Kirchenraum und Liturgie: Der spätmittelalterliche Liber ordinarius des Aachener Marienstifts
 9783412506674, 9783412505301

Citation preview

BONNER BEITRÄGE ZUR KIRCHENGESCHICHTE Herausgegeben von

Gabriel Adriányi, Gisela Muschiol und Georg Schöllgen Band 29

Kirchenraum und Liturgie Der spätmittelalterliche Liber ordinarius des Aachener Marienstifts

von

ANDREAS MÖHLIG

2016 BÖHLAU VERLAG KÖLN WEIMAR WIEN

Gedruckt mit freundlicher Unterstützung der Bischof-Klaus-Hemmerle-Stiftung, des Domkapitels Aachen, des Erzbistums Köln, des Landschaftsverband Rheinland sowie der Rennings-Wagner-Stiftung.

Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek: Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://portal.dnb.de abrufbar.

Umschlagabbildung: Domkapitel Aachen/© Andreas Steindl

© 2016 by Böhlau Verlag GmbH & Cie, Köln Weimar Wien Ursulaplatz 1, D-50668 Köln, www.boehlau.de Alle Rechte vorbehalten. Dieses Werk ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist unzulässig. Gesamtherstellung: WBD Wissenschaftlicher Bücherdienst, Köln Gedruckt auf chlor- und säurefreiem Papier Printed in the EU ISBN 978-3-412-50530-1

Diese Arbeit sei meinen Eltern, Ingrid und Gabriel Möhlig, gewidmet.

Inhalt Vorwort  

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

1 Einleitung   . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1 Methodik und Aufbau der Arbeit  . . . 1.2 Geschichte des Aachener Marienstifts  . 1.3 Stand der Forschung  . . . . . . . . . . 1.3.1 Baugeschichte . . . . . . . . . . 1.3.2 Liturgiegeschichte . . . . . . . . 1.3.3 Musikgeschichte  . . . . . . . . 1.3.4 Stiftsgeschichte  . . . . . . . . . 1.4 Offene Fragestellungen . . . . . . . . .

11 11  12  14  15  15  17  17  18

. . . . . . . . . . . . .  . . . . . . . . . . . . .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 Die Aachener Libri ordinarii   . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1 Der Buchtyp „Liber ordinarius“ im Kontext historischer Forschung . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.1 Die Entstehung des Buchtypus Liber ordinarius  . . . . 2.1.2 Zum Stand der Liber ordinarius-­Forschung . . . . . . . 2.1.3 Gemeinsamkeiten und Unterschiede der Libri ordinarii  2.1.4 Der Liber ordinarius im Interesse verschiedener Fachdisziplinen . . . . . . . . . . . . . . 2.2 Die Libri ordinarii des Aachener Marienstifts  . . . . . . . . . 2.2.1 Der älteste Liber ordinarius . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2 Die weiteren Libri ordinarii . . . . . . . . . . . . . . . 3 Teiledition des ältesten Liber ordinarius  . . . . . 3.1 Editionshinweise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2 Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r) . . 4 Kirchenraum und Prozession   . . . . 4.1 Prozession – eine Begriffsbestimmung  . 4.2 Prozessionen innerhalb des Stifts . . . . 4.2.1 Advent  . . . . . . . . . . . . . 4.2.2 Weihnachten  . . . . . . . . . . 4.2.3 Epiphanie . . . . . . . . . . . . 4.2.4 Fastenzeit  . . . . . . . . . . . .

9

. 

19

19  20  22  24

.  . . .

25  28  28  31

.  . . .

34  34  37

. . . . .  . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . 193 . . . . . . . . . . . . . 194 . . . . . . . . . . . . . 196 . . . . . . . . . . . . . 196 . . . . . . . . . . . . . 198 . . . . . . . . . . . . . 199 . . . . . . . . . . . . . 200

8

  Inhalt

4.2.5 Triduum Sacrum   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.6 Osteroktav  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.7 Pfingsten  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.8 Sonntage im Jahreskreis . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3 Prozessionen außerhalb des Stifts  . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.1 Die kleinen Bittprozessionen (rogationes, litaniae minores) 4.3.2 Christi Himmelfahrt  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.3 Fronleichnam   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Abschliessende Zusammenfassung   . .

219 220 222 222 222 225 226

. . . . . . . . . . . . . 228

Anhang   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Abkürzungsverzeichnis  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verzeichnis der verwendeten Quellen und Sekundärliteratur  . Abbildungsnachweis  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Register  

201

. . . . 231 . . . . 231 . . . . 232 . . . . 247

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248

Vorwort Im Jahr 2014 feierte der Aachener Dom den 600. Weihetag der gotischen Chorhalle. Das „Aachener Glashaus“ prägt das heutige Bild des Doms und der Stadt. Es freut mich, dass die vorliegende Studie zu diesem Jubiläum fertiggestellt werden konnte und im Sommersemester 2014 von der Katholisch-­Theologischen Fakultät der Rheinischen Friedrich-­Wilhelms-­Universität Bonn als Dissertation angenommen wurde. Für die Drucklegung wurde sie leicht überarbeitet. Von Herzen danke ich meiner Lehrerin, Frau Professorin Dr. Gisela Muschiol, die auch als Mitherausgeberin der „Bonner Beiträge zur Kirchengeschichte“ maßgeblich dazu beigetragen hat, dass diese Arbeit nun in den Forschungsdiskurs eingebracht werden kann. Ebenfalls möchte ich Herrn Professor Dr. Albert Gerhards für die Erstellung des Zweitgutachtens und Herrn Professor Dr. Andreas Odenthal für die wertvollen Hinweise bei der Edition danken. Ein Dank gilt auch dem Domarchiv Aachen, sowie dem Böhlau Verlag und dem Dekanat der Katholisch-­Theologischen Fakultät für die gute und freundliche Zusammenarbeit. Dass die Arbeit in dieser Form vorliegen kann, verdankt sich auch verschiedenen Institutionen, die großzügige finanzielle Zuschüsse zu den Druckkosten gewährt haben. Auch ihnen sei an dieser Stelle ein herzlicher Dank ausgesprochen. Nicht zuletzt sei all denen gedankt, die fleißig korrigiert und beraten haben; namentlich Herrn Privatdozent Dr. Christian Hornung, Herrn Kaplan Marius Schmitz, Frau Ingrid Möhlig und den Studienkolleginnen und -kollegen im Doktorandenkolloquium des Lehrstuhls für Mittlere und Neuere Kirchengeschichte. Meiner Familie und meinem Freundeskreis bin ich dankbar für die vielfältige Unterstützung in den vergangenen Jahren. Aachen, den 28. Januar 2016, dem Todestag Karls des Großen

Andreas Möhlig

1 Einleitung Die im 8. Jahrhundert gegründete Aachener Marienkirche stellt in vielerlei Hinsicht eine Besonderheit dar.1 Nicht nur durch ihre Architektur ist sie Vorbild für andere Kirchenbauten der nachfolgenden Jahrhunderte geworden. Die herausragende Bedeutung erreichte sie auch durch ihre unterschiedlichen Nutzungen als Eigenkirche und Bestattungsort Karls des Großen, als Krönungskirche der deutschen Könige im Mittelalter, als Wallfahrts- oder heutige Kathedralkirche der 1930 (wieder-)gegründeten Diözese Aachen.2 Aber sie war auch liturgischer Raum des am Ende des 8. Jahrhunderts gegründeten Kanonikerstifts. Genau diesen Aspekt möchte die vorliegende Arbeit herausstellen und durch die Teil­ edition des ältesten Liber ordinarius und seine Auswertung unterstreichen. Dazu nimmt der Titel der Arbeit sehr bewusst Bezug auf den von Domkustos Erich Stephany 1978 erschienenen Beitrag zu Liturgie und Kirchenraum des Aachener Doms.3 Der Erforschung der dort gefeierten Liturgie gelten seine Untersuchungen, „die jedoch nur als eine Vorstudie anzusehen sind.“ 4 Im Anschluss an die vierzehn Jahre später erschienenen Ausführungen Peter Offergelds zu den „Offene[n] Problemen der Geschichte des Aachener Münsterstifts“ 5, möchte die nun vorgelegte Arbeit mit der Teiledition des ältesten Liber ordinarius die Grundlage schaffen, dieses Forschungsdesiderat weiter in den Blick zu nehmen und interdisziplinäre Untersuchungen anhand des edierten Textes zu ermöglichen.

1.1 Methodik und Aufbau der Arbeit Die Untersuchung beginnt mit einem kurzen Überblick über die Geschichte des Aachener Marienstifts und stellt in Grundzügen den interdisziplinären Forschungsstand zur Marienkirche als Baudenkmal, als liturgisch genutzter Raum, als Klangraum und Stiftskirche dar. Ein letzter Schritt im Einleitungsteil benennt die bisher offenen Fragen der Forschung. 1 Vgl. Offergeld, Marienstift, hier: S. 121 f. 2 Auf die herausragende Bedeutung der Stadt Aachen im politischen und kirchlichen Kontext wird an dieser Stelle nicht ausführlicher eingegangen. Dazu vor allem Nelson, Aachen. Zu den verschiedenen Nutzungen des Aachener Doms im Laufe seiner Geschichte vgl. Gerhards, Kirchenraum. 3 Vgl. Stephany, Aachener Dom. 4 Stephany, Aachener Dom, hier: S. 825. 5 Offergeld, Offene Probleme.

12

| Einleitung

Der erste Teil (Kapitel 2) stellt die in Aachen entstandenen und genutzten Libri ordinarii vor. Dabei geht es zunächst aus historischer Perspektive um die Entstehung des Buchtypus und die Entwicklung der Liber ordinarius-­­Forschung. In einem weiteren Schritt werden vor diesem Hintergrund Thesen zu Gemeinsamkeiten und Unterschieden der Libri ordinarii aufgestellt und das Interesse verschiedener Wissenschaftsdisziplinen an dieser Quellengattung vorgestellt. Im Anschluss daran wird der älteste erhaltene Aachener Liber ordinarius als Handschrift genauer in den Blick genommen. Zu erörtern sind Fragen zu Aufbau und Inhalt, zu Datierung und Schrift. Die Edition dieser Handschrift bringt auch Schwierigkeiten und Probleme mit sich, die in einem weiteren Unterkapitel diskutiert werden. Ferner werden in diesem Abschnitt die weiteren Libri ordinarii des Marienstifts vorgestellt. Der zweite Teil der Arbeit (Kapitel 3) enthält die Teiledition des ältesten Liber ordinarius des Aachener Marienstifts. Vorangestellt werden einige allgemeine Fragestellungen zur Edition von Libri ordinarii, zudem konkrete editorische Hinweise in Bezug auf die hier vorgelegte Teiledition, die das Ordinarium de tempore umfasst. Im dritten Teil (Kapitel 4) werden unter der Fragestellung, wie sich Kirchenraum und Prozession zueinander verhalten, die Ergebnisse der ersten beiden Kapitel zusammengeführt und die Edition kommentiert. Nach einer (liturgie-) historischen und theologischen Bestimmung des Prozessionsbegriffs werden die verschiedenen in den Libri ordinarii erwähnten Prozessionen vorgestellt. Diese sind aufgeteilt nach Prozessionen, die innerhalb des Stifts (besonders innerhalb des Kirchenraums) stattfanden und solchen, die außerhalb des Stifts gehalten wurden.6

1.2 Geschichte des Aachener Marienstifts Von Karl dem Großen im letzten Jahrzehnt des 8. Jahrhunderts als ‚capella‘7 der Aachener Kaiserpfalz gegründet, wurde die Marienkirche vermutlich 802 geweiht.8 Damit wurde ein Bauwerk geschaffen, das Einhard, der Biograph Karls, in der Vita Karoli Magni mit „opere mirabili constructa“ 9 kennzeichnet und zusammen mit einer Rheinbrücke bei Mainz zu den bedeutendsten 6 Dabei ist allerdings nicht immer eine strikte Differenzierung möglich, sodass in einigen Fällen eine Zuteilung in beide Bereiche möglich wäre. Dies wird aber zugunsten des nachvollziehbaren Aufbaus der Arbeit unterlassen. 7 Zum wissenschaftlich diskutierten Begriff der ‚capella‘ vgl. Bayer, Marienkirche, hier: S. 45. 8 Vgl. hier und im Folgenden Offergeld, Marienstift. 9 Einhard, Vita caroli magni, hier: S. 20.

Geschichte des Aachener Marienstifts  |

Bauwerken Karls hervorhebt. In diesem Sinne wurde die Marienkirche zu einem „monument to Charlemagne’s aspirations“ 10. An dieser bedeutenden Kirche gründete Karl überdies ein Kanonikerstift und verband mit dieser Gründung zahlreiche Schenkungen.11 Mit der Beisetzung Karls des Großen im Jahr 814 wurde die Kirche zu einem Ort „politischer Demonstration von Verehrung und Nachfolge Karls des Großen“ 12. Von Otto I. (936) bis Ferdinand I. (1531) ließen sich insgesamt 30 fränkische bzw. deutsche Könige in der Aachener capella krönen und ergriffen vom dortigen Thron Karls des Großen Besitz. Großzügige Dedikationen an das Marienstift durch die Könige bis zum Ende des 11. Jahrhunderts bringen die politische Bedeutung des Marienstifts in besonderer Weise zum Ausdruck. Kaiser ­Friedrich I. bezeichnete das Marienstift in einer Urkunde von 1174 als „sedes et caput regni“ 13 und hebt damit seine politische Bedeutung für das Reich hervor. Durch den wachsenden Einfluss der niederrheinischen Könige wurde diese Stellung allerdings abgeschwächt. Dafür wuchs, besonders durch die Wallfahrt zu den vorhandenen Reliquien, seine Bedeutung über die Reichsgrenzen hinaus.14 Die hohe Zahl an Pilgern zu den verwahrten Reliquien und die größer werdenden Krönungs­ zeremonien führten schließlich zum größten Anbau an die ursprüngliche capella, die von 1355 – 1414 entstehende gotische Chorhalle.15 Mit der Verlegung der Kaiserkrönungen 1531 nach Frankfurt reduzierte sich die Funktion der Kirche weitestgehend auf die Aufbewahrung der Karlsreliquien und der Heiligtümer.16 Im Jahr 1577 musste das Marienstift sogar seine Kanonikatspfründen von 40 auf 32 reduzieren.17 Beschädigungen des Domes im 10 Nelson, Aachen, hier: S. 220. 11 Die Vita caroli magni erwähnt diese Gründung nicht, dafür aber der Enkel Karls des Großen, Lothar I., in einer Schenkung der Sinziger Peterskapelle an die Aachener Marienkapelle: Schieffer, Urkunden Lothars I. und Lothars II., hier: S. 306; vgl. Bayer, Marienkirche, hier: S. 43. 12 Offergeld, Marienstift, hier: S. 123. 13 Appelt, Urkunden Friedrich I., hier: S. 113. 14 Vgl. Offergeld, Marienstift, hier: S. 124. 15 Das Jahr der Weihe der gotischen Chorhalle fällt mit dem 600jährigen Todestag Karls des Großen zusammen. Elmar von Reth nennt als Gründe für den Anbau zum Einen die zu klein gewordene Münsterkirche als Krönungsort und verweist dazu auf einen Bericht des Straßburger Chronisten Friedrich Kloener von 1298. Zum Anderen benennt er als Grund, wie u. a. auch Peter Offergeld, die sich zu Beginn des 14. Jahrhunderts entwickelnde Zeigung der Reliquien, wozu die bisherige Kirche zu klein wird. Vgl. von Reth, Münsterkirche, hier: S. 323 und Offergeld, Marienstift, hier: S. 124. 16 Vgl. von Reth, Münsterkirche, hier: S. 328. 17 Vgl. Offergeld, Marienstift, hier: S. 124.

13

14

| Einleitung

17. Jahrhundert führten zu äußeren Schwierigkeiten des Stiftes.18 Dazu kamen immer wieder Konflikte mit der Stadt Aachen, die von der besonderen Stellung des Marienstifts im Mittelalter profitiert hatte, nun aber selbst als Institution erstarkt war und den Immunitätsbezirk des Stifts als hinderlich ansah.19 Nach und nach rang die Stadt dem Stift Privilegien ab; dennoch blieb es bis 1802 einflussreich und attraktiv für Kanonikatsbewerber.20 Im Zuge der Säkularisation wurde das Marienstift 1802 aufgehoben. In der Entwicklung der Kanonikate gehörten dem Marienstift bis zur Mitte des 14. Jahrhunderts 12 Kanoniker an.21 Die Zahl wuchs durch zahlreiche Schenkungen im Folgenden auf 40 Pfründen an. Nach der bereits erwähnten Reduzierung der Pfründen im Jahr 1577 gehörten 31 Kanoniker und 2 königliche Vikare der Stiftsgemeinschaft an.

1.3 Stand der Forschung Wer eine systematische Aufarbeitung der Aachener Kirchen- und/oder Liturgiegeschichte sucht, muss schnell feststellen: Aachen ist geradezu ein Stiefkind dieser theologischen Disziplinen.22 Zu eng scheinen für die rheinische Kirchengeschichtsforschung die historischen Verbindungen zwischen Aachen und Lüttich zu sein, vermutlich ebenso eng die Verbindungen zwischen Aachen und Köln für die Kirchengeschichtsforschung der belgischen Nachbarn.23 Dennoch gab es gerade im 20. Jahrhundert einige herausragende Untersuchungen, welche die Bedeutung des Aachener Marienstifts, im Besonderen seiner Liturgie und seiner Strahlkraft, über die theologischen Disziplinen hinaus hervorgehoben haben.

18 Ein Blitzeinschlag 1624 traf den Westturm, beim Stadtbrand vom 2. Mai 1656 wurde der gesamte Dom stark beschädigt. Vgl. von Reth, Münsterkirche, hier: S. 328. 19 Vgl. Offergeld, Marienstift, hier: S. 124, zum Immunitätsbezirk vgl. vor allem S. 126 (Kap. 2.2.5.) 20 Vgl. Offergeld, Marienstift, hier: S. 124. 21 Vgl. hier und im Folgenden Offergeld, Marienstift, hier: S. 126. 22 Auf dieses Forschungsdesiderat verweist bereits Erich Stephany im Jahr 1978: „Die Liturgie der Aachener Krönungskirche ist bis heute noch nicht systematisch und umfassend dargestellt worden.“ (Stephany, Aachener Dom, hier: S. 826). Hierauf bezogen nimmt ebenfalls Peter Offergeld die Geschichte der Liturgie des Münsterstifts in seinen Katalog der „Offene[n] Probleme der Geschichte des Aachener Münsterstifts“ auf (Offergeld, Offene Probleme). 23 Vgl. die Karte „Die Bistümer des Heiligen Römischen Reichs um 1500“ bei Gatz, Bistümer, Anhang.

Stand der Forschung  |

Bei einer Durchsicht der erschienenen Beiträge wird schnell deutlich, dass eine genaue Abgrenzung der wissenschaftlichen Disziplinen nur schwer möglich ist. Die Verquickung von Architektur und Kunst, Liturgie und Musik erschweren die Zuordnung zu den Wissenschaftsbereichen. Daher kann die vorliegende Arbeit die Forschungsergebnisse der verschiedenen Disziplinen nur rudimentär zusammentragen. Vielmehr erfordert dies ausführliche interdisziplinäre Forschungen in Fachtagungen und Publikationen.24 Mit Blick auf das hier zu behandelnde Thema sei der Schwerpunkt auf die Studien zur Liturgiegeschichte gelegt. 1.3.1 Baugeschichte In der historischen Forschung erlangte recht schnell die Frage nach der konkreten Lage des Karlsgrabes innerhalb der Marienkirche eine besondere Aufmerksamkeit. Dombaumeister Joseph Buchkremer und Eduard Teichmann lieferten sich hierüber eine vornehmlich in der Zeitschrift des Aachener Geschichtsvereins publizierte und über mehrere Jahre andauernde Diskussion zu dieser Frage.25 Die Beiträge sind insofern für die hier vorgelegte Arbeit von Bedeutung, da sie die Frage nach einer Sakraltopographie, vornehmlich der Altaranordnung in der Marienkirche, vor Einweihung der gotischen Chorhalle 1414 behandeln. „Die Rekonstruktion der Binnentopographie historischer Kirchen gehört zu den spannendsten und schwierigsten Aufgaben auf der Schwelle von kunst-, bau- und liturgiehistorischer Forschung.“ 26 1.3.2 Liturgiegeschichte Odilo Gatzweiler legte 1926 erstmals eine systematische Übersicht über die liturgischen Quellen des Aachener Münsterstifts vor.27 Darin berücksichtigt er nicht nur die in Aachen verwahrten Handschriften, sondern bezieht in seine Darstellung die über verschiedene Archive Europas verstreuten Quellen 24 Vgl. hierzu z. B. das interdisziplinäre Symposium zum Chorhallenjubiläum: „Haus aus Licht. Herrschergrab – Kirchenraum – Gottesdienst“ (4.–6. September 2014, Aachen) oder Müller/ Bayer/Kerner, Aachener Marienkirche. 25 Buchkremer, Grab Karls des Großen; Teichmann, Lage und Geschichte; Buchkremer, Geschichte des Grabes; Teichmann, Lage und Geschichte. Erwiderung; Teichmann, Lage des Zwei-­Kaisergrabes. 26 Odenthal, Fund des ältesten mittelalterlichen Liturgiebuches, hier: S. 129. 27 Vgl. Gatzweiler, Handschriften.

15

16

| Einleitung

Aachener Provenienz ein. Das von ihm vorgelegte Werk dient aufgrund seiner Übersichtlichkeit bis heute als Grundlage für die weitere Forschung an den dort erwähnten Handschriften. In der ersten Hälfte des 20. Jahrhunderts legte Heinrich Schiffers, der erste Direktor des 1934 neu eingerichteten Diözesanarchivs Aachen, einige Studien zur Aachener Heiligtumsfahrt vor, die sich im Besonderen mit der Entstehung, den Brauchtümern und dem Reliquienschatz Karls des Großen beschäftigen.28 Felix Kreusch regt 1958 erstmals eine kritische Aufarbeitung und Auswertung der Libri ordinarii der Aachener Münsterkirche an, „woraus sich auch Schlüsse für die Stellung des Marienaltares und der anderen Altäre ergeben dürften.“ 29 Der ehemalige Aachener Domkustos Erich Stephany legte mit seinen 1978 erschienenen Ausführungen zu Liturgie und Kirchenraum, die er selbst als „Vorstudie“ 30 für die weitere Erforschung bezeichnete, einen Grundstein für die Erforschung der Liturgie anhand der vier Libri ordinarii des Aachener Marienstifts.31 Eine Ausstellung des Aachener Domarchivs in Zusammenarbeit mit der Domschatzkammer Aachen 2000/2001 beschäftigte sich mit den liturgischen Handschriften der ehemaligen Bibliothek des Aachener Marienstifts. Der dazu erschienene Katalog stellt in seinen Beiträgen verschiedene Forschungsergebnisse aus unterschiedlichen Wissenschaftsdisziplinen vor.32 Insbesondere der Schwerpunktartikel von Anton von Euw gibt einen Überblick über die erhaltenen liturgischen Handschriften.33 Ein Beitrag von Elmar von Reth beschäftigt sich in groben Zügen mit der in der Aachener Münsterkirche gefeierten Liturgie, besonders vor dem Hintergrund der sich verändernden Raumgestaltungen, z. B. nach der Heiligsprechung Karls des Großen, dem Erwerb von Reliquien oder dem Anbau der gotischen Chorhalle.34 Neben der Untersuchung von Erich Stephany legte Lioba Geis einen kurzen Beitrag zur Liturgie in der Marienkirche vor: Sie versucht mit ihren Überlegungen einen Ansatz zu den Rekonstruktionsmöglichkeiten für die Liturgie von 28 Vgl. Schiffers, Entstehungsgeschichte; Schiffers, Kulturgeschichte; Schiffers, Heiligtumsfahrt; Schiffers, Reliquienschatz. 29 Kreusch, Pfalzkapelle und Atrium, hier: S. 38. 30 Stephany, Aachener Dom, hier: S. 825. 31 Vgl. Stephany, Aachener Dom. 32 Vgl. Federstrich. 33 Vgl. von Euw, Handschriften. 34 Vgl. von Reth, Münsterkirche.

Stand der Forschung  |

der Gründung in karolingischer Zeit, ihrem Ausbau in ottonischer Zeit bis ins späte Mittelalter zu liefern. Dabei legt sie einen besonderen Schwerpunkt auf die liturgische Bedeutung der Kirche bei der Verehrung Karls des Großen, als Wallfahrts- und Krönungskirche.35 1.3.3 Musikgeschichte Zwei musikhistorische Arbeiten zum Marienstift wurden von Michael McGrade 36 und Eric Rice 37 vorgelegt, die gemeinsam den Zeitraum des Hoch- und Spätmittelalters abdecken. Eric Rice geht in seiner Studie auf das gregorianische Repertoire, wie auch auf die Polyphonie am Ende des 15. Jahrhunderts ein. Besonders das Kapitel zur Topographie der liturgischen Orte wird für die nun vorliegende Arbeit herangezogen. Michael McGrade setzt seine Untersuchungen dagegen in der Mitte des 11. Jahrhunderts an. Für die Fragestellung der hier vorliegenden Arbeit können seine Forschungsergebnisse daher nur in Ansätzen Verwendung finden. Mehrere kleinere historische Beiträge und Studien beschäftigen sich mit einzelnen liturgischen Gesängen oder Personen der Musikgeschichte am Aachener Marienstift.38 1.3.4 Stiftsgeschichte Im Rahmen der Stiftsgeschichte sei zunächst auf den grundlegenden Artikel von Peter Offergeld hingewiesen, der 2009 im Nordrheinischen Klosterbuch erschienen ist.39 Darüber hinaus hat bereits Heinrich Lichius einen Beitrag vorgelegt, der die formale Verfassung des Marienstiftes behandelt und so besonders die im Liber ordinarius erwähnten Ämter und Institutionen in ihrer jeweiligen historischen Entstehung und rechtlichen Ausprägung vorstellt.40 Eine Untersuchung zur Verfassungs- und Personalgeschichte des Marienstiftes legte Peter Offergeld 1985 vor. Besonders die lokale und ständische Herkunft

35 Vgl. Geis, Überlegungen. 36 Vgl. McGrade, Affirmations. 37 Rice, Music and Ritual. 38 Vgl. Jammers, Antiphonen; Jammers, Karlsoffizium; Eisenlohr, Niederschrift; Brecher, Musik; Rice, Musik und Musikpraxis; Zowislo-­Wolf, Festo Beati Karoli Imperatoris. 39 Offergeld, Marienstift. 40 Lichius, Verfassung.

17

18

| Einleitung

und die Ausbildung der Kanoniker stellt er hier in den Mittelpunkt seiner Überlegungen.41 Mit seinem Beitrag zur Dombaumeistertagung 2009 in Aachen hat Clemens M. M. Bayer eine Grundlage für weitere Untersuchungen geschaffen.42 Hier geht er sowohl auf die rechtliche Stellung der Marienkirche in ihren unterschiedlichen Funktionen als auch auf die räumliche Disposition der Kirche als liturgisch genutzter Ort ein. Bei seinen Überlegungen greift er besonders auf die Studien von Ludwig Falkenstein zurück, der viele Forschungsergebnisse, besonders in Bezug auf die rechtliche Stellung des Marienstifts zur Zeit Karls des Großen und Otto III., berichtigt hat.43

1.4 Offene Fragestellungen Bei den offenen Fragestellungen sei zunächst die bereits angedeutete Aufarbeitung der Liturgiegeschichte des Aachener Marienstifts in Gänze erwähnt. Hierauf haben Felix Kreusch 44, Erich Stephany 45 und zuletzt Peter Offergeld 46 hingewiesen. Dies kann allerdings nur in einem interdisziplinären Dialog fortgeführt werden, um alle notwendigen Voraussetzungen und Fertigkeiten berücksichtigen zu können. Der Kunsthistoriker Klaus Gereon Beuckers hat in einem Vortrag zum Ostergrab des Essener Münsterstifts nochmals auf die (mindestens architektonische) Abhängigkeit des Essener Westwerkes von der Aachener Pfalzkapelle hingewiesen. Dabei wurde eine Edition und Aufarbeitung der Aachener Libri ordinarii gefordert.47 Die Edition und Auswertung der Aachener Handschriften können somit auch einen wertvollen Beitrag zur Erforschung von Kirchenbauten leisten, die von der Aachener Marienkirche beeinflusst worden sind.

41 Offergeld, Kapitel. 42 Bayer, Marienkirche. 43 Auswahl grundlegender Beiträge und Studien: Falkenstein, Karl der Große; Falkenstein, Kirche der Hl. Maria zu Aachen; Falkenstein, Pfalz. 44 Kreusch, Pfalzkapelle und Atrium, hier: S. 38. 45 Stephany, Aachener Dom, hier: S. 825. 46 Offergeld, Offene Probleme. 47 Vgl. unpublizierter Vortrag von Beuckers, Bemerkungen.

2 Die Aachener Libri ordinarii 2.1 Der Buchtyp „Liber ordinarius“ im Kontext historischer Forschung Mit dem Motu proprio Summorum Pontificium hat Papst Benedikt XVI. am 7. Juli 2007 die Feier der Messe nach dem Missale Romanum von 1962 als forma extraordinaria des römischen Ritus zugelassen.1 Die sich daran anschließende Diskussion über die ‚Tridentinische Messe‘ hat hohe Wellen geschlagen und vielseitige Verunsicherungen hervorgerufen. Bei dieser Diskussion ist in den Hintergrund getreten, dass es vor der Liturgiereform des Trienter Konzils gewachsene Liturgien der römischen Kirche gegeben hat. Die Erforschung dieser Formen und der Entwicklung der (römisch-­katholischen) Liturgie ist Aufgabe der Liturgiewissenschaft. Nach und nach werden die regionalen Formen, insbesondere die der Ortskirchen, als Forschungsgebiet (wieder-)entdeckt.2 Allerdings hat die Liturgiewissenschaft „dem Gottesdienst des Hoch- und Spätmittelalters und seinem mentalitäts- und frömmigkeitsgeschichtlichen Umfeld im Gegensatz zu anderen Epochen der Liturgiegeschichte bislang relativ wenig Aufmerksamkeit geschenkt.“ 3 Umso wichtiger erscheint die Erforschung der mittelalterlichen Liturgie für die unterschiedlichen historischen Wissenschaftsdisziplinen, spielte sie doch „eine unverzichtbare Rolle in der gesellschaftlichen und religiösen Realität des Mittelalters“ 4. Das Zweite Vatikanische Konzil hebt in seiner Liturgiekonstitution die Bedeutung der Liturgie hervor.5 Es ist allerdings zu beachten, dass es sich hierbei um eine zeitgenössische Fragestellung handelt. „Denn weder gab es vom 8. 1 Benedikt XVI., Summorum Pontificium, hier: S. 777. 2 Vgl. Gerhards, Ganze im Konkreten, hier: S. 18. 3 Bärsch, Liturgie erforschen, hier: S. 398. Bereits vorher merken dies Michel Andrieu und Arnold Angenendt an: vgl. Andrieu, Ordines Romani, hier: S. XII. und Angenendt, Liturgiewissenschaft und Kirchengeschichte. 4 Neuheuser, S. 375 – 379, hier: S. 375. 5 Vgl. SC 2: Die Liturgie „trägt […] in höchstem Maße dazu bei, daß das Leben der Gläubigen Ausdruck und Offenbarung des Mysteriums Christi und des eigentlichen Wesens der wahren Kirche wird, der es eigen ist, zugleich göttlich und menschlich zu sein, sichtbar und mit unsichtbaren Gütern ausgestattet, voll Eifer der Tätigkeit hingegeben und doch frei für die Beschauung, in der Welt zugegen und doch unterwegs; und zwar so, daß dabei das Menschliche auf das Göttliche hingeordnet und ihm untergeordnet ist, das Sichtbare auf das Unsichtbare, die Tätigkeit auf die Beschauung, das Gegenwärtige auf die künftige Stadt, die wir suchen.“ (Sacrosanctum Concilium 2, LThK Ergänzungsband I, hier: S. 15).

20

|  Die Aachener Libri ordinarii

bis zum 15. Jahrhundert ein geschlossenes Bewusstsein, sich im Mittelalter zu befinden, noch eine Vorstellung, im modernen Sinne davon, wie eine ‚Theologie‘ in Einheit und Vielfalt (oder die Liturgie als Ganzes) gedacht werden sollte.“ 6 Dies muss bei der Erforschung und Auswertung der mittelalterlichen Kirchenund Theologiegeschichte generell, speziell auch für die Liturgiegeschichte des Mittelalters, Berücksichtigung finden. 2.1.1 Die Entstehung des Buchtypus Liber ordinarius Bereits für das erste Jahrtausend lassen sich die Abläufe liturgischer Feiern in sogenannten Ordines ablesen.7 Dabei stand nicht der liturgische Text im Vordergrund, sondern die Beschreibung des Verlaufs einer Feier und die richtige Verwendung der liturgischen Bücher.8 Für den Bereich der Eucharistiefeier dienten diese Ordines als eine wesentliche Ergänzung zu den Sakramentaren, die zumeist nur die liturgischen Texte enthielten.9 Die nach ihrem Inhalt benannten frühmittelalterlichen Ordines Romani enthalten allerdings nicht die reine stadtrömische Liturgie, sondern es kam in den fränkischen Reichsgebieten zu einer Weiterentwicklung dieser Ordines, die zu einer Vermischung der ‚stadtrömischen‘ mit der fränkischen Liturgie führten.10 „Rückschauend auf die Liturgie des Mittelalters zeigt sich eine Verfestigung und doch auch eine große Vielfalt. […] Daß aber die mittelalterliche Liturgie dennoch keine gänzliche Erstarrung war, wird schon angesichts ihrer überaus vielfältigen Praktizierung deutlich.“ 11 Während sich die Ordines Romani lediglich auf ganz bestimmte liturgische Handlungen der römischen Kirche, besonders der Papstliturgie, bezogen, sollten die daraus entstehenden Libri ordinarii möglichst das ganze Kirchenjahr und die wichtigsten liturgischen Funktionen beschreiben.12 Erst an der Wende 6 Neuheuser, Liturgie im Mittelalter, S. 375 – 379, hier: S. 375. 7 Vgl. Kranemann, Liturgische Bücher, hier: S. 150. Er bezieht sich dabei auf: Vogel, Medieval Liturgy, hier: S. 135 – 224 und Martimort, Ordines. Vgl. darüber hinaus die Entstehungs­ geschichte des Rituale bei von Arx, Entstehungsgeschichte des Rituale. 8 Mit Anton Hänggi kann man daher die Ordines Romani als „eine Anleitung für den richtigen Gebrauch dieser [= der liturgischen] Bücher“ bezeichnen, Hänggi, Liber ordinarius, hier: S. XIX. 9 Vgl. Kranemann, Liturgische Bücher, hier: S. 150. 10 Vgl. Schneider, Ordo, hier: Sp. 1438; Kranemann, Liturgische Bücher, hier: S. 150 f.; vgl. auch Klauser, Austauschbeziehungen. Zuletzt hat dies auch nochmals Gisela Muschiol herausgestellt, vgl. Muschiol, Liturgie in Churrätien, hier: S. 397. 11 Angenendt, Liturgik und Historik, hier: S. 168. 12 Vgl. Hänggi, Liber ordinarius, hier: S. XIX.

Der Buchtyp „Liber ordinarius“  |

vom 11. zum 12. Jahrhundert kommt es zu einer Zusammenstellung von liturgischen Texten und rituellen Anweisungen, die sich durch die rote Tintenfarbe (Rubriken) abheben.13 Als „Regiebuch“ 14 für die liturgischen Feiern beschreibt der Liber ordinarius Texte und Handlungen, bezogen auf einen konkreten Kirchenraum. Sie bezeugen somit „Lokalkolorit“ 15. Auch wenn die „bonifatianisch-­karolingische Liturgiereform“ 16 die im Reich gefeierte Liturgie zu vereinheitlichen versuchte, gelang ihr dies nur in Ansätzen.17 Regionale Eigenriten hielten sich weiterhin und führten ortsspezifisch zur Entstehung der Libri ordinarii. Somit können sie mit Anton Hänggi als „Spiegelbild der Lokalliturgie der verschiedenen Kirchen“ 18 bezeichnet werden. Ein Grund für die Weiterentwicklung dieses Buchtypus ist die sich im hohen und späten Mittelalter weiter ausprägende Ritualisierung und Dramatisierung der Liturgie.19 Diese Ausweitung benötigte „Erinnerungs- und Merkbücher, aus denen die Priester, der Zeremoniar und auch der Küster, ja sogar der Organist und der Glöckner, jedes Jahr und für jeden einzelnen Tag den vorgeschriebenen Ritus und mitunter auch die Bereitstellung der geforderten Utensilien entnehmen konnten“ 20. Hinzu kommt das scholastische Denken mit seiner theoretisch-­systematischen Ordnung der Realität, das eine Entstehung und Weiterentwicklung dieses Buchtyps mit beeinflusst hat.21 Als ‚goldenes Zeitalter‘ der Libri ordinarii kann das 13. Jahrhundert bezeichnet werden, in dem es zu einer enormen Entwicklung lokaler Liturgietraditionen kam, sowohl im monastischen als auch im diözesanen Umfeld.22 „[E]rst die Normierungen des Konzils von Trient haben im 16. Jahrhundert für Diözesen oder Ordensgemeinschaften liturgische Eigenbräuche abgeschafft,

13 Vgl. Bärsch, Liber ordinarius, hier: S. 18. 14 Definition bei Fischer, Schiffsprozession, hier: S. 6. 15 Bärsch, Allerseelen, hier: S. 149. 16 Angenendt, Bonifatius, hier: S. 53. 17 Vgl. Angenendt, Frühmittelalter, hier: S. 328. 18 Hänggi, Liber ordinarius, hier: S. XXII. 19 Vgl. Bärsch, Liber ordinarius, hier: S. 10. 20 Ronig, Liturgie des Limburger Domes, hier: S. 248. Überdies gibt es auch weitere Aufzeichnungen zu diesem Zweck, so z. B. der im 15. Jahrhundert verfasste ‚Notel einer Küsterin‘ aus dem Dominikanerinnenkloster St. Katharina in Nürnberg, in dem die Küsterin detailliert die Vorbereitung liturgischer Feiern niedergeschrieben hat, vgl. Weilandt, Alltag. 21 Vgl. Bärsch, Beobachtungen, hier: S. 52, Anm. 10. 22 Begriff nach Palazzo, History, hier: S. 223.

21

22

|  Die Aachener Libri ordinarii

die im Mittelalter selbstverständlich waren.“ 23 In diesem Zusammenhang verlieren die Libri ordinarii langsam an Bedeutung.24 Edward Foley resümiert: „the life of the libri ordinarii was relatively short lived“ 25. Dennoch wurden viele Libri ordinarii bis ins 19. Jahrhundert fortgeschrieben, was die Aachener Handschriften G2–G4 belegen, um so lokale Liturgietraditionen weiterhin zu überliefern und feiern zu können.26 Als weiteren Grund für die Abnahme der Bedeutung von Libri ordinarii benennt Jürgen Bärsch die Entwicklung des Plenarmissale im hohen Mittelalter.27 Es entstand der Wunsch, aus den vielen einzelnen Büchern für die Feier der Liturgie ein einziges Buch zusammenzustellen, das zum Einen alle zu verwendenden Gebete, Schrifttexte und Gesänge enthält, zum Anderen auch die rubrikalen Anweisungen, die bisher von den Libri ordinarii überliefert wurden.28 Zudem führte der Buchdruck dazu, mehr auf gedruckte liturgische Bücher zurückzugreifen, die dem Ideal eines einheitlichen Gottesdienstes näher kamen als fehlerhafte handschriftliche Abschriften.29 Dennoch waren viele Libri ordinarii oder angefertigte Abschriften auch nach dem 16./17. Jahrhundert noch in liturgischem Gebrauch.30 2.1.2 Zum Stand der Liber ordinarius-­Forschung Es ist zu berücksichtigen, dass die Libri ordinarii aus wissenschaftlicher Perspektive immer ergänzend zu den sonstigen liturgischen Büchern zu betrachten sind. Doch kommen sie „der Realität des Gottesdienstvollzugs häufig bedeutend näher als andere liturgische Quellen.“ 31 Im Gegensatz zu anderen liturgischen Büchern, wie zum Beispiel Evangeliaren, Lektionaren oder Antiphonalen, beschreiben die Libri ordinarii die tatsächliche Gestalt von liturgischen Feiern. Dies wird besonders deutlich durch die zahlreichen Ersetzungen und Ergänzungen, die den Text und die Abläufe der konkreten liturgischen Feiergestalt anpassen. Die 23 Muschiol, Osterliturgie, hier: S. 52. 24 Vgl. dazu auch Jedin, Konzil von Trient. 25 Foley, Libri Ordinarii, hier: S. 137. 26 Vgl. z. B. für die Fortschreibung Kölner Liturgietradition Gerhards, Ganze im Konkreten, hier: S. 19. 27 Vgl. Bärsch, Liber ordinarius, hier: S. 33. 28 Vgl. Kohlschein, Liturgie und Kirchenbau, hier: S. 6. 29 Vgl. Bärsch, Liber ordinarius, hier: S. 33; Kranemann, Normbuch, hier: S. 74 f. 30 Vgl. Bärsch, Liber ordinarius, hier: S. 33. 31 Bärsch, Liber ordinarius, hier: S. 10.

Der Buchtyp „Liber ordinarius“  |

„Kodifizierung der gottesdienstlichen Consuetudines [stellt] keineswegs ein unverbindliches Regelwerk dar, sondern erhebt einen überlebensnotwendigen Normanspruch“ 32, um die eigene Tradition zu sichern. Jürgen Bärsch bezeichnet daher die Libri ordinarii als „rechtsrelevante Quellen“ 33. Tillmann Lohse hat herausgestellt, dass erste Editionstätigkeiten bereits im 18. Jahrhundert festzustellen sind.34 In der zweiten Hälfte des 19. Jahrhunderts beginnen die größeren Editionsprojekte im Gebiet des ehemaligen Heiligen Römischen Reichs Deutscher Nation und im angelsächsischen Raum.35 Aber erst in der Mitte des 20. Jahrhunderts wurde die Erforschung der Libri ordinarii in der (zu dieser Zeit entstehenden) Liturgiewissenschaft angestoßen. Denn mit der Hervorhebung der Ortskirchen durch das Zweite Vatikanische Konzil erwachte auch das Interesse an den liturgischen Traditionen dieser Ortskirchen.36 Mit der Edition des Rheinauer Liber ordinarius hat Anton Hänggi 1957 „im deutschen Sprachraum [eine] neue Ära der Ordinarienforschung“ 37 begonnen. Diese wurde durch grundlegende Editionen, wie beispielsweise von Adalbert Kurzeja (LO Trier, 1970),38 oder themenspezifische (Teil-)Editionen 39 ergänzt. Übersichten über die bis 2005 erschienenen Editionen sind von Aimé-­Georges Martimort und Jürgen Bärsch vorgelegt worden.40 Zudem sei auf den Beitrag von Tillmann Lohse und die Bibliographie von Katharina Priewe im Tagungsband des Essener Arbeitskreises zur Erforschung der Frauenstifte von 2011 verwiesen.41

32 Bärsch, Libri ordinarii als rechtsrelevante Quellen, hier: S. 307 f. 33 Bärsch, Libri ordinarii als rechtsrelevante Quellen. 34 Vgl. Lohse, Stand und Perspektiven, hier: S. 218. 35 Vgl. die Übersicht bei Lohse, Stand und Perspektiven, hier: S. 219 f. 36 Vgl. dazu LG 13: „Darum gibt es auch in der kirchlichen Gemeinschaft zu Recht Teilkirchen, die sich eigener Überlieferungen erfreuen, unbeschadet des Primats des Stuhles Petri, welcher der gesamten Liebesgemeinschaft vorsteht, die rechtmäßigen Verschiedenheiten schützt und zugleich darüber wacht, daß die Besonderheiten der Einheit nicht nur nicht schaden, sondern ihr vielmehr dienen.“ (Lumen Gentium 13, LThK Ergänzungsband I, hier: S. 195). 37 Bärsch, Liturgie erforschen, hier: S. 402. 38 Kurzeja, Liber ordinarius; vgl. zudem Kohlschein, Paderborner Liber ordinarius, hier: S. 155 und Odenthal, Liber Ordinarius der Stiftskirche St. Aposteln. 39 Vgl. z. B. Odenthal, Liber Ordinarius der Stiftskirche St. Aposteln; Leuppi, Liber ordinarius; Bärsch, Feier des Osterfestkreises; Wünsche, Kathedralliturgie; Wittwer, Liber ordinarius; Odenthal, Liber Ordinarius des Bonner Cassiusstiftes; Odenthal/Frauenknecht, Liber Ordinarius des Speyerer Domes. 40 Vgl. Martimort, Ordines, hier: S. 54 – 61, Bärsch, Allerseelen, hier: S. XIX–XXIII und Bärsch, Liber ordinarius, hier: S. 37 – 40. 41 Vgl. Lohse, Stand und Perspektiven, bes. S. 240 – 250; Priewe, Auswahlbibliographie.

23

24

|  Die Aachener Libri ordinarii

2.1.3 Gemeinsamkeiten und Unterschiede der Libri ordinarii Die überlieferten Libri ordinarii der Kathedral- und Kloster-, Stifts- und Pfarrkirchen weisen sowohl Unterschiede als auch Gemeinsamkeiten auf. Die Gemeinsamkeiten hat Jürgen Bärsch in drei Punkten zusammengefasst:42 I. Libri ordinarii dienen der Vorbereitung der Liturgie. Von daher sind sie nicht als liturgische Bücher im engeren Sinne zu bezeichnen.43 Man kann sie vielmehr als „Zwitter zwischen einem liturgischen, normativen und einem Brauchtext“ 44 bezeichnen. II. Libri ordinarii beschreiben die liturgischen Feiern an einer ganz konkreten Kirche für die sie geschrieben wurden. Besonders deutlich wird dies bei Ersetzungen, Nachträgen oder Neufassungen, wenn es zu räumlichen oder baulichen Veränderungen kam. III. Libri ordinarii stellen die liturgischen Feiern im Verlauf des Kirchenjahres dar; oftmals folgen sie dabei der gängigen Aufteilung liturgischer Bücher in die Abschnitte de tempore und de sanctis. Diese Gemeinsamkeiten der Libri ordinarii lassen sich wie folgt ergänzen: IV. Libri ordinarii beschreiben die Feiern nicht nur in einem ganz konkreten liturgischen Raum, sondern auch zu einer ganz bestimmten Zeit. Davon zeugen auch Ersetzungen, Nachträge und Neufassungen in den Handschriften. V. Libri ordinarii setzen ein grundsätzliches Wissen um den Ablauf der liturgischen Feiern voraus, weshalb auf eine detaillierte Beschreibung allgemeiner liturgischer und räumlich-­sakraltopographischer Voraussetzungen verzichtet wird.45 VI. Libri ordinarii verweisen auf weitere liturgische Bücher und geben dadurch Hinweise auf den reichen Schatz liturgischer Handschriften einer Kloster,- Stifts- oder Kathedralkirche.

42 Vgl. zu den ersten drei Punkten Bärsch, Libri Ordinarii. Zeugnisse, hier: S. 247; vgl. ferner Foley, Libri Ordinarii, hier: S. 132 f. und Behrendt, Liber ordinarius. 43 Edward Foley verweist auf die unterschiedlichen Ansichten bei Stephen van Dijk und A ­ dalbert Kurzeja auf der einen und Cyrille Vogel auf der anderen Seite; vgl. Foley, Libri Ordinarii, hier: S. 133; van Dijk, Ordinale; Kurzeja, Liber ordinarius, hier: S. 2; Vogel, Medieval Liturgy, hier: S. 9 – 10. 44 Beuckers, Forschungen, hier: S. 10. 45 Vgl. Odenthal, Messfeier, hier: S. 13: „Sie sind insofern von Interesse, als sie neben liturgischen Angaben auch die Topographie der jeweiligen Kirche berücksichtigen.“

Der Buchtyp „Liber ordinarius“  |

Trotz aller Gemeinsamkeiten weisen die Libri ordinarii auch Unterschiede auf.46 Dies gilt zum Einen für deren vielfältige Bezeichnungen, beispielsweise als Liber ordinarius, Directorium, Ordinarium oder Breviarium. Zum Anderen weichen die Handschriften inhaltlich voneinander ab: Während sich einige Vertreter dieses Typus auf das Chorgebet beschränken, behandeln andere zusätzlich die Feier der Messe. Und schließlich unterscheiden sich die Libri ordinarii in ihrem Umfang. So enthalten einige Handschriften lediglich die Initien von Gesängen und Gebeten; andere beschreiben dagegen, teils detailreich, auch rituelle Abläufe des Offiziums. 2.1.4 Der Liber ordinarius im Interesse verschiedener Fachdisziplinen Auch wenn die Quellengattung der Libri ordinarii bis heute weitestgehend in den lexikalischen Standardwerken der Theologie, der Liturgiewissenschaft und (Kirchen-) Geschichte keine eigene Erwähnung findet, sondern vielmehr unter anderen Begriffen (z. B. Breviarium, Directorium, Ordo, Rituale) subsumiert wird, ist die Erforschung der Liturgie von großem Interesse für inner- und außertheologische Fachdisziplinen.47 2.1.4.1 Theologische Fachdisziplinen Innerhalb der Theologie ist natürlich die Liturgiewissenschaft die naheliegendste Disziplin, die sich mit den Libri ordinarii beschäftigen muss. Die Erforschung der Liturgiegeschichte und die Reflexion darüber tragen geradezu zum Selbstverständnis von Liturgie und Liturgiewissenschaft bei.48 Liturgie ist immer eine Verbindung von Erinnerung und Vergegenwärtigung. „Auch die heute gefeierte Liturgie ist ohne memorialen und damit auch ohne historischen Bezug undenkbar“ 49. Somit spielen die Beschäftigung mit Liturgiewerdung und mit dem Aktualitätsbezug der Liturgie gleichermaßen eine Rolle. Das Interesse der Kirchengeschichte an der Erforschung der Libri ordinarii liegt bereits in der gemeinsamen Methodik begründet. Forschungsergebnisse können zu einem besseren Verständnis der mittelalterlichen Lebenswelt beitragen 46 Vgl. für die folgenden Ausführungen Bärsch, Libri Ordinarii. Zeugnisse, hier: S. 247. 47 Im LThK3 findet der Begriff, im Gegensatz zu anderen liturgischen Büchern, keine Erwähnung. Das LexMA widmet dieser Gattung lediglich 8 Zeilen, vgl. Schneider, Ordo, hier: Sp. 1438. Zum Interesse theologischer und anderer Fachdisziplinen vgl. Palazzo, History, hier: S. 226 – 228 und Neuheuser, Liturgie im Mittelalter, S. 437 – 468. 48 Vgl. Neuheuser, Liturgie im Mittelalter, S. 437 – 468, hier: S. 439. 49 Neuheuser, Liturgie im Mittelalter, S. 437 – 468, hier: S. 437.

25

26

|  Die Aachener Libri ordinarii

und die Wandlungen von Theologie und einer „Religiosität der Vielen“ 50 einordnen.51 Zudem können Libri ordinarii aus theologiehistorischer Perspektive zurate gezogen werden, da sie eine „konkrete Ekklesiologie“ 52 abbilden und so zum „locus theologicus“ 53 werden können. Für den wissenschaftlichen Austausch von Liturgiewissenschaft und Christlicher Archäologie sind die archäologischen Funde an Gottesdienstorten nicht zu vernachlässigen. Wenn auch Unterschiede in der Methodik bestehen, so kann doch eine Auswertung der Forschungsergebnisse erfolgen, die auf die Liturgie und ihre Vollzüge bezogen ist.54 Dies gilt ebenso für die Verifizierung von Angaben in Libri ordinarii. Gerade in Bezug auf die Aachener Marienkirche kann auf verschiedene archäologische Studien zurückgegriffen werden.55 2.1.4.2 Außertheologische Fachdisziplinen Für außertheologische Fachdisziplinen können die Libri ordinarii ebenfalls von Forschungsinteresse sein. Für die allgemeine Geschichtswissenschaft sei zunächst auf die o. g. Fragestellungen der Kirchengeschichte verwiesen. Darüber hinaus lassen sich aus Libri ordinarii wertvolle Kenntnisse über die lokale Geschichte oder Mentalitätsgeschichte gewinnen: Wie haben beispielsweise liturgische Feiern des Marienstifts das Leben der Aachener Bürger beeinflusst? Im Umkehrschluss ist die Liturgie nie eine voraussetzungslose Größe, sondern eingebettet in einen historischen Kontext.56 Ebenfalls können Ergebnisse für die Erforschung von Liturgie im Kontext politischer Ereignisse erreicht werden, wie zum Beispiel bei Herrscherkrönungen oder Liturgien in Anwesenheit von politischen Persönlichkeiten.57 Das Interesse der Kunstgeschichte an Libri ordinarii hat sich in den vergangenen Jahren zwar gesteigert, die konkrete Auswertung dieser Quellengattung erscheint allerdings noch sehr verhalten.58 Die Kirchenbauten an sich sind 50 Holzem, Volksfrömmigkeit. 51 Vgl. Bärsch, Liturgie erforschen, hier: S. 409. 52 Häussling, Bemerkungen, hier: S. 246. 53 Anton Hänggi verwendet diesen Begriff im Zusammenhang mit den Libri ordinarii, Hänggi, Liber ordinarius, hier: S. XXIV. 54 Vgl. Neuheuser, Liturgie im Mittelalter, S. 437 – 468, hier: S. 444. 55 Vgl. z. B. Müller/Bayer/Kerner, Aachener Marienkirche. 56 Vgl. Gerhards, Geschichte, hier: S. 482. 57 Vgl. Neuheuser, Liturgie im Mittelalter, S. 437 – 468, hier: S. 448. 58 Vgl. Jacobsen, Probleme und Chancen, hier: S. 175.

Der Buchtyp „Liber ordinarius“  |

kunsthistorisch inzwischen gut erforscht, ebenso auch zumeist ihre liturgische Ausstattung. Allerdings müssten diese nun in einem weiteren Schritt vor dem Hintergrund ihrer liturgischen Nutzung zum Gegenstand intensiverer interdisziplinärer Forschungsarbeiten gemacht werden.59 Dies gilt in gleichem Maße für die aus den Libri ordinarii zu erschließende Sakraltopographie der Kirchenräume. „Einerseits sind Kirchenbauten Funktionsräume, die nach den Anforderungen der Liturgie konzipiert wurden […], andererseits geben die baulichen Rahmenbedingungen, die teilweise erheblich durch Vorgängerbauten geprägt werden, die Möglichkeiten einer liturgischen Ausgestaltung und Modifikation vor.“ 60 Für die Auswertung der Libri ordinarii müssen verschiedene Grundannahmen geklärt sein.61 Dazu zählt in erster Linie der Zusammenhang des edierten Liber ordinarius mit einem konkreten Kirchenraum und einer konkreten Gemeinschaft, ebenso das Wissen um die unterschiedliche Gewichtung von Gesängen und Gebeten in den Handschriften.62 Zudem ist für eine gesicherte kunsthistorische Auswertung der in der Liturgie verwendeten Objekte (z. B. Vasa sacra und Paramente) wichtig, dass diese Objekte heute noch erhalten sind. Dies ist allerdings nicht mehr an allen Orten der Fall. Ersatz bieten ggf. aussagekräftige Schatz-­und Reliquienverzeichnisse und Libri ordinarii.63 Besonders im Hinblick auf die in den Libri ordinarii erwähnten Prozessionen lassen sich die entsprechenden Kirchenräume näher beschreiben und erhalten durch die liturgische Nutzung eine Gliederung.64 Daraus kann die Architekturgeschichte wertvolle Forschungsergebnisse erzielen. In der Musikwissenschaft können Libri ordinarii zur Erforschung liturgischer Musik des Mittelalters von besonderem Wert sein. Wie und zu welchem Zweck wurden beispielsweise bestimmte Gesänge und Instrumente in der Liturgie verwendet? Wie wurde die Akustik eines Kirchenraums ‚richtig‘ durch die entsprechende räumliche Position von Kantor und Chor genutzt?65 Inhaltlich unterscheiden sich die Libri ordinarii auch bei der Gewichtung von Gebetsund Gesangsteilen voneinander.

59 Vgl. Jacobsen, Probleme und Chancen, hier: S. 181. 60 Beuckers, Forschungen, hier S. 18. 61 Vgl. hierzu Kroos, Ordinarien. 62 Vgl. Lohse, Stand und Perspektiven, hier: S. 226 f. 63 Vgl. Lohse, Stand und Perspektiven, hier: S. 228. 64 Vgl. Muschiol, Zeit und Raum, hier: S. 46. 65 Vgl. für Aachen Rice, Role of Acoustics und Rice, Music and Ritual.

27

28

|  Die Aachener Libri ordinarii

Die Theaterwissenschaft wird sich mit der Dramaturgie der mittelalterlichen Liturgie, besonders dem Phänomen der geistlichen Spiele, auseinandersetzen müssen, die Literaturwissenschaft mit dem Text der Libri ordinarii und der rezipierten Gebets- und ‚Rollentexte‘.66 Ferner können Libri ordinarii für die mittellateinische Philologie als wertvolle Quellen zur Geschichte der mittellateinischen Sprache dienen, da sie neben der klassischen Sprache der liturgischen Texte auch die Entwicklung des populären Latein verdeutlichen.67 Diese Fragestellungen aus den unterschiedlichen inner- und außertheologischen Fachwissenschaften zur Liber ordinarius-­Forschung zeigen zunächst, wie eng diese Disziplinen in diesem Bereich miteinander verbunden sind. Ferner zeigen sie, dass eine inter- und intradisziplinäre Beschäftigung mit dieser Quellengattung unumgänglich ist und zum Thema von entsprechenden Forschungsprojekten und Symposien gemacht werden muss, will man der Vielgestaltigkeit eines Liber ordinarius gerecht werden.68

2.2 Die Libri ordinarii des Aachener Marienstifts Aus dem Aachener Marienstift sind insgesamt vier Libri ordinarii erhalten, die heute unter den Signaturen G1–G4 im Domarchiv Aachen verwahrt werden.69 2.2.1 Der älteste Liber ordinarius 2.2.1.1 Zur kodikologischen Beschreibung der Handschrift 70 Die Handschrift ist heute in einem mit Leder überzogenen Holzeinband, der mit zwei Messingstücken als Schließen versehen ist.71 Ein am oberen Rand 66 Zum geistlichen Spiel am Beispiel des Essener Osterspiels vgl. Klöckner, Elevatio crucis, hier: S. 76 f. Zu Aufgaben der Theater- und Literaturwissenschaft vgl. Neuheuser, Liturgie im Mittelalter, S. 437 – 468, hier: S. 445. 67 Vgl. Kohlschein, Liturgie und Kirchenbau, hier: S. 22. 68 Werner Jacobsen weist nicht ohne Grund darauf hin, „dass ein solcher Text ohne Vorkenntnisse schlecht zu verstehen ist“, Jacobsen, Probleme und Chancen, hier: S. 178. 69 Die heutige Nummerierung der liturgischen Handschriften im Domarchiv Aachen ist auf die Arbeit von Odilo Gatzweiler zurückzuführen: Gatzweiler, Handschriften; Vgl. Stephany, Aachener Dom, hier: S. 832. 70 Vgl. Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 12; Federstrich, S. 106. 71 Vgl. Abb. 1 u. 2, S. 177, 178.

Die Libri ordinarii des Aachener Marienstifts  |

angebrachter Eisenhaken war vermutlich mit einer Eisenkette versehen, die heute nicht mehr vorhanden ist.72 Der Buchrücken ist mit drei Lederriemen bespannt, die mit Eisennägeln befestigt sind. Im Innendeckel befindet sich ein sekundäres Papierfragment mit der Angabe ‚Ordinatio Chori [re]galis ecclesiae B. Mariae Virg. No. 133 Ba.‘73 2.2.1.2 Zum Aufbau und Inhalt Die Gliederung des Handschriftentextes entspricht der gängigen Struktur des Kirchenjahres und unterteilt den Text in das Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r), beginnend mit der ersten Vesper des ersten Adventsonntags, und das Ordinarium de sanctis (fol. 53v–93v), mit der Vigil des Apostelfestes Andreas beginnend. Die angehängten Commemorationes s. Marie (fol. 93v–95r) beinhalten vier Votivoffizien von der Mutter Gottes, die sich monatlich wiederholen und je nach Jahreszeit voneinander abweichen (fol. 95v–96r).74 Ferner sind ein Explicit registrum ecclesie beate Marie Aquensis (fol. 96r), der Ordo in exequiis et anniversariis faciendis (fol. 96v–98v) und ein Erlass des apostolischen Nuntius Sebastianus Antonius Tanarius vom 14. März 1690 über die Feier der Feste s. Iosephi und Annuntiationis B. M. V. in Aachen (fol. 99r) angefügt.75 Ein Schlussblatt beinhaltet den Modus celebrandi missam more antiquo et novo (fol. 99r–99v) und zeigt damit den Übergangsritus zwischen dem alten Ritus der Aachener Missalien (Hss. 18 und 19) und dem Ritus des MR 1570 auf.76 Tabelle 1: Inhalt der Handschrift G1 Inhalt Handschrift G1

Folia

Ordinarium de tempore Ordinarium de sanctis Commemorationes s. Marie Explicit registrum ecclesie beate Marie Aquensis Ordo in exequiis et anniversariis faciendis Erlass des apostolischen Nuntius Sebastianus Antonius Tanarius Modus celebrandi missam more antiquo et novo

1r–53r 53v–93v 93v–95r 96r 96v–98v 99r 99r–99v

72 Solche Ketten dienten einer ganz praktischen Verortung der Bücher in der Sakristei oder an einem anderen Ort, an dem sie benutzt wurden. So konnten sie von allen eingesehen werden. 73 Odilo Gatzweiler datiert dieses Fragment auf das 18. Jahrhundert, Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 12; vgl. Abb. 3 u. 4, S. 179. 74 Vgl. hier und im Folgenden Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 196 – 199. 75 Vgl. Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 13 f. 76 Vgl. Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 14. Für die Hss. 18 und 19 vgl. Gatzweiler, 97 – 102.

29

30

|  Die Aachener Libri ordinarii

Für eine detailliertere Auflistung des Aufbaus des Ordinarium de tempore und des Ordinarium de sanctis sei an dieser Stelle auf Odilo Gatzweiler verwiesen.77 2.2.1.3 Zur Datierung Die Entstehung des ältesten Liber ordinarius des Aachener Marienstifts (G1) wird von Odilo Gatzweiler in die Zeit zwischen 1337 und 1358 datiert.78 Er diskutiert dabei bereits versuchte Datierungen durch Böckeler, Viehoff, Buchkremer, Faymonville, Lichius und Teichmann.79 Den Terminus ante quem bestimmt er vor allem durch die Tatsache der noch nicht vorhandenen Chorhalle, mit deren Erbauung 1355 begonnen wurde und deren Weihe für das Jahr 1414 belegt ist. Dies wird besonders deutlich durch die Auflistung der Altäre, die in der Liturgie am Gründonnerstag 80 in Prozession abgeschritten, entblößt und gewaschen werden, ebenso durch weitere sekundäre Angaben in der Handschrift, vor allem Rasuren und Ersetzungen durch eine spätere Hand. Der Bau der Chorhalle führte nicht nur zu einer neuen Anordnung der bisherigen liturgischen Einrichtungsgegenstände, sondern ebenso zu einer Veränderung der liturgischen Raumnutzung, was später weiter entfaltet werden soll.81 Desweiteren bieten die Angaben zu verschiedenen Festtagen einen Anhaltspunkt für die Datierung der Handschrift.82 2.2.1.4 Zur Schrift Bei der Schrift handelt es sich um eine Textura in dunkelbrauner bis schwarzer Tinte. Die Majuskeln und Initialen sind in roter und blauer Farbe geschrieben.83 Der älteste Liber ordinarius weist diverse Nachträge von späteren, unterschiedlichen Händen auf, die allerdings an dieser Stelle nicht weiter identifiziert und datiert werden können.

77 Vgl. Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 13. 78 Vgl. Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 17. 79 Vgl. Böckeler, Melodie, hier: S. 176; Buchkremer, Grab Karls des Großen, hier: S. 146; Lichius, Verfassung, hier: S. 113; Faymonville, Münster zu Aachen, hier: S. 36 und S. 123; Teichmann, Lage und Geschichte, hier: S. 182. 80 G1, fol. 23va–24ra; vgl. Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 15. 81 Vgl. hierzu auch Stephany, Aachener Dom, hier: S. 835. 82 So findet z. B. das 1354 angeordnete Fest Lanceae et clavorum Domini in der Handschrift G1 nur als Randvermerk Erwähnung. Vgl. hierzu Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 15 – 18. 83 Vgl. Federstrich, S. 106.

Die Libri ordinarii des Aachener Marienstifts  |

2.2.1.5 Schwierigkeiten und Probleme „Im Unterschied zum gedruckten Buch tradiert die Handschrift nicht nur Texte, sondern sie liefert gleich noch die meisten ihrer literaturkundlichen Merkmale mit: in Leserspuren und Lesernotationen, in Besitzvermerken wie in den handschrifteigenen Materialien und Einrichtungen.“ 84 Im Umkehrschluss heißt dies, dass diverse Rasuren und Überschreibungen im Text zu Schwierigkeiten bei der Rekonstruktion der ursprünglichen Textstellen führen.85 Die erwähnten Rasuren und Nachträge sind besonders dort zu finden, wo in den Handschriften G2–G4 konkrete Raumangaben gemacht werden; so z. B.‚ wenn als Ortsangabe „in antiquo choro“ angegeben und damit das Oktogon bezeichnet wird. Dies gilt gleichermaßen für die zahlreichen nachträglichen Einfügungen, entweder am Rand oder sogar über den zuvor getätigten Rasuren im Text.86 Entsprechende Einfügungsstellen werden verhältnismäßig selten durch entsprechende Zeichen im Text angegeben. Vielfach bleibt die genaue Stelle der Einfügungen der sekundären Randbemerkungen dem Leser überlassen. Der ursprüngliche Adressat war dagegen mit den Abläufen und den Angaben in der Handschrift vertraut. Zudem führen Beschneidungen und fehlende Seiten, besonders im vorderen Bereich der Handschrift, zu Herausforderungen für den Editor. 2.2.2 Die weiteren Libri ordinarii Neben diesem ältesten Liber ordinarius sind drei weitere Ordinarien in Aachen erhalten, die zum größten Teil Abschriften des jeweils älteren darstellen. 2.2.2.1 Liber ordinarius – Handschrift G2 Die Entstehung der Handschrift G287 lässt sich in die 2. Hälfte des 15. Jahrhunderts datieren.88 Vorausgesetzt werden muss dabei die Fertigstellung der gotischen Chorhalle, die 1414 eingeweiht wurde und in der Handschrift von vornherein in den liturgischen Abläufen berücksichtigt wird. Als weiteren Anhaltspunkt für die Datierung referiert Odilo Gatzweiler die Begründung 84 Ruh, Überlieferungsgeschichte, hier: S. 268. 85 Vgl. Abb. 5 u. 6, S. 180, 181. 86 Vgl. Abb. 7 u. 8, S. 182. 87 Vgl. Abb. 12, S. 185. 88 Vgl. Federstrich, hier: S. 107.

31

32

|  Die Aachener Libri ordinarii

von Heinrich Böckeler, die Handschrift nenne bei der Denudatio und Ablutio der Altäre am Gründonnerstag zwar den 1449 konsekrierten St. Anna-­Altar, aber noch nicht den 1455 geweihten St. Simeon-­Altar.89 Damit müsste nach Heinrich Böckeler eine Entstehung der Handschrift genau zwischen diesen beiden Daten anzusetzen sein. Odilo Gatzweiler widerspricht ihm allerdings, da das Altarverzeichnis vom Gründonnerstag in den Handschriften G3 und G4 keine neuen Altäre erwähnt, obwohl diese bis ins 18. Jahrhundert hinzugekommen sind.90 Stattdessen führt er die Fertigstellung der Chorhalle 1414 und den gleichzeitigen Bau der als Sakristei genutzten Matthiaskapelle ins Feld, die jeweils noch an anderen Stellen im Liber ordinarius Erwähnung finden.91 Er geht sogar noch einen Schritt weiter und datiert die Handschrift in das letzte Viertel des 15. Jahrhunderts, begründet dies mit dem Schriftcharakter und mit der Einweihung der (neuen) Karlskapelle im Jahre 1474, die bereits stattgefunden haben muss.92 Die Schrift verrät „ihren praktischen Charakter durch die schnell fließende Bastarda“ 93. Dem Liber ordinarius G2 ist ein Kalendar vorangestellt, das Aachener Eigenfeste vermerkt. So sind zum einen der Todestag Karls des Großen am 28. Januar und seine Translation am 27. Juli jeweils sogar mit eigener Oktav vermerkt. Ferner sind die beiden Festtage der Konpatrone Corona (14. Mai) und Leopardus (30. September) vermerkt.94 2.2.2.2 Liber ordinarius – Handschrift G3 Der Liber ordinarius G395 lässt sich in die 1. Hälfte des 17. Jahrhunderts datieren. Dies begründet Odilo Gatzweiler mit einem Vermerk in den Handschriften G3 und G4 zum Montag nach der Osteroktav. Dieser Vermerk weist darauf hin, dass an den Wochentagen zwischen Ostern und Pfingsten das Te Deum gesungen werden soll, was die Handschrift mit der Entscheidung des „generali capitulo anno 99, 22. Maii“ (fol. 33v) begründet. Die nachfolgende Handschrift G4 gibt hierfür die Jahreszahl 1599 an.96 Als zweiter Anhaltspunkt dient 89 Vgl. Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 20 f. unter Verweis auf Böckeler, Melodie. 90 Vgl. Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 21. 91 So z. B. am Schluss der Matutin des Gründonnerstags und bei der Kreuzenthüllung am Karfreitag. Vgl. Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 22. 92 Vgl. Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 22. 93 Vgl. Federstrich, hier: S. 107. 94 Vgl. auch Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 19. 95 Vgl. Abb. 13, S. 185. 96 Vgl. Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 24.

Die Libri ordinarii des Aachener Marienstifts  |

eine Anweisung zum Fest Karls des Großen, die in der Handschrift G1 durch einen sekundären Randvermerk bestätigt wird: „Ex decreto reverendi capituli anno 1660 27. Julii cantabitur deinceps ‚Credo‘“ (fol. 60). Somit lässt sich die Handschrift G3 in die Zeit zwischen dem 22. Mai 1599 und dem 27. Juli 1660 datieren. Sie enthält zudem Nachträge bis zum Jahr 1791.97 2.2.2.3 Liber ordinarius – Handschrift G4 Den jüngsten erhaltenen Liber ordinarius, die Handschrift G498, datiert Odilo Gatzweiler in die 1. Hälfte des 18. Jahrhunderts. Dies begründet er zum einen unter Verweis auf Heinrich Böckeler mit dem Schriftcharakter, zum anderen enthält die Handschrift noch die alte Aachener Liturgie, zum Beispiel für die Rogationsprozessionen, die nicht im Prozessionale von 1748 (Hs. G54) aufgeführt sind.

97 Vgl. die Beglaubigung dieser Nachträge auf fol. 124r; Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 23. 98 Vgl. , Abb. 14, S. 185.

33

3 Teiledition des ältesten Liber ordinarius Der zweite Teil dieser Arbeit besteht aus der Teiledition des ältesten Liber ordinarius des Aachener Marienstifts. Vorgelegt wird zunächst der Text des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r). Die Handschrift wird heute im Domarchiv Aachen unter der Signatur G1 verwahrt.

3.1 Editionshinweise Am Anfang eines Editionsprojektes stehen die Fragen nach Ziel und Aussehen der Textedition.1 Hierbei ist vor allem die jeweilige Textgattung zu berücksichtigen. In neuerer Zeit hat es wiederholt Anregungen zu Diskussionen über Editionskriterien für die Liber ordinarius-­Forschung gegeben, wie sie es bereits für andere Quellengattungen gibt.2 Genau eine solche Formulierung von festen Kriterien würde den Libri ordinarii als eigene Gattung aber nicht gerecht; zu unterschiedlich sind die Voraussetzungen einzelner Libri ordinarii: zeitlich, räumlich-­baulich oder durch die jeweilige Verfassung (Kloster, Stift, Kathedrale, Pfarrei). Als „unfester Text“ 3 will der Liber ordinarius gerade nicht festgelegt sein, sondern versteht sich als entsprechendes Gebrauchsbuch in Vorbereitung auf die liturgischen Feiern. Daher sind auch viele sekundäre Einträge und Ersetzungen zu verstehen, die den Text zu dem machen, was er ist: ein Zeugnis für gewordene Liturgie. Eine Rekonstruktion des Urtextes ist nur schwer möglich und würde die Gefahr mit sich bringen, die Entwicklungen des Textes außer Acht zu lassen, die eine entsprechende Nutzung im Laufe der Zeit mit sich bringt. Vor diesem Hintergrund kann die vorliegende Arbeit an vielen Stellen keine solche Rekonstruktion des ursprünglichen Textes leisten. Dies lässt die Qualität der erhaltenen Handschrift wegen ihrer Abnutzungsspuren, nachträglicher Ergänzungen oder Ersetzungen nicht zu. Die Rasuren haben das Untergrundmaterial derart beschädigt, dass auch bisherige Untersuchungen den ursprünglichen Text nicht rekonstruieren konnten.4 Inwiefern moderne Untersuchungsmethoden dies leisten könnten, wäre in weiteren Schritten zu prüfen. 1 Vgl. Fuhrmann, Ziel und Aussehen. 2 Vgl. Lohse, Stand und Perspektiven; Lohse, Liber ordinarius. 3 Vgl. Lohse, Liber ordinarius. 4 Vgl. Stephany, Aachener Dom, hier: S. 835.

