss , y s ig u ie n d o p o r su s tra b a jo s p o s te r io r e s y p o r lo s d e los e tn o c ie n tific o s , la c u ltu r a se e x p lic a b a co m o u n s is te ­ m a lógico y co n sisten te (en vez de fun cion al y eficien te). M ientras el fu n c io n a lis m o y el c o n fig u ra c io n is m o d a b a n p o r s u p u e s to el o r d e n c o n c e p tu a l d e las co sas y p ro b lem a tiza b a n la in teg ració n , el es tru ctu ra lis m o y la e tn o c ie n c ia d a b a n p o r s u p u e s ta la in te ­ g ra c ió n (b ajo la fo rm a d e « recip ro cid ad » ) y p r o b le m a tiz a b a n la co n ce p tu a liza c ió n . N in g u n a d e e s ta s é p o c a s y t r a n s fo r m a c io n e s fu e in d e p e n ­ d ie n te de lo s o tr o s a c o n te c im ie n to s . L a a n tr o p o lo g ía h is tó ric a r e fle ja b a la id e o lo g ía d e lo s im p e r io s c o lo n ia le s y s u p r a é tn ic o s

316

LA IN V EN C IÓ N DE LA ANTROPOLOGÍA

ta rd ío s de G ran B retañ a, F ran cia, E u ro p a C e n tra l y o tro s. (E stos im p e rio s «hicieron» p r á c tic a m e n te e v o lu c ió n y d ifu s ió n C u ltu ­ rales co m o p o lítica p ú b lica). La a n tro p o lo g ía sis té m ic a refleja la n e cesid a d ra c io n a l de la m o v iliz a ció n b élica y d e la e c o n o m ía del E stad o -n ación . La cu rio s a «evolución» a tra vé s de la cu a l cada u n o de lo s su ce siv o s e p iso d io s p a ra d ig m á tico s se c o n d u jo a sí m ism o h a cia u n a o b v ia ció n y c o n tr a d ic c ió n de sus p r e s u p u e s to s o rig in a ­ les p ro p o rcio n a la ev id e n cia m ás c o n v in c e n te d e la n a tu ra le z a de la a n tro p o lo g ía co m o disciplina a cad ém ica. Se tra ta de u n a acció n de fren o d e la rela tiv id a d , u n a su e rte d e fijació n te ó ric a q u e c o n ­ vierte la m irad a in tro sp ectiva en teo ría cu ltu ra l co rro b o ra tiv a . Las p e rsp e ctiv a s c r ítica s, cada v e z m ás n ítid as y c o n v in c e n te s, n a c ie ­ r o n d el fra ca so p a ra d e te n e r ca d a a cció n su ce siv a y, en ca d a caso , esta s p e rsp e ctiv a s se u sa ro n co m o p la ta fo rm a de n u e v a s te o ría s sin tética s. Es u n a cien cia q u e vive d e l in ce sa n te ap la zam ien to de las im p lic a c io n e s d e su s id e a s, im p lic a c io n e s cu y o a p la z a m ie n to lleva, en ú ltim a in sta n cia , a sa lto s c rític o s e in tro s p e ctiv o s. ¿ Q u é es el co rp u s d e la a n tr o p o lo g ía s o c ia l b r itá n ic a , d e la « te o ría d e la d e s c e n d e n c ia » y d e lo s « g ru p o s c o r p o r a d o s » s in o un in te n to de e x p lic a r la so cie d a d trib a l co m o u n estab íish m en t eco n ó m ico-ju ríd ico, d e p ro y e cta r la C u ltu ra co m o estabíishm ent a co sta d e la re la tiv id a d c rítica ? P ero la a n tro p o lo g ía so cia l b r itá n i­ c a n o es la ú n ica cu lp ab le. T en e m o s u n fu n cio n a lism o e c o ló g ic o q u e sa crifica la re la tiv id a d d e la in v e n ció n en fa v o r de la re alid ad de la ley n a tu ra l. U na e tn o c ie n c ia qu e a d q u ie re su c e r tid u m b r e te ó ric a y p ro fe sio n a l a c o s ta del re c o n o c im ie n to d e la cre a tiv id a d de a q u e llo s q u e e s tu d ia . In clu s o la m u y p r o m o c io n a d a sín te s is q u e h icie ro n los a n tro p ó lo g o s de fin ales de la d é ca d a d e los s e s e n ­ ta y prin cip io s de los seten ta de las visio n es de M auss, L évi-Strau ss

317

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

y los (otros) d e te rm in ista s lógico s, d e la d u alid ad «cartesiana», de la re cip ro cid a d y d e la cla sifica ció n , es re su lta d o de d e sco m p o n e r la in v e n ció n en d os p o lo s a rtificia le s q u e a m e n a za n c o n colapsarse u n o al o tro en c u a lq u ie r m o m e n to . A d e cir ve rd a d , ¡n e cesita n co la p sa rse p a ra re su lta r m ín im a m e n te fa ctu ales! En el m ejo r d e los casos, la recip ro cid a d es la co m p re n sió n de qu e las cosas que se su p o n e que so n d e «igual» valor (sean objetos, d erech o s, o b lig a cion es, em b lem a s u o tro s ele m e n to s «culturales») son a sim ism o in terca m b ia b les. P ero lo q u e h a ce que el in te rc a m ­ bio sea in te re sa n te , va lio so , d iv e rtid o , lu c ra tiv o y via b le es el h e ­ ch o de qu e las cosas in tercam b iad as son d esiguales d esd e el punto de v is ta d e los a c to r e s im p lica d o s. De m o d o q u e la re c ip ro c id a d im p lica la p re su p o sic ió n d e ig u a ld a d d e las co sa s e n el c o n te x to d e su co n d ició n d esig u a l, d e fa cilita r la d esig u a ld a d d e los inter­ c a m b ia d o re s e n e l c o n te x to d e su d e sig u a ld a d m a n ifie sta co m o p artes d el in tercam b io . V ista en su conju nto, la recip rocid ad posee la cu alid ad m eta fó rica de m an ejar la igu ald ad y la d esig u ald ad si­ m u ltá n ea m en te, es decir, p u ed e ser lo que h agam os d e ella d e p en ­ d ie n d o de có m o d e cid a m o s in te rp re ta rla . A sí, la re cip ro cid a d no es so lo red u cib le a la p ro p o s ic ió n de qu e la g e n te tie n d e a a trib u ir valoracion es relativas a las cosas, sin o que esta p rop osició n puede ser a su v e z redu cid a al h ech o de qu e tales valores se crea n y tran s­ fo rm a n in c e sa n te m e n te e n el m ism o a cto de cita rlo s o tra tarlo s. L a c la s ific a c ió n , p o r su p a r te , es la c o m p r e n s ió n d e q u e u n tip o de co sa re p re se n ta rá a o tra o, lo qu e es lo m ism o, p a rtic u la ­ riza rá o ejem p lifica rá a lg u n a clase a la cu al se asigna. P ero e l acto d e c la sific a r so lo p u e d e to m a rs e c o m o sig n ific a tiv o o p r o v o c a ti­ v o si se e n tie n d e d e a lg u n a m a n era q u e esa co sa no re p re se n ta o e je m p lific a la c la s e d e la o tra . R e su lta ta u to ló g ic a la a lte r n a tiv a

318

LA IN V E N C IÓ N DE LA ANTROPOLOGÍA

de a sig n a r u n a co sa p a ra q u e re p re se n te algo q u e y a es o u sa rla p a ra q u e se e jem p lifiq u e a sí m ism a co m o una clase. L a a cció n se v u e lv e s ig n ifica tiv a a c a u sa d el e n tr e c r u z a m ie n to d e c a te g o ría s ; co m o les g u s ta d e cir a lo s ru so s, ízvestía nye p ra v d a i p rav d a nye izves-tia*, «las n o ticia s n o so n la ve rd a d y la ve rd a d n o so n las n o ­ ticias». La c la s ific a c ió n se v u e lv e s ig n ific a tiv a y p r o v o c a tiv a , se v u e lv e u n a c to o e v e n to , se v u e lv e «noticia», si y so lo si a fe c ta a la «verdad» de los v a lo re s y c a te g o ría s a cep ta d o s. P e ro en to n c e s, p o d ría re p lic a rse , ya n o se tra ta d e cla sifica ció n sin o d e re c la s ifi­ cació n , y esta es una d iferen cia cru cial. De m an era q u e el m u n d o está tico d e las ca teg o ría s solo p u ed e a ctivarse y a p re h en d erse m e ­ d ia n te a cto s d e r e e v a lu a c ió n q u e co n v ie rte n las cla ses en ev en to s, al igu al que el m u n d o a ctiv o de la recip ro cid a d solo p u e d e d e sci­ fr a r s e m e d ia n te la r e d u c c ió n de sus a cto s a la c r e a c ió n d e v a lo ­ res. L a a lte r n a tiv a es u n m u n d o d e s ig n ific a d o s sin a c c ió n y de a ccio n e s sin sig n ificad o. Si ca d a p o lo p u ed e c o la p s a rse so b re el o tro , la m ism a p o la r i­ d ad ca re ce d e sig n ifica d o . Y lo m ism o se a p lica a la a n tro p o lo g ía q u e se d irig e a la re a lid a d fe n o m é n ic a d e la r e c ip r o c id a d d e s in ­ t e g r a n d o u n m u n d o im p líc ito d e v a lo r e s en u n j u e g o e x p líc ito d e in te rca m b io s, o q u e reifica u n m u n d o o rd e n a d o d e c a te g o ría s ló g ica s su b s u m ie n d o y c o la p s a n d o u n m u n d o im p líc ito d e m o v i­ m ien to y a c o n te c im ie n to . A q u ello q u e se su b su m e o co la p sa tie n e o tro «nivel», y el u n iverso d e niveles fen o m én ico s (de «temas» par­ tic u la re s, ca d a u n o d e lo s cu a les se d efin e m ed ia n te o p e ra cio n e s d e e s te tip o ) es u n a fr á g il je r a r q u ía d e r e d u c c io n e s q u e, e n ú lt i­ m a in sta n c ia , d e se m b o c a e n la p o la rid a d in n a to versu s a rtificia l.

Los periódicos soviéticos Izvestía y Pravda. [N. del t.]