Editionshinweise |

Die hier zugrunde gelegten Editionskriterien und Abkürzungen folgen weitestgehend den in den letzten Jahren in der Liturgiewissenschaft erschienenen Liber ordinarius-­Editionen.5 Als Vergleichshandschrift wird der jüngste Liber ordinarius (G4) aus der ersten Hälfte des 18. Jahrhunderts verwendet. Diese Vorgehensweise ist gerechtfertigt, da es sich bei den Handschriften G3–G4 um jeweils jüngere Abschriften von G2 mit geringeren Abweichungen handelt.6 Lediglich zwischen den Handschriften G1 und G2 bestehen teilweise Abweichungen, die aber in der Edition an den entsprechenden Stellen berücksichtigt und vermerkt werden. Die gute Beschaffenheit und Lesbarkeit der Handschrift G4 ist allerdings für den Umfang des zu edierenden Textes von Vorteil. Der lateinische Text wird in der Schreibweise wiedergegeben, wie sie zur damaligen Zeit üblich war. So wird z. B. durchgängig e anstatt ae und (oftmals) y anstatt i benutzt. Davon abweichende Schreibweisen in der Handschrift sind auch im edierten Text als Ausnahmen übernommen. Die Groß- und Kleinschreibung im edierten Text ist sorgsam der heutigen Regelung angepasst.7 Einfügungen, Ergänzungen oder Streichungen von späterer Hand sind im Text durch entsprechende Klammern hervorgehoben und ggf. durch Fußnoten näher erläutert. Inhaltliche Abweichungen in der Vergleichshandschrift G4 (in Einzelfällen auch in den Handschriften G2 und G3) sind in den Fußnoten belegt. Die Seitenzählung von späterer Hand bleibt in der Edition erhalten. Vorderund Rückseite werden durch ‚r‘ für ‚recto‘ und ‚v‘ für ‚verso‘ angegeben, die jeweils linke Spalte durch ‚a‘, die jeweils rechte durch ‚b‘. Die Initien der liturgischen Texte sind kursiv gesetzt. Innerhalb der Fußnoten werden im Sinne eines Quellenapparates nachgewiesen:

5 Vor allem Odenthal, Liber Ordinarius der Stiftskirche St. Aposteln. Die dort und in weiteren Arbeiten vorgelegten Kriterien werden dem Text als liturgiehistorische Quelle am besten gerecht. Vgl. auch Odenthal, Liber Ordinarius des Bonner Cassiusstiftes; Odenthal/ Frauenknecht, Liber Ordinarius des Speyerer Domes. 6 An kritischen Stellen wurde dies vom Editor an den Handschriften G2 und G3 entsprechend verifiziert. 7 So wurden zum Beispiel Eigennamen durchgehend großgeschrieben, ebenfalls „Deus“ und „Dominus“.

35

36

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

•• biblischen Texte (Lesungen, Psalmen und Evangelien) sind – sofern aus der ••

Kürze der Initien nachweisbar – mit lateinischen Siglen angegeben. Die Psalmenzählung folgt der Vulgata.8 Die Orationen sind durch das Gregorianum-­Hadrianum (GrH) und ihre entsprechenden Nummern in den Editionen von Jean Deshusses 9 und das Gelasianum Vetus (GeV) belegt.10

Die folgenden Abkürzungen und Zeichen werden verwendet. Vor Initien werden die Elemente des Offiziums meistens abgekürzt, in Rubriken und in den Notae zumeist ausgeschrieben.11 Ant. = antiphona Cap. = capitulum Coll. = collecta Comm. = commune Grad. = graduale Invit. = invitatorium Ps. = psalmus

R. = responsorium v. = versus, versiculus (…) = unleserlich […] = Zusatz von späterer Hand {…} = Rasur = gesicherte Ergänzung Streichung = Streichung

8 Sofern mehrere Psalmen in Betracht kommen, sind diese Varianten durch Semikola voneinander abgetrennt. 9 Editionen von Deshusses, Sacramentaire Grégorien. 10 Vgl. hierzu auch die Übersicht bei Palazzo, History, hier: S. 35. 11 Vgl. die Verwendung in der Handschrift. Die Auflistung der Abkürzungen beinhaltet auch die jeweiligen Anpassungen durch Plural, Groß- und Kleinschreibung, Grammatik bzw. unterschiedliche Schreibweisen in der Handschrift. Zur Auflösung der in der Handschrift verwendeten Abkürzungen vgl. Capelli, Lexicon.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

3.2 Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r) fol. 1ra D() prima ()ventus Domini. In primis vesperis. Ps. Benedictus cum ceteris et suis antiphonis. Ymnus. Veni redemptor gentium per totum excepto versu Presepe iam fulget. Cap. Erit in novissimis diebus.12 V. Rorate celi. Ad magnificat ant. Ecce nomen Domini. Coll. Excita quesumus Domine potentiam.13 ¶ Ad processionem ascendendo cantabitur. R. Ecce dies veniunt et terminabitur {[sub coronam]}. Et ibi cantabitur versus (…) cum Gloria patri et suis repetitionibus. Scolaris dicet versum. Ex Syon species. Collecta de tertia huius sequentis diei cum solum Oremus et Per Christum in fine. {[Sub corona Dominus (…)]…} V. (…) Coll. (…) ¶ Ad completorium ymnus. Conditor per totum. Cap. Tu autem in nobis. V. Custodi nos Domine cum collectis consuetis ad nunc dimittis ant. Bethlehem non est. (…) fol. 1rb Invitatorium (…) ¶ In primo nocturno una ant. (…) Erumpent montes. V. Egredietur virga. (…) principium. (…) ¶ Et (…) dominicis ferialibus. (…) usque (…) nativitatis (…) nisi aliquo (…) quo habeantur lectiones (…) Primum R. Aspitiens a longe. Cum tribus versibus e tribus (…) et tribus responsoribus (…) scolarie cantent Gloria patri. (…) In secundo nocturno super una (…) Veni Domine. V. Egredietur Domine. In tertio nocturno scilicet (…) manus. V. Ex syon species. Ewang. Cum appropinquasset.14 Omelia. Mediator Dei. Require in principio romane regule. Nonum R. Letentur celi. V. Tunc exultavit. Post Gloria patri (…) fol. 1va (…) Verbum supernum. ¶ (…) totum adventum nisi (…) Cap. Scientes. V. Emitte agnum Domine et dicetur hic versum usque ad tertiam dominicam. In ewang. ant. (…) Coll. Excita ut supra. In suffragiis ant. Ne timeas Maria. V. Ave Maria. Coll. Deus qui de beate Marie et illa coll. Conscientas nostras simul. Suffragium (…) hac nocte non canitur quia {[Ant.]} Ecce Dominus veniet. In laudibus continet. ¶ Ad primam ant. In tuo adventu. Ps. consueti scilicet Deus Deus meus 15 cum ceteris. Cap. collecte et preces (…) mutantur nisi in pascheve et in pascha. ¶ Ad tertiam ant. Tuam Domine. Cap. Dominus Iacob. R. Veni ad 12 Is 2,2. 13 GrH 794. 14 Mt 21,1. 15 Ps 21.

37

38

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

liberandum nos. V. Timebunt gentes. Coll. Subuciat. ¶ Post tertiam. Aspergetur aqua benedicta qua aspersa dicetur versus. Domine apud te est fons vite. Et coll. Presta nobis Domine per huius. Et hec coll. mutabitur qui cantabitur Asperges. ¶ Ad processionem ascendendo. R. Ecce karissimi et invocabitur {[sub corona]} (…) a sacerdote Ostende nobis Domine. (…) fol. 1vb (…) Coll. dominicalis (…) de beate Marie (…) dicentur nisi fuerit aliquis coniuncta diei. ¶ Credo in unum nunquam dominicis diebus pretermittitur. Prefatio codidiana dicetur. Benedicamus in fine misse servabitur. Post hec sexta et nona canentur. ¶ Ad sexta ant. Veni et liberavit. Cap. In die illa. R. Ostende nobis Domine. V. Memento vir Domine. Coll. Prope esto.16 ¶ Ad nonam ant. Consortate manus. Cap. Levabit Dominus. R. Super te Iherusalem. V. Domine Deus in eternum. ¶ Et nota quod ista responsoria (…) per totum adventum dominicis diebus et feriatis ad horas. Coll. Concede quesumus omnipotens Deus.17 ¶ In secundis vesperis. Ps. (…) et ant. Ad (…) Ymnus. Veni redemptor ut supra. Cap. Ecce (…) V. Rorate. Ad magnificat ant. Dicite filie syon. Coll. Da quesumus Domine populo tuo.18 (…) ¶ Ad completorium Ymnus {[tres]} versus (…) Ad nunc dimittis ant. Veni Domine. (…) Feria secunda. fol. 2ra (…) Si autem (…) feria sexta (…) scilicet (…) excelsum videlicet et coll. Excita Domine et coll. eiusdem dicetur ad vesperas. ¶ Ad matutinas invit. dominicale. Surgite vigilemus. Nocturnus canitur. V. Egredietur. Duplex ewangelium pronuntiabitur primum Anno quinto decimo. R. Canite tuba. Secundum ewan­ gelium dominicale scilicet Miserunt Iudei.19 Require in romana regula 20 [xxvx]21. Secundum R. (…) Tertium R. Non auferetur ceptrum.22 Ante laudes. V. Ostende nobis Domine. Laudes. Canite tuba. Cum ceteris. Ps. Miserere mei Deus 23 et Ps. Bonum est 24 cum ceteris. Ymnus. Verbum supernum. Cap. Ecce Dominus Deus. 16 GrH 810. 17 GrH 811. 18 GrH 61. 19 Io 1,19. 20 Als „romana regula“ wird hier und an weiteren Stellen die Hs. 11 bezeichnet, die aus einem Homiliar für das Officium de tempore (bis Karsamstag) und einem Martyrologium des Ado von Vienne besteht. Vgl. Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 68 – 74 und Bock, Reiterstatue, S. 96. 21 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 22 Lies: „sceptrum“. 23 Ps 50; Ps 55; Ps 56. 24 Ps 91.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

V. Vox clamantis. In ewang. ant. Omnis vallis implebitur. Preces dicentur. Coll. Excita. Post primam collectam ant. Dixerunt Pharisei ad Iohannem. V. Emitte agnum Domine. Collecta de tertia. Quesumus omnipotens Deus. Suffragia ut supra. ¶ Ad horas antyphone et versus ut supra. Capitula et collecta dominicales. Sabbato. Ad vesperas. Ymnus. Veni redemptor. Capitulum de (…) dominice scilicet. Omnis vallis implebitur. V. Rorate. Ad magnificat ant. O rex pacifice. Coll. Excita. Item ant. Dabit il fol. 2rb () Ex Syon species. Coll. (…) Ave Maria. V. Emitte agnum Domine. Coll. de tertia scilicet. Quesumus omnipotens Deus. ¶ Ad processionem ascendendo. R. Ecce dies veniunt. {…} Coll. de sexta scilicet (…) nostre quesumus Domine. ¶ Descendendo. R. Missus est angelus. V. Ave Maria. Coll. Deus qui de beate Marie et collecta Exultemus simul. ¶ Completorium ut supra. ¶ Ad matutinas invitatorium de vigilia. Hodie scietis. Nocturnus. Beatus vir cum ceteris. Ant. Erumpent. V. Egredietur virga. Sex lectiones in Ysaia legetur. Primum R. Me oportet minui. Secundum R. Ecce iam veniet. Tertium R. Virgo Israel. In secundo nocturno. Ps. Conserva.25 Ant. (…) Domine. V. Egredietur Dominus. Quartum R. Iuram dicet Dominus. Quintum R. Non discedimus a te. Sextum R. Nascetur nobis. In tertio nocturno. (…) Ps. Celi enarrant.26 Ant. Confortate. V. Hodie scietis. Post Pater noster V. Constantes estote. Ewang. Cum est desponsata.27 Require in romana regula [xxxvi.]28. Responsoria de vigilia. Primum R. Sanctificamini. Secundum R. Constantes estote. Tertium R. De illa occulta. Ante laudes V. Crastina die. Laudes. Indea et Iherusalem. Cum ceteris. Ps. Do fol. 2va minus regnavit.29 Sup(…) te ant. Orietur sicut () Verbum supernum. Cap. Querite Dominum.30 V. Crastina die erit.31 In ewang. ant. Ioseph fili David.32 Coll. Deus qui nos redemptionis nostre sine suffragiis sola erit. ¶ Ad horas laudes dicentur. Post pro (…) vel post tertiam cantabitur missa {…} Introitus {Veni et

25 Ps 15. 26 Ps 18. 27 Mt 1,18. 28 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 29 Ps 92; Ps 96; Ps 98. 30 Is 55,6. 31 G4 hier: „Constantes estote.“ (fol. 6r). 32 G4 ergänzt hier: „Preces maiores non dicentur.“ (fol. 6r).

39

40

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

ostende} Domine. Coll. Excita Domine 33 et coll. Deus qui de beate Marie 34 simul. ¶ Ad tertiam. Cap. Ipse Deus vivens.35 R. Hodie scietis. V. Constantes estote. Coll. Da nobis quesumus omnipotens Deus. Deinde {…} Descendendo R. Intuemini quantus sit. ¶ Missa secunda. Introitus. Hodie scietis. [sine]36 Gloria in excelsis. Coll. Deus qui nos redemptionis 37 sola dicetur. Prophetia sine intervallo cum epistola legetur. {[Si (…) Alleluya die dominica quarta]} Prefatio cotidiana et Benedicamus in fine misse servabitur. ¶ Ad sextam. Cap. Noli timere Syon.38 R. Constantes. V. Crastina die delebitur. Coll. Presta quesumus Domine Deus noster. ¶ Ad nonam. Cap. Lauda et letare.39 V. Crastina die delebitur. * Die bis zum nächsten Asteriskus folgenden Blätter sind sekundär falsch eingeordnet und schließen sich vor fol. 6ra an.

fol. 2vb (…)erit vobis (…) nos quesumus Domine (…) si dominica quarta. Occupata non fuerit. Huiusmodi vigilia Christi. Capitulum et collecta et prime vespere. Antyphone et responsoria. Lectiones et omelia et (…) ad sollempnitate huius­ modi dici pertinet servabitur sicut in aliis diebus dominicis est servatum. Si non vigilia Domini in feriata die venerit nocturnus diei congruus legetur preces ad matutinas et ad horas legetur et offitium diei complebitur ut supernus et expressum. In vigilia natalis Domini. In vigilia natalis Domini. Ad vesperas dominus decanus offitiabit ecclesiam cantor cum duobus subdyaconis canonicis custodiet chorum. Cantor incipiet ant. Scitote. Subdyaconus qui a dextris eius fuerit psalmum scilicet. Laudate pueri Dominum inchoabit. Deinde alter in sinistro choro in superioribus sedibus incipiendam denuntiet ant. scilicet. Levate capita vestra et ipse psalmum scilicet Laudate Dominum omnes gentes 40 inchoabit. Deinde in dextro choro. Ant. Intuemini et ps. Laudate nomen Domini.41 In sinistro vero ant. Rex pacificus et

33 GrH 781. 34 GrH 140. 35 Ier 10,10. 36 Einfügung am linken Rand von späterer Hand. 37 GrH 33. 38 Za 3,16. 39 Za 2,10. 40 Ps 116. 41 Ps 134.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

ps. Exaltabo.42 In dextro autem ant. Magnificatus est et ps. Laudate Dominum quoniam bonum fol. 3ra 43 est.44 Ymnus. Veni redemptor cum versu scilicet. Presepe iam fulget. ¶ Et nota quod canonicus subdyaconus qui cum cantore in sinistro latere choro preest domino decano. Ad capitulum et ad collectas dicendas cappatus supra et infra capitolare tenebit maxime ad vesperas et ad matutinas. Cap. Datus este Israhel. R. Iudea et Iherusalem. V. Tecum principium. Cantor incipiet ant. super magnificat scilicet Cum esset desponsataque perfidie a choro antequam magnificat inchoetur. Et canentur huiusmodi anty() festis triplicibus sine cau() Presta quesumus omnipotens. ¶ Ad ()onem ascendendo per gra()brosum 45 Cantor inc() Dum ortus. Cano() lateralis incipiet m() qui terminabitur {[sub () terminata scolaris () Syon species. Coll. Deus () redemptionis nostre.46 ¶ {[…]}47 Ant. O mundi Domina. () Maria. Coll. Deus qui () Marie 48 [eundo ad chorum.] ¶ Ad Completo() Veni redemptor per totum. () Populus gentium. ()dictus qui venit. () Bethleem. ¶ Si () preest offitiis infra () Dignare Domine () fol. 3vb 49 (…)us veste sacerdotali in pulpeto sollempni cum thuribulo et ceroferariis leget euuangelium scilicet. Liber generationis.50 Quo finito cantabunt. Syt willekomen hero kryst. Deinde. Te deum laudamus cum organis quo finito inchoabitur prima missa a cantore que celebrabitur summo altari. Introitus. ()nus dixit ad me. Kyrieeleyson. Gloria in excelsis.

42 Ps 29; Ps 144. 43 Ursprüngliches Blatt, an dieser Stelle aber nur linke Spalte; spätere Hand ergänzt auf späterer fol. 3 den fehlenden Text. 44 Ps 146. 45 Von späterer Hand gestrichen; G4 hier stattdessen: „Ad processionem inferius.“ (fol. 7r). 46 GrH 33. 47 G4 hier: „Stando sub corona.“ (fol. 7r). 48 GrH 140. 49 Ursprüngliches Blatt, an dieser Stelle aber nur rechte Spalte; spätere Hand ergänzt auf späterer fol. 3 den fehlenden Text. 50 Mt 1,1.

41

42

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Collecta sola dicetur. Duo subdiaconi canonici in() simul stabunt in gradibus ()enda est epistola unus 51 le()am alter epistolam inme()inde chorus Graduale (et Alleluya.) Sequentia. Grates nunc omnes. Ewang. Exiit edictum 52 a dy()anonico 53 legetur. Credo ()rium cum versibus cantantur. (Prefatio dominicalis.) Quia per incarnati verbi () Infra in canone. (…) ¶ Communicantes et () servabitur. Agnus Dei () Osculum pacis datur. ()mus sine benedicti() Ante laudes v. Be() venit. Laudes. Quem () Ps. Dominus regnavit 54 () Cap. Populus () Benedictus qui venit. fol. 3rb 55 [Confiteor Deo sub missa voce, et respondebunt ei omnes misereatur tui, etc. Dicent ipsi Confiteor, et ipsi R. Misereatur, et indulgentiam postea. Miserere nostri Domine etc., coll. Respice nos, et Salva nos. Cum Benedictione sacerdotali. Ad Matutinas Invitatorium. Christus Natus est. In primo Nocturno ant. Dominus dixit ad me. Ps. Quare fremuerunt 56 etc. Vers. Tamquam sponsus. Lectio prima. Primo tempore 57, in romana regula. Primum R. Hodie nobis. Lectio secunda Consolamini Consolamini 58, secundum R. Hodie nobis de coelo. Lectio tertia Consurge Consurge 59, tertium R. Descendit de coelis. Has tres lectiones legent Canonici Subdiaconi seniores, et in fine dicetur Heac dicit Dominus, quia prophetiae sunt. Et nota: Quod duo Scolares, supra altum monaste­rium, can­ tabunt primum R., duo Capellani, Subdiaconi et Diaconi illius Ebdomadae tertium R. In secundo Nocturno ant. Suscepimus Deus. Ps. Magnus Dominus 60, ant. Orietur. Ps. Deus iudicium 61, ant. Veritas. Ps. Benedixisti. V. Noctum fecit Dominus. Lectio quarta. Cupientes, de quo legentur tres Lectiones, et a tribus Canonicis senioribus Diaconis legentur. Rector Capellae S. Catharinae, et Rector altaris Ss. Simonis et Judae cantabunt quartum R. Item duo juniores Vicarii Sacerdotes cantabunt 51 G4 erläutert hier: „…de senioribus secundus in ordine.“ (fol. 8r). 52 Lc 2,1. 53 G4 erläutert hier: „… a Diacono seniori post primum Diaconum legetur.“ (fol. 8r). 54 Ps 92; Ps 96; Ps 98. 55 Ergänzung der fehlenden fol. 3rb von späterer Hand. 56 Ps 2. 57 Is 9,1. 58 Is 40,1. 59 Is 51,9 oder Is 52,1. 60 Ps 48. 61 Ps 71.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

quintum. Item duo Vicarii Sacerdotes seniores cantabunt sextum. In tertio Nocturno ant. Ipse invocavit me. Ps. Misericordias Domini 62, ant. Laetentur coeli. Ps. Cantate Domino primum 63 ant. Notum fecit Dominus. Ps. Cantate secundum 64 V. Ipse invocavit. Et Nota: Quod in principio Matutinarum Corona incendetur cum trabibus in circuita qua ardebit usque ad finem secundae Missae. Et ipsa Nocte tria Evangelia pronunciabuntur. Primum ab Ebdomadoria Canonico, secundum fol. 3va 65 Evang. Pastores loquebantur ad invicem 66 a seniore Canonico legetur. R. Beata viscera. Dominus Decanus cappatus per totas Matutinas pronunciet tertium Evang. scilicet In principio erat verbum.67 Quando Dominus Decanus ad pro­ nunciandum Evang. Iturus est assurget ei uterque Chorus, et quando ad sedes Reversus est, Similiter facit. R. Verbum caro cantabitur illud, post Gloria patri. R. reiterabitur. Sacerdos Canonicus senior celebramus primam missam indutus veste sacerdotali in pulpeto solempni cum Thuribulo et Ceriferariis leget Evang. Liber generationis.68 Astantibus sibi Subdiacono et Diacono. Qui finito cantabunt (…) Te Deum Laudamus cum Organis quo finito Inchoabitur Prima Missa a Dominus Cantore, quae celebrabitur in Altare B. Mariae V. Introitus Dominus dixit ad me. Gloria in excelsis dicetur, collecta sola, duo Canonici Subdiaconi induti simul stabunt in gradibus ubi legenda est Epistola unus leget Prophetiam, scilicet Junior Subdiaconus alter Epistolam immediate scilicet unus de senioribus secundus in ordine. Evang. Exiit edictum a Diacono seniori post in Diaconum legetur, Credo canitur Praefatio Dominicalis Quia per incarnati verbi Misterium fol. 3vb Agnus Dei canitur, Osculum pacis datur, Benedicamus in fine dicetur. Sine benedictione. Ante Laudes vers: Benedictus qui, Laudes Quem vidistis, Ps. Dominus regnavit cum ceteris. Capitulum Populus gentium, V. Benedictus qui venit. D. Cantor incipit ant. Gloria in excelsis, adextris eius stans, Ps. Benedictus sola coll. Concede quaesumus omnipotens Deus et Benedicamus Domino.] 62 Ps 88. 63 Ps 95. 64 Ps 97. 65 Ergänzung der fehlenden fol. 3va von späterer Hand. 66 Lc 2,15. 67 Io 1,1. 68 Mt 1,1.

43

44

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius * Die folgenden Blätter schließen sich an fol. 2va an.

fol. 4ra () Regem venturum dominum.69 ¶ Et illud invitatorium servatur feriatis noctibus per adventum. Nocturnus legetur. Quo finito. V. Egredietur virga de. Lectiones require in Ysaia. Primum R. Aspiciebam. Secundum R. Missus est. Tertium. Ave Maria. Ante laudes. V. Ostende nobis Domine. Laudes feriales dicentur. Ps. Miserere mei Deus 70 cum ceteris. Ymnus. Verbum supernum ut supra. Capitulum dominicale. V. Emitte agnum Domine. Super benedictus et super magnificat per totum adventum spetiales antiphone servabuntur. Suffragia et collecta ut supra. Quibus finitis. Ps. Domine ne in furore.71 Primam cum collecta pro defunctis. ¶ Ad primam ant. In tuo adventu. Ps. consueti cum p() consuetis quibus adiungentur preces. Sacerdotes tui. Et ps. Miserere mei Deus 72 cum collectis ad hoc deputatis. Quibus finitis. Ps. Beati quorum 73 et ps. Beatus ()74. Cum collectis pro defunctis dicentur. ¶ Et sic ad septem horas diei quando nocturnus canitur septem ps. penitentiales complebuntur. ¶ Post missam defunctorum ferialibus diebus apud s. Nicholaum Pretiosa dicetur et anniversaria pronuntiabuntur. Post hoc tres ps. scilicet Verba mea.75 Domine fol. 4rb () Et dilexi quoniam () duabus collectis scilicet () indulgentiarum. Deus venie. Et fidelium Deus pro defunctis dicentur. ¶ Et isto modo ferialibus diebus adventus complebitur. Et per totum annum feriatis diebus cum nocturnus legitur et ad matutinas et ad vesperas et ad reliquas horas iacendum est indifferenter ab omnibus tam supernis quam inferius et preces dicende sunt ad singulas horas specialiter deputate. ¶ Ad vesperas. Ymnus. Conditor per totum. Capitulum in secundis vesperis. Collecta dominicalis per ebdomadam dicetur et singulis diebus super benedictus et magnificat per adventum speciales antyphone servabuntur. Dominica secunda.

69 Deutlich kleinere Schrift. 70 Ps 50; Ps 55; Ps 56. 71 Ps 6; Ps 37. 72 Ps 50; Ps 55; Ps 56. 73 Ps 31. 74 Ps 40. 75 Ps 5.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Dominica secunda. In primis vesperis ymnus. Veni redemptor ut supra. Cap. Egredietur virga.76 V. Rorate. In ewangelio ant. Leva Iherusalem. Coll. Excita Domine corda nostra.77 ¶ Ad processionem ascendendo. R. Ecce dies veniunt et terminabitur {[sub corona}] et cantabitur ibi versus ab uno canonico cum Gloria patri sicut in precedenti dominica et sic in aliis dominicis noctibus per adventum V. Ex syon species {[…]}78 fol. 4va cendendo. R. (…) Ave Maria. R. (…) de Beate Marie. Et coll. Con() tias nostras simul. ¶ Ad matutinas. Invit. Rex noster. Ant. Erumpent montes. Ad duodecim psalmo priores. V. Egredietur virga. Lectiones de Ysaia. Primum R. Iherusalem cito veniet salus tua cum ceteris in antiphonario conscriptis. Ewangelium. Erunt signa in sole et luna.79 Require in romana regula. Nonum R. Rex noster. Ad Gloria patri surgendum est et iterandum. R. a primo quia Te Deum laudamus non canitur. Ante laudes V. Ostende nobis Domine. Laudes. Ecce in nubibus cum ceteris sequentibus. Ps. Dominus regnavit 80 cum aliis ymnus. Verbum supernum. Cap. In die illa adiciet Dominus.81 V. Emitte agnum Dominum. In ewangelio ant. Super solium David. Collecta. […]82 Excita Domine corda nostra 83 ut supra. Suffragia. Ne timeas Maria. V. Ave Maria. Coll. Deus qui de beate Marie. Ant. Ecce Dominus veniet. V. Exultent iusti. Coll. Conscientias nostras. Et in finis Per Dominum. ¶ Ad primam et ad reliquas horas antyphone et responsoria et versiculi ut supra. ¶ Ad tertiam. Cap. Ecce Deus noster.84 Coll. Preces populi tui. ¶ Ad processionem. fol. 4vb (…) R. Ecce charissimi. V. () nobis. {[Sub corona (…) missa]}85 ¶ [Eundo ad chorum.] V. Ecce mater. ¶ Ad missam collecta ut supra. ¶ Ad sextam cap. Ecce ego mittam.86 Coll. Concede quesumus omnipotens Deus. ¶ Ad nonam. 76 Is 11,1. 77 GrH 781. 78 G 4 hier: „Collecta de tertia sequentis diei scilicet preces populi tui. Cum per eundem Christum Dominum. Et sic in aliis dominicis stando ibi ant. Missus est: V. Ave Maria.“ (fol. 3v). 79 Lc 21,25. 80 Ps 92; Ps 96; Ps 98. 81 Is 11,11. 82 Ergänzung am linken Rand von späterer Hand. 83 GrH 781. 84 Is 25,9. 85 G4 hier: „Collecta de tertia eiusdem diei scilicet Preces populi tui. Deinde Responsorium. Missus est cum versu et Collecta ut supra.“ (fol. 3v). 86 Is 28,16.

45

46

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Cap. Ecce in iustitia.87 Coll. Presta quesumus omnipotens Deus. Et ista 88 capitula cum antyphonis et responsoriis et collectis horis deputatis per totam ebdomadam pro tempore dicentur. ¶ In secundis vesperis ymnus. Veni redemptor per totum excepto versu scilicet Presepe. Cap. In die illa veniet Dominus. V. Rorate. Ad magnificat ant. Beata es Maria. Coll. Da quesumus omnipotens Deus. ¶ Ad completorium tres versus de Conditor.89 Ad nunc dimittis ant. Veni Domine. Feria secunda. Feria secunda. Ad matutinas tria responsoria de dominica. Laudes feriales.90 ¶ Et nota quod supra benedictus. Et supra magnificat per totum adventum sunt antyphone speciales. ¶ In secundis vesperis. Lucie virginis quia novem lectiones habentur post prima collecta cantabitur. Ant. O sapientia et dicetur versus. Rorate. Collecta dominicalis. Item ant. ferialis. V. Ex Syon species. Collecta de secundis vesperis. Deinde ant. scilicet Missus est. Et ant. Ecce Dominus dicentur ut supra.91 ¶ Et fol. 5ra nota quod semper ()cie festum quatuor () buntur. Unde versus. D() lutia cineris karismata dy(a.) Ut agaria quarta sequens feria. Dominica tertia. Dominica tertia. In primis vesperis ymnus. Veni redemptor. Cap. Prope feci iustitiam meam.92 V. Rorate. In ewangelio ant.93 Ante me non est formatus. Coll. Aurem tuam. ¶ Ad processionem ascendendo R. Ecce dies veniunt ut supra. V. Ex Syon species. Collecta de tertia sequentis diei scilicet Fac nos quesumus Domine. ¶ {[Sub corona (…)]}94 Missus est. V. Ave Maria. Coll. Deus qui de beate Marie et Coll.95 {[Eundo ad chorum. Ecce Dominus.]} ¶ Ad completorium ymnus Conditor per totum et ant. Bethleem ut supra. ¶ Ad matutinas. Invit. Ecce venit rex. In primo nocturno ant. Erumpent montes. V. Egredietur virga Ysaias legetur. Primum R. Ecce apparebit. In secundo nocturno ant. Tu es qui venturus est. V. Egredietur Dominus. In tertio nocturno ant. Ite dicite. V. Ex Syon species. Ewang. 87 Is 32,1. 88 Nota-­Zeichen am rechten Rand. 89 Nota-­Zeichen am rechten Rand. 90 Nota-­Zeichen am rechten Rand. 91 Nota-­Zeichen am rechten Rand. 92 Is 46,13. 93 G4: „Ad Magnificat ant.“ (fol. 4r). 94 G4 stattdessen: „Stando ibidem“ (fol. 4r). 95 G4 ergänzt hier: „Et nota quod haec collecta servabitur de sanctis usque ad festum Nativitatis Christi.“ (fol. 4r).

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Cum audisset Iohannis in mundis.96 Require in romana regula ante laudes. V. Ostende nobis Domine. Laudes. Veniet Dominus et non tardabit. Ps. Dominus () Ymnus. Ver() Cap. Prope est ()eus.98 V. Vox clamantis in deserto. In ewang. ant. Iohannes autem. Coll. Aurem tuam. Ant. Ne timeas Maria. V. Ave Maria. Coll. Deus qui de beate Marie. Ant. Ecce Dominus veniet. V. Exultentent iusti. Coll. Exultemus.¶ Ad horas antyphone versus et versiculi ut supra. ¶ Ad tertiam. Cap. Letabitur deserta.99 Coll. Fac nos quesumus Domine. ¶ Post aspersionem aque ascendendo. R. Ecce karissimi. V. Ostende {[Sub corona Rp. (…) ¶ Eundo ad (…) matre mea]}100 ¶ Ad sextam capitulum Confortate.101 Coll. Festina quesumus domine. ¶ Ad nonam. Cap. Gaudete in Domino semper.102 Coll. Gratie tue quesumus Domine. ¶ In secundis vesperis. Ymnus. Veni redemptor per totum. Cap. Ecce agricola.103 V. Rorate. In ewang. Ite dicite Iohanni. Coll. Excita quesumus Domine.104 ¶ Completorium ut supra. Feria quarta. Feria quarta quatuor temporum. Ad matutinas [pronuntiabitur ewang. Missus est angelus.105 Require in romana regula […]. Si in ultima ebdomada venerint qua­ tuor tempora. Responsoria de Clama cantabuntur. ¶ Et nota quod hec hystoria] fol. 5va scilicet clama () continet responsoria q()tis diebus ante vigiliam () perficietur cum laudibus eiusdem temporis. [Si vero laudes in quarta ebdomada propter festum Thome servari non possunt in antecedenti ebdomada servabuntur.]106 Si autem quatuor tempora venerint in tertia ebdomada. Responsoria de dominica cantentur. In ewang. ant. Quomodo fiet istud. Preces. Ego dixi domine. Capitulum et collecta de dominica. Si ant. 96 Mt 4,12. 97 Ps 92; Ps 96; Ps 98. 98 Is 51,5. 99 Is 35,1. 100 G4 stattdessen: „Collecta de tertia scilicet. Fac nos. ¶ Ad Missam sicut in missale habetur.“ (fol. 4v). 101 Is 35,3. 102 Phil 4,4. 103 Iak 5,7. 104 GrH 781. 105 Lc 1,26. 106 Einfügung in den Text am linken Rand von späterer Hand; Vermerk durch „No.“ am rechten Textrand.

47

48

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

fuerit ferialis dicetur. V. Emitte agnum Domine. Collecta de tertia. ¶ Ad missam prima collecta dicetur sine Dominus vobiscum. Oremus tantum et Flectamus genua et legetur prophetia. Et cantabitur graduale. Post hec Dominus vobiscum Oremus tantum et Flectamus genua et legetur epistula et sic offitium diei consummabitur. Feria vi quatuor temporum. Feria sexta. Ad matutinas pronuntiabitur ewangelium scilicet. Exurgens Maria.107 Require in romana regula. De responsoriis et de laudibus agendum est sicut in feria quarta. Capitulum dominicale. V. Vox clamantis. In ewang. ant. Ex quo facta est. Collecta dominicalis. Si ferialis ant. fuerit servabitur. Versus. Emitte agnum Domine cum collecta de tertia. Suffragia ut supra. ¶ Ad missam Flectamus genua dicetur. Sabbato quatuor temporum. Sabbato quatuor temporum. fol. 5vb ()nas pronuntiabitur. () Anno quintodecimo.108 () romana regula. De responsoriis agendum est sicut in quarta et vi feria. Laudes. Benigne fac. Cum psalmus ad hoc deputatis. Ymnus. Verbum supernum. Capitulum dominicale. V. Vox clamantis. In ewang. ant. Omnis vallis implebitur. Collecta dominicalis. Suffragia ut supra. ¶ Ad missam. Introit. Veni et ostende nobis. Ad quinque collectas ante prophetias sine Dominus vobiscum. Oremus dicetur. Ad singulas collectas Flectamus genua. Ad collectam non autem epistolam Dominus vobiscum dicetur. Oremus et non Flectamus genua. Quia epistola de novo testamento est. Collecta feriale set coll. Deus qui de beate Marie simul dicentur. ¶ Et nota 109 quod canonici subdyaconi prophetias et epistolam legent in gradibus. Finito (…)110 ante altare (…) cantabunt Benedictus es Domine. Dyaconus canonicus cum ceriferariis et thuribolo leget ewangelium in pulpeto sollempni et sic offitium diei complebitur. ¶ Nota 111 si vigilia Domini non venerit in sabbato precedenti venerit. Ant. Exspectetur in sabbato precedenti servabitur. ¶ Audite

107 Lc 1,39. 108 Lc 3,1. 109 Nota-­Zeichen am rechten Rand. 110 Stark verwischt. G4 stattdessen: „Sic quod Junior Subdiaconus leget primam prophetiam. Et alter cuius est septimana. Epistolae leget secundam prophetiam alternatim complendo prophetias et epistolam. Post prophetiam Angelus Domini. Duo Sacerdotes Canonici. Induti cappis sericis cantabunt…“ (fol. 5r). 111 Nota-­Zeichen am rechten Rand.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

fol. 6ra Cantor incipiat ant. Gloria in excelsis a dextris eius stans per Benedicamus. Collecta sola. Concede quesumus omnipotens Deus et Benedicamus Domino. Deo gratias. Quo finito cantor […]112 incipiet secundam missam statim que cantabitur in medio chori a sacerdote canonico. [Et dominica illius septimanae]113 Introitus. Lux fulgebit. Kyrie eleyson.114 Gloria in excelsis Deo. ¶ Duplex collecta de festo Anastasie simul. Item duo subdyaconi canonici induti simul stabunt in gradibus unus leget prophetiam alter sine medio epistolam. Chorus cantet graduale et Alleluia. Sequentia. Eya recolamus. Ewang. Pastores loquebantur ad invicem 115 a canonico legetur. Credo et offertorium cantatur. [Dominus cantor debit offertorium.] Prefatio. Quia per incarnati verbi mysterium. Sanctus sanctus sanctus 116 Infra canonem. Communicantes et diem sacratissimam servabitur. ¶ Osculum pacis datur. Ite missa est cum benedictione sacerdotali. ¶ Ad primam ymnus. {[A solis (…)]} In fol. 6rb principio et ante secula. Capitulum consuetum scilicet. Domine miserere. R. Christe fili Dei. V. Qui natus es. Et isto modo cantabitur usque ad purificationem. Pretiosa post primam dicetur ut est consuetum. ¶ Ad tertiam ant. Hodie Christus natus est. Cap. Propter hoc sciet populus meus.117 R. Speciosus forma. V. Notum fecit Dominus salutare. Coll. Respice nos misericors Deus.118 ¶ Si festum fuerit in die dominico aqua aspergetur benedicta. Et sollempnis processio ordinabitur 119. Et cantabitur usque ad crucem 120 ascendendo. R. O magnum mysterium deinde versus a sacerdote scilicet. Benedictus qui venit. Oremus simplex collecta de sexta diei scilicet. Largire quesumus Domine. Et Per Christum in fine. ¶ Et 121 sic omnibus dominicis diebus usque ad purificationem. ¶ Descendendo.122 R. Verbum caro factum est. Si autem dies dominica non fuerit processio non erit. Ante introitam misse a duobus canonicis vel sociis in choro in pulpeto ubi 112 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 113 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 114 Notation darüber mit dem sekundären Vermerk „paschale“. 115 Lc 2,15. 116 Notation darüber. 117 Is 52,6. 118 GrH 54. 119 G4 ergänzt hier: „…cum cappis sericis.“ (fol. 8v). 120 Von späterer Hand gestrichen. 121 Nota-­Zeichen am rechten Rand. 122 G4 stattdessen: „Stando sub coronam.“ (fol. 8v).

49

50

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

leguntur lectiones primus versus tropi cantabitur scilicet. Hodie cantandus est nobis puer. Ante altare beati petri alii duo cantando respondebunt Quis est iste fol. 6va puer. Et primi in choro ad (…). Hic enim est. Quo finito cantor sollempniter incipiet introitum scilicet Puer natus. Kyrie fons bonitatis. Collecta sola. Gloria in excelsis deo. Ite duo subdyaconi canonici stantes simul unus leget prophetiam 123 alter inmediate epistolam.124 ¶ Duo canonici ad hoc ordinati graduale et duo Alleluia cantabunt in pulpeto sollempni.125 Sequentia. Natus ante secula in organis et choro cantabitur. Canonicus leget euuangelium scilicet In principio erat verbum.126 Credo et offertorium canuntur. Prefatio de festo. Quia per incarnati nota sollempni ut supra. ¶ Communicantes et diem sacratissimam non nisi ipsa die servabitur et sic offitium misse complebitur. ¶ Ad sextam ant. Hodie intacta virgo. Cap. Apparuit gratia salvatoris.127 R. Notum fecit Dominus. V. Benedictus qui venit. Coll. Largire quesumus Domine.128 ¶ Ad nonam ant. Sancta et immaculata virginitas. Cap. Multifarie. R. Benedictus qui venit. V. Ipse invocavit me. Coll. Deus qui fol. 6vb per beate Marie virginis partum.129 ¶ In secundis vesperis ant. Tecum principium. Ps. Dixit Dominus.130 Ant. Redemptionem. Ps. Confitebor.131 Ant. Exortum est. Ps. Beatus vir.132 Ant. Apud Dominum. Ps. Deprofundis.133 Ant. De fructu. Ps. Memento Domine David.134 Ymnus. A solis ortus cardine. Cap. Verbum caro factum est.135 R. Verbum caro factum est. V. Tecum principium. Ad magnificat ant. Lux orta est. Coll. Omnipotens sempiterne Deus. ¶ Post hanc collectam inchoabitur sollempnitas dyaconorum et cantabitur de sancto Stephano ant.136 Omnipotens sempiterne Deus qui primitias. [In festo sancti Stephani] ¶ Ad Com­pletorium. 123 G4 ergänzt hier: „scilicet Iunior Subdiaconus ante penultimum.“ (fol. 8v). 124 G4 ergänzt hier: „scilicet Senior Subdiaconus.“ (fol. 8v). 125 Erwähnt G4 ab Paragraphus nicht. 126 Io 1,1. 127 Tit 2,11. 128 GrH 55. 129 GrH 56. 130 Ps 109. 131 Ps 9; Ps 110; Ps 137. 132 Ps 1; Ps 31; Ps 111. 133 Ps 129. 134 Ps 131. 135 Io 1,14. 136 G4 ergänzt hier: „Omnes intendentes. V. Gloria et honore. Coll.“ (fol. 9r).

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Ymnus. Corde natus. Cap. Populus gentium. V. Benedictus qui venit. Ad nunc dimittis ant. Verbum caro factum est. Coll. Respice ut supra. ¶ Et sic completorium cantabitur usque ad epyphaniam. ¶ Ad matutinas invitatorium. Regem prothomartyris. In primo nocturno ant. Beatus Stephanus. Ps. Beatus vir 137 cum ceteris. V. Gloria et honore. Lectiones. Heri celebravimus. Require in romana regula. R. Lapidabant Stephanum cum ceteris. Ewang. Dicebat Ihesus turbis Iudeorum. Require in ro fol. 7ra mana regula. Te Deum laudamus. Ante laudes. V. Stephanus vidit celos apertos. Laudes. Cum esset Stephanus. Ps. Dominus regnavit 138 cum ceteris. Cap. Stephanus plenus gratia. V. Iustus ut palma. In ewang. ant. Patefacte sunt. Coll. Da nobis quesumus Domine.139 Suffragium Virgo verbo concepit. V. Speciosus forma. Coll. Deus qui per beate Marie virginis partum.140 ¶ Et istud suffragium in matutinis et vesperis usque Domini circumcisionem servabitur. ¶ Ad primam. Ant. Beatus Stephanus. ¶ Ad tertiam. Ant. Constitutus a Deo. Cap. Cum esset Stephanus.141 R. Gloria et honore. Coll. Deus qui nos unigeniti tui.142 ¶ Ad missam collecta de beato Stephano et de festo dicentur simul. Credo non canitur nixi forte in dominica die venerit. ¶ Et nota 143 si festum Stephani Iohannis vel innocentum in dominica die venerit quod nulla mensio offitii dominici fiet. Prefatio de festo. Quia per incarnati. ¶ Ad sextam. Ant. In tribulatione lapidum. Cap. Intuens in celum.144 R. Posuisti. Coll. Beatus Stephanus prothomartyr. ¶ Ad nonam ant. Lumine vulnus tui. Cap. Videbant omnes Stephanum.145 R. Corona. Coll. fol. 7rb Presta quesumus omnipotens Deus. ¶ In secundis vesperis. Ant. Iocundus homo. Ps. Beatus vir qui timet.146 Ant. Quid retribuam. Ps. Credidi.147 Ant. Domine libera. Ps. Ad Dominum.148 Ant. Miserere mei. Ps. Ad te levavi.149 Ant. Sustinuit. 137 Ps 1; Ps 31; Ps 111. 138 Ps 92; Ps 96; Ps 98. 139 GrH 40. 140 GrH 56. 141 Act 7,55. 142 GrH 66. 143 Nota-­Zeichen am linken Rand. 144 Act 7,55. 145 Act 6,15. 146 Ps 111. 147 Ps 115. 148 Ps 119. 149 Ps 24; Ps 122.

51

52

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Ps. Deprofundis.150 Ymnus. [ymno et (…)]151 A solis ortus. Cap. Positis autem genibus.152 R. Lapides torrentis. V. Gloria et honore coronasti. Ad magnificat ant. Eitientes eum. Coll. Da nobis ut supra. ¶ Post hec inchoabitur sollempnitas sacerdoti et ordinabitur processio ad sanctum Iohannem ad gradum et cantabitur eundo magnificat qui terminabitur ibidem cum ant.153 Domine suscipe me. Coll. Deus qui nobis per os. Deinde processio dirigitur ad crucem per solarium sancti Martini et cantabitur. R. Hic qui advenit. V. Benedictus qui venit. Coll. Largite nobis quesumus Domine. ¶ Descendendo.154 R. Verbum caro factum est. V. Speciosus forma. Coll. Deus qui per beate Marie.155 Ad completorium ut supra. Non errat tuum qui super. Nunc dimittis dixit. In serventis. ¶ Ad matutinas invitatorium. Adoremus regem apostolorum. In primo nocturno ant. Iohannes apostolus. Ps. Celi enarrant 156 cum ceteris de apostolis. V. In omnem terram. Lectiones. Hodie {[dilectissi fol. 7va mi]}. Require in {[novo libro CLXXV]} R. Valde honorandus est cum ceteris. In tertio nocturno ultima ant. nocturni. Domine suscipe me. V. Nimis honorati sunt. Ewang. Dixit Ihesus Petro.157 Require in romana regula cum omelia.158 Post Te Deum laudamus. V. Dedisti hereditatem. Laudes. Hic est discipulus ille. Ps. Dominus regnavit cum ceteris. Cap. Qui vixerit vestietur.159 V. Dedisti hereditatem. In ewang. In medio ecclesie. Coll. Ecclesiam tuam Domine.160 Suffragium. Virgo verbo concepit ut supra. ¶ Ad primam ant. Iohannes apostolus. ¶ Ad tertiam ant. Supra pectus Domini. Cap. Qui vicerit et custodierit.161 R. In omnem terram. Coll. Beati Iohannis euuangeliste.162 ¶ Ad missam coll. Ecclesiam tuam Domine.163 Post hanc collecta de festo et de sancto Stephano dicentur simul.164 Prefatio de 150 Ps 129. 151 Ergänzung am rechten Rand von späterer Hand. 152 Act 7,59. 153 Von späterer Hand gestrichen; erwähnt G4 nicht. (fol. 9v). 154 Erwähnt G4 ab „Deinde…“ nicht. (fol. 9v). 155 GrH 56. 156 Ps 18. 157 Io 18,11. 158 Ergänzung am linken Rand von späterer Hand: „xlvii“. 159 Apc 3,5. 160 GrH 67. 161 Apc 2,26. 162 GrH 70. 163 GrH 67. 164 G4 ergänzt hier: „Credo canitur.“ (fol. 10r).

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

apostolis. ¶ Ad sexta ant. Quasi unus. Cap. Qui vicerit faciam illum columpnam.165 R. Constitues. Coll. Beati Iohannis euuangeliste.166 ¶ Ad nonam. Ant. In serventis. Cap. Si quis audierit.167 R. Nimis honorati sunt. Coll. Sit Domine quesumus.168 ¶ In secundis vesperis. Ant. Iuravit Dominus. Ps. Dixit Dominus.169 Ant. Colloces. Ps. Laudate pueri.170 Ant. Diru fol. 7vb pisti. Ps. Credidi. Ant. Euntes ibant. Ps. In convertendo.171 Ant. Confortatus est. Ps. Domine probasti.172 Ymnus. A solis ortus. Cap. Qui vicerit dabo ei sedere.173 R. Vox tonitrui. V. In omnem terram. In ewang. Iste est Iohannes. Coll. Presta quesumus omnipotens Deus. Post hec 174 cantabitur de innocentibus ant. Istorum est enim. V. Letamini. Coll. Deus qui licet sis magnus.175 Suffragium. Virgo verbo ut supra. ¶ Ad matutinas invitatorium. Innocentie auctorem Dominum. Post Venite Gloria patri non canitur. In primo nocturno ant. Herodes videns. Ps. Beatus vir 176 cum ceteris de martyribus. Ad quos omnes Gloria patri canitur. ¶ Et non ad responsoria matutinarum vel horarum nec ad introitum misse. V. Letamini. Lectiones. Zelus quo tendat. Require in romana regula [novo libro ccxviii.]177 R. Sub altare Dei cum ceteris. In tertio nocturno nona ant. Vindica Domine. Ps. Deus venerunt gentes.178 V. Iustorum autem anime. Ewang. Angelus Domini apparuit.179 Require cum omelia in romana regula [in novo libro (…)]180 Te Deum laudamus non canitur. Ante laudes. V. Gloriosus Deus in sanctis suis. Laudes. Herodes iratus. Ps. Dominus regnavit 181 cum ceteris. Cap. Vidi supra montem.182 V. Iusti autem. In ewang. ant. Hii sunt qui cum mu 165 Apc 3,12. 166 GrH 70. 167 Apc 3,20. 168 GrH 72. 169 Ps 109. 170 Ps 112. 171 Ps 126. 172 Ps 138. 173 Apc 3,21. 174 G4 ergänzt hier: „…festum scholarium et…“ (fol. 10r). 175 GrH 78. 176 Ps 1; Ps 111. 177 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 178 Ps 78. 179 Lc 1,11. 180 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 181 Ps 92; Ps 96; Ps 98. 182 Apc 14,1.

53

54

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

fol. 8ra lieribus. Coll. Deus cuius hodierna die preconium.183 Suffragium. Virgo verbo ut supra. ¶ Ad primam ant. Herodes videns. ¶ Ad tertiam ant. Christus infans. Cap. Cantabant sancti. R. Letamini sine Gloria patri. Coll. Adiuva nos quesumus Domine.184 ¶ Ad missam introitus. Ex ore infantium. V. Domine Dominus noster sine Gloria patri inchoabitur introitus. Gloria in excelsis non canitur. Coll. Deus cuius hodierna die 185 singulariter dicetur. Post hanc de festo et de Stephano et Iohanne simul dicentur. Pro Alleluia. Laus tibi Christe cum versu Te martyrium. Sequentia. Laus tibi Christe. Credo non canitur nisi in die dominica venerit. Si autem in dominica die venerit. Credo cantabitur et cetera omnia ut premissum est servabitur. Prefatio de festo. In fine misse Benedicamus Domino cum benedictione sacerdotali. ¶ Ad sextam. Ant. Arridebat. Cap. Hii sunt qui cum mulieribus.186 R. Exultent iusti. Coll. Ipsi nobis Domine.187 ¶ Ad nonam ant. Norunt infantes. Cap. Isti sunt qui non inquinaverunt.188 R. Iustorum autem anime. Coll. Deus qui bonis tuis. ¶ In secundis vesperis ant. Laverunt stolas suas. Ps. Dixit Dominus.189 Ant. Ab (…). Ps. Confitebor.190 Ant. Ambula fol. 8rb bunt mecum. Ps. Beatus vir.191 Ant. Sinite parvulos. Ps. Deprofundis.192 Quinta ant. de laudibus scilicet. Sub throno Dei. Ps. Memento. Ymnus. A solis ortus. […]193 Cap. Hii empti sunt.194 R. Herodis sevi tyrannide. V. Plorat Rachel. Repetitio Vindica. Sine Gloria patri inchoabitur a primo responsorium. V. Letamini. Ad magnificat ant. Hii sunt. Coll. Discat ecclesia tua Deus. [(…) Nota si festum s. Thoma venerit in dominica servatur officium de s. Thoma (…) commemoratione dominica et (…) de die infra octavam nativitatis.]195 ¶ Post hec cantatur ant. de sancto Thoma canthuariensi archiepiscopo scilicet Magna vox. V. Gloria et honore.

183 GrH 75. 184 GrP 45. 185 GrH 75. 186 Apc 14,4. 187 GrP 44. 188 Apc 3,4. 189 Ps 109. 190 Ps 110. 191 Ps 111. 192 Ps 129. 193 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 194 Apc 14,4. 195 Ergänzung am rechten Rand von späterer Hand.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Coll. Deus pro cuius ecclesia. Suffragium Virgo verbo ut supra. ¶ Completorium ut supra. ¶ Ad matutinas. Invitatorium. Regem martyrum. Cum antyphone psalmi et responsoriis de uno martyre. Lectiones. Digne fratres huius diei preclara festivitas. Et inde legentur novem lectiones. Require in libro qui dicitur Ysaias [lxxxv] circa medium libri. Ante septimam vero lectionem incendetur corona cum una trabe.196 Laudes de uno martyre scilicet Qui me confessus fuerit. Capitulum de martyre et pontifice scilicet Fortis in bello. In ewang. Ant. Magna vox. Collecta ut supra. ¶ Ad primam et ad reliquas horas ant. In principio cum ceteris de festo. Capitula de martyre et fol. 8va pontifice. Coll. Deus pro cuius ecclesia ut supra. ¶ Ad missam coll. Deus pro cuius ecclesia ut supra. […]197 Post hanc collectam de festo scilicet Concede quesumus et de Stephano de Iohanne et Innocentibus simul {…} et prefatio de festo.198 ¶ In secundis vesperis super ps. ant. Iocundus cum ceteris. Ps. Beatus vir 199 cum ceteris. Ymnus. A solis ortus. Capitulum de martyre et pontifice scilicet. Ecce pontifex. R. Gloria et honore. V. Gloria et honore.200 In ewang. ant. Magna vox. Coll. Deus pro cuius ecclesia. ¶ Post hanc cantatur. Ant. Beatus venter. V. Tecum principium. Collecta dominicalis. Omnipotens sempiterne Deus. Suffragium Virgo verbo ut supra. ¶ Si fuerit feriata dies prima dies Thome ad matutinas. In {…} {[Dominica infra octavas]}201 Invit. Christus natus est nobis. ¶ Antyphone et psalmi de festo legentur. Pro ant. tamen Ipse invocavit me et pro psalmo Misericordias Domini.202 Ant. Homo natus est et psalmus Fundamenta 203

196 Von späterer Hand gestrichen, aber dennoch in G4 erwähnt (fol. 10v). 197 Ergänzungen am linken Rand von späterer Hand. 198 G4 ergänzt hier: „Epistola. Iustus si morte praeoccupatus fuerat. Grad. Domine pervenisti. Alleluia. Corona aurea. Sequentia. Eia recolamus. Evang. Nisi granum frumenti. Credo non canitur. Off. Posuisti Domine. Praefatio de festo. Com. Qui vult venire post me.“ (fol. 11r). 199 Ps 1; Ps 111. 200 G4 ergänzt hier zuvor: „R. Gloria et honore.“ (fol. 11r). 201 G4 hier stattdessen bzw. ergänzend: „Si venerit festum Thomae in sabbato post Collectam Dominicalem servabitur processio inferius. Et cantabitur R. Hic qui advenit sine versu terminabitur. Sub coronam Versiculus Speciosus forma. Coll. Deus qui per B. Mariae. Eundo ad Chorum cantabitur ant. Virgo Verbo concepit. ¶ Nota quod tali modo servanda est processio etiam si venerit festum Nativitatis Christi in sabbato vel festis Stephani, Joannis seu Innocentum. Completorium de festo. Ad matutinas novem lectiones servabuntur, quacunque die venerit de quibus sumentur. Sex de sermone Leonis. [CII]. Exultemus sive de sermone Fulgentii. Require in romana regula.“ (fol. 11r) 202 Ps 88. 203 Ps 86.

55

56

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

servabuntur.204 Ewangelium. Erat Ioseph et Maria.205 Require in romana regula.206 Tria responsoria de hystoria scilicet Benedictus cantent. Te Deum laudamus. V. Benedictus qui venit. Ad laudes omnes antiphone scilicet Quem vidistis cum de fes fol. 8vb to. Cap. Populus gentium. In ewang. ant. Dum medium silentium. Coll. Omni­ potens sempiterne Deus ut supra. ¶ Ad horas antyphone capitula et collecta de festi servande sunt. ¶ Si autem venerit in die dominica prima dies Thome. Sannato ad vesperas habenda est processio et cantabitur ascendendo R. Hic qui advenit. V. Benedictus. Coll. Largire quesumus Domine fidelibus tuis.207 {[Sub corona ant. Beata Dei genitrix.]} Speciosus forma.208 Coll. Deus qui {[…]}209. ¶ Completorium sicut competit festo. ¶ Ad matutinas novem lectiones de quibus sumentur sex lectiones de sermone Leonis. Exultemus sive de sermone Fulgentii. Responsorie in romana [CII] regula. Ewang. Erant Ioseph.210 [CVI] R. Benedictus cum ceteris. Laudes capitula collecta et antyphone ad horas ut superius est erpressum. ¶ Ad processionem diei ascendendo. R. O magnum mysterium. Versus a sacerdote dicatur scilicet. Benedictus qui venit. Coll. Largire quesumus Domine.211 {[Sub corona.]} Ant. {[Sancta et immaculata virginitas.]} Et sic servabitur sabbatis et dominicis diebus ad processionem usque ad festum Purificationis. ¶ Ad missam introitus. Dum medium silentium. Quali fol. 9ra cumque die venit. Gloria in excelsis. Credo cantantur. Collecta dominicalis scilicet. Omnipotens sempiterne Deus. Cum aliis quatuor collectis nativitatis vide licet Stephani Iohannis et Innocentum. Prefatio de festo. Silvestri pape novem lectiones. Silvestri pape. In primis vesperis ant. Tecum principium. Ps. Dixit dominus 212 cum ceteris. Ymnus. A solis ortus. Capitulum de uno confessore scilicet Iustus cor suum. R. {[Verbum ]} V. Amavit. Ad magnificat ant. Confessor Domini. Coll. Da quesumus omnipotens Deus.213 Suffragium ut supra. ¶ Ad matutinas 204 G4 ergänzt hier: „V. Tanquam sponsus ut in festo. Responsoria. Benedictus qui venit cum cete.“ (fol. 11r). 205 Lc 2,33. 206 G4 ergänzt hier: „CVI“ (fol. 11r). 207 GrH 438. 208 Versiculus. 209 G4 hier: „Deus qui B. M. Virginis partum“ (11v). 210 Lc 2,33. 211 GrH 438. 212 Ps 109. 213 GrH 79.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

invitatorium. Regem confessorum. Antyphone responsoria psalmi Laudes et capitula de uno confessore. Lectiones Constantinus imperator. Responsorie in antiquo passionali. ¶ Ad horas ant. In principio cum ceteris. ¶ Ad missam collecta ut supra. […]214 Credo canitur et prefatio de festo. In circumcisione Domini. In circumcisione Domini dominus decanus offitiabit. Cantor (…) custodiet chorum. ¶ In primis vesperis ant. Tecum principium. Ps. Dixit Dominus 215 cum ceteris. Ymnus. A solis ortus. Cap. Parvulus natus est nobis.216 R. Verbum caro factum est. [Sub In principio.]217 V. Tecum fol. 9rb principium. In ewang. ant. Qui de terra est. Coll. Deus qui humane substantie 218 sola dicetur. ¶ Si fuerit festum in die dominica sabbato ad vesperas processio servanda est ut supra. ¶ Completorium ut supra. ¶ Ad matutinas invit. Christus natus est. In primo nocturno ant. Deus dixit ad me. Ps. Quare fremuerunt.219 Ant. In sole posuit. Ps. Celi enarrant.220 Ant. Elevamini porte eternales. Ps. Domini est terra.221 V. Tamquam sponsus. Lectiones. Quod mortuus est Christus de quo sermone legentur sex lectiones. Require in romana regula. [LX]222 Primum R. Descendit de celis. Secundum R. Quem vidistis. Tertium R. O magnum mysterium. In secundo nocturno ant. Speciosus forma. Ps. Eructavit.223 Ant. Veritas de terra. Ps. Benedixisti.224 Ant. Homo natus. Ps. Fundamenta.225 Ant. Speciosus forma. Quartum R. Beata dei genitrix.226 Quintum R. Beata et venerabilis. Sextum. O regem celi. In tertio nocturno ant. Exultabunt omnia ligna. Ps. Cantate primus.227 Ant. Natus est nobis. Ps. Dominus regnavit exultet.228 Ant. Nato Domino. Ps. Cantate secundus.229 V. Notum fecit Dominus. Ewang. Cum consummati essent dies 214 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 215 Ps 109. 216 Is 9,6. 217 Einfügung von späterer Hand unter dem Text. 218 GrH 59. 219 Ps 2. 220 Ps 18. 221 Ps 23. 222 Randbemerkung als Einfügung von späterer Hand. 223 Ps 44. 224 Ps 84. 225 Ps 86. 226 G4 hier stattdessen: „Congratulamini mihi.“ (fol. 12r). 227 Ps 95. 228 Ps 96. 229 Ps 97.

57

58

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

octo.230 Require in romana regula. [(…)]231 Septimum R. Sancta et immaculata. Octavum. Confirma fol. 9va tum est. Nonum R. Verbum caro factum est. V. Puer natus est nobis. Te deum laudamus. V. Benedictus qui venit. Laudes. O admirabile commertium cum ceteris. ¶ Et nota 232 quod surgendum est ad antyphonas laudum. Cap. Gaudete et laudate.233 V. Benedictus. In ewang. ant. Mirabile mysterium. Coll. Deus qui nobis nati salvatoris 234 sola dictur. ¶ Ad primam ant. […]235 In principio. ¶ Ad tertiam ant. Hodie Christus natus est. Cap. Cum sit filius splendor.236 R. Speciosus forma. Coll. Omnipotens sempiterne Deus.237 ¶ Si fuerit dominica ad processionem ascendendo cantabitur. R. O magnum mysterium. V. Benedictus qui venit. Coll. Largire quesumus Domine fidelibus tuis.238 ¶ Descendendo. R. Verbum caro factum est.239 ¶ Ad missam introit. Puer natus est nobis. Collecta sola de festo. Epistola. Apparuit.240 Primum grad. Viderunt omnes. Alleluia. Dies sanctificatus. Sequentia. Eya recolamus. Ewang. Cum consummati essent.241 Credo canitur. Off. Tui sunt celi. Prefatio de festo. ¶ Ad sexta ant. Hodie intacta. Cap. Apparuit benignitas.242 R. Notum fecit Dominus. Coll. Omnipotens sempiterne Deus.243 ¶ Ad nonam ant. Sancta et imma fol. 9vb culata. Cap. Nos cum essemus.244 V. Benedictus qui venit. Coll. Da quesumus Domine populo tuo.245 ¶ In secundis vesperis ant. Tecum principium per totum.

230 Lc 2,21. 231 Randbemerkung als Einfügung von späterer Hand. 232 Ergänzt durch Nota-­Zeichen am linken Rand. 233 Is 52,9. 234 GeV 48. 235 Einfügung als Randbemerkung von späterer Hand. 236 Hbr 1,3. 237 GrH 886. 238 GrH 886. 239 G4 hier stattdessen: „Stando sub coronam cantabitur R. Sancta et immaculata. V. Speciosus forma. Coll. Deus qui sanctis. Eundo ad chorum cantabitur ant. Germinavit radix.“ (fol. 12r). 240 Tit 3,4. 241 Lc 2,21. 242 Tit 3,4. 243 GrH 886. 244 Gal 4,3. 245 GrH 61.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Ymnus. A solis ortus. Cap. Venit Dominus de Syna.246 R. Verbum caro factum est. [cum versu In principio.]247 V. Tecum principium. Ad magnificat ant. Magnum hereditatis mysterium. Coll. Deus qui salutis eterne.248 ¶ Post hanc collectam sequitur ant. de octava sancti Stephani scilicet. Omnes intendentes. V. Gloria et honore. Coll. Omnipotens sempiterne Deus qui primitias.249 ¶ Ad matutinas invit. Regem (…). Ant. Hesterna die. Ps. Beatus vir.250 ¶ Et nota 251 si non fuerit dies dominica quod iste novem antyphone cum nonem psalmi de uno martyre [confessore]252 in ordine legentur cum tribus lectionibus scilicet. Ad {} tybilitanas.253 Require in romana regula. Primum R. Impii super iustum. Secundum. Impetum fecerunt. Tertium. Intuens in celum. ¶ Si nota (…) in die dominica (…) novem antyphone (…) nos et legentur (…) lectiones de sermone. [LXVII]254 Ad (…) et octo responsoria (…) sancti Stephani serventur. Nona R. Intuens in celum. ¶ (…) Iohannis et Innocentis et do fol. 10ra minica die venerit similiter fiet. Ad laudes {} antyphone scilicet. Cum esset Stephanus. Cap. Stephanus plenus 255 ut supra. In ewang. Sepelierunt Ste­ phanum. Coll. Da nobis quesumus Domine. Suffragium. Germinavit radix. V. Spetiosus forma. Coll. Deus qui salutis et ne. ¶ Et istud suffragium solum ad matutinas usque ad Purificationem servabitur. ¶ Ad horas {[…]}256 ceteris. Capitula et responsoria et collecte (…) sicut in die. ¶ Ad missam introitus. Etenim sederunt per totum sicut in die. Gloria in excelsis et Credo canitur. Post tertiam collectam. Collecta de Iohanne et de Innocentibus et Coll. Deus qui salutis simul dicetur. Prefatio de festo. Octava Iohannis. Octava Iohannis ad vesperas ant. {…} ut supra. Ymnus. A solis ortus. Cap. Qui vicit (…) et sede. V. In omnem terram. In ewang. ant. Valde honorandus est. Coll. Deus qui nobis per os.257 Suffragium. Rubum quem videret. V. Speciosus forma. Coll.

246 Dt 33,2. 247 Einfügung am linken Rand von späterer Hand. 248 GrH 82. 249 GrH 65; G4 ergänzt hier: „Si venerit in sabbato servabitur processio ut supra.“ (fol. 12v). 250 Ps 1; Ps 111. 251 Ergänzt durch Nota-­Zeichen am rechten Rand. 252 Ergänzung am rechten Rand von späterer Hand. 253 Augustinus, De civitate Dei, Lib. XXII, cap. 8 (CCL 48) Turnhout 1955, S. 821. 254 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 255 Act 6,8. 256 Rasur und Ergänzung von späterer Hand im Text. 257 GrH 73.

59

60

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Deus qui salutis.258 Et istud suffragium solum ad vesperas usque ad Purificationem servabitur. ¶ Ad matutinas invit. (…) Ant. Qui vicerit.259 Ps. Ce fol. 10rb li enarrant.260 Cum ceteris. Lectiones. Audi fabulam. Require in romana regula.261 Primum R. Diligebat. Secundum. Ecce puer meus. Tertium. In medio ecclesie. V. […] Misit Dominus. Te Deum laudamus. V. Dedisti hereditatem. Laudes. Hic est discipulus ille. Cap. Qui vicerit vestietur.262 In ewang. ant. Exiit sermo inter fratres.263 Coll. Ecclesiam tuam.264 ¶ Ad horas antyphone. {[Iohannis apostolis]} Cum ceteris. [(…) in die]265 Capitula et collecta sicut in die. Offertorium misse sicut in die. {…} sequentia. Post collectam diei collecta de Innocentibus et Deus qui salutis simul. Gloria in excelsis. Alleluia et Credo canentur. Prefatio de {…}. Ite missa est in fine. [In secundis vesperis omnia ut in die.]266 Octava sanctorum Innocentum. Octavam sanctorum Innocentum. Ad vesperas ant. Tecum principium ut supra. Ymnus. A solis ortus. Cap. Hii empti sunt.267 Ad magnificat ant. (…) enim est. Coll. Deus qui licet sis magnus.268 ¶ Ad matutinas invit. {…} Ps. Beatus vir.269 Cum ceteris psalmis et antyphonis de {…}. Nona ant. Vindica Domine. Ps. Deus venerunt.270 {…} Dedicatur nova ab infantibus. Require in romana regula. Pri fol. 10va mum R. Ambulabant mecum. Secundum R. Coronavit eos Dominus. Tertium R. Ecce vidi agnum. Te Deum laudamus. Ad laudes {…} ant. Herodes iratus. Cap. Vidi supra montem Syon.271 In ewang. Innocentes pro Christo infantes. Coll. Deus cuius hodierna die.272 Ad horas antyphona {In principio} [Herodes 258 GrH 82. 259 Apc 3,5. 260 Ps 18. 261 Von späterer Hand gestrichen und am rechten Rand ersetzt durch: „Gaudemus fratres. Responsorie in novo libro CLXXXI.“ (fol. 13r). Als „novus liber“ wird eine Lektionarhandschrift aus der ersten Hälfte des 15. Jahrhunderts bezeichnet, die im Domarchiv Aachen als Hs. 12 verwahrt wird. Vgl. Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 74 – 79. 262 Apc 3,5. 263 Io 21,23. 264 GrH 67. 265 Einfügung als Randbemerkung von späterer Hand. 266 Einfügung als Randbemerkung von späterer Hand. 267 Apc 14,4. 268 GrH 78. 269 Ps 1; Ps 111. 270 Ps 78. 271 Act 14,1. 272 GrH 75.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

videns.] Cum ceteris. Capitula et collecte sicut in die. Responsoria cum Gloria patri sicut consuetum est. ¶ Ad missam introitus. Ex ore infantum cum versu et Gloria patri. Gloria in excelsis ad idem. Collecta de Innocentibus et Deus qui salutis simul. Alleluia. {…} Sequentia et Credo cantantur. Prefatio de festo et Ite missa est servabitur. ¶ {[In secundis vesperis sicut in festo ipsorum. Sed ad Responsorium Gloria patri. Suffragium. Rubum quem viderat.]} Completorium de festo ut supra. In vigilia epyphanie. In vigilia epyphanie. Ad matutinas invit. Christus natus est. Ps. Dominus dixit.273 Ps. Quare fremuerunt.274 Cum ceteris psalmis et antyphonis de nativitate Christi excepta septima ant. scilicet Ipse invocavit me et psalmo scilicet Misericordias Domini 275 pro quibus servabitur. Ant. scilicet Homo natus est fol. 10vb et Ps. Fundamenta.276 V. Tamquam sponsus. Ewang. Defuncto herode.277 Require in romana regula.278 Primum R. de historia Benedictus scilicet Confirmatum est cor. Secundum R. Continet in gremio. Tertium R. Ecce agnus Dei. Te Deum laudamus. Ad laudes sola ant. scilicet Genuit puerpera. Capitulum de circumcisione Domine scilicet Gaudete et laudate.279 V. Benedictus qui venit. In ewang. ant. O regem celi. Sola collecta scilicet Corda nostra quesumus Domine.280 ¶ Si venerit [sine Suffragium]281 vigilia in die dominica sex lectiones sumende sunt de sermone nativitatis Christi et hystoria Benedictus per ordinem cantanda est. ¶ Ad horas antyphone. In principio. Cum ceteris. Capitula et collecte de circumcisione Domine. ¶ Ad missam introitus. Lux fulgebit. Gloria in excelsis Deo et Credo canitur. Sola collecta scilicet Corda nostra.282 Epistola. Apparuit benignitas.283 [Sine Sequtentia.]284 Ewang. Defuncto herode.285 Prefatio. Quia per incarnati. Comm. de dominica scilicet Tolle puerum. Ite missa est in fine.

273 Ps 109. 274 Ps 2. 275 Ps 88. 276 Ps 86. 277 Mt 2,19. 278 Ergänzung am linken Rand von späterer Hand: „LXXXIII“. 279 Is 52,9. 280 GrP 55. 281 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 282 GrP 55. 283 Tit 3,4. 284 Ergänzung über dem Text von späterer Hand. 285 Mt 2,19.