319

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

El «hecho» a p a r e c e c o m o m á s c a r a d e to d o u n r e in o d e c o n t r a ­ d iccio n e s teó rica s: ca d a o p e r a c ió n e n g lo b a el a sp e c to d ia lé ctico y c o n tr a d ic to r io d e la in te r r e la c ió n de «niveles», y e n to n c e s lo s u ­ p r im e y c o la p s a en la d e r iv a c ió n d e l « h ech o» . D e m o d o q u e lo s «órdenes» o «niveles» r e p r e se n ta n u n a se rie d e « redu ccion es» r e ­ p etitivas y tau to ló gica s de u n a ú n ica po ten cialid ad inventiva a tra ­ vé s d e las o b je tiv a cio n e s de n u e stra s m ú ltip le s té c n ic a s te ó rica s («m etodologías» y d em ás) p a ra p ro d u c ir h ech o s. El m u n d o sin té ­ tico de la cien cia es u n m u n d o c o n siste n te h ech o de re m ie n d o s. N o im p o rta q u e a p re h e n d a m o s los d is tin to s « enfoqu es» de la a n tro p o lo g ía (o del c o n ju n to m ás am p lio d e la m ism a cien cia) c o m o u n a se c u e n c ia de d e sa rro llo de « co n tribu cio n es» su ce siv a s e n pos d e un a rs e n a l te ó r ic o o q u e las c o n c ib a m o s « sin c ró n ic a ­ m ente» , c o m o te n ta tiv a s d e lid ia r c o n v a rio s «niveles» d e la r e a ­ lidad. N o im p o rta, d ic h o d e o tro m o d o , qu e e lija m o s r a c io n a liza r la d ia lé ctica en té r m in o s h istó ric o s, c o m o u n d e s file d e lo g r o s h u m a n o s , o e n té r m in o s « n a tu ra les» , co m o u n o rd e n d e n iv ele s fe n o m é n ic o s. T o d o se r e d u c e a una m ism a co sa: la p ro scrip ció n in te le ctu a l de la in v en ció n y de la rela tivid a d d e la c o n v e n c ió n a fa v o r d e la c o n fir m a c ió n d e n u estro p ro p io m u n d o c o n v e n c io ­ nal, la m etam o rfo sis de la crea ció n h u m an a de la realid ad a n u e s­ tro s ó rd en es co n v e n c io n a le s d el « conocim ien to» y d el «hecho». La era qu e la a n tro p o lo g ía está a tra v e sa n d o a h ora es la d e la sín tesis, tan to en su m an ifesta ció n d ia cró n ica o h istó rico -d ifu sio n is ta (1871-1922) co m o en la sin c r ó n ic o -sis té m ic a (1922-1972). El fu n d a m e n to d e la a n tr o p o lo g ía s in té tic a e r a la id e a d e q u e los «niveles» de los fen ó m en o s se co rresp o n d e n co n las ram as de e s ­ tud io acad ém ico (ciencias físicas, b io ló g icas y sociales). Sus g ra n ­ des logros fu e ro n lo «superorgánico» de Kroeber, los «niveles» de

320

LA IN V EN C IÓ N DE LA ANTROPOLOGÍA

W h ite y S te w a rd y las g ra n d e s sín te sis de T a lc o tt P a rso n s. C u a n d o esta an tro p o lo gía se d esb o rd ó a sí m ism a, co m o su ce d ió tan tas v e ­ ces en los trab ajos de B en ed ict, B ateson, Sapir, L évi-Strau ss, y m ás ta rd e d e S c h n e id e r y su s d is cíp u lo s , a tra jo la c r ític a d e q u ie n e s te m ía n qu e lo s o tr o s n iv e le s, los «hechos» e c o n ó m ic o s y n a t u r a ­ les, a ca b a ra n sien d o d esp recia d o s. De m o d o q u e la a n tro p o lo g ía y su co n ce p to -le m a — la « cu ltu ­ ra»— n o es ta n to u n a in d a g a c ió n d e l m u n d o fe n o m é n ic o co m o u n a eta p a d e n u e s tra p ro p ia r e la tiv iz a c ió n C u ltu r a l y d e l d e s p e r ­ ta r a la co m p re n sió n q u e d em an d a y o fre ce esta re la tiv iza ció n . La c u ltu r a es lo q u e se h a ce d e ella, a u n q u e p a ra lo s q u e la c o n s id e ­ ran «real» o cu lte el m ism o tip o de tram p a p lan tead o p o r cu a lq u ie r o tro co n ce p to . E n ta n to q u e d isp o sitiv o m esiá n ico , c o m o ca m in o a la «libertad» p a ra q u ie n e s b u sc a n u n en tu s ia sm o c o n e l q u e d e ­ v o lv e r su C u ltu r a a la vid a , su s p o te n c ia lid a d e s fu tu r a s so n m ás ex ten siva s q u e in ten siv a s. S e e x p a n d irá y p r o life r a r á p o d e r o s a ­ m e n te co m o u n so fistica d o fre n te d e ola, a tr a y e n d o ta n to a e s t u ­ d ia n tes co m o a lego s al e x c ita n te ju e g o d e c o n s tr u ir y re a firm a r la C u ltu ra a p a rtir de su prop ia y arriesgad a co n tra d icció n bajo la fo rm a d e u n a e x p e r ie n c ia e x ó tic a . El p a so s ig u ie n te e q u iv a le al p u n to d o n d e e l ju e g o y la c o n t r a d ic c ió n se v u e lv e n m á s im p o r ­ ta n te s q u e la a firm a c ió n d e la C u ltu ra . E sta co n tra d icció n es el m o d o fu n d a m en ta l en q u e la a n tro p o ­ logía se ha in v en ta d o a sí m ism a d en tro d el d e sa rro llo q u e he p r e ­ sen tad o a n terio rm e n te, p o r m ás q u e se m e ja n te p ersp e ctiv a se a (y d eba ser) n egad a p o r la m ásca ra que p o rta la a n tro p o lo g ía co m o d iscip lin a sin té tica . C o m o p a rte d e la C u ltu ra, la a n tro p o lo g ía es u n a a c u m u la c ió n d e g ra n d es id eas, visio n e s y o b ra s, y su im ag en p r o fe s io n a l p r e s e n ta e s ta « literatu ra» c o m o u n a s e r ie d e p o s ib i­