61

62

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

In primis vesperis ipsius festi. O admirabile commertium cum ceteris. Et est surgendum ad has antyphonas. Ps. Dixit Dominus 286 cum ceteris. Ymnus. Hostis herodes. Cap. fol. 11ra Ecce testem.287 R. In columbe specie. V. Regens tharsis. Ad magnificat. Magi videntes stellam. Coll. Illumina quesumus Domine.288 ¶ Ad completorium. Ymnus. Hostis herodes per totum. Cap. Surge illuminare.289 V. Reges tharsis. Ad nunc dimitis ant. Stella ista. Coll. Deus illuminator 290 et coll. Salva nos.291 ¶ Ad matutinas Domine labia mea aperies. In primo nocturno ant. Afferte Domino. Ps. Afferte Domino.292 Ant. Psallite Deo nostro. Ps. Omnes gentes.293 Ant. Omnis terra. Ps. Iubilate Deo omnis terra.294 V. Omnis terra. Lectiones. Omnes sitientes.295 Et in fine dicet Hec dicit Dominus. Require in romana regula. [LXXXIII]296 Primum R. Hodie in Iordane non nisi ipso die cantabitur. Lectio. (…) in Domino. Hec dicit in fine dicetur. R. Stella quam viderant magi. In secundo nocto ant. Reges tharsis. Ps. Deus iudicium tuum.297 Ps. Omnes gentes.298 Ps. Inclina.299 Ant. Venite adoremus. Ps. Venite exultemus.300 V. Reges tharsis. Tres lectiones sume de sermone scilicet Celebrato proximo die. Require in romana regula. Quartum R. Illuminare. Quintum R. Interrogabat. Sextum R. Magi veniunt. In tertio nocturno ant. Flu fol. 11rb minus impetus. Ps. Deus noster refugium.301 Ant. Adorate Deum. Ps. Cantate primus.302 Ant. Adorate Deum. Ps. Dominus regnavit exultet terre.303 V. Omnes

286 Ps 109. 287 Is 55,4. 288 GrH 98. 289 Is 60,1. 290 GrH 92. 291 GrH 938. 292 Ps 28. 293 Ps 46. 294 Ps 65. 295 Is 55,1. 296 Einfügung am linken Rand von späterer Hand. 297 Ps 71. 298 Ps 46. 299 Ps 85. 300 Ps 94. 301 Ps 45. 302 Ps 95. 303 Ps 96.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

gentes. Ewang. Cum natus esset Ihesus.304 Require in romana regula. Septimum R. Tria sunt munera. Octavum R. Dies sanctificatus. Nonum R. In columbe specie. Te Deum laudamus. V. Venite adoremus eum. Laudes. Ante luciferum cum ceteris. Ps. Dominus regnavit 305 cum ceteris. Cap. Ecce isti delonge venient.306 V. Venite adoremus. In ewang. Hodie celesti sponso. Coll. Deus qui hodierna die.307 ¶ Et nota 308 quod ad initium matutinarum incendentur omnes trabes. Et in tertio nocturno corona. ¶ Ad 309 primam ant. Tria sunt munera. ¶ Ad tertiam ant. Vidimus stellam. Cap. Servavi te.310 R. Omnis terra. V. Venient ad te. Coll. Deus illuminator.311 ¶ Ad missam introitus. Ecce advenit. Per totum Kyrie eleyson et Gloria in excelsis sicut in triplicibus festis. Coll. Deus qui hodierna die 312 sola dicetur. Credo canitur. [(…) debent off…]313 ¶ Communicantes et diem sanctissimam celebrantes non nisi ipsa die servabitur. ¶ Ad sextam ant. Venient ad te. Cap. Ecce leno. R. Reges tharsis. V. Adorate dum omnes. fol. 11va Coll. Omnipotens sempiterne Deus.314 ¶ Ad nonam ant. Videntes stellam magi. Cap. Surge illuminare.315 R. Tria sunt munera. Coll. Concede nobis omnipotens Deus.316 ¶ In secundis vesperis propter sollempnitatem laudes scilicet. Ante luciferum super psalmos canentur per octavas non Tecum principium cum ps. scilicet Dixit Dominus.317 Quartum ant. laudum videlicet Maria et flumina pretermititur et cantabitur pro ea. Ant. de sexta scilicet Venient ad te super Deprofundis.318 Ymnus. Hostis herodes. Cap. Leva Iherusalem. R. In columbe specie. V. Reges tharsis. Ad magnificat. Tribus miraculis. Coll. Presta quesumus omnipotens Deus.319 ¶ Ad completorium. Ymnus. Ibant magi quam viderant. V. Novum genus potentie. V. 304 Mt 2,1. 305 Ps 98. 306 Is 49,12. 307 GrH 87. 308 Ergänzt durch Nota-­Zeichen am linken Rand. 309 Einfügung am Rand von späterer Hand: „Ymnus. (…)“ 310 Is 49,8. 311 GrH 92. 312 GrH 87. 313 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 314 GrH 94. 315 Is 60,1. 316 GrH 95. 317 Ps 109. 318 Ps 129. 319 GrH 97.

63

64

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Gloria tibi Domine. Capitulum et collecta ut supra. ¶ Et nota 320 quod per totam octavam ad matutinas Te Deum laudamus et ad missam Gloria in excelsis Deo. Et Credo et Prefatio de festo servantur. Item per octavas sermones de Epyphania. In romana regula conscripti ad matutinas legentur. Et hec tria responsoria scilicet Videntes stellam magi Reges tharsis et Hic est dies preclarus cum ceteris fes fol. 11vb ti responsoriis servabuntur. Capitulum scilicet Leva Iherusalem.321 Et coll. Presta quesumus omnipotens 322 ad vesperas servande sunt. {Ad matutinas super (…) et ad vesperas super magnificat ant. Lux de luce cum ceteris decantentur. ¶ Et nota 323 si a festo Christi usque ad quadragesimam octa ebdomade sunt vel pauciores ewangelium scilicet Cum factus esset Ihesus 324 pronuntiari debet infra octavas et cantari dominica scilicet In excelso throno. Si vero plures fuerint differri potest usque post octavas. ¶ Nota etiam si contigerit infra octavas epyphanie celebrari commemorationem beate virginis tunc post primam collectam tam in vesperis quam in matutinis dicetur una antyphone et collectam de octavis que servanda esset si memoria beate virginis non haberetur. [et fient (…)]325 In octava epyphanie. In octava epyphanie ant. Tecum principium. Ps. Dixit Dominus 326 cum ceteris. Ymnus. Hostis herodes impie. Cap. Ecce testem populis.327 R. In columbe. V. Reges tharsis. Ad magnificat ant. Fontes aquarum. Coll. Deus cuius unigenitus.328 Suffragium. Rubum quem videret ut {…}. [(…) in die]329 ¶ Ad matutinas invit. Christus apparuit nobis. In primo nocturno ant. Afferte Do fol. 12ra mino sicut in die. Lectiones Hodierna die. Require in romana regula. Primum R. Omnes de saba venient. Cum ceteris de festo. In secundo nocturno pro tertia ant. scilicet Venite adoremus et ps. Venite exultemus.330 Ant. Homo natus est et ps. Fundamenta 331 servabitur. In tertio nocturno ant. Fluminis impetus cum 320 Ergänzung am linken Rand von späterer Hand: „Nota quod pro (…)“. 321 Is 60,4. 322 GrH 97. 323 Ergänzt durch Nota-­Zeichen am linken Rand. 324 Lc 2,42. 325 Ergänzung von späterer Hand über dem Text. 326 Ps 109. 327 Is 55,4. 328 GrH 93. 329 Ergänzung über dem Text von späterer Hand. 330 Ps 94. 331 Ps 86.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

ceteris. Corona incendetur cum una trabe. Ewang. Vidit Iohannes.332 Require in romana regula. [CII]333 Nonum R. Testimonium perhibuit Iohannes. Te Deum laudamus. V. Venite adoremus. Laudes. Veterem hominem. Cum ceteris cap. Ecce iste de longe.334 V. Venite adoremus. In ewang. Precursor Iohannes. Coll. Deus cuius unigentum.335 ¶ Ad horas antyphone capitula et collecte sicut in die. ¶ Ad missam introitus sicut in die. Coll. Deus cuius unigenitus.336 Post hec dicetur collecta dominicalis si pronuntiatum fuerit ewangelium et collecta. Deus qui salutis 337 simul. Prefatio de festo. ¶ In secundis vesperis ant. Tecum principium ut supra. Ymnus. Hostis herodes. Cap. Leva Iherusalem.338 R. In columbe. V. Reges tharsis. Ad magnificat. Christo datus est. Coll. Deus cuius unigenitus.339 fol. 12rb Suffragium. []340 Rubum quem viderat ut supra. ¶ Ad completorium. Ymnus. Te lucis. Cap. Tu in nobis.341 V. Custodi nos Domine. Ad nunc dimitis ant. Salva nos. Coll. Illumina quesumus 342 et coll. Salva nos.343 Dominica prima post octavas epyphanie. Dominica prima post octavas epyphanie. Ad vesperas ant. Benedictus. Ps. Benedictus 344 cum ceteris. Ymnus. Deus creator. Cap. Gaudete perfecti estote.345 ¶ Et nota quod tria paria capitulorum et quatuor omelie servande sunt. Et epistole Pauli legentur usque ad Circumdederunt. V. Vespertina oratio. Ad magnificat. Deus karitas est. Coll. Exaudi quesumus Domine.346 ¶ Ad processionem ascendendo ant. [(…) versus Benedictus et Largire (…)]347 Hic qui advenit ut supra. ¶ Descendendo. {[ant. Beata Dei genitrix.]}348 V. Speciosus forma. Coll. Deus qui

332 Io 1,29. 333 Ergänzung am rechten Rand von späterer Hand. 334 Is 49,12. 335 GrH 93. 336 GrH 93. 337 GrH 82. 338 Is 60,4. 339 GrH 93. 340 Einfügung am oberen Rand von späterer Hand. 341 Ier 14,9. 342 GrH 98. 343 GrH 938. 344 Ps 143. 345 II Cor 13,11. 346 GrH 840 oder GrH 842. 347 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 348 G4 stattdessen: „Stando sub corona ant. Beata Dei.“ (fol. 15v).

65

66

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

salutis sola dicetur usque ad Purificationem.349 ¶ Ad completorium ant. Pacem tuam. ¶ Ad matutinas invit. Adoremus Dominum. In primo nocturno ant. Beati qui in lege tua. ¶ Et ad horas antyphonas surgendum est semel ps. Beatus vir.350 Ps. Quare fremuerunt.351 Ps. Domine quid multiplicati.352 Ps. Domine ne in furore.353 Ant. Qui salvos. Ps. Do fol. 12va mine Deus meus.354 Ps. Domine Deus noster.355 Ps. Confitebor.356 Ps. In Domino confido.357 Ant. In eternum tu nos. Ps. Salvum me fac.358 Ps. Usquequo Domine.359 Ps. Dixit insipiens.360 Ps. Domine quis habitabit.361 ¶ Et sic iste antyphone dominicis noctibus quando nocturnus habetur usque ad dominicam Invocavit servande sunt. V. Memor fui nocte. Lectiones Paulus servus Ihesu Christi.362 Cum ceteris. Responsorie in libro qui dicitur Ysaias. [XXXVII]363 R. Domine ne in ira tua. Et hac hystoria offitiantur dies dominicales usque ad circumdederunt. In secundo nocturno ant. Tribue nobis. Ps. Conserva.364 Ps.365 Inclina aurem. Ps. Exaudi Domine.366 Ps.367 Virtus nostra. Ps. Diligam te Domine. V. Quoniam tu illuminas. In tertio nocturno ant. Legis tue. Ps. Celi enarrant.368 Ps.369 Exaudi nos in die. Ps. Exaudiat te Dominus.370 Ant. Preveni nos. Ps. Domine in virtute.371

349 G4 ergänzt hier: „Eundo ad chorum ant. Rubum quem viderat.“ (fol. 15v). 350 Ps 1. 351 Ps 2. 352 Ps 3. 353 Ps 6. 354 Ps 7. 355 Ps 8. 356 Ps 9. 357 Ps 10. 358 Ps 11. 359 Ps 12. 360 Ps 13. 361 Ps 14. 362 Rm 1,1. 363 Ergänzung am rechten Rand von späterer Hand. 364 Ps 15. 365 Lies: „Ant.“ (vgl. G4 fol. 16r). 366 Ps 16. 367 Lies: „Ant.“ (vgl. G4 fol. 16r). 368 Ps 18. 369 Lies: „Ant.“ (vgl. G4 fol. 16r). 370 Ps 19. 371 Ps 20.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Ps.372 Exaltare Domine. Ewang. Cum factus esset Ihesus.373 [Require in romana regula. CV.]374 Si non fuerit pronuntiabitur infra octavas propter proliritatem temporis pronuntiabitur hic. Si autem propter breve tempus pronuntiabitur fuerit hic non pronuntiabitur sed ewangelium scilicet Nuptie facte sunt.375 Responsorie utrumque ewangelium in romana regula. Post Te Deum laudamus. V. Domi fol. 12vb nus regnavit. Laudes Indutus est Dominus. V. Dominus regnavit cum ceteris psalmis et antyphonis. Cap. Quicumque in Christo baptizati estis.376 V. Dominus regnavit de. In ewang. ant. Remansit puer Ihesus. Coll. Vota quesumus Domine.377 Hec antyphona et collecta ad ewangelium scilicet Cum factus esset Ihesus 378 pertinentes sunt. ¶ Ad primam. Ymnus. Iam lucis. Ps. Deus Deus meus respice.379 Ps. Dominus regit me 380 sic duo legentur simul et tunc Gloria patri dicetur. Item ps. Domini est terra 381 et ps. Ad te levavi 382 simul. Ps. Iudica me Deus.383 Ps. Deus in nomine 384 simul. Ps. Confitemini.385 Ps. Beati immaculati.386 Simul ps. Retribue.387 Ps. Quicumque vult simul. Ant. Domine exaudi. Cap. Domine miserere nostri 388 ut supra. ¶ Ad tertiam ymnus. Nunc site. Ps. Legem pone.389 Ps. Deduc me.390 Ps.391 Benedictus Deus. Ps. Inclina cor meum.392 Ps.393 Ego dixi. Coll. Succurre quesumus Domine. Post aspersionem aque ascendendo 394 R. O magnum 372 Lies: „V.“ (vgl. G4 fol. 16r). 373 Lc 2,42. 374 Einfügung am linken Rand von späterer Hand. 375 Io 2,1. 376 Gal 3,27. 377 GrH 86. 378 Lc 2,42. 379 Ps 21. 380 Ps 22. 381 Ps 23. 382 Ps 24. 383 Ps 25. 384 Ps 53. 385 Ps 117. 386 Ps 118 (aleph). 387 Ps 118 (gimel). 388 Is 33,2. 389 Ps 118 (he). 390 Ps 118,5. 391 Es muss „Cap.“ heißen (vgl. G4 fol. 16r). 392 Ps 118,36. 393 Es muss „V.“ heißen (vgl. G4 fol. 16r). 394 G4 hier stattdessen: „Ad processionem.“ (fol. 16r).

67

68

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

misterium ut supra. ¶ Descendendo 395 ant. Salve regina [et immacolata]396. Sic servabitur usque ad purificationem. ¶ Ad missam dominicalis collecta erit prior. Si infra octavas epyphanie fuerit secunda de festo erit. Tertia coll. Deus qui salutis 397 simul dicentur [et cantabitur Gloria in excelsis et Credo et Prefatio de festo]398 nisi de sanctis aliqua intervene fol. 13ra rit [(…) extra octavas autem collecta dominicale et Deus qui salutis simul dice­ tur]399 prefatio cotidiana. ¶ Ad sextam ymnus. Rector potens. Ps. Defecit.400 Ant. Adiuva me et cap. Elegit nos Deus.401 R. In eternum Domine. V. Iubilate Deo. Coll. Deus qui iuste irasceris.402 ¶ Ad nonam ymnus. Rerum Deus. Ps. Mirabilia.403 Ant. Aspice in me. Cap. Gratificavit nos Deus.404 R. Clamavi in toto corde. V. Accedite ad eum. Coll. Conserva quesumus Domine.405 ¶ In secundis vesperis ps. Dixit Dominus 406 cum ceteris. Ymnus. Lucis creator. Cap. Fidelis Deus.407 V. Dirigatur Domine oratio. Ad magnificat. Fili quid fecisti nobis. Coll. Afflictionem populi tui.408 Feria secunda. Feria secunda. Ad matutinas invit. Venite exultemus Domino. Ps. Iubilemus Deo.409 Ant. Dominus defensor. Ps. Dominus illuminatio.410 Et legentur duo psalmi et tunc Gloria patri. V. Domine in celo. Lectiones de epistola Pauli. Primum R. Quam magna. Secundum R. Benedicam. Tertium R. Delectare. Ante laudes v. Benedicam. Ad laudes ps. Miserere mei Deus.411 Cum ceteris. Capitulum dominicale. V. Repleti sumus mane. In ewang. ant. Benedictus Dominus. Kyrie eleyson. Pater noster. Preces magne dicende sunt et ps. Miserere mei Deus.412 Deinde 395 G4 hier stattdessen: „Stando sub coronam.“ (fol. 16r). 396 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 397 GrH 82. 398 Ergänzung am rechten Rand von späterer Hand. 399 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 400 Ps 118 (caf ). 401 Eph 1,4. 402 GrH 843. 403 Ps 118 (fe). 404 Eph 1,6. 405 GrH 844. 406 Ps 109. 407 I Cor 1,9. 408 GrH 845; dort als „Afflictionem familiae tuae“ belegt. 409 Ps 94. 410 Ps 26. 411 Ps 50; Ps 55; Ps 56. 412 Ps 50; Ps 55; Ps 56.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

fol. 13rb collecta dominicalis. Suffragium Germinavit ut supra. Post Benedicamus legetur. Ps. Domine ne in furore.413 Primus cum collecta pro defunti. Et sic ad septem horas diei septem psalmi penitentiales complebuntur. ¶ Ad horas antyphone. Capitula et collecte dominicales. ¶ Ad tertiam R. feriale. Sana animam meam. Versiculus. Ad (…) meus (…). ¶ Ad sextam R. Benedicam Dominum. Versiculus. Dominus regit me et cetera. Ad nonam R. Redime me Domine. Versiculus. Ab occultis meis. ¶ Ad vesperas ant. Inclinavit. Ps. Dilexi 414 cum ceteris sine ymno. Capitulum de secundis vesperis. V. Dirigatur. Ad magnificat. Magnificat anima mea Domino. Collecta dominicalis. [(…)]415 Feria Tertia. Feria tertia invit. Iubilemus Deo. Ant. Ut non delinquam. Ps. Dixi custodiam 416 cum ceteris. V. Immola Deo. Pater noster. R. Auribus percipe. Secundum R. Statuit Dominus. Tertium R. Ego dixi Domine. Laudes. Secundum magnam. Ps. Miserere mei Deus 417 cum ceteris. Capitulum et collecta ut supra. In ewang ant. Erexit Dominus nobis. ¶ Ad horas ut supra. ¶ Ad vesperas ant. In domum Domini. Ps. Letatus sum 418 cum ceteris. fol. 13va Ad magnificat. In Deo salutari meo. Feria quarta. Feria quarta ad matutinas invit. In manu tua Domine. Ant. Avertet Dominus. Ps. Dixit insipiens.419 Cum ceteris. V. Deus vitam meam annum. Primum R. Ne perdideris me. Secundum R. Paratum cor meum. Tertium R. Adiutor meus. Laudes. Tibi soli peccavi. Ps. Miserere mei Deus.420 Cum ceteris. In ewang. Salutem ex inimicis. ¶ Ad vesperas ant. Nisi tu Domine cum ceteris. Ad magnificat. Quia respexit. Feria quinta. Feria quinta. Ad matutinas invit. Adoremus Dominum. Ant. Domine Deus in adiutorium. Ps. Salvum me fac 421 cum ceteris. V. Gaudebunt labia mea. Primum R. Deus in te speravi. Secundum R. Repleatur os meum. Tertium R. Gaudebunt labia mea. Laudes. Averte faciem tuam. Ps. Miserere mei Deus.422 Cum ceteris. 413 Ps 6; Ps 37. 414 Ps 114. 415 Ergänzung am rechten Rand von späterer Hand. 416 Ps 38. 417 Ps 50; Ps 55; Ps 56. 418 Ps 121. 419 Ps 13; Ps 52. 420 Ps 50; Ps 55; Ps 56. 421 Ps 11; Ps 68. 422 Ps 50; Ps 55; Ps 56.

69

70

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

In ewang. Ad dandam scientiam. ¶ Ad vesperas ant. Et omnis. Ps. Memento Domine.423 Ad magnificat. Deposuit potentes. Feria sexta. Feria sexta. Ad matutinas invit. Dominum qui fecit nos. Ant. Exultate. Ps. Exultate Deo.424 Cum ceteris. V. Intret oratio mea. Primum R. Confitebor tibi Domine. Secundum R. Misericordiam fol. 13vb et iuditium. Tertium R. Factus est mihi Dominus. In ewang. Sacrifitium Deo. Ps. Miserere mei Deus 425 cum ceteris. In ewang. Per viscera misericordie. ¶ Ad vesperas ant. In conspectu. Ps. Confitebor 426 cum ceteris. Ad magnificat ant. Esurientes. Sabbato. Sabbato. Ad matutinas invit. Dominum Deum nostrum. Ant. Quia mirabilia. Ps. Cantate Domino 427 cum ceteris. V. Domine exaudi. Primum R. Misericordiam et iuditium. Secundum R. Exaudi. Tertium R. Velociter exaudi me. Laudes. Benigne fac. Ps. Miserere mei Deus.428 Cum ceteris. In ewang. Illuminare Domine. ¶ Nota 429 quod ferie predicte si commode fieri potest complebuntur ante septuagesimam. Dominica secunda. Dominica secunda. Ad vesperas. Ps. Benedictus cum ceteris. V. Deus creator. Cap. Stabiles estote. V. Vespertina oratio. Ad magnificat ant. dominicalis scilicet Fratres. Coll. Ab omnibus nos quesumus Domine.430 ¶ Completorium ut supra. ¶ Ad matutinas invit. Adoremus. In primo nocturno ant. Beati qui in lege tua. Cum ceteris. Lectiones de capitulo Pauli. Responsoria Domine ne in ira cum ceteris ut supra. Ewang. Nuptie facte sunt 431 vel aliud ewangelium quod competit secundum cursus temporis. Require in romana regula. Ad laudes fol. 14ra sola ant. Indutus est. Cap. Karitas Dei. V. Dominus regnavit. In ewang. ant. Nuptie facte sunt vel alia ant. si aliud ewangelium hac die pronuntiatum fuerit. Coll. Omnipotens sempiterne Deus qui celestia.432 ¶ Ad horas antyphone et responsoria

423 Ps 131. 424 Ps 80. 425 Ps 50; Ps 55; Ps 56. 426 Ps 9; Ps 110; Ps 137. 427 Ps 95; Ps 97; Ps 149. 428 Ps 50; Ps 55; Ps 56. 429 Ergänzt durch Nota-­Zeichen am linken Rand. 430 GrH 846. 431 Io 2,1. 432 GrH 922.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

ut supra. ¶ Ad tertiam cap. State in fide.433 Coll. Presta quesumus populo tuo.434 ¶ Ad sextam cap. Hec est voluntas Dei.435 Coll. Quesumus omnipotens Deus. ¶ Ad nonam cap. Non sumus positi in ira. Coll. Deus qui nos conspicis.436 ¶ In secundis vesperis ant. Dixit Dominus. Ps. Dixit Dominus.437 Cum ceteris ymnus. Lucis creator. Cap. Gaudete sine intermissione. V. Dirigatur Domine. Ad magnificat. Deficiente vino vel alia de alio ewangelio congrua. Coll. Da nobis quesumus Domine.438 Dominica tertia. Dominica tertia. Ad vesperas cap. Gratias agere debemus.439 V. Vespertina oratio. Ad magnificat. Fratres eristimo 440 Coll. Exaudi quesumus populum tuum.441 ¶ Ad matutinas invit. Adoremus. Antyphone et responsoria ut supra. Lectiones de epistolis Pauli. Ewang. Cum autem descendisset Ihesus de monte.442 Require in romana regula. Ad laudes una ant. de laudibus. Indutus est. Cap. Nemini quicquam de fol. 14rb beatis.443 V. Dominus regnavit. In ewang. ant. Cum autem descendisset. Coll. Omnipotens sempiterne Deus infirmitatem.444 ¶ Ad horas antyphone et responsoria ut supra. ¶ Ad tertiam cap. Dilectio proximi.445 Coll. Clamantium ad te Deus.446 ¶ Ad sextam cap. Gratias ago. Coll. Miserere iam quesumus Domine.447 ¶ Ad nonam cap. Superabundavit.448 Coll. Presta quesumus omnipotens Deus.449 ¶ In secundis vesperis cap. Fidelis sermo. V. Dirigatur. Ad magnificat. Domine si vis potes. Coll. Tribulationem nostram.450 Dominica quarta.

433 I Cor 16,13. 434 GrH 848. 435 I Th 4,3. 436 GrH 850. 437 Ps 109. 438 GrH 852. 439 II Th 1,3. 440 G4 hier stattdessen: „…confortamini.“ (fol. 18r). 441 GrH 853. 442 Mt 8,1. 443 Rm 13,8. 444 GrP 94. 445 Rm 13,10. 446 GrH 856. 447 GrH 857. 448 Tit 1,14. 449 GrH 859. 450 GrH 860.

71

72

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Dominica quarta. Capitula non habentur. Antyphone. Beati qui in lege. Respon­ soria. Domine ne in ira ut supra. Lectiones de epistolis Pauli. Ewang. Ascendente Ihesu in naviculam.451 Require in romana regula. ¶ Ad laudes una ant. de laudibus. Indutus est. Ad benedictus. Ascendente Ihesu. Coll. Deus qui nos in tantis periculis.452 ¶ Ad vesperas ant. Domine salva nos primus. Collecta ut supra. Quintum Ewangelium [Dominica quinta.]453 {[¶ Respondentes Ihesus dixit. Confiteor. Responsorie in novo libro.]}454 Ad missam cum collectam dominicali scilicet Familiam tuam. ¶ Item collecta dominicalis que ad (…) servabitur scilicet Con fol. 14va serva quesumus Domine 455 ¶ Nota si propter pluritatem temperis post puri­ ficationem hystoria scilicet Domine ne in ira servabitur sequenti dominica ad processionem. Ascendendo. R. A dextris est mihi Dominus. ¶ Descendendo. R. Peccata mea Domine cantabitur.456 Dominica Dominica in septuagesima. In primis vesperis ant. Benedictus. Ps. Benedictus 457 cum ceteris ymnus. Deus creator. Cap. Accedamus vero corde.458 V. Vespertina oratio. Ad magnificat. Ymnum cantate nobis. Coll. Concede quesumus omnipotens Deus. [(…)]459 ¶ Si venerit hec dominica post purificationem ad vesperas non servabitur processio quia suffragium crucis minime servabitur. ¶ Ad completorium. Laus tibi Domine rex eterne glorie. Pro Alleluya servabitur. Ymnus. Te lucis. Ant. Pacem tuam ut supra. ¶ Ad matutinas invit. Adoremus. Ant. Beati qui in lege. Cum ceteris. V. Memor fui. Lectiones. In principio Deus creavit celum et terram.460 Require in libro qui Genesis dicitur […]461 Et legetur hic Genesis usque ad

451 Mt 8,23. 452 GrH 193. 453 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 454 Rasur und Ersetzung von späterer Hand. 455 GrH 844. 456 G4 stattdessen: „Ad processionem cantabitur. R. Pecata mea Domine. A dextris est mihi quod terminabitur sub corona. V. Fiat misericordia. Coll. De tertia tertiae Dominicae scilicet Clamantes ad te. Stando ibidem cantabitur. Ant. Alma redemptoris vel alia congrua. V. Post partum. Coll. Concede nos famulos. Eundo ad chorum cantabitur ant. De B. Carolo.“ (fol. 18v). 457 Ps 143. 458 Hbr 10,22. 459 Einfügung am linken Rand von späterer Hand. 460 Gn 1,1. 461 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

dominicam Invocavit. R. In principio Deus. Cum ceteris. Et servabitur hec hystoria per duos dies dominicales. fol. 14vb Ewang. Simile est regnum celorum homini patri familias.462 Require in romana regula. Te Deum non canitur sed nonum R. post versum a primo inchoabitur Dominus regnavit. Laudes. Miserere mei. Ps. Miserere.463 Ant. Confitebor. Ps. Confitemini.464 Ant. Deus Deus meus. Ps. Benedictus es.465 Ps. Benedicite.466 Ant. Laudate. Ps. Laudate. Cap. Omnis qui in agone.467 V. Dominus regnavit. In ewang. Simile est enim.468 Coll. Preces populi tui. ¶ Ad horas. Ant. Domine exaudi. Cum ceteris. Ad primam vero ps. scilicet Dominus regnavit 469 decorem pro Confitemini legetur. ¶ Post aspersionem aque ad processionem diei ascendendo cantatur. R. Immisit Deus. Versus a sacerdote. Fiat una collecta de tertia. Deus qui per (…). ¶ Descendendo ant. (…) ¶ Ad missam. Gloria in excelsis pretermittitur. Sola collecta dominicalis dicetur. Tractus pro Alleluya canitur. Credo canitur. Quinunquam diebus dominicis pretermittitur. Prefatio cotidiana. Benedicamus Domino pro Ite missa est servabitur. Et sic usque ad palmas diebus domini fol. 15ra [(…)]470 cis servabitur. ¶ Feriatis diebus quando dominica canitur Tractus non servatur nisi forte in dominica die fuerit pretermissus. ¶ Et nota quod qualecumque festum sit si in dominica die venerit usque ad festum pasche usque ad feriam sequentem transferetur nisi forte petri vel mathie festum in dominicam.471 Exurge venit ipsa die servari poterit quia hystoria. In principio in precedenti dominica est servata. ¶ Ad sextam cap. Gratias agimus Deo.472 R. In eternum Domine. Coll. Fideles tui Deus.473 ¶ Ad nonam cap. Pacem sequimini 474 cum omnibus. R. Spes mea. V. In te confirmatus. A sacerdote canonico si presens est cantabitur. Si vero presens non fuerit alter sacerdos socius cantabit. Versiculus. 462 Mt 20,1. 463 Ps 50; Ps 55; Ps 56. 464 Ps 104; Ps 105; Ps 106; Ps 117; Ps 135. 465 Ps 118,12. 466 Dn 3,57 – 88. 467 I Cor 9,25. 468 Mt 20,1. 469 Ps 98. 470 Ergänzung am oberen Rand von späterer Hand. 471 G4 hier stattdessen: „… nisi forte aliquod festum novem lectionum in Dominicam.“ (fol. 19r). 472 Col 1,3; I Th 1,2. 473 GrH 146. 474 Hbr 12,14.

73

74

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Accedite ad eum et illuminamini. Coll. Respice Domine propitius.475 ¶ Et nota quod hoc tempore nona cantabitur in meridie et non immediate post missam. ¶ In secundis vesperis. Cap. Pax Christi exultet.476 V. Dirigatur Domine. Ad magnificat Conventione autem facta. Coll. Preces populi 477 tui ut supra. Et hec collecta ad matutinas et ad vesperas per ebdomadam quando nocturnus servatur dicitur. Cum capitulo fol. 15rb de secundis vesperis. Antyphone de ewangelio sequentes ad vesperas serventur. Ad matutinas {autem Antyphone horas servatur} ¶ Ad horas capitula et collecta dominicales. Dominica Dominica in sexagesima. In primis vesperis. Cap. Habemus gratiam.478 V. Vesper­ tina oratio. Ad magnificat ant. Multi enim. Coll. Deus qui conspicis.479 Processio non servatur. ¶ Ad matutinas invit. Adoremus. Ant. Beati qui in lege ut supra. Lectiones de genesi. R. In principio cum ceteris. Ewang. Cum turba plurima.480 Require in romana regula. Ante laudes. V. Dominus regnavit. Laudes. Miserere mei Deus. Cum psalmis ut supra. Cap. Ipse Dominus noster Ihesus Christus.481 V. Dominus regnavit. In ewang. Cum turba plurima. Coll. Deus qui conspicis 482 ut supra. ¶ Ad horas antyphone et responsoria ut supra. ¶ Ad primam. Ps. Dominus regnavit.483 Decorem pro ps. Confitemini 484 legetur dominicis diebus usque ad psalmas. ¶ Ad tertiam cap. Obsecramus pro Christo.485 Coll. Tuere quesumus Domine.486 ¶ Ad processionem ascendendo ant. Ecce Adam a sacerdote v. Fiat in secunda collectam diei de tertia. ¶ Descendendo. Ant. Ubi fol. 15va est Abel. ¶ Ad sextam. Cap. Benedictus Deus. Coll. Omnipotens sempiterne Deus. ¶ Ad nonam cap. Mundemus nos.487 R. Spes mea cantabitur ut supra. Coll. Respice

475 GrH 897. 476 Col 3,15. 477 G4 hier stattdessen: „Ecclesiam tuam.“ 478 Rm 5,2. 479 GrH 876. 480 Lc 8,4. 481 II Th 2,16. 482 GrH 407. 483 Ps 92; Ps 96; Ps 98. 484 Ps 104; Ps 105; Ps 106; Ps 117; Ps 135. 485 II Cor 5,20. 486 GrH 714. 487 II Cor 7,1.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

propitius Domine.488 ¶ In secundis vesperis cap. Audistis dispensationem Dei.489 Ad magnificat Exyt qui seminat. Coll. Rege quesumus Domine.490 ¶ Antyphone sequentes de ewangelio ad vesperas canentur. Et Genesis per ebdomadam legetur. Dominica. Dominica in quinquagesima. In primis vesperis cap. Iustitia Dei. V. Vespertina oratio. Ad magnificat Quod autem cecidit in. Coll. Gratie tue quesumus Domine.491 ¶ Ad matutinas. Invit. Adoremus Deum quia ipse fecit nos. Ant. Beati qui in lege. Cum ceteris ut supra. V. Memor fui nocte. Lectiones de Genesis [(…)]492 {[R.]} Dixit Dominus ad Noe. Ewangelium. Assumpsit Ihesus.493 Require in romana regula. [Ultimum R. Cecus]494 Laudes Secundum multitudinem. Ps. Miserere mei Deus.495 Ant. Deus meus esto. Ps. Confitemini.496 Ant. Ad te luce. Ps. Deus Deus meus.497 Ant. Ymnum dicite. Ps. Benedicite.498 Ant. Omnes angelicus. Ps. Laudate Dominum. V. Dominus regnavit. Ad benedictus. Ecce ascendimus. fol. 15vb Coll. Preces {…} ¶ Ad horas antyphone et responsoria ut supra. ¶ Ad tertiam cap. Unius est sermo. Coll. Aufer a nobis.499 ¶ Ad processionem ascendendo ant. Angelus Domini. Collecta de tertia. ¶ Descendendo. Ant. Temptavit Deus Abraham. ¶ Ad missam sola collecta dicet. ¶ Ad sextam cap. Convertimini. Coll. Adiuva nos Deus.500 ¶ Ad nonam. Cap. Cum effuderis esurienti.501 R. Spes mea cantabitur ut supra. Coll. Tuere quesumus Domine.502 ¶ In secundis vesperis. Cap. Ubi habundavit delictum.503 V. Dirigatur. Ad magnificat ant. Tradetur cum gentibus. Coll. Misericordie tue. ¶ Hec quinque Responsoria scilicet Angelus Domini. Veni hodie. Deus Domini mei. Vocavit angelus Domini. {(…) sedebunt.} 488 GrH 910. 489 Eph 3,2. 490 GeV 77. 491 GrH 877. 492 Einfügung am linken Rand von späterer Hand. 493 Lc 18,31. 494 Einfügung am linken Rand von späterer Hand. 495 Ps 50; Ps 55; Ps 56. 496 Ps 104; Ps 105; Ps 106; Ps 117; Ps 135. 497 Ps 21. 498 Dn 3,57 – 88. 499 GrH 814. 500 GrH 318. 501 Is 58,10. 502 GrH 714. 503 Rm 5,20.

75

76

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Cantentur per ebdomadam quando melius offitio competere cognoscuntur. Feria quarta. Feria quarta. Ad matutinas invit. In manu tua Domine. Ant. Deus vitam meam. Ewang. Cum ieiunatis. Require in romana regula. [CXXV]504 Responsoria de hystoria antecedenti. Laudes Tivi soli. Cap. Videmus nunc 505 ut supra. V. Repleti sumus. In ewang. Cum ieiunatis. Preces magne dicentur. Coll. Concede nobis Domine.506 Post primam collec fol. 16ra tam. Ant. Convertimini ad me. Et hec ant. ad matutinas et ad vesperas servabuntur usque ad proximam dominicam. V. Esto nobis Domine. A sacerdote dicetur. Coll. Presta Domine fidelibus tuis.507 ¶ Ad horas ant. Domine exaudi. […]508 R. Sana animam ut supra. Capitula et collecte de dominica dicentur. Post primam inchoabitur psalterium a choro et legentur decem psalmi qualibet feriata die per totum {…} ieiunium usque ad quartam feriam post palmas cum letania et precibus magnis et psalmo. Inclina 509 et coll. Pietate tua. Deinde veniendum est ad scolas et fine ad refectorium 510 et dicenda est ibi. Pretiosa et legendum oportet. Canonicos ex verbis sancti Augustini et [(…)]511 distinguendum est psalterium in partes et monstrando unicuique Canonico partem suam quam leget vel legi faciet a die cinerum feriatis diebus usque ad feriam quartam supra dictam. Cum letanya et precibus ut superius est expressum. Pro commemorationem (…) animarum septem psalmi penitentiales sine Gloria patri sed dicetur Requiem eternam pro Gloria patri cum tribus collectis pro defunctis usque Deus indulgentiam. Deus venie largitor et Fidelium Deus ibidem legentur.512 fol. 16rb ¶ Post missam defunctorum et post sextam. Ad aspersionem aque cantabitur. Exaudi nos Domine. Deinde sacerdos ante pulpetum in choro stans dicet Oremus. Dyaconus in medio chori stans cantet Flectamus genua. Deinde sacerdos dicet collectam scilicet Parce Domine.513 Post hec cantabitur. Ant. Immutemur [et 504 Ergänzung am linken Rand von späterer Hand. 505 I Cor 13,12. 506 GrH 289. 507 GrH 154. 508 Ergänzung über dem Text von späterer Hand. 509 Ps 85. 510 G4 stattdessen: „…ad scholas et fiet ibidem collatio. Post sermonem dicenda…“ (fol. 20v). 511 Einfügung am äußeren rechten Rand von späterer Hand. 512 G4 ergänzt hier: „Postea dicetur Confiteor a domino decano. Deinde veniendum est ad chorum et cantabitur tertia.“ (fol. 20v). 513 GrH 468.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

ant. Iuxta vestibulum.]514 Deinde sacerdos sanctificantes si dominus decanus presens fuerit in choro suo incipiens. Si (…) presens non fuerit in dextro choro incipiens uniuscuiusque capiti (…) per modum crucis imponet ita dicens. Memento homo quia cinis es et in cinerem reverteris. Mulieribus in fronte diceris idem. Post hec sacerdos stans in loco suo dicat Oremus. Dyaconus Flectamus genua. Coll. Concede nobis presidia Domine.515 Per Christum. ¶ Ad processionem ascendendo.516 Ant. Emendemus in melius. Quo finito ps. Ad tertiam ante crucem iacendo cum parvis prealibus et psalmo Miserere mei Deus et coll. Pietate. Per Christum dicetur. Deinde letanya a sacerdote ibidem stando usque dum perveniatur ad Iohannem Baptistam cantabitur et ita descendendo in choro terminabitur. Post triplex Agnus fol. 16va Dei triplex Kyrieleyson dicetur. Deinde ab eodem sacerdote inchoabitur introitus misse. ¶ Et nota quod a quadragesima omnibus feriis sextis nisi forte festum intervenerit usque ad feriam sextam ante palmas huiusmodi processio servabitur feriam sextam post octavas non servabitur processio quia in die cinerum servata fuit. ¶ Ad missam Flectamus genua. Collecta diei et coll. Pietate simul. Tractus. Domine non secundum peccata nostra. Et hic tractus per totum ieunium feria secunda quarta et sexta cantabitur. Prefatio Qui corporali ieiunio. Post duas complendas sacerdos dicat Oremus. Dyaconus vertens se ad populum cantet. Humiliate capita vestra Deo. Collecta super populum Inclinantes se Domine.517 Benedicamus Domino cum benedictione sacerdotis. ¶ Ad vesperas ymnus non canitur. Cap. Ubi habundavit.518 V. Dirigatur Domine. Ad magnificat ant. Thesaurizate nobis. ¶ Et nota quod ab ista die usque ad feriam quartam ante pascha singulis feriatis diebus ad matutinas et ad vesperas antyphone de ewangelio et singule collecte habentur. Capitula vero et responsoria cum versicu fol. 16vb lis que die dominica ad horas dicentur per ebdomadam ad laudes et ad ho­ras servabuntur. Capitulum autem de secundis vesperis dominice diei per ebdomadam ad vesperas servandum est. Responsoria ad matutinas sume de hystoria dominicali. Dominica Invocavit.

514 Einfügung über den Text von späterer Hand. 515 GrH 153. 516 G4 ergänzt hier: „Ascendendo in altum monasterium.“ (fol. 21r). 517 GrH 157. 518 Rm 5,20.

77

78

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Dominica Invocavit. In primis vesperis ant. Benedictus. Ps. Benedictus 519 cum ceteris. Ymnus. Ex more docti mystico. Per unam ebdomadam cantabitur. Cap. Hortamur vos.520 V. Angelis suis Deus. Ad magnificat ant. Ecce nunc tempus. Coll. Collecta Concede nobis quesumus omnipotens Deus 521 et hec collecta dicetur sola sine suffragio. ¶ Ad completorium ymnus. Christe qui lux es. Qui cantabitur per totum ieiunium ad completorium usque ad feriam quartam ante pascha nisi solum in annuntiatione beate virginis. Ad nunc dimittis ant. Cum videris nudum. Que cantabitur dominicis noctibus usque letare. ¶ Ad matutinas. Invit. Non sit vobis vanum. In primo nocturno sola ant. scilicet Ihesus autem cum ieiunasset super duodecim psalmos servabitur. V. Scuto circumdabit te. Lectiones {[Se Genesis. Veneruntque duo angeli.522 Folio xi]}523 fol. 17ra nus.524 Primum R. Ecce nunc tempus. Cum ceteris. In secundo nocturno ant. Non in solo pane vivit homo. Ps. Conserva.525 V. Cadent a latere tuo mille. R. In ieiunio cum ceteris. In tertio nocturno ant. Vade satanas. Ps. Celi enarrant.526 R. Clamavit ad me. Ewang. Ductus est Ihesus.527 Require in romana regula. [cxxvi (…)]528 R. Tribularer cum ceteris. Ante laudes. V. Ipse liberavit me. Ant. Cor mundum. Ps. Miserere. Ant. O Domine salvum me fac. Ps. Confitemini. Ant. Sic benedicam te. Ps. Deus Deus meus.529 Ant. In spiritu. Ps. Benedicite.530 Ant. Laudate Deum. Ps. Laudate Dominum. Ymnus. O Nazarene dux. Et cantabitur per duas ebdomadas. Cap. Contristati estis. V. Domine refugium. Ad benedictus ant. Ductus est Ihesus. Coll. Deus qui ecclesiam tuam 531 sola dicetur. ¶ Ad primam ant. Frange esurienti. Et hec antyphona cum sequentibus tam dominicis quam feriatis diebus servari debent ad horas usque ad dominicam Iudica. Responsoria vero horarum per duas ebdomadas servabuntur. ¶ Ad tertiam ant. Advenerunt

519 Ps 143. 520 II Cor 6,1. 521 GrH 57. 522 Gn 19,1. 523 Rasur und Ergänzung von späterer Hand. 524 Silbe wurde nicht getilgt; vgl. vorangehende Rasur. 525 Ps 15. 526 Ps 18. 527 Mt 4,1. 528 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 529 Ps 21. 530 Dn 3,57 – 88. 531 GrH 593.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

nobis. Cap. Ecce ego requiram oves meas.532 R. Participem me fac. Versiculus. Dicet Domino susceptor.533 Coll. Esto Domine propitius. ¶ Ad processionem ascendendo ant. Scapulis fol. 17rb suis. A sacerdote dicatur. V. Ipse liberavit me. Collecta de tertia scilicet Esto Domine propitius.534 ¶ Descendendo ant. Ductus est Ihesus.535 ¶ Ad missam sola collecta dicetur. Epistola et ewangelium sine tunicis legentur. Dyaconus autem legens ewangelium casula (…) usque in trans(…). Subdyaconus autem in (…). ¶ Et hic ordo in septuagesima inchoabitur et terminabitur post palmas. Prefatio cotidiana Benedicamus pro Ite missa est servabitur. ¶ Ad sextam ant. Commendemus nos. Cap. Ego pascam.536 R. Ab omni via. Versiculus. Ipse liberavit me. Coll. Protector 537 ut supra. ¶ Ad nonam ant. Per arma iustitie. Cap. Querite Dominum.538 R. Septies in die. Versiculus. Scapulis suis. Collecta. Super populum tuum. ¶ In secundis vesperis. Ex more docti mystico. Cap. Vir si fuerit iustus.539 V. Angelis suis. Ad magnificat ant. Reliquit Ihesum. Coll. Omnipotens sempiterne Deus. ¶ Ad completorium ant. Vigila que cantabitur dominicis et feriatis diebus usque ad feriam [quartam]540 ante pasche nisi forte aliquo festo antyphonia specialis. Feria secunda ad matutinas. Invit. Venite exulte fol. 17va mus. Ant. Dominus defensor. Ps. Dominus illuminatio.541 V. Scuto circumdabit te. Lectiones sume de principio exodi.542 Hec sunt nomina filiorum Israel.543 R. Angelis suis. (…) V. Ipse liberavit me. Laudes de feria secunda feriales. Ps. Miserere mei Deus. ¶ Et sic per totum ieiunium ferialibus diebus laudes feriales servabuntur nisi in ultima ebdomada quando responsoria et speciales laudes habuntur. V. O Nazarene. Cap. Contristati estis 544 ut supra. In ewang. ant. Venite 532 Ez 34,11. 533 GrH 188. 534 GrH 188. 535 G4 erwähnt „ascendendo“ und „descendendo“ nicht, stattdessen Ergänzung: „Eundo ad chorum cantabitur de Beato Carolo…“ (fol. 22r). 536 Ez 34,15. 537 GrH 906. 538 Is 55,6. 539 Ez 18,5. 540 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 541 Ps 26,1. 542 G4 hier stattdessen: „…de Genesi.“ (fol. 22v). 543 Ex 1,1. 544 II Cor 7,9.

79

80

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

benedicti. Coll. Converte nos.545 Suffragium. Convertimini ad me. V. Esto nobis a sacerdote dicetur. Coll. Adesto Domine. ¶ Et illud suffragium ferialibus diebus ad matutinas servabitur usque ad dominicam Iudica. [(…)]546 ¶ Post primam et post pretiosa que pretiosa apud sanctum Nycholaum dicetur ad mandatum exuet sacerdos ebdomadarius cappam suam et lavet manus duorum sacerdotum et dicetur hec autem scilicet 547 In diebus illis cum precibus. Suscepimus Deus misericordiam tuam et coll. Adesto Domine offitiis nostris. ¶ Et servabitur hic ordo usque ad feriam quartam ante pascha feriatis diebus. ¶ Ad vesperas cap. Vir si fuerit iustus.548 V. An fol. 17vb gelis suis. Ad magnificat ant. Quod uni ex minimis. Coll. Converte nos 549 ut supra. Suffragium. Vivo ego. ¶ Et hec antyphona feriatis diebus ad vesperas servabitur usque ad dominicam Iudica. Et hoc ordine singulis diebus. Antyphone et collecte ad matutinas et ad vesperas erunt speciales. ¶ Et nota quod ab ista die post sextam cantabitur missa defunctor deinde nona. Post missam diei vespere decantentur. Ante completorium parve vigilie erunt per totum ieiunium nisi magna anniversaria interveniat. Feria quarta. Feria quarta in quatuor temporibus. Ad missam. Introitus. Reminiscere. Ad primam collectam. Oremus et Flectamus genua et prophetia legetur. Grad. Tribulationes cordis mei. Post Dominus vobiscum et Oremus et iterum Flectamus genua et hec secunda collecta et Pietate dicentur simul. Post epistolam duplex tractus videlicet De necessitatibus quem cantabit uterque chorus simul et Domine non secundum peccata nostra. De quo cantabit quilibet chorus versum suum. Prefatio. Qui (…). Feria sexta. Feria sexta ad processionem ascendendo. Ant. Abscondite eleemosynam. ¶ Descendendo. Letania. Sabbato. fol. 18ra Sabbato quatuor temporum ad matutinas. Invit. Dominum Deum nostrum. Ewangelium. Assumpsit Ihesus.550 Require in romana regula [cxxvii]551. Laudes Benigne fac. Ad benedictus ant. Assumpsit Ihesus. Coll. Populum tuum quesumus 545 GrH 171. 546 Ergänzung am linken Rand von späterer Hand. 547 G4 hier stattdessen: „…et lavet manus duorum vel trium Sacerdotum. Et cantabitur ant. a vicariis sacerdotibus et scholaribus scilicet…“ (foll. 22v/23r). 548 Ez 18,5. 549 GrH 171. 550 Mt 17,1 oder Lc 18,31. 551 Einfügung am linken Rand von späterer Hand.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Domine.552 ¶ Ad missam ad omnes collectas ante prophetias. Oremus et Flectamus genua sine Dominus vobiscum. Ad collectam autem ante epistolam Dominus vobiscum {…} sine Flectamus quia epistolam de novo testamento est. Post quintam prophetiam scilicet Angelus Domini cantabitur ymnus scilicet Benedictus es. Responsorie in adventu. Post epistolam vero tractus scilicet Laudate. ¶ Et nota quod semper sabbatis quatuor temporum prophetie epistole et ewangelia a canonicis legentur in locis sollempnibus. Prefatio. Qui corporali ieiunio. Dominica. Dominica Reminiscere. In primis vesperis. Ymnus. Nunc tempus. Cap. Si revertamini et quiescatis.553 V. Angelis suis Deus. ¶ Et dicetur hic versus a prima dominica quadragesime dominicis et feriatis diebus ad () usque ad dominicam Iudica () Ad magnificat ant. () vidistis. Coll. () gloriosis sola dicetur. ¶ Ad completo fol. 18rb rium. Ant. Cum videris nudum. ¶ Ad matutinas. Invit. Preoccupemus faciem Domini. In primo nocturno. Ant. Domine dimitte eam. V. Scuto circumdabit et lectiones {[de (…)]} [(…)]554 R. Tolle arma tua cum ceteris sicut in antyphonario reperiunt. In secundo nocturno ant. Vade mulier. V. Cadent a latere tuo mille. In tertio nocturno ant. O mulier. V. Clamavit ad me. Ewang. Egressus Ihesus.555 Require in romana regula [cxxx]556. Ante laudes. V. Ipse liberavit me. Laudes Domine labia mea cum antyphonis sequentibus et psalmis Miserere mei Deus ut supra. Ymnus. O Nazarene. Cap. Volens Deus. V. Domine refugium. Ad benedictus ant. Egressus Ihesus. Coll. Deus qui conspicis 557 sola dicetur. ¶ Ad primam ant. Frange esurienti cum responsoriis ut supra. ¶ Ad tertiam cap. Rogamus et obsecramus.558 Coll. Familiam tuam quesumus Domine.559 ¶ Ad processionem ascendendo ant. Angelis suis. V. Ipse liberavit me. (…) Descendendo ant. (…). ¶ Ad missam sola collecta. Post epistolam ()

552 GrH 1008. 553 Is 30,15. 554 Ergänzung am rechten Rand von späterer Hand. 555 Mt 15,21. 556 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 557 GrH 876. 558 I Th 4,1. 559 GrH 925.

81

82

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

fol. 18va Prefatio cotidiana per annum. ¶ Ad sextam. Cap. Que pace sunt sectemur.560 Coll. Fideles tuos Domine.561 ¶ Ad nonam. Cap. Hec est voluntas Dei.562 Coll. Presta nobis misericors Deus.563 ¶ In secundis vesperis ymnus. Nunc tempus. Cap. Ex ipso vos estis.564 V. Angelis suis. Ad magnificat ant. Dixit Dominus mulieri. Coll. Reparet nos quesumus Domine.565 Feria secunda. Feria secunda et per ebdomadam. Invitatorium et laudes feriales serventur. Singulis autem diebus ad matutinas et ad vesperas antyphone et collecte speciales. Feria sexta. Feria sexta ad aspersionem cantabitur. Exaudi nos Dominus. Post aspersionem sacerdos. Oremus. Dyaconus Flectamus genua. Sacerdos collectam. Parce Do­ mine.566 Per Christum in fine. Ascendendo ant. Abscondite eleemosynam. Ps. Ad te levavi 567 ut supra. Descendendo letania ut supra. Sabbato. Sabbato ad matutinas tertium R. Pater peccavi de hystoria dominicali. In ewang. Vadam ad patrem meum. Coll. de die specialis dominica. Dominica Oculi mei. In primis vesperis ymnus. Audi benigne conditor. V. Angelis fol. 18vb suis. Ad magnificat ant. Dixit autem. Coll. Subveni Domine servis tuis 568 sola dicetur. ¶ Ad completorium ant. Cum videris nudum. ¶ Ad matutinas invit. Quoniam Deus magnus Dominus. In primo nocturno ant. Si in digito Dei. Ps. Beatus vir.569 V. Scuto circumdabit te. Lectiones de Exodo vel de Levitico aut de Numero ubi plus audire delectatur. []570 R. Videntes cum ceteris. In secundo nocturno ant. Cum immundus spiritus. V. Cadent a latere. In tertio nocturno ant. Qui non colligit. V. Clamavit ad me. Ewangelium. Erat Ihesus eiciens demonium.571 Require in romana regula. [Nonum R. scilicet Salus nostra]572 ¶ Ante laudes. V. Ipse liberavit me. Laudes Fac benigne. Ps. Miserere mei Deus cum ceteris antyphonis 560 Rm 14,19. 561 GrH 890. 562 I Th 4,3. 563 GrH 305. 564 I Cor 1,30. 565 GeV 130. 566 GrH 864. 567 Ps 24; Ps 122. 568 GeV 188. 569 Ps 1; Ps 111. 570 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 571 Lc 11,14. 572 Einfügung am linken Rand von späterer Hand.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

et psalmis. Ymnus Clarum Deus ieiunii. Et servabitur per duas ebdomadas ad matutinas. Cap. Eratis aliquando. V. Domine refugium. In ewang. ant. Dum fortis armatus. Coll. Quesumus omnipotens Deus. ¶ Ad primam ant. Frange esurienti. ¶ Ad tertiam ant. Advenerunt nobis. Cap. Bonas facite vias vestras.573 R. Bonum mihi Domine. Versiculus. Dicet Domino susceptor. Coll. Subiectum tibi populum.574 ¶ Ad processionem ascendendo ant. Nuntiaverunt () Ipse liberavit me a sacerdote fol. 19ra dicetur. Collecta de tertia () Subiectum. ¶ Descendendo ant. Salus nostra. ¶ Ad missam sola collecta. Prefatio cotidiana per annum. ¶ Ad sextam ant. Commendemus. Capitulum. Fidelis Deus. R. Servus tuus. V. Ipse liberavit me. Coll. Averte quesumus Domine.575 ¶ Ad nonam ant. Per arma iustitie. Cap. Deus illuxit. R. Declara super nos. Versus Scapulis suis. Coll. Propitiare Domine. ¶ In secundis vesperis ymnus. Audi benigne. Cap. Potens est Deus.576 V. () Ad magnificat ant. () Coll. Imploramus Domine clementiam tuam.577 Feria secunda. Feria secunda (…) Merito hec patimur. Dixit Ioseph undecim scilicet Nuntiaverunt Iacob cum aliis de hystoria cantentur quod neccesse fuit. Feria sexta. Feria sexta ad aspersionem aque Exaudi nos Deus ut supra. ¶ Ad processionem ascendendo. Ant. (…). Ps. Ad te levavi 578 ut supra. ¶ Descendendo Letania. Dominica Dominica Letare. In primis vesperis. Ymnus. Ihesu quadragenarie. Cap. Religio munda.579 R. Esto nobis. V. A facie inimici {…} fol. 19rb {…} V. Angelis suis. Ad magnificat ant. Nemo te condemnavit. Coll. Auge fidem.580 ¶ Ad completorium ant. Media vita cum versu. Ne proitias nos quem cantabit sacerdos canonicus si presens est.581 ¶ Ad matutinas. Invit. Populus Domini. In primo nocturno ant. Subiit ergo. Ps. Beatus vir.582 V. Scuto circumdabit. Lectiones 573 Ier 7,3; Ier 26,13. 574 GrH 247 und GrH 854 mit gleichem Text. 575 GrH 873. 576 II Cor 9,8. 577 GrH 789. 578 Ps 122. 579 Iac 1,27. 580 GeV 221. 581 G4 hier stattdessen: „… cantabit canonicus hebdomarius in sedibus.“ (fol. 25v). 582 Ps 1; Ps 111.

83

84

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

de libro Iosue scilicet Factum est autem post mortem Moysi.583 Require in libro qui Genesis dicetur [CLIIII]584. Primum R. Locutus est Dominus cum ceteris sequentibus. In secundo nocturno ant. De quinque panibus. Ps. Conserva.585 V. Cadent a latere tuo. In tertio nocturno ant. Cum vidissent turbe. Ps. Celi enarrant.586 V. Clamavit ad me. Ewang. Abiit Ihesus transmare Galilee.587 Require in romana regula [cxxxvi]588 [R. Audi Israel.]589. V. Ipse liberavit. Laudes Tunc acceptabis. Ps. Miserere mei cum ceteris antyphonis et psalmis. Ymnus Clarum decus. Cap. Secundum Ysaac.590 V. Domine refugium. Ad benedictus ant. Cum sublevasset. Coll. Concede quesumus omnipotens Deus. ¶ Ad horas ant. Frange cum ceteris. ¶ Ad tertiam cap. Sanctificabo nomen meum.591 R. Bonum mihi Domine. Coll. Deus qui in deserti regione.592 ¶ Ad processionem ascendendo ant. In ma fol. 19va ri via tua. Collecta de tertia. ¶ Descendendo ant. Audi Israel. ¶ Ad missam sola collecta. Prefatio cotidiana per annum. Benedicamus in fine. ¶ Ad sextam cap. Lavamini et mundi estote.593 R. Servus tuus. Coll. Concede misericors Deus. ¶ Ad nonam cap. Audite vocem meam.594 V. Declara super nos. Coll. Absolve quesumus Domine.595 ¶ In secundis vesperis ymnus. Ihesu quadragenarie. Cap. Inclinate aurem vestram.596 V. Angelis suis. Ad magnificat ant. Illi ergo homines. Coll. Tu semper quesumus.597 Feria secunda ad matutinas invit. Venite exultemus. Lectiones de Iosue. Primum R. Attendite popule meus. Secundum R. Vos qui transituri estis. Tertium R. Sicut fui cum Moyse. Laudes feriales. Antyphone et collecte ad matutinas et ad vesperas speciale.

583 Ios 1,1. 584 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 585 Ps 15. 586 Ps 18. 587 Io 6,1. 588 Ergänzung am rechten Rand von späterer Hand. 589 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 590 Gal 4,28. 591 Ez 36,29. 592 GrH 259. 593 Is 1,16. 594 Ier 7,23. 595 GrH 702. 596 Is 55,3. 597 GeV 227.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Feria tertia ad matutinas. Lectiones de Iosue. Primum R. Sicut fui. Secundum R. Popule meus. Tertium R. Adduxi vos. Feria quarta. Feria quarta ad matutinas. Lectiones de libro Iudicum. Venit angelus Domini.598 Responsorie post Iosue in eodem. Feria quinta. Feria quinta lectiones de eodem libro scilicet Descendit Sam fol. 19vb son.599 [clxxxvi]600 Feria sexta. Feria sexta lectiones ibidem. Fuit vir quidam Levites.601 Responsoria sine de hystoria dominicali. ¶ Eodem die ad aspersionem ut supra. Ad processionem ascendendo ant. Emandemus. Ps. Ad te levavi 602 ut supra. ¶ Descendendo. Letanya. Sabbato Sabbato ad matutinas lectiones de Predicto libro. In diebus unius iudicis.603 Dominica Iudica. Dominica Iudica. In primis vesperis ymnus. Vexilla regis prodeunt. Cap. Confusus sum. R. Circumdederunt me. V. Quoniam tribulatio proxima est.604 {…} Repetitio sine Gloria patri cantabitur et responsorio iteratur. V. Eripe me Domine. Ad magnificat ant. Ego sum lux mundi. Coll. Tua nos gratia quesumus Domine sola dicetur. ¶ Ad completorium ymnus. Christe qui lux es. Ant. Media vita cum versu ut supra. ¶ Ad matutinas invit. Hodie si vocem Domini. In primo nocturno ant. Ego demonium non habeo. Ps. Beatus vir.605 V. Domine Deus meus in te speravi. Lectiones. Verba Iheremie filii Elchie.606 Require in libro qui dicitur Genesis [cxcviii]607. Primum R. Isti sunt dies cum ceteris in hystoria contentis. In secundo nocturno ant. fol. 20ra Ego gloriam meam non quero. Ps. Conserva. V. Usque quo exaltabitur. In tertio nocturno ant. Abraham pater noster. Ps. Celi enarrant.608 V. Ne perdas cum impiis. Ewang. Dicebat Ihesus turbis Iudeorum et principibus sacerdotum.609 Quis ex 598 Idc 6,11. 599 Idc 14,1. 600 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 601 Idc 19,1. 602 Ps 24; Ps 122. 603 Rt 1,1. 604 G4 ergänzt hier: „… cantabitur a duobis canonicis in medio chori.“ (fol. 26v). 605 Ps 1; Ps 111. 606 Ier 1,1. 607 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 608 Ps 18. 609 Mt 23,43.

85

86

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

nobis arguet me de peccato.610 Require in romana regula. ¶ Et nota 611 quod ad tertium et ad sextum et ad nonum responsorium et ad omnia responsoria horas usque ad pascha non cantabitur. [Nonum responsorium Tota die]612 Gloria patri sed post repetitionem versus inchoabitur R. a primo. Ad psalmos vero et ad benedictus et ad magnificat usque ad bonam quintam feriam Gloria patri dicetur. Ad invitatorium autem non cantabitur. Ante laudes. V. Ne perdas cum impiis. ¶ Et hic versus hoc loco dicetur usque ad quartam feriam ante pascha. Laudes Vide Domine afflictionem meam. Ps. Miserere mei Deus cum ceteris. V. Signum crucis. Cap. Christus eristens pontifex.613 V. Eripe me de inimicis. Ad benedictus ant. Quinquaginta annos. Coll. Quesumus omnipotens Deus. ¶ Ad primam ant. Libera me Domine. [(…) sine Gloria] ¶ Ad tertiam ant. Quid molesti estis. Cap. Christus pro nobis mortuus est. R. Erue a framea sine Gloria patri ut dictum est. V. Deus meus eripe me. Coll. Deus omnium misericordiarum. ¶ Ad fol. 20rb processionem ascendendo ant. Qui custodiebant. V. Ne perdas cum impiis Deus a sacerdote dicatur. Collecta de tertia. ¶ Descendendo ant. Tota die contristatus. ¶ Ad missam. Introitus. Iudica me Deus sine Gloria patri. Prefatio cotidiana per annum. ¶ Ad sextam ant. Mittens hec mulier. Cap. Sanguis Christi. R. De ore leonis. V. Eripe me de inimicis. Coll. Exertitio veneranda.614 ¶ Ad nonam ant. Vulpes foveas habent. Cap. Christus novi testamenti. R. Principes persecuti. V. Ne perdas cum impiis. Coll. Benedictio tua Domine.615 ¶ In secundis vesperis. Ymnus. Vexilla regis. Cap. Tu Domine demonstrasti.616 V. Eripe me Domine. Ad magnificat ant. Tulerunt lapides Iudei. Coll. Libera quesumus Domine. Feria secunda. Feria secunda ad matutinas post primam collectam ant. Anime impiorum. V. Ne perdas cum impiis a sacerdote dicetur. Et hec antyphonia ad matutinas et ad vesperas servabitur usque ad feriam quartam ante pascha. ¶ Hec quatuor vel (…) sequentia videlicet In priorimo in te iactatus. Parfice loquebantur et Doceam cantentur cum ceteris de hystoria fol. 20va per ebdomadam Iheremias autem legetur usque ad quartam feriam ante pascha. Feria sexta. 610 Joh 8,46. 611 Ergänzt durch Nota-­Zeichen am linken Rand. 612 Ergänzung am rechten Rand von späterer Hand. 613 Hbr 9,11. 614 GeV 235. 615 GrH 740. 616 Ier 11,18.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Feria sexta ad aspersionem aque cantabitur. Exaudi nos ut supra. ¶ Ad pro­ cessionem ascendendo. Ant. Ne perdas cum impiis. Ps. Ad te levavi 617 cum ceteris. Descendendo. Letanya. Dominica in palmis vesperis. Ymnus. Vexilla regis. Cap. Audivi contumelias.618 R. Ingressus Pylatus. V. Tunc ait illis {…} sine Gloria patri sed post repetitionem versus inchoabitur. R. a primo. V. Dederunt in escam meam (…). Ad magnificat ant. Pater iuste. Coll. Deus quem diligere et amare iustitia.619 ¶ Ad completorium ant. Media vita cum versu cantabitur ut supra. ¶ Ad matutinas invit. Ipsi vero non cognoverunt. In primo nocturno ant. Quid molesti estis. V. Domine Deus meus in te speravi. Lectiones de Iheremia. Primum R. In die qua invocavi te cum ceteris. In sequentibus. In secundo nocturno ant. Mittens hec mulier. Ps. Usquequo exaltabitur.620 In tertio nocturno ant. Osanna filio David. V. Ne perdas. Ewang. Cum appropinquasset.621 {(…)} Mediator dei et (…). R. in romana re fol. 20vb gula {…}. Nonum R. Circumdederunt me. Ante laudes V. Ne perdas cum. Laudes Dominus Deus auxiliator meus. Ps. Miserere mei Deus 622 cum ceteris. V. Signum crucis. Cap. Hoc sentite.623 V. Eripe me de inimicis. In Ewang. ant. Turba multa. Coll. Omnipotens sempiterne Deus sola dicetur. ¶ Ad primam ant. Libera me Domine. R. Christe fili david sine Gloria patri. ¶ Ad tertiam ant. Quid molesti. Cap. Corpus meum. R. Ingrediente Domino. Ipsa die palmarum ad omnes horas cantabitur sine Gloria patri. V. Deus meus eripe me. Coll. Purifica quesumus Domine.624 ¶ Et nota quo ista die propter processionem faciendam veniendum est cum superpellitiis ad chorum. Et dominus decanus offitiabit ecclesiam et cantor ad missam 625 [ad processionem] solus custodiet chorum. Primo aspergatur aqua benedicta et cantabitur Asperges me et dicetur versiculus et collecta consueta. Deinde a subdyacono canonico gradibus legetur prophetia sine titulo scilicet Venerunt filii Israhel in Helim.626 Deinde statim a canonico dyacono [priore] cum ceriferariis et thuribulo in loco sollempni 617 Ps 24; Ps 122. 618 Ier 20,10. 619 GeV 330. 620 Ps 12. 621 Mt 21,1. 622 Ps 50; Ps 55; Ps 56. 623 Phil 2,5. 624 GrH 855. 625 Streichung von späterer Hand und Ergänzung des Folgenden. 626 Ex 15,27.

87

88

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

legetur ewangelium scilicet Cum appropinquasset.627 Post hec a domino decano vel eius vices (…) ante altare fol. 21ra quod in medio chori est 628 consecrentur palme sive rami arborum cui serviet subdyaconus socius ad servandum librum. Quibus consecratis et particulatim distributis. Cantor incipiet ant. scilicet. [trina vice] Pueri hebreorum. Post hec ant. Cum appropinquasset. Et cantabitur hec antyphona stando in choro usque ad illum locum. Ite in castellum. Et tunc ordinabitur processio sollemnis usque ad locum ubi peragendum est offitium. Si lenis est aura agretur super claustrum dominorum. Si autem turbulenta infra campanas in ecclesia [in medio ecclesiae totum (…)] peragetur. Si dominus decanus egerit offitium cum dyacono et subdyacono servientibus ad altare ultimus erit in processione. Si autem alter sacerdos pro eo servierit ipse et ministri primi de processione erunt. ¶ In loco autem ubi predicta erunt crux velata casula stabit in cuius conspectu offitium devote peragetur et post primam antyphonam scilicet. Cum appropinquasset cantabitur. Ant. Cum audisset populus. Item ant. Ante sex dies pasche. Cum autem a cantore inchoatur ant. scilicet. Ave rex noster. Duo sacerdotes induti cappis scilicet. Capellanus sancti Petri et sancti Iacobi discooperient crucem et cantabitur hec ant. cum fol. 21rb sequentibus coram ea. Deinde pueri cantabunt Gloria laus. Post hec si esecutum est offitium supra claustrum ordinabitur processio in parvisium et duo sacerdotes procedent processionem nuda cruce et cantabitur. R. Circumdederunt me. In parvisium stantes cantabitur. R. Collegerunt. V. Unus autem a duobis canonicis cantabitur et repetitione completa. Cantor incipiet R. Ingrediente Domino. Et sic eundum est ad ecclesiam. ¶ Si vero infra campanas 629 agitur offitium stando ad crucem cantabitur. […]630 R. Circumdederunt et (…) R. Collegerunt. ¶ Descendendo. Ingrediente Domino. Cantor solus choro deserviens incipiet introitum misse scilicet. Domine longe sine Gloria patri.631 Kyrie eleyson. Sine Gloria in excelsis. Sola collecta dicetur. Credo canitur.632 Prefatio de cruce. In fine dicetur. Benedicamus Domino cum benedictione sacerdotis. ¶ Ad sexta ant. Mittens hec mulier. Cap. Circumspexi.633 R. Ingrediente. V. Eripe 627 Mt 21,1. 628 G4: „in medio chori“. 629 G4: „Si vero in medio ecclesiae“. 630 Randbemerkung von späterer Hand. 631 An dieser Stelle erwähnt G4: „Passio legetur sine Dominus vobiscum.“ 632 Randbemerkung von späterer Hand: „Dominus Cantor non offert“. 633 Is 63,5.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

me de inimicis meis. Coll. Da misericors Deus.634 ¶ Ad nonam ant. Vulpes foveas. Cap. Vere languores nostros.635 R. Ingrediente. V. Ne perdas cum impiis. Coll. Tua nos misericordia Deus.636 ¶ In secundis vesperis eundum est cum fol. 21va cappis. Ymnus. Vexilla. Cap. Tu Domine Sabaoth.637 [(…)]638 V. Dederunt in escam meam (…). ad magnificat ant. Scriptum est enim. Coll. Omnipotens sempiterne Deus. ¶ Ad completorium ant. Vigila. Feria secunda. Feria secunda. Ad matutinas invit. Ubi tentaverunt me. Ant. Dominus defensor. Ps. Dominus illuminatio.639 V. Domine Deus meus. Lectiones de Iheremia circa finem hiis tribus diebus de captione civitatis et regis.640 Primum R. Conclusit vias meas. Secundum R. Discerunt impii. Tertium R. Viri impii sine Gloria Patri. V. Ne perdas cum impiis Deus. Ad laudes. Faciem meam. Ps. Miserere mei Deus 641 cum ceteris. Ymnus. Signum crucis. Cap. Hoc sentite.642 V. Eripe me de inimicis meis. Ad ewang. Ne haberes.643 Coll. Da quesumus omnipotens Deus. ¶ Item ant. Anime impiorum. V. Ne perdas. Coll. Populum tuum quesumus Domine. ¶ Ad horas ant. Libera me Domine cum ceteris. Capitula de die palmarum. R. Erue a framea ut supra. ¶ Ad missam {…} Collecta {[cum]} (…) Pietate. Prefatio de cruce. ¶ Ad vesperas. Cap. Tu Domine Sabaoth.644 Ad magnificat ant. Recordare mei Domine. Collecte ut supra. Feria tertia. Feria tertia. Ad matutinas invit. Quadraginta fol. 21vb annis.645 Ant. Ut non delinquam. Ps. Dixi custodiam.646 V. [Domine Deus meus in te speravi.647] Primum R. Contumelias. Secundum R. Insurrexerunt. Tertium R. Iudas mercator pessimus. V. Ne perdas. Laudes. Vide Domine et considera. Ps. 634 GrH 749. 635 Is 53,4. 636 GrH 322. 637 Ier 11,20. 638 Nota von späterer Hand am linken Rand; mit heller Farbe, daher unleserlich. 639 Ps 26. 640 Zusatz von späterer Hand am linken Rand: „ccxxvii“. 641 Ps 55; Ps 56 642 Phil 2,5. 643 Io 19,11. 644 Ier 11,20. 645 Nota am linken Rand von späterer Hand, mit Pfeil gekennzeichnet: „(…) in libro J­ eremia ccxxix“. 646 Ps 38. 647 Ps 7,2; ersetzt einen alten Text.

89

90

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Miserere mei Deus 648 cum ceteris. Ad benedictus ant. Nemo tollet a me. Collecta. Omnipotens sempiterne Deus. Item ant. Anime impiorum. V. Ne perdas. {} Reminiscere miserationum.649 ¶ Ad missam. {…} collecta dicet [cum collecta Pietate] et passio legetur a dyacono socio ante altare sancti Petri. Prefatio de cruce. ¶ Ad vesperas ad magnificat ant. Potestatem habeo. Coll. Omnipotens sempiterne Deus ut supra. Feria iiii. Feria quarta. Ad matutinas invit. Quibus iuravi. Ant. Avertet Dominus. Ps. Dixit insipiens 650 V. {} Lectiones de Iheremia scilicet.651 Audivit Abdimalech. Primum R. Synagoga populorum. Secundam R. Eram quasi agnus. Tertium R. Una hora. V. Ne perdas. Laudes. Libera me de sanguinibus. Ps. Miserere mei Deus 652 cum ceteris. Ad Benedictus ant. Symon dormis. Coll. Presta quesumus omnipotens Deus.653 Item coll. Omnipotens sempiterne Deus. [Ad missam prophetia legatur (…)] ¶ Ad vesperas ad magnificat ant. Tanto tempore. Collecte ut supra. ¶ Ante completorium par fol. 22ra ve vigilie erunt. ¶ Ad completorium. Ymnus. Christe qui lux es. Ant. Vigilia super nos. Feria quinta. Feria quinta ad matutinas qui tenebrose matutine dicuntur pulsabitur cum malleo super lignum [V. (…)] et ponentur novem candele retro altare sancti Petri 654 quibus accensis et ordinatis que ad usum officii pertinent sacerdos canonicus incipiat antyphonam scilicet. Zelus domus tue.655 Canonicus {…} cum nigra cappa {…} chorum custodiens 656 incipiet psalmum scilicet. Salvum me fac Domine.657 ¶ Et nota quod istis tribus diebus ad omnia officia ecclesiastica usque ad completorium paschale. Deus in adiutorium et Gloria patri omnino pretermittuntur. Secunda ant. Advertant. Ps. Deus in adiutorium.658 Ant. Deus

648 Ps 55; Ps 56. 649 Introitus der Messe des zweiten Fastensonntags. 650 Ps 13; Ps 52. 651 Nota am linken Rand von späterer Hand: „ccxxxi“. 652 Ps 55; Ps 56. 653 GrH 709. 654 G4: „ante altare in choro“ (fol. 30v). 655 Ps 68,10. 656 G4: „Canonicus cuius est septimana chori cum magna cappa sua chorum custodiens.“ (fol. 30v). 657 Ps 11; Ps 68. 658 Ps 69.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

meus eripe me de Ps. In te Domine speravi.659 Ant.660 [V.] Deus meus eripe me de manu peccatoris. Pater noster sub silentio sine Et ne nos et sine versu. Deinde lectiones Iheremie. In trenis 661 sine Iube Domine et sine benedictione. Lectiones. ¶ Quomodo sedet sola civitas 662 Require in libro qui Genesis dicitur.663 [vel in (…) libro folio (…)] In fine Iheremie prophete et sume ibi tres lectiones.664 Primum R. Seniores populi. Secundum R. In monte oliveti. Tertium R. Tristis est anima mea. In secundo nocturno ant. fol. 22rb Liberavit Dominus. Ps. Deus iudicium.665 Ant. Cogitaverunt impii. Ps. Quam bonus Israhel Deus.666 Ant. Exurge Domine. Ps. Ut quid Deus.667 V. Exurge Domine. Pater noster ut supra. Lectiones tres sume de sermone. Exaudi Deus. Require in romana regula. [folio cxliii] Et iste lectiones legentur sine Tu autem et sine Hec dicit.668 Quartum R. Ecce vidimus eum. Quintum R. Unus ex discipulis. Sextum R. Ecce turba. In tertio nocturno. Ant. Dixi iniquis. Ps. Confitebimur.669 Ant. Terra tremuit. Ps. Notus in Iudea.670 Ant. In die tribulationis. Ps. Voce mea.671 V. Homo pacis mei in quo speravi. Pater noster solum sicut prius. Ewangelium sine titulo legetur scilicet. Ante diem festum pasche [cxliii] nec omelie mentio fiet. Require in romana regula. Septimum R. Amicus meus. Octavum R. Revelabunt celi. Nonum R. O iuda. Quo finito choro deserviens faciet inchoare antyphono laudum immediate scilicet. Iustificeris Domine et ipse psalmum incipiet. Miserere mei Deus.672 Quo finito Scolaris altaris estinguat de novem candelis unam in quolibet latere et sic ad omnes psalmos usque ad Laudate Dominum de celis. Media sola ardebit quamdiu Laudate canitur. ¶ Post Laudate extinguentur omnes candele ecclesie. 659 Ps 70. 660 Streichung von späterer Hand und die folgende Ergänzung darüber. 661 Möglicherweise eine Verschreibung; lies: „ternis [scil. diebus]“. 662 Lam 1,1. 663 Nota am rechten Rand von späterer Hand: „cclv“. 664 G4 ergänzt hier: „sub tali conclusione. Jerusalem Jerusalem convertere ad Dominum tuum.“ (fol. 30v/31r). 665 Ps 71. 666 Ps 72. 667 Ps 73. 668 Randnotiz von späterer Hand. 669 Ps 74. 670 Ps 75. 671 Ps 76. 672 Ps 55; Ps 56.

91

92

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

fol. 22va Cantor vel aliquis canonicorum incipiat antyphonam scilicet. Traditor autem et cantetur psalmus. Benedictus sollempniter. Finita antyphona. Duo scolares vel tres stantes ante 673 [retro] altare beati virginis 674 [in choro] cantent unum Kyrie eleyson. Duo sacerdotes stantes secus sepulchrum sancti Karoli cantent. Qui passurus. Scolares. Domine miserere. Chorus. Christus Dominus. Scolares cantent Kyrie eleyson. Sacerdotes. Qui prophete. Domine miserere. Scolares. (…) cantabit. Presta chorus. Christus Dominus. Post hec ymnus. Rex Christe facto omnium et ab quemlibet versum quinquies Kyrie eleyson et Christe eleison. Deinde tres vel quatuor coadunati simul 675 dicant Christus factus est pro nobis obediens et magnas preces dicent cum Ps. Miserere mei Deus 676 et collecta. R. Respice Domine sub silentio et sine Benedicamus Domino. ¶ (…) et Confiteor. Misereatur et Indulgentiam et non plus. ¶ Domini decani est offitiare has quatuor dies quintam feriam videlicet parasceve sabbatum sanctum et diem pasche. ¶ Ad horas huius diei pulsandum est cum malleo super lignum. Et conveniet dominus decanus cum canonicis ante altare beate virginis et (…) illic tappeta super que deponent se tanquam ad preces dicendo horas [(…)] fol. 22vb ¶ Ad primam sine Deus in adiutorium meum intende et sine ymno Christus factus est pro nobis obediens. Deinde Ps. Deus in nomine tuo.677 Ps. Beati immaculati.678 Ps. Retribue 679 {…} sine nota et sine Gloria Patri legentur. Item et Christus factus est. Deinde Pater Noster sine Credo. Preces parve dicentur cum Ps. Miserere mei Deus 680 et collecta Respice Domine. Pretiosa non dicitur. Psalmi pro defunctis non servantur. Sic ad tertiam sextam et nonam his tribus diebus servandum puta. ¶ Post hec psalmi penitentiales legentur ibidem et antequam inchoentur dicendum est Christus factus est et in fine psalmorum idem dicetur. Deinde preces magne sine letanya et collecta. Respice Domine. Qui unus et non plus. ¶ Et nota quod antequem inchoentur huiusmodi hore dominus decanus cum dyacono et subdyacono sibi adherentibus induti erunt vestibus sibi competentibus. Post hec pulsabitur ad officium sollempniter cum campanis et dominus decanus stans 673 Streichung durch spätere Hand und nachfolgende Ergänzung. 674 Streichung durch spätere Hand und nachfolgende Ergänzung. 675 G4 ergänzt hier „In medio chori“. (fol. 31v). 676 Ps 50; Ps 55; Ps 56. 677 Ps 53. 678 Ps 118 (aleph). 679 Ps 118 (gimel). 680 Ps 50; Ps 55; Ps 56.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

ante altare summum indutus casula dicat. Confiteor sine Ps. Iudica me Deus. ¶ Ista autem die ad missam et ad mandatum utendum est superpelliciis. Cantor indutus cappa inchoat. Introitum misse scilicet. Nos autem gloriari. Collecta sola Kyrie dominicale sine Gloria in excelsis fol. 23ra Flectamus genua. Epistula legetur in gradibus. Graduale Christus factus est solum sine Tractu cantabitur. Ewangelium in pulpeto solemni legetur. Credo {…} canitur. Offert.681 Dextera Domini. Prefatio. Qui salutem. Infra 682 ¶ Communicantes et [Hanc igitur.] Post hec. ¶ Qui pridie quam pro nostra omniumque salute. Pax Domini dicitur. Agnus [dominicale] Dei canitur. Et in fine ultimi Agnus Dei. Miserere nobis dicitur. Quia osculum pacis non datur. ¶ Et nota quod in hac ipsa die tres hostie superponende sunt et conservande. Prima que sumetur hac die. Secunda que servabitur in crastinum. Tertia que ponetur in sepulchro. Post hec cantor incipiet communionem et post communionem inmediate iniungat antyphonam incipiendam scilicet. Calicem salutaris accipiam et ipse incipiat psalmum scilicet. Credidi cum ceteris. Quibus terminatis incipi faciat inmediate antiphonam. [(…)] Cenantibus illis et ipse incipiat. Magnificat. Sacerdos vero in altari stans compleat offitium per complendam. Benedicamus dicitur sine benedictione sacerdotis. ¶ Post prandium hora congruenti pulsabitur cum malleo super lignum et veniendum est cum super fol. 23rb pelliciis ad locum ubi mandatum celebrari debet. Cantor in sua religione stans incipiat antiphonam. Cena facta dixit cum ceteris. Antiphonis et versibus que a circumstantibus sollempniter decantentur. Post hec autem Ante diem festum. Et cum pervenitur ad locum ubi cantatur. Et cena facta surrexit. Surget dominus decanus et cum canitur. Linteo precinxit se precinget eum vicarius regis. Deinde mittetur aqua in palium et lavabit dominus decanus pedes seniorum sacerdotum et canonicorum. Deinde sacerdotes canonici seniores lavabunt manus canonicorum circum sedentium et tergent eas et osculabuntur eas. Post hec dominus decanus dicet. Suscepimus Deus misericordiam tuam 683 precibus sequentibus et collecta. Adesto Domine officiis nostris. Post hec apportabitur panis a subdyaconus sociis quam benedicet dominus decanus hac benedictione scilicet. Benedic Domine creaturam istam panis et cetera. Post hec distribuetur

681 Nota am rechten Rand von späterer Hand: „Dominus Cantor non offert.“ 682 Nota am linken Rand von späterer Hand: „Sanctus dominicale canitur.“ 683 Ps 47,10.

93

94

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

subdyaconis canonicis in competenti copia et propiabitur tribus vicibus a canonicis ad hoc deputatis. Interim fol. 23va dyaconus indutus cum subdyacono induto cum cruce et ceriferariis et thuribulo stans in medio legat ewangelium Iohannis in ordine conscriptum et incipiet ibi. Ante diem festum pasche. [✝]684 Omnibus autem rite peractis dyaconus concludat et dicat Surgite eamus hunc. ¶ Post hec eundum est ad ecclesiam et denudentur altaria et laventur a domino decano cum aqua benedicta et vino mixto. ¶ Primo ante altare beate Marie cantetur submissa voce. R. Christi virgo dilectissima. V. Quoniam peccatorum sine Gloria Patri. Dominus decanus dicat versum. Post partum et collectam. Porrige nobis Domine Deus.685 ¶ Ante altare sancti Petri ant. Symon bariona. V. In omnem terram. Coll. Deus qui beatum Petrum.686 ¶ Ante altare in medio chori. R. Isti sunt sancti. V. Letamini. Coll. Infirmitatem nostram. ¶ Ante altare sancti Leopardi. Ant. Huius ergo preconium. V. Gloria et honore. Coll. Adesto Domine supplicationibus nostris. ¶ Ante altare sancti Cornelii. Ant. Insignum virorum. V. Exultent iusti in. Collecta. Infirmitatem.687 ¶ Ante altare sancti Iohannis fol. 23vb Ewangeliste. Ant. In ferventis olei. V. Valde honorandus est. Coll. Ecclesiam tuam quesumus Domine.688 ¶ Accendendo per gradum lucidum ante altare sancti Iohannis baptiste. R. Inter natos mulierum. V. Fuit homo missus a Deo. Coll. Presta quesumus omnipotens Deus ut familiam.689 ¶ Ante altare sancte Crucis. R. Circumdederunt me. V. Dederunt in escam meam (…) Collecta. Respice quesumus Domine super hanc familiam.690 ¶ Ante altare sancti Lamberti. Ant. Magna vox. V. Posuisti. Coll. Intercessio quesumus Domine. ¶ Ante altare sancti Spiritus. Ant. Veni Sancte Spiritus. V. Emitte spiritum tuum. Coll. Sancti Spiritus Domine.691 ¶ Ante altare Symonis et Iude Apostolorum. R. Isti sunt viri sancti. V. Annuntiaverunt opera Dei. Coll. Deus qui nos per beatos Apostolos. ¶ Ante altare sancti Nychasii (…) Ant. Gaudent in celis. V. Gaudete iusti in Domino. 684 Nota am linken Rand von späterer Hand: „In libro qui (…) circa finem (…). Cap. viii. clxxviii 178“. 685 GrH 974. 686 GrH 622. 687 GrH 687. 688 GrH 67. 689 GrH 568. 690 GrH 327. 691 GrH 525.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Coll. Omnipotens sempiterne Deus qui nos ydoneos. ¶ Ante altare sancti Mychaelis Archangeli. R. Te sanctum Dominum. V. In conspectu angelorum. Coll. Deus qui miro ordine angelorum.692 ¶ Et sic descendo per gradum sancti Mychaelis ante altare sancti Nycholai. fol. 24ra R. Beatus Nycholaus. V. Ora pro nobis beate Nycholae. Coll. Deus qui beatum Nycholaum. ¶ Ad altare sancti Gregorii.693 R. Vere felicem presulem. V. Amavit eum Dominus. Coll. Deus qui anime famuli tui.694 ¶ Ad altare trium magorum. Ant. Magi videntes stellam. V. Reges Tharsis. Coll. Deus qui unigenitum tuum gentibus stella duce revelasti.695 ¶ Ad altare sancte Corone. Ant. Palmis divisa. V. Diffusa est gratia. Coll. Indulgentiam nobis quesumus Domine. ¶ Post hec ad completorium universi prosternent se ante altare beate virginis dicentes Christus factus est. Deinde psalmi scilicet cum invocarem. In te Domine speravi.696 Qui habitat.697 Ecce nunc benedicite 698 et nunc dimittis sine converte nos et sine Deus in adiutorium et sine Gloria Patri in ordine legentur. Quibus finitis item Christus factus est dicetur. Pater noster sine Credo. Preces parve scilicet Ego dixi Domine. Miserere mei Deus.699 Oremus. Respice quesumus Domine sine Benedicamus et sine benedictione sacerdotis. In parasceve. In parasceve ad matutinas. In primo nocturno. Ant. fol. 24rb Astiterunt reges terre. Ps. Quare fremuerunt.700 Ant. Diviserunt sibi. Ps. Deus Deus meus respice.701 Ant. Insurrexerunt in me. Ps. Dominus illuminatio.702 V. Diviserunt sibi vestimenta mea. Pater noster. Lectiones sine Iube Domine et sine Tu autem et sine Hec dicit Dominus. Aleph. Quomodo obtexit. Require Ieremie in trenis in libro qui vocatur Genesis in fine et inde legentur tres lectiones. Primum R. Omnes amici mei. Secundum R. Oculi mei. Tertium R. Tamquam ad latronem. In secundo nocturno. Ant. Vim faciebant. Ps. Domine ne in furore.703 692 GrH 726. 693 G4: „Ante altare S. Georgii.“ (fol. 34r). 694 GrH 137. 695 GrH 87. 696 Ps 30; Ps 70. 697 Ps 90. 698 Ps 133. 699 Ps 50; Ps 55; Ps 56. 700 Ps 2. 701 Ps 21. 702 Ps 26. 703 Ps 6; Ps 37.

95

96

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Secundum ant. Confundantur. Ps. Expectans experavi.704 Ant. Alieni. Ps. Deus in nomine.705 Tertium V. Ab insurgentibus in me. Pater noster sine versiculo ut supra. Lectiones de sermone scilicet. Exacuerunt ut gladium 706 et inde legentur tres lectiones sine benedictione ut supra. Require in romana regula.707 Quartum R. Iesum tradidit impius. Quintum R. Tradiderunt me. Sextum R. Barrabas latro. In tertio nocturno. Ant. Ab insurgentibus in me. Ps. Eripe me de inimicis meis.708 Ant. Longe fecisti. Ps. Domine Deus salutis.709 Ant. Captabant. Ps. fol. 24va Deus ultionum Dominus.710 V. Locuti sunt adversum me. Lectio septima sine titulo scilicet.711 Tunc milites presidis.712 Et sine mentione omelie scilicet. Multe quidem. Require in romana regula. Septimum 713 R. Vinea mea dilecta. Octavum 714 R. Velum templi. Nonum R. Tenebre facte sunt. Et Velum temple. Et post repetitionem versus iterabitur responsorium a primo. Deinde laudes inmediate scilicet. Proprio filio suo. Ps. Miserere mei Deus 715 cum ceteris psalmis et antyphonis specialiter ad hoc deputatis. Deinde sine medio inchoabitur. Antyphonis super benedictus scilicet. Posuerunt super caput eius. Ps. Benedictus 716 qui sollempniter canetur. Finita antyphonis procedendum est et terminandum officium per omnia sicut hesterna die superius est expressum. ¶ Ad primam et ad reliquas horas diei veniendum est ante altare beate virginis et prosternet se dominus decanus cum ceteris. Canonicis tamquam ad preces et in principio horarum et in fine psalmorum nihil aliud quam Christus factus est dicetur. Deinde Pater noster et preces parve scilicet. ¶ Ego dixi Domine et ps. fol. 24vb Miserere mei Deus 717 et Oremus. Respice quesumus Domine et non plus. ¶ Post nonam legentur septem psalmi penitentiales et ante quam inchoentur dicetur 704 Ps 39. 705 Ps 53. 706 Ps 63,4. 707 Nota am rechten Rand von späterer Hand: „clviiii“. 708 Ps 58. 709 Ps 87. 710 Ps 93. 711 Nota über dem Text von späterer Hand: „xlviii“. 712 Mt 27,27. 713 Streichung durch spätere Hand. 714 Streichung durch spätere Hand. 715 Ps 50; Ps 55; Ps 56. 716 Ps 143. 717 Ps 50; Ps 55; Ps 56.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Christus factus est et ad ultimum psalmum Christus factus est. ¶ Deinde Pater noster et preces magne et Ps. Inclina 718 cum collecta Oremus. Respice quesumus Domine. ¶ Deinde dominus decanus preparatus ad officium diei exequendum cum duobis canonicis dyacono videlicet et subdyacono indutus cappa accedat ad altare nihil dicens. [cum (…)] Ceteri autem canonici transferent se ad chorum. Post hec subdyaconus legat prophetiam sine tytulo {… }ti Petri scilicet. In tribulatione sua.719 Tractus. Domine audivi dominus decanus dicet Oremus. Coll. Deus a quo et Iudas.720 Prophetia sine titulo scilicet. Dixit Dominus ad Moiisen et Aaron in terra Egypti.721 Tractus. [a succentore]722 Eripe me Domine. Deinde passio legatur a dyacono canonico. {…} qua lecta dominus decanus ante altare stans dicat orationes. Oremus. Dilectissimi nobis Domini per modum lectionum legetur. Qua fi fol. 25ra nita. Oremus. Dyaconus Flectamus genua. Et stabunt universi curvatis genibus usque ad finem collecte et dicentur iste collecte per modum collectarum et semper in fine ante Per Dominum dyaconus dicet. Levate et surgentes stabunt. Et sic se habebunt circumstantes idonei orationes et collecte suo ordine compleantur. Cum vero orationes fiunt pro Iudeis nec Flectamus genua dicitur nec pro eis genua incurvantur. ¶ Post hec duo sacerdotes induti albis et circum amictis stolis sument crucem coopertam casulam coram se et duo subdyaconi vel certe dyaconus et subdyaconus sotii non canonia indua albis portabunt tabulam sive mensam coopertam mappis vel alio decente ornate super quam sanctuarium erit depositum et deponent eam coram statione crucis. Primo secus altare sancti Petri. Et stabunt sacerdotes servantes crucem coram se cantantes. Popule meus. Et scolares stantes ex adverso iuxta magnam ymaginem cantabunt. Agyos. Deinde chorus flectendes genua sua tribus vicibus. Cantabunt fol. 25rb Sanctus Deus. Deinde portetur mensa a predictis et crux a sacerdotibus ad locum ubi scolares prius steterunt 723 et fiet ibi statio. Sacerdotes cantent. Quia eduxi te et dominus decanus cum hiis qui ei servituri sunt ad altare indutus cappa stabit iuxta capsam sancti Karoli in dextro choro in opposita parte crucis coram quibus stabunt scolares cantantes. Secunda vice. Agyos. Chorus. Sanctus Deus ut 718 Ps 85. 719 Os 6,1. 720 GrH 328. 721 Ex 12,1. 722 Einfügung am linken Rand von späterer Hand. 723 G4: „ad gradus in choro circa sepulchrum“ (fol. 35v).

97

98

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

supra. Post hec deferetur crux cum mensa ad locum ubi predicti prius stabant et deponetur ibi et cantabitur a sacerdotibus. Quid ultra. Dominus decanus cum ministris in medio chori stans habebit tecam argenteam in qua pars logni crucis recondita est in manu. Scolares autem stantes iuxta 724 pulpetum in dextro choro cantent. Agyos ut prius. Post hec chorus. Sanctus Deus supra. ¶ Deinde subdyaconi predicti tollant tabulam et deponent eam in medio chori super pavimentum ante altare quod est ibi. Sacerdotes vero stantes ante altare in pede altaris discooperiant crucem et levantes eam sursum sollempniter decantent. fol. 25va Ecce lignum crucis. Chorus cum eis idem cantet. ¶ Beati immaculati.725 Iterum sacerdotes levantes crucem cantent. Ecce lignum crucis. Deinde scolares depo­ nentes librum supra pulpetum ubi leguntur lectiones cantent ymnum scilicet. Crux fidelis. ¶ Sacerdotes vero deponent crucem supra mensam et veniens dominus decanus cum ministris sibi adherentibus deponat tecam argenteam quam manu tenuit iuxta crucem et prosternentes se coram cruce legat in missali orationes conscriptas. Deinde surgentes osculentur vulnerum cycatrices. Primo in pedibus post hec in latere deinde in manibus et recedentes accedant seniores sacerdotes canonici et prelati idem fatientes et sic per ordinem universi. Finito ymno scilicet. Crux fidelis. [Succentor]726 incipiat. Dum fabricator mundi et cantabitur cum versu et repetitione si opus est. ¶ Deinde dominus decanus tollat tecam suam dimittendo crucem et accedens ad altare cum universo chori comitatu deponat cappam et induat casulam dicat. Confiteor. Simpliciter et submisse deinde accedat ad fol. 25vb locum ubi corpus Christi iacet reconditum et tollens inde deferat ad altare submisse cantando commemorationem. Hoc corpus. Deinde deponet super altare et infundat vinum et aquam in calice. Post hec lavet summitatem digitorum suorum dicens. Concede quesumus omnipotens Deus ita manus meas lavare et cetera. Post hec ponat calicem super corporale cooperiat eum more solito et sumet corpus Christi et ponat coram calice et erigens se dicat sine nota et submissa voce. Oremus. Preceptis salutaribus moniti et Pater noster usque ad finem et respondebunt alii. Sed libera nos a malo et ipse dicet. Amen. Deinde sumat patenam ubi iacet sub corporali non enim dabitur subdyacono servanda et consignans se sicut mos est dicat orationem. Libera nos quesumus Domine 724 „iuxta“ wird hier und im vorher genannten in G4 nicht verwendet. 725 Ps 118 (aleph). 726 G4: „Cantor“.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

usque ad finem. Deinde cum dixerit. Per eundem discooperiat calicem et tenens manu hostiam dividet eam in tres partes duas ponat super patenam et unam manu tenens super calicem dicat. Per omnia secula seculorum et respondentibus circumstantibus. Amen. Nihil dicens nec Pax Domini nec Fiat fol. 26ra hec commixtio dimittat partem ipsam labi in calicem. Deinde orationes que seruntur. ¶ Post perceptionem sacramenti et manuum absolutionem dominus decanus sumat reliquam hostiam consecratam sicut fuit in altari et deferat eam referenter ad locum sepulchri cum thuribulo et ceriferariis et circumstantium comitatum cantantes submisse. R. Ecce quomodo moritur iustus et venientes ad locum claudatur ibi. Item R. Sicut ovis. Signato vero loco expandatur ibi pulchra candela que ardebit usque ad diem resurrectionis. Post hec statim tertium R. Sepulto Domino cum quo venientes ad altare dominus decanus exuat se casula et prosternentes se omnes ad preces dicant vesperas. Christus factus est. Deinde psalmi feriales. Confitebor cum ceteris et magnificat inmediate. Deinde Christus factus est. Pater noster et preces magne. Oremus. Coll. Respice et non plus. ¶ Circa tempus completorii completa ut supra. Sabbato sancto Sabbato sancto ad matutinas. In primo nocturno. Ant. In pace in fol. 26rb idipsum. Ps. Cum invocarem.727 Ant. Habitabit. Ps. Domine quis habitabit.728 Ant. Caro mea. Ps. Conserva.729 V. In pace in idipsum. Pater noster ut supra. Post hec lectiones tres de planctu Iheremie.730 Require in libro qui Genesis dicitur [(…)] cura finem libri Iheremie prophete. Lectio prima. Oratio Iheremie prophete. R. Sepulto Domino. Lectio secunda. Egypto dedimus manum.731 R. Iherusalem luge. Lectio tertia. Defecit gaudium cordis nostri. R. Plange quasi virgo. In secundo nocturno. Ant. Elevamini. Ps. Domini est terra.732 Ant. Credo videre. Ps. Dominus illuminatio.733 Ant. Domine abstraxisti. Ps. Exaltabo te. V. {} pacis mei in quo speravi. Lectiones tres de sermone maximi. Require in romana regula scilicet.734 Totum quidem dilectissimi. Quartum R. Recessit pastor noster. Quintum R. Quos omnes. Sextum R. Ecce quomodo moritur iustus. In tertio nocturno. Ant. 727 Ps 4; Nota am rechten Rand von späterer Hand: „pulsabitur (…)“. 728 Ps 14. 729 Ps 15. 730 Nota am rechten Rand von späterer Hand: „vol vii nono libro ccii“. 731 Lam 5,6. 732 Ps 23. 733 Ps 26. 734 Nota am rechten Rand von späterer Hand: „cli“.

99

100

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Deus adiuvet me. Ps. Deus in nomine tuo.735 Ant. In pace factus est. Ps. Notus in Iudea Deus.736 Ant. Factus sum. Ps. Domine Deus salutis. V. Collocavit me in obscuris. {} Vespere sabbati 737 sine titulo. Require in fol. 26va romana regula.738 Septimum R. Estimatus sum. Octavum R. Agnus Dei. Nonum R. Sicut ovis. Ad laudes. Omors. Ps. Miserere mei Deus.739 Quarta ant. Laudum et porta inferi. Ps. Ego dixi in dimidio.740 Ad benedictus ant. Mulieres sedentes. Kyrie eleyson ut supra. ¶ Hore diei iacendo coram summo altari servande sunt ut supra.741 Post hec ordinabitur processio ad locum ubi consecrandus est ignis. Et precedent scolares [cum candeles] portantes baculos in quorum summitatibus sunt drachones continentes candelas triplicatas vel duplicatas non incensas. Et sic eundo ad locum legentur submisse a processione septem psalmi penitentiales. Cum perventum fuerit ad locum ubi benedicendus est ignis. Vicarius regis vel sacerdos canonicus cantet letaniam. Et dominus decanus cum dyacono et subdyacono canonicis preperati ad offitium sequantur processionem. Cum autem letania terminata fuerit usque ad illud. Fili Dei. Te rogamus. Dominus decanus consignans ignem signaculo crucis cantet tribus vicibus. Ut ignem istum benedicere et sanctificare digneris. Te rogamus. Fili Dei. Te rogamus. Post fol. 26vb hec benedictio ignis sequetur. Qua completa candele accendentur ab igne benedicto. Et in omnibus domibus et in locis ignis extinctus de sanctificatio et novo igne reformetur. ¶ Revertendo ad ecclesiam per circuitum ambitus duo canonici cantent ymnum. Inventor rutuli qui terminabitur in choro. Post hec dyaconus in pulpetu sollempni habens coram se cereum hec benedictione benedicat scilicet. Exultet iam angelica turba celorum cum autem pervenerit ad locum ubi cantatur. Suscipe sancte pater. Imponat thus. Et post pauca ubi canitur. Et Rutulans ignis accendit 742. Ibi accendat eum igne sanctificatio et consecratione completa deponatur in loco suo et ardeat nocte et die per ipsius festi octavam. Deinde prophetie a sacerdotibus canonicis indutus cappis legentur 735 Ps 53. 736 Ps 75. 737 Mt 28,1. 738 Nota am linken Rand von späterer Hand: „cliii“. 739 Ps 50; Ps 55; Ps 56. 740 Is 38,10. 741 Nota am linken Rand von späterer Hand: „Ad (…) octavam horam.“ 742 G4 = descedit.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

in pulpeto ubi leguntur lectiones. Prima prophetia. In principio creavit Deus.743 Dominus decanus indutus cappa ante altare stans dicat. Oremus sine Flectamus genua. Coll. Deus qui mirabiliter.744 Post hec alia prophetia scilicet. Factum est in vigilia.745 Tractus. fol. 27ra [Canonicus illius indutus Cappa Septimane] Cantemus.746 Et cantabitur a quolibet choro versus. Item Oremus. Coll. Deus cuius antiqua miracula.747 Tertia prophetia. Apprehendent septem mulieres.748 Tractus. Vinea facta est.749 Oremus. Coll. Deus qui nos.750 Quarta prophetia. Scripsit Moyses canticum.751 Tractus. Attende celum et loquar.752 Oremus. Coll. Deus qui Ecclesiam.753 Quinta prophetia. Hec est hereditas.754 Oremus. Coll. Concede quesumus.755 Post hec tractus. Sicut cervus.756 Deinde collecta. Omnipotens sempiterne Deus.757 ¶ Post hec sacerdos indutus cappa cum ministris intrabit chorum et stabit ibi in ordine suo. Vicarius autem regis vel unus de senioribus sacerdotibus cantabit letaniam quolibet choro tertiam 758 respondente et cantando stabunt donec perveniatur ad Iohannem Baptistam tunc ordinabitur processio ad fontem infra campanas. Cum autem cantando pervenerit ad illud omnes sancti. Oremus. Uterque chorus semel respondebit et ibi terminabitur letanya. Tunc dominus decanus precinctus linteo consecrat baptismum. Cum autem pervenerit ad id ubi tangitur de fluminibus paradysi manu fol. 27rb sua in modum crucis effundat de fonte primo ad orientem deinde ad occidentem post ad aquilonem. Et post ad meridiem. Cum autem perventum fuerit ad illud. 743 Gn 1,1. 744 GrH 363. 745 Ex 14,24. 746 Nach Ex 15,1. 747 GrH 365. 748 Is 4,1. 749 Nach Is 5,1. 750 GrH 367. 751 Dt 31,22. 752 Nach Dt 31,28. 753 GrH 369. 754 Is 54,17. 755 GrH 371. 756 Nach Ps 41. 757 GrH 372. 758 Streichung, vermutlich von gleicher Hand.

101

102

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Descendat in hanc plenitudinem. Sumat utrasque candelas manibus suis et mittat eas in fontem cantando tribus vicibus. Descendat in hanc plenitudinem et tribus vicibus sufflat in fontem in modum figure triangule. Primo contra orientem secundo contra meridiem. Tertio contra aquilonem. Et sic consecrato fonte secundus sacerdos incipiat 759 letanyam. Et stando cantet usque ad Iohannem Baptistam. Quolibet choro respondente bis 760. Inde ordinabitur processio usque ad crucem. Et cum perventum fuerit usque Omnes sancti. Uterque chorus semel respondebit. Et descendendo tertius sacerdos indutus cappa incipiet letanyam. Et stando cantet usque ad Iohannem Baptistam quolibus 761 choro respondente [semel]. Et descendendo perficiatur usque. Omnes sancti. Oratio. Ac deinde respondebit uterque chorus semel et sic complebitur letanya usque ad tertium. Agnus Dei ad quod dicetur. Miserere nobis. fol. 27va Deinde Christe audi nos. Et statim cantor indutus cappa incipiat [Kyrie eleyson. Gloria in excelsis.]762 Sola collecta dicetur subdyaconus canonicus indutus dalmaticam leget epistolam in gradibus qua lecta duo sacerdotes ante summum altare alta voce canten 763 sine versu. ¶ Dein 764 [Alleluya]765 te duo scolares vel tres in pulpeto sollempni idem cantent. Post hec chorus idem deinde scolares induti albis cantent versum scilicet. Confitemini 766 cum cauda. Post hec cantor incipiat tractum. Laudate.767 Deinde ewangelium in pulpeto sollempni. Credo non canitur. Dominus vobiscum et Oremus dicitur. Offertorium [non] dicitur.768 Prefatio. Te quidem Domine omni tempore sed in hac potissimum nocte. In die vero et per totum festum. Sed in hoc potissimum die dicitur. Et hec prefatio a festo pasche usque ad ascensionem cotidiana et sollempnis erit [Sanctus sanctus]769 Communicantes et noctem sacratissimam. In die vero Et diem sacratissimam dicetur. (…) Hanc igitur et Communicantes usque

759 Von späterer Hand gestrichen. Randbemerkung von späterer Hand unleserlich. 760 Übermalung. 761 Von späterer Hand gestrichen. 762 Notation des Kyrie eleyson über Rasur. 763 Sic! 764 Sic! 765 Ergänzung von späterer Hand über Rasur. 766 Ps 117. 767 Ps 116. 768 Randbemerkung von späterer Hand: „Dominus Cantor non offert.“ 769 Randbemerkung von späterer Hand: „Dominicale.“; Notation des „Sanctus“ über Rasur.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

fol. 27vb ad sabbatum post pascha servabuntur. Pax Domini dicitur. Fiat hec commixtio servatur. Agnus Dei non canitur nec osculum pacis datur. ¶ Post hec cantor in dextro choro et in superioribus sedibus iniugat. Antyphonam scilicet. Alleluya incipiendam et ipse incipiat psalmum. Laudate Dominum omnes gentes 770 qui perficietur {[cum]}771 Gloria Patri.772 Deinde statim antyphona supra magnificat scilicet. Vespere autem sabbati incipit fatiat 773 et ipse magnificat inchoabit qui cantabitur {[cum]}774 Gloria Patri. Deinde antyphona. Qua finita. Dominus decanus stans in altari compleat officium per complendam Benedicamus non sequetur. Ad completorium sine Converte nos et sine Deus in adiutorium. Soli psalmi sollempniter legentur et ad quemlibet psalmum. Gloria Patri. Post psalmum. Ecce nunc benedicite 775 inmediate. Nunc dimittis et simplex Alleluya. Deinde Dominus vobiscum. Oremus. Coll. Deus qui hanc sacratissimam noctem.776 Benedicamus sine benedictione sacerdotali. In die sancto pasche. In die sancto pasche ante pulsationem matutinarum conve fol. 28ra nient Domini ad ecclesiam. Dominus decanus cum seniore sacerdote canonico induti albis et desuper cappis cum aliis canonicis prosternent se ante altare beate Marie dicentes devote. VII psalmos cum Gloria Patri et letanya et precibus maioribus et coll. Pietate. Post Confiteor quo finito habentes thuribula in manibus et precedentibus scolaribus cum candelis subsequentibus canonicis submisse cantando. R. Dum transisset ad locum ubi corpus Christi depositum fuerat religiose venient et devote tecam et tollentes inde cum sacramento deferent in altare beate virginis. Deinde ad omnia altaria ecclesie [(…)] inferius sita submissa voce. Cum rex Glorie decantando quo facto sacramentum in altare beate virginis deponetur donec ad summa missam et tunc cum alio sacramento distribuatur. Dominus decanus dicet versum. In resurrectione tua Christe. Coll. Deus qui hodierna die.777 Post hec pulsabitur ad matutinas. Dominus decanus indutus cappa inchoans matutinas dicat. Domine labia mea aperies ut est consuetum. Invit. Alleluya. Cantor incipiat 770 Ps 116. 771 G4: „sine“ (anstatt cum). 772 Randbemerkung von späterer Hand: „Alleluia (…)“. 773 Sic! 774 G4: „sine“. 775 Ps 133. 776 GrH 377. 777 GrH 383.

103

104

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

fol. 28rb antyphon. Ego sum qui sum. Et perficietur ant. a choro. Psalmum. Beatus vir 778 et post psalmum ant. Iterum cantabitur. Item secunda antyphona. Postulavi patrem meum. Ante psalmum. Quare fremuerunt tota complebitur et post psalmum iterum cantabitur. De tertia antyphona. Ego dormivi. Et psalmo. Domine quid multiplicati.779 Sic faciendum puta. V. Quem queris mulier. Pater noster. V. Noli flere Maria. Jube Domine. V. Ewangelica lectio Ewang. Maria Magdalene 780 cum omelia [Diaconus senior leget Euangelium]781. Require in principio nove omelie 782 de qua legentur tres lectiones. Primum R. Angelus Domini 783 cantabunt duo canonici. Secundum R. Angelus Domini locutus.784 Duo canonici cantabunt. Cantor assumpto sibi canonico perficiet. Tertium R. Dum transisset. Post V. Et valde mane. Repetitio. Ut venientes. Gloria patri. Repetitio. Ut venientis. Deinde responsorium iterabitur a primo 785. Dum transisset. Et cantabitur ab utroque choro. Interim stabunt duo sacerdotes induti cappis. Vicarius regis et unus de senioribus sacerdotibus stabunt ante ostium que ascenditur ad fol. 28va gradum tenebrosum habentes thuribula in manibus et precedent eos vicarii cum candelis. Induti albis qui finito responsorio venient per chorum et appro­ pinquantes loco sepulchri submisse cantabunt. Quis revolvet nobis lapidem. Et cantus iste terminabitur ante sepulchrum et erunt ibidem sedentes 786 duo sacerdotes vice angelorum. Unus apostolorum Symonus et Jude. Alter sancte Katherine sacerdos induti albis levantes voces suas cantabunt. Quem queritis in sepulchro quibus priores sacerdotes respondebunt. Ihesum Nazarenum. Econtra alii. Non est hic. Surrexit sicut locutus est. Et accedentes priores sacerdotes tollent inde linteum vel amictum ibidem impositum cum scolaribus venient in chorum et stantes ante altare quod in medio chori est 787 presentabunt amictum in publico incipientes antyphonam alta voce. Surrexit Dominus de sepulchro quam terminabit 778 Ps 1; Ps 111. 779 Ps 3. 780 Mt 28,1. 781 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 782 Einfügung als Randbemerkung von späterer Hand: „X o folio.“ 783 G4 ab hier: „quod incipiet Collateralis in Dextio choro et eum eo cantabit pronuntians Ewangelium.“ anstatt „cantabunt duo canonici“ (G1). 784 G4 ab hier: „Incipiet Collaterialis in sinistro choro. Et cantabit cum eo, qui secundam lectione legit.“ anstatt „duo canonici cantabunt. Cantor assumpto sibi canonico perficiet.“ 785 G4: „principio“ anstatt „primo“ (G1). 786 G4 = stantes. 787 G4 = „ante altare in choro praesentabunt“.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

uterque chorus quo facto cantor incipiat 788. Te Deum laudamus. Versus ante laudes. Tulerunt Dominum meum. Post hec Deus in adiutorium. Cantor incipi fol. 28vb at ant. Angelus autem Domini. Ps. Dominus regnavit 789 quem incipiet hiis qui a dexteris eius steterit. Secundam antyphonam qui in sinistro latere choro prefuerit in superioribus sedibus incipi faciet et ipse inchoabit psalmum. Iubilate 790 et sic complebuntur laudes quibus completis cantor incipiat. Antiphona super benedictus. Ant. Et valde mane.791 A dexteris eius stans inchoabit psalmum. Deinde dominus decanus indutus cappa dicet collectam. Deus qui hodierna die.792 Et subdyaconus canonicus in sinistro latere choro deserviens tenebit capitulare ante eum. Scolares. Benedicamus Domino.793 Ad primam non dicitur Deus in adiutorium nec ymnus nec Quicumque vult infra octavas. Sed soli psalmi ad primam et ad reliquas horas legentur et in sine psalmorum simplex Alleluia tenetur sicut ad completorium. Primus psalmus prime hore. Ps. Deus in nomine tuo.794 Ps. Confitemini.795 Ps. Beati immaculati.796 Ps. Retribue.797 Simplex Alleluia. Deinde Grad. Hec dies sine versu. Alleluia. Diei sine versu. Dominus vobiscum. Oremus. Coll. Concede quesumus omnipotens Deus.798 Et hec coll. fol. 29ra ad primam et ad completorium simplex dicetur per octavam. Deinde pretiosa 799 in choro dicetur cum his que consueta sunt per annum diebus dominicis et festivis. Ad tertiam psalmi legentur sine Deus in adiutorium et ymno sine capitulo et responsorio in fine psalmorum simplex Alleluia. Grad. Hec dies sine versu. Alleluia diei cum cauda sine versu. Dominus vobiscum. Oremus. Coll. Presta quesumus omnipotens Deus.800 Sic ad horas per octavas servandum pura. Ita tamen quod singulis diebus singulis horis singule collecte approperentur. 788 Streichung „cantor incipiat“ von späterer Hand. 789 Ps 98. 790 Ps 99. 791 G4 = „Et valde mane una.“ 792 GrH 383. 793 G4 = „Benedicamus Domino alleluia ter…“. 794 Ps 53. 795 Ps 104; Ps 105; Ps 106; Ps 117; Ps 135. 796 Ps 118 (aleph). 797 Ps 118 (gimel). 798 GrH 389. 799 G4 Randbemerkung: „Nota.“ 800 GrH 390.

105

106

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Ad aspersionem aque sacri fontis videlicet cantor incipiat. In die resurrectionis. Deinde. Vidi aquam. Post aspersionem aque. [in figura finis]801 V. In resurrectione tua Christe. Coll. Deus qui nos resurrectionis. Require feria quarta infra octavas.802 Ascendendo per gradum lucidum.803 Cantor incipiat. R. Dum transisset. Et terminabitur infra campanas iuxta fontem et ordinato ibidem choro. Cantor incipiat solempniter. Cum rex glorie quod et ibidem sollempniter ter fol. 29rb minabitur. Post hec versus. Surrexit Dominus vere. A sacerdote dicetur. Oremus. Collecta de tertia. Presta quesumus et per Christum Dominum. Deinde ad crucem ordinata processione cantor incipiat. Sedit angelus et cantabitur usque ad illud. Tunc locutus est angelus et dixit eis. Tunc duo canonici 804 primum versum. Crucifixum cantent. Repetitio chori. Nolite metuere 805 usque ad illud. Et vita hominum cum eo Surrexit. Et tunc alii duo canonici 806. Secundum Versum Recordamini. Repetitio. Alleluia. V. Surrexit Dominus de sepulchro 807. Oremus. Coll. Deus qui paschale nobis remedium. Collecta de sexta et per Christum Dominum nostrum. Deinde duo sacerdotes induti cappis cantent. Salve festa dies. Et stabit chorus quousque primus versus fuerit terminatus [Descendendo finiet statio sub corona ant. Regina celi. Postea versum ad decano et cantore eundo ad chori Surrexit]808 quo finito duo canonici 809 ante introitum misse stantes ante pulpetum 810 ubi mos est legere lectiones cantent. O felix dies. Deinde cantor sollempniter incipiat. Introitum. ¶ Resurrexi. Sola collecta. Ad missam dicetur.811 Credo canitur. Cantor cum sibi collateralibus ut in offertorio melius choro preesse possit ad sacrificandum

801 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 802 G4 = „Ad processionem exeundo per magnam januam et parvisium transeundo per ambitur Dominorum et ascendendo per…“. 803 G4 ergänzt „Sti. Michaelis.“ 804 G4 ergänzt: „…quos D. Cantor vel custodiens chorum ordinando signaverit….“ 805 Dt 1,29. 806 G4 ergänzt: „quos D. Cantor vel Custodiens chorum signaverit cantent…“. 807 G4 ergänzt: „Alleluia.“ 808 Einfügung von späterer Hand am rechten Rand; G4 = „…descendedo finiet sub Corona stando ibidem cantabitur. Regina Coeli. V. Gaude Dei Genitrix. Collecta. Prosit nobis semper. Intrando chorum Cantor incipiat. Surrexit Deus…“. 809 G4 ergänzt: „…de senioribus sacerdotibus…“. 810 G4 ergänzt: „vel“. 811 G4 = „Sequentia Victimae paschali laudes.“

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

fol. 29va ad altare accedat.812 Prefatio de festo. Te quidem Domine omni tempore. Sed in hoc potissimum die.813 Cum preit octava hoc verbum tolle die tunc et dicendum est simpliciter. Sed in hoc potissimum predicare. Infra. ¶ Communicantes et diem sacratissimam. Hanc igitur. ¶ Et nota 814 quod in hac sollempnitate dominus decanus et omnes capellani ecclesie tam de altaribus quam de capellis intra septa ecclesie sitis. Omnibus penitentibus et confessis volentibus communicari communicandi habent potestatem.815 Ite missa cum benedictione sacerdotali. Ad sextam. Collecta Deus qui paschale nobis remedium. Ad nonam. Collecta Deus qui nos fecisti hodierna die paschalia festa celebrare.816 Ad vesperas. Dominus decanus una cum dyacono et subdyacono 817 canonicis 818 preparabunt se tamque ad missam excepto quod dominus decanus utetur cappa pro casula. Et scolares induti cum vexillis et candelis et thuribulo stabunt ante eos quibus conspectis. Organa incipiunt. Kyrie eleyson paschale. Et statim hi venientes in chorum stabunt in fol. 29vb ordine suo donec Kyrie eleyson finiatur. Quo finito cantor incipiet. Alleluia et ad dextris eius stans psalm Dixit Dominus.819 Confitebor et Beatus vir.820 Hi tres psalmi per octavas in choro solum modo legentur. Ad vesperas. Quibus lectis quatuor. Alleluia. In ordine pro antiphona decantentur.821 Deinde cantor incipiet. Graduale Hec dies et cantabitur in dextro choro. In sinistro vero versus. Confitemini. Cantor incipiet Alleluia diei quod cantabitur cum cauda in dextro choro. In sinistro vero versus. Pascha nostrum cum cauda. Item in dextro versus. Epulemur. Ita tamen quod non repetatur. Super magnificat cantor incipiat antiphonam. Et respicientes. Orga magnificat. Coll. {…}822 quesumus omnipotens Deus. ¶ Ascendendo ad fontem. Cantor incipiet Alleluia. Canonicus unus

812 G4 stattdessen: „prius“. 813 Präfation von Ostern. 814 Ergänzt durch Nota-­Zeichen am linken Rand. 815 G4 = „quod et senior Canonicus Populo manifestabit matut. finitis ante Altare B. M.“ 816 GrH 456; G4 stattdessen: „Et cantabitur Nona in meridie.“ 817 G4 ergänzt: „senioribus“. 818 G4 ergänzt: „In ordine Diaconorum et Subdiaconorum qui etiam servierunt in missa…“. 819 Ps 109. 820 Ps 111. 821 Kennt G4 nicht. 822 G4 = „Praesta“.

107

108

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

de.823 Collateralibus incipiet Psalmum.824 Laudate pueri Dominum 825 et legetur hic psalmus usque dum perveniatur ad fontem. Deinde quatuor. Alleluia pro antiphona. Post hec cantor Alleluia. Angelus Domini. In dextro choro cum cauda. In sinistro vero versus Angelus Domini simili modo cum cauda. In dextro vero versus. Respondens autem Angelus fol. 30ra sine repetitione Alleluia. Oremus sine versiculo. Coll. Deus per quem nobis redemptio venit 826 et in fine per Christum Dominum nostrum. ¶ Post hec ordi­ nabitur processio ad crucem et cantor iterum incipiet Alleluia et canonicus cum eo choro deserviens. Incipiet psalmum. In exitu Israhel de Egypto.827 Post cuius finem cantabitur quadruplex Alleluia.828 V. Nonne cor nostrum et cantabitur cum cauda in dextro choro. In sinistro vero versus. Nonne 829 usque dum perveniatur ad illud. Dum nobis. Et tunc cantabunt ambo chori simul et Alleluia non iterabitur. Dominus decanus sine versiculo et sine Dominus vobiscum. Oremus solum collecta de tertia. Presta quesumus omnipotens Deus. Descendendo. Ant. Christus resurgens. V.830 Dicant nunc Iudei. A duobis canonicis 831. In choro cantabitur.832 Interim dum versus canitur scolares cum vexillis et candelis vertent faciem suam ad baptismum et repetitione completa scolaris dicet. V. Dicite in nationibus. Dominus decanus Oremus cum collecta de sexta. Deus qui nos fecisti hodierna die paschalia festa celebrare.833 Benedicamus Domino.834 Ad completorium psalmi fol. 30rb simpliciter legentur et post ultimum Psalmum. Nunc dimittis inmediate et simplex Alleluia. Postea. Hec dies sine versu Alleluia sequentis diei et cauda. 823 3 Wörter kennt G4 nicht. 824 G4 ergänzt: „in dextro latere incipiet“. 825 Ps 112. 826 GrH 427. 827 Ps 113a. 828 G4 ergänzt: „Item Cantor incipiet Alleluia. Et cantabitur in dextro choro cum cauda. In ­sinistro…“. 829 Kennt G4 ab „et cantabitur“ nicht. 830 G4 ergänzt: „…cantabitur sub corona scilicet…“. 831 G4 ergänzt: „…quos Dominus Cantor vel custodiens chorum ordinari significaverit“. 832 Kennt G4 nicht. 833 GrH 456; Randbemerkung: (…) Alleluia Alleluia Alleluia. Eundo ad (…) Surrexit (…); G4 hier: „Deus qui Paschale nobis per Dominum.“ 834 G4 stattdessen: „Et benedicamus Alleluia cantabitur stando ibidem. Intrano chorum Cantor incipiet Surrexit Dominus.“

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Dominus vobiscum. Oremus Collecta per prima. Concede quesumus sine Salva nos 835 et hec Collecta per ipsius festi octavas. Ad primam et ad completorium servabitur. Feria secunda. [Laudes. Regina celi. V. (…) Alleluia.]836 Feria secunda. Ad matutinas. Invit. Surrexit Dominus. Ps. Cum invocarem.837 Ps. Verba mea.838 Ps. Domine ne in furore.839 Simplex Alleluia pro antyphona. V. Quem queris mulier. Ewang. Duo ex discipulis Ihesu 840 de quo legentur tres lectiones.841 Require in nova omelia.842 Primum R. Maria Magdalene. Secundum R. Surgens Ihesus. Tertium R. Congratulamini. Te Deum laudamus.843 Ad laudes Angelus autem Domini. Ps. Dominus regnavit.844 [Sola ant.] sine capitulo 845 Ihesus iunxit se. Collecta sola. Deus qui sollempnitatem paschale.846 ¶ Ad primam psalmi et collecta ut supra. ¶ Ad tertiam psalmi 847 Grad. Hec dies. Alleluia diei. Coll. Concede quesumus omnipotens Deus.848 ¶ Ad missam. Kyrie eleyson paschale. [(…)]849 Sequentia. Laudes Christo redempti cetera sicut in mis fol. 30va sali continentur.850 ¶ Ad sextam psalmi soli ut supra. Coll. Deus qui populum tuum.851 ¶ Ad nonam ut supra. Collecta.852 ¶ Ad vesperas. Sacerdotes dyaconus et subdyaconus induti cum scolaribus et vexillis stabunt ut supra. Quibus stantibus qui preest choro incipiat. Kyrie eleyson paschale. Et veniens sacerdos cum ministris 835 GrH 939. 836 Von späterer Hand im Zwischenraum und am rechten Rand ergänzt. 837 Ps 4. 838 Ps 5. 839 Ps 6. 840 Lc 24,13. 841 Randbemerkung von späterer Hand: „Secundus Diaconus leget Ewangelium. Senior Vicarie cantabit (…) Responsorium (…) ad octava (…) duo Canonici cantabunt alia duo“. 842 Als „nova omelia“ wird in den Libri ordinarii eine nicht mehr vorhandene Lektionarshandschrift bezeichnet. Vgl. Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 54., Anm. 5. 843 G4 ergänzt hier: „V: Tulerunt.“ 844 Ps 92; Ps 96; Ps 98. 845 G4 ergänzt hier: „Benedictus ant.“ 846 GrH 392. 847 G4 ergänzt hier: „…consueti…“. 848 GrH 404. 849 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 850 G4 ab „Sequentia“ stattdessen: „Nota quod ista die Diaconus primus post seniorem. Similiter et Subdiaconus primus post seniorem ministrabunt ad altare. Et sic descendendo per istis quatuor dies. Sed Hebdommadatius et cuius est septimana Chori servabunt vices suas istis tribuis diebus. Sequentia. Victimae paschali. Coetera ut in missali habentur.“ 851 GrH 400; G4 stattdessen: „Concede quesumus omnipotens Deus ut festa paschalia.“ 852 G4 schreibt erst hier die Kollekte „Deus qui populo tuum“ vor.

109

110

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

stabunt in medio chori unusquisque in ordine suo finito Kyrie eleyson. Sacerdos incipiat Alleluia. Choro deserviens incipiat psalmum. Dixit Dominus.853 Ps. Confitebor.854 Beatus vir.855 Post hec quatuor Alleluia cantentur pro anthyphone. Deinde Hec dies in dextro choro. In sinistro. Dicat nunc Israhel cum cauda. Item in dextro choro. Alleluia cum cauda. In sinistro. Nonne cor nostrum usque. Dum nobis et tunc cantabunt ambo chori simul versum cum cauda et Alleluia non repetatur. Dyaconus in inferioribus sedibus stans iuxta sacerdotem 856 incipiet anthyphonam super Magnificat. Qui sunt hi sermones. Sacerdos collectam cui subdyaconus socius servet librum et 857 in fine dicat Per Dominum. ¶ Ascendendo qui preest choro. Alleluia incipiat et legatur. Ps. Laudate pueri.858 fol. 30vb quo finito cantetur. Alleluia. Surrexit Christus et in sinistro choro terminetur versus 859 sine versiculo. Oremus. Coll. Deus qui renatis.860 ¶ Eundo ad crucem choro deserviens 861 incipiat Alleluia. Ps. In exitu Israhel 862 ut supra.863 Alleluia in dextro choro cum cauda. In sinistro. V. Oportebat usque. Et ita intrare et tunc cantabunt ambo chori simul. Item sacerdos. Oremus sine versiculo. Collecta de tertia. Concede qesumus omnipotens Deus et Per Christum dicetur. ¶ Descendendo. Christus resurgens. Duo canonici 864 cantabunt versum. Dicant nunc Iudei. Scolaris dicet versiculum. Dicite in nationibus. Sacerdos. Oremus. Cum collecta de sexta. Deus qui populum tuum 865 et Per Dominum nostrum. ¶ Ad completorium ut supra. Alleluia sequentis diei. Feria tertia ad matutinas invit. Surrexit. Ps. Domine Deus meus in te speravi.866 Ps. Domine Dominus noster.867 Ps. In Domino confide.868 V. Quem queris mulier. 853 Ps 109. 854 Ps 110. 855 Ps 111. 856 G4 ab „in inferioribus“ stattdessen: „…stans in medio…“ 857 G4 ergänzt stattdessen: „Collecta Deus qui ad aeternam vitam.“ 858 Ps 112. 859 Erwähnt G4 ab „Christus“ nicht. 860 GrH 454. 861 G4 ergänzt: „Diaconus…“ 862 Ps 113a. 863 G4 ergänzt hier: „Stando ante crucem“. 864 G4 ergänzt hier: „scilicet Dominus Cantor vel custodiens chorum ordinando signaverit“. 865 GrH 400; G4 stattdessen: „Concede quesumus omnipotens Deus.“ 866 Ps 7. 867 Ps 8. 868 Ps 10.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Ewang. Stetit Ihesus.869 Require in nova omelia. Primum R. Virtute magna. Secundum R. Tulerunt. Tertium R. Expurgate. Te Deum laudamus. Versiculus ante laudes. Tulerunt Dominum. Ad laudes ant. Et ecce terre motus. Ad benedictus ant. Stetit Ihesus in fol. 31ra Coll. Deus qui ecclesiam tuam. ¶ Ad primam ut supra. ¶ Ad tertiam. Coll. Concede quesumus omnipotens Deus. ¶ Ad missam. Kyrie eleyson paschale. Sola coll. Grad. Hec dies. V. Dicant nunc qui redempti sunt. Sequentia. Agni paschalis.870 Credo canitur. Prefatio de festo. Communicantes et Hanc igitur. Agnus Dei et Qui surrexisti a mortuis. Ite missa est. Benedictio datur.871 ¶ Ad sextam. Coll. Deus qui conspicis.872 ¶ Ad nonam. Coll. Presta nobis omnipotens et misericors Deus.873 ¶ Ad vesperas. Kyrie eleyson in organis ut supra. Sacerdos Alleluia. Rector chori incipiat psalmos tres. Dixit Dominus ut supra. Deinde Hec dies. In dextro choro. In sinistro. V. Dicant nunc qui redempti sunt. Item in dextro choro. Alleluia diei. In sinistro. V. Oportebat. Dyaconus supra magnificat ant.874 Conturbati vero coll. Presta quesumus omnipotens Deus. [(…)] ¶ Ascendendo. Rector chori 875 incipiat Alleluia.876 Ps. Laudate pueri 877 circa fontem in dextro choro. Alleluia. In sinistro choro. V. Eduxit Dominus.878 Sacerdos Oremus. Coll. Deus qui omnes in Christo renatos 879 et Per Christum dicetur. Item rector chori Alleluia.880 Eundo ad crucem. fol. 31rb In exitu Israhel 881 legetur. Coram cruce in dextro Alleluia cum cauda. In sinistro. V. Christus resurgens usque mors illi. Tunc ambo chori 882 simul cantabunt. Sacerdos. Oremus collecta de tertia. Concede quesumus omnipotens Deus et Per 869 Nota am linken Rand von späterer Hand: „Tertius Diaconus leget Ewangelium.“ 870 G4 stattdessen: „Victimae paschali“. 871 „Benedictio datur“ erwähnt G4 nicht. 872 GrH 407. 873 GrH 448. 874 G4 stattdessen: „Rector chori incipiant. Anth: Ad magnificat…“. 875 G4 stattdessen: „diaconus“. 876 G4 ergänzt hier: „Rector chori“. 877 Ps 112. 878 „Eduxit“ von späterer Hand gestrichen und darüber „Surrexit“ ergänzt; G4: „Surrexit Dominus“. 879 GrH 440. 880 Erwähnt G4 nicht. 881 Ps 113. 882 Den Ort erwähnt G4 nicht.

111

112

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Christum Dominum nostrum. Descendendo Christe resurgens. Duo Canonici 883 V. Dicant nunc Iudei.884 Scolaris. V. Dicite in nationibus. Sacerdos collectam de sexta. Deus qui conspicis 885 finale Per Dominum.886 ¶ Completorium ut supra. Feria quarta ad matutinas. Domine labia mea.887 Invit. Surrexit. Ps. Salvum me fac.888 Ps. Usquequo Domine.889 Ps. Dixit insipiens.890 Alleluia simplex. Versiculus. Quem queris mulier. Ewang. Manifestavit se Ihesus.891 [Quartus diaconus leget ewangelium]892 Require in nova omelia. Primum R. Ecce vicit leo. Secundum R. Isti sunt agni.893 Tertium R.894 Te Deum laudamus. Ad laudes. Deus in adiutorium. Ant. Erat autem sine capitulo. Ad benedictus ant. Mittite in dexteram navigii rete sola collecta. Deus qui nos resurrectionis.895 ¶ Ad primam ut supra. ¶ Ad tertiam coll. Presta quesumus omnipotens Deus. ¶ Ascendendo 896 usque ad crucem 897 sine aspersione aque 898 cum 899 vexillis 900 et cantabitur. Cum rex glorie. V. In resurrectione tua Christe.901 fol. 31va Oremus. Collecta de tertia. Presta quesumus omnipotens. Descendendo duo sacerdotes 902. Salve festa dies.903 ¶ Ad missam. Kyrie eleyson paschale. Sola collecta. Grad. Hec dies quam fecit. V. Dextera Domini. Alleluia. Christus resurgens. Sequentia. Victime paschali. Prefatio de festo. Communicantes. Hanc igitur. 883 G4 stattdessen: „…cum versu à Canonicis.“ 884 Erwähnt G4 nicht. 885 GrH 407. 886 G4 ergänzt: „…et complebitur sub corona. Eundo ad chorum. Ant. Surrexit Dominus ut supra.“ 887 Erwähnt G4 nicht. 888 Ps 11. 889 Ps 12. 890 Ps 13. 891 Io 21,1. 892 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 893 G4 stattdessen: „Isti agni novelli.“ 894 G4 ergänzt hier: „De ore prudentia.“ 895 GrH 408. 896 Nota am rechten Rand von späterer Hand: „per ambitur Dominorum et Cappelanus (…)“. 897 G4 stattdessen: „Ad processionem…“. 898 G4 ergänzt hier: „…in choro…“. 899 G4 ergänzt hier: „…quatuor…“. 900 G4 ergänzt hier: „…per ambitu Dominorum. Ascendendo per gradum S. Michaelis et Eundo circa fontem sine statione usque ad Crucem…“. 901 G4 ergänzt hier: „A Sacerdote.“ 902 G4 ergänzt hier: „…de vicariis cantabunt.“ 903 Randbemerkung von späterer Hand (von G4 gesichert): „Sine statione in antiquo choro“.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

¶ Ad sextam. Coll. Deus qui nos per paschalia.904 ¶ Ad nonam. Coll. Tribue quesumus omnipotens Deus.905 ¶ Ad vesperas Kyrie eleyson ut supra. Psalmi ut supra. Hec dies in dextro choro. In sinistro. V. Dextera Domini. Item in dextro choro Alleluia. In sinistro. V. Christe resurgens. Dyaconus ant. Symon Petrus.906 Coll. Deus qui renatis.907 ¶ Ad processionem ascendendo. Rector chori incipiat.908 Alleluia. Chorus ps. Laudate pueri Dominum.909 ¶ Ad fontem in dextro choro. Alleluia cantatur. In sinistro vero. V. In die resurrectionis usque precedam vos et tunc cantabunt chori simul. Oremus. Coll. Deus qui credentes in te fonte.910 Per Christum. Eundo ad crucem. Rector chori Alleluia. Chorus. Ps. In exitu Israhel.911 Coram cruce. Ite 912 In dextro choro Alleluia. In sinistro. V. Surrexit pastor bonus usque ad illud pro ovibus suis. Et tunc fol. 31vb cantabunt ambo chori simul. Oremus sine versu. Collecta de tertia. Presta quesumus omnipotens Deus et Per Christum. Descendendo. Christus resurgens. V. Dicant nunc.913 A duobis canonicis. Scolaris dicat versiculum. Dicite in nationibus. Sacerdos. Oremus. Collecta de sexta. Deus qui nos per paschalia 914 et Per Dominum nostrum. ¶ Completorium ut supra. Feria quinta ad matutinas. Domine labia mea. Invit. Surrexit Dominus. Ps. Domine quis habitabit.915 Ps. Conserva me.916 Ps. Exaudi Domine.917 Simplex Alleluia. V. Quem queris mulier. Ewang. Maria stabat ad monumentum.918 [(…)]919 Require in nova omelia. Primum R. de secunda feria.920 R. Maria magdalene. Secundum

904 GrH 413. 905 GrH 414. 906 G4 ergänzt hier: „Rector chori Magnificat.“ 907 GrH 454. 908 Erwähnt G4 nicht. 909 Ps 112. 910 GrH 441. 911 Ps 113a. 912 Gestrichen. 913 G4 ergänzt hier: „…Judaei, qui cantabitur sub Corona…“ 914 GrH 413. 915 Ps 14. 916 Ps 15. 917 Ps 16. 918 Io 20,11. 919 Einfügung von späterer Hand. 920 Diverse Randbemerkungen, mittig zwischen den Spalten: „Nota. In tribus lectionibus (…)“.

113

114

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

R. Surgens Ihesus. Tertium R. Congratulamini.921 Ad laudes ant. Pre timore autem. Ad benedictus ant. Maria stabat. Sola collecta. Deus qui diversitatem.922 [(…) duo Alleluia Alleluia.] ¶ Ad primam ut supra. ¶ Ad tertiam collecta. Deus qui nobis ad celebrandum.923 ¶ Ad missam. Kyrie eleyson paschale [(…)] sola collecta Grad. Hec dies. V. Lapidem quem reprobaverunt. Alleluia. In die resurrectionis. {[sine]} sequentia. Credo canitur. Sanctus dominicale. Agnus Dei dominicale.924 Ite missa fol. 32ra cum benedictione. ¶ Ad sexta coll. Da quesumus omnipotens. ¶ Ad nonam coll. Multiplica quesumus Domine.925 ¶ Ad vesperas. Sacerdos sotius et sotii dyaconus et subdyaconus et choro sotius preesse potest 926. Kyrie eleyson ut supra. Solum vexillum et ceriferarus et thuribulo contenti sint. Sacerdos Alleluia incipiat. Rector chori tres psalmos. Ps. Dixit Dominus.927 Ps. Confitebor.928 Ps. Beatus vir.929 ut supra.930 Deinde Hec dies. In dextro choro. In sinistro. V. Lapidem quem reprobaverunt.931 Item in dextro. Alleluia. In sinistro versus cantatur. In die resurrectionis usque precedam vos et tunc ambo chori cantabunt. Dyaconus incipiat antyphonam super magnificat. Ant. Dixit Ihesus. Coll. Concede quesumus misericors Deus. Per Dominum. ¶ Ad processionem ascendendo. Regens chorum incipiat. Alleluia. Chorus psalmum. Laudate pueri.932 ¶ Iuxta fontem. In dextro choro Alleluia. In sinistro. V. Surrexit Dominus vere. Oremus. Coll. Deus qui credentes in te populos.933 Per Christum. Eundo ad crucem. Alleluia et ps. In exitu Israhel 934 ut supra. Ante crucem. In dextro choro. Alleluia. In sinistro versum. Dicite in gentibus. Sacerdos. Oremus. Coll. de tertia. Deus qui nobis 935 et 921 G4 stattdessen: „Scholaris vicarius cantabit primum Vicarii sacerdotes cantabunt alia duo. Te Deum.“ 922 GrH 415. 923 GrH 420. 924 G4 hier: „…qui surrexisti.“ 925 GrH 422. 926 G4 stattdessen: „debet“. 927 Ps 109. 928 Ps 110. 929 Ps 111. 930 G4 zählt die drei Psalmen nicht auf. 931 Lc 20,17. 932 Ps 112. 933 GrH 445. 934 Ps 113a. 935 G4 ergänzt hier: „…ad celebrandum“.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

fol. 32rb Per Christum Dominum nostrum. Descendendo. Ant. Christus resurgens sine 936 versu scilicet. Dicant nunc. Scolaris.937 V. Dicite in nationibus. Sacerdos. Oremus. Collecta de sexta. Da quesumus omnipotens Deus et Per Dominum nostrum. Feria sexta. Feria sexta ad matutinas. Domine labia mea. Invit. Surrexit. Ps. Celi enarrant.938 Ps. Exaudiat te Dominus.939 Ps. Domine in virtute.940 Simplex Alleluia. V. Quem queris mulier. Ewang. Undecim discipuli.941 Require in nova omelia.942 Primum R. Virtute magna. Secundum R. Tulerunt Dominum. Tertium R. Expurgate. Te Deum laudamus. Versiculus ante Laudes. Tulerunt Dominum meum. Ad Laudes ant. Respondens autem angelus. Ad benedictus ant. Undecim discipuli abierunt. Coll. Omnipotens sempiterne Deus. ¶ Ad primam ut supra. ¶ Ad tertiam ut supra.943 [Gloria ad idem.]944 ¶ Ad missam. Kyrie eleyson paschale sola collecta. Grad. Hec dies. V. Benedictus qui venit. Alleluia. V. Dicite in gentibus. Prefatio de festo. [(…) Credo canitur]945 Sanctus dominicale. Communicantes et Hanc igitur. Agnus Dei dominicale 946 ¶ Ad sextam. coll. Solita nos quesumus Domine. ¶ Ad nonam coll. Presta quesumus Domine familie tue.947 ¶ Ad vesperas. Kyrie eleyson ut supra. fol. 32va Grad. Hec dies. V. Benedictus qui venit. Alleluia in dextro choro. V. Dicite in nationibus 948. In sinistro. Dyaconus incipiat antyphonam super magnificat ant. Data est mihi. Coll. Deus per quem nobis.949 ¶ Ad processionem ascendendo. Ps. Laudate pueri 950 legetur ut supra. Circa Baptismum. Cantabitur Alleluia. Surrexit altissimus. Oremus coll. Deus cuius providentia et Per Christum Dominum 936 Randbemerkung von späterer Hand. 937 G4 stattdessen: „et sine statione in antiquo choro.“ 938 Ps 18. 939 Ps 19. 940 Ps 20. 941 Mt 28,16. 942 G4 anstatt dem Folgenden: „Responsoria de feria tertia.“ 943 G4 stattdessen: „Collectam. Praesta quesumus omnipotens Deus.“ 944 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 945 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 946 G4 ergänzt hier: „Qui surrexisti.“ 947 G4 stattdessen: „Adesto quesumus Domine.“ 948 G4 stattdessen hier: „…gentibus“. 949 GrH 427; G4 stattdessen: „Concede quesumus misericors Deus.“ 950 Ps 112.

115

116

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

nostrum. Eundo ad crucem Ps. In exitu Israhel 951 ut supra. Ante crucem. Alleluia. In dextro choro. Gr. Hec dies. In sinistro choro cantabitur usque Exultemus et tunc cantabunt omnes simul. Oremus. Collecta de Sexta. Soli nos quesumus. Descendendo. Christus resurens sine dicant nunc.952 V. Dicite in nationibus. Collecta de nona. Scilicet. Presta 953 [Adesto] quesumus Domine familie tue. ¶ Ad completorium. Alleluia. Hec dies et post versum.954 Collecta ut supra. Sabbato. Sabbato ad matutinas. Invit. Surrexit Dominus. Ps. Dominus regit.955 Ps. Domini est terra.956 Ps. Iudica me Domine 957 et simplex. Alleluia. V. Quem queris mulier. Ewang. Una sabbati.958 Require in nova omelia. Primum R. Ecce vicit leo. Se­cun­dum R. Isti sunt fol. 32vb agni. Tertium R. Surrexit pastor bonus. Te Deum laudamus. Ad laudes {[ant. Angelus autem Domini.]}959 Ad benedictus ant. Currebant duo simul coll. Concede quesumus omnipotens Deus. ¶ Ad primam post psalmos et post unicum Alleluia. Alleluia. Hec dies. Et cantabitur utroque choro simul et post versum iterabitur cum cauda. Et sic ad omnes horas huius diei servabitur. Collecta ut supra. ¶ Ad tertiam coll. Deus totius conditor creature.960 ¶ Ad missam. Kyrie eleyson paschale. Gloria in excelsis ad idem sola collecta. Post epistolam. Primum Alleluia. Hec dies. Secundum Alleluia. Laudate pueri Dominum.961 Secundus versus. Sit nomen Domini sine sequentia. Credo canitur. Prefatio de festo. Communicantes et ¶ Hanc igitur pretermittitur. Ad sexta coll. Deus qui multiplicas.962 ¶ Ad nonam coll. Celesti lumine quesumus Domine.963 In octavis. In octavis pasche. Dominus decanus et cantor [(…)] prerunt offitiis. Ad vesperas. Deus in adiutorium. Super psalmos octo Alleluia in ordine dicentur psalmi. Bene­ dictus cum ceteris ymnus. Ad cenam agni providi. Cap. Christus semel.964 V. Mane 951 Ps 113a. 952 G4 stattdessen: „…sine versuet sine statione.“ 953 Streichung von späterer Hand Ergänzung des folgenden über dem Text. (Auch durch G4 belegt). 954 Einfügung am linken Rand von späterer Hand: „cantabit Alleluia cum cauda.“ 955 Ps 22. 956 Ps 23. 957 Ps 25. 958 Lc 24,1; Io 20,1. 959 G4 stattdessen: „Erat autem“. 960 GrH 433. 961 Ps 112. 962 GrH 434. 963 GrH 459. 964 Hbr 9,28; I Pt 3,18.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

fol. 33ra nobiscum sine responsorio. Ad magnificat ant. Cum esset sero. Coll. Deus qui per unigenitum tuum.965 ¶ {[Ad processionem eundo inferius ad antiquum chorum. Cantor incipiet. Ant. Crucifixus et ternabitur sub corona.]}966 Scolaris dicet. [V. Dicite in nationibus Alleluia.] Oremus. Coll. Solita nos quesumus Domine hec collecta sabbatis diebus et dominicis ad processionem usque ad ascensionem ante crucem dicetur.967 {[(…)]}968 ¶ Ad completorium. Converte nos Deus salutaris. Ymnus. Ihesu nostra redemptio. Et hic ymnus festivis et feriatis diebus servabitur usque ad pentecostes. Nisi forte in Commemorationibus sancte Marie. Cap. Populus acquisitionis.969 Et dicetur hoc capitulum cum collecta Deus innocentie.970 Ad completorium usque ad ascensionem. V. Surrexit Dominus vere. Ad nunc dimittis. Alleluia. Resurrexit Dominus et hec antyphona servabitur usque ad ascensionem. Nisi fol. 33rb aliqua spetialis de festivitate sanctorum aliquorum intervenerit. Coll. Deus innocentie.971 Et salva nos 972 simul. Ad matutinas. Invit. Surrexit Dominus vere. Ant. Ego sum qui sum. Ps. Beatus vir.973 Ant. Postulam. Ps. Quare fremuerunt.974 Ant. Ego dormivi. Ps. Domine quid multiplicati.975 V. Quem queris mulier. Ewang. Cum esset sero.976 Require in nova omelia. [xxxiii]977 ¶ Et nota 978 quod a festo pasche usque ad octavas pentecostes in festivis et feriatis diebus in matutinis et vigiliis non nisi tres lectiones servande sunt. Socius cantabit. Primum R. Angelus Domini descendit. 965 GrH 383. 966 Rasur und Ergänzung von späterer Hand; (nach G4 rekonstruiert). 967 Kennt G4 ab „hec collecta“ nicht; stattdessen: „Suffragium ibidem. Lux perpettua. V. Laetamini. Collecta. Deus qui nos resurrectionis, et Collecta. Praesta quesumus omnipotens et misericors Deus simul dicentur. Eundo ad chorum. Ant. Surrexit. Et sic sabbatis diebus ad processionem est servandum usque ad Ascensionem.“ 968 Rasur und Ergänzung von späterer Hand: „(…)“. 969 I Pt 2,9. 970 GrH 216. 971 GrH 216. 972 GrH 939. 973 Ps 1. 974 Ps 2. 975 Ps 3; G4 ergänzt bis hier stattdessen: „…Ego sum qui sum cum coeteris. Ant. et Psalmis sicut in die.“ 976 Io 20,19. 977 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 978 Nota-­Zeichen am rechten Rand.

117

118

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Secundum R. Angelus Domini locutus. Tertium R. Dum transisset.979 Te Deum. Versus ante laudes. In resurrectione tua Christe. Ad laudes antyphone omnes canentur. Angelus autem Domini cum ceteris. Et hoc ordine dominicas diebus. ¶ Ad matutinas servabitur useque ad ascensione.980 Cap. Ihesum nazarenum.981 V. Surrexit Christus. Ad benedictus. Post dies octo Ianuis. Coll. Presta quesumus omnipotens Deus. In suffragiis ant. In resurrectione tua Christe. Dicite in fol. 33va nationibus. Coll. Deus qui nos resurrectionis.982 De sanctis.983 In celestibus regnis. V. Exultent iusti. Coll. Presta quesumus omnipotens et misericors Deus. Et huiusmodi suffragia diebus dominicis sanctorum festis 984 nisi forte feria sexta 985 vel sabbato venerint servabuntur. ¶ Ad primam. Deus in adiutorium. Ymnus. Iam lucis. Ps. Deus in nomine tuo.986 Ps. Confitemini.987 Ps. Beati immaculati.988 Ps. Retribue.989 Ps. Quicumque vult. Ant. Surgens Ihesus. Cap. Domine miserere nostri.990 R. Christe fili Dei vivi miserere nobis. Alleluia Alleluia. Qui surrexisti a mortuis. Alleluia Alleluia. Usque ad ascensionem.991 Exurge Domine. Kyrie eleyson. Christe eleyson. Kyrie eleyson. Pater noster. Preces et collecte consuete. Pretiosa ut supra. ¶ Ad tertiam ant. Dixit Ihesus. Cap. Deus suscitavit Ihesum.992 R. Quem queris mulier. Alleluia Alleluia. V. In resurrectione tua Christe. Coll. Deus qui renatis.993 ¶ Ad aspersionem aque cantabitur. In die resurrectionis. Deinde. Vidi aquam. Versiculus a sacerdote. In resurrectione tua Christe. Coll. Deus qui nos resurrectionis.994 ¶ Ad processionem.995 Ascendendo.996 Cantabitur. Cum rex glorie 979 G4 lediglich: „Responsoria. Sicut in die Paschae. Sacerdos vicarius cantabit Primum R., alia duo R. Canonici cantabunt.“ 980 Lässt G4 ab „Et hoc ordine…“ aus. 981 Act 2,22. 982 GrH 408. 983 G4 ergänzt hier: „Ant.“ 984 G4 ergänzt hier: „quando refectio datur“. 985 G4: „quinta“. 986 Ps 53. 987 Ps 117. 988 Ps 118 (aleph). 989 Ps 118 (gimel). 990 Is 33,2. 991 G4: „V.“ 992 Act 5,30. 993 GrH 454. 994 GrH 408. 995 G4 ergänzt hier: „cum 4 vexillis per ambitum Dominorum“. 996 G4 ergänzt hier: „per gradum S. Michaelis“.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

fol. 33vb et terminabitur stando inter campanas. Versiculus. Surexit Dominus vere. Oremus. Collecta de tertia. Deus qui renatis.997 Deinde ad crucem. Sedit Angelus. Duo canonici 998 versum solum. Recordamini. [repititis Alleluia]999 Surrexit Dominus de sepulchro. Oremus. Collecta de sexta. Deus qui nos exultantibus.1000 Descendendo duo sacerdotes cantabunt. Salve festa dies. [Sub corona. Regina celi ad (…)]1001 Deinde. O felix dies a duobus canonicis vel sotiis. Post incipietur. Introitus misse. Resurrexi. Et hoc offitium resurrectionis Domini diebus dominicis usque ad ascensionem servabitur. Collecta sola de festo. Deus qui hodierna die per unigenitum. Alleluia duplex. Primum Pascha nostrum.1002 [(…)]1003 Secundum Alleluia. Nonne cor nostrum. Sequentia. Victime. Ewangelium et epistula de festo. Off. Terra tremuit. Prefatio de festo. Sanctus semituplex. Communicantes et Hanc igitur non dicitur. Agnus Dei. Qui surrexisti a mortuis. Communio. Pascha nostrum. ¶ Ad sextam ant. Tulerunt. Cap. Populus acquisitionis.1004 R. Noli flere Maria. Alleluia Alleluia. V. Surrexit Dominus vere. Coll. Deus qui nos exultantibus animis.1005 Ad nonam ant. Ardens est cor. fol. 34ra Cap. Deus pacis.1006 R. Tulerunt Dominum meum. Alleluia Alleluia.1007 V. Surrexit Dominus de sepulchro. Coll. Presta quesumus Domine Deus noster. ¶ Ad vesperas primi. Dixit Dominus 1008 cum ceteris. Pro antiphona quatuor Alleluia.1009 Ymnus. Ad cenam agni usque ad ascensionem. Cap. Benedictus Deus.1010 V. Mane nobiscum Domine. Ad magnificat ant. Thomas qui dicitur Didimus. Coll.

997 GrH 454. 998 G4 ergänzt hier: „scilicet, quod Director chori (…)“. 999 Einfügung von späterer Hand; vgl. G4. 1000 GrH 439. 1001 Einfügung am linken Rand von Spalte a von späterer Hand; G4 hier: „…et terminabitur sub Corona. Ant. ibidem Regina coeli. V. Gaude Dei genitrix Virgo Maria. Coll. Prosit nobis. Eundo ad Chorum. Surrexit Dominus.“ 1002 G4 hier: „Pascha meum“. 1003 Einfügung über dem Text von späterer Hand; G4 hier: „…cum versu pulemur.“ 1004 I Pt 2,9. 1005 GrH 439. 1006 I Th 5,23. 1007 Kennt G4 nicht. 1008 Ps 109. 1009 G4 ergänzt: „Si autem venerit aliquo festum feria secunda de quo datur refectio servabuntur. Octo Alleluia licet sint secundae Vesperae Dominicae servari debent.“ 1010 II Cor 1,3.

119

120

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Populus tuus quesumus Domine. Suffragia. Surrexit Dominus de sepulchro cum {[solempni]}1011 nota. V. Dicite in nationibus. Coll. Deus qui nos resurrectionis.1012 Suffragia. Vox letitie. V. Letamini. Coll. Presta quesumus omnipotens Deus et hec collecta per duas ebdomadas. Ad matutinas et ad vesperas servabitur. Et hoc ordine diebus dominicis et festis sanctorum de quibus refectio datur. ¶ In primis et secundis vesperis suffragia servabuntur. Completorium ut supra. Feria secunda. Invitatorium et per omnes ferias usque ad ascensionem Domini quando de sanctis non canitur. Tria Alleluia Alleluia Alleluia. Ps. Venite exsulte­ mus.1013 Ps. Dominus illuminatio.1014 Ps. Ad te Domine clamabo Deus meus.1015 Ps. Afferte Domino.1016 Ant. Cognoverunt Dominum. V. Quem queris fol. 34rb 1017 mulier. Lectiones de Actibus Apostolorum.1018 Primum quidem. Require in libro qui Genesis dicitur. Responsoria. Dignus es Domine. Et hic liber et hec hystoria per duas ebdomadas servabitur. In pluribus tamen ecclesiis. Apocalipsis legitur que responsoria sunt de eodem. Te Deum {…} canitur.1019 ¶ Ad laudes ant. Pax vobis. Et iste antyphone quinque Gavisi sunt. Ecce ego vobiscum. Surrexit Dominus. Ad nocturnum et ad laudes usque ad ascensionem diebus ferialibus servande sunt. Qualibet autem feria in prima ebdomada de nocturno sibi congruenti tres psalmi priores servandi sunt. ¶ In secunda ebdo­ mada alii tres et sic usque ad ascensionem servandi sunt.1020 Capitulum ad matutinas et ad reliquas horas cum responsoriis versiculis et collectis de dominica serventur. Super benedictus ant. de ewang. Mitte manum tuam. Coll. Presta quesumus omnipotens Deus. Suffragium. Surrexit Christus. V. Dicite in nationibus. Coll. Deus qui nos resurrectionis.1021 De sanctis ant. Fulgebunt iusti. V. Exultent iusti. Coll. Presta quesumus ut supra.

1011 Rasur und Ergänzung von späterer Hand. 1012 GrH 408. 1013 Ps 94. 1014 Ps 26. 1015 Ps 27. 1016 Ps 28. 1017 Diverse, nicht mehr lesbare Bemerkungen am rechten Rand von späterer Hand. 1018 Randbemerkung von späterer Hand: „(…)“; G4: „No. CCLVI“. 1019 G4 ergänzt hier: „In omnibus festis feriis infra Pascha et Pentecosten excepta Ra feria rogationum cantetur. Sic ordinatum in Gener. Cap. Anno 1599. 22 Maii.“ 1020 Kennt G4 ab „In secunda ebdomada…“ nicht. 1021 GrH 408.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Ad missam dominica.1022 Quasi modo geniti.1023 Sine Gloria in excelsis. Collecta prima domini fol. 34va 1024 calis. Secunda. Deus qui nos resurrectionis. Tertia de beata Virgine generalis. Alleluia unum diei depucatum. Credo non canitur. Prefatio de festo. Ite missa dicitur usque ad octavas pentecostes. ¶ Ad vesperas psalmi feriales. Pro antiphona lectis psalmus tria Alleluia Alleluia Alleluia.1025 Ymnus. Ad cenam agni.1026 Capitulum de secundis vesperis. V. Mane nobiscum. Ad magnificat ant. Nisi digitum meum. Et iste ant. Super benedictus et magnificat per ebdomadam dicentur quibus terminatis iterari possunt. Collecta dominicalis. Suffragium nota feriali. Surrexit Dominus. Versus et collecta ut supra. Item antyphona in suffragiis. Sancti Domine. V. Letamini. Coll. Presta quesumus ut supra. ¶ Psalmi penitentiales ad horas non legentur usque post octavas pentecostes. Feria sexta. Feria sexta 1027 ad matutinas in suffragiis. Ant. Crucem sanctam subiit. V. Dicite in nationibus. Coll. Solita. De sanctis ut supra. ¶ Ad vesperas in suffragiis matutinalibus ant. Crucifixus. V. Dicite in nationibus. Coll. Solita. De sanctis ut supra. Sabbato in suffragiis matutinalibus ant. Venite fol. 34vb omnes. V. Dicite in nationibus. Coll. Deus qui nos resurrectionis.1028 De sanctis ut supra.1029 Ad vesperas ¶ Dominica prima post octavas pasche. Super psalmos. Alleluia. (…) ut supra. Psalmi feriales. Ymnus. Ad cenam agni pro. Cap. Redempti estis.1030 1022 G4 ergänzt hier: „Introitus.“ 1023 Introitus der Messe des ersten Sonntags nach Ostern; vgl. I Pt 2,2a. 1024 Diverse, schwer bis gar nicht mehr lesbare Bemerkungen am rechten Rand von späterer Hand, u. a.: „Commemoratio b. Catharina et (…) B. M. Virgine require infra octavam Apostolorum sancti Petri et Pauli.“ 1025 Einfügung als Randbemerkung von späterer Hand: „(…)“. 1026 G4 ergänzt hier: „feriali nota.“ 1027 G4 ergänzt hier das „Festum Lanceae et clavorum“, das als Fest zum Andenken an die Lanze und die Nägel des Kreuzes Christi von Papst Innozenz VI. 1353 für den Freitag nach der Osteroktav festgesetzt wurde und für das Deutsche Reich und Böhmen galt. Vgl. Machilek/ Schlager/Wohnhaas, O Felix Lancea; Kühne, Ostensio reliquiarum, hier: S. 113 f. 1028 GrH 408. 1029 G4 ergänzt hier: „¶ Nota si venerit aliquod festum trium lectionum sicut novem sabbatis diebus usque ad Ascensionem carebit secundis vesperis. Sed vesperae de Dominica servari debent. Nota qualecumque festum venerit in Dominica usque ad Ascensionem debet transferri ad feriam secundam sequentem.“ 1030 I Pt 1,18.

121

122

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

V. Mane nobiscum Domine. Ad magnificat ant. Hec autem scripta sunt. Coll. Deus qui credentes in te.1031 ¶ Ascendendo cantabitur.1032 Crucifixum. V. Dicite in nationibus. Coll. Solita.1033 Descendendo cantabitur.1034 Lux perpetua. V. Letamini. Coll. Presta quesumus.1035 ¶ Completorium ut supra. Ad matutinas. Invit. Surrexit. Ad nocturnum ant. Ego sum. Ps. Beatus vir 1036 ut supra. V. Quem queris mulier. Ewang. Ego sum pastor bonus. Require in nova omelia. Primum R. Angelus Domini.1037 {[Senior]} sotius [cantabit primum] R. Angelus Domini locutus. Tertium canonicus. R. Dum transisset. Te Deum. V. In resurrectione tua Christe. Ad laudes antyphona sola. {[Angelus autem Domini.]} Cap. Christus passus est.1038 V. Surrexit Christe. Ad benedictus ant. Ego sum pastor bonus. Coll. Deus qui in filii tui humilitate.1039 Suffragium. In resurrectione ut supra. De sanctis. fol. 35ra Ant. In celestibus regnis ut supra. ¶ Ad primam ut supra. ¶ Ad tertiam cap. Eratis enim sicut oves errantes.1040 R. ut supra. Coll. Familiam tuam quesumus Domine.1041 ¶ Ad aspersionem aque cantabitur. Vidi aquam. A sacerdote v. In resurrectione. Coll. Deus qui nos resurrectionis 1042 usque ad ascensionem. Ascendendo cantabitur.1043 Cum rex glorie et terminabitur 1044 ante crucem sine Sedit Angelus. Versus a sacerdote. Surrexit Dominus vere. Collecta de tertia. Familiam tuam quesumus.1045 Descendendo duo scolares (induti albis)1046 cantent. Salve festa dies quo terminato {[cantatur Angelus Domini. Regina celi.

1031 GrH 441; GrH 445. 1032 G4 stattdessen: „Ad Processionem inferius.“ 1033 Einfügung im Text von späterer Hand: „id est stando sub corona“; G4: „Stando sub corona. Ant. Lux perpetua.“ 1034 Ergänzung von späterer Hand über dem Text: „id est stando sub corona“. 1035 G4 stattdessen: „Praesta nobis misericors.“ 1036 Ps 1; Ps 111. 1037 G4 ergänzt hier stattdessen: „Primum R. Cantabit socius. Alia duo Canonici.“ 1038 I Pt 2,21. 1039 GrP 390. 1040 I Pt 2,25. 1041 GrH 925; GrH 228. 1042 GrH 408. 1043 G4 stattdessen: „Ad Processionem cantabitur.“ 1044 G4 hier: „superius ante Crucem“. 1045 GrH 925; GrH 228. 1046 Verwischt.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Deinde.]}1047 Introitus. Resurrexi. Kyrie eleyson paschale. Sola collecta de festo. Deus qui hodierna die.1048 Ep. Expurgate.1049 Primum Alleluia. Pascha nostrum. Secundum Alleluia. Surrexit pastor bonus. Sequentia. Victime. Ewang. Maria Magdalene. Off. Terra tremuit. Prefatio de festo. Sanctus semitriplex. Agnus Dei et Qui surrexisti a mortuis. Com. Pascha nostrum. Coll. Spiritus nobis. Hunc ordinem diebus dominicis usque ad ascensionem servandum puta. Si vero sancti alicuius sollempnitas istis diebus fol. 35rb dominicis venerit usque ad proximam diem transferetur.1050 ¶ Ad sextam cap. Notum sit omnibus.1051 Coll. Deus qui pro salute mundi.1052 ¶ Ad nonam cap. Per Ihesum fideles estis. R. Tulerunt Dominum. Coll. Deus qui ad eternam vitam.1053 Et hec capitula cum collectis. Responsorii et versiculis quando nocturnus canitur. Ad horas per ebdomadam serventur. ¶ Ad vesperas antyphona. Capitulum de secundis vesperis. Deus patrum nostrum et collecta dominicalis dicentur. Nisi forte capitulum de primis vesperis propter aliquam sollempnitatem in sabbato fuerit pretermissum. In secundis vesperis 1054 Alle­ luia.1055 Ps. Dixit Dominus 1056 cum ceteris. Ymnus. Ad cenam. Cap. Deus Patrum nostrum. V. Mane nobiscum Domine. Ad magnificat ant. Ego sum pastor bonus. Coll. Deus innocentie reparator. Suffragium ut supra. ¶ Completorium ut supra. Feria secunda. Feria secunda ad matutinas. Invitatorium et per ebdomadam. Alleluia Alleluia Alleluia. Ps. Venite exultemus.1057 In nocturno ant. {…} Ps.1058 (In te) Domine spe­ ravi.1059 Ps. (Beati)1060 quorum 1061 et singulis nocturnis. Usque ad ascensionem 1047 Rasur und Ergänzung von späterer Hand; G4 hier: „…sub Corona. Ante ibidem Regina coeli. V. Gaude Dei genitrix. Coll. Prosit nobis. Eundo ad chorum Surrexit Deus.“ 1048 GrH 383. 1049 I Cor 5,7. 1050 Kennt G4 ab „Si vero sancti…“ nicht. 1051 Act 4,10. 1052 GrH 442. 1053 GrH 443 oder GrH 451. 1054 Über den Rand geschrieben. 1055 G4 stattdessen: „quatuor Alleluia“ 1056 Ps 109. 1057 Ps 94. 1058 G4 ergänzt hier: „Exaltabo te.“ 1059 Ps 30; Ps 70. 1060 Verwischt, aber lesbar. 1061 Ps 31.

123

124

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

fol. 35va tres psalmi sumendi sunt.1062 Cognoverunt Dominum. Cum aliis que secuntur.1063 Ad nocturnum et ad laudes serventur. V. Quem quadris mulier. Lectiones de Actibus Apostolorum. [(…) in libro (…) folio LVI.]1064 Responsoria de hystoria. Dignus es. [Te Deum canitur excepta feria secunda et tria Rogatorium.]1065 Ad laudes. Pastor bonus et hec antiphona cum sequentibus per ebdomadam. Super benedictus et magnificat servari debent.1066 Ad Missam. Dominica Misericordia Domini 1067 sine Gloria in excelsis servanda est. Dominica secunda. Dominica secunda post octavas pasche ad vesperas. [(…)]1068 Alleluia. Psalmi. Benedictus cum ceteris. Ymnus. Ad cenam agni. Cap. In hoc mortuus est Christus.1069 V. Mane nobiscum. Ad magnificat ant. Alias oves habeo. Coll. Deus qui credentes in te populos.1070 ¶ Accentendo cantabitur.1071 Crucifixum ut supra. V. Dicite in nationibus. Coll. Solita [id est stando sub corona]1072. Descendendo. Lux perpetua cantabitur.1073 V. Letamini. Coll. Christianam 1074 quesumus Domine.1075 ¶ Completorium ut supra. ¶ Ad matutinas invitatorium Surrexit. In nocturno ant. Ego sum ut supra. Ps. Beatus vir 1076 ut supra.1077 V. Quem queris mulier. Ewang. Modicum et iam non videbitis me.1078 Require in nova omelia. Responsoria. Angelus Domini descendit ut supra. Ad laudes.

1062 G4 ergänzt hier: „Ant.“ 1063 G4: „sequuntur“. 1064 Einfügung am linken Rand von späterer Hand. 1065 Streichung und Ersetzung von späterer Hand. 1066 Einfügung als Randbemerkung von späterer Hand: „Ad Benedicamus Domino (…) Alleluya.“ 1067 Introitus des zweiten Sonntags nach Ostern; vgl. Ps 89,2. 1068 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 1069 Rm 14,9. 1070 GrH 445. 1071 G4 hier stattdessen: „Ad Processionem inferius cantabitur.“ 1072 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 1073 G4 ergänzt zuvor: „Ant.“ 1074 Einfügung eines Wortteils über dem Wort. 1075 G4 ergänzt: „Eundo ad chorum ut supra.“ 1076 Ps 1; Ps 111. 1077 G4 stattdessen: „…ut in festo paschae.“ 1078 Io 16,16.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

fol. 35vb Ecce autem 1079 [Et ecce terre motus]. Cap. Gratias agimus Deo.1080 V. Surrexit Christus. Ad benedictus ant. Modicum et non videbitis. Coll. Deus qui errantibus.1081 Suffragium. In resurrectione tua ut supra. De sanctis ant. In celestibus regnis. V. Exultent Iusti. Coll. Christianam quesumus Domine et hec collecta ad matutinas et ad vesperas usque ad ascensionem Domini servabitur. ¶ Ad tertiam.1082 Cap. Advocatum habemus.1083 R. Quem queris mulier. V. In resurrectione ut supra.1084 Coll. Gaudeat Domine plebs.1085 ¶ Ad aspersionem aque cantabitur. Vidi aquam ut supra. Ascendendo. Cum rex glorie ut supra. Collecta de tertia. Gaudeat Domine plebs.1086 Descendendo.1087 Salve festa dies ut supra.1088 {…} Introitus misse. Resurrexi et offitium misse ut supra.1089 ¶ Ad sextam cap. Mandatum novum est.1090 Coll. Omnipotens sempiterne Deus. ¶ Ad nonam cap. Deus et Dominum suscitavit.1091 Coll. Presta nobis omnipotens et misericors Deus.1092 ¶ In secundis vesperis.1093 Ps. Dixit Dominus 1094 ut supra. Ymnus. Ad cenam.1095 Cap. Estote imitatores Dei.1096 V. Mane nobiscum. Ad magnificat ant. Quid est hoc quod dicit nobis modicum. Coll. Omnipotens sempiter fol. 36ra ne Deus deduc nos. Suffragia de secundis vesperis ut supra. ¶ Completorium ut supra. Feria secunda. Feria secunda ad matutinas. Lectiones usque ad ascensionem Domini canonice Apostolorum. Prima Iacobi. Iacobus Ihesu Christi. ¶ Canonica Petri. Petrus apostolus Ihesu Christi. ¶ Secunda Canonica Petri. Symo Petrus servus et apostolus 1079 Gestrichen und Ergänzung und folgende Ergänzung über dem Text. 1080 Col 1,3; I Th 1,2. 1081 GrH 396. 1082 G4 stattdessen: „¶ Ad Primam ut supra Ad Tertiam.“ 1083 I Io 2,1. 1084 G4 hier nur: „…ut supra.“ 1085 GrH 453. 1086 GrH 453. 1087 G4 ergänzt hier: „Duo Scholares.“ 1088 G4 ergänzt hier: „Stando sub coronam. Ant. Regina coeli ut supra.“ 1089 G4 ergänzt hier: „Secundum Alleluia. Christus resurgens et Sequentia Victimae.“ 1090 I Io 2,7. 1091 G4: „…suscitavit Jesu.“ 1092 GrH 448. 1093 G4 ergänzt: „4 Alleluia.“ 1094 Ps 109. 1095 G4 hier lediglich: „…cum ceteris.“ 1096 Eph 5,1; G4 spricht von „Estote imitatores mei.“

125

126

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Ihesu Christi. ¶ Canonica Iohannis prima quod ab initio. ¶ Iohannis secunda. Senior electe Dei. ¶ Iohannis tertia. Servo Gayo carissimo. ¶ Canonica Iude. Iudas Ihesu Christi servus. Require hec omnia in libro qui Genesis dicitur.1097 Responsoria usque ad ascensionem in hystoria. Si oblitus.1098 Antyphone super benedictus et magnificat de ewangelio per ebdomada. Cognovit autem Ihesus cum sequentibus. ¶ Ad vesperas capitulum de secundis vesperis cum collecta dominicali. Dominica tertia. Dominica tertia post octavas pasche. Ad vesperas. Alleluia [octo]1099 ut supra. Ps. Benedictus.1100 Ymnus. Ad cenam. Cap. Habemus thesaurum.1101 V. Mane nobiscum. Ad magnificat ant. Iterum autem videbo nos. Coll. Concede quesumus omnipotens Deus ut veterem. Ascendendo cantabitur.1102 Crucifixum ut supra. Scolaris. V. Dicite in nationibus. fol. 36rb Coll. Solita. Descendendo. Lux perpetua. V. Letamini. Coll. Christianam […]1103 ¶ Completorium ut supra. Ad matutinas invit. Surrexit. In nocturno ant. Ego sum. Ps. Beatus vir 1104 ut supra. V. Quem queris mulier. Ewang. Vado ad eum qui me.1105 Require in nova omelia. Responsoria. Angelus Domini ut supra. Te Deum. In laudibus ant. Pre timore 1106 [Erat] autem. Cap. Communicantes Christi passionibus.1107 V. Surrexit Christus. Ad benedictus ant. Vado ad eum qui misit me. Coll. Deus qui fidelium mentes.1108 Suffragia. In resurrectione ut supra. ¶ Ad primam ut supra. ¶ Ad tertiam. Cap. Gloriemur in deo.1109 R. Quem queris mulier ut supra. Coll. Christianam quesumus Domine. ¶ Ad aspersionem aque. Vidi aquam ut supra. Ascendendo.1110 Cum rex glorie ut supra.1111 Descendendo. 1097 Einfügung als Randbemerkung von späterer Hand: „cclxxxiiii“. 1098 G4 ergänzt hier: „…et hoc si alia historia fuerit completa. Scilicet Dignus est.“ 1099 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 1100 Ps 143. 1101 II Cor 4,7. 1102 G4 stattdessen: „Ad Processionem.“ 1103 Rasur; G4 hier: „Christianam Intrando. Surrexit Dominus ut supra.“ 1104 Ps 1; Ps 111. 1105 Io 16,5. 1106 Streichung und folgende Ergänzung über dem Text von späterer Hand; G4 hier: „Erat autem aspectus.“ 1107 I Pt 4,13. 1108 GrP 411. 1109 Rm 5,11. 1110 G4 stattdessen: „Ad Processionem“. 1111 G4 ergänzt hier: „Coll. de tertia. Christianam.“

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Salve festa dies ut supra.1112 {…} Missa. Resurrexi ut supra.1113 ¶ Ad sextam. Cap. Pro omnibus mortuus.1114 Coll. Depelle Domine.1115 ¶ Ad nonam cap. Consepulti sumus.1116 Coll. Deus qui ad eternam vitam.1117 ¶ In secundis vesperis. Psalmi. Dixit Dominus 1118 ut supra.1119 Ymnus. Ad cenam. Cap. Crucifixus est Christe. V. Mane fol. 36va nobiscum. Ad magnificat ant. Ego veritatem dico vobis. Coll. Deus humani generis conditor.1120 Suffragium de secundis vesperis ut supra. ¶ Completorium ut supra. ¶ Offitium dominicale per ebdomadam. Cantate Domino 1121 sine Gloria in excelsis et sine Credo. Ite missa dicetur. ¶ Per ebdomadam. Antyphone Super benedictus et magnificat de ewang. Cum venerit 1122 cum sequentibus. Dominica iiii. Dominica quarta post octavas. Sabbato ad vesperas [ocoto] Alleluia. Psalmi. Benedictus.1123 Ymnus. Ad cenam. Cap. Gratia vobis et pax. V. Mane nobiscum. Ad magnificat ant. [Ille me clarificabit.]1124 Coll. Deus qui renatis.1125 ¶ Ad processionem. Ascendendo.1126 Crucifixum ut supra. V. Dicite in nationibus. Coll. Solita. Descendendo. Lux perpetua. V. Letamini ut supra. ¶ Completorium ut supra. ¶ Ad matutinas. Invit. Surrexit Dominus. In nocturno ant. Ego sum qui sum ut supra. V. Quem queris. Ewang. Amen amen dico vobis si quid petieritis.1127 Require in nova omelia. R. Angelus Domini ut supra. Te Deum.1128 Ad laudes ant. Respondens autem angelus. Cap. Semper mortificationem.1129 V. Surrexit Christus. Ad benedictus ant. Usque modo non. Coll. Deus a quo bo 1112 G4 ergänzt hier: „Sub Corona cantabitur. Regina coeli ut supra.“ 1113 G4 ergänzt hier: „Primum Alleluia. Paschae nostrum. Secundum Alleluia. Surrexit pastor bonus. Sequentia. Victimae paschali. Praefatio de festo.“ 1114 II Cor 5,14. 1115 GrH 450. 1116 Rm 6,4. 1117 GrH 443 oder GrH 451. 1118 Ps 109. 1119 G4 ergänzt: „4 Alleluia.“ 1120 GrH 452. 1121 Introitus der Messe des vierten Sonntags nach Ostern. 1122 Io 15,26. 1123 Ps 143. 1124 Verwischt und nachgezeichnet. 1125 GrH 454. 1126 Kennt G4 nicht. 1127 Io 16,23. 1128 G4 ergänzt hier: „V. In resurrectione.“ 1129 II Cor 4,10.

127

128

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

fol. 36vb na cuncta.1130 Suffragia ut supra.1131 ¶ Ad tertiam. Cap. Christus resurgens.1132 R. Quem queris ut supra. Coll. Fac nos omnipotens Deus.1133 ¶ Ad Aspersionem aque cantabitur. Vidi aquam. ¶ Ascendendo cantabitur.1134 Cum rex glorie solum ut supra.1135 V. Surrexit Dominus vere. Collecta de tertia. Fac nos.1136 Descendendo. Salve festa dies. {…} Deinde offitium misse. Resurrexi ut supra. ¶ Ad sextam cap. Estimate vos.1137 Coll. Familiam tuam.1138 ¶ Ad nonam cap. Deus reconciliavit.1139 Coll. Paschalibus nos Domine. ¶ Ad vesperas.1140 Alleluia. Psalmi. Dixit Dominus 1141 ut supra. Ymnus. Ad cenam. Cap. Deus qui dives est.1142 V. Mane nobiscum. Ad magnificat ant. Petite et accipietis. Coll. Quesumus omnipotens Deus. Fera secunda vel tertia. Feria secunda vel feria tertia. Quando commodius fieri potest pronuntiabitur et Ewangelium rogationum. Qui vestrum habebit amicum.1143 Require in nova omelia. [cliv]1144Antyphone super benedictus et magnificat. Exivi a patre cum ceteris. His duobus diebus. Offitium dominicale. Vocem iocunditatis 1145 servabitur ante vigiliam ascensionis. Letania maior.1146 In die sancti Marci ewangeliste fol. 37ra cum processione et Ieiunio servande est. Si vero Marcus venerit in ebdomadam paschalem vel in diem dominicam. Processio servanda sine Ieiunio et carnes comedende sunt.1147 ¶ Quando autem servabitur post summam missam et

1130 GrP 424. 1131 G4 ergänzt hier: „Ad Primam ut supra.“ 1132 Rm 6,9. 1133 GrH 455, dann müsste es aber heißen: „Fac omnipotens Deus…“ 1134 G4 stattdessen: „Ad processionem.“ 1135 G4 ergänzt hier: „…ut prius…“. 1136 GrH 455, dann müsste es aber heißen: „Fac omnipotens Deus…“ (vgl. oben). 1137 Rm 6,1. 1138 GrH 457. 1139 II Cor 5,18. 1140 G4 ergänzt hier: „4 Alleluia.“ 1141 Ps 109. 1142 Eph 2,4. 1143 Lc 11,5. 1144 Einfügung am linken Rand von späterer Hand. 1145 Introitus der Messe des fünften Sonntags nach Ostern. 1146 Erwähnt G4 nicht. 1147 G4 setzt voran: „Et non itur ad Sanctum Adalbertum, nec litania servabitur. Sed fiet processio per ambitum Dominorum. quando autem servabitur prosessio post summam missam…“.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

post sextam aqua aspergetur et cantabitur. Exurge Domine. Deinde Oremus. Coll. Per te Domine.1148 Deinde ordinabitur processio. Et eundum est ad sanc­ tum Adalbertum et cantabitur Surgite sancti. Deinde Clementissime. Post hec a rex sacerdotibus 1149 ad hoc specialiter deputatis eundo et redeundo tota letania complebitur. Eundo tres antyphone. Ego sum Deus. Secunda ant. Populus Syon. Tertia. Domine Deus noster. ¶ Ad sanctum Petrum. R. Petre amas me. V. Tu es Petrus.1150 Coll. Deus qui beatum Petrum.1151 Eundo ad sanctum Adalbertum.1152 Ant. Symon bariona.1153 Missa apud sanctum Adalbertum. Introitus Exaudivit de templo sine Gloria in excelsis.1154 Post collectam misse. Deus qui nos resurrectionis.1155 Et generalem de beata Virgine. Secundum Alleluia quod competit diei. Credo non canitur.1156 Prefatio de festo. Ite missa est fol. 37rb dicetur. Redeundo. Ant. Oremus dilectissimi. Deinde a duobus de rex sacerdo­ tibus.1157 Letania. Kyrie eleyson que terminabitur in parvisio in facie ecclesie et congregavit omnibus simul intrando cantabitur.1158 Lux perpetua. V. Letamini a sacerdote. Coll. Concede quesumus omnipotens Deus ut intercessio. Feria secunda ante ascensionem. Eundum est cum processione Burchetum 1159 post missam et sextam. Ad Aspersionem cantabitur. Exurge Domine. Coll. Parce Domine.1160 Ordinando processionem cantabitur. Ant. Surgite sancti. Deinde Clementissime. Post hec rex sacerdotes.1161 Antyphonas. Confitemini 1148 G4 stattdessen: „Coll. a Sacerdote Capellano. Parce Domine parce.“ (GrH 161) 1149 G4 stattdessen: „…Vicariis vel aliis Sacerdotibus…“. 1150 G4 stattdessen: „In omnem terram.“ 1151 GrH 622. 1152 G4 stattdessen: „…Ecclesiam S. Petri.“ 1153 G4 ergänzt: „R. In vico scilicet (…) cantabitur. Ave praeclara, qua completa. R. Sanctus Adalbertus. V. Gloria et honore. Coll. Adesto Domine populo tuo.“ 1154 Einfügung von späterer Hand über dem Text: „nisi (…) in dies dominica (…)“; Ergänzung am linken Rand von späterer Hand: „Dominica secunda post festum paschae (…) 74.“ 1155 GrH 408. 1156 Einfügung von späterer Hand über dem folgenden Text: „(…) si venerit in dies dominica Credo canitur“. 1157 G4 stattdessen: „…duo Sacerdotes de Vicariis (…) cantabunt“. 1158 G4 stattdessen ab „in facie ecclesie“: „Sed ante Ecclesiam Sancta Aldegundis cantabitur, Regnum mundi. V. Diffusa est. Coll. Deus totius amator. De Sancto Ioanne. Ant. In ferventis olei. Intrando Ecclesiam cantabitur.“ 1159 Burtscheid bei Aachen, Purcetum in G4. 1160 GrH 468. 1161 G4 stattdessen: „Ante Ecclesiam Sancti Stephani. R. Lapides cum Coll. Deinde per Vicarios cantabuntur.“

129

130

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Domino. Exclamemus omnes. Parce Domine.1162 Deinde duo de rex sacerdotibus letaniam.1163 Ardua spes mundi. Usque Burchetum intrando ecclesiam cantent.1164 R. Inter natos mulierum quo finito. Ant. Alma redemptoris.1165 V. Post partum. Coll. Porrige.1166 ¶ Deinde missa rogationum. Introitus. Exaudivit de templo ut supra. Redeundo cantabitur. Ant. Omnipotens Deus. Deinde duo sacerdotes de rex. Letaniam quousque terminetur 1167 intrando ecclesiam. Lux perpetua. Letamini. Collecta ut supra. fol. 37va Feria tertia ad aspersionem. Exurge. Oremus. Coll. Parce Domine.1168 Ordinando processionem ad sancte Iacobum cantabitur. Ant. De Iherusalem. Deinde Clementissime. Post hec sacerdotes 1169 duas ant. Immuniti sumus. Ant. Iniquitates nostre. Duo sacerdotes 1170 letaniam. Pater de celis Deus miserere nobis. Intrando ecclesiam 1171 cantabitur. R. Fuerunt sine querela. Versus a sacerdote. In omnem terram. Coll. Esto Domine plebi tue.1172 Offitium misse de patrono. Protexisti me. Gloria in excelsis canitur. Collecta prima. Esto Domine.1173 Secunda. Deus qui nos resurrectionis. Tertia generalis collecta. Concede quesumus. Ep. Benedictus Deus.1174 Alleluia. V. Clamaverunt. Secundis V. Resurrexit. Ewang. Ego sum vitis vera.1175 Credo canitur. Off. Confitebuntur. Prefatio de apostolis. Com. Ego sum vitis. Ite missa est dicitur. ¶ Redeundo. Ant. Oremus dilectissimi.1176 Duo

1162 GrH 468. 1163 G4 stattdessen ab „Deinde“: „quibus finitis. Exeundo Civitatem duo de Vicariis Litaniam.“ 1164 G4 hier: „…usque Porcetum. Ascendendo prope Ecclesiam Sancti Michaelis. R. Te sanctum Dominum cum coll. Intrando Ecclesiam Sancti Ioannis.“ 1165 G4 stattdessen ab „…quo finito“: „…cum Versiculo et Coll. a Sacerdote. Deinde stando in Ecclesia cantabitur ant. de B. Virgine. Regina coeli vel alia.“ 1166 GrH 918. 1167 G4 stattdessen ab „duo sacerdotes…“: „…ant. de Sancto Bartholomaeo. Sanctus B ­ artholomaeus cum coll. Post haec duo Sacerdotes litaniam Humili prece quae terminabitur ante Capellam. Sancti Joannis. Sed infra Litaniam ante Capellam. S. Leonardi cantabitur. R. Sint lumbi cum Coll. ¶ Ante ecclesiam S. Matthiae. R. Fuerunt sine quereta.“ 1168 GrH 468. 1169 G4 stattdessen: „…Vicarii…“. 1170 G4 stattdessen: „…de vicariis…“. 1171 G4 ergänzt hier: „Sancti Jacobi“. 1172 GrH 603. 1173 GrH 603. 1174 Eph 1,3. 1175 Io 15,26. 1176 G4 ergänzt: „qua finita.“

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

sacerdotes letaniam. Aufer a nobis que terminabitur in parvisio. Qua terminata intrando ecclesiam cantabitur. Lux perpetua. Versus et collecta ut supra.1177 In vigilia Ascensionis. In vigilia ascensionis ad matutinas. fol. 37vb Invit. Alleluia alleluia alleluia. Ps. Venite. Tres psalmi de nocturno quarte ferie qui non sunt lecti. Antyphona una de v. [quinque]1178 antyphonis. Cognoverunt. Quem queris. Ewang. Sublevatis Ihesus oculis.1179 Responsorie in nova omelia. Responsoria de hystoria. Si oblitus. Te Deum {…} canitur. Ad laudes ant. Una de antyphonis. Cognoverunt. Capitulum de dominica. Semper mortificationem.1180 V. Surrexit Christus. Ad benedictus ant. Exivi a patre. Coll. Deus a quo.1181 Suffragia ut supra. Introitus misse. Vocem iocunditatis.1182 {…} Gloria in excel­ sis.1183 Collecta de vigilia et de resurrectione simul. Cap. Unicuique.1184 Scolaris indutus 1185 primum Alleluia. Omnes gentes. Alter scolaris inmediate secundum Alleluia. Oportebat. Ewang. Sublevatis Ihesus 1186 et terminabitur ibi. Et hi in mundo sunt et ego ad te venio. Require in vigilia palmarum. Off. Viri galylei. Prefatio de resurrectione. Com. Pater cum essem. Ite missa est dicitur. ¶ Ad aspersionem aque. Exurge Domine ut supra. Ordinando processionem ad montem salvatoris. Ant. Cum Iocunditate incoabitur in choro.1187 Deinde Clementissime. Post hec a sacerdotibus ad hoc deputatis. Ant. Timor

1177 G4 stattdessen ab „…que terminabitur…“: „Sed infra Litaniam. Intrando Ecclesiam S. Mariae Magdalenae cantabitur ant. Fidelis sermo. V. A scerdote cum coll. Stando ibidem cantabitur. Ant. De B. M. Virgine. Regina coeli, vel alia cum V. et Coll. Exeundo Ecclesiam duo sacerdotes praedicti complebunt Litaniam usque ad parvisium qua terminata. Intrando Ecclesiam cantabitur. Ant. Lux perpetua. V. et Coll. ut supra.“ 1178 Einfügung darüber von späterer Hand, vermutlich als Erklärung der römischen Ziffer im Text. 1179 Io 17,1; Randbemerkung von späterer Hand: „liii“. 1180 II Cor 4,10. 1181 GrP 424. 1182 Vgl. Is 48,20. 1183 Von späterer Hand gestrichen. 1184 Eph 4,7. 1185 Erwähnt G4 nicht. 1186 Io 17,1. 1187 „incoabitur in choro“ erwähnt G4 nicht.

131

132

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

fol. 38ra et tremor. Super montem 1188 intrando ecclesiam. Ant. Salvator mundi. V. Gaudete iusti. Coll. Concede quesumus omnipotens Deus.1189 De sanctis generalis. Introitus misse. Exaudivit de templo ut supra. Secundum Alleluia. V. Oportebat.1190 Re­de­ undo. Ant. Omnipotens Deus.1191 Deinde duo sacerdotes. Letaniam. Agnus Dei que terminabitur stando in parvisio.1192 Intrando ecclesiam. Lux perpetua. V. Letamini. Coll. Concede quesumus.1193 ¶ In vigilia ascensionis ad vesperas.1194 Alleluia. Psalmi feriales. Nisi Dominus. Ymnus. Festum nunc celebre. Cap. Uni­ cuique nostrum.1195 R. Ite in orbem. V. Dominus in synai sancto. Cantor incipiat antyphonam super magnificat. Pater manifestavi. Dominus decanus collectam solam. Presta quesumus omnipotens Deus.1196 ¶ Ad completorium. Ymnus. Ihesu nostra redemptio. Cap. Qui descendit.1197 V. (Ascendens Iesus in altum.)1198 Ad nunc dimittis ant. Alleluia. Dominus in celo. Si dominus decanus egerit offitium infra. Post Dignare Domine {…} dicetur. Confiteor ut supra. Deinde Miserere nostri. Coll. Da quesumus omnipotens Deus et salva nos 1199 cum benedictione sacerdotis. Ad matutinas. Invit. Alleluia. Regem ascendentem in altum. Ps. Venite.1200 Ant.

1188 G4 stattdessen: „Prope Ecclesiam S. Egidii. R. Beatus Aegidius cum V. et Coll. De S. J­ uliano. R. Filiae Jerusalem. Eundo ex port, cantabitur. Sequentia. Ave praeclara. Ascendendo prope Ecclesiam. R. Summae Trinitati…“. 1189 GrH 497. 1190 G4 stattdessen ab „Secundum Alleluia…“: „Nota si Missa de vigilia oportet fuerit servata, servabitur ibidem in monte. Vocem Jocunditatis ut supra. Coll. de vigilia. Deinde Coll. Deus qui nos resurrectionis, et Coll. generalis simul dicentur. Coeteris ut supra.“ 1191 G4 ergänzt hier: „…quae inchoabitur ante portam.“ 1192 G4 stattdessen: „…ante parvisium. Sed infra Litaniam cum pervenitur ante Ecclesiam Minorum cantabitur. R. de B.Nicolao scilicet Beate Nicolaus cum V. et Coll.“ 1193 GrH 497; G4 stattdessen ab „V. Letamini…“: „…ut prius.“ 1194 G4 ergänzt: „8…“ 1195 Eph 4,7. 1196 GrP 445. 1197 Eph 4,10. 1198 Verwischt. 1199 GrH 939. 1200 Ps 95.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

fol. 38rb Elevata est. Ps. Domine Dominus noster.1201 Ant. Dominus de templo. Ps. In Domino confido.1202 Ant. A summo celo. Ps. Celi enarrant.1203 V. Exaltare Domine. Pater noster. Item V. Ascendit Deus in Iubilo. Ewang. Recumbentibus undecim discipulis.1204 Require in nova omelia. Duo canonici primum R. Post passionem. Duo alii secundum R. Omnis pulchritudo Domini. Cantor assumpto sibi canonico.1205 Tertium Responsorium cantet. R. Ite in orben. Te Deum canitur. V. Ascendens Christus in altum. Ad laudes ant. Viri galylei cum ceteris. Dominus regnavit 1206 cum ceteris psalmis. Cap. Credamus secundum operationem.1207 V. Dominus in celo. Ad benedictus ant. Ascendo ad patrem. Coll. Concede quesumus omnipotens Deus.1208 ¶ Ad primam. Ymnus. {[Festum nunc celebre. Tres (…) ad omnes horas et per (…) quando (…) de festo.]}1209 Ant. Hodie secreta celi. R. Christe fili Dei vivi misere nobis. Alleluia alleluia. V. Qui sedes.1210 ¶ Ad tertiam ant. Domine sim tempore. Cap. Adeamus cum fidutia.1211 R. Ascendit Deus in iubilo. Alleluia alleluia. V. Ascendens Christus in altum. Coll. Adesto Domine supplicationibus nostris.1212 ¶ Ad aspersionem aque cantabitur. Vidi aquam. V. A sacerdote. In resurrectione tua Christe.1213 Coll. Deus qui nos resurrectionis et ascensionis. Require in dominica post fol. 38va ascensionem. Ad nonam. Exeundo cum processione. Cantor incipiet. Ant. Ascendens in altum. Deinde. Cum rex glorie. Eundo per forum. Quo finito duo sacerdotes supra curiam incipiant. Salve festa dies et terminabitur in {[templo]}1214 [sub corona]1215 et ibi stando. Cantor incipiat. Sedit angelus. Duo canonici. 1201 Ps 8. 1202 Ps 10. 1203 Ps 18. 1204 Mc 16,14. 1205 G4 ergänzt hier: „…seniore canonico.“ 1206 Ps 92; Ps 96; Ps 98. 1207 Eph 1,19. 1208 GrH 497. 1209 Rasur und Ergänzung von späterer Hand; vermutlich ursprünglich „Iam Iueis.“ (vgl. G2, fol. 41r). 1210 Ergänzung am rechten Rand von späterer Hand: „Qui ascendit ad“. 1211 Hbr 4,16. 1212 GrH 502. 1213 G4 stattdessen: „Ascendens Christus in altum.“ 1214 Rasur und darüber Ergänzung von späterer Hand. 1215 Einfügung von späterer Hand über dem Text.

133

134

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

V. Crucifixum. Et duo alii. V. Recordamini. Deinde cantor. R. Ite in orbem. In die ascensio. Viri galylei. Sola collecta. Prefatio. Qui post resurrectionem. Communicantes ipsa die non plus.1216 ¶ Ad sextam. Ant. Dominus quidem Ihesus. Cap. Accipietis virtutem.1217 R. Ascendens Christus. V. Ascendo ad patrem meum. Coll. Da que­ su­mus omnipotens Deus. ¶ Ad nonam ant. Illi autem profecti. Cap. Qui descendit ipse est.1218 R. Ascendo ad patrem meum. V. Dominus in celo. Coll. Deus cuius filius.1219 In secundis vesperis. Ant. Sede ad dextris meis. Ps. Dixit Dominus.1220 Ant. Excelsus super omnes gentes Dominus. Ps. Laudate pueri Dominum.1221 Ant. Qui habitas. Ps. Ad te levavi.1222 Ant. Omnia quecumque. Ps. Laudate nomen Domini.1223 Ant. Deo nostro. Ps. Laudate Dominum quoniam bonus est 1224 psal­ mus. Ymnus. Festum nunc celebre. Cap. Magnum est sacramentum.1225 R. Ite in orbem. V. fol. 38vb Domimus in Synai. Ad magnificat ant. O rex glorie. Coll. Deus qui ad celebranda. ¶ Ad completorium ut supra. Feria sexta. Feria sexta. Ad matutinas per octavas. Alleluia. Regem ascendentem. In primo nocturno. Ant. Exaltate Domine. Ps. Domine in virtute.1226 Ant. Exaltabo te Domine. Ipsum. Ant. Ascendit Deus. Ps. Omnes gentes.1227 V. Exaltare Domine. ¶ Ad lectiones liber Apocalipsis inchoabitur et legetur usque ad vigiliam pentecostes. Apocalipsis Ihesu Christi.1228 Require in libro qui genesis dicitur. [CCXCVI]1229 Primum R. Exaltare Domine. Secundis R. Non turbetur. Tertium R. Ascendens in altum vel R. Ascendit Deus in iubilo. Te Deum per octavas canitur. [Ad Benedicamus duplex Alleluia]1230 ¶ Ad laudes qualibet die de laudibus 1216 G4 stattdessen: „…ipsa die servabitur.“ 1217 Act 1,8. 1218 Eph 4,10. 1219 GrH 503. 1220 Ps 109. 1221 Ps 112. 1222 Ps 122. 1223 Ps 134. 1224 Ps 146. 1225 I Tim 3,16. 1226 Ps 20. 1227 Ps 46. 1228 Apc 1,1. 1229 Ergänzung am rechten Rand von späterer Hand. 1230 Einfügung am linken Rand von späterer Hand.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

antyphona una. Cap. Credamus. Ad benedictus ant. Sic veniet. Collecta de festo. Concede quesumus.1231 Suffragium. Ant. Crucem sanctam subiit. V. Dicite in nationibus. Coll. Solita. De sanctis. Ant. Fulgebunt iusti. Exultent iusti. Coll. Maiestati vel coll. Omnes sancti. ¶ Ad horas antyphone capitula responsoria collecte per octavas sicut in die. [(…) primum Alleluia. Ascendit (…) sine (…) Credo canitur cetera (…)]1232 ¶ {[Ad vesperas. Quatuor Alleluia de feria sexta ps.]}1233 feriales. Ymnus. Festum nunc celebre. Capitulum de secundis vesperis et collecta per octavas fol. 39ra servabitur. V. Dominus in Synai sancto. Ad magnificat ant. Vado parare vobis locum. In suffragiis. Ant. Crucifixus surrexit. V. Dicite in nationibus. De sanctis. Ant. Sancti tui. V. Letamini. Coll. Letetur ecclesia tua.1234 [(…) Alleluia]1235 Sabbato Sabbato ad matutinas. Invit. Alleluia. Regem ascendentem in altum. In tertio nocturno. Ant. Nimis exaltatus es. Ps. Dominus regnavit exultet.1236 Ant. Dominus in Syon. Ps. Dominus regnavit irascantur.1237 Ant. Dominus in celo. Ps. Benedic anima mea.1238 Primum V. Exaltare. Lectiones de Apocalipsi. Primum R. Ponis nubem. Secundam R. Non turbetur. Tertium R. Tempus est. Ad laudes. Cumque intuerentur. Capitulum et collecta versiculi ut supra de festo. Ad benedictus ant. Rogabo patrem meum. In suffragiis. Ant. Venite omnes. V. Dicite in nationibus. Coll. Deus qui nos resurrectionis dominice et ascensionis ut supra. Sabbato ad vesperas. [Alleluia alleluia.] Pro antyphona. Ps. Benedictus 1239 cum ceteris. Ymnus. Festum nunc celebre. Cap. Dedit Deus Christum. V. Dominus in Synai. Ad magnificat ant. Euntes in mundum. Coll. Tribue quesumus omni­ potens Deus.1240 Ascendendo.1241 Crucifixum ut supra. V. Dicite. Coll. Solita. Descendendo. Lux perpetua. V. Letamini.

1231 GrH 497. 1232 Anmerkungen am oberen Rand des Blattes von späterer Hand. Text abgeschnitten, daher schwer lesbar. 1233 Rasur und darüber Ergänzung von späterer Hand. 1234 GrH 665. 1235 Einfügung von späterer Hand. 1236 Ps 96. 1237 Ps 98. 1238 Ps 102; Ps 103. 1239 Ps 143. 1240 GrH 414. 1241 G4 hier stattdessen: „Ad processionem inferius.“

135

136

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

fol. 39rb Deus qui nos resurrectionis. Dominice et Ascensionis et collecta. Letetur 1242 simul.1243 ¶ Completorium ut supra. ¶ Ad matutinas. Alleluia. Regem ascenden­ tem. Invit. Item in altum. In nocturno antyphone et psalmi sicut in die. Ant. Elevata est.1244 V. Exaltare Domine. Cum venerit paraclitus.1245 Ewang. Require in nova omelia. Primum R. Omnis pulchritudo. [Senior Vicarius ante primum Responsorius.]1246 Secundum R. Exaltare. Tertium R. Ite in orbem.1247 Ad laudes. Elevatis manibus. Cap. Estote prudentes.1248 V. Dominus in celo. Ad benedictus ant. Cum venerit paraclitus. Coll. Omnipotens sempiterne Deus. Suffragia. V. In resurrectione tua. Coll. Deus qui nos resurrectionis et ascensionis. ¶ Ad primam et ad horas antyphone de festo. Ant. Hodie secreta. ¶ Ad tertiam cap. Dei sumus factura.1249 R. Ascendit Deus ut supra. Coll. Deus vita fidelium. ¶ Ad aspersionem aque. Vidi aquam. [(…)]1250 V. In resurrectione tua. Coll. Deus qui nos resurrectionis et ascensionis. Ascendendo.1251 Ant. Ascendens in altum. V. (Surrexit Dominus vere.) Coll. Solita. Descendendo cantabitur. R. Ite in orbem. [quo finito (…)]1252 ¶ Ad missam cantabitur dominica. Exaudi Domine.1253 Kyrie eleyson et Gloria in excelsis dominicale.1254 Collecta dominicalis et de ascensione simul. fol. 39va Prefatio de festo. ¶ Ad sextam. Cap. Facta est prefinitio. R. Ascendens Christe in altum. Coll. Deus innocentie restitutor.1255 ¶ Ad nonam cap. Deus qui dives est. R. Ascendo ad patrem. Coll. Deus qui nos resurrectionis dominice et ascensionis. 1242 GrH 665. 1243 G4 ergänzt hier: „Intrando Ant. Surrexit Dominus.“ 1244 Erwähnt G4 nicht. 1245 Io 15,26. 1246 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 1247 G4 ergänzt hier: „Te Deum laudamus.“ 1248 I Pt 4,7. 1249 Eph 2,10. 1250 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 1251 G4 stattdessen: „Ad processionem. R. Ascendens in altum et terminabitur superius antem Crucem. V. Ascendit Deus in Jubilo.“ 1252 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand; am linken Rand „Nota“ von späterer Hand ergänzt; G4 stattdessen: „…qui finito (…) sine Collecta incipiatur. Ant. De B. M. Virg. Sub corona Regina coeli stando ibidem. V. Post partum virgo. Collecta. Concede nos famulos. Intrando chorum. Surrexit Dominus.“ 1253 Introitus der Messe des sechsten Sonntags nach Ostern. 1254 Unterstreichung ab „Ad missam…“ von späterer Hand. 1255 GrH 883.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

¶ In secundis vesperis. Alleluia. Ps. Dixit Dominus 1256 cum ceteris. Ymnus Festum nunc celebre. Cap. Magnum est sacramentum.1257 V. Dominus in Synai sancto. Ad magnificat ant. Hec locutus sum vobis. Coll. Deus ad celebrandam 1258 et hoc capitulum cum collecta per octavas dicetur ad vesperas. Suffragium ut supra.1259 ¶ Completorium ut supra. Feria secunda. Feria secunda. Invit. Alleluia. Regem ascendentem in altum. In nocturno an­ty­ phone psalmi responsoria sicut feria sexta. Lectiones de Apocalipsi.1260 Te Deum. Ad laudes ant. Exaltare regemen regum. Cap. Credamus. V. Dominus in celo. Ad benedictus ant. Sic veniet. Coll. Concede de festo.1261 ¶ Ad horas omnia sicut in die. Missa de festo.1262 ¶ Ad vesperas ant. Alleluia. Ps. Dilexi quoniam.1263 Ymnus. Festum nunc celebre. Capitulum versiculum collecta ut. Ad magnificat ant. Vado parare. Feria tertia. Invit. Alleluia. fol. 39vb Regem ascendentem in altum. Psalmi et Gloria sicut in sabbato. Lectiones de apocalipsi. Ad laudes ant. Videntibus illis elevatus est. Capitulum et collecta de festo. Ad benedictus ant. Rogabo. Cetera 1264 omnia sicut in die. ¶ Ad vesperas ant. Alleluia.1265 Ps. Letatus sum.1266 Ymnus. Festum nunc celebre. Capitulum. Vado parare.1267 Feria quarta. Feria quarta. Invit. Alleluya. Regem ascendentem sicut in feria sexta. ¶ In octava ascensionis ad vesperas Alleluia.1268 Ps. Nisi Dominus 1269 cum ceteris. Ymnus. Festum nunc celebre. Cap. Unicuique nostrum.1270 R. Ite in orbem. V. Dominus

1256 Ps 109. 1257 Eph 5,32. 1258 GrH 512. 1259 G4 hier: „Ant. Surrexit Dominus. V. Dicite in nationibus. Coll. Deus qui nos resurrectionis Dominicae et ascensionis. Ant. De sanctis. scilicet Sancti tui Domine. V. Laetamini. Coll. (…)“. 1260 G4 ergänzt hier: „Tertium R. Ascendit Deus in Jubilatione.“ 1261 G4 ergänzt hier: „Suffragium. Surrexit Christus ut supra.“ 1262 G4 ergänzt hier: „…sine sequentia.“ 1263 Ps 114. 1264 Gemeint: „coetera“, vgl. G4. 1265 G4 „Ad V. quatuor alleluia ferialia.“ 1266 Ps 121. 1267 G4 bezeichnet setzt dies „Ad Magnificat ant.“ 1268 G4 hier: „octo alleluia.“ 1269 Ps 126. 1270 Eph 4,7.

137

138

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

in Synai sancto. Ad magnificat ant. Pater manifestavi. Coll. Concede quesumus omnipotens Deus.1271 Suffragium ut supra. ¶ Completorium ut supra. ¶ Ad matutinas. Invit. Alleluia. Regem ascendentem. In nocturno antyphone et psalmi sicut in die. Lectiones de Apocalipsi. Beatus est sanctus.1272 [in libro Genesis CCCVII.]1273 Primum R. Exaltare Domine. Secundum R. Omnis pulchritudo. Tertium R. Ite in orbem.1274 Laudes per omnia sicut in die. Suffragia ut supra. ¶ Ad horas et ad vesperas et ad missam per omnia sicut in die.1275 Feria sexta. fol. 40ra Feria sexta ad matutinas. Invit. Alleluia. Regem ascendentem. Antyphone psalmi et responsoria sicut ante feria sexta. Lectiones de Apocalipsi. Te Deum non canitur. In laudes ant. Cumque intuerentur. Capitulum de dominica. Estote prudentes.1276 V. Dominus in celo. Ad laudes ant. Sicveniet.1277 Coll. Omnipotens sempiterne Deus. Suffragia ant. Crucem sanctam subiit. Coll. Solita ut supra. ¶ Ad primam et ad reliquas horas ant. Hodie secreta celi cum ceteris. Capitula et responsoria et collecte dominicales. [Missa de dominica (…) Alleluia. Ant. Domino in Syon. Prefatio.]1278 ¶ Ad vesperas. Alleluia. [ferialia quatuor]1279 Ps. Confitebor.1280 Ymnus. Ymnum canamus glorie.1281 Cap. Magnum est sacramentum.1282 V. Domi­ nus in Synai sancto. Ad magnificat ant. Vado parare. Collecta dominicalis. Omni­ potens sempiterne Deus. ¶ Ad completorium ut supra.1283 In vigilia pentecostes. Ad matutinas. Invit. Alleluia. Regem ascendentem. In nocturno ant. Nimis exaltatus es ut supra.1284 Ewang. Si diligitis me.1285 R. in 1271 G4 ergänzt hier noch: „De Laudibus…“ 1272 Apc 20,6. 1273 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 1274 G4 ergänzt hier: „Te Deum“. 1275 G4 ergänzt hier: „Ad Missam vero prima Coll. de festo. Deinde Coll. Dominicalis et Coll. Concede generalis simul.“ 1276 I Pt 4,7. 1277 Lies: „Sic veniet“. 1278 Einfügung zwischen den Spalten von späterer Hand; G4 hier: „Missa Dominicalis. Exaudi Domine sine Gloria in excelsis. Praefatio de festo.“ 1279 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 1280 Ps 9; Ps 110; Ps 137. 1281 G4 ergänzt hier: „Nota quod idem. Hymnus servabitur etiamsi venerit aliquod festum in ista feria sexta, nisi haberet proprium Hymnus ut festum in ista feria sexta, nisi haberet proprium Hymnus ut festum servatii. Et tunc servabitur ad Completorium.“ (fol. 56r). 1282 Eph 5,32. 1283 G4 ergänzt hier: „Hymnus Jesu nostra.“ (fol. 56r). 1284 G4 ergänzt hier: „… in sabbato. Psalmi similiter. V. Exaltare.“ (fol. 56r). 1285 Io 14,15.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

nova omelia. [lci]1286 Primum R. Ponis nubem cum ceteris. Te Deum (non) canitur. Ad laudes ant. Elevatis manibus. Cap. Estote prudentes.1287 V. Dominus in celo. Ad benedictus ant. Nisi ego abiero. Sola collecta sine suffragiis. Omni fol. 40rb potens sempiterne Deus dominicalis. ¶ Ad primam et ad reliquas horas. Ant. Hodie secreta ut supra capitula et collecte dominicales. [Et pulsabitur ad horas canendas circa medium octave.]1288 ¶ Et nota 1289 quod in hac die nona cantabitur ante offitium diei. Et domini decani est complere offitium. Et cantoris utens cappa pro casula cum dyacono et subdyacono canonicis [(…)]1290 accedens ad altare sine Confiteor. Sacerdotes canonici legant in choro prophetias. Prima prophetia. Temptavit Deus.1291 Dominus decanus. Oremus sine flectamus genua. Coll. Deus qui in Abrahe.1292 Deinde alter sacerdos prophetiam. Scripsit Moyses 1293 canticum. {[Deinde]} cantor incipiet. Tractum. Attende. De huiusmodi tractibus cantabit quilibet chorus suum versum. Coll. Oremus. Deus qui nobis.1294 Prophetia. Audi Israhel.1295 Coll. Deus incommutabilis virtus.1296 Tractus. Sicut cervus. Coll. Concede quesumus.1297 {[Deinde]} dominus decanus cum servientibus ad altare cum candelis et cruce venientes in chorum stent ibidem in ordine. Et vicarius regis vel 1298 senior sacerdos incipiat. Letaniam. Kyrie eleyson. fol. 40va Quolibet choro bis respondeo. Et cum perventum fuerit ad Iohannem Baptistam ordinabitur processio per parvisium usque ad ecclesiam Iohannis ad gradus et cum perventum fuerit ad illud omnes sancti (…) cessabit Letania. Et accedens dominus decanus precinctus linteo consecrabit baptismum. Secundum versum superius conscriptum. Et imposito ei sacro crismate alter sacerdos senior 1299 1286 Anmerkung am rechten Rand von späterer Hand. 1287 I Pt 4,7. 1288 Anmerkung am rechten Rand von späterer Hand. 1289 Nota-­Zeichen am rechten Rand. 1290 Einfügung über dem Text von späterer Hand. Vgl. G4 fol. 56r. 1291 Gn 22,1. 1292 GrH 508. 1293 Dt 31,22. 1294 GrH 510; G4 ergänzt hier: „Prophetia. Apprehendent septem mulieres. Tractus. Vinea facta est. Coll. Deus qui nos.“ (fol. 56v). 1295 Bar 3,9. 1296 GrH 514. 1297 GrH 515. 1298 G4 stattdessen: „sive“ (fol. 56v). 1299 G4 ergänzt hier: „…socius de senioribus…“ (fol. 56v).

139

140

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

cantet Letaniam. Exundo 1300 ad sanctam crucem per solarium sancti Martini 1301 quolibet choro semel respondente et terminabitur ante crucem. Ibi Omnes sancti orate pro nobis. Et tunc duo 1302 canonici inmediate descendendo cantent. Ymnus. Rex Sanctorum. Quo finito dominus decanus ante altare indutus casula dicat Confiteor. Et cantor incipiat. Kirieleyson 1303 paschale. Dominus decanus Gloria in excelsis ad idem. Sola collecta ad missam. Subdyaconus canonicus indutus almatica leget epistulam in gradibus. Deinde tres scolares induti albis in pulpetu solemnis cantent. Alleluia [cum cauda.]1304 Chorus idem repetat. Scolares versum. Confitemini cum cauda. Cantor incipiat. Tractum. Laudate Dominum omnes gentes. Et cantabit quilibet chorus suum versum. Deinde ewangelium fol. 40vb in pulpetu predicto. Credo non canitur. Off. Emitte spiritum tuum. Prefatio. Qui ascendens super omnes. Infra. ¶ Communicantes et Hanc igitur servabitur usque ad sabbatum ante octavas. Sanctus et Agnus Dei semitriplex. ¶ Com. Ultimo festivitatis. Post complendam. Ite missa est cum benedictione sacerdotis. Et non plus. ¶ Ad vesperas antyphona sola super psalmos. Veni sancte spiritus. Ps. Benedictus Dominus 1305 cum ceteris. Ymnus. Veni creator spiritus. Cap. Loquente petro.1306 R. Repleti sunt omnes. V. Loquebantur variis. Cantor incipiat. Ant. Non vos relinquam et hec antiphona ante magnificat cantabitur a choro post magnificat ant. Dixit Ihesus. Iterum ant. Non vos. Processio non servatur quia Te mane servata est. Coll. Deus cuius spiritu. ¶ Ad completorium. Ymnus. Veni creator per totum. Cap. Abluti estis.1307 V. Spiritus Domini. Ad nunc dimittis. Ant. Alleluia. Spiritus paraclitus. Infra preces Confiteor ut supra. Collecta. {[Assit nobis quesumus Domine 1308]} et Salva nos.1309 Ad matutinas invitatorium. Alleluia. Spiritus Domini. In nocturno a cantore incipiende sunt. Antyphone et ante psalmos canende et post psalmos iterum repetende. Et hec antyphone stando canentur.

1300 Sic! G4 ergänzt hier: „…per parvisium, et per ambitum Dominorum ascendo superius usque…“ (fol. 56v). 1301 Erwähnt G4 ab „per…“ nicht. 1302 G4 nennt keine Anzahl. 1303 Sic! 1304 Ergänzung als Randbemerkung von späterer Hand. 1305 Ps 143. 1306 Act 10,44. 1307 I Cor 6,11. 1308 GrH 535. 1309 GrH 939.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

fol. 41ra Prima ant. Factus est repente. Ps. Magnus Dominus.1310 Secunda ant. Confirma hoc Deus. Ps. Exsurgat Deus.1311 Tertia ant. Emitte spiritum tuum. Ps. Benedic.1312 Secundus V. Verbo Domini.1313 Ewang. Si quis diligit me.1314 Require in nova omelia. Primum R. Dum complerentur. Secundum R. Repleti sunt. Tertium R. Spiritus sanctus. Te Deum. Ad laudes versus. Emitte. Ad laudes ant. Dum complerentur cum ceteris. Ps. Dominus regnavit 1315 cum ceteris. Capitulum. Dum complerentur. V. Spiritus Domini. Ad benedictus ant. Accipite spiritum sanctum. Coll. Deus qui hodierna die.1316 ¶ Ad primam ymnus. {[Veni creator spiritus. [(…) fili Dei. Qui sedes ad dexteram patris.]1317 Tres versus ad omnes horas]} [et cantabitur per octavas.]1318 Ant. Si diligeretis me.1319 ¶ Ad tertiam ant. Si diligitis me. Cap. Non accepistis.1320 R. Verbo Domini celi firmati sunt. V. Confirma. Coll. Deus qui paschale sacramentum.1321 ¶ Ad aspersionem aque. Vidi aquam. […]1322 V. In resurrectione tua. Coll. Deus qui nos resurrectionis.1323 Dominice et ascen­ sionis. Ad processionem exeundo et eundo ad sanctum Ioannem. Cantor incipiat. R. Repleti sunt. V. Verbo Domini. Collecta de tertia. Deus qui paschale.1324 Deinde eundo [per parvisium et per ambitum dominorum]1325 ad ecclesiam sancti Martini dominus cantor incipiat. R. Spiritus sanctus et terminabitur […]1326 infra campanas. Et ibidem stando cantabitur.

1310 Ps 47. 1311 Ps 67. 1312 Ps 102; Ps 103. 1313 G4 ergänzt hier: „Pater noster. V. Confirma hoc Deus.“ (fol. 57r). 1314 Io 14,23. 1315 Ps 92; Ps 96; Ps 98. 1316 GrH 542. 1317 Zusatz am linken Rand von späterer Hand. 1318 Zusatz am rechten Rand von späterer Hand. 1319 G4 ergänzt hier: „Psalmi Deus in nomine (…) et Confitemini, qui solum modo in die pentecostes legetur.“ (fol. 57v). 1320 Rm 8,15. 1321 GrH 516. 1322 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. G4 ab hier: „V. Emitte spiritum tuum. Coll. Deus qui hodierna die.“ 1323 GrH 408. 1324 GrH 423; G4 hier: „Omnipotens sempiterne Deus quo et illa legetur in Capella S. Ioannis.“ 1325 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 1326 Einfügung über dem Text von späterer Hand.

141

142

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

fol. 41rb Cum rex glorie. V. Confirma hoc Deus. Collecta de sexta. Oremus. Deus qui sacramento 1327 et Per Christum. Deinde eundo ad crucem. Cantor incipiat. R. Sedit angelus. Et terminabitur ibidem cum utroque versu. V. Emitte spiritum.1328 Collecta de nona. Oremus. Concede nobis misericors Deus.1329 Descendendo duo sacerdotes [vicarii]1330 cantabunt. Salve festa dies. [non fiet statio in antiquo choro]1331 ¶ Ante introitum misse organa cantabunt ymnum. Veni creator spiritus. [(…) qui paraclitus diceris.]1332 Deinde chorus suum versum quousque ymnus compleatur. Interim emittentur columbae 1333 cum floribus et foliis virentibus et igne. Post hec cantor incipiet. Introitum. Spiritus Domini replevit. Sola collecta. Primum Alleluia. Emitte duo domini cantabitur 1334. Secundum Alleluia. Veni sancte spiritus. Ambo chori simul sequentii. Sancti spiritus. [qui finita (…)]1335 Prefatio de festo. Qui ascendens. Communicantes et Hanc igitur dicentur usque ad sequens sabbatum. Ad sextam ant. Hec locutus sum vobis. Cap. Non spiritum huius mundi.1336 R. Confirma hoc. V. Emitte spiritum. Coll. Deus qui sacramento.1337 ¶ Ad nonam ant. Dum complerentur. Cap. Abluti estis.1338 R. Emitte spiritum.1339 V. Spiritus Domini. Coll. Concede nobis misericors Deus.1340 fol. 41va ¶ In secundis vesperis super psalmos ant. Veni sancte spiritus. Ps. Dixit Dominus 1341 cum ceteris. Et hec antiphona cum his psalmis et ymno. Veni creator cantentur per totam octavam.1342 Cap. Si spiritus eius 1343 et hoc capitulum per octavas servabitur. Ad vesperas. R. Repleti sunt omnes. V. Loquebantur. Cantor antiphonam 1327 GrH 517. 1328 G4 stattdessen: „V. Spiritus Domini replevit. Coll. de nona (…)“ (fol. 57v). 1329 GrP 471. 1330 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 1331 Einfügung von späterer Hand am rechten Rand. 1332 Einfügung im Text von späterer Hand. 1333 Sic! 1334 G4 ergänzt hier: „ab utroque choro.“ 1335 Einfügung von späterer Hand am rechten Rand; G4 hier: „postquam fuerit completa reite­ rabitur. Primus Versus scilicet Sancti spiritus adsit nobis gratia.“ (fol. 58r). 1336 I Cor 2,12. 1337 GrH 517. 1338 I Cor 6,11. 1339 G4 hier: „Spiritum sanctum.“ (fol. 58r). 1340 GrP 471. 1341 Ps 109. 1342 G4 stattdessen: „usque ad Sabbatum.“ (fol. 58r). 1343 Rm 8,23.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

super magnificat. Iam non multa et cantabitur ante et post magnificat. Dixit Ihesus discipulis suis et item antiphona repetetur. Sola collecta. Presta quesumus Domine.1344 ¶ Ad completorium tres versus de ymno canentur cetera autem ut supra. Feria secunda. Invit. Alleluia. Spiritus Domini. Et istud invitatorium cum anty­ phonis. Factus est et psalmis sicut in die per octavas servari fas est. V. Verbo Domini. [Et nota quod istis tribus diebus scilicet feria secunda tertia et quarta vicarius sacerdos cantabit primum R. Et canonici alia duo responsoria. Te Deum. V. Emitte spiritum tuum.]1345 Ewang. Sic Deus dilexit mundum. Require in nova omelia. Primum R. Iam non dicam. Secundum R. Ultimo. Tertium. Disciplinam. ¶ Ad laudes antiphona 1346 una de laudibus festi. Dum complerentur. Capitulum ut supra. Ad benedictus ant. Sic Deus dilexit mundum. Coll. Deus qui apostolis 1347 et non plus [sine suffragio].1348 ¶ Ad horas. Antiphone. Capitula. Gloria per octavas per omnia et collecte sicut in die. ¶ Ad missam. Kyrie eleyson paschale. Sola collecta. Duplex Alleluia. fol. 41vb {[Sequentia. Veni sancte spiritus]}1349 Credo canitur. Prefatio de festo. Sanctus semitriplex. ¶ Ad vesperas super psalmos antiphona. Veni sancte spiritus ut supra. Capitulum ut supra. Nullum responsorium. Loquebantur. Ad magnificat ant. Audistis quia dixi vobis. Coll. Adesto Domine populo tuo.1350 Feria tertia. Feria tertia. Invitatorium ut supra. Antiphone et psalmi ut supra. Verbo Domini. Ewang. Amen dico vobis qui non intrat per ostium.1351 Primum R. Advenit ignis. Secundum R. Apparuerunt. Tertium R. Repleti sunt. Te Deum ante laudes versus Emitte. In laudibus sola ant. Spiritus Domini. Cap. Dum complerentur ut supra. V. Spiritus Domini. Ad benedictus ant. Ego sum ostium dicit Dominus. Sola Coll. Mentes nostras quesumus Domine.1352 ¶ Ad horas sicut in die. ¶ Ad missam. Kyrie eleyson paschale ut supra. Duplex Alleluia. {[Sequentia. Veni sancte spiritus.]}1353 Prefatio et Communicantes ut supra. Sanctus et Agnus Dei semitriplex. ¶ Ad 1344 GrP 472. 1345 Randbemerkung links von späterer Hand; vgl. G4, fol. 58r. 1346 Sic! 1347 GrH 532. 1348 Einfügung von späterer Hand am linken Rand. 1349 Rasur und Einfügung darüber von späterer Hand. 1350 GrH 693. 1351 Io 10,1. 1352 GrH 537. 1353 Rasur und Einfügung darüber von späterer Hand.