321

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

lid a d e s te ó ric a s d e v ia b ilid a d m ás o m e n o s e q u iv a le n te . Es p o s i­ b le a d q u irir lib ros d e te x to qu e p rese n tan estas «contribuciones» p r e c is a m e n te d e e s te m o d o , m in im iz a n d o y r e s t r in g ie n d o su s co n trad iccio n es, y su p rim ien d o su co n tin u id ad dialéctica. «Busca e n la literatu ra» , d ic e n lo s d e ca n o s re sp e ta b le s y los e d ito r e s de re a d e rs c a d a v e z m á s e x h a u s t iv o s , «y e n c o n t r a r á s lo q u e e s tá s b u sc a n d o : to d o ya h a sid o d icho» . Y, p o r s u p u e s to , c a s i to d o ya h a s id o d ic h o . A lo q u e e q u iv a le e s ta a m n e sia a c a d é m ic a , e s ta o m isió n de la in v en ció n a través de la p ágin a im p resa, es sim p le ­ m en te a u n te a tro m ás fo rm a l e in stitu cio n a liza d o e n la b atalla c o n tra la r e la tiv iz a c ió n cu ltu ra l y la co n c ie n c ia d e la re la tiv id a d c u ltu r a l q u e e n tra ñ a . La a n tro p o lo g ía d e lo s lib ro s d e t e x to es u n ca tálo g o de los d isp o sitiv o s q u e esta teo ría ha em p le a d o p ara c o n tro la r y su p e ra r la relativid ad : reú n e de n u ev o to d o el m u n d o s in té tic o d e la c ie n c ia d e m itad d e sig lo , c o n su s n iv e le s y red u ccionism os. Las d efin icio n es resta u ra n la «claridad» y la se gu rid a d de la realid ad se c u la r o rd in a ria ; lo s g ra n d es h o m b re s y sus a u ras m ística s y a n e c d ó tic a s r e sta u ra n la co n fia n z a en e l ava n ce p r o g r e ­ siv o d e la «tradición» , y la c ie n c ia q u e n e c e s ita e s e tip o d e m o b i­ lia rio id e o ló g ico siem p re p o d rá e n c o n tra r ca n d id a to s a d e cu a d o s, o a l m en o s in v en tá rselo s. Si esta d iscu sió n h a p a re cid o d e m a sia d o c r ític a d e los su p u e s­ tos q u e h a sta a h o ra h a n sid o sa cro sa n to s, si h a tra ta d o c o n tin u a ­ m e n te la cu e s tió n d e lo q u e la cie n cia no quiere sa b e r en lu g a r de p re g u n ta rse lo qu e q u ie re saber, q u izá d eb a m o s e x a m in a r la n e c e ­ sid ad d e esta c r ític a c o n u n p o c o m á s d e a te n c ió n . P u e s la p e r s ­ p e c tiv a q u e he d e s a r ro lla d o a q u í no es s im p le m e n te a n ó m a la o d iv e rg e n te r e sp e c to d e n u e s tra s id e o lo g ía s a ca d é m ica s y s e c u la ­ res, sin o q u e se e n c u e n tra en d ire c ta o p o sició n a ellas. E sta p e r s­

322

LA IN V EN CIÓ N DE LA ANTROPOLOGÍA

p ectiv a su g ie re qu e las p ro p ia s re a lid a d e s e n las cu a le s b a sa m o s n u estra s teo ría s, a ccio n e s e in stitu cio n e s so n fa b r ic a c io n e s d e la in v e n c ió n h u m a n a y d e la in te r p r e ta c ió n c o n v e n c io n a l. Im p lic a q u e el m u n d o a ca d é m ico h a sid o el b ra zo d e re ch o d e o tro s in te r e ­ ses c o m p ro m e tid o s co n la in v e n ció n de n u e s tra re a lid a d secu lar. E ste tip o de su p u e sto s h an p e rm a n e cid o in ta c to s h a sta el m o ­ m en to para los a n tro p ó lo g os, tem ero so s d e c o m p ro m e te r los fu n ­ d a m e n to s de sus in v e stig a c io n e s , e s to es, la b a se d e c o n s is te n c ia so b r e la q u e se a sie n ta e l ra c io n a lis m o c ie n tífic o . La p r e e m in e n ­ cia d e la C u ltu ra , e n su m a , n u n c a ha sid o s e r ia m e n te d e sa fia d a . P ero la p ro g resiva rela tiviza ció n , co n se cu e n cia del p ro p io c o n se r­ va d u rism o qu e esta p o stu ra ejem p lifica, ha o b v ia d o n u e s tra C u l­ tu ra y sus so lu cio n es e in s titu cio n e s h a sta el p u n to d o n d e e l e s tu ­ d io d e la c u ltu ra se e n c u e n tra in v o lu cra d a d ir e c ta m e n te e n u n a c r ític a q u e tr a s c ie n d e lo p u r a m e n te a c a d é m ic o . N o es q u e lo s tiem p o s se hayan v u e lto p eo res o qu e la g en te se h aya v u e lto m ás h o n esta, o, incluso, ay, qu e la «verdad» esté em e rg ie n d o le n ta m e n ­ te (co m o h a su c e d id o sie m p r e ). Es qu e u n a C u ltu r a p r o g r e s iv a ­ m e n te re la tiv iza n te o b v ia p ro g re siv a m e n te sus p ro p io s in te re se s y a c tiv id a d e s , y su s o p e r a c io n e s se v u e lv e n ca d a v e z m á s o b v ia s d u ra n te el tra n scu rso d e este p ro c e so . En este c o n te x to , la a n tro p o lo g ía y a n o p u e d e p e r m itir s e j u ­ g a r el p a p el de G ran In q u is id o r m ás d e lo q u e lo h a c e n lo s in t e ­ reses co m erciales o ad m in istrativo s, o cu lta n d o a la g e n te , «por su p ro p io bien», el fu n cio n a m ie n to d e la in v en ció n . P o r d e s tr u c tiv o qu e esto p u ed a resu lta r a cie rto o rd en c o n se rv a d o r — y c o n s e r v a ­ d o ra m en te d efen d id o p o r los c o n s e r v a d o r e s— , to d a la a n a to m ía de la in v en ció n , las im p lic a c io n e s q u e la ro d e a n y las r e s p o n s a ­ b ilid a d e s q u e im p lica, d e b e n a b o rd a rse a b ie rta y p ú b lic a m e n te .

323

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

Se tra ta d e u n deber so cia l y p o lítico , y es d e h e ch o n u e s tra ú n ica a ltern ativa a co n v ertirn o s e n víctim as de los in v en to res y m a n ip u ­ la d o re s d e la re a lid a d secu lar. O a p re n d e m o s a u sa r la in v e n c ió n o se re m o s u sa d o s p o r ella. E ste a p re n d iza je, e n la m ed id a en qu e se lleve a ca b o re sp o n sa b le y cu id a d o sa m en te , p u ed e co n d u cir a u n rég im en a rm o n io so d e co n fian za y co m p re n sió n e n tre los se c ­ tores sociales crea tiv a m en te o p u esto s. Y la tarea de co n stru ir una co n scien cia de la in v en ció n p odría ser el o bjetivo y la cu lm in ació n de las cien cias so ciales. El fu tu ro d e la so cie d a d o ccid e n ta l d ep en d e de su ca p a cid a d para crea r form as sociales que h agan explícitas las distin cion es e n ­ tre cla ses y se c to r e s de la so cied a d , d e ta l m o d o q u e e sta s d is tin ­ cion es no deriven en racism o im plícito, discrim inación, corrupción, crisis, sediciones, tram pas, en gaños y dem ás. El fu tu ro de la a n tr o ­ po lo g ía d ep en d e d e su ca p a cid a d p a ra e x o rc iz a r la «diferencia» y vo lverla c o n s c ie n te y ex p lícita , ta n to en re la ció n co n su tem a de estu d io co m o co n sigo m ism a. E sp ecialm en te en E stados U n idos6, ten em o s una « an tropología d e h ech o y facción» d irigid a ex p lícita ­ m en te a la co n sisten cia , el co n o cim ie n to y la fra tern id a d p ro fe sio ­ nal, p ero rep leta d e d ife re n cia s im p lícita s y fu rtiv a s, riv a lid ad es, celo s y am b icion es poco p rofesio n ales, qu e son tan to m ás d e stru c ­ tiv o s (y p o lític a m e n te p erju d icia le s) p o rq u e n o se a d m ite n ab ier­ tam en te. Se tra ta de u n a «industria» de p ro d u cció n de h e ch o s que sufre la d ialéctica en form a d e h istoria, p o lém ica y d isp u tas faccionales, q u e v iv e en u n a su ce sió n d e cu lto a las je rg a s, d e ten d en cia s, d e «necesidad» d e d e p a rta m e n to s o de la d iscip lin a, «m ontando» su s p ro p ia s r e v o lu c io n e s y c a ta c lis m o s su b r e p tic io s , p la n e a n d o «program as» p a ra la a c c ió n c o n c e rta d a , p r o g r a m a s ta n o p tim is ­ tas co m o p o co realistas.