143

144

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

vesperas ant. Veni sancte spiritus. Ps. Dixit Dominus 1354 ut supra. Ymnus. Veni creator.1355 Cap. Si spiritus eius. R. Repleti sunt. V. Loquebantur. Ad benedictus ant. Amen amen dico vobis non intrat. Sola Assit nobis quesumus Domine. ¶ Completorium ut supra. Feria quarta. Feria quarta in quatuor temporibus ad matutinas. fol. 42ra Invit. Alleluia. Spiritus Domini. In nocturno. Ant. Factus est repente de celo. Ps. Magnus Dominus 1356 ut supra. Ewang. Nemo potest venire ad me.1357 Require in nova omelia. Primum R. Factus est repente. Secundum R. Non vos relinquam. Tertium R. Loquebantur. Te Deum. Sola antyphona in laudibus. Repleti sunt omnes. Capitulum ut supra. Ad benedictus. Ego sum panis vivus. Coll. Mentes nostras quesumus Domine.1358 ¶ Ad missam. Introitus. Deus dum egrederis. Kyrie eleyson paschale. Gloria in excelsis ad idem. Oremus sine flectamus 1359 collecta. Post collectam prophetia. Post prophetias Alleluia. Emitte. Deinde Dominus vobiscum. Oremus collecta sola. Post epistolam. Alleluia. Spiritus sanctus. Secundum Alleluia. Veni sancte. Sequentia. Sancti spiritus.1360 Credo canitur. Prefatio de festo et hac die processio non habent.1361 ¶ Ad vesperas. Ad magnificat ant. Si quis diligit me collecta sola. Sancti spiritus Domine. Feria quinta. Feria quinta. Invit. Alleluia. Spiritus Domini ut supra. Ewang. Convocatis Ihesus. Require in nova omelia. Responsoria.1362 Iam non dicam vos. Require in feria secunda. Te Deum. Ad laudes ant. Fontes et omnia. Capitulum ut supra. Ad benedictus ant. Spiritus sanctus procedens. Coll. Illo nos igne quesumus Domine.1363 ¶ Ad missam.

1354 Ps 109. 1355 Einfügung im Text von späterer Hand: „et cantabitur (…) in omnes horas.“ 1356 Ps 47. 1357 Io 6,44. 1358 GrH 537. 1359 G4 hier: „flectamus genua.“ 1360 G4 ergänzt hier: „Sancti spiritus adsit nobis.“ (fol. 59r). 1361 Erwähnt G4 nicht. 1362 Einfügungszeichen wird über Spalte b aufgelöst: „Feria quinta duo scholares cantabunt primum (…) junior (…) sacerdos (…)“; G4 hier: „Primum R. cantabunt duo scholares. Secundum R. cantabit vicarius Sacerdos et tertium Canonicus.“ (fol. 59r). 1363 GrH 546.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

fol. 42rb Introitus. Spiritus Domini sicut in die exceptis collecta. Epistola et ewangelio.1364 ¶ Nota 1365 quod feria quinta post pentecostes festum sancti Spiritus quod instituit Dominus Garsilus de traiecto sicut unum festum beate virginis com­ me­morationem sollempnitas servabitur et cantabitur in organis. {[…]} Veni sancte spiritus. ¶ Ad vesperas [R. Repleti sunt]1366 ad magnificat ant. Convocatis Ihesus. Coll. Illo nos igne 1367 ut supra. Feria sexta. Feria sexta. Invit. Alleluia. Spiritus Domini ut supra. Ewang. Factum est in una dierum.1368 Require in nova omelia.1369 R. Advenit cum ceteris. Require feria tertia. {[Te Deum]}1370 Loquebantur. Ad benedictus ant. Hi qui linguis locuntur. Coll. Da quesumus ecclesie tue.1371 ¶ Ad missam. Invit. Repleatur os meum. Kyrie eleyson dominicale. Gloria in excelsis ad idem. Coll. Duplex Alleluia. {[…]}1372 Credo canitur. Prefatio ut supra. ¶ Ad vesperas. Super magnificat ant. Factum est in una dierum. Coll. Da ecclesie tue.1373 Sabbato Sabbato ad matutinas ut supra. Invit. Alleluia. Spiritus Domini. Ewang. Surgens Ihesus in Synagogam.1374 Require in nova omelia. Primum R. Factus est repente. Secundum R. Non vos relinquam. Tertium R. Loquebantur. {[Te Deum.]} Dum Complerentur fol. 42va Capitulum ut supra. Ad benedictus ant. Apparuerunt Apostolis. Sola collecta Mentibus nostris quesumus Domine. ¶ Ad missam introitus Karitas Dei. Kyrie eleyson dominicale. Gloria in excelsis ad idem. Deinde ad quinque collectas. Oremus sine flectamus. Post quamlibet collectam. Prophetia et post prophetiam. Alleluia.

1364 „Ewangelio“ ausgeschrieben; G4 ergänzt hier: „Sequentia. Veni sancte spiritus et emitte coeli­ tus. Praefatio. Communicantes et hanc igitur ut in die.“ (fol. 59r). 1365 Nota-­Zeichen am rechten Rand. 1366 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 1367 GrH 546. 1368 Lc 5,17. 1369 Zusatz am rechten Rand von späterer Hand: „(…)“; G4 hier: „Socius vicarius cantabit matutinas.“ (fol. 59r). 1370 Rasur und darüber Ergänzung von späterer Hand. 1371 GrH 542; Ergänzung am rechten Rand von späterer Hand: „benedicamus dicat“. 1372 G4 ergänzt hier: „Primum alleluia. Emitte spiritum. Secundum Spiritus Domini replevit sine sequentia.“ (fol. 59r und 59v). 1373 GrH 542. 1374 Lc 4,38: Vulgata: „surgens autem de synagoga“.

145

146

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Post ultimam prophetiam scilicet. Angelus Domini descendit cum Azaria 1375. Pro benedictus quod cantatur quatuor temporibus. Alleluia. Benedictus. Deinde Dominus vobiscum. Oremus post collectam et epistolam. Alleuia [primum]1376 Laudate dominum omnes gentes [Secundum Alleluia. Veni sancte spiritus.]1377 sine sequentia. Credo canitur. Prefatio de festo. Sine Communicantes et Hanc igitur. Octava. In octava pentecostes ad vesperas. Ant. Veni sancte spiritus. Ps. Dixit Dominus 1378 ut supra. Ymnus. Veni creator. Cap. Loquente petro.1379 R. Repleti sunt. V. Loque­ bantur variis. Ad magnificat ant. Ultimo festivitatis die. Coll. Deus qui hodierna die.1380 ¶ Ad processionem ascendendo.1381 Crucifixus. Coll. Solita. {…}1382 cantabitur. Lux perpetua. V. Letamini. Coll. Concede quesumus omnipotens Deus generalis.1383 ¶ Ad completorium ut supra. [Veni creator per totum.]1384 ¶ Ad matutinas invitatorium antiphone psalmi ut supra. Ewang. Erat homo ex phariseis.1385 fol. 42vb Require in nova omelia. Responsoria [Senior vicarius cantabit primum R. et duo canonici alia.]1386 laudes capitulum sicut in die. Ad benedictus ant. Nisi quis renatus. Sola collecta. Deus qui hodierna die corda.1387 ¶ Ad horas per omnia sicut in die. ¶ Ad aspersionem aque. Vidi aquam. Ascendendo R. Repleti sunt. [Et terminabitur superius ante crucem.]1388 V. Confirma. Collecta. Sancti spiritus. Descendendo. Ant. Spiritus Sanctus. [Canitur hodie in processione ultimo

1375 Dn 3,49; Zusatz am linken Rand von späterer Hand: „quod finito (…) intrabitur sub corona Regina (…) et Collecta ut supra.“ 1376 Zusatz am rechten Rand von späterer Hand. 1377 Einfügung am linken Rand von späterer Hand. 1378 Ps 109. 1379 Act 10,44. 1380 GrH 542. 1381 G4 hier: „Ad processionem inferius“ (fol. 59v). 1382 G4 hier: „Stando sub corona.“ (fol. 59v). 1383 G4 ergänzt hier: „Intrando cantabitur. Ant. Surrexit Dominus…“ (fol. 59v). 1384 Einfügung am linken Rand von späterer Hand. 1385 Io 3,1. 1386 Ergänzung am oberen Rand von späterer Hand. Durch nachträglichen Beschnitt des Blattes schwer lesbar. G4 hier: „Sacerdos socius cantabit Primum Responsorium et Canonici alia duo Responsoria. Laudes per totum et capitulum ut supra.“ (fol. 59v). 1387 GrH 526. 1388 Einfügung über dem Text von späterer Hand.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Regina caeli in (…) Salve Regina.]1389 ¶ Ad missam introitus. Spiritus Domini sicut in die. ¶ Ad vesperas. Ant. Veni sancte. Ps. Dixit Dominus 1390 ut supra. Ymnus. Veni creator. Cap. Si spiritus eius.1391 R. Repleti sunt. V. Loquebantur. Ad magnificat ant. Hodie completi sunt. Sola coll. Presta quesumus Domine.1392 ¶ Ad completroium. Ymnus. Te lucis. Ad nunc dimittis ant. Salva nos.1393 Feria secunda et per ebdomadam octava trinitatis servabitur ante festum. ¶ Ad matutinas invitatorium. Deum verum. Tres lectiones antiphonas novem cum totidem psalmis scilicet. Ant. Adesto Deus. V. Benedicamus patrem. Si fuerit inter festum pentecoste et festum Iohannis Baptiste quatuor ebdomade vel pauciores pronuntiabitur hac die. Ewang. Homo quidam erat dives.1394 Si vero plures ebdomade fuerint pronuntiabitur dictum ewangelium post festum trinitatis. Et hoc tempore fol. 43ra inchoabitur liber Regum. [(…)]1395 F{…} Responsoria tria priora. Benedicat nos et cetera de trinitate. Te Deum canitur. Ante laudes versus Benedicat nos Deus. In laudibus sola ant. [(…)]1396 Ps. Dominus regnavit 1397 cum ceteris. Cap. O altitudo.1398 V. Benedicamus patrem.1399 Ad benedictus ant. {…}. Tibi decus. Coll. Domine Deus pater omnipotens. Si ewangelium pronuntiatum fuerit post primam collectam dominicalis. Ant. Homo quidam. V. Repleti sumus mane. Coll. Deus in te sperantium.1400 Et post hanc suffragium crucis. Per signum crucis. Si ante pronuntiatum non fuerit. Suffragium crucis cum aliis suffragiis servabitur secundum usum actenus observatum. ¶ Per octavas psalmi penitentiales ad horas non legentur. Hore diei cum antiphonis 1389 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand; G4 hier: „R. Spiritus sanctus et terminabitur sub corona quo finito immote cantabitur. Ant. De B. M. Virgine. V. Post partum. Coll. Concede nos famulos. Intrando. Ant. Surrexit.“ (fol. 60r). 1390 Ps 109. 1391 Rm 8,11. 1392 GrP 472; G4 ergänzt hier: „Nota 2dae vesperae servari debent, etsi sequeretur festum duplex.“ (fol. 60r). 1393 GrH 939. 1394 Lc 16,1. 1395 Originaltext von späterer Hand durchgestrichen und darüber ergänzt; G4 hier: „Fuit vir in ramatha et legetur usque ad Calendas (…). Vel leguntur Lectiones de sermone.“ (fol. 60v). 1396 Einfügung am linken Rand von späterer Hand; G4 hier: „Ant. O Beata et Benedicita sine versum.“ 1397 Ps 92; Ps 96; Ps 98. 1398 Rm 11,33. 1399 G4 stattdessen: „V. Benedictus es Domine Deus patrum nostrum.“ (fol. 60v). 1400 GrP 505.

147

148

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

capitulis. (…) collectis sicut in die servabuntur. ¶ Missa de trinitate. [Kyrie dominicale]1401 Gloria in excelsis canitur. Credo canitur. Prefatio de festo. Qui cum unigenito.1402 Ite missa est dicetur. ¶ Ad vesperas psalmi feriales cum suis antiphonis que in inferioribus sedibus inchoabitur. [Ymnus. O lux beata tri­ nitas.]1403 Capitulum de secundis vesperis. Omnipotens ineffabilis. fol. 43rb V. Benedicamus patrem. Ad magnificat ant. Gloria tibi trinitas. Et iste antiphone in ordine ad vesperas sicut et responsoria et antiphone laudum ad matutinas ser­ vande sunt per octavas. Coll. Omnipotens sempiterne Deus qui dedisti. Suffragium crucis. Adoremus cum ceteris. Et hoc ordine octava trinitatis complebitur. Feria quarta et in festo eucharistie ad vesperas triplex sollempnitas. Quam offitiabit dominus decanus cum novem lectionibus. ¶ Ad vesperas ant. Sacerdos in eternum. Psalm. Dixit Dominus 1404 cum ceteris.1405 Ymnus. Pange lingua. Cap. Dominus Ihesus in qua nocte tradebatur.1406 R. Homo quidam. V. Panem de celo prestitisti eis. Ad magnificat ant. O quam suavis. Coll. Deus qui nobis sub sacramento sine suffragiis. Quia in triplicibus festis et ad vesperas et ad matutinas et in secundis vesperis non canentur. Et ad missam sola collecta nisi fuerit coniuncta die. ¶ Ad completorium. Ymnus. Pange lingua per totum. Cap. Dominus Ihesus.1407 V. Posuit fines tuos pacem. Ad nunc dimittis ant. Vincenti dabo. Coll. Deus qui nobis sub sacramento. Salva nos.1408 ¶ Ad matutinas invitatorium. Christum regem adoremus. fol. 43va In primo nocturno ant. Fructum salutiferum. Ps. Beatus vir 1409 cum ceteris. V. Panem celi dedis eis. Lectiones. (…) maiestatis.1410 R. in principio libri regum.1411 Primum R. Inmolabit edum cum ceteris. ¶ In secundo nocturno ant. Memor sit Dominus. Ps. Exaudiat te 1412 cum ceteris. V. Cibavit eos ex adipe frumenti. ¶ In tertio nocturno ant. Introibo ad altare. Ps. Iudica me Deus.1413 V. Educas 1401 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 1402 Präfation an Dreifaltigkeit. 1403 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 1404 Ps 109. 1405 G4 hier: „Confitebor. Credidi. Beati omnes. Lauda Jerusalem.“ (fol. 60v). 1406 I Cor 11,23. 1407 I Cor 11,23. 1408 GrH 939. 1409 Ps 1; Ps 111. 1410 G4 hier: „Panem angelorum.“ (fol. 61r). 1411 G4 hier: „R. in libro antiquo passionali sub nostro CCLV. et Evang. Ex breviario.“ (fol. 61r). 1412 Ps 19. 1413 Ps 42.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

panem de terra. Ewang. Caro mea vere est cibus.1414 Require ibidem in libro Regum.1415 Ad laudes v. Posuit fines tuos. Cap.1416 Ant. Sapientia edificavit cum ceteris. Cap. Dominus Ihesus in qua.1417 V. Posuit fines tu. Ad benedictus ant. Ego sum panis vivus. Coll. Deus qui nobis sub sacramento.1418 ¶ Ad horas laudes. ¶ Ad tertiam cap. Dominus Ihesus.1419 R. Panem celi dedit eis. V. Cibavit illos ex. Coll. Deus qui nobis sub sacra. ¶ Ad missam. Introitus. Cibavit eos. Sola collecta. Epistola. Dominus Ihesus in qua.1420 Require in parasceve. Grad. Oculi omnium. V. Aperis. Alleluia. Caro mea vere. Sequentia. Lauda syon. Credo canitur. Prefatio. Quia per incarnati.1421 ¶ Ad sextam cap. Quotienscumque manducabitis panem.1422 R. Cibavit eos. fol. 43vb V. Educas panem. Coll. Deus qui nobis sub sacramento. ¶ Ad nonam cap. Quicum­ que manducaverit.1423 R. Educas panem. V. Posuit fines tuos. Coll. Deus qui nobis sub. ¶ In secundis vesperis laudes canende sunt super psalmos. Psalmi de primis vesperis. Dixit Dominus 1424 cum ceteris. Ymnus. Pange lingua. Cap. Dominus Ihesus. R. Accepit Ihesus. V. Panem celi dedit eis. Ad magnificat ant. O sacrum convivium. Coll. Deus qui nobis. ¶ Completorium propter Indulgentiam de festo tres versus de ymno canentur cetera omnia ut supra. Feria sexta. Feria sexta ad matutinas de trinitate [sacramento]1425. Post primam collectam. Antiphona de eucharistia. Vincenti. V. Posuit fines tuos. Coll. Deus qui nobis. Suffragium crucis. Tuam crucem adoremus. ¶ Ad processionem diei ascendendo.

1414 Io 6,55. 1415 G4 ergänzt hier: „… ante Laudes. V. Educas panem.“ 1416 Durchgestrichen. 1417 I Cor 11,23. 1418 Einfügung am linken Rand von späterer Hand: „ad primam et ad relinquas horas sit per octavas nisi in die trinitatis (…) Pange lingua tres versus.“ 1419 I Cor 11,23. 1420 I Cor 11,23. 1421 G4 ergänzt hier: „Post Missam et post sextam ordinabit solemnis processio cum Venerabili Sacramento per forum. Et Sacerdotes ad hoc ordinati cantabunt totam historiam de Venerabili Sacramento. Stando in foro cantabunt R. Homo quidam fecit. Post processionem cantabitur Te Deum in organis.“ (fol. 61v). 1422 I Cor 11,26. 1423 I Cor 11,27. 1424 Ps 109. 1425 Von späterer Hand gestrichen und ersetzt durch folgendes Wort; G4 hier: „Ad Matutinas: servabitur de venerabili Sacramento ex ordinatione Capituli generalis novem Psalmi et tres Lectiones ut nocetur feria secunda sequenti et Suffragium tenebitur de Trinitate.“ (fol. 61v).

149

150

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

[aspergatur aqua benedicta et cantabitur Exaudi nos]1426 Ant. [(…)] Oremus dilectissimi coram crucem.1427 Ps. Ad te levavi cum precibus parvis et psalmo. Miserere mei Deus 1428 et coll. Pietate. Descendendo. Letania.1429 ¶ Ad vesperas post primam collectam. Ant. Sacerdos. V. Panem de celo. Collecta. Deus qui nobis. ¶ Nota quod hec processio servabitur sextis feriis quando non sunt novem lectiones usque ad festum assump 1430 fol. 44ra tionis beate Marie et hiis feriis sextis si dominica cantata fuerit et non fuerit festum alicuius sancti spetiale. Missa de cruce servabitur [usque ad festum omnium Sanctorum.]1431 Si autem aliam missam servari contigerit. Collecta crucis in missa eadem die non obmittetur. Ad missam crucis nec Gloria in excelsis nec Credo canitur. Prefatio de cruce. Ite missa non dicitur. ¶ Ad vesperas suffragium crucis. Ant. Nos autem. Si in sabbato commemoratio sancte Marie non servatur. Post suffragium crucis. Suffragium sancte Marie. Ant. Maria virgo. Feria sexta dicetur. Sabbato. Sabbao ad matutinas. In suffragiis sancte Marie. Ant. Beata es Maria cum collecta de eadem. [Nota quod in ista Septimana […]1432 tantum tres psalmi et tres lectiones servandi sunt. De quocumque Sancto Chorus decreverit tenere nisi de Trinitate et de Sacramento.]1433 De trinitate festum. In festo sancte trinitatis. Triplex festum. Sabbato ad vesperas super psalmos. Ant. Gloria tibi trinitas cum ceteris. Ps. Benedictus 1434 cum ceteris. Ymnus. O lux beata trinitas. Offitiabit dominus decanus. Cap. Pater filius. R. Honor virtus. V. Benedicamus. Super magnificat ant. Gratias tibi Deus. Coll. Omnipotens sempiterne Deus. ¶ Ad processionem. Ascendendo.1435 Ant. O lux {[splendidior.]} V. Omnis terra. Collecta de sancta cruce. Descendendo.1436 Ant. {[Beata Dei genitrix.]} 1426 Einfügung am linken Rand durch spätere Hand; G4 stattdessen: „Ante summam missam fiet Processio superius ad Crucem usque. Ascendendo cantabitur.“ (fol. 61v). 1427 G4 stattdessen: „Ant. Oremus dilectissmimi et finietur ante Crucem.“ (fol. 61v). 1428 Ps 55; Ps 56. 1429 G4 ergänzt hier: „(…) a Vicario Sacerdote, cuius est septimana et ille idem Incipiet Introitum Missae.“ (fol. 61v); Ergänzung als Nota am unteren Rand von späterer Hand: „Hac die non servatur processio per octavam solemnem Sacramenti.“ 1430 Ergänzung am unteren Rand von späterer Hand: „Hac die non (…) octavam (…)“. 1431 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 1432 Durch nachträglichen Beschnitt des Blattes ist die Einfügung in der darüber liegenden Zeile nicht mehr lesbar. 1433 Einfügung als Nota am oberen Rand von späterer Hand. 1434 Ps 143. 1435 G4 stattdessen: „(…) inferius.“ (fol. 62r). 1436 G4 stattdessen: „A cunctis. Stando sub coronam.“ (fol. 62r).

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

fol. 44rb {…} V. Post partum. Coll. Concede quesumus omnipotens Deus generalis.1437 ¶ Ad completorium. Ymnus. Te lucis. Cap. Tu in nobis es.1438 V. Custodi nos. Te iure laudant ad nunc dimittis ant. Coll. Illumina.1439 ¶ Ad matutinas invit. Deum verum. Ps. Venite.1440 In primo nocturno. Ant. Adesto Deus unus. Ps. Domine Deus 1441 cum aliis. V. Benedicamus. {…} Legimus sanctum Moysen.1442 Require inter sermones de nativitate Christi in romana regula.1443 R. Benedicat nos Deus et cetera. ¶ In secundo nocturno ant. Te invocamus. Ps. Eructavit 1444 cum ceteris. V. Benedictus es Domine. Item lectiones de eodem sermone. Quartum R. Magnus Dominus cum sequentibus. ¶ In tertio nocturno ant. Karitas pater est. Ps. Cantate.1445 Primum V. Benedicat nos. Ewang. Cum venerit paraclitus.1446 R. in nova omelia in dominica post ascensionem.1447 Septimum R. Summa trinitatis cum ceteris. Te Deum canitur. V. ante laudes. Benedicamus patrem. Ad laudes. O beata et Ps. Dominus regna.1448 ¶ Et nota 1449 quod lectis ps. v. antiphar antiphonas antecedent. Videlicet Tibi laus et Miserere miserere. Et tunc antiphone subsequentur. Cap. O altitudo.1450 V. Benedicamus patrem. Ad benedictus ant. Benedicta sit creatrix. fol. 44va Coll. Omnipotens sempiterne Deus. ¶ Ad primam ant. Adesto. ¶ Ad tertiam cap. Tres sunt.1451 R. Benedicamus patrem. V. Benedictus es Domine. Coll. Concede nobis misericors.1452 ¶ Ad aspersionem aque. Asperges me. V. Domine apud te est. [ad processione. R. Benedicat]1453 Coll. Presta nobis Domine. ¶ {[Sub 1437 Ergänzung am rechten Rand von späterer Hand: „redeundo ad (…) Rex confessor iustitiae.“ 1438 Ier 14,9. 1439 GrH 935 oder GrH 936. 1440 Ps 94. 1441 Ps 7; Ps 87. 1442 Ergänzung am rechten Rand von späterer Hand: „Require post quartam Dominicam Adventus Domini.“ 1443 Ergänzung am rechten Rand von späterer Hand: „XXVIII.“ 1444 Ps 44. 1445 Ps 95; Ps 97; Ps 149. 1446 Io 15,26. 1447 Ergänzung am rechten Rand von späterer Hand: „LIV“. 1448 Ps 92; Ps 96; Ps 98. 1449 Nota-­Zeichen am rechten Rand. 1450 Rm 11,33. 1451 I Io 5,7. 1452 GrP 471. 1453 Einfügung von späterer Hand über dem Text.

151

152

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

corona]}1454 cantabitur. Ant. {[Speciosa.]} V. Benedicamus patrem. Coll. Concede nobis misericors.1455 {[Eundo ad chorum. O festo.]}1456 ¶ Ad missam introitus. Benedicta sit sancta trinitas sola collecta. Sequentia. Benedictio trine. Prefatio. Qui cum unigenito filio tuo. ¶ Ad sextam ant. Te semper. Cap. Unus Dominus.1457 R. Benedictus es Domine. Coll. Proflue miserationis tue. ¶ Ad nonam ant. Libera nos. Cap. Regi seculos. R. Benedicat nos Deus. V. Benedicamus patrem. Coll. Filium tuum. ¶ In secundis vesperis ant. Dixit Dominus cum psalmis dominicalibus. Ymnus. O lux. Coll. Omnipotens in effabilis. R. Summe trinitatis. V. Benedicamus patrem. Ad magnificat ant. Te Deum patrem. Coll. Omnipotens sempiterne Deus. ¶ Ad completorium. Ymnus. Pange lingua tres versus. Cap. Dominus Ihesus. Ad nunc dimittis. Vincenti. Coll. Deus fol. 44vb qui nobis. Salva nos.1458 Feria II. Feria secunda et per octavas ad matutinas. Invit. Christum regem. Novem anti­ phone de nocturnis et psalmi totidem. V. Panem celi dedit. Lectiones tres de omelia. Christe est panis. Require in libro Regum in principio ibidem responsoria tria. Immolabit edum cum ceteris. Te Deum. De laudibus una ant. de antiphonis laudum. Ant. Sapientia et sic de ceteris. Capitulum ut supra. Ad benedictus ant. Ego sum panis. Per octavas capitulum. Collecta ut supra. Suffragia consueta. ¶ Ad horas ut supra. ¶ Missa ut supra. Post primam collectam dominicalem. Si dominica fuerit pronuntiata deinde generalis collecta. Concede quesumus. Gloria in excelsis et Credo canentur. ¶ Ad vesperas laudes cum psalmis. Dixit dominus ut supra. Ymnus. Pange lingua per totum. Capitulum et collecta ut supra. Ad magnificat ant. Sacerdos in eternum. ¶ Completorium ut supra. In octava eucharistie ad vesperas. Laudes cum psalmis ut supra. Ymnus. Capi­ tulum ut supra. R. Homo quidam. V. Panem de celo prestitisti. Ad magnificat ant. O quam suavis. Coll. Deus qui nobis sub. ¶ Ad completorium tres versus de ymno. Cap. Dominus Ihesus. V. Posuit fines. Ad nunc dimittis ant.

1454 G4 stattdessen: „Ad aspersionem aquae. Asperges me Domine. V. Domine apud te est fons vitae. Coll. Praesta nobis Domine. Ad processionem cantabitur R. Benedicat nos Deus et terminabitur inferius sub corona.“ (G4 fol. 63r). 1455 GrP 471. 1456 G4 stattdessen: „Stando ibidem. Ant. de B. M. Virg. V. Post partum. Coll. Concede nos famulos. Intrando. Ant. de Beato Carolo.“ (G4 fol. 63r). 1457 Eph 4,5. 1458 GrH 939.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

fol. 45ra Vincenti. Coll. Deus qui nobis. ¶ Ad matutinas per omnia sicut in die. Novem lectiones {[in libro cum 4tem]}1459 ¶ Ad horas sicut in die.1460 Missa sicut in die. Excepto quod dominicalis. Collecta et generalis collecta dicentur. Concede quesumus omnipotens Deus. In secundis vesperis sicut in die. ¶ Ad completorium. Ymnus. Te lucis ut supra. Dominica prima. Dominica prima post octavas pentecostes ad vesperas ant. Benedictus. Ipsum ymnus. O lux beata trinitas. Et hic ymnus servabitur sabbatis ad vesperas quando nocturnus canitur usque ad kalendas Augusti. ¶ Et nota 1461 quod usque ad idem tempus non sunt nisi quatuor paria capitulorum in diebus dominicis deputata et hystoria. Deus omnium exauditor. Cap. Deus caritas est.1462 V. Vespertina oratio. Ad magnificat ant. Loquere Domine cum ceteris que sabbatis diebus quando nocturnus canitur. Ad vesperas dicentur. Coll. Deus in te sperantium fortitudo.1463 ¶ Ad completorium. Ymnus. {…}1464 Cap. Tu in nobis es.1465 Ad nunc dimittis ant. Pacem tuam. Et hic ymnus. Ihesu redemptor usque festum Remigii ad principium.{…}bus ad completorium servabitur. ¶ Ad ma fol. 45rb tutinas. Invit. Adoremus. Ad nocturnos antiphone. Servite Domino. Ps. Beatus vir 1466 cum ceteris. V. Memor fui nocte. Lectiones sex in libro Regum. [(…) Require in libro qui Regum dicitur folio XII]1467 Responsoria sex de hystoria. Deus omnium. Post antyphonas tertii nocturni. V. Benedicamus patrem. Ewangel. Homo quidam erat dives.1468 Require in nova omelia.1469 R. Benedicat nos Deus. R. Benedictus Dominus. R. Quis Deus magnus. Te Deum. Versus ante laudes. Benedictus es Domine. Ad laudes antiphona sola de laudibus trinitatis. O beata et sic de ceteris. Cap. Si Deus dilexit nos. V. Dominus regnavit. Ad benedictus ant. 1459 G4 hier: „… Lectiones de Omelia.“ (fol. 63v). 1460 Ergänzung am linken Rand von späterer Hand: „Sequentia per totum ut in die.“ 1461 Nota-­Zeichen am linken Rand. 1462 I Io 4,16. 1463 GrP 505. 1464 G4 hier: „Ad processionem. Ant. O crux splendidior et terminabitur inferius sub corona. V. Omnis terra. Coll. A cunctis. Stando ibidem. Ant. De B. M. Virgine. V. Post partum. Colla. Generalis. Concede quaesumus omnipotens Deus. Intrando chorum. Ant. De Beato Carolo.“ (fol. 63v et 64r). 1465 Ier 14,9. 1466 Ps 1; Ps 111. 1467 Einfügung als Randbemerkung am rechten Rand von späterer Hand. 1468 Lc 16,1. 1469 Randbemerkung am rechten Rand von späterer Hand: „LXXX.“

153

154

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Homo quidam. Coll. Vox nostra.1470 ¶ Ad primam ant. Adesto. ¶ Ad tertiam ant. Te unum. Quisquis confessus fuerit.1471 Cap. R. Inclina cor. V. Ego dixi Domine. Coll. Presta quesumus omnipotens Deus. ¶ Ad aspersionem aque. Asperges ut supra. Ascendendo {R.}1472. Benedictus. V. Benedicamus patrem. Collecta de tertia trinitatis. {[Sub corona]}1473 Ant. {[Speciosa]}1474 sic servabitur usque ad kalendas Augusti. ¶ Ad missam si dominica dicetur. Secunda collecta de trinitate. Tertia collecta generalis. Concede quesumus. Prefatio de trinitate et hoc modo servandi est diebus dominicis quando nocturnus canitur fol. 45va usque ad kalendas Augusti. ¶ Ad sextam ant. Te semper. Cap. In hoc perfecta est.1475 R. In eternum. V. Iubilate Deo. Coll. Ut tuam Domine.1476 ¶ Ad nonam ant. Libera nos. Cap. Diligamus Deum.1477 R. Clamavi. V. Accedite ad eum. Coll. Suscipe Domine.1478 ¶ Ad vesperas ant. Dixit Dominus. Ipsum. Ymnus. {[Lucis]} creator. Cap. In hoc cognovimus. V. Dirigatur. Ad magnificat ant. {…}1479 Coll. Cunctas 1480 et ceteris. ¶ Et nota si festum alicuius sancti feria secunda venerit de quo haberi novem lectiones solent. Quod secunde vespere diei dominice non servant sed prime vespere diei sequentis. Si vero die dominica de aliquibus sanctis sive de aliquo sanctorum servari contigeret. De quibus non habent novem lectiones. Si feriata dies esset de hiis secunde vespere servande non sunt. Sed secunde vespere dominicales. Si vero in ebdomada servata dies nocturnus servatur capitulum secunde vespere dominice diei et V. Dirigatur et antiphona de ewang. et dominicalis collecta servanda est et ad matutinas et ad horas preces servari debent cum psalmis penitentialibus pro defunctis et lectiones matutinales de libro Regum sumentur. Dominica secunda. Dominica secunda ad vesperas ant. Benedictus. 1470 GrH 943. 1471 I Io 4,15. 1472 Einfügung über dem Text von späterer Hand und überschreibt damit ein vorhandenes „Ant.“; G4: „Ad processionem.“ (fol. 64r). 1473 G4 hier: „Concede nobis misericors Deus stando sub corona cantabitur.“ (fol. 64r). 1474 Zusätzliche Ergänzung am rechten Rand von späterer Hand: „Eundo ad (…)“; G4 stattdessen: „Ant. de B. M. Virgine. V. Post partum. Coll. Concede nos famulos. Intrando chorum. Ant. de B. Carolo…“ (fol. 64r). 1475 I Io 4,17. 1476 GrH 945. 1477 I Io 4,19. 1478 GrH 946. 1479 G4 hier: „Fili recordare.“ (fol. 64v). 1480 GrH 947.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

fol. 45vb Ps. Ipsum. Ymnus. O lux beata. Cap. Nolite mirari.1481 V. Vespertina oratio. Ad magnificat ant. Cognoverunt omnes. Coll. Sancti nominis tui. Ascendendo cantatur.1482 O crux splendidior ut supra. Descendendo. Alma redemptoris ma­ ter.1483 ¶ Ad completorium. Ymnus. {Ihesu redemptor} Ad magnificat ant. Pacem tuam ut supra. ¶ Ad matutinas. Invitatorium. Adoremus. In primo noc­turno ant. Servite. Ps. Beatus vir.1484 V. Memor fui nocte. Lectiones de libro Regum. Sex responsoria.1485 Deus omnium ante ewangelium. V. Benedicamus. Ewang. Homo quidam fecit.1486 Require in nova omelia.1487 Tria responsoria de trinitate. R. Magnus Dominus. R. Gloria patri. R. Honor virtus. Te Deum laudamus. V. Benedicat nos Deus. Ad laudes secunda antiphona de laudibus trinitatis. Ant. O beata. Cap. Humiliamini.1488 V. Dominus regnavit. Ad benedictus. Homo quidam fecit. Collecta. Sancti nominis ut supra. Suffragia consueta. ¶ Ad primam ant. Adesto. ¶ Ad tertiam cap. Deus omnis gratie.1489 R. Inclina cor. Coll. Deus celi terreque dominator.1490 ¶ Ad processionem. Ascendendo 1491 ant. Quis Deus. V. Benedicamus. Collecta de tertia {Trinitatis}1492. Descendendo. R. Salve regina.1493 [Speciosa] ¶ Ad missam fol. 46ra post collectam dominicalem. Collecta de trinitate et collecta generalis. Concede quesumus. Prefatio de trinitate. ¶ Ad sextam cap. Sentite de Domino.1494 R. In eternum. Coll. Presta quesumus misericors Deus.1495 ¶ Ad nonam cap. Exultate. R. Clamavi. Coll. Purificent nos.1496 ¶ In secundis vesperis. Ymnus. Lucis creator 1481 I Io 3,13. 1482 G4 stattdessen: „Ad processionem.“ (fol. 64v). 1483 G4 stattdessen: „V. Omnis terra. Coll. A cunctis. Stando sub corona. Ant. de B. M. Virgine. V. Post partum. Coll. Concede quesumus generalis. Intrando ant. de Beato Carolo.“ (fol. 64v). 1484 Ps 1; Ps 111. 1485 G4 ergänzt hier: „…de Historia.“ (fol. 64v). 1486 Lc 14,16. 1487 Randbemerkung am rechten Rand von späterer Hand: „LXXXVI.“ 1488 I Pt 5,6. 1489 I Pt 5,10. 1490 GrH 949. 1491 Erwähnt G4 nicht. 1492 Vgl. G4 fol. 65r. 1493 Erwähnt G4 nicht, stattdessen: „Stando sub corona. Ant. de B. M. Virgine. V. Post partum. Coll. Concede nos famulos. Intrando chorum ant. de Beato Carolo.“ (fol. 65r). 1494 Sap 1,1. 1495 GrH 950. 1496 GrH 695.

155

156

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

optime. Cap. Laudate nomen Dei. V. Dirigatur Domine. Ad magnificat ant. Exi cito. Coll. Sancti nominis tui ut supra. ¶ Per ebdomadam lectiones de libro Regum. Dominica iii. Dominica tertia ad vesperas ymnus. O lux beata. Cap. Ego Dominus Deus vester. V. Vespertina oratio. Ad magnificat ant. Prevaluit David. Coll. Deprecationem nostram.1497 ¶ Ad processionem. Ascendendo.1498 Ant. O crux splendidior. Descendendo.1499 Alma redemptoris mater. ¶ Completorium ut supra. ¶ Ad matutinas. Invit. Adoremus. ¶ In primo nocturno ant. Servite. Ps. Beatus vir cum ceteris. V. Memor fui. Lectiones ut supra. Responsoria ut supra. Ante ewang. V. Benedicamus patrem. Ewang. {[Erant appropinquantes.]}1500 Require in nova omelia. Responsoria (…)1501 de trinitate. R. Summe trinitati. R. Benedicamus patrem. R. Te Deum patrem. Te Deum laudamus. V. Benedicat nos. ¶ Ad laudes ant. fol. 46rb tertia de laudibus trinitatis. Ant. O vera summa. Cap. Ponam tabernaculum.1502 V. Dominus regnavit. Ad benedictus ant. Quis ex vobis homo. Coll. Deprecationem 1503 ut supra. ¶ Ad tertiam cap. Iustificati ex fide.1504 R. Inclina. V. Ego dixi. Coll. Vincula quesumus Domine.1505 ¶ Ad processionem ascendendo.1506 Ant. Magnus Dominus. Descendendo.1507 Ant. Salve regina.1508 ¶ Ad missam collecte et prefatio ut supra.1509 ¶ Ad sextam cap. Estimo. R. In eternum. Coll. Tua nos Domine quesumus.1510 ¶ Ad nonam cap. Vanitati creatura.1511 R. Clamavi in toto. Coll. Vide Domine.1512 ¶ Ad vesperas ymnus. Lucis creator. Cap. Omnes 1497 GrH 263. 1498 Erwähnt G4 nicht. (fol. 65r). 1499 Erwähnt G4 nicht. (fol. 65r). 1500 Lc 15,1. 1501 G4 hier: „Ultima“ (fol. 65v). 1502 Lv 26,11. 1503 GrH 263. 1504 Rm 5,1. 1505 GrH 954. 1506 Erwähnt G4 nicht. (fol. 65v). 1507 Erwähnt G4 nicht. (fol. 65v). 1508 Von späterer Hand gestrichen und durch „Speciosa“ ergänzt. 1509 G4 ergänzt hier: „Si vero missam servari contigerit die Dominica de aliquo Sancto vel de aliquibus sanctis, de quibus haberetur officium missae ad hanc missam. Collecta Trinitatis o servabitur sed collecta Dominicalis si pronuntiata fuerit et collecta. Concede quaesumus Generalis. Praefatio etiam quotidiana.“ (fol. 65v). 1510 GrH 955. 1511 Rm 8,20. 1512 GrH 956.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

unanimes.1513 V. Dirigatur. Ad magnificat ant. Que mulier habens. Coll. Fac nos quesumus Domine.1514 ¶ Per ebdomadam lectiones de libro Regum. Dominica iiii. Dominica quarta ad vesperas. Ymnus. O lux beata. Cap. Qui vult vitam dili­ gere.1515 V. Vespertina oratio. Ad magnificat ant. Nonne iste est David. Coll. Protector in te sperantium.1516 ¶ Ad processionem. Ascendendo.1517 Ant. O crux splendidior. V. Omnis terra. Collecta de sancta cruce. Descendendo.1518 Alma redemptor. V. Post partum. Coll. Concede quesumus generalis. ¶ Completorium ut supra. ¶ Ad matutinas. Invit. fol. 46va Adoremus. Ad nocturnos antiphone. Servite ut supra. Sex lectiones de libro Re­gum. Responsoria sex de hystoria. Deus omnium. Versus ante ewang. Benedicamus. Ewang. Estote misericordes.1519 Require in nova omelia. Tria responsoria de trinitate. Te Deum laudamus. V. Benedicat nos. ¶ Ad laudes. Quarta antiphona de laudibus trinitatis. Cap. Dei filius.1520 V. Dominus regnavit. Ad benedictus ant. Estote ergo misericordes. Coll. Preveniat quesumus [nos]1521 Domine.1522 ¶ Ad horas antiphona. Adesto. ¶ Ad tertiam cap. In Christo nos habuit.1523 R. Inclina. Coll. Esto nobis propitius.1524 ¶ Ad processionem. Ascendendo.1525 Ant. Gloria patri. V. Benedicamus. Collecta de tertia. Esto nobis propitius.1526 Descendendo.1527 Ant. Salve regina. ¶ Ad missam collecta et prefatio ut supra. ¶ Ad sextam cap. Nunc liberati.1528 R. In eternum. Coll. Celesti nos quesumus Domine. ¶ Ad nonam cap. Si spiritu facta carnis.1529 R. Clamavi. Coll. Delicta

1513 I Pt 3,8. 1514 GrH 957, dann aber belegt als: „Fac nos domine deus noster…“. 1515 I Pt 3,10. 1516 GrP 517. 1517 Erwähnt G4 nicht. (fol. 65v). 1518 Erwähnt G4 nicht. (fol. 65v). 1519 Lc 6,36. 1520 II Cor 1,19. 1521 Einfügung über dem Text. 1522 GrH 959, dann müsste der Text mit der nachträglichen Einfügung lauten: „Praeveniat nos quaesumus domine…“. 1523 G4 stattdessen: „In Christo habitat.“ (fol. 66r). 1524 GrH 958. 1525 Erwähnt G4 nicht. (fol. 66r). 1526 GrH 958. 1527 Erwähnt G4 nicht (fol. 66r). 1528 Rm 6,22. 1529 Rm 8,13.

157

158

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

nostra.1530 ¶ Ad vesperas. Ymnus. Lucis creator. Cap. Ipse spiritus.1531 Hiis quatuor pariis capitulorum superius prescriptis contenta erit ecclesia usque ad Augustum. V. Dirigatur Domine. Ad magnificat ant. Nolite iudicare. Coll. Absolve quesumus Domine.1532 Per ebdomadam lectiones de libro Regum. fol. 46vb Dominica quinta. Ad vesperas Ymnus. O lux beata. Ad magnificat ant. Quis enim. Coll. Da nobis quesumus Domine. ¶ Ad processionem. Ascendendo et descendendo ut supra.1533 ¶ Ad matutinas. Invit. Adoremus Dominum. Ant. Servite. Lectiones de libris Regum. Responsoria ut supra. Ewang. Cum turbe irruerent ad Ihesum.1534 Require in nova omelia. Ad laudes quinta antiphona de laudibus trinitatis. Ad benedictus ant. Ascendens Ihesus. Coll. Da nobis quesumus Domine. ¶ Ad processionem ascendendo 1535 ant. Honor virtus. Des­ cen­dendo  1536 ant. Salve regina. ¶ Ad missam ut supra. ¶ In secundis vesperis. Ymnus. Lucis creator. Ad magnificat ant. Preceptor. Coll. Da nobis quesumus ut supra. Sexta Dominica. Dominica sexta. Ad vesperas. Ymnus. Lucis 1537 O lux beata trinitas. Ad magnificat ant. Mons gelboe nec. Coll. Deus qui diligentibus te.1538 ¶ Ad processionem. Ascendendo et descendendo ut supra. ¶ Ad matutinas. Invit. Adoremus. Ant. Servite. Lectiones de libris Regum. Responsoria sex de hystoria. Deus omnium. Ewang. Nisi habundaverit.1539 Require in nova omelia. In laudibus antiphona sola de laudibus trinitatis. Ad benedictus ant. Nisi habundaverit. Coll. Deus qui diligentibus te.1540 ¶ Ad missam. fol. 47ra Ad processionem. Ascendendo.1541 R. Summe trinitati. V. Benedicamus patrem. Collecta de tertia trinitatis. Concede nobis misericors.1542 Descendendo.1543 Ant. 1530 GrH 961. 1531 Rm 8,16. 1532 GrH 702. 1533 Erwähnt G4 nicht. (fol. 66r). 1534 Lc 5,1. 1535 Erwähnt G4 nicht. (fol. 66r). 1536 Erwähnt G4 nicht. (fol. 66r). 1537 Gestrichen. 1538 GrP 554. 1539 Mt 5,20. 1540 GrP 554. 1541 Erwähnt G4 nicht. (fol. 66v). 1542 GrP 471. 1543 Erwähnt G4 nicht. (fol. 66v).

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Salve regina. ¶ Ad missam. Collecte et prefati ut supra. ¶1544 Si vero missam servari contingit de dominica de aliquo sancto vel de aliquibus sanctis de quibus habetur offitium misse. Ad hanc missam. Collecta trinitatis servanda non est. Sed collecta dominicalis si pronuntiata fuerit et collecta. Concede quesumus generalis. Prefatio etiam cotidiana.1545 ¶ In secundis vesperis. Ymnus. Lucis creator. Ad magnificat ant. Si offeres munus tuum. Coll. Deus qui diligentibus te 1546 ut supra. ¶ Notandum 1547 est etiam quod si aliquo festum venerit in die dominica habens plenum offitium ita quod possit de ita impedire pronuntiationem ewangelii dominici in septimana sequenti feria vacante nocturnus servari potest si necesse est et pronuntiari ewangelium et cantari dominica. ¶ Omnibus autem feriis sextis vacantibus ab octavis pentecostes ut omnium Sanctorum cantari potest de cruce Missa. Nos autem gloriari.1548 Dominica vii. Dominica septima. Ad vesperas ymnus. O lux beata trinitas. Ad magnificat ant. fol. 47rb Doleo super te. Coll. Deus virtutum.1549 ¶ Ad matutinas ut supra. Ewang. Cum turba multa.1550 Require in nova omelia. De trinitate tria responsoria. Ad benedictus ant. Misereor super turbam. Collecta. Deus virtutum.1551 ¶ Ad vesperas super magnificat ant. Precepit Ihesus turbis. Collecta ut supra. Dominica viii. Dominica octava ad vesperas. Ymnus. O lux beata. Ad magnificat ant. Rex autem David. Coll. Deus cuius providentia.1552 ¶ Ad matutinas. Invitatorium. Adoremus ut supra. Ewang. Attendite a falsis prophetis.1553 Require in nova omelia. Tria responsoria de trinitate antiphona de laudibus una. Ad benedictus ant. Attendite a falsis prophetis. Coll. Deus cuius providentia.1554 ¶ In secundis vesperis. Ymnus. Lucis creator optime. Ad magnificat ant. Non potest arbor bona. Collecta ut supra. Dominica prima augusti.

1544 Nota-­Zeichen am linken Rand. 1545 Kennt G4 ab Paragraphus nicht. (vgl. fol. 66v). 1546 GrP 554. 1547 Nota-­Zeichen am linken Rand. 1548 Nota am linken Rand: „Nota (…) infra ante Trinitatis.“ 1549 GrP 564. 1550 Mc 8,1. 1551 G4 ergänzt hier: „Ad Processionem. R. Benedicamus patrem. V. Benedicamus. Coll. De tertia Trinitatis. Coetera ut supra.“ (fol. 66v). 1552 GrP 567. 1553 Mt 7,15. 1554 GrP 567.

159

160

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Dominica prima augusti de sapientia. ¶ Ad vesperas ant. Benedictus. Ipsum. Ymnus. Deus creator. Cap. Si sapientiam invocaveris.1555 V. Vespertina. Ad magnificat ant. Sapientia clamitat. Coll. Largire nobis Domine.1556 ¶ Ad processionem. Ascendendo.1557 Ant. O crux splendidior ut supra. ¶ Ad completorium Ymnus. Ihesu redemptor. ¶ Ad matutinas. Invit. fol. 47va Adoremus. In primo nocturno. Ant. Servite. V. Memor fui nocte. Lectiones libri Sapientie. Qui quatuor esse dicuntur et reperiuntur. Videlicet. Parabole. Pro­ verbia. Ecclesiaste set Cantica. Lectiones prime dominice Parabole Salomonis.1558 Require in libro qui dicitur Regum.1559 Primum R. In principio Deus. Secundum R. Initium. Tertium R. Emitte. In secundo nocturno. Ant. Bonorum meorum. Ps. Conserva.1560 V. Quoniam tu illumi. Quartum R. Da mihi Domine. Quintum R. Domine pater. Sextum R. Gyrum celi. In tertio nocturno. Ant. Opera manuum. Ps. Celi enarrant.1561 V. Exaltare Domine. Ewang. Homo quidam erat dives et habebat villicum.1562 Require in nova omelia. Septimum R. Verbum iniquum. Octavum R. Magna enim sunt. Nonum R. Super salutem. Te Deum laudamus. Versus ante laudes. Dominus regnavit. Ad laudes ant. Indutus est Dominus. Et iste antyphone laudum diebus dominicis singulariter usque ad hystoriam pro­ phetarum servabuntur. Cap. Fili mi ne obliviscaris.1563 V. Dominus reg­na­vit. Ad benedictus ant. Dixit Dominus villico. Coll. Largire.1564 Suffragia ut supra. ¶ Ad horas antiphone. Adesto. ¶Ad tertiam. Cap. Habe fidutiam.1565 R. Inclina. V. Ego dixi. Collecta. Concede nobis quesumus Domine. ¶ Ad as fol. 47vb persionem aque cantabitur. Asperges. Ascendendo. Ant. Initium sapientie. V. Fiat misericordia. Collecta de tertia. Concede nobis.1566 Descendendo. Ant. Salve regina. ¶ Ad missam collecta dominicalis et collecta generalis simul. 1555 Prv 2,3. 1556 GrP 570. 1557 Erwähnt G4 nicht. (fol. 67r). 1558 Nota am linken Rand: „vi viii“. 1559 Nota am rechten Rand: „98.“ 1560 Ps 15. 1561 Ps 18. 1562 Lc 16,1. 1563 Prv 3,1. 1564 GrP 570. 1565 Prv 3,5. 1566 G4 ergänzt: „Stando sub Corona. Ant. de Beata Virgine. Versus. Post partum. Coll. Concede nos famulos. Intrando. Ant. de Beato Carolo.“ (fol. 67v).

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Concede quesumus. Si non aliqua fuerit coniuncta diei. Prefatio cotidiana. ¶ Ad sextam cap. Custodi legem.1567 R. In eternum. V. Iubilate. Coll. Respice nos.1568 ¶ Ad nonam. Cap. Posside sapientiam.1569 R. Clamavi. V. Accedite. Coll. Tuere nos quesumus Domine.1570 ¶ In secundis vesperis. Ymnus. Lucis creator. Cap. Principium sapientie.1571 V. Dirigatur Domine. Ad magnificat ant. Quid faciam. Coll. Largire 1572 ut supra. Responsoria que secuntur de hystoria feriatis diebus vel in vigiliis sanctorum quando nocturnus canitur servanda sunt lectiones per ebdomadam de Parabolis. Dominica ii. Dominica secunda ad vesperas. Ymnus. Deus creator. Cap. Ego sapientia.1573 Vespertina. Ad magnificat ant. Sapientia edificavit. Coll. Ut a nostris excessibus Domine.1574 ¶ Ad processionem ut supra. ¶ Ad matutinas Invit. Adoremus. Antiphone. versus et responsoria ut supra. Ewang. Cum appropinquavit Ihesus Iherusalem.1575 In laudibus ant. Gloria et honor. Cap. Ad eloquia Domini.1576 V. Dominus regnavit. fol. 48ra Ad benedictus ant. Cum appropinquavit Dominus. Coll. Pateant aures.1577 ¶ Ad tertiam cap. Accipite disciplinam.1578 Coll. Aufe[r] a nobis Domine.1579 ¶ Ad processionem ascendendo.1580 R. Gyrum celi. V. Fiat misericordia. Collecta de tertia. Aufer a nobis.1581 Descendendo.1582 Ant. Salve regina. ¶ Ad sexta cap. Principium sapientie.1583 Coll. Ut cunctis Domine.1584 ¶ Ad nonam. Cap. Attendite sapientiam. Coll. Oculi nostri.1585 ¶ In secundis vesperis cap. Dominus 1567 Prv 3,21. 1568 GrH 967. 1569 Prv 4,5. 1570 GrH 968, dann müsste es lauten: „Tuere nos supernae…“. 1571 Prv 4,7. 1572 GrP 570. 1573 Prv 8,12. 1574 GrH 969. 1575 Lc 19,41. 1576 Prv 4,20. 1577 GrH 272. 1578 Prv 8,10. 1579 GrH 814. 1580 Erwähnt G4 nicht. (fol. 67v). 1581 GrH 814. 1582 Erwähnt G4 nicht. (fol. 67v). 1583 Prv 9,10. 1584 GrH 971. 1585 GrH 972.

161

162

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

possedit me.1586 V. Dirigatur. Ad magnificat ant. Videns Dominus civitatem. Coll. Respice Domine. Per ebdomadam. Lectiones de Parabolis vel de Proverbiis. Dominica iii. Dominica tertia de sapientia. Ad vesperas ymnus. Deus creator. Cap. Ego dili­ gentes me diligo.1587 V. Vespertina. Ad magnificat ant. Omnis sapientia.1588 Coll. Peccata nostra quesumus.1589 ¶ Ad processionem ut supra. ¶ Ad matutinas invit. Adoremus. Antiphone et Responsoria ut supra. Ewang. Dixit Ihesus ad quosdam.1590 Responsoria in nova omelia. Antiphonam in laudibus de laudibus. Indutus est Dominus. Unam cap. Ego sapientia 1591 in viis. V. Dominus regnavit. Ad benedictus ant. Stans a longe. Coll. Deus qui omnipotentiam tuam.1592 ¶ Ad tertiam cap. Sapientia edificavit sibi fol. 48rb domum.1593 Coll. Porrige nobis Domine Deus.1594 ¶ Ad processionem. Ascen­ dendo.1595 R. Super salutem de hystoria sapientie. Fiat misericordia. Collecta de tertia. Porrige nobis Domine.1596 Dominica infra octavas assumptionis. Dominica infra octavas Assumptionis beate Marie. Descendendo. R. Super salutem de beata Virgine. [(…) inmediate Speciosa.]1597 ¶ Ad sextam cap. Iusti sunt omnes sermones.1598 Coll. Exaudi nos Deus.1599 ¶ Ad nonam. Cap. Via vite custodiente.1600 Coll. Intende quesumus Domine.1601 ¶ In secundis vesperis. Cap. Beatus homo qui audit me.1602 V. Dirigatur. Ad magnificat ant. Deus propitius. Coll. Deus qui omnipotentiam tuam 1603 ut supra. Dominica quarta.

1586 Prv 8,22. 1587 Prv 8,17. 1588 G4 stattdessen: „Ego in altissimis habito.“ (fol. 68r). 1589 GrH 973. 1590 Lc 18,9. 1591 Prv 8,12. 1592 GrP 591. 1593 Prv 9,1. 1594 GrH 974. 1595 Erwähnt G4 nicht. (fol. 68r). 1596 GrH 974; G4 ergänzt hier: „Stando sub Corona.“ (fol. 68r). 1597 Einfügung am rechten Rand. 1598 Prv 8,8. 1599 GrH 975. 1600 Prv 10,17. 1601 GrH 976. 1602 Prv 8,34. 1603 G4 stattdessen: „Coll. Fideles tuos Domine.“ (fol. 68r).

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Dominica quarta cap. Lex sapiente fons vite.1604 V. Vespertina oratio. Ad magnificat ant. Dominus possedit me. Coll. Respice.1605 ¶ Ad matutinas invit. Adoremus Dominum. Antiphone et responsoria ut supra. Lectiones. Verba ecclesiastes.1606 Require in libro qui dicitur Regum. Ewang. Exiit Ihesus de finibus Tyri.1607 Require in nova omelia. Te Deum laudamus. V. Dominus regnavit. Ad laudes unam antiphonam de laudibus. Indutus est.1608 Cap. Clara est sapientia.1609 V. Dominus regna. Ad benedictus ant. Dum transiret Dominus. Coll. Omnipotens sempiterne Deus. ¶ Ad tertiam. Cap. Cogitare de sapientia.1610 Coll. fol. 48va Iniquitates nostras.1611 ¶ Ad processionem Ascendendo.1612 Ant. Deum time. V. Fiat misericordia. Collecta de tertia. Iniquitates nostras. Descendendo.1613 Ant. Salve regina. ¶ Ad sextam cap. Initium sapientie.1614 Coll. Fac nos Domine.1615 ¶ Ad nonam. Cap. Concupiscite sermones.1616 Coll. Sentiamus Domine.1617 ¶ In secundis vesperis cap. Ego sapientia ex ore.1618 Collecta. Tuere Domine.1619 Per ebdomadam lectiones de Ecclesiaste. Dominica i. Dominica prima Septembris que habet duo paria capitulorum. Decem et octo responsoria de Iob que dominica sic inchoanda est. Ut dicatur unum par capitulorum et perficiatur tota hystoria Iob ante nativitatem beate virginis quia nocturnum servari infra octavas fas non est. ¶ Ad vesperas. Ymnus. Deus creator omnium. Cap. Expoliantes vos.1620 V. Vespertina. Ad magnificat ant. Cum audisset. ¶ Et nota 1621 quod qualicumque mense sive qualicumque die ad matutinas mensis hystoria inchoanda est. Antiphona hystorie servanda est ad vesperas. Si 1604 Prv 13,14. 1605 GrH 977. 1606 Nota am rechten Rand: „cviiii.“ 1607 Mc 7,31. 1608 G4 stattdessen: „Deus misereatur.“ (fol. 68v). 1609 Sap 6,13. 1610 Sap 6,16. 1611 GrH 978. 1612 Erwähnt G4 nicht. (fol. 68v). 1613 Erwähnt G4 nicht. (fol. 68v). 1614 Sap 6,18. 1615 GrH 979. 1616 Sap 6,12. 1617 GrP 617. 1618 Ecl 24,5. 1619 GrH 904. 1620 Col 3,9. 1621 Nota-­Zeichen am linken Rand.

163

164

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

feriata die novem sint lectiones post primam collectam secundarum vesperarum servabitur. Antiphona hystorie cum collecta. Collecta. Omnipotens et misericors Deus de cuius mune. ¶ Ad processionem. Ascendendo.1622 fol. 48vb O crux spendidior ut supra. Descendendo 1623 ant. Beata Dei genitrix que usque ad adventum dominicis diebus noctibus descendendo 1624 servabitur. Versus et collecta ut supra. ¶ Ad completorium. Ymnus. Ihesu redemptor. Si dominica servatur. Si autem alicuius sancti festum fuerit. Ymnus. Te lucis canitur et antiphona. Pacem nisi forte fuerit antiphona spetialis. ¶ Ad matutinas invit. Adoremus. Ant. Servite ut supra. Memor fui nocte.1625 Lectiones de Iob. Require in libro qui dicitur Regum post libros sapientie.1626 Vir erat in terra hys nomine Iob. R. Si bona suscepimus cum ceteris. Et alia sequentia responsoria eiusdem hystorie. Si die dominica perfici non possunt feriatis diebus perficiantur ante festum. Ewang. Beati oculi qui vident.1627 Require in nova omelia.1628 Ante laudes versus Dominus regnavit. Ad laudes una antiphona de laudibus. Indutus es.1629 Cap. Estote invicem.1630 Ps. Dominus regnavit.1631 Ad benedictus ant. Dico autem vobis. Coll. Omnipotens et misericors Deus ut supra. ¶ Ad horas ant. Adesto ut supra. ¶ Ad tertiam cap. Abrahe dicta sunt.1632 R. Inclina. Coll. Adesto supplicationibus nostris.1633 ¶ Ad processionem diei. Ascendendo.1634 Ant. Antequam comedam suspiro. V. Fiat misericordia. Collecta de tertia. fol. 49ra Adesto supplicationibus nostris.1635 Descendendo.1636 Ant. Salve regina. m. ¶ Ad sextam cap. Lex propter transgressionem.1637 Coll. Absolve quesumus Domine.1638 1622 Erwähnt G4 nicht. (fol. 68v). 1623 Erwähnt G4 nicht. (fol. 68v). 1624 Erwähnt G4 nicht. (fol. 69r). 1625 Versikel. 1626 Nota am rechten Rand von späterer Hand: „CLXIII“. 1627 Lc 10,23. 1628 Nota am rechten Rand von späterer Hand: „CXXIIII“. 1629 G4 stattdessen: „Benedictio et claritas.“ (fol. 69r). 1630 Eph 4,32. 1631 Ps 92; Ps 96; Ps 98; G4 erwähnt diesen als Versus. 1632 Gal 3,16. 1633 GrH 878. 1634 Erwähnt G4 nicht. (fol. 69r). 1635 GrH 878. 1636 Erwähnt G4 nicht. (fol. 69r). 1637 Gal 3,19. 1638 GrH 702.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

¶ Ad nonam. Cap. Qui timetis Dominum. Coll. Ascendat ad te Domine.1639 ¶ In secundis vesperis cap. Fidutiam talem.1640 V. Dirigatur. Ad magnificat ant. Magister quid fatiendo. Coll. Respice propitius Domine.1641 Per ebdomadam lectiones de Iob. Dominica secunda. Dominica secunda ad vesperas. Cap. Expoliantes 1642 ut supra. V. Vespertina. Ad magnificat ant. Noctem illam. Coll. Omnipotens sempiterne Deus da nobis fidei.1643 ¶ Ad processionem. Ascendendo.1644 Ant. O crux splendidior ut supra. V. Omnis terra. Collecta de cruce. Descendendo. Ant. Beata Dei genitrix. V. Post partum. Coll. Concede quesumus generalis.1645 ¶ Ad matutinas invit. Adoremus. Ant. Servite ut supra. Lectiones de Iob. Responsoria de Iob. Ewang. Dum iret Ihesus in Iherusalem.1646 Require in nova omelia. Ad laudes ant. una de laudibus. Indutus est.1647 Capitula omnia de precedent dominica. Ad benedictus ant. Cum intraret Ihesus. Coll. Omnipotens sempiterne Deus ut supra. ¶ Ad processionem. Ascendendo.1648 Ant. Paucitas dierum meorum. Collecta de tertia. Descendendo si infra octavas nativi fol. 49rb tatis fuerit. Felix namque.1649 ¶ In secundis vesperis capitulum et collecta ut supra. Ad magnificat ant. Nonne decem mundati sunt. Dominica tertia. Dominica tertia septembris ad vesperas ymnus. Deus creator. Cap. Si preoccupatus fuerit.1650 V. Vespertina. Capitulum presens cum capitulis sequentibus ad horas servabitur per duas ebdomadas. Ad magnificat ant. Ne reminiscaris Domine. Item alia quando nocturnus feriata die servabitur. Ant. Omni tempore. Coll. Custodi quesumus. Ascendendo cantatur. O crux splendidior. V. Omnis terra. Collecta de cruce. Coll. Tua nos Domine.1651 Descendendo ant. Beata Dei genitrix. V. Post partum virgo. Coll. Concede quesumus. ¶ Completorium ut supra. ¶ Ad matutinas invitatorium. Adoremus. Ant. Servite Domino. Lectiones de Tobia. 1639 GrH 963, dann muss es aber lauten: „Ascendant…“. 1640 II Cor 3,4. 1641 GrH 910. 1642 Col 3,9. 1643 GrP 634. 1644 Erwähnt G4 nicht. (fol. 69r). 1645 Erwähnt G4 ab „V. Omnis terra.“ nicht. (fol. 69r). 1646 Lc 17,11. 1647 G4 stattdessen: „Sanctus.“ (fol. 69v). 1648 Erwähnt G4 nicht. (fol. 69v). 1649 Erwähnt G4 ab „Descendendo“ nicht. (fol. 60v). 1650 Gal 6,1. 1651 GrH 966.

165

166

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Thobias de tribu et civitate neptalym.1652 Require in libro qui Regum dicitur post Iob.1653 ¶ Et nota quod de hystoria ista sunt nisi sex responsoria. Si die dominica nocturnum servati necesse fuerit ad ista responsoria tria de hystoria. Iudit sumi possunt. Primum responsorium de Tobia. Peto Domine. Secundum R. Omni tempore. Tertium R. Memor esto fili. ¶ In secundo nocturno. Ant. fol. 49va Bonorum. Quartum R. Suffitiebat nobis. Quintum R. Benedicite Deum. Sextum R. Tempus est. ¶ In tertio nocturno. Ant. Opera manum. Ewang. Nemo potest duobus Dominis.1654 Require in nova omelia. Responsoria tria ut dictum est de hystoria Iudith. Adonay. Si autem hystoria Tobie feriatis diebus servari contigerit tunc non est necesse. Responsoria Iudith hoc ordine servari. ¶ Ad laudes antiphona una de laudibus. Indutus est. Cap. Bona est cum ieiunio.1655 V. Dominus regnavit. Ad benedictus ant. Considerare lilia. Collecta. Custodi quesumus Domine ut supra. ¶ Ad tertia cap. Regem seculorum exaltate.1656 Inclina. Coll. Absolve quesumus Domine.1657 ¶ Ad processionem ascendendo ant. Omni tempore. Versus a sacerdote. Fiat misericordia. Collecta de tertia. Absolve quesumus Domine.1658 Descendendo. Salve regina. ¶ Ad sextam cap. Si quis potens est.1659 Coll. Conserva quesumus Domine.1660 ¶ Ad nonam. Cap. Iherusalem civitas Dei.1661 Coll. Conserva quesumus Domine populum tuum.1662 ¶ In secundis vesperis. Ant. Dixit Dominus. Ipsum Ymnus. Lucis creator. Cap. Sanctus dies Domini est.1663 V. Dirigatur. Ad magnificat ant. Nolite solliciti esse. Coll. Custodi quesumus Domine ut supra. Per ebdomadam lectiones de Tobia. fol. 49vb Feria quarta post exaltationem sancte crucis tempus quatuor temporum est. Et servabitur nocturnus ad matutinas feria quarta ad missam introitus. Exultate. Duplex flectamus servabitur ante prophetiam semel et semel ante epistolam. Cum ultima collecta. Pietate. Prefatio cotidiana et Benedicamus in fine. 1652 Tb 1,1. 1653 Nota am rechten Rand von späterer Hand: „clxxxi“. 1654 Mt 6,24. 1655 Tb 12,8. 1656 Tb 13,6. 1657 GrH 702. 1658 GrH 702. 1659 Iak 3,2. 1660 GrH 907. 1661 Tb 13,11. 1662 GrH 907. 1663 II Esr 8,10.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Feria sexta. Ad missam introitus. Letetur. Ante epistolam. Flectamus genua. Collecta diei cum collecta. Pietate. Sabbato. Sabbato.1664 Invitatorium. Venite adoremus. Ad omnes collectas que ante dicende sunt solum Oremus dicetur et Flectamus genua. Canonici legent prophetias in gradibus singuli singulas. Et scolares induti candelis et thuribulo ad altare ministrabunt. Post ultimam prophetiam. Angelus Domini. Duo canonici ante altare sancti Petri 1665 induti cappis vel duo sacerdotes sollempniter decantabunt. Benedictus. Deinde sacerdos Dominus vobiscum et Oremus. Et non flectamus quia epistola est de novo testamento. Coll. Deus qui tribus pueris 1666 et collecta. Concede nos famulos simul. Et hoc ewangelium ad matutinas 1667 pronuntiabitur. [Require in nova omelia CXX.] fol. 50ra Et de ewangelie ant. super benedictus. Dixit autem Dominus. Prefatio cotidiana. Benedicamus in fine. Si autem aliquod festum in istis tribus diebus venerit de quo sint novem lectiones. Nocturnus non servabitur scilicet duplex missa canetur. Prima missa de tempore et hec suo ordine servabitur dicendo Flectamus et cetera que ad id pertinent si etiam fuerit celebre festum et in sabbato ewangelium temporis pronuntiatur. Posterior vero missa de festo suo ordine celebretur. Dominica iiii septembris. Dominica quarta septembris ad vesperas ymnus. Deus creator. Cap. Si preoccu­pa­ tus fuerit.1668 V. Vespertina oratio. Ad magnificat ant. Adonay. Coll. Ecclesiam tuam quesumus Domine.1669 ¶ Ad processionem ascendendo ant. O crux splendidior ut supra. Descendendo. Ant. Beata Dei genitrix. ¶ Completorium ut supra. ¶ Ad matutinas. Invit. Adoremus. ¶ In primo nocturno. Ant. Servite. Lectiones de Iudith. Arfaxat rex medorum.1670 Require in libro qui Regum dicitur post Tobiam. ¶ Et nota 1671 si tria responsoria de presenti hystoria ad hystoriam Tobie ut superius expressum es addita sunt vel in ebdomada precedenti propter quatuor tempora feriati diebus. In nocturnus ser 1664 G4/G2 ergänzt: „Invitatorium. Deum Deum nostrum. Nocturnus legetur. Evangelium. Arborem fici. Require in nova omelia. Ad Benedictus ant. Dixit autem Dominus.“ (G2: fol. 52r; G4: fol. 70r). 1665 G4/G2 stattdessen: „…in medio chori…“ (G2: fol. 52r; G4: fol. 70r). 1666 GrH 717. 1667 G4/G2 erwähnt: „Arborem fici.“ (Lc 13,6; G2: fol. 52r; G4: fol. 70v). 1668 Gal 6,1. 1669 GrH 67. 1670 Idt 1,1. 1671 Nota-­Zeichen am linken Rand.

167

168

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

fol. 50rb vata sunt. Sec responsoriis super fluis de Iudith ut offitium dominicale compleatur. Tria responsoria de Hester istis [vi]1672 responsoriis addi possunt. Si vero die dominica non servantur alia feriata die nocturnus servetur. Et sic responsoria decantentur. Per ebdomadam autem hystoria Iudith et Hester servetur. Ewang. Ibat Ihesus in civitatem que vocatur Naym.1673 Require in nova omelia. Ad laudes antiphona una de laudibus. Indutus est. Cap. Bona est cum ieiunio oratio.1674 V. Dominus regnavit. Ad laudes ant. Accessit Ihesus. Coll. Ecclesiam tuam 1675 ut supra. Ad horas et ad vesperas. Capitula et collecte de dominica precedenti. ¶ Ad processionem diei. Ascendendo. Ant. Laudate Dominum. Descendendo. Ant. Salve regina. ¶ Ad missam collecta diei et generalis simul. ¶ In secundis vesperis ad magnificat ant. Accepit autem omnis timor. Coll. Ecclesiam 1676 ut supra. Per ebdomadam lectionis de Iudith usque ad diem in qua inchoanda est hystoria Hester. Quando autem hystoria inchoatur nocturnus servabitur et capitulum de secundis vesperis dominice precedentis dicetur. {…}1677 Domine rex omnipotens et collecta dominicalis. ¶ Si vero novem lectiones 1678 ipsa die et secunde vespere servate fue fol. 50va rint post primam collectam inchoabitur hystoria. Domine rex omnipotens. Et collecta dominicalis. Et hic ordo per totum annum servandus est. Lectiones ad matutinas de libro Hester. Erat vir Iudeus. [cxcviii]1679 Require in libro qui Regum dicitur. Post librum Iudith. Primum R. Domine rex omnipotens. Secundum R. Conforta me. Tertium R. Spem in alium. Capitulum et collecte horarum. Require in precedenti dominica. Dominica prima Dominica prima octobris. Ad vesperas. Ymnus. Deus creator omnium. Cap. Sanabo contritiones vestras.1680 V. Vespertina. Ad magnificat ant. Adaperiat. Coll. Tua nos Domine gratia.1681 ¶ Ad processionem. Ascendendo et descendendo ut supra. ¶ Ad completorium. Ymnus. Te lucis. Ad magnificat ant. Pacem tuam. 1672 Einfügung über dem Text von gleicher Hand. 1673 Lc 7,11. 1674 Tb 12,8. 1675 GrH 67. 1676 GrH 67. 1677 G4/G2: „Super Magnificat ant.“ (G4: fol. 71r; G2: fol. 52v). 1678 Nota-­Zeichen am rechten Rand. 1679 Einfügung am linken Rand von späterer Hand. 1680 Os 14,5. 1681 GrH 955 oder GrH 966.

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

¶ Ad matutinas. Invit. Adoremus Dominum. In primo nocturno. Ant. Servite. Lectiones de libro Machabeorum. Factum est postquam percussit Alexander.1682 Require in libro quo Regum dicitur. Post librum Hester. [ccvii]1683 Primum R. Adaperiat. Secundum R. Exaudiat. Tertium R. Tua est potentia. ¶ In secundo nocturno. Ant. Bonorum meorum. Ps. Conserva.1684 Quartum R. Refulsit sol. Quintum R. Impetum. Sextum R. Ornaverunt. ¶ In tertio nocturno. Ant. Opera fol. 50vb manuum. Ps. Celi enarrant.1685 Ewang. Cum intraret Ihesus.1686 Require in nova omelia. [cxxxii]1687 Septimum R. In ymnis. Octavum R. Congregati sunt. Nonum R. Hic est fratrum amator. Cetera responsoria sequentia in alia dominica mensis huius vel in feriata die quando nocturnus canitur servabuntur. Ad laudes ant. Una de laudibus. Indutus est. Cap. Non inmittet.1688 Ps. Dominus regnavit.1689 Ad benedictus ant. Cum intraret Ihesus. Collecta dominicale. ¶ Ad tertiam. Cap. Veritatem et iudicium.1690 Coll. Tua nos quesumus Domine.1691 ¶ Ad processionem ascendendo. Ant. Exaudiat. V. Fiat misericordia. Collecta de tertia. Tua nos quesumus Domine.1692 Descendendo ant. Te sanctum Dominum. ¶ Ad sextam cap. Gratias ago Deo meo.1693 Coll. Familie tue quesumus Domine.1694 ¶ Ad nonam. Cap. Renovamini in spiritu.1695 Coll. Exaudi nos Deus.1696 Ista capitula et collecte per duas ebdomadas servanda sunt. ¶ Et nota 1697 ab hoc tempore et deinceps feriatis diebus nona cantabitur post offitium misse statum diebus autem dominicis in meridie usque omnium sanctorum dominicis diebus et aliis diebus simul cantabitur post missam.1698 ¶ In secundis vesperis. Ymnus. Lucis creator. Cap. Deponentes men 1682 Mcc 1,1. 1683 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 1684 Ps 15. 1685 Ps 18. 1686 Lc 14,1. 1687 Nota am linken Rand von späterer Hand. 1688 Mi 7,18. 1689 Ps 92; Ps 96; Ps 98. 1690 Za 8,16. 1691 GrH 283. 1692 GrH 283. 1693 Rm 1,8 oder I Cor 1,4 oder Phil 1,3 oder Phlm 1,4. 1694 GrH 892. 1695 Eph 4,23. 1696 GrH 930. 1697 Nota-­Zeichen am rechten Rand. 1698 Erwähnt G4/G2 ab Paragraphus nicht. (vgl. G4 fol. 71v; G2 fol. 53r).