324

LA IN V E N C IÓ N DE LA ANTROPOLOGIA

N u e stra tan c e le b ra d a « h istoria d e O ccid en te» no es sin o u n a in v e n c ió n situ a d a « fu era d e la co n cien cia » : es d ia lé c tic a e x p e r i­ m en ta d a co m o ev en to , co m o n a tu ra le za . Ya sea q u e lla m e m o s a esta d ia léctica «lucha de clases» (lo q u e a m e n u d o es), « ascen sió n y o ca so d e a lto s o rg a n ism o s cu ltu rales» (q u e im ita in g e n io s a m e n ­ te), «lucha d el h o m b re co n su n a tu ra le za in te rio r y c o n su e n to r ­ no» (su ilu sió n o p erativa ) o «evolución» (la d ia lé ctica c o m o n a tu ­ ra le z a , « h istoria n atu ral» ), la ú n ica n e ce sid a d q u e n o s p r e s e n ta es la de h a ce rla c o n s c ie n te . Y es a sí c o m o la ú n ic a a lte r n a tiv a a u n a a n tr o p o lo g ía q u e o b v ia ta n to su s p r o p ia s t e o r ía s c o m o su «historia» sería u n a a n tro p o lo g ía basad a en el re c o n o c im ie n to d e ­ lib e ra d o y c o n s c ie n te d e la d ia lé ctica y d e su s im p lica cio n e s para la o b via ció n . ¿Q u é sig n ifica d o tie n e to d o e s to para el fu tu ro p ro fe sio n a l de la a n tro p o lo g ía ? E v id e n te m e n te im p lica a lg u n a s re v is io n e s im ­ p o rta n te s, ta n to d e la te o ría co m o d el m o d o de c o n c e b ir la p ro p ia d iscip lin a . A n te to d o , la a n tro p o lo g ía d e b e r ía p ro c e d e r, c o m o el b u e n tra b a jo d e ca m p o , c o n p le n a c o n s c ie n c ia d e la d ife r e n c ia y la co n tra d icció n . L as co n tra d ic c io n e s in h e re n te s a los d is tin to s e n fo q u e s d e b e ría n h a c e r s e e x p líc ita s y e m p le a rse e n la c o n s e c u ­ ció n d e una co m u n id a d p ro fe sio n a l im p lícita. La é tic a y m e to d o ­ log ía d el tra b a jo de ca m p o d e b e r ía v o lv e rse « tran sparen te» para la c re a tiv id a d estu d ia d a . D e b e ría m o s s u b o r d in a r n u e s tr a s s u p o ­ s ic io n e s y p r e c o n c e p to s a la in v e n tiv id a d d e las p e r s o n a s e s t u ­ d ia d a s p a r a no v a c ia r de a n te m a n o su c r e a tiv id a d en el in te r io r de nuestra prop ia invención. Y la p r e se n ta c ió n de la «literatura» a n tro p o ló g ic a co m o «hechos», «datos» o « con ocim ien to» d e b e ría m o d e r a r s e c o n u n tip o d e in te r p r e ta c ió n (co m o la « h e r m e n é u ­ tica» d efen d id a p o r J o h an n es F abian , J ü rg en H ab e rm a s y o tro s)

325

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

q u e v u e lv a c o n s c ie n te la m u tu a fa sc in a c ió n e in v e n c ió n d e l a n ­ tro p ó lo g o y el «nativo». En c ie r ta o c a sió n , V o lta ire o b s e r v ó q u e si D ios n o e x is tie s e h a b ría sid o n e c e s a r io in v e n ta rlo . Y, a la m a n e ra d e lo s te ó lo g o s de la m u ’tazila islám ica, añadiría qu e si Dios existe ello vu elve aún m ás n e cesa rio q u e lo in v en tem o s, pu es la in v en ció n es la fo rm a e n q u e e x p e r im e n ta m o s y c o m p re n d e m o s . Si te n e m o s a lg o qu e a p re n d e r d e aq u ello s p en sa d o re s y filo so fías «ilum inadas» d el p a ­ sad o (tan «ilusorias» co m o cu a lq u ie r o tra ), es qu e el h o m b re no d eb ería d isp u ta r so b re la ex isten cia o in ex isten cia de tales ilu s io ­ nes, sin o q u e d eb ería e je r c e r su d e re c h o c a te g ó ric o a e s c o g e r e n ­ tre ellas. Y así el le c to r d e b e r ía se n tirs e lib re p a ra s a tis fa c e r su propia fe en la existen cia de Dios, de la n atu raleza o de la ley n a tu ­ ral, m ás allá d e n u e s tra in v e n ció n d e ellas y m ás allá d e cu a lq u ie r cosa que d escu b ra m o s so b re su in ven ció n . P ues se trata, d esp u és de tod o , d e u n a a ctitu d m u y h u m a n a. En p a la b ra s d e N ietzsch e : « dem asiad o hum ana».

326

NOTAS

I n t r o d u c c ió n

1 Roy Wagner, Habu: The Innovarion of Meaning in Dartbi Religión, Chicago: University of Chicago Press, 1972.

1

Clifford Geertz, «Ethos, World View, and the Analysis of Sacred Symbols», en The Interpretador! of Cultures, Nueva York: Basic Books, 1973.

3 Gregory Bateson, Naven: A Survey of the Problems suggested by a Composite Picture of the Culture of a New Guinea Tribe drawn from Three Points of View, Palo Alto: Stanford University Press, 1936. 4 Louis Dumont, Homo Hierarchicus, Chicago: University of Chicago Press, 1970. 5 David M. Schneider y Raymond T. Smith, Class Differertces and Sex Roles in American Kinship and Family Structure, Englewood Cliffs, NJ: PrenticeHall, 1973. 6 Roy Wagner, «Scientific and Indigenous Papuan Conceptualizations o f the Innate: a Semiotic Critique o f the Ecological Perspective», en T. BaylissSmith y R. G. Feachem (eds.), Subsistence and Survival: Rural Ecology in the Pacific, London: Academic Press, 1977. 7 Marilyn Strathern, «N o Nature, No Culture: The Hagen Case», en C. MacCormack y M. Strathern (orgs.), Nature, Culture and G e n d e r, Cambridge: Cambridge University Press, 1980. 8 Roy Wagner, Lethal Speech: Daribi Myth as Symbolic Obviation, Ithaca: Cornell University Press, 1978. 9 Dan Sperber, Rethinking Symbohsm, Cambridge: Cambridge University Press, 1975.

327

LA IN V EN C IÓ N DE LA CULTURA

10

Fredrik Barth, R itual and Knowledge am ong the B aktam an o f New Guinea, N ew H aven: Vale U n ive rsity P ress, 1975.

11 Carlos Castañeda, Relatos de poder, México: Fondo de Cultura Económica, 1977.

C a p ít u lo 1 1 El reverendo Kenneth Mesplay, que estaba a cargo de la escuela misión y otros servicios en Karimui. donde hice mi trabajo de campo, sostenía que aquellas aldeas donde había vivido un antropólogo presentan una pauta diferenciada a la hora de tratar a los europeos. La asistencia a la escuela se reduce, la gente se siente más segura, etc. El antropólogo es algo así como un «misionero cultural» que, como todo buen misionero, cree en aquello que inventa y es capaz de adquirir un buen número de seguidores en su esfuerzo por inventar la cultura local.

Ca p í t u l o 2 '

Sus tareas más arduas consistían en recoger agua, lavar los platos y reti­ rar las pequeñas larvas que infestaban mi ración de arroz oscuro.

2

Empleaba para ello un extenso canto fúnebre daribi.

3 La «derivación» anterior de «palacio de la ópera» a partir del sentido agrí­ cola probablemente coincidió con una confusión y ambigüedad creativa análoga. 4

D avid M. S ch n e id e r, A m e rican K in sh ip : A C u ltu ra l A cco u n t, N e w J e rse y : P ren tice-H all, 1968.

5

F ra n cis B o gu tu , «The C u ltu re Clash», N ew G uin ea a n d A u stra lia , The P a ­ cific a n d S ou th east A sia, vol. 3, n. 2 ,19 6 8 , p ág. 67.

6 Cf. Theodora Kroeber, Ishi in Two Worlds, Berkeley/Los Angeles: Univer­ sity of California Press, 1963. 7

K en elm B u rrid ge, M am bu: A Stud y o f M elan estan C argo M ovem ents and Their Ideological B ackgroun d, N ew Y o rk/E van ston : H a rp e r & Row, 1970, pág. 246.

8

P eter L a w ren c e, Road Belong Cargo: A Study o f the C argo M ovem ent in the Southern M ad an g District, N e w G uin ea, M an ch ester: M a n c h e ste r U n ive r­ sity Press, 1964, p ágs. 173-178.

9 10

íb id ., p á g s . 17 4 -17 S -

Ibid., p ág. 191.

328

NOTAS

C a p ít u lo 3 1 Emile Durkheim, De la División du travail social, Paris: F. Alean, 1893. [La división det trabajo social, Madrid: Akal, 1987].

2

Roy Wagner, Habu: The Innovation of Meaning in Daribi Religión. Chicago: University of Chicago Press, 1972.

3 Nancy D. Munn, W'albtri Iconography: Graphic Representation and Cultural Symbolism in a Central Australian Society, Ithaca/London: Cornell Univer­ sity Press, 1973, pág. 221. 4 Definimos la «música popular» como aquella que, a diferencia de la mú­ sica clásica, admite cambios interpretativos conforme al «estilo» del in­ térprete. Cuando una pieza de Beethoven, Rossini o Rimski-Korsakov se «interpreta» mediante el reordenamiento de las palabras o de la orques­ tación, decimos que ha sido «popularizada», «animada», que ahora es una pieza «popular». 5 Ver Clifford Geertz, «Deep Play: Notes on the Balinese Cockfight», en Daedaius - Journal of the American Academy of Arts and Science, 1972 (número monográfico dedicado a «Myth, Symbol, and Culture»), 6 Muchas de nuestras teorías sobre el juego consideran el «fenómeno» bien como seriedad oculta, bien como una laxitud irresponsable de «dejar que las cosas pasen». Se trata de una reducción habitual de la cuestión de los absolutos en la que nuestra ciencia se ha especializado mucho. Véase la brillante discusión de Helen Beale en «“Real Pretending”: An Ethnography of Symbolic Play Communication» (Tesis de doctorado, Department of Anthropology, Northwestern University, 1973).