169

170

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

fol. 51ra datium.1699 V. Dirigatur Domine. Ad magnificat ant. Cum vocatus fueris. Collecta dominicalis ut supra. ¶ Per ebdomadam lectiones de libro Machabeorum. Dominica secunda octobris Dominica secunda octobris. Ad vesperas cap. Sanabo contritiones vestras 1700 ut supra. V. Vespertina. Ad magnificat ant. Exaudiat. Coll. Da quesumus Domine populo tuo.1701 ¶ Ascendendo. Ant. O crux splendidior. Descendendo. Ant. Beata Dei genitrix. ¶ Ad completorium ymnus. Te lucis. ¶ Ad matutinas lectiones de Machabeis. Responsoria de hystoria eorundem ut supra. Ewang. Accesserunt ad Ihesum pharsei.1702 Require in nova omelia. Ad laudes antiphona una de laudibus. Indutus est. Capitulum ut supra. Ad benedictus ant. Magister quod est mandatum. Coll. Da quesumus Domine populo tuo 1703 ut supra. Capitula et collectas horarum. Require in precedenti dominica. ¶ Ad processionem diei ascendendo. Ant. Refulsit sol. Descendendo ant. Te sanctum Dominum. ¶ Ad missam introitus. Da pacem Domine. Et ¶ Et nota 1704 quod ista ebdomada duo versus de offertorio. Sanctificavit Moyses spetialiter canendi sunt. Si autem propter occupationem temporis duobis feriatis servari non possunt die dominica versus prius canatur fol. 51rb Locutus est et secundis feriata die.1705 ¶ In secundis vesperis capitulum de dominica precedenti. Deponentes.1706 V. Dirigatur. Ad magnificat ant. Quod vobis videtur. Coll. Da quesumus domine 1707 ut supra. ¶ Per ebdomadam lectiones de Machabeis. Dominica tertia octobris Dominica tertia octobris. Ad vesperas. Cap. In omnibus sumentes scutum.1708 V. Vespertina. Ad magnificat ant. Da pacem Domine. Coll. Dirigat corda nostra. ¶ Ad processionem. Ant. O crux splendidior.1709 Descendendo. Ant. Beata Dei genitrix. ¶ Ad matutinas invit. Adoremus. Ant. Servite. Lectiones de secundo

1699 Eph 4,25. 1700 Os 14,5. 1701 GrH 224. 1702 Mt 18,1. 1703 GrH 224. 1704 Nota-­Zeichen am rechten Rand. 1705 Erwähnt G4/G2 ab Paragraphus nicht. (vgl. G4 fol. 72r; G2 fol. 53r). 1706 I Pt 2,1. 1707 GrH 224. 1708 Eph 6,16. 1709 G4/G2 ergänzt hier: „Stando sub corona.“ (G4 fol. 72r; G2 fol. 53r).

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

libro Machabeorum. Fratribus qui sunt in Egypto.1710 [cxxx0] 1711 Responsoria. Adaperiat cum ceteris. Ewang. Ascendens Ihesus in naviculam.1712 Require in nova omelia. Ad laudes una antiphona de laudibus. Indutus est. Cap. Spiritus timentium Deum queritur.1713 Et capitula omnia huius diei dominice et collecte horarum per duas ebdomadas dicende sunt. V. Dominus regnavit. Ad benedictus ant. Dixit Dominus paralitico. Coll. Dirigat corda nostra ut supra. ¶ Ad tertiam cap. Qui timetis Dominum.1714 R. Inclina cor meum. Coll. Familiam tuam quesumus Domine.1715 ¶ Ad processionem ascendendo. Ant. In fol. 51va hymnis. Descendendo. R. Te sanctum Dominum. ¶ Ad sextam cap. Fidutiam talem habemus.1716 Coll. Tempora nostra. ¶ Ad nonam cap. Confidimus in Domino Ihesu.1717 Coll. Clamantes ad te Deus.1718 ¶ In secundis vesperis cap. Scietis quia ego Dominus. V. Dirigatur. Ad magnificat ant. Hec videns Ihesus. Coll. Dirigat corda nostra ut supra. ¶ Per ebdomadam lectiones de Machabeis. Dominica quarta Dominica quarta octobris cap. In omnibus. Require in precedenti dominica. V. Vespertina. Ad magnificat ant. Lugebat autem vidam. Coll. Omnipotens et misericors Deus universa nobis.1719 ¶ Ad processionem ascendendo. Ant. O crux splendidior. Descendendo. Ant. Beata Dei genitrix. ¶ Ad matutinas invit. Adoremus. Ant. Servite. Lectiones de Machabeis.1720 Responsoria de Machabeis ut supra. Ewang. Dixit Ihesus turbis similitudinem.1721 Hanc. Simile sancti est regnum celorum. Require in nova omelia. ¶ Ad laudes ultima antiphona de laudibus. Indutus est. Sanctus sanctus. Cap. Spiritus timentium.1722 Require in precedenti dominica. V. Dominus regnavit. Ad benedictus ant. Dicite invitatis. Coll. Omnipotens et misericors Deus 1723 ut supra. Capitula et collectas horarum. Require in precedenti dominica. 1710 II Mcc 1,1. 1711 Nota am rechten Rand von späterer Hand. 1712 Mt 9,1. 1713 Sir 34,14. 1714 Sir 34,16. 1715 GrH 925. 1716 II Cor 3,4. 1717 II Th 3,4. 1718 GrH 964. 1719 GrP 720. 1720 G2 ergänz hier: „…de secundo libro Machabeorum.“ (fol. 53r). 1721 Lc 8,4. 1722 Sir 34,14. 1723 GrP 720.

171

172

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

fol. 51vb ¶ Ad processionem diei ascendendo. R. Hic est fratrum amator. Descendendo. Ant. Te sanctum Dominum. ¶ In secundis vesperis cap. Scietis quia ego Dominus. V. Dirigatur. Ad magnificat ant. Nuptie quidem parate sunt. Coll. Omnipotens et misericors Deus.1724 Per ebdomadam Lectiones de Machabeis. Dominica prima. Dominica prima novembris notandum est quod si venerit festum omnium sanctorum feria quarta vel tertia vel secunda. Dominica antecedente hystoria de prophetis inchoanda est. Si autem venerit die dominica feria sexta ante vel in vigilia omnium sanctorum inchoabitur. Si vero venerit feria quinta vel sexta vel sabbato dominica [sequenti]1725 inchoabitur hystoria. ¶ Sabbato ad vesperas ant. Benedictus. Ipsum. Ymnus. Deus creator. Cap. Vidi et ecce quasi aspectus.1726 V. Vespertina. Ad magnificat ant. Vidi Dominum sedentem. Coll. Largire quesumus Domine.1727 ¶ Ad processionem ascendendo. Ant. O crux splendidior.1728 Des­ cen­dendo. Ant. Beata Dei genitrix. V. Post partum. Coll. Concede quesumus. ¶ Ad completorium. Ymnus. Te lucis. Ant. Pacem. ¶ Ad matutinas. Invit. Dominum qui fecit nos. ¶ In primo nocturno. Ant. Servite. V. Memor fui nocte. Pater noster. V. Quoniam tu illuminas. Lectiones de Ezechiele propheta. fol. 52ra Factum est in centesimo anno.1729 Require in libro qui Regum dicitur. [ccxlviii]1730 Post librum Machabeorum et in fine lectionum Hec dicit Dominus Deus 1731 dicendum est. Primum R. Vidi Dominum. Secundum R. Aspice Domine. Tertium R. Aspice Domine quia facta est. ¶ In secundo nocturno. Ant. Bonorum meorum. Ps. Conserva.1732 Ant. Quoniam tu illuminas. Pater noster. V. Exaltare. Quartum R. Super muros tuos. Quintum R. Muro tuos. Sextum R. Sustinuimus. ¶ In tertio nocturno. Ant. Opera manuum. Ps. Celi enarrant.1733 V. Exaltare. Pater noster. V. Dominus regnavit. Ewang. Erat quidam regulus.1734 Require in nova omelia. Septimum R. Nisi Dominus.1735 Octavum R. Angustie mihi sunt. Nonum R. 1724 GrP 720. 1725 Einfügung über dem Text von späterer Hand. 1726 Ez 8,2. 1727 GrH 55. 1728 G4/G2 ergänzt hier: „Stando sub corona.“ (G4 fol. 72v; G2 fol. 53v). 1729 Ez 1,1. 1730 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand. 1731 Ez 14,6. 1732 Ps 15. 1733 Ps 18. 1734 Io 4,46. 1735 G2 stattdessen: „Misit Dominus.“ (fol. 53v).

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

Laudabilis populus. Alia responsoria de hac eadem responsoriam in alia die dominica vel feriata die huius mensis quando nocturnus canitur servanda sunt. Te Deum. Versus ante laudes. Dominus regnavit. Ad laudes ant. Tres in fornate Cap. Congregabo vos.1736 V. Dominus regnavit. Ad benedictus ant. Erat quidam regulus. Coll. Largire quesumus Domine 1737 ut supra. ¶ Ad horas ant. Adesto cum ceteris. ¶ Ad tertiam cap. Non errabit.1738 R. Inclina. Coll. Propitiare Domine.1739 ¶ Ad processionem diei ascendendo.1740 R. Aspice Domine quia facta est. V. Fiat misericordia. Collecta de tertia. Propitiare Domine.1741 fol. 52rb ¶ Descendendo.1742 Si precessit festum omnium sanctorum diem dominicam. R. Tua sunt. Si vero precedit dominica festum cantabitur. R. Te sanctum Dominum. ¶ Ad sextam. Cap. Recordabor pacti mei.1743 Coll. Adesto Domine populo tuo.1744 ¶ Ad nonam cap. Vir si fuerit iustus.1745 Coll. Da quesumus Domine populo tuo.1746 ¶ In secundis vesperis ymnus. Lucis creator. Cap. Convertimini et agite penitentiam.1747 V. Dirigatur. Ad magnificat ant. Domine descende. Coll. Largire 1748 ut supra. Item alia collecta. Cognovit autem pater. ¶ Per ebdomadam lectiones de Ezechiele. Dominica secunda. Dominica secunda novembris. Ad vesperas ymnus. Deus creator. Cap. Quando congregavero domum Israhel.1749 V. Vespertina. Ad magnificat ant. Super muros tuos. Collecta. Familiam tuam.1750 ¶ Ad processionem ascendendo ant. O crux splendidior. Descendendo. Ant. Beata Dei genitrix. ¶ Completorium ut supra. ¶ Ad matutinas. Invit. Dominum qui fecit nos. ¶ In primo nocturno.

1736 Ez 11,17. 1737 GrH 55. 1738 Prv 16,10. 1739 GrH 882. 1740 G2 erwähnt hier auch „ascendendo“ (fol. 54r). 1741 GrH 882; G2 ergänzt hier: „Sub corona ant. de beata Virgine ut supra. Intrando si Dominica precedit festum omnium Sanctorum cantabitur.“ (fol. 54r). 1742 Nota-­Zeichen am rechten Rand. 1743 Ez 16,60. 1744 GrH 693. 1745 Ez 18,5. 1746 GrH 693. 1747 Ez 18,30. 1748 GrH 55. 1749 Ez 28,25. 1750 GrH 925.

173

174

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

Ant. Servite. Lectiones de Daniele.1751 Anno tertio regni Ioachym. Require in libro Regum qui dicitur post Ezechielem. Responsoria de prophetis. Ewang. Simile est regnum celorum homini regi.1752 Require in nova omelia. In laudibus ant. Caminus ardebat. Cap. fol. 52va In die illa pullulabit.1753 V. Dominus regnavit. Ad benedictus ant. Dixit autem Dominus servo. Coll. Familiam tuam 1754 ut supra. ¶ Ad tertiam cap. Suscitabo super gregem meum.1755 R. Inclina. Coll. Exaudi nos Deus.1756 ¶ Ad processionem diei ascendendo. Ant. Sustinuimus pacem. V. Fiat misericordia. Collecta de tertia. Exaudi nos Deus.1757 Descendendo. Ant. Tua sunt.1758 ¶ Ad sextam cap. Suscitabo vobis.1759 Coll. Fideles tui Domine.1760 ¶ Ad nonam cap. Montes Israhel.1761 R. Clamavi. V. Accedite ad eum. Coll. Deus qui te in rectis.1762 ¶ In secundis vesperis ymnus. Lucis creator. Cap. Nomen sanctum meum.1763 V. Dirigatur. Ad magnificat ant. Patientiam habe. Item alia. Ant. Serve nequam. Coll. Familiam 1764 ut supra. ¶ Per ebdomadam lectiones de Daniele sive de aliis prophetis in libro conscriptis. Dominica tertia novembris. Dominica tertia novembris ad vesperas ymnus. Deus creator. Cap. In die illa exaudiam.1765 V. Vespertina. Ad magnificat ant. Qui celorum. Coll. Deus refugium nostrum.1766 ¶ Ad processionem ascendendo. Ant. O crux splendidior ut supra. Descendendo. Ant. Beata Dei genitrix. ¶ Ad matutinas invitatorium. Dominum qui fecit nos. Ant. Servite ut supra. Lectiones de prophetis de Ozee. Verbum de Iohel. Ver

1751 Einfügung am rechten Rand von späterer Hand: „(…)“. 1752 Mt 22,2. 1753 Ez 29,21. 1754 GrH 925. 1755 Ez 34,23. 1756 GrH 930. 1757 GrH 930; G4/G2 ergänzt: „Stando sub corona.“ (G4 fol. 73v). 1758 G4 stattdessen: „Ant. de B. M. V. cum Coll. ut supra.“ (fol. 73v). 1759 Ez 34,29. 1760 GrH 890, dann aber: „Fideles tuos domine…“. 1761 Ez 36,1. 1762 GrP 508. 1763 Ez 36,20. 1764 GrH 925. 1765 Os 2,21. 1766 G4 stattdessen: „… meum.“ (fol. 74r).

Textedition des Ordinarium de tempore (fol. 1r–53r)  |

fol. 52vb bum Domini quod factum est ad Iohel.1767 De Amos et de ceteris in libro con­ scrip­tis. Responsoria de prophetis. Ewang. Abeuntes pharisei.1768 Require in nova omelia. In laudibus ant. Tres in fornace. Cap. Seminate vobis.1769 V. Dominus regnavit. Ad benedictus ant. Abeuntes pharisei. Coll. Deus nostrum refugium ut supra. ¶ Ad tertiam. Cap. Conversus est in me. R. Inclina. Coll. Plebis tue quesumus Domine. ¶ Ad processionem diei ascendendo ant. Misit Dominus Angelum suum. V. Fiat misericordia tua.1770 Collecta de tertia. Plebis tue. Descendendo. Ant. Tua sunt. ¶ Ad sextam. Cap. Israhel germinavit.1771 Coll. Adesto nobis misericors Deus.1772 ¶ Ad nonam cap. In monte Syon erit salvatio.1773 Coll. Absolve quesumus Domine.1774 ¶ In secundis vesperis cap. Querite Dominum.1775 V. Dirigatur. Ad magnificat ant. Magister scimus quia verax es. Item alia ant. Interrogatus Dominus. Coll. Deus refugium nostrum. ¶ Per ebdomadam lectiones de prophetis. Item alia omelia. Loquente Ihesu ad turbas. Responsore in nova omelia. Et hec omelia pronuntiabitur si contingat dominicam tempori superesse ita ut vacari possit et cantabitur hystoria de prophetis et legentur lectiones de prophetis et capitula cum collectis tertie dominice fol. 53ra dicentur et iterabitur dominica. Si iniquitates quotiens necesse fuerit. Si vero ewangelia propter abbreviationem temporis super esse videntur in una septimana pronuntiari debent. {} Dicebat enim intra se. Coll. Excita Domine quesumus tuorum fidelium.1776 ¶ Ad vesperas super magnificat ant. Si tetigero fimbriam. Coll. Excita 1777 ut supra. Dominica ultima. Dominica ultima ante adventum Domini. Et hec dominica suo tempore ser­ vabitur in ebdomada ante adventum Domini. Ad vesperas ymnus. Deus creator. Cap. Quis similis tui.1778 V. Vespertina oratio. Ad magnificat ant. Sustinuimus

1767 Ioel 1,1. 1768 Mt 22,15. 1769 Os 10,12. 1770 G4/G2 ergänzt: „Stando sub corona ut supra.“ (G4 fol. 74r). 1771 Os 14,6. 1772 GrH 952. 1773 Abd 1,17. 1774 GrH 702. 1775 Is 55,6. 1776 GrH 894. 1777 GrH 894. 1778 Mi 7,18.

175

176

|  Teiledition des ältesten Liber ordinarius

pacem. Coll. Excita quesumus Domine potentiam tuam.1779 ¶ Ascendendo R. O crux splendidior ut supra. Descendendo. Ant. Beata Dei genitrix. Coll. Concede quesumus. ¶ Completorium ut supra. ¶ Ad matutinas invitatorium. Dominum qui fecit nos. Ant. Servite. Lectiones et responsoria de prophetis. Ewang. Cum sublevasset.1780 Require circa principium romane regule. In laudibus antiphona una vel omnes de (…) in fornace. Cap. Ecce dies veniunt. V. Dominus regnavit. Ad benedictus ant. Cum sublevasset. Coll. Excita quesumus Domine 1781 ut supra. ¶ Ad tertiam cap. In diebus illis. R. Inclina cor. Coll. Preveniat fol. 53rb nos Domine. ¶ Ad processionem diei ascendendo. Ant. Laudabilis populus. V. Fiat misericordia. Collecta de tertia. Preveniat nos.1782 Descendendo. Ant. Tua sunt hec Christe. ¶ Offitium dominicale. Dicit Dominus. ¶ Ad sextam cap. Nunc egredieris Syon.1783 R. In eternum Domine. Coll. Tua nos Domine.1784 ¶ Ad nonam. Cap. Vox Domini ad civitatem.1785 Coll. Adesto Domine. ¶ In secundis vesperis cap. Bonus est Dominus.1786 V. Dirigatur. Ad magnificat ant. Illi ergo homines. Coll. Excita quesumus Domine ut supra. ¶ Per ebdomadam lectiones de prophetis.

1779 GrH 778. 1780 Io 6,5. 1781 GrH 778. 1782 GrH 959; G4/G2 ergänzt: „Stando sub corona. Ant. de B. M. V. ut supra.“ (G4 fol. 74v). 1783 Mi 4,10. 1784 GrH 955 oder GrH 966. 1785 Mi 6,9. 1786 Lam 3,25.

Abbildungen |

Abb. 1:  Einband (Hs. G1)

177

178

| Abbildungen

Abb. 2:  Einband und Schließen (Hs. G1)

Abbildungen |

Abb. 3:  Innendeckel (Hs. G1)

Abb. 4:  Innendeckel (Hs. G1)

179

180

| Abbildungen

Abb. 5:  Rasuren (Hs. G1, fol. 2va)

Abbildungen |

Abb. 6:  Überschreibungen (Hs. G1, fol. 33ra)

181

182

| Abbildungen

Abb. 7:  Ergänzungen (Hs. G1, fol. 34va)

Abb. 8:  Ergänzungen (Hs. G1, fol. 41ra)

Abbildungen |

Abb. 9:  Hs. G1, fol. 1r

183

184

| Abbildungen

Abb. 10:  Hs. G1, fol. 22va

Abb. 11:  Doppelseite (Hs. G1, fol. 13v et 14r)

Abbildungen |

Abb. 12:  Liber ordinarius G2 (Hs. G2, fol. 17r)

Abb. 13:  Liber ordinarius G3 (Hs. G3, fol. 12v)

Abb. 14:  Liber ordinarius G4 (Hs. G4, fol. 15)

185

186

| Abbildungen

Abbildungen |

Abb. 15:  Grundriss Erdgeschoss nach Hs. G1 Abb. 16:  Grundriss Obergeschoss nach Hs. G1

187

188

| Abbildungen

Abbildungen |

Abb. 17:  Grundriss Erdgeschoss nach Hs. G2 Abb. 18:  Grundriss Obergeschoss nach Hs. G2

189

190

| Abbildungen

Abb. 19:  Grundriss bis 1414 nach Joseph Buchkremer (Skizze von 1935)

Abbildungen |

Abb. 20:  Geistliche Institute in Aachen mit Gründungsjahr bis 1815

191

4 Kirchenraum und Prozession Die römische Stationsliturgie vermochte eine Einheit zu schaffen zwischen unterschiedlichen Kirchen und Feiern innerhalb der Stadt Roms. Als ‚typisch römisch‘ wurden sie im Frankenland integriert. Die adaptierte römische Stationsliturgie, die sich auf der Ebene der Stadt auf verschiedene Orte aufteilte, wurde im Hoch- und Spätmittelalter nun auch vermehrt auf einen einzigen Kirchenraum bezogen. Hier entstanden nun, durch zusätzliche Altäre mit ihren jeweiligen Reliquien und Heiligtümern, eigene Orte, die Teil der Stationsliturgie innerhalb eines Kirchenraumes wurden. Dabei wurden die einzelnen Orte allerdings nicht nur aufgesucht, sondern „im Gesamtkomplex des Kirchengebäudes und der anderen Stadtkirchen in eine sinnenhaft-­sinnvolle Beziehung“ 1 gebracht. Angelus Häussling nimmt an, dass der historische Ursprung für diese Umformung auf einzelne Kirchenräume in der Aachener Pfalzkapelle zu finden ist.2 Dies wird Auswirkungen auf weitere Kirchen ähnlichen Ranges gehabt haben und so zur Verbreitung dieser Adaption der römischen Stationsliturgie beigetragen haben.3 Aus der ursprünglichen Stationsliturgie entwickelte sich das ausgeprägte mittelalterliche Prozessionswesen. Das Aachener Marienstift erwähnt in seinen Libri ordinarii verschiedene Prozessionen, die über das Kirchenjahr und die Heiligenfeste verteilt sind. Erich Stephany hat diese in seinem Beitrag zu Liturgie und Kirchenraum bereits ansatzweise dargestellt.4 Im Folgenden sollen sie detaillierter vorgestellt und historisch eingeordnet werden. Dabei ist aus bereits o. g. Gründen (Rasuren, Ersetzungen etc.) nicht immer eine Rekonstruktion der ursprünglichen Prozessionswege möglich. Grundsätzlich lassen sich die vermerkten Prozessionen in zwei Kategorien einteilen, die in den folgenden Kapiteln unterschieden werden sollen: Prozessionen innerhalb und außerhalb des Stifts.

1 Gerhards/Kranemann, Einführung, hier: S. 85. 2 Vgl. Häussling, Mönchskonvent, hier: S. 332 – 338. 3 Vgl. z. B. Odenthal, Liturgie, hier: S. 69, S. 105 und S. 191; Odenthal, Liber ordinarius der Stiftskirche St. Aposteln, hier: S. 51 und die dortigen Anmerkungen. 4 Vgl. Stephany, Aachener Dom.

194

|  Kirchenraum und Prozession

4.1 Prozession – eine Begriffsbestimmung Unter dem lateinischen Begriff processio wird religionswissenschaftlich ein geordnetes, zielgerichtetes und rituelles Schreiten einer religiösen Gruppe verstanden.5 Zunächst sind Prozessionen somit eine „soziale Aktion“ 6. Im Mittelalter hat es sie nicht nur im innerkirchlichen Bereich gegeben, sondern sie gehören geradezu zum religiösen Kontext der mittelalterlichen Stadt.7 In der vorliegenden Untersuchung sei allerdings nur ein Blick auf die innerkirchlichen Prozessionen geworfen. Mit Hermann A. J. Wegmann lassen sich verschiedene Prozessionstypen unterscheiden:8 Zum Einen lassen sich Prozessionen charakterisieren, die Personen hervorheben, somit personenzentriert ablaufen. Zum Anderen gibt es Prozessionen, die festorientiert sind und die Bedeutung eines besonderen Festtages unterstreichen wollen. Ein dritter Prozessionstyp ist schließlich mit den Bittprozessionen zu fassen. Hier geht es um die besondere Bitte von Menschen in Notlagen oder die Abwendung solcher.9 Dazu hat Hermann A. J. Wegmann die ersten beiden Typen als Prozessionen ‚für das Volk‘, den letzten Typ als Prozession ‚aus dem Volk‘ charakterisiert.10 Daneben erfüllen Prozessionen verschiedene Funktionen: Zum Einen verbinden sie ganz pragmatisch verschiedene liturgische Orte miteinander.11 Mit der Zeit verstärkt sich allerdings die Entfaltung einer Selbstdarstellung.12 „Schau und Spiel“ 13 werden zu wesentlichen Elementen der religiös-­motivierten Prozessionen im Mittelalter. Die Basilika als Grundtyp einer christlichen Kirche verfestigt diese Gedanken nicht nur in der konkreten Architektur, sondern verlangt geradezu eine diesbezügliche Nutzung des Raumes.14 Besonders deutlich wird dies bei Pro 5 Vgl. Quack, Prozession, hier: Sp. 678. 6 Gerhards, Prozession, hier: S. 593. 7 Auf das Phänomen allgemeiner und städtischer (liturgischer) Prozessionen kann an dieser Stelle nicht näher eingegangen werden. Zu einer Begriffsbestimmung vgl. auch Felbecker, Die Prozession; vgl. dazu auch von Heusinger, Zunft, bes. S. 125 – 132. 8 Vgl. im Folgenden Wegmann, Prozession, bes. S. 32 – 39. 9 Hier sind als Beispiele die Bitte um Fruchtbarkeit für die Felder oder die Bitte um Abwendung von Unwetter zu nennen. 10 Vgl. Wegmann, Prozession, hier: S. 28. 11 Vgl. hierzu und zu den folgenden Gedanken Wünsche, Kathedralliturgie, hier: S. 350. 12 Vgl. Gerhards, Prozession, hier: S. 594. 13 Felbecker, Art. Prozession, hier Sp. 680. 14 Vgl. Gerhards, Prozession, hier: S. 594.

Prozession – eine Begriffsbestimmung  |

zessionen zur Initiation oder zum Taufgedächtnis. Hier lässt sich als Beispiel die Prozession zur Taufwasserweihe während der Ostervigil anführen. Dabei ziehen in Aachen die Anwesenden vom Ort des Wortgottesdienstes zum Taufbrunnen im Glockenturm und nach der Taufwasserweihe zurück in den Chor, wo die Verkündigung von Epistel und Evangelium erfolgt.15 Zum Anderen dienen Prozessionen der Hervorhebung, des Zeigens und der Zurschaustellung besonderer Gegenstände und Symbole.16 Hieraus erwachsen vor allem die Reliquien- und Fronleichnamsprozessionen, die aber durchaus noch einer anderen Kategorie zuzurechnen sind. Besonders lebhaft und ‚prozessionsfreudig‘17 erscheint die Liturgie am Triduum Sacrum. Dabei kann das „gemeinsame Zurücklegen eines Weges (…) als eine Weise verstanden werden, die Feier des Paschamysteriums als ‚trans-­ itus‘ zu ‚be-­gehen‘“ 18. Prozessionen haben somit vor allen Dingen auch eine geistlich-­theologische Dimension. Sie können helfen, sich als wanderndes Volk Gottes zu verstehen und seine Aktualisierung des Heilsgeschehens zu vergegenwärtigen.19 Durch das Mitführen eines Christussymbols (z. B. österliche Siegeszeichen: Kreuz, Fahne, Osterkerze)20 ist Jesus Christus es selbst, der das Volk auf diesem Weg führt und begleitet. Und schließlich sind mittelalterliche Prozessionen nicht losgelöst von den konkreten Kirchenräumen zu betrachten. Sie „hängen eng zusammen mit den Gedenkorten, den Patrozinien, die durch die Prozession nicht nur aufgesucht, sondern in eine sinnenhaft-­sinnvolle Beziehung im Gesamtkomplex des Kirchengebäudes und der anderen Stadtkirchen gebracht werden sollen“ 21. Der Kirchenraum wird damit zum Abbild der feiernden Kirche im Himmel, doch schon auf der Erde sichtbar, erfahrbar und erlebbar.22 Die Dimensionen der Zeit – Vergangenheit, Gegenwart und Zukunft – fallen somit in der Dynamik der Bewegung zusammen.23 15 Hs. G1, 27ra–27va. 16 Vgl. Quack, Prozession, hier: Sp. 678. 17 Begriff in Anlehnung an das Zitat von Jürgen Bärsch: „Das Mittelalter war eine prozessionsfreudige Zeit“ (Bärsch, Raum und Bewegung, hier: S. 168). 18 Wünsche, Kathedralliturgie, hier: S. 350. 19 Vgl. Bärsch, Raum und Bewegung, hier: S. 184 f. 20 Vgl. Jungmann, Prozession, hier: Sp. 844. 21 Gerhards, Ganze im Konkreten, hier: S. 22. 22 Vgl. Ronig, Liturgie des Limburger Domes, hier: S. 246. Für liturgische Prozessionen im Kirchenraum vgl. auch die theologischen Anmerkungen bei Bärsch, Raum und Bewegung. 23 Vgl. Gerhards, Prozession, hier: S. 596.

195

196

|  Kirchenraum und Prozession

Was Peter Wünsche für die Kathedralliturgie am Beispiel des Bamberger Domes aufzeigt, nämlich „[m]ittelalterliche Kathedralliturgie (…) als ‚Liturgie in Bewegung‘“ 24, das lässt sich im Folgenden auf die spätmittelalterliche Liturgie am Aachener Marienstift übertragen.

4.2 Prozessionen innerhalb des Stifts Als ‚Prozessionsordinarien‘ lassen sich die Libri ordinarii des Aachener Marien­ stifts zwar nicht charakterisieren, allerdings spielen Prozessionen auch hier eine wesentliche Rolle.25 Am Beispiel der aufgeführten Prozessionen im Ordinarium de tempore soll das Prozessionswesen im Aachener Marienstift vorgestellt werden. Für die weiteren Überlegungen spielen besonders die Anordnung und das Abschreiten der Altäre im Kirchenraum vor dem Bau der gotischen Chorhalle eine entscheidende Rolle.26 Der Historiker wird hierbei allerdings vor eine schwierige Aufgabe gestellt, da gerade für das Prozessionswesen maßgebliche nachträgliche Veränderungen in den Text des Liber ordinarius eingearbeitet wurden. Durch diese Veränderungen ist eine Rekonstruktion des ursprünglichen liturgischen Ablaufs nicht mehr in allen Fällen möglich. Der Vorteil der Gattung Liber ordinarius als Quelle für den (nahezu) tatsächlichen Ablauf liturgischer Feiern im Marienstift wird durch die Anpassung des Textes, besonders in Bezug auf die Veränderung liturgischer Orte, zur Schwierigkeit für eine Rekonstruktion.27 4.2.1 Advent (fol. 1ra–2vb, Textedition ab S. 37) Der gängigen Gliederung des Kirchenjahres folgend, beginnen die Libri ordinarii des Aachener Marienstiftes mit der Darstellung der liturgischen Feiern im Advent. In Bezug auf die dort vermerkten Prozessionen lässt sich feststellen:

24 Wünsche, Kathedralliturgie, hier: S. 350. 25 „Die Ordinarien von Essen und Gerresheim aus dem 14. Jh. sind Prozessionsordinarien.“ (Oediger, Xanten, hier: S. 2, Anm. 4). 26 Zur Disposition der Altäre sei auf das Dissertationsprojekt von Kathrin Steinhauer verwiesen: Steinhauer, Altäre. 27 Hierzu bemerkt Erich Stephany: „Das [die Rasuren, Anm. Verf.] wirkt sich besonders aus auf die Ortsangaben, die nach der Einweihung des neuen Chores ja generell verändert werden mußten.“, Stephany, Aachener Dom, hier: S. 835.

Prozessionen innerhalb des Stifts  |

Für die erste Vesper der Sonntage im Advent, die den bekannten Hymnus Veni redemptor gentium enthält,28 notiert der älteste Liber ordinarius (G1) eine Prozession ins Hochmünster 29, begleitet vom Responsorium Ecce dies veniunt 30. Für den dritten und vierten Advent wird zudem noch für die zurückführende Prozession das Responsorium Missus est angelus 31 erwähnt. Den Abschluss der Prozession sub corona bildet ein Versikel, der durch das Gloria patri ergänzt wird. Joseph Buchkremer hat bereits darauf hingewiesen, dass die Ortsbestimmung sub corona durchaus weiter zu fassen ist, als genau unter dem Barbarossaleuchter als Lichterkrone.32 Hierzu führt er eine noch weiter gefasste Interpretation des Ortes durch den Aachener Chronisten Noppius an, der 1632 sogar das Chorgestühl der Kanoniker (unter den Oktogonbögen) als ‚unter der Krone‘ bezeichnet hat.33 Für die Handschrift G1 lässt sich feststellen: Bei dieser Ortsangabe handelt es sich grundsätzlich um eine Ersetzung von späterer Hand. Der ursprüngliche Text, der den Ort anführt, ist durchgängig in der Handschrift gelöscht und nicht mehr rekonstruierbar. An den Sonntagen im Advent sind jeweils Prozessionen vor dem Hochamt notiert, die ebenfalls ins Hochmünster führen. Dazu wird als Begleitgesang das Responsorium Ecce carissimi dies 34 gesungen. Daran schließt sich, für den zweiten Sonntag im Advent gesondert erwähnt, für den Rückweg in den Chor der Versikel Ecce mater an.35 Die ursprüngliche Ortsangabe für das sich anschließende Hochamt muss offen gehalten werden, da die Angaben in der Handschrift G1 wiederum von späterer Hand ersetzt wurden. Nach der Messe für die Verstorbenen an den Wochentagen der Adventszeit gibt der Liber ordinarius ein Totengedenken an, das mit dem Versikel Pretiosa eingeleitet wird und Ps 116 (115) entnommen ist.36 Dazu werden nach der Handschrift G1 die Anniversarien verkündet.37 Diese sind in den Nekrologien des

28 Vgl. hierzu Zerfass, Heiden Heiland. 29 Vgl. Stephany, Aachener Dom, hier: S. 837. 30 Text bei Hesbert, CAO IV, 6583. 31 Text bei Hesbert, CAO IV, 7170. 32 Vgl. Buchkremer, Grab Karls des Großen, hier: S. 197 f. 33 Zitat nach Buchkremer, Grab Karls des Großen, hier: S. 198. 34 Text bei Hesbert, CAO III, 2497. 35 Vgl. G1, fol. 4vb. Die Ortsangabe in G1 ist von späterer Hand ergänzt. Text bei Hesbert, CAO III, 2497. 36 Vgl. G1, fol. 4ra; vgl. Stephany, Aachener Dom, hier: S. 837. Zur Frage der liturgischen Totenmemoria vgl. Bärsch, Sinngehalt und Feiergestalt. 37 G1, fol. 4ra, vgl. Stephany, Aachener Dom, hier: S. 837.

197

198

|  Kirchenraum und Prozession

Stifts verzeichnet, um „die verstorbenen Mitbrüder (evtl. auch Verbrüderte) und Wohltäter im Gebetsandenken zu bewahren“ 38. Dass diese Handschriften tatsächlich in der Liturgie verwendet wurden, lässt sich durch die Anfügung der liturgischen Texte des Totengedenkens an das eigentliche Nekrologium belegen.39 4.2.2 Weihnachten (2vb–10va 40, Textedition ab S. 40) Die ersten Blätter der Handschrift G1 weisen Lücken auf und konnten nur durch notdürftige Ersatzblätter aus späterer Zeit ergänzt werden. Insofern sind auch die Angaben zur ersten Vesper von Weihnachten nicht mehr im Original enthalten.41 Sie lässt sich lediglich durch die Handschrift G4 rekonstruieren und erwähnt das Magnificat, das sub corona beendet wird.42 Inwiefern es sich hierbei allerdings wiederum um eine nach 1414 veränderte Ortsangabe handelt, lässt sich nicht mehr genau nachweisen und muss daher offen gelassen werden. Für die Matutin finden sich ebenfalls nur wenige Angaben. Es wird vermerkt, dass zu Beginn die Kerzen des Barbarossaleuchters und aller Kerzenbalken entzündet werden.43 Eröffnet wird die Matutin mit dem Invitatorium und dem Christus Natus est. Eine Nota am Rand erwähnt, dass zwei Scholaren (Jungkanoniker) das erste Responsorium supra altum monasterium singen, also vermutlich vom Hochmünster aus. Die drei Evangelien der Nokturnen werden von unterschiedlichen Personen vorgetragen: Das erste Evangelium verkündet der Hebdomadar, das zweite der Seniorkanoniker (Aufbruch der Hirten nach Betlehem) und das dritte der Dekan (Johannesprolog). Mit dem Priestergewand bekleidet, feiert der Seniorkanoniker die erste Messe und verkündet vom Ambo aus den Prolog des Matthäus-­Evangeliums (Stammbaum Jesu). Dabei wird er von Weihrauch und Kerzen begleitet. Nachdem er dies beendet hat, wird das Weihnachtslied Syt willekomen hero kryst 44 angestimmt. Dabei handelt es sich um den einzigen (belegten) deutschsprachigen 38 Vgl. Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 185 f; Vgl. zum mittleren Aachener Totenbuch (um 1239 – 1331) Teichmann, Datierung. 39 HStAD, Aachen, St. Marien, Rep. u. Hs. Nr. 8, vgl. Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 185 f. 40 Die Seiten am Anfang der Handschrift wurden sekundär falsch eingeordnet und nummeriert. 41 Hierauf hat auch bereits Erich Stephany hingewiesen. Vgl. Stephany, Aachener Dom, hier: S. 837. 42 Vgl. G4, fol. 7r. 43 „Quod inprincipio Matutinarum Corona incendetur cum trabibus in circuita qua ardebit usque ad finem secundae Missae.“ (fol. 3rb). 44 Vgl. hierzu Böckeler, Melodie; ferner auch Rice, Music and Ritual, hier: S. 166 – 168.

Prozessionen innerhalb des Stifts  |

Gesang in der spätmittelalterlichen Liturgie des Aachener Marienstiftes.45 Es folgt darauf das Te deum laudamus mit Orgel und es schließt sich mit dem Introitus Dominus dixit ad me die erste Messe an, und zwar am Marienaltar (summum altare).46 Prophetie und Epistel werden inmediate vorgetragen.47 Im Vergleich zur Darstellung anderer Messfeiern im Liber ordinarius werden die des Weihnachtsfestes sehr detailliert beschrieben. Als Ortsangabe für die zweite Messe wird der Altar in medio chori angegeben. Sie wird mit dem Introitus Lux fulgebit eingeleitet. Falls das Fest auf einen Sonntag fällt, werden die Anwesenden mit Weihwasser besprengt. Die Prozession wird als besonders festlich beschrieben; nach Angaben der Handschrift G4 tragen die Kanoniker Chorkappen aus Seide.48 Diese festliche Form der Prozession wird nach der Handschrift G1 an jedem Sonntag bis zum Fest Maria Reinigung gehalten. Auf die Prozession folgt eine Art geistliches Spiel.49 Zwei Kanoniker singen vom Ambo aus den ersten Tropenvers Hodie cantandus est nobis puer.50 Darauf wird vor dem Petrusaltar die Frage Quis est iste puer vorgetragen, woran sich die entsprechende Antwort Hic enim est anschließt.51 Die Angaben zu diesem Weihnachtsspiel wurden allerdings von späterer Hand in der Handschrift G1 gestrichen. Es folgt die dritte Messe mit der Weihnachtssequenz Natus ante saecula. 4.2.3 Epiphanie (10va–12rb, Textedition ab S. 60) Anders als in der Matutin vom Weihnachtsfest wird für Epiphanie vermerkt, dass zu Beginn der Matutin zunächst alle Kerzen der Kerzenbalken im Umgang entzündet werden, zur dritten Nocturn erst die Kerzen des Barbarossaleuchters.52

45 Vgl. Rice, Music and Ritual, hier: S. 166. 46 Vgl. Stephany, Aachener Dom, hier: S. 838. 47 Erich Stephany gibt an, dass G1 noch das Wort „me(dio)“ aufweist, was bei einem Blick in die Handschrift so nicht belegt werden kann. Vgl. Stephany, Aachener Dom, hier: S. 838. 48 Vgl. G4, fol. 8v. 49 Zu dieser Vermutung gelangt auch Stephany, Aachener Dom, hier: S. 838. 50 Bezugstext: Jes 9,6. 51 Zwischen dem Weihnachts- und Ostertropus lassen sich Abhängigkeiten feststellen, ebenso zwischen dem geistlichen Spiel zu Weihnachten und dem Osterspiel. Ein ausführlicher Vergleich dieser inneren und äußeren Korrespondenz wäre eine lohnende Aufgabe, kann aber an dieser Stelle nicht geleistet werden. Zur Abhängigkeit von Weihnachts- und Ostertropus vgl. Brinkmann, Zeichenhaftigkeit, hier: S. 6. 52 Vgl. G1, fol. 11rb.

199

200

|  Kirchenraum und Prozession

4.2.4 Fastenzeit 4.2.4.1 Aschermittwoch (15vb–16vb, Textedition ab S. 76) Der Aschermittwoch wird in den Handschriften als feria quarta nach Quinquagesima bezeichnet. Nach der Prim zieht eine Prozession zur Stiftsschule.53 Die Handschrift G4 lässt die Prozession hier enden, der älteste Liber ordinarius (G1) vermerkt das Ende hingegen im Refektorium. Dort findet nach G4 eine collatio statt, womit das an Fasttagen verringerte (abendliche) Essen bezeichnet wird.54 Es schließt mit dem Totengedächtnis, das mit dem Versikel Pretiosa in conspectu Domini mors sanctorum eius 55 eingeleitet wird. Nach der Segnung der Asche im Chor wird diese mit den Worten Memento homo quia cinis es et in cinerem reverteris ausgeteilt. Als genauer Ort hierfür wird in allen Handschriften ante pulpetum in choro erwähnt.56 Die sich anschließende Prozession führt ins Hochmünster und endet vor dem dortigen Kreuz. Eine Nota erwähnt für die Prozession, dass sie an allen Freitagen der Fastenzeit zu halten ist, auf die kein Fest fällt.57 Darauf folgt die Messe. 4.2.4.2 Sonntage der Fastenzeit (16vb–20va, Textedition ab S. 77) Die Prozessionen vor dem Hochamt an den Sonntagen der Fastenzeit werden in den Libri ordinarii zwar mit Gesängen zum Auf- und Abstieg ins Hochmünster erwähnt, aber nicht weiter beschrieben. Für den Quatembersamstag in der Fastenzeit vermerkt die Handschrift G1 in einer Nota, dass Prophetie, Epistel und Evangelium von einem Kanoniker an den locis sollempnibus, den festlichen Orten im Raum, vorgetragen werden.58 Als Ortsangabe begegnet diese Bezeichnung im Ordinarium de tempore nur an dieser Stelle. Lediglich das pulpetum sollempni wird für verschiedene weitere Feiern erwähnt, so z. B. zum Wortgottesdienst in der Liturgie am Karfreitag.

53 Zur Stiftsschule vgl. Offergeld, Marienstift, hier: S. 127 f. 54 Vgl. von Severus, Collatio. 55 Ps 115,6. 56 Erich Stephany erwähnt diese Ortsangabe nur für G4. Vgl. Stephany, Aachener Dom, hier: S. 839. 57 Vgl. hierzu auch Stephany, Aachener Dom, hier: S. 839. 58 Vgl. Stephany, Aachener Dom, hier: S. 839. Zur Vertiefung vgl. Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 54 f. sowie Martimort, Handbuch II, hier: S. 277 – 284.

Prozessionen innerhalb des Stifts  |

4.2.4.3 Palmsonntag (20va–21va, Textedition ab S. 86) Vor Beginn des Hochamtes am Palmsonntag findet beim Betreten der Kirche das Taufgedächtnis mit dem Asperges me als Begleitgesang statt, ergänzt um Versikel und um die übliche Oration.59 Die Prophetie wird vom Subdiakon auf den Stufen im Chor vorgetragen. Es folgt das Evangelium vom Einzug Jesu in Jerusalem. Es wird vom Diakon – eine sekundäre Angabe in der Handschrift G1 erwähnt hier den Prior – vom Ambo vorgetragen, der von Leuchterträgern (Ceroferaren) und vom Weihrauchfassträger (Thuriferar) begleitet wird. Ebenfalls noch vor Beginn des Hochamtes erfolgt die Weihe von Palmen oder Baumzweigen. Als Ort hierfür wird in der Handschrift G1 ante altare quod in medio chori est 60 erwähnt, in G4 der Altar selber.61 Die Zweige werden im Anschluss an die Weihe an die Anwesenden verteilt. Dazu stimmt der Kantor die Antiphon Pueri hebreorum an. Eine Ergänzung von späterer Hand besagt, dass diese dreimal wiederholt wird. Es folgt die Prozession bis zu dem Ort, an dem die Liturgie weiter zu feiern ist. Die Ortsangabe hierfür berücksichtigt die jeweiligen Wetterverhältnisse: Bei gutem Wetter findet die Feier auf dem Klosterplatz statt, bei schlechtem Wetter infra campanas in ecclesia, also in dem Teil des Hochmünsters, der später Kaiserloge genannt wird.62 Als Ort für die Feier bei schlechtem Wetter gibt eine sekundäre Angabe in der Handschrift G1 und der Text in G4 die Mitte der Kirche an.63 Das dort vorhandene Kreuz ist mit einer Kasel verhüllt und wird durch die Kapläne der Altäre von St. Peter und St. Jakob enthüllt. Die Prozession geht vom Klosterplatz weiter ins Paradies, wo zwei Priester vor dem enthüllten Kreuz das Responsorium Circumdederunt me singen. Die Prozession endet in der Kirche. 4.2.5 Triduum Sacrum Die liturgische Nutzung des Raumes wird in den Libri ordinarii besonders deutlich und detailliert für die Feier des Triduum Sacrum beschrieben. An diesem

59 Vgl. zum sonntäglichen Asperges-­Ritus die Anmerkungen bei Bärsch, Beobachtungen, hier: S. 58 – 63 und die dortigen Verweise, besonders auf Heinz, Aspekte, hier: S. 88 f.; Bärsch, Prozession, S. 277 – 296. 60 Vgl. G1, foll. 20vb–20ra. 61 Vgl. G4, fol. 29r. 62 Vgl. Stephany, Aachener Dom, hier: S. 839. 63 Vgl. G4, fol. 29r.

201

202

|  Kirchenraum und Prozession

Beispiel will die vorliegende Arbeit versuchen, eine Sakraltopographie des Raumes nachzuzeichnen und – soweit möglich – einen Rekonstruktionsversuch für die ursprünglichen Angaben im ältesten Liber ordinarius (G1) unternehmen. 4.2.5.1 Gründonnerstag (22ra–24ra, Textedition ab S. 90) Der Gründonnerstag wird in den Libri ordinarii des Aachener Marienstifts als feria quinta nach dem Palmsonntag bezeichnet.64 Diese Bezeichnung, im Gegensatz zu ‚In coena domini‘, zeigt an, dass dieser Tag ursprünglich keinen direkten Bezug zum Triduum Sacrum hatte. Dies wird ebenfalls durch die Psalmenauswahl der Offizien deutlich, da bis zur Neuordnung des Breviers durch Pius X. im Jahre 1911 die gewöhnlichen Psalmen des Donnerstags gewählt wurden.65 4.2.5.1.1 Trauermetten (22ra–22vb, Textedition ab S. 90) Die Matutin wird in den Ordinarien als „tenebrose matutine“ 66 bezeichnet. Zur Eröffnung wird mit einem Hammer auf Holz geschlagen, womit vermutlich das Holz des Chorgestühls gemeint ist.67 Anschließend werden hinter dem Petrusaltar neun Kerzen aufgestellt und entzündet. Dieses Ritual ist ebenfalls für die Zeit nach dem Bau der Chorhalle überliefert. Die Vergleichshandschrift G4 erwähnt hierzu den „altare in choro“ 68, der ebenfalls das Petruspatrozinium trägt, nach dem Bau der gotischen Chorhalle aber an einen anderen Ort verlegt worden ist.69 Hierzu wird vom sacerdos canonicus die Antiphon Zelus domus tue angestimmt, worauf der Psalm Salvum me fac Domine folgt. Nach weiteren Psalmen, Antiphonen, Responsorien und Lectiones aus den Klageliedern des Propheten Jeremia vermerkt die Handschrift G1, dass nach jedem Psalm eine der neun Kerzen ausgelöscht wird bis zum Laudate Dominum de celis. Lediglich die mittlere Kerze bleibt brennen, bis dieser Gesang erklingt. Anschließend sollen alle Kerzen in der Kirche gelöscht werden.

64 Vgl. z. B. G1, fol. 22ra. 65 Vgl. Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 123. 66 G1, fol. 22ra. Vgl. zur Begriffsklärung Eisenhofer, Handbuch I, hier: S. 514 f. 67 Zu diesem Brauch vgl. die Ausführungen für das Ende der Hore bei Eisenhofer, Handbuch I, hier: S. 515. Die hier gemachten Aussagen können in gleichem Maße auf den Brauch zu Beginn der Hore bezogen werden. 68 G4, fol. 30v. 69 Vgl. hierzu den Grundriss mit der rekonstruierten Altaranordnung im Kontext der Prozession zur Denudatio und Ablutio der Altäre am Gründonnerstag. Vgl. auch die Skizzen bei Rice, Music and Ritual, hier: S. 142 bzw. S. 156.

Prozessionen innerhalb des Stifts  |

Der Kantor und alle Kanoniker stimmen danach die Antiphon Traditor autem an und singen festlich den Ps 144 (143) Benedictus. Daraufhin stehen zwei oder drei Scholaren vor (nach G4: hinter) dem Marienaltar (in G4 mit der Ergänzung: in choro) und singen ein Kyrie eleyson, worauf zwei Priester 70 mit der Antiphon Qui passurus antworten. Die Ortsangabe für diese Priester, nämlich secus sepulchri sancti Karoli, hat die Diskussion um die eigentliche Grabstelle Karls des Großen in der Marienkirche mit beeinflusst.71 Allerdings lassen die Angaben der Libri ordinarii keine Rekonstruktion der Grabstelle zu.72 Die Antiphon Qui passurus wird von den Scholaren mit einem Domine miserere beantwortet, worauf der Chor Christus Dominus singt. Die Scholaren singen ein Kyrie eleyson, das die Priester mit Qui prophete und Domine miserere aufnehmen. Es folgt der Hymnus Rex Christe facto omnium und fünfmal Kyrie eleyson und Christe eleyson. Die magnas preces werden mit dem Psalm Miserere mei Deus beantwortet. Darauf folgen Oration, Responsorium und eine Stille ohne Benedicamus Domino. Abgeschlossen wird die Matutin mit dem Schuldbekenntnis und der Vergebungsbitte. Den liturgischen Feiern am Donnerstag, Karfreitag, am heiligen Samstag und am Ostertag steht der Dekan vor.73 Die Eröffnung der kleinen Horen erfolgt ebenfalls jeweils mit einem Hammerschlag, lediglich der Beginn der Messe am Donnerstag wird noch durch einen Glockenschlag angezeigt. 4.2.5.1.2 Messe (22vb–23ra, Textedition ab S. 92) Für die Messe am Donnerstag wird in den Handschriften erwähnt, dass der Dekan mit den Kanonikern vor dem Marienaltar zusammentritt. An dieser Stelle wird ein Teppich bereitgelegt für die folgende Prostratio. Eine Nota hält fest, dass sich Dekan, Diakon und Subdiakon eine Stunde vor Beginn der Feier mit den liturgischen Gewändern bekleiden.

70 G4 vermerkt hierfür die Rectores S. Catharinae et S. S. Simonis et Judae (G4, fol. 31r). 71 Vgl. hierzu Stephany, Aachener Dom, hier: S. 839 f. und die dort gemachten Verweise auf Buchkremer, Grab Karls des Großen; Buchkremer, Geschichte des Grabes; Teichmann, Lage und Geschichte; Teichmann, Lage und Geschichte. Erwiderung; Teichmann, Lage des Zwei-­Kaisergrabes; ferner Teichmann, Erlöser- und Kreuzaltar; Teichmann, Orientierung; Huyskens, Choraltäre. 72 Vgl. Stephany, Aachener Dom, hier: S. 840 f. 73 „Domini decani est offitiare has quatuor dies quintam feriam videlicet parasceve sabbatum sanctum et diem pasche.“ (G1, fol. 22va).

203

204

|  Kirchenraum und Prozession

Die Messe an sich wird mit dem Introitus Nos autem gloriari eröffnet.74 Die Epistel wird von den Stufen im Chor vorgetragen, das Evangelium vom Ambo aus. Von Interesse ist ein besonderes Ritual in dieser Messe. Eine Nota vermerkt, dass drei Hostien aufbewahrt werden, und zwar eine für den gleichen Tag, eine weitere für den folgenden Tag und eine dritte wird ins (Oster-)Grab gelegt.75 Die Messe wird ohne priesterlichen Segen beendet. 4.2.5.1.3 Mandatum (23ra–23rb, Textedition ab S. 93) Nach dem Abendessen begibt sich das Kapitel zu dem Ort, an dem das Mandatum, die rituelle Fußwaschung, gehalten wird. Dazu stimmt der Kantor die Antiphon Cena facta dixit an. Am entsprechenden Ort angekommen, umgürtet sich der Dekan mit einem Leinentuch und wäscht den Seniorpriestern und Kanonikern die Füße.76 Im Anschluss daran waschen die Senioren der Priesterkanoniker den übrigen Kanonikern die Hände und küssen diese. Darauf folgen Bitten, Sequenz und Oration durch den Dekan. Der Subdiakon bringt danach Brot herbei, worüber der Dekan den Segen Benedic Domine creaturam istam panis spricht.77 Dieses wird vom Subdiakon an die anwesenden Kanoniker verteilt. Unterdessen kleiden sich Subdiakon und Diakon für die folgende Denudatio und Ablutio der Altäre an. 4.2.5.1.4 Denudatio und Ablutio der Altäre (23rb–24ra, Textedition ab S. 93) Nachdem sich der Diakon zusammen mit dem Subdiakon, der das Kreuz trägt, den Ceroferaren und dem Thuriferar in der Mitte der Kirche aufgestellt und eine Passage aus dem Johannesevangelium verlesen hat, ruft er die Gemeinschaft mit dem Surgite eamus auf, durch die Kirche zu ziehen. Hierbei findet die Denudatio und Ablutio der Altäre statt. Zur Waschung mischt der Dekan Weihwasser mit Wein.78 Über den genauen Ablauf der Ablutio schweigen die Aachener Libri ordinarii. Ordinarien anderer Kirchen berichten, dass das Gemisch aus Wasser und Wein auf der Altarmensa ausgegossen und verteilt wird. Anschließend wird 74 Vgl. Odenthal, Feier des Pascha-­Mysteriums, bes. S. 58 – 65. 75 „Prima que sumetur hac die. Secunda que servabitur in crastinum. Tertia que ponetur in sepulchro.“ (G1, fol. 23ra). 76 Lioba Geis vermutet den Ort der Fußwaschung am Karlsgrab, führt hierfür allerdings keine Belege an. Aus den Libri ordinarii heraus kann diese Vermutung nicht bestätigt werden. Vgl. Geis, Überlegungen, hier: S. 571. 77 Vgl. zur Bedeutung dieses Gebetes Sonntag, Klosterleben, hier: S. 306. 78 Zu Aufbau und Entwicklung der Denudatio und Ablutio vgl. Nussbaum, De altarium ablutione. Vgl. zudem Eisenhofer, Handbuch I, hier: S. 519 f..

Prozessionen innerhalb des Stifts  |

die Mensa mit Tüchern getrocknet. Der Offiziant kniet mit seiner Assistenz vor dem Altar nieder und betet in Stille.79 Die herausragende Bedeutung dieser Prozession für die Rekonstruktion der spätmittelalterlichen Altaranordnung in Aachen ist nicht zu unterschätzen. Dazu eignet sich im Besonderen ein Vergleich des Ritus vor und nach der Errichtung der gotischen Chorhalle und der damit verbundenen Umgestaltung des Raumes. Die Handschriften G2–G4 führen dementsprechend einen veränderten Prozessionsablauf an, der in der folgenden Tabelle deutlich wird.80 Allerdings ist zu beachten, dass an dieser Stelle in den Handschriften lediglich die für die Liturgie relevante Reihenfolge der Altäre angegeben ist. Über den genauen Standort der Altäre werden keine Angaben gemacht.81 Für Aachen lässt sich aber resümieren, dass topographische und liturgische Reihenfolge übereinstimmten und die Altäre nicht nach einer bestimmten Rangordnung oder durch die Bedeutung des Altarpatronats aufgesucht wurden.82 Die Gesänge und Orationen, die an den Altären gesungen werden, sind in der Regel dem Festoffizium des entsprechenden Altarpatrons entnommen. Aus welchem Teil des Offiziums sie aber entnommen sind, ist nicht gesondert geregelt.83 Zunächst zieht die Prozession an den Marienaltar (1) und singt dazu das Responsorium Christi virgo dilectissima.84 Darauf folgt der Versikel Quoniam peccatorum, ohne die trinitarische Doxologie Gloria patri, die der Dekan singt. Den Abschluss bildet die Oration Porrige nobis Domine Deus, die noch für die Terz am dritten Sonntag im August, und damit vor dem Fest der Assumptio, belegt ist.85 Danach zieht die Prozession weiter zum Petrusaltar (2). Hiervor wird die Antiphon Symon bariona gesungen, auf die der Versikel In omnem terram folgt, der für die Apostelfeste vorgesehen ist.86 Vor dem Altar in der Mitte des Chores (3)87, und damit unter dem Barbarossaleuchter, schließt sich das Responsorium Isti sunt sancti und der Versikel Laetamini an. Nachdem

79 Vgl. Nussbaum, De altarium ablutione, hier: S. 106. 80 Vgl. dazu auch Abb. 15 – 18, S. 187 – 189. 81 Vgl. Stephany, Aachener Dom, hier: S. 841. 82 Anders ist dies beispielsweise im Liber ordinarius des St. Cäcilien-­Stifts in Köln belegt, vgl. Kanngiesser/Odenthal, Konkurrierende Systeme, hier: S. 146. 83 Vgl. Nussbaum, De altarium ablutione, hier: S. 108. 84 Texte bei Hesbert, CAO IV, 6278. 85 Vgl. G1, fol. 48rb. 86 Z. B. zum Fest Petrus und Paulus, vgl. fol. 70rb. 87 Eric Rice vermutet in seiner Skizze an dieser Stelle den „Altar of All Saints and Shrine of Charlemagne“. Vgl. Rice, Music and Ritual, hier: S. 142 f.

205

206

|  Kirchenraum und Prozession

die Prozession am Leopardusaltar (4)88, dem vorderen Altar auf der rechten Seite, angekommen ist, wird dort – begleitend zur Denudatio und Ablutio des Altares – die Antiphon Huius ergo praeconium und der Vers Gloria et honore gesungen. Nach der abschließenden Oration zieht die Prozession zum Cornelius­ altar (5), an dem die Antiphon Insignum virorum und der Versikel Exultent iusti gesungen werden. Darauf folgt die Oration, die u. a. am Fest der Heiligen Cornelius und Cyprianus vorgesehen ist.89 Am Johannes-(Evangelist-)Altar (6) werden die Antiphon In ferventis olei und der Versikel Valde honorandus est gesungen. Die Statio wird mit der Oration Ecclesiam tuam quaesumus Domine abgeschlossen, die für das Fest Johannes Evangelist belegt ist. Die Prozession folgt nun über die südliche Wendeltreppe (per gradum lucidum) ins Hochmünster vor den Johannes-(Baptist-)Altar (7). Hier wird das Responsorium Inter natos mulierum 90 und der Versikel Fuit homo missus a Deo gesungen und mit der Collecte zum Fest Johannes-­Baptist abgeschlossen. Daraufhin erreicht die Prozession den Kreuzaltar (8), vor dem das Responsorium Circumdederunt me 91 und der Versikel Dederunt in escam meam gesungen wird. Abgeschlossen wird die Statio mit der Oration Respice quesumus Domine super hanc familiam, die zur Matutin am Karfreitag erwähnt wird. Vor dem Lambertusaltar (9) wird die Antiphon Magna vox und der Versikel Posuisti gesungen. Nach der Oration Intercessio quesumus Domine zieht die Prozession zum Heilig-­Geist-­Altar (10). Hier werden die Antiphon Veni Sancte Spiritus und der Versikel Emitte spiritum tuum angestimmt und die Statio mit der Oration Sancti Spiritus Domine abgeschlossen. Vor dem Altar der Apostel Simon und Judas (11) werden das Responsorium Isti sunt viri sancti und der Versikel Annuntiaverunt opera Dei gesungen. Mit der Oration Deus qui nos per beatos Apostolos wird diese Statio beschlossen und die Prozession zieht zum Nichasiusaltar (12).92 Dort sind im Liber ordinarius die Antiphon Gaudent in caelis, der Versikel Gaudete iusti in Domino und die Oration Omnipotens sempiterne Deus qui nos idoneos erwähnt.

88 Vgl. zu den Konpatronaten Offergeld, Marienstift, hier: S. 122. 89 GrH 687. Vermutlich vor diesem Hintergrund nennt Joseph Buchkremer diesen Altar den „Cornelius- und Cyprianusaltar“, stützt sich dabei auf den Liber ordinarius G1, der einen Cyprianusaltar – auch nicht in Verbindung mit dem Corneliusaltar – so nicht erwähnt; Buchkremer, Grab Karls des Großen, hier: S. 146. 90 Text bei Hesbert, CAO IV, 6979. 91 Text bei Hesbert, CAO, 6287. 92 Eric Rice erwähnt diesen Altar in seiner Skizze nicht und geht direkt zum Michaelsaltar über. Rice, Music and Ritual, hier: S. 143.

Prozessionen innerhalb des Stifts  |

Der Michaelsaltar (13) ist die letzte Statio im Obergeschoss der Kirche. Dort sind das Responsorium Te sanctum Dominum 93 und der Versikel In conspectu angelorum vorgesehen, die mit der Oration Deus qui miro ordine angelorum beschlossen wird. Über die Michaelstreppe gelangt die Prozession wieder ins Untergeschoss zum Nikolausaltar (14), vor dem das Responsorium Beatus Nicholaus 94 und der Versikel Ora pro nobis beate Nicholae gesungen wird. Die Oration ist ebenfalls dem Nikolausfest entnommen. Ebenfalls in der (vorgotischen) Nikolauskapelle war der Gregoraltar (15) gelegen, vor dem das Responsorium Vere felicem praesulem 95 und der Versikel Amavit eum Dominus angestimmt wurden. Mit der Oration zum Fest des Papstes Gregor Deus qui anime famuli tui wird die Statio abgeschlossen. Von dort aus zieht die Prozession zum Dreikönigsaltar (16) auf der linken Seite des Zentralbaus. Die Antiphon Magi videntes stellam und der Versikel Reges tharis 96 des Epiphaniefestes bilden den Gesang an dieser Statio und werden mit der Oration Deus qui unigenitum tuum gentibus stella dice revelasti beschlossen. Als letzte Statio der Prozession erwähnt der älteste Liber ordinarius den Coronaaltar (17)97, vor dem die Antiphon Palmis divisa Christo und der Versikel Diffusa est gratia gesungen werden und die Oration Indulgentiam nobis quesumus Domine gebetet wird. Die Handschriften G2–G4 erwähnen dagegen eine veränderte Abfolge der Altäre. Diese ist der folgenden Tabelle zu entnehmen. Zu Beginn der folgenden Komplet erfolgt eine Prostratio aller Anwesenden vor dem Marienaltar, auf dem bereits oben erwähnten Teppich, der vor dem Mandatum dort bereits ausgelegt wurde. Dazu und nach den Psalmen wird die Antiphon Christus factus est gesungen. Die Komplet schließt ebenfalls ohne priesterlichen Segen.

93 Text bei Hesbert, CAO IV, 7757. 94 Text bei Hesbert CAO IV, 6222. 95 Text bei Hesbert CAO IV, 7844. 96 Ps 71,10 f. 97 Vgl. zu den Konpatronaten Offergeld, Marienstift, hier: S. 122.

207

208

|  Kirchenraum und Prozession Tabelle 2: Prozession zur Denudatio und Ablutio der Altäre LO Handschrift G1

LO Handschriften G2–G4

(1) Altare beate Marie (2) Altare sancti Petri (3) Altare in medio chori (G4: omnium Sanctorum) (4) Altare sancti Leopardi (5) Altare sancti Cornelii (6) Altare sancti Iohannis evangeliste ascendendo per gradum lucidum (7) Altare sancti Iohannis baptiste (8) Altare sancte Crucis (9) Altare sancti Lamberti (10) Altare sancti Spiritus (11) Altare Symonis et Iude apostolorum (12) Altare sancti Nychasii (13) Altare sancti Mychaelis archangeli descendendo per gradum Mychaelis (14) Altare sancti Nycholai (15) Altare sancti Gregorii (16) Altare trium Magorum (17) Altare sancte Corone

(1) Altare beate Marie (2) Altare in choro (3) Altare sancti Mathie (4) Altare sancti Leopardi (5) Altare sancti Cornelii (6) Altare sancti Iohannis evangeliste (7) Altare sancti Stephani in Capella regis Ungarie ascendendo per gradus prope eandem ­Capellam (8) Altare Symonis et Iude apostolorum (9) Altare sancti Nicasii (10) Altare sancti Spiritus (11) Altare sancti Lamberti (12) Altare sancti Mauritii in Capella (13) Altare sancti Karole (14) Altare sancte Crucis (15) Altare sancti Wenzeslai (16) Altare sancte Agnete (17) Altare sancte Anne (18) Altare sancti Ioannis baptiste (19) Altare sancti Michaelis descendendo per gradus sancti Michaelis Capella animarum98 (20) Altare sancti Aegidii (21) Altare sancti Nicolai (22) Altare sancti Gregorii99 (23) Altare trium Regum (24) Altare sancti Iudoci (25) Altare sancte Corone (26) Altare omnium Sanctorum

98 Erich Stephany gibt an, dass es in der Armseelen-­Kapelle keinen Altar gegeben hat. Dies lässt sich durch die Handschrift G4 bestätigen. Vgl. Stephany, Aachener Dom, hier: S. 841. 99 G4 nennt diesen Altar „sancti Georgii“, was auf einen Schreibfehler in G3 zurückzuführen ist, der in G4 übernommen wurde.

Prozessionen innerhalb des Stifts  |

4.2.5.2 Karfreitag (24ra–26ra, Textedition ab S. 95) 4.2.5.2.1 Horen (24ra–24vb, Textedition ab S. 95) Zur Matutin an Karfreitag werden in den Libri ordinarii keine besonderen Anmerkungen gemacht. Bei der Prim und allen anderen Horen an diesem Tag, erfolgt vor dem Marienaltar eine Prostratio durch den Dekan und die übrigen Anwesenden. Zu Beginn und am Ende der Horen wird lediglich die Antiphon Christus factus est gesungen. Nach der Non werden sieben Bußpsalmen gebetet, beginnend und endend mit der Antiphon Christus factus est. 4.2.5.2.2 Wortgottesdienst (24vb–25ra, Textedition ab S. 96) Der Dekan und zwei Kanoniker, nämlich der Diakon und der Subdiakon, bereiten sich auf die Liturgie vor und begeben sich schweigend zum Altar, die übrigen Kanoniker dagegen zum Chor. Darauf trägt der Subdiakon die Prophetie vor. In der Handschrift G1 ist, von späterer Hand allerdings rasiert, hierfür der Petrusaltar vorgesehen, nach der Handschrift G4 der Chorambo. Von welchem Ort aus die sich anschließende Passionslesung vorgetragen wurde, lässt sich aus beiden Handschriften nicht rekonstruieren. Die Großen Fürbitten werden vom Dekan vor dem Altar stehend gesungen. Zu den jeweiligen Orationen ruft der Diakon die Anwesenden dazu auf, ihre Knie zu beugen. Bis zum Ende jeder Oration bleiben sie in entsprechender Haltung, bis der Diakon mit dem Levate das Zeichen zur Erhebung gibt. Dies wird für alle Bitten so vorgeschrieben, außer beim Gebet für die Juden. Hier wird sehr deutlich darauf hingewiesen, dass der Aufruf Flectamus genua nicht erfolgt.100 4.2.5.2.3 Kreuzenthüllung und -verehrung (25ra–25va, Textedition ab S. 97) Auf die Großen Fürbitten mit den Orationen folgt die Kreuzverehrung. Hierzu nehmen zwei mit Albe und Stola bekleidete Priester das verhüllte Kreuz am Petrusaltar entgegen. Zwei Subdiakone, oder ein Diakon und ein Subdiakon, bringen daraufhin einen (mit einem Tuch) bedeckten Tisch herbei und stellen diesen vor dem Kreuz ab. Hierzu wird das Initium der Improperien, das Popule meus, angestimmt. Die Improperien dienen als Begleitgesang zur 100 Vgl. hierzu die Ausführungen zum Weglassen des Aufrufs zum Niederknien beim Gebet für die Juden von Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 122; Vgl. auch Bärsch, Feier des Osterfestkreises, hier: S. 109.

209

210

|  Kirchenraum und Prozession

Kreuzprozession.101 Nach der Handschrift G1 soll später auf dem erwähnten Tisch das Allerheiligste, nach G4 das Kreuz, abgestellt werden. Die Handschrift G4 erwähnt hier noch das Herbeibringen einer Kniebank für den Dekan und seine Assistenz (ministri) durch zwei Glöckner (campanarii).102 Die Scholaren stehen gegenüber dem großen Bild und singen als responsorische Antwort das Agyos der Improperien. Was mit dem großen Bild (magnam ymaginem) gemeint sein könnte, lässt sich nicht mehr eindeutig nachweisen.103 Auf das Agyos folgt das vom Chor gesungene, dreimal wechselnde, Sanctus Deus. Hierzu wird eine Kniebeuge vorgeschrieben. Der Tisch und das Kreuz werden nach Angabe in der Handschrift G1 an den Ort gebracht, an dem zuvor die Scholaren gestanden haben. Die Handschrift G4 vermerkt hierfür die Stufen im Chor, etwa bei dem sepulchrum.104 Hier singen nun die Priester den zweiten Vers der Improperien, das Quia eduxi te. Es wird beschrieben, dass der Dekan iuxta capsam sancti Karoli in dextro choro steht, also gegenüber dem Kreuz. Die Scholaren stehen ebenfalls auf dieser Seite und singen zweimal im Wechsel die Antwortrufe Agyos und Sanctus Deus. Danach wird das Kreuz mit dem Tisch auf die Seite getragen, auf welcher der Dekan gestanden hat. Die Priester singen das Quid ultra debui, den dritten Vers der Improperien. Dazu stehen der Dekan und seine Asisstenz in der Mitte des Chores und er hält ein silbernes Behältnis in den Händen, das eine Kreuzreliquie birgt. Die Scholaren stehen derweil neben dem Ambo im rechten Chor und singen erneut das Agyos, worauf der Chor mit dem Sanctus Deus antwortet.105 Für die Enthüllung des Kreuzes wird der Tisch in die Mitte des Chores getragen und vor dem Altar abgestellt. Nach der Handschrift G4 steht der Tisch in medio chori ante sepulchrum.106 Die zu Füßen des Altares stehenden Priester 101 Zu den Improperien vgl. Gerhards, Improperia und die dort genannte ältere Literatur. Für den Einsatz der Improperien in der spätmittelalterlichen Liturgie vgl. auch Wahle, Improperien. 102 Vgl. G4, fol. 35r. 103 Vgl. hierzu auch Stephany, Aachener Dom, hier: S. 841. 104 Erich Stephany vermutet hierbei das Grab Kaiser Ottos III., führt dafür aber keine Begründung an. Vgl. Stephany, Aachener Dom, hier: S. 841. Die Verwendung des Begriffs sepulchrum für mehrere Orte innerhalb des Kirchenraums der Marienkirche erschwert die ursprüngliche Lokalisation. Der Begriff wird sowohl für das Kaisergrab Ottos III. als auch für den Ort verwendet, an dem am Gründonnerstag die konsekrierte Hostie verwahrt wird, sozusagen als Ostergrab. 105 Zur Entwicklung des Trishagion vgl. Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 110. 106 Vgl. hierzu auch Stephany, Aachener Dom, hier: S. 841.

Prozessionen innerhalb des Stifts  |

enthüllen das Kreuz und singen feierlich die Antiphon Ecce lignum crucis. Darauf legen die Scholaren ihr Choralbuch auf dem Lesepult ab und stimmen den Hymnus Crux fidelis 107 an. Der Dekan stellt das silberne Behältnis mit der Kreuzreliquie, das er bisher in den Händen hielt, auf dem Tisch neben dem Kreuz ab, streckt sich mit seinen Begleitern vor dem Kreuz nieder und betet die Orationen aus dem Missale. Danach erheben sich alle und verehren durch Küsse die Wunden Jesu am Kreuz, und zwar zunächst die Wunden an den Füßen, dann die Seitenwunden und zum Schluss die Wunden an den Händen. Der Dekan nimmt das silberne Behältnis wieder an sich und geht zusammen mit dem gesamten Kapitel zum (nicht näher beschriebenen) Altar. Dort legt er den Chormantel ab, legt das Messgewand an und betet das Confiteor 108. 4.2.5.2.4 Kommunionfeier (25va–26ra, Textedition ab S. 98) Auf einfachem Weg und ohne Begleitgesang begibt sich der Dekan an den Ort, an dem das Allerheiligste aufbewahrt wird.109 Dieses überträgt er zum Altar, betet leise die Commemoratio Hoc corpus und legt eine der Hostien auf dem Altar nieder. In einen Kelch gießt er Wein und Wasser und wäscht sich die Fingerspitzen, begleitet von einer Oration. Er nimmt den Kelch, stellt ihn auf das Korporale und bedeckt ihn in gewohnter Weise. Dann nimmt er die Hostie und leitet mit leiser Stimme das Pater noster ein. Anschließend teilt er die Hostie in drei Teile und legt sie auf die Patene. Ein Stück hält er über den Kelch und betet Per omnia secula seculorum, worauf alle mit einem Amen antworten. Eine Consecratio per contactum, die Mischung eines Partikels der konsekrierten Hostie mit unkonsekriertem Wein, ist bewusst ausgeschlossen.110 Dies gilt ebenfalls für den sich eigentlich anschließenden Friedensgruß.

107 Zur Verwendung des Hymnus in der Liturgie am Karfreitag vgl. Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 110. 108 Das Confiteor entstammt als Apologie-­Typ dem rheinischen Messordo, der als römisch-­ gallisch-­fränkische Entwicklung entstanden ist. Vgl. hierzu u. a. Angenendt, Offertorium, S. 125 f., Bärsch, Feier des Osterfestkreises, S. 134, Meyer, Eucharistie, S. 203 – 208, Odenthal, Formular und Odenthal, Liber Ordinarius der Stiftskirche St. Aposteln, S. 173 f. 109 Wo genau sich dieser Ort befindet, wird im Liber ordinarius nicht näher beschrieben. Vgl. auch Stephany, Aachener Dom, hier: S. 841. 110 Die Consecratio per contactum ist bereits seit dem 8. Jahrhundert belegt und hält sich bis ins Hochmittelalter. Vgl. Angenendt, Offertorium, hier: S. 373 f. Für das Problem der Consecratio am Karfreitag vgl. Bärsch, Feier des Osterfestkreises, hier: S. 136 f.; Klöckener, Karfreitag, hier: S. 228; Odenthal, Liber Ordinarius der Stiftskirche St. Aposteln, hier: S. 129 – 131.

211

212

|  Kirchenraum und Prozession

Nachdem der Dekan kommuniziert hat, nimmt er die übrigen Hostienteile und überträgt sie zusammen mit Thuriferar, Ceroferaren und den anderen Begleitern zum sepulchrum. Begleitet werden sie vom leisen Gesang Ecce quomodo moritur iustus. Die Stelle, an der die Hostie abgelegt wird, das sepulchrum, wird verschlossen. Ebenfalls werden dort Tücher ausgebreitet und Kerzen aufgestellt, die bis zum Ostertag brennen sollen.111 Zurück am Altar, legt der Dekan die Kasel ab und streckt sich zu den Bitten auf dem Boden nieder. Es folgen Vesper und Komplet. 4.2.5.3 Karsamstag – Ostervigil (26ra–27vb, Textedition ab S. 99) Die sich an die Eucharistiefeier innerhalb der Ostervigil anschließende Vesper zeigt deutlich die Entwicklung, seit dem 9./10. Jahrhundert die Ostervigil am Nachmittag des Karsamstages zu feiern.112 Weitere Entwicklungen integrieren die Vesper in die Vigil. 4.2.5.3.1 Lichtfeier (26va–26vb, Textedition ab S. 100) Die Ostervigil beginnt mit einer Prozession zu dem Ort, an dem das Feuer geweiht wird.113 Bemerkenswert ist die folgende Angabe: Vorweg ziehen die Scholaren, die Stöcke in den Händen tragen, an denen Drachen befestigt sind. An diesen befinden sich Kerzen, die jedoch nicht brennen. Zur Prozession werden sieben Bußpsalmen gesungen. An der entsprechenden Stelle angekommen, stimmt der vicarius regis oder ein anderer Kanoniker die Litanei an. Danach weiht der Dekan das Feuer mit dem Kreuzzeichen. Es werden alle Kerzen vom Feuer aus entzündet, und zwar auch in allen Häusern und an allen Stellen im Stiftsbereich, an denen das Feuer zuvor gelöscht wurde. Über den Kreuzgang kehren die Kanoniker anschließend in die Kirche zurück. Während der Ankunft im Chor singen zwei Kanoniker den Hymnus Inventor rutili.114 Gegenüber dem Ambo steht die Osterkerze, die der Diakon vom Ambo aus mit dem Exultet besingt. Danach wird sie an der Stelle aufgestellt, an der sie in der Nacht und während der Festoktav brennen soll.115 111 Vgl. Stephany, Aachener Dom, hier: S. 842. 112 Vgl. Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 97. 113 Der genaue Ort wird im Liber ordinarius nicht näher beschrieben. Vgl. dazu auch Stephany, Aachener Dom, hier: S. 842. 114 Zur Entstehung und Verwendung des Hymnus Inventor rutili in der Osterliturgie vgl. Bärsch, Feier des Osterfestkreises, hier: S. 165 f. 115 Erich Stephany verweist darauf, dass dieser Ort ebenfalls nicht näher beschrieben ist. Vgl. Stephany, Aachener Dom, hier: S. 842.

Prozessionen innerhalb des Stifts  |

4.2.5.3.2 Wortgottesdienst I (26vb–27ra, Textedition ab S. 100) Es folgen die Prophetien, die von einem Priesterkanoniker vorgetragen werden.116 Als Ort wird hierfür, anders als beim Exultet, das pulpetum sollempni vorgeschrieben. Es beginnt mit dem Schöpfungsbericht (Gen 1), worauf der Dekan die entsprechende Oration betet. Es wiederholt sich weitestgehend für die folgenden Prophetien die Struktur: Prophetie, Tractus und Oration. Der Wortgottesdienst mit den alttestamentlichen Lesungen wird durch eine Prozession zum Taufbrunnen und die dort stattfindende Taufwasserweihe von der Lesung der neutestamentlichen Texte (Epistel und Evangelium) abgesetzt.117 Diese Struktur belegen bereits die ältesten bekannten Dokumente der römischen Liturgie.118 Zu den entsprechenden Cantica zwischen den alttestamentlichen Lesungen vermerkt Hansjörg auf der Maur, dass sich vermutlich Ps 41 als einzig erhaltenes Gesangsstück der altrömischen Vigilfeier erhalten hat und die anderen Gesänge über gallischen Einfluss in das GeV gelangten und darüber später auch in die Papstliturgie.119 Ferner könnte es sich bei Ps 41 um eine ursprünglich eigene Psalmenlesung handeln.120 Dafür spricht die eigene, sich anschließende Oration, die von den Aachener Libri ordinarii belegt ist.

116 Für die Reihenfolge der erwähnten Schrifttexte vgl. die nachfolgende Tabelle. 117 Die Prozession zum Taufbrunnen und die dort stattfindende Taufwasserweihe setzt den Lesegottesdienst mit seinen alttestamentlichen Texten vom Wortgottesdienst der Messfeier mit seinen neutestamentlichen Lesungen ab. 118 Vgl. Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 91 f. 119 Vgl. Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 93. 120 Vgl. Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 93.

213

214

|  Kirchenraum und Prozession Tabelle 3: Struktur des Wortgottesdienstes I und II Struktur des Wortgottesdienstes I und II 1. Prophetia: In principio creavit Deus (Gn 1) Oration: Deus qui mirabiliter (GrH 363) 2. Prophetia: Factum est in vigilia (Ex 14) Tractus: Cantemus (Ex 15) Oration: Deus cuius antiqua miracula (GrH 365) 3. Prophetia: Apprehendent septem mulieres (Is 4) Tractus: Veniea facta est (Is 5) Oration: Deus qui nos. (GrH 367) 4. Prophetia: Scripsit Moyses canticum (Dt 31) Tractus: Attende celum et loquar (Dt 31) Oration: Deus qui Ecclesiam (GrH 369) 5. Prophetia: Hec est hereditas (Is 54) Oration: Concede quesumus (GrH 371) Tractus: Sicut cervus (Ps 41) Oration: Omnipotens sempiterne Deus (GrH 372)

Tabelle 4: Vergleich der Leseordnung 121 LO Aachen

gregorianisch

altgelasianisch

gallikanisch + MR 1570

Gn 1

Gn 1

Ex 14 Is 4 Is 54 und

Ex 14 Is 4 Is 54 oder

Gn 1 Gn 5 Gn 22 Ex 14

Gn 1 Gn 5 Gn 22 Ex 14

Is 54

Is 54

Ez 37 Is 4 Ex 12 Dt 31

Dt 31

?122 Mt 28

Col 3 Mt 28

Dt 31 Dn 3 Col 3 Mt 28

Bar 3 Ez 37 Is 4 Ex 12 Ion 3 Dt 31 Dn 3 Col 3 Mt 28

121 Die Angaben zur gregorianischen, altgelasianischen und gallikanischen Tradition bzw. auch des MR 1570 sind entnommen: Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 93. 122 Die genaue Stelle wird in den Aachener Libri ordinarii nicht genannt.

Prozessionen innerhalb des Stifts  |

4.2.5.3.3 Prozession zum Taufbrunnen und Taufwasserweihe (27ra–27va, Textedition ab S. 101) Zur Weihe des Taufwassers ziehen die Anwesenden in Prozession zum Taufbrunnen im Glockenturm, begleitet von der Litanei, die vom vicarius regis oder einem Senior gesungen wird.123 An diesem Ort weiht der Dekan das Taufwasser, mit einem Leinentuch umgürtet. Dazu teilt er zunächst das Wasser im Taufbrunnen in Kreuzform.124 Anschließend gießt er Wasser in vier Himmelsrichtungen aus, und zwar zunächst in Richtung Osten, dann nach Westen, nach Norden und zum Schluss in Richtung Süden.125 Damit gedenkt er der vier Paradiesströme.126 Er nimmt Kerzen, senkt sie dreimal in den Brunnen ein und betet Descendat in hanc plenitudinem.127 Zum Schluss haucht er das Wasser dreimal in Form eines Dreiecks an, und zwar zunächst gegen Osten, dann gegen Süden und zum Schluss gegen Norden. Ob sich daran eine Besprengung der Umstehenden anschloss, kann aus den Aachener Handschriften nicht hergeleitet werden.128 Grundsätzlich ist jedoch zu resümieren, dass eine solch reichhaltige Ausgestaltung der Osterliturgie mit ausdeutenden Zeichen- und Symbolhandlungen selbst im OR 50 noch nicht zu finden ist.129 4.2.5.3.4 Prozession in die Kirche und Wortgottesdienst II (27va, Textedition ab S. 102) Die sich an die Taufwasserweihe anschließende Prozession führt zum Kreuz im Hochmünster. Zum Auf- und Abstieg wird hierzu die Allerheiligenlitanei gesungen. Wieder im Chor angekommen, werden Kyrie und Gloria angestimmt.

123 Erich Stephany belegt diesen Ort als die „später sog. Kaiserloge am Umgang des Hochmünsters“, Stephany, Aachener Dom, hier: S. 842. 124 Vgl. hierzu Lengeling, Taufwasserweihe, hier: S. 190. 125 Hansjörg auf der Maur macht darauf aufmerksam, dass diese Bräuche Entwicklungen sind, die erst nach dem Pontifikale Romanum aus dem 12. Jahrhundert entstanden sind. Vgl. Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 95. Vgl. auch Bärsch, Feier des Osterfestkreises, hier: S. 185, Anm. 244. 126 Vgl. Eisenhofer, Handbuch I, hier: S. 545. 127 Erst in späterer Zeit wurde die Osterkerze selbst an dieser Stelle verwendet. Selbst in Rom blieb das Einsenken von zwei Akolythenkerzen bis ins 14. Jahrhundert erhalten. Vgl. Bärsch, Feier des Osterfestkreises, hier: S. 185, Anm. 246, der auch verweist auf Lengeling, Taufwasserweihe, hier: S. 221 f., Anm. 169. 128 Vgl. Bärsch, Feier des Osterfestkreises, hier: S. 186. 129 Vgl. Wünsche, Kathedralliturgie, hier: S. 351.

215

216

|  Kirchenraum und Prozession

Die Epistel wird laut der Handschrift G1 vom Subdiakon in Dalmatik auf den Stufen im Chor gesungen. Darauf folgt das Alleluya, das von zwei Priestern mit erhabener Stimme angestimmt wird. Dieses wird von zwei oder drei Scholaren vom Ambo aus wiederholt. Dazwischen erklingen Ps 117 als Versikel und Ps 116 als Tractus. Diese beiden Psalmen sind eng mit der Osterliturgie verbunden, da sie sowohl zu den Psalmen am jüdischen Paschafest gehören als auch bereits in der Jerusalemer Osterliturgie belegt sind.130 Vom Ambo aus wird das Evangelium verkündet, die Auferstehungsbotschaft an Maria Magdalena.131 Das Credo entfällt. 4.2.5.3.5 Eucharistiefeier und (Kurz-)Vesper (27va–27vb, Textedition ab S. 102) An den zweiten Teil des Wortgottesdienstes schließt sich die Eucharistiefeier an, ohne Friedensgruß. Ebenfalls ohne Gesänge zum Offertorium und Agnus Dei hat die Eucharistie in der Osternacht „den ältesten Zustand der römischen Messe bewahrt und diesen urtümlichen Zustand im MRom 1570 behalten.“ 132 Daran schließt sich direkt die (Kurz-)Vesper an.133 Als Beginn gibt die Handschrift G1 an, sobald der Kantor im rechten Chor Platz genommen und die Alleluya-­Antiphon angestimmt hat. Darauf folgt der Psalm Laudate Dominum omnes gentes. Zum Magnificat wird die Antiphon Vespere autem sabbati gesungen. Der Dekan schließt die Vesper, allerdings ohne Segen. 4.2.5.4 Ostersonntag (27vb–30rb, Textedition ab S. 103) Am Ostertag kommen die Kanoniker vor dem Läuten der Glocken in der Kirche zusammen. Der Dekan und die Seniorkanoniker tragen Albe, darüber die Cappa. Zusammen mit allen Kanonikern begeben sie sich vor den Marienaltar, vor dem sie sich niederlegen. Nach sieben Psalmen mit der jeweils abschließenden kleinen Doxologie Gloria patri, Litanei, Großen Fürbitten, Oration und dem Confiteor gehen alle zusammen mit Weihrauch und Scholaren, die Kerzen in den Händen tragen, in Prozession zum sepulchrum, wo seit Karfreitag das Allerheiligste und die Kreuzreliquie aufbewahrt werden. Diese werden zunächst 130 Vgl. Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 96. 131 Mt 28. 132 Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 96. 133 Zur Entwicklung dieser (Kurz-)Vesper innerhalb der Ostervigil vgl. Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 97 und Bärsch, Feier des Osterfestkreises, hier: S. 173, der wiederum verweist auf Kurzeja, Liber ordinarius, hier: S. 140, Anm. 504.

Prozessionen innerhalb des Stifts  |

zum Marienaltar gebracht, dann an alle Altäre im Erdgeschoss der Kirche.134 Dazu wird das Responsorium Dum transisset gesungen. Nach dieser Prozession wird das Allerheiligste auf dem Marienaltar abgestellt und dort bis zur summa missa und der Kommunionausteilung verwahrt.135 Es folgt der Versikel In resurrectione tua Christe und die Oration durch den Dekan. Danach läutet es zur Matutin. Der Dekan trägt die Cappa und eröffnet die Matutin mit dem Domine labia mea aperies. 4.2.5.4.1 Visitatio sepulchri (28ra–28vb, Textedition ab S. 103) Nach dem dritten Responsorium der Ostermatutin Dum transisset sabbatum 136 beginnt die Visitatio sepulchri, eine szenische Dramatisierung der gesungenen Texte des Quem quaeritis-­Tropus zum Besuch der Frauen am leeren Grab mit den dort verweilenden Engeln.137 „Diese szenische Darstellung verstand sich nicht als geistliches Theaterspiel, sondern als liturgische Feier, in der das Christus­geheimnis, vergegenwärtigt in Lobpreis, Dank und Bitte, aktuell vollzogen wurde.“ 138 Durch die Vorverlegung der Ostervigil auf den Karsamstag trat die Matutin des Ostersonntags an deren ursprüngliche Stelle und konnte so zum Ansatzpunkt stärkerer Dramatisierung und freier Entfaltung werden. Als Vorbild hierfür diente die überkommene römische Liturgie des Karfreitags und der Osternacht mit ihren Prozessionen. Die erwähnte Antiphon führt damit gleichsam in den Handlungskontext des folgenden Geschehens ein. Der Vicarius regis und einer der Seniorpriester haben sich dazu zwischenzeitlich vor dem Eingang aufgestellt und ziehen mit Weihrauch in den Händen ad gradum tenebrosum ins Hochmünster. Sie folgen 134 In G1 wurde an dieser Stelle eine Rasur vorgenommen. Der ursprüngliche Text, vermutlich eine weitere Ortsangabe, ist nicht mehr lesbar. Eine Rekonstruktion der Altarabfolge ist daher nicht möglich. Es lässt sich vermuten, dass es sich hierbei um die Abfolge handelt, wie sie für die Prozession am Gründonnerstag niedergeschrieben ist. 135 Zu Sakramentsprozessionen im Mittelalter vgl. auch Niedermeier, Sakramentsprozessionen. 136 Nach Mc 16,1 f. 137 Der Begriff der Visitatio sepulchri wird im Aachener Liber ordinarius nicht explizit erwähnt. Zur vergleichenden und weiterführenden Lektüre sei an dieser Stelle verwiesen auf Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 116 f.; Bärsch, Dramatische im Gottesdienst, S. 41 – 66; Bärsch, Feier des Osterfestkreises, hier: S. 222 – 233; Odenthal, Osterfeiern. Vgl. auch Angenendt, Geschichte, hier: S. 421 sowie Muschiol, Osterliturgie, hier: S. 57 f. Sie weist zu Recht darauf hin, dass zwischen der Visitatio sepulchri und den späteren Osterspielen zu unterscheiden ist. 138 Bärsch, Feier des Osterfestkreises, hier: S. 223.

217

218

|  Kirchenraum und Prozession

Vikaren in Alben und mit Kerzen, die nach dem Responsorium vom Chor gekommen sind. Sie stellen damit die Frauen dar, die sich auf den Weg zum Grab Jesu gemacht haben, um seinen Leichnam zu salben. Auf dem Weg zum sepulchrum singen sie leise die Frage Quis revolvet nobis lapidem? Am sepulchrum werden sie von zwei Priestern in Alben empfangen, nach der Handschrift G1 sitzend, nach G4 stehend. Diese beiden sollen die Engel im leeren Grab darstellen und singen mit lauter Stimme die Gegenfrage Quem queritis in sepulchro? Darauf geben die hinzu gekommenen Priester die Antwort Ihesum Nazarenum. Ihnen wird entgegnet Non est hic. Surrexit sicut locutus est. Der Vicarius regis und der Seniorpriester nehmen daraufhin ein bereitliegendes Leinentuch und gehen mit den Scholaren zum Chor. Dort stellen sie sich vor den Altar in medio chori, nach G4 ante altare in choro, zeigen das Leinentuch den Anwesenden und stimmen laut die Antiphon Surrexit Dominus de sepulchro an. Darauf stimmt der ganze Chor ein und bekräftigt die Osterbotschaft mit dem Te Deum laudamus. 4.2.5.4.2 Asperges (29ra–29rb, Textedition ab S. 105) Zum Asperges wird Wasser aus dem Taufbrunnen genommen. Dazu singt der Kantor In die resurrectionis, danach die Antiphon Vidi aquam.139 Darauf folgt der Versikel In resurrectione tua Christe und die Oration. Die Ortsangaben für die nun folgende Prozession unterscheiden sich in den beiden Libri ordinarii G1 und G4. Nach G1 folgt die Prozession per gradum lucidum ins Hochmünster bis zum Taufbrunnen infra campanas. Nach G4 dagegen führt die Prozession durch das große Tor, über das Paradies und durch den Kreuzgang über die Michaelstreppe ebenfalls zum Taufbrunnen infra campanas. Dazu singt der Kantor das Responsorium Dum transisset, das schon in der Visitatio sepulchri verwendet wurde. Hier folgen ebenfalls die Gesänge Cum rex glorie 140 und Surrexit Dominus vere. Darauf betet ein Priester die Oration der Terz. Die Prozession zieht weiter zum Kreuz und nach einer Statio von dort wieder in den Chor. Dazu wird der Hymnus Salve festa dies gesungen.141 Von späterer Hand wurde in der Handschrift G1 das Ende der Prozession sub corona ergänzt, was auch G4 belegt. 139 Diese Antiphon zur Aspersion wird bis auf wenige Ausnahmen in den liturgischen Quellen überliefert, bis zum MR 1970. Vgl. hierzu Bärsch, Feier des Osterfestkreises, hier: S. 247, Anm. 36. 140 Zur Verwendung des Canticums als Prozessionsgesang an Ostern vgl. Bärsch, Feier des Osterfestkreises, hier: S. 249, Anm. 47. 141 Dieser Hymnus wird besonders an Ostern, Christi Himmelfahrt und Pfingsten gesungen. Vgl. zur Entstehung und Verbreitung des Hymnus Bärsch, Feier des Osterfestkreises, hier: S. 250, Anm. 53.

Prozessionen innerhalb des Stifts  |

Dort wird das Regina celi gesungen. Zwei Kanoniker, nach der Handschrift G4 näherhin zwei Seniorpriester, stehen vor dem Lektionsambo oder dort, von wo sonst die Lektionen vorgetragen werden, und singen O felix dies. 4.2.5.4.3 Summa missa (29rb–29va, Textedition ab S. 106) Im Anschluss an die Prozession folgt direkt der Introitus Resurrexi, der vom Kantor angestimmt wird. In der Handschrift G4 wird dazu die Sequenz Victimae paschali laudes erwähnt, in G1 noch nicht. Die Messe folgt anschließend dem normalen Ablauf und endet mit dem Ite missa est und dem priesterlichen Segen. Eine Nota am Rand weist den Dekan und die Kapläne der Kirche und der Kapellen an, in dieser Zeit anwesend zu sein, damit alle Gläubigen, die beichten und kommunizieren möchten, dazu Gelegenheit haben. 4.2.5.4.4 Ostervesper (29va–30ra, Textedition ab S. 107) Neben der Messfeier nimmt auch die Vesper am Ostertag einen besonderen Stellenwert ein. Die römische Struktur dieser Vesper geht auf das frühe 7. Jahrhundert zurück und hat sich rasch im Norden und Westen verbreitet.142 Der Dekan, ein Diakon und ein Subdiakon bereiten sich auf die Vesper wie auf die Messe vor und legen die Gewänder an. Als Ausnahme wird das Gewand des Dekans genannt, der die Cappa anstatt der Kasel trägt. Vor ihnen stehen Scholaren, die Fahnen, Kerzen und Weihrauch tragen. Darauf beginnt die Orgel mit dem österlichen Kyrie eleyson. Nach dem Magnificat mit der Antiphon Et respicientes und der Oration zieht eine Prozession zum Taufbrunnen. Hier wird eine kurze Statio gehalten. Von dort aus führt die Prozession zum Kreuz, wo wiederum eine Statio gehalten wird. Die Rückkehr erfolgt laut der Handschrift G1 zurück in den Chor, nach G4 sub corona. Hier schauen die Scholaren mit den Fahnen und Kerzen mit ihrem Gesicht in Richtung des Taufbrunnens. Der Dekan beendet mit der Oration zur Sext und dem Benedicamus Domino die Vesper, nach G4 mit dem Alleluia ergänzt. 4.2.6 Osteroktav (30rb–34ra, Textedition ab S. 108) Zur Vesper am zweiten Ostertag stehen die bereits erwähnten Scholaren mit den Fahnen im Chor und stimmen das österliche Kyrie eleyson an. Währenddessen kommen die Priester mit den ministri und stellen sich in der Mitte des Chores auf. Die folgenden Gesänge sind durch einen Wechsel der Chorseiten 142 Vgl. Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 115.

219

220

|  Kirchenraum und Prozession

besonders detailliert in den Libri ordinarii beschrieben.143 Nach dem Magnificat zieht die Prozession ins Hochmünster. Am Kreuz wird eine Statio gehalten. Danach ziehen alle zurück in den Chor. Die Prozession zum Kreuz am Mittwoch der Osteroktav führt in G4 zusätzlich durch den Kreuzgang über die Michaelstreppe, am Taufbrunnen vorbei.144 4.2.7 Pfingsten (40ra–41va, Textedition ab S. 138) Das Pfingstfest weist generell eine eigene Vigil auf, ähnlich der Ostervigil.145 Diese Parallele zum Osterfest lässt sich auch in den Aachener Libri ordinarii nachweisen.146 Die inhaltliche Nähe zum Osterfest wird besonders durch die abermalige Taufwasserweihe deutlich, die im Anschluss an die Prophetien vollzogen wird. Dazu stellt sich die Prozession geordnet im Chor auf, zunächst der Dekan mit Begleitern, die Kerzen und das Kreuz tragen. Zur Prozession wird vom leitenden Vikar oder dem Senior eine Kyrielitanei angestimmt. Diese wird zweimal wiederholt. Die Prozession führt über den Vorhof bis zur Taufkapelle, die in der Handschrift G1 Iohannis ad gradus genannt wird.147 Der Dekan, mit precinctus linteo, kommt hinzu, weiht das Taufwasser und gießt Chrisam hinein.148 Danach zieht die Prozession per solarium sancti Martini ins Hochmünster, wo vor dem Kreuz das Omnes sancti orate pro nobis der Allerheiligenlitanei gesungen wird. G4 lässt die Prozession über den Vorhof und den Kreuzgang ziehen.149 In der anschließenden Messe wird das Kirieleison paschale gesungen. Drei Scholaren, in Alben gekleidet, stimmen vom Ambo aus (in pulpeto solemnis) das Alleluia an, das der Chor wiederholt. Als zugehöriger Vers wird das Confitemini gesungen. Für das Alleluia vermerken die Handschriften cum cauda, womit vermutlich das Schlussmelisma gemeint ist.150 Es folgt noch der

143 „In dextro“… „In sinistro“ (vgl. G1, fol. 30va). 144 Vgl. auch Stephany, Aachener Dom, hier: S. 843. 145 Vgl. hierzu Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 122; Vgl. auch Bärsch, Feier des Osterfestkreises, hier: S. 167 – 169.305 – 309. 146 Vgl. foll. 40ra/b. 147 Fol 40va; vgl. auch Stephany, Aachener Dom, hier: S. 844. 148 Zum Ritus des Hineingießens von Chrisam in das Taufwasser vgl. von Arx, Liturgie der Osternacht, hier: S. 104 f. 149 „Exeundo per parvisium, et per ambitum dominorum“ (G4, fol. 56v). 150 Zur Diskussion der Verwendung vgl. Bärsch, Feier des Osterfestkreises, hier: S. 315 und die dort gemachten Verweise: Ketterig, Quellen und Studien, hier: S. 145 f., sowie Jammers, Alleluja.

Prozessionen innerhalb des Stifts  |

Tractus Laudate Dominum omnes gentes, worauf, ebenfalls vom Ambo aus, das Evangelium verkündet wird. In der ersten Vesper des Pfingstfestes findet, anders als in der Ostervesper, keine Prozession statt. Für den Pfingsttag selbst wird nach der Terz und dem Aspergesritus eine weitere Prozession zur Taufkapelle vermerkt. Eine spätere Hand trägt über dem Text in der Handschrift G1 den Rückweg nach: per parvisium et per ambitum dominorum. An der Martinskapelle, und zwar unterhalb des Glockenturms, beginnt der Kantor mit dem Responsorium Spiritus sanctus. Darauf folgen die Stationsgesänge Cum rex glorie und Confirma hoc Deus, die mit der Oration der Sext, Deus qui sacramento, abgeschlossen wird. Die Prozession endet vor dem Kreuz des Hochmünsters mit dem Responsorium Sedit angelus 151, dem Versikel Emitte spiritum (G4: Spiritus Domini replevit) und der Oration der Non Concede nobis misericors Deus. Zum Abstieg wird das Salve festa dies gesungen. Von späterer Hand wird in der Handschrift G1 vermerkt, dass keine Statio in antiquo choro gehalten wird. Vor dem Introitus der Messe wird mit der Orgel der Pfingsthymnus Veni creator spiritus begleitet. Dazu folgt eine Dramatisierung der Pfingstbotschaft durch Tauben, die herausgelassen werden, sowie Feuer, Blumen und Blätter, die von oben fallen gelassen werden.152 Die Handschriften G2–G4 verzichten bei dieser Aufzählung auf die Blumen. Von wo aus die Tauben herausgelassen werden, wird nicht näher erwähnt. In anderen Kirchen geschah dies oftmals durch ein ‚Heiliggeistloch‘, einer Öffnung im Deckengewölbe.153 Unter dem Feuer sind vermutlich dünne Werg- oder Hanffasern zu verstehen, die angezündet wurden und nur kurz aufleuchteten. Von einem solchen Aufleuchten berichten zumindest die Propsteirechnungen aus dem Jahre 1568.154 Der letzte Beleg für diesen Pfingstbrauch in Aachen ist aus dem Jahre 1721 erhalten.155 Danach beginnt mit dem Introitus Spiritus Domini replevit die Messe. Die Pfingstsequenz Sancti spiritus wird vom ambo chori aus gesungen. Erwähnenswert ist zudem noch die Verbindung von Hallelujaruf und der Sequenz Veni sancte spiritus, die ansonsten erst im MR 1570 als Hallelujavers erwähnt wird.156 151 Responsorium nicht im CAO verzeichnet. 152 Vgl. hierzu Teichmann, Pfingstbrauch. Zu weiteren Pfingstbräuchen dieser Art vgl. die Auflistung bei Bärsch, Feier des Osterfestkreises, hier: S. 316 f., Anm. 82. 153 Vgl. Teichmann, Pfingstbrauch, hier: S. 191. 154 Vgl. Teichmann, Pfingstbrauch, hier: S. 192. 155 Vgl. Teichmann, Pfingstbrauch, hier: S. 194. 156 Vgl. Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 123.

221

222

|  Kirchenraum und Prozession

In anderen Missalen und Libri ordinarii zur Zeit der Abfassung unserer ältesten Handschrift wird diese Sequenz eher an Wochentagen der Pfingstoktav vermerkt, nicht jedoch am Pfingsttag selber; so z. B. in Lüttich am Dienstag und Samstag der Oktav.157 Nicht nur die Weihe des Taufwassers in der Vigil drückt die Nähe des Pfingstfestes zum Osterfest aus, sondern auch die Wiederholung des Taufgedächtnisses der Neugetauften im Hanc igitur der Messe.158 4.2.8 Sonntage im Jahreskreis An den Sonntagen nach Pfingsten werden bis zum Ende des Kirchenjahres immer wieder die Prozessionen zur Vesper und vor der Messe erwähnt, die zum Kreuz im Hochmünster führen. Die Prozessionen zwischen Terz und Messe dienen der sonntäglichen Taufgedächtnis mit dem Asperges me. So beschreibt bereits Rupert von Deutz diese Form der Prozession: „ziehen wir alle in der Morgenfrühe [des Sonntags] hinaus und besingen die Auferstehung“ 159. Durch den Bau der gotischen Chorhalle und der Verlegung liturgischer Orte und des Chorgestühls dorthin kam es zu deutlichen Veränderungen der liturgischen Abläufe und somit auch zu nachträglichen Ergänzungen und Ersetzungen im ältesten Liber ordinarius (G1).160 So begegnet in den folgenden Angaben der Handschrift immer wieder die Rasur und Ersetzung sub corona bzw. antiquus chorus für den Ort des Chorgestühls vor seiner Verlegung in die neu errichtete Chorhalle.

4.3 Prozessionen außerhalb des Stifts 4.3.1 Die kleinen Bittprozessionen (rogationes, litaniae minores) An den letzten drei Tagen vor Christi Himmelfahrt werden im Liber ordinarius Prozessionen nach St. Johann in Burtscheid (Montag), St. Jakob (Dienstag) und auf den Salvatorberg (Mittwoch) erwähnt. Dabei handelt es sich um 157 Vgl. eine Übersicht bei Julian, Dictionary 2, hier: S. 1214. 158 Vgl. Martimort, Handbuch II, hier: S. 259. 159 Rupert von Deutz, De divinis officiis, hier: S. 980; Übersetzung nach Bärsch, Beobachtungen, hier: S. 59. 160 Vgl. auch Stephany, Aachener Dom, hier: S. 845 f.

Prozessionen außerhalb des Stifts  |

die Bittprozessionen vor Christi Himmelfahrt, die erstmals 470 von Bischof Mamertius von Vienne eingeführt wurden.161 Mit dem Konzil von Orléans (511) fanden sie Verbreitung in ganz Gallien, zunächst unter der Bezeichnung Rogationes. Papst Leo III. (795 – 816) ordnete diese Prozessionen auch für die römische Kirche an. Ab dem 10. Jahrhundert werden sie hauptsächlich als Litaniae minores erwähnt.162 Die Formulare für diese Tage sind aus gallischen Eigenfeiern und den großen Bittprozessionen römischen Ursprungs (Litaniae maiores) vom 25. April entnommen.163 Überträgt man die Angaben aus dem Liber ordinarius in eine Stadtkarte Aachens und seiner Umgebung, wird deutlich, dass die durch Prozessionen aufgesuchten Kirchen eine Kreuzform ergeben, in dessen Mitte die Marienkirche liegt. Aufgesucht wird zunächst der östliche Stadtteil, es folgt der Süden usw. Mit der Prozession nach Burtscheid am Montag und der Prozession auf den Salvatorberg am Mittwoch verlassen sie den Stadtbereich, während die beiden anderen Prozessionen innerhalb der Stadtmauern des 14. Jahrhunderts verbleiben. Die Stationskirchen auf dem Prozessionsweg werden nur in den Handschriften G2–G4 erwähnt, nicht jedoch im ältesten Liber ordinarius G1. Es ist dennoch davon auszugehen, dass diese Stationes bereits zur Abfassung der älteren Handschrift Teil der Bittprozessionen vor Christi Himmelfahrt waren. Dies belegt jedenfalls das Aachener Rogations-­Prozessionale aus dem 13./14. Jahrhundert.164 Es erwähnt zudem die Stationsgesänge, die zu Ehren der Patrone gesungen wurden, deren Kirchen auf dem Prozessionsweg lagen.165 4.3.1.1 Feria secunda ante ascensionem: Burtscheid (37rb, Textedition ab S. 129) Für den Montag der Woche vor Christi Himmelfahrt wird in der Handschrift G1 eine Prozession nach Burtscheid erwähnt, und zwar nach der Messe und Sext. Zum Aspergesritus wird zunächst die Antiphon Exurge Domine gesungen und mit der Oration Parce Domine 166 abgeschlossen. Zur Aufstellung der Prozession werden die Antiphonen Surgite sancti und Clementissime gesungen. 161 Vgl. hier und im Folgenden Martimort, Handbuch II, hier: S. 264; vgl. zu den Rogationsprozessionen des Kölner Apostelnstiftes Odenthal/Stracke, Stationsliturgie, hier: S. 144. 162 Vgl. Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 121. 163 Dies ist auch an den Aachener Libri ordinarii erkennbar, u. a. an der Coll. Parce Domine (GrH 468); vgl. Martimort, Handbuch II, hier: S. 264. 164 DomA Aachen, Hs. G48. 165 Vgl. Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 159 – 163. 166 GrH 468: Parce domine quaesumus parce populo tuo et nullis iam patiaris adversitatibus fatigari quos pretioso filii tui sanguine redemisti.

223

224

|  Kirchenraum und Prozession

Zum eigentlichen Prozessionsweg nach Burtscheid macht die Handschrift G1 keine Angaben. G4 beschreibt dagegen einzelne Stationes: Es wird erwähnt, dass vor der Kirche St. Stephan 167 verschiedene Gesänge vorgetragen werden.168 Anschließend beginnt der Aufstieg zur Kirche St. Michael in Burtscheid, die auf einer kleinen Anhöhe liegt, ebenfalls von Gesängen begleitet. Die Handschrift G1 führt hierzu ebenfalls die auf Ratpert von Sankt Gallen zurückzuführende Litanei Ardua spes mundi 169 an, die in die Rogationsgesänge aufgenommen wurde. Zum Einzug in die Kirche (St. Johann)170 werden das Responsorium Inter natos mulierum 171, die Antiphon Alma redemptoris mater und der Versikel Post partum gesungen, ferner die Oration Porrige. Zu der sich anschließenden Messe ist nur der Introitus Exaudivit de templo erwähnt. Der Rückweg wird von der Antiphon Omnipotens Deus begleitet. Der Weg führt nach der Handschrift G4 mit Stationes an der St. Bartholomäus- und der St. Leonhardkapelle nach St. Michael und endet vor der Taufkapelle St. Johann, die vor der Münsterkirche gelegen ist. Für den Einzug in die Kirche wird in der Handschrift G1 das Lux perpetua und der Versikel Letamini erwähnt. 4.3.1.2 Feria tertia ante ascensionem: St. Jakob (37va, Textedition ab S. 130) Am Dienstag vor Christi Himmelfahrt vermerken die Aachener Ordinarien eine Prozession nach St. Jakob. Diese beginnt, wie am Vortag, nach dem Aspergesritus. Zunächst werden die Antiphonen De Iherusalem, Immuniti sumus und Iniquitates nostre gesungen. Zwei Priester, in G4 werden zwei Vikare genannt, stimmen die Litanei Pater de celis Deus miserere nobis an. Zum Einzug in die Kirche werden das Responsorium Fuerunt sine querela und der Versikel In omnem terram gesungen. Beschlossen wird der Prozessionsteil mit der Oration Esto Domine plebi tue. Für die sich anschließende Messe geben die Libri ordinarii das Patro­ natsoffizium, also das Offizium des Jakobus, vor.

167 Die zum Beginenhof gehörende Kapelle St. Stephan ist seit 1360 belegt und lag auf dem Prozessionsweg stadtauswärts. Vgl. Rotthoff-­Kraus, Stephanshof, hier: S. 186. 168 „Ante Ecclesia Sti. Stephani. R. Lapides eum. Coll. Deinde per Vicarios cantabuntur. Ant. Confitemini Domino. Exclamemus omnes. Parce Domine quibus finitis. Exeundo Civitatem duo de Vicariis Litaniam.“ (fol. 51v); vgl. zur Verwendung der Antiphonen in diesem Kontext Odenthal, Liber Ordinarius der Stiftskirche St. Aposteln, hier: S. 86. 169 Vgl. Stolz, Ardua spes mundi. 170 Vgl. G4 fol. 52r. 171 Text bei Hesbert, CAO IV, 6979.

Prozessionen außerhalb des Stifts  |

Für den Rückweg wird in G4 als Statio die Kirche St. Maria Magdalena des ehemaligen Weißfrauenklosters erwähnt.172 Die Prozession endet in parvisio, also auf dem Vorhof der Münsterkirche. Mit dem Eintreten in die Marienkirche werden erneut das Lux perpetua und der Versikel Letamini gesungen. 4.3.1.3 Vigilia ascensionis: Salvatorberg (38ra, Textedition ab S. 132) Am Vigiltag vor Christi Himmelfahrt führt die letzte Bittprozession auf den Salvatorberg. Nach der Messe und dem Aspergesritus, der von der Antiphon Exurge Domine begleitet wird, ordnet sich die Prozession. Hierzu wird die Antiphon Cum Iocunditate gesungen. G4 erwähnt das Responsorium Beatus Aegidius, einen Versikel und eine Oration, die in der Nähe der Aegidikirche gesungen werden.173 Danach erwähnt ebenfalls G4 die Statio an St. Julian mit dem Responsorium Filiae Jerusalem und der Sequenz Ave praeclara, die beim Verlassen des Stadttores gesungen wird, ebenso das Responsorium Summae Trinitati beim Aufstieg zur Salvatorkirche. Für den Einzug in die Kirche vermerken alle Handschriften die Antiphon Salvator mundi, den Versikel Gaudete iusti und eine Oration. Anschließend wird die Messe gefeiert. G4 erwähnt für den Rückweg eine Statio ante Ecclesiam Minorum, der franziskanischen Nikolauskirche, bei der das Responsorium Beatus Nicolaus, ein Versikel und eine Oration gesungen werden. Für den Einzug in die Marienkirche werden wiederum das Lux perpetua, der Versikel Letamini und eine abschließende Oration erwähnt. 4.3.2 Christi Himmelfahrt (38ra–38vb, Textedition ab S. 132) Für Christi Himmelfahrt vermerken die Libri ordinarii zur Non eine Prozession, die zum Markt führt. Dabei wird vom Kantor die Antiphon Ascendens in altum angestimmt, worauf das Canticum triumphale folgt, und zwar die Antiphon Cum rex glorie. Vor dem Rathaus beginnen zwei Priester mit dem Hymnus Salve festa dies, der auf dem Rückweg gesungen wird. Wo genau die Prozession endet, ist aufgrund einer nachträglichen Rasur und infolge späterer Ergänzungen in der Handschrift G1 nicht mehr zu rekonstruieren. Die Nachträge erwähnen terminabitur in templo und sub corona, G4 in antiquo choro.

172 Vgl. Stephany, Aachener Dom, hier: S. 844. 173 fol. 52v.

225

226

|  Kirchenraum und Prozession

Die Feier des Christi Himmelfahrt-­Tages, der Nona aurea, ist für viele Regionen im Mittelalter belegt.174 „[H]istorisierende Dramatisierungen“ 175, wie sie beispielsweise für Bamberg oder Trier belegt sind, lassen sich für Aachen nicht ausmachen. Allerdings sind dafür die Angaben in den Aachener Ordinarien zu kurz gehalten und beschränken sich auf die begleitenden Gesänge zur Prozession. 4.3.3 Fronleichnam (43rb–43vb, Textedition ab S. 148) Das Fronleichnamsfest wird in den Aachener Libri ordinarii als Festum eucharistiae bezeichnet.176 Die Entstehung dieses Festes ist in der ab dem 12. Jahrhundert einsetzenden Eucharistiefrömmigkeit zu finden.177 Eine Vision Juliana von Lüttichs führte dazu, dass ihr Beichtvater, der spätere Papst Urban IV., dieses Fest 1264 für die ganze Kirche anordnete. 1247 hatte es Bischof Robert von ­Lüttich bereits für seine Diözese verfügt. Eine der ersten Sakramentsprozessionen in diesem Zusammenhang lässt sich urkundlich 1264 für St. Gereon in Köln nachweisen.178 Das Konzil von Vienne hatte 1311/1312, mit eher mäßigem Erfolg, erneut auf dieses Fest hingewiesen. Vermutlich haben erst die gegen Ende des 13. Jahrhunderts langsam aufkommenden Prozessionen zur umfangreichen Ausbreitung dieses Festes und der Übernahme in regionale Liturgien beigetragen.179 Es verwundert ein wenig, dass die Libri ordinarii dieses Fest nur sehr kurz behandeln. Erst für das 15. Jahrhundert sind zwei eigene Prozessionalien zum Fronleichnamsfest vorhanden, die vermutlich bei den Prozessionen mitgeführt wurden, worauf Regenspuren in diesen Handschriften hinweisen.180 Diese Handschriften können somit aber erst nach dem zweiten Liber Ordinarius (G2) entstanden sein. Der älteste Aachener Liber ordinarius (G1) erwähnt keine Prozession. Erst die Handschrift G2 vermerkt erstmalig eine entsprechende Prozession und beschreibt sie wie folgt:

174 Vgl. Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 121. 175 Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 121. 176 G1, fol. 43rb; G2, fol. 45v. 177 Vgl. im Folgenden Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 199 – 207. 178 Vgl. Angenendt, Offertorium, hier: S. 379. 179 Zur Diskussion dieser Frage vgl. Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 201. Vgl. ferner auch Browe, Verehrung, hier: S. 203. 180 Odilo Gatzweiler beschreibt Regenspuren auf den Blättern der Handschrift, vgl. Gatzweiler, Handschriften, hier: S. 170.

Prozessionen außerhalb des Stifts  |

Post Missam et post sextam ordinabitur solempnis processio cum Venerabili Sacramento per forum. Et Sacerdotes ad hoc ordinati cantabunt totam historiam de Venerabili Sacramento. Stando in foro cantabunt R. Homo quidam fecit. Post processionem cantabitur Te Deum in organis.181

Die Bedeutung dieser Prozession wird durch die Qualifizierung solemnis besonders zum Ausdruck gebracht. Den Abschluss findet sie – somit wieder zurück in der Marienkirche – mit dem Te Deum, das von der Orgel begleitet wird. Aus dem Messformular in der Handschrift G1 lässt sich sehr gut die Zusammenstellung der liturgischen Texte dieses Tages nachvollziehen: Der erwähnte Introitus Cibavit eos ist dem Pfingstmontag entnommen, die Präfation dem Weihnachtsfest.182 Die Sequenz Lauda syon wird in verschiedenen Versionen Thomas von Aquin zugeschrieben, eine Vereinheitlichung des Messformulars geschieht erst durch das MR 1570. Dass der älteste Liber ordinarius das Fronleichnamsfest in seiner Gänze noch nicht kennt, wird auch durch die Streichung und Ergänzung von späterer Hand deutlich, die in den Texten zum Freitag nach Fronleichnam vorgenommen wurden. Von ursprünglicher Hand wurde dieser Tag als [f ]eria sexta ad matutinas de trinitate bezeichnet.183 Für den Freitag nach Fronleichnam wird in den Libri ordinarii zudem eine Prozession zum Kreuz des Hochmünsters erwähnt – in der Handschrift G1 explizit nur als Nachtrag von späterer Hand. Eine Nota vermerkt diese Prozessionen für jeden Freitag bis zum festum assumptionis beate Marie. Davon ausgenommen sind die Freitage, an denen neun Lectiones vorgetragen werden.184 G4 enthält hier noch den Hinweis, dass keine Prozession am Oktavtag vom Fronleichnamstag (octavam solemnem Sacramenti) gehalten wird.185 Zudem wird die Missa de cruce gefeiert, in der Handschrift G1 mit sekundärer Ergänzung, bis zum festum omnium Sanctorum.

181 G2, fol. 45r. 182 Vgl. hier und im Folgenden: Auf der Maur, Feiern I, hier: S. 202. 183 Vgl. G1, fol. 43vb. 184 Vgl. auch Stephany, Aachener Dom, hier: S. 845. 185 Vgl. G4, foll. 61v/62r.

227

5 Abschliessende Zusammenfassung Die vorliegende Untersuchung zum ältesten Liber ordinarius des Aachener Marienstifts aus dem 14. Jahrhundert zeigt zweifelsohne die Interdependenz von Kirchenraum und Liturgie; zwei Bereiche, die nur zusammen gedacht werden können: Der Kirchenraum wird durch das gottesdienstliche Geschehen selbst zum Liturgen und die gefeierte Liturgie vollzieht sich nur in einem konreten Raum. Dieser Raum ist in der vorliegenden Studie kein geringerer als die ursprüng­ liche Pfalzkapelle Karls des Großen in Aachen und Krönungskirche der deutschen Könige im Mittelalter. In dem von Karl dem Großen gegründeten Kanonikerstift wurde Liturgie über viele Jahrhunderte tagtäglich gefeiert. Zeugnis geben hiervon die vier erhaltenen Libri ordinarii. Sie zeigen teils detailreich, wie das Chorgebet und die Eucharistie in diesem konkreten Raum und zu einer konkreten Zeit gefeiert wurde. Mit dem Anbau der gotischen Chorhalle an den Zentralbau und deren Einweihung im Jahr 1414 hat sich die Disposition der liturgischen Ausstattung verändert. Dies ist auch in den Handschriften deutlich zu erkennen, worauf die vorliegende Untersuchung an vielen Stellen verweist. Die von späterer Hand erfolgten Rasuren, Ersetzungen und Ergänzungen sind besonders dort zu finden, wo in den Handschriften konkrete Raumangaben gemacht werden. Die Interdependenz von Kirchenraum und Liturgie wird in geradezu einzigartiger Weise deutlich durch Prozessionen. Zunächst aus der römischen Stationsliturgie entstanden, haben sie sich auch im fränkischen Reich verbreitet. Aus dem ursprünglichen Abschreiten der verschiedenen römischen Stationskirchen ist eine Form für die Feier innerhalb eines einzigen Kirchenraums adaptiert worden. Hierzu hat vor allen Dingen auch die mittelalterliche Häufung der Altäre beigetragen. Vor diesem Hintergrund wurden nun die unterschiedlichen Prozessionen des Aachener Kanonikerstifts vorgestellt. Ein besonderes Augenmerk wurde dabei auf die Liturgie am Triduum Sacrum gelegt. Das Abschreiten der Altäre am Gründonnerstag zur Denudatio und Ablutio und die hierfür beschriebene Prozession in den Handschriften sind von hoher Bedeutung für eine Sakral­ topographie der Aachener Marienkirche. Durch die Edition des Ordinarium de tempore des ältesten Liber ordinarius des Marienstifts wurde nun die Grundlage für einen weiteren interdisziplinären Forschungsdiskurs geschaffen. Dieser ist notwendig, um die umfassende

Abschliessende Zusammenfassung  |

Erforschung der Liturgiegeschichte an diesem Kirchenraum von weltweiter Bedeutung voranzutreiben. Neben dem mittelalterlichen Prozessionswesen hat die vorliegende Arbeit verschiedene Formen von Dramatisierungen angesprochen: Aus ursprünglichen Liturgietexten entwickelten sich im Laufe des hohen und späten Mittelalters verschiedene Formen von Schau und Spiel. Für Aachen lassen sich hier besonders das angedeutete Weihnachtsspiel, die Visitatio sepulchri und der aufgezeigte Pfingstbrauch anführen. Eine zukünftige Bearbeitung des Ordinarium de sanctis wäre wünschenswert, um einen gesamten Überblick über die überlieferte Liturgie des Aachener Marien­stifts zu erhalten und nutzbar zu machen. Die hier vorliegenden Ergebnisse könnten durch diese weitere Edition gestärkt werden. Leider konnten keine modernen Methoden zur möglichen Rekonstruktion der ursprünglichen Hand unter den Rasuren herangezogen werden. Dies wäre allerdings ebenfalls eine lohnenswerte Aufgabe, um anhand des Urtextes noch genauer die gefeierte Liturgie zur der Entstehungszeit der Handschrift darstellen zu können. Grundsätzlich lässt sich mit Jürgen Bärsch weiterhin eine liturgiehistorische Untersuchung zum Prozessionswesen im Mittelalter vor dem Hintergrund der inzwischen edierten (und zukünftig zu edierenden) Libri ordinarii als Forschungsdesiderat festhalten.1 Dazu sollten allerdings weitere Quellen – falls vorhanden –, wie z. B. Prozessionale und Kapitelsprotokolle herangezogen werden, um eine umfassende Studie zu ermöglichen. Dies gilt in besonderem Maße für die Fronleichnamsprozession. Die historische Entwicklung dieses Festes in Aachen kann sehr gut anhand der Libri ordinarii nachgezeichnet werden. Ein detaillierterer Vergleich, auch mit den überlieferten Prozessionalien, und die Darstellung einer Genese wäre eine lohnende Aufgabe, die an dieser Stelle allerdings nicht geleistet werden kann.2 Die in Lüttich schon früh einsetzende Tradition von Fronleichnamsprozessionen scheint über einen längeren Zeitraum keinen direkten Einfluss auf die Feier des Fronleichnamstages in Aachen gehabt zu haben.

1 Vgl. Bärsch, Beobachtungen, hier: S. 67 f. 2 DomA Aachen, Hss. G57 und G58.

229

Anhang Abkürzungsverzeichnis AAS AHVN AL CCL

DomA EL FS

GrH GrP GeV Hesbert, CAO HStA LexMA LG LQF LThK2 LThK3 LVR MR 1570 MR 1970 NRKB RAC SC

SpicFri StA ThQ TRE ZAGV

Acta Apostolicae Sedis Annalen des Historischen Vereins für den Niederrhein Archiv für Liturgiewissenschaft Corpus Christianorum, Series Latina Domarchiv Ephemerides Liturgicae Festschrift Gregorianum-­Hadrianum Gregorianum Padovese Gelasianum Vetus Hesbert, Corpus antiphonalium officii Hauptstaatsarchiv Düsseldorf Lexikon des Mittelalters Lumen Gentium Liturgiewissenschaftliche Quellen und Forschungen Lexikon für Theologie und Kirche, 2. Auflage Lexikon für Theologie und Kirche, 3. Auflage Landschaftsverband Rheinland Missale Romanum von 1570 Missale Romanum von 1970 Nordrheinisches Klosterbuch Reallexikon für Antike und Christentum Sacrosanctum Concilium Spicilegium Friburgense Stadtarchiv Theologische Quartalschrift Theologische Realenzyklopädie Zeitschrift des Aachener Geschichtsvereins

232

| Anhang

Verzeichnis der verwendeten Quellen und Sekundärliteratur Handschriftliche Quellen Aachen, Domarchiv: Hs. G1: Chorordnung, Aachener Marienstift, 1. Hälfte 14. Jh. Hs. G2: Chorordnung, Aachener Marienstift, 2. Hälfte 15. Jh. Hs. G3: Chorordnung, Aachener Marienstift, 1. Hälfte 17. Jh. Hs. G4: Chorordnung, Aachener Marienstift, 1. Hälfte 18. Jh. Hs. G11: „Romana regula“: Homiliar (Winterteil und Martyrologium), Mitte 13. Jh. Hs. G12: Lektionar „Novus liber“, Aachener Marienstift, 1. Hälfte 15. Jh. Hs. G18: Missale, Winterteil, Aachener Marienstift, 2. Hälfte 15. Jh. Hs. G19: Missale, Sommerteil, Aachener Marienstift, 2. Hälfte 15. Jh. Hs. G48: Rogations-­Prozessionale, Aachener Marienstift, 13./14. Jh. Hs. G57: Prozessionale für Fronleichnam, Aachener Marienstift, 15. Jh. Hs. G58: Prozessionale für Fronleichnam mit Anhang für die Heiligtumsfahrt, 15. Jh. Düsseldorf, Hauptstaatsarchiv: Aachen, St. Marien, Rep. u. Hs. Nr. 8, 13. –15. Jh.

Gedruckte Quellen II. Vatikanisches Konzil, Konstitution über die Heilige Liturgie „Sacrosanctum Concilium“ 2, in: AAS 56 (1964) S. 97 – 138, deutsche Übersetzung in: LThK2 Ergänzungs-

band I, S. 9 – 109. II. Vatikanisches Konzil, Dogmatische Konstitution über die Kirche „Lumen Gentium“ 13, in: AAS 57 (1965) S. 5 – 75, deutsche Übersetzung in: LThK2 Ergänzungs-

band I, S. 156 – 347. Andrieu, Michel, Les Ordines Romani du haut Moyen Âge. II. Les textes: Ordines I – XIII (Spicilegium sacrum Lovaniense 23) Louvain 1948. Appelt, Heinrich, Die Urkunden Friedrich I. (MGH DD reg. et imp. Germ. X) Hannover 1985. Augustinus, De civitate Dei, Lib. XXII (CCL 48) Turnhout 1955. Benedikt XVI., Apostolisches Schreiben Motu proprio Summorum Pontificum, in: AAS 99 (2007). Deshusses, Jean, Le Sacramentaire Grégorien. Ses principales formes d’après les plus anciens manuscrits, Tome I: Le sacramentaire, le supplément d’Aniane (SpicFri 16) 3 1992, Tome II: Textes complémentaires pour la messe (SpicFri 24) 21988, Tome III: Textes complémentaires divers (SpicFri 28) 21992. Die Urkunden Lothars I. und Lothars II., s. Schieffer. Einhard, Vita caroli magni, s. Pertz.

Verzeichnis der verwendeten Quellen und Sekundärliteratur  |

Hänggi, Anton, Der Rheinauer Liber ordinarius (Zürich Rh 80, Anfang 12. Jh.) (SpicFri 1) Freiburg/Schweiz 1957. Hesbert, René-­Jean (Hg.), Corpus antiphonalium officii, Vol I: Manuscripti „Cursus Romanus“, Vol II: Manuscripti „Cursus Monasticus“, Vol III: Invitatoria et antiphonae. Editio critica. (Rerum ecclesiasticarum documenta, Series Maior, Fontes VII – XII) Rom 1963 – 1979. Kohlschein, Franz, Der Paderborner Liber ordinarius von 1324. Textausgabe mit einer strukturgeschichtlichen Untersuchung der antiphonalen Psalmodie (Studien und Quellen zur westfälischen Geschichte 11) Paderborn 1971. Kurzeja, Adalbert, Der älteste Liber ordinarius der Trierer Domkirche (London, Brit. Mus., Harley 2958, Anfang 14. Jh.). Ein Beitrag zur Liturgiegeschichte der deutschen Ortskirchen (LQF 52) Münster 1970. Leuppi, Heidi, Der Liber ordinarius des Konrad von Mure. Die Gottesdienstordnung am Großmünster in Zürich (SpicFri 37) Fribourg 1995. Odenthal, Andreas/Frauenknecht, Erwin, Der Liber Ordinarius des Speyerer Domes aus dem 15. Jahrhundert (Generallandesarchiv Karlsruhe, Abt. 67, Kopialbücher 452). Zum Gottesdienst eines spätmittelalterlichen Domkapitels an der Saliergrablege (LQF 99) Münster 2012. Odenthal, Andreas, Der älteste Liber Ordinarius der Stiftskirche St. Aposteln in Köln. Untersuchungen zur Liturgie eines mittelalterlichen kölnischen Stifts (Studien zur Kölner Kirchengeschichte 28) Siegburg 1994. Pertz, Georg Heinrich, Einhard. Vita caroli magni (SS. rer. Germ. 25) Hannover/ Leipzig 1911. Rupert von Deutz, De divinis officiis VII, hg. von Helmut und Ilse Deutz (Fontes Christiani 33,3) Freiburg 1999. Schieffer, Theodor (Bearb.), Die Urkunden der Karolinger 3: Die Urkunden Lothars I. und Lothars II. (DD Lo I/Lo II) Berlin/Zürich 1966. Volk, Paulus, Der Liber ordinarius des Lütticher St. Jakobs-­Klosters (Beiträge zur Geschichte des alten Mönchtums und des Benediktinerordens 10) Münster 1923. Wittwer, Peter (Hg.), Der Zurzacher Liber ordinarius und seine Beziehungen zur ­Marbacher Liturgie. Aargauische Kantonsbibliothek Aarau, Handschrift Ms BNQ 52 um 1370 (SpicFri 40) Fribourg 2004.

Sekundärliteratur Angenendt, Arnold, Bonifatius und das Sacramentum initiationis. Zugleich ein Beitrag zur Geschichte der Firmung, in: Thomas Flammer/Daniel Meyer (Hgg.), Liturgie im Mittelalter. Ausgewählte Aufsätze zum 70. Geburtstag (Ästhetik – Theologie – Liturgik 35) Münster 22005, S. 35 – 87. Angenendt, Arnold, Das Frühmittelalter. Die abendländische Christenheit von 400 bis 900, Stuttgart/Berlin/Köln 2001.

233

234

| Anhang

Angenendt, Arnold, Geschichte der Religiosität im Mittelalter, Darmstadt 32005. Angenendt, Arnold, Liturgiewissenschaft und Kirchengeschichte. Am Beispiel der frühmittelalterlichen Taufgeschichte, in: Klemens Richter (Hg.), Liturgie – ein vergessenes Thema der Theologie? (Quaestiones Disputatae 107) Freiburg/Basel/Wien 1986, S. 99 – 112. Angenendt, Arnold, Liturgik und Historik. Gab es eine organische Liturgie-­Entwicklung? (Quaestiones Disputatae 189) Freiburg i. Br. 2001. Angenendt, Arnold, Offertorium. Das mittelalterliche Meßopfer (LQF 101) Münster 2013. Altermatt, Alberich M./Schnitker, Thaddäus A. (Hgg.), Der Sonntag. Anspruch – Wirklichkeit – Gestalt (FS Jakob Baumgartner) Würzburg 1986. Arx, Urs von, Die Liturgie der Osternacht, in: Edgar Bierende/Sven Bretfeld/Klaus Oschema (Hgg.), Riten, Gesten, Zeremonien. Gesellschaftliche Symbolik in Mittelalter und Früher Neuzeit (Trends in medieval philology 14) Berlin 2008, S. 87 – 116. Arx, Walter von, Zur Entstehungsgeschichte des Rituale, in: Zeitschrift für Schweizerische Kirchengeschichte 63 (1969) S. 39 – 57. Augustin, George u. a. (Hgg.), Priester und Liturgie (FS Manfred Probst) Paderborn 2005. Auf der Maur, Hansjörg, Feiern im Rhythmus der Zeit I. Herrenfeste in Woche und Jahr (Gottesdienst der Kirche. Handbuch der Liturgiewissenschaft 5) Regensburg 1983. Bärsch, Jürgen, Allerseelen. Studien zu Liturgie und Brauchtum eines Totengedenktages in der abendländischen Kirche (LQF 90) Münster 2004. Bärsch, Jürgen, Das Dramatische im Gottesdienst. Liturgiewissenschaftliche Aspekte zum Phänomen der Osterfeiern und Osterspiele im Mittelalter, in: LJ 46 (1996) S. 41 – 66. Bärsch, Jürgen, Die Feier des Osterfestkreises im Stift Essen nach dem Zeugnis des Liber Ordinarius. Ein Beitrag zur Liturgiegeschichte der deutschen Ortskirchen (Veröffentlichungen des Instituts für kirchengeschichtliche Forschung. Quellen und Studien 6) Münster 1997. Bärsch, Jürgen, Liber ordinarius. Zur Bedeutung eines liturgischen Buchtyps für die Erforschung des Mittelalters, in: Archa Verbi 2 (2005) S. 10 – 58. Bärsch, Jürgen, Libri ordinarii als rechtsrelevante Quellen. Zum normativ-­rechtlichen Charakter hoch- und spätmittelalterlicher Gottesdienstordnungen, in: Hanns Peter Neuheuser (Hg.), Pragmatische Quellen der kirchlichen Rechtsgeschichte (Rechtsgeschichtliche Schriften 28) Köln/Weimar/Wien 2011, S. 277 – 308. Bärsch, Jürgen, Libri Ordinarii. Bemerkenswerte rheinisch-­westfälische Zeugnisse des gottesdienstlichen Lebens im Mittelalter, in: AHVN 201 (1998) S. 245 – 253. Bärsch, Jürgen, Prozession – Ausdruck bewegter Liturgie. Liturgietheologische und pastorale Überlegungen zu einem integralen Bestandteil christlichen Gottesdienstes, in: George Augustin u. a. (Hgg.), Priester und Liturgie (FS Manfred Probst) Paderborn 2005, S. 277 – 296. Bärsch, Jürgen, ‚…processiones et stationes fiunt quatuor modis in monasterio‘. Beobachtungen zu Theologie und Liturgie prozessionaler Vollzüge im Liber ordinarius des

Verzeichnis der verwendeten Quellen und Sekundärliteratur  |

Frauenstifts Essen, in: Klaus Gereon Beuckers (Hg.), Liturgie in mittelalterlichen Frauenstiften. Forschungen zum Liber ordinarius (Essener Forschungen zum Frauen­ stift 10) Essen 2012, S. 49 – 69. Bärsch, Jürgen, Raum und Bewegung im mittelalterlichen Gottesdienst. Anmerkungen zur Prozessionsliturgie in der Essener Stiftskirche nach dem Zeugnis des Liber ordinarius vom Ende des 14. Jahrhunderts, in: Franz Kohlschein/Peter Wünsche (Hgg.), Heiliger Raum. Architektur, Kunst und Liturgie in mittelalterlichen Kathedralen und Stiftskirchen (LQF 82) Münster 1998. Bärsch, Jürgen, Sinngehalt und Feiergestalt der liturgischen Totenmemoria im Mittelalter. Eine liturgiewissenschaftliche Vergewisserung als Beitrag zum interdisziplinären Gespräch, in: Thomas Schilp (Hg.), Pro remedio et salute anime peragemus. Totengedenken am Frauenstift Essen im Mittelalter (Essener Forschungen zum Frauenstift 6) Essen 2008, S. 37 – 58. Bärsch, Jürgen, Warum die mittelalterliche Liturgie erforschen? Anmerkungen zu einer fruchtbaren Zusammenarbeit zwischen Liturgiewissenschaft und theologischer Mediävistik, in: Archa Verbi. Subsidia I (2007) S. 397 – 436. Bauer, Dieter R. u. a. (Hgg.), Heilige – Liturgie – Raum (Beiträge zur Hagiographie 8) Stuttgart 2010. Bayer, Clemens M. M./Jülich, Theol/Kuhl, Manfred (Hgg.), Celica Iherusalem (FS Erich Stephany) Köln/Siegburg 1986. Bayer, Clemens M. M., Die Aachener Marienkirche in der Diözese Lüttich: zu Funktion, zur rechtlichen Stellung und zur Stiftsverfassung. Eine Skizze, in: Dombaumeistertagung in Aachen 2009. Vorträge zum Aachener Dom (Karlsverein – Dombauverein Schriftenreihe 13) Aachen 2011, S. 41 – 64. Bayer, Clemens/Schein, Karl (Hg.), Domus orationis. Kunst und Kirche im Rheinischen Raum nach 1945 (FS Erich Stephany) Mönchengladbach 1994. Behrendt, Inga, The liber ordinarius as a source for cultural history. Bericht über eine internationale Fachtagung in Steyl (Limburg/NL) 2008, in: LJ 59 (2009) S. 201 – 203. Beuckers, Klaus Gereon, Bemerkungen zum ephemeren Ostergrab und seiner Bedeutung im Spannungsfeld von Kunst und Liturgie (Tagung „Kunst im Kontext von Kirchweihliturgie und Patronatsfesten) Kunsthistorisches Institut der Universität zu Köln 4./5. 9. 2009 (unveröffentlichter Vortrag). Beuckers, Klaus Gereon, Forschungen zum Liber ordinarius und die Liturgie in mittelalterlichen Frauenstiften. Einige Vorbemerkungen, in: Klaus Gereon Beuckers (Hg.), Liturgie in mittelalterlichen Frauenstiften. Forschungen zum Liber ordinarius (Essener Forschungen zum Frauenstift 10) Essen 2012, S. 7 – 23. Beuckers, Klaus Gereon (Hg.), Liturgie in mittelalterlichen Frauenstiften. Forschungen zum Liber ordinarius (Essener Forschungen zum Frauenstift 10) Essen 2012. Bierende, Edgar/Bretfeld, Sven/Oschema, Klaus (Hgg.), Riten, Gesten, Zeremonien. Gesellschaftliche Symbolik in Mittelalter und Früher Neuzeit (Trends in medieval philology 14) Berlin 2008.

235

236

| Anhang

Bock, Cornelius Peter, Die Reiterstatue des Ostgothenkönigs Theodorich vor dem Pallaste Karls d. Gr. zu Aachen, in: Jahrbücher des Vereins von Alterthumsfreunden im Rheinlande 5/6 (1844), S. 1 – 170. Bock, Nicolas u. a. (Hgg.), Kunst und Liturgie im Mittelalter. Akten des internationalen Kongresses der Bibliotheca Hertzina und des Nederlands Instituut te Rome. Rom, 28.–30. September 1997 (Römisches Jahrbuch der Bibliotheca Hertziana 33 Beiheft) München 2000. Böckeler, Heinrich, Die Melodie des Aachener Weihnachtsliedes, in: ZAGV 11 (1889) S. 177 – 184. Brecher, August, Musik im Aachener Dom in zwölf Jahrhunderten, Aachen 1998. Brinkmann, Henning, Die Zeichenhaftigkeit der Sprache, des Schrifttums und der Welt im Mittelalter, in: Zeitschrift für deutsche Philologie 93 (1974) S. 1 – 11. Browe, Peter, Die Verehrung der Eucharistie im Mittelalter, Rom 21967. Buchkremer, Joseph, Beiträge zur Baugeschichte II. Vom Königsstuhl und seiner Umgebung, Aachen 1941. Buchkremer, Joseph, Das Grab Karls des Großen, in: ZAGV 29 (1907) S. 68 – 210. Buchkremer, Joseph, Der Ambo Heinrichs II. im Dom zu Aachen, in: Deutsche Kunst und Denkmalpflege 39 (1937) S. 98 – 115. Buchkremer, Joseph, Zur Geschichte des Grabes Karls des Großen, in: ZAGV 38 (1916) S. 253 – 268. Crusius, Irene (Hg.), Studien zum Kanonissenstift (Veröffentlichungen des Max-­ Planck-­Instituts für Geschichte 167. Studien zur Germania Sacra) Göttingen 2001. De Jong, Mayke/Theuws, Frans (Hgg.), Topographies of power in the early Middle Ages (The transformation of the Roman world 6) Leiden u. a. 2001. Dürig, Walter (Hg.), Liturgie. Gestalt und Vollzug, München 1963. Ehlers, Caspar/Flachenecker, Helmut (Hgg.), Deutsche Königspfalzen. Beiträge zu ihrer historischen und archäologischen Erforschung 6: Geistliche Zentralorte zwischen Liturgie, Architektur, Gottes- und Herrscherlob: Limburg und Speyer, Göttingen 2005. Eisenhofer, Ludwig, Handbuch der katholischen Liturgik, 2 Bde., Freiburg i. Br. 1932. Eisenlohr, Erika, Die älteste Niederschrift der Sequenz ‚Urbs Aquensis, urbs regalis‘ im letzten Viertel des 12. Jahrhunderts und ihre mögliche Verbindung zum Karlskult Barbarossas, in: ZAGV 96 (1989) S. 35 – 67. Euw, Anton von, Die liturgischen Handschriften des Aachener Marienstifts, in: Federstrich. Liturgische Handschriften der ehemaligen Stiftsbibliothek. Katalog der Ausstellung vom 3. 12. 2000 – 25. 2. 2001, hg. vom Domkapitel Aachen, Aachen 2000, S. 13 – 30. Falkenstein, Ludwig, Die Kirche der Hl. Maria zu Aachen und Saint-­Corneille zu Compiègne, in: Clemens M. M. Bayer/Theo Jülich/Manfred Kuhl (Hgg.), Celica Iherusalem (FS Erich Stephany) Köln/Siegburg 1986, S. 13 – 70. Falkenstein, Ludwig, Karl der Große und die Entstehung des Aachener Marienstiftes (Quellen und Forschungen aus dem Gebiet der Geschichte NF 3) Paderborn 1981.

Verzeichnis der verwendeten Quellen und Sekundärliteratur  |

Falkenstein, Ludwig, Pfalz und ‚vicus‘ Aachen, in: Caspar Ehlers (Hg.), Orte der Herrschaft. Mittelalterliche Königspfalzen, Göttingen 2002, S. 131 – 181. Faymonville, Karl (Bearb.), Die Kunstdenkmäler der Rheinprovinz 10,1. Die Kunstdenkmäker der Stadt Aachen, Düsseldorf 1916. Faymonville, Karl, Das Münster zu Aachen, in: Karl Faymonville (Bearb.), Die Kunstdenkmäler der Rheinprovinz 10,1. Die Kunstdenkmäker der Stadt Aachen, Düsseldorf 1916, S. 1 – 272. Federstrich. Liturgische Handschriften der ehemaligen Stiftsbibliothek. Katalog der Ausstellung vom 3. 12. 2000 – 25. 2. 2001, hg. vom Domkapitel Aachen, Aachen 2000. Felbecker, Sabine, Art. Prozession, in: LThK3, Sp. 679 f. Felbecker, Sabine, Die Prozession. Historische und systematische Untersuchungen zu einer Ausdruckshandlung (Münsteraner theologische Arbeiten 39) Altenberge 1995. Fischer, Balthasar, Die jährliche Schiffsprozession des mittelalterlichen Trierer Dom- und Stiftsklerus auf der Obermosel, in: Trierisches Jahrbuch 5 (1954) S. 6 – 12. Flachenecker, Helmut/Tandecki, Janusz (Hgg.), Editionswissenschaftliches Kolloquium 2011. Quellen kirchlicher Provenienz. Neue Editionsvorhaben und aktuelle EDV-Projekte, Toruń 2011. Flammer, Thomas/Meyer, Daniel (Hgg.), Liturgie im Mittelalter. Ausgewählte Aufsätze zum 70. Geburtstag (Ästhetik – Theologie – Liturgik 35) Münster 22005. Foley, Edward B., The first ordinary of the royal Abbey of St.-Denis in France. Paris, Bibliothèque Mazarine 526, Fribourg 1990. Foley, Edward B., The ‚Libri Ordinarii‘. An Introduction, in: EL 102 (1988) S. 129 – 137. Fuhrmann, Horst, Über Ziel und Aussehen von Texteditionen, in: Monumenta Germaniae Historica (Hg.), Mittelalterliche Textüberlieferungen und ihre kritische Aufarbeitung, München 1976, S. 12 – 27. Gatz, Erwin (Hg.), Die Bistümer des Heiligen Römischen Reiches von ihren Anfängen bis zur Säkularisation. Ein historisches Lexikon, Freiburg i. Br. 2003. Gatzweiler, Odilo, Die liturgischen Handschriften des Aachener Münsterstifts, in: ZAGV 46 (1924) S. 1 – 222. Geis, Lioba, Überlegungen zur Liturgie in der Aachener Marienkirche, in: Max ­Kerner (Hg.), Der Aachener Dom als Ort geschichtlicher Erinnerung. Werkbuch der Studierenden des Historischen Instituts der RWTH Aachen, Köln 2004, S. 555 – 574. Gerhards, Albert, Aus der Geschichte lernen? Versuche über die Liturgie der Zukunft, in: Stimmen der Zeit 207 (1989) S. 473 – 484. Gerhards, Albert/Kranemann, Benedikt, Einführung in die Liturgiewissenschaft, Darmstadt 2006. Gerhards, Albert, Art. Improperia, in: RAC