C a p ít u lo 4 1 Rainer María Rilke, Gesammelte Werke, IV, 377-378, en Dutno Elegies, tr. con introducción y comentario de J. B. Leishman y Stephen Spender. New York: W. W. Norton, 1939, pág. 100. [Elegías de Duino, Madrid: Cátedra, 2004]. 2 David M. Schneider y Raymond T. Smith, Class Differences and Sex Roles in American Kinship and Family Structure, Englewood Cliffs, NJ: PrenticeHall, 1973. 3 Gregory Bateson, Steps to an Ecology of Mind, New York: Chandíer Publishing, 1972, pág. 235. 4 Friedrich Nietzsche, The Portable Nietzsche, ed. y trad. de Walter Kauffmann, New York: Viking Press, 1954, pág. 685.

329

LA IN V EN CIÓ N DE LA CULTURA

5 Lawrence Gowing, Jan Vermeer, New York: Barnes & Noble, 1962, pág. 73. 6 Gunnar Landtman, The Kiwai Papuans of British New Guinea, London: Macmillan, 1927, pág. 21. 7 Eleonore Smith Bowen, Retum to Laughter, New York: Doubleday, 1964.

C a p ít u lo 5 1 Edward Sapir, Language: An íntroduction to the Study of Speech, New York: Harcourt Brace Jovanovich, 1921. (El lenguaje: Introducción al estu­ dio del habla; trad. de Margarita Alatorre y Antonio Alatorre, México: FCE, 1954].

*

El lector interesado en explorar esta distinción desde el punto de vista de la lógica debería consultar el libro de G. Spencer Brown, Laws o f Form, London: Alien and Unwin, 1969, que es una brillante discusión similar a la del manuscrito inédito de J. Davis Colé, «An Introduction to Psycho-Serial Systems and Systematics» (1968). Colé comenta que «no es necesario que los actos estén respaldados por ideas; ocupan su lugar en cualquier cade­ na de acontecimientos psico-seriales como parte de un proceso racional. Cuando buscamos la idea tras la acción simplemente estamos tratando de elaborar su significado» (pág. 1).

3 Gregory Bateson, Naven, Stanford: Stanford University Press, 1958, 2a ed., pág. 2734 Johannes Fabian, Jamaa: A Charismatic Movement in Katanga, Evanston: Northwestern University Press, 1971, pág. 149. Jamaa significa «familia», y la doctrina de este movimiento emplea conscientemente el concepto dialéctico de «generación mutua» (ku-zala, cf. págs. 132 y 149) implícito en la relación marido-esposa para caracterizar su unidad. 5 Véase Roy Wagner, «Incest and Identity: A Critique and Theory on the Subject of Exogamy and Incest Prohibition», Man, vol. 7, 1972, págs. 601613. 6 Oswald Spengler, Der Untergang des Abendlandes: Umrisse etner Morphologie der Weltgeschichte, München: C. H. Beck, 1923. [La decadencia de Occi­ dente, Madrid: Espasa Libros, 2011, 2 vols.]. 7 Véase Max Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, 1, Tübingen: J. C. B. Mohr, 1965, pág. 148, y también F. L. Ganshof, Feudaltsm, tr. Philip Grierson, London: Longmans, Green and Co., 1952, pág. xv. 8 Marc Bloch, Feudal Society, tr. L. A. Manyon, Chicago: University of Chica go Press, 1961, pág. 216.

330

NOTAS

Ca p ít u l o 6

1 La cuestión que opone lo instintivo a lo aprendido (naturaleza versus edu cación) se mete en el mismo callejón sin salida que opone la enfermedad «natural» a la enfermedad «psicosomática». Para una magnífica discusión, véase Gregory Bateson, «Metalogue: What is an Instinct?», en Thomas. A. Sebeok (ed.), Approaches to Animal Communication, The Hague: Mouton, 1969.

2

David M. Schneider, «What Is Kinship All About», en P. Reining (ed.), Kin­ ship Studies in the Morgan Centennial Year, Washington, D. C.: Washington Anthropological Society, 1972.

3 Claude Lévi-Strauss. The Raw and the Cooked: Introduction to a Science of Mythology: I, trad. de John y Doreen Weightman, New York and Evanston. 111.: Harper & Row, 1969, pág. 10. [Mitológicas I: Lo crudo y lo cocido, México: FCE, 1968I. 4 Tbid., pág. 1. 5 Thomas S. Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, Chicago: Univer­ sity o f Chicago Press, 1964. [La estructura de las revoluciones científicas, México: FCE, 2006]. 6 Agradezco a Laura Bohannan y Pedro Armiilas haberme hecho notar que los órganos académicos y profesionales más estables de Inglaterra y Ale­ mania hacen de la afirmación deliberada de las diferencias teóricas una cuestión de procedimiento tradicional.

331

Esta edición, primera, de La invención de la cultura, se terminó de imprim ir en Podiprint, Antequera (Málaga), en el mes de junio de 2019.

«El prim er americano que descubrió a Colón hizo un mal descubrimiento». G. Ch. L i c h t e n b e r g (1742-1799), Aforism os, [G 183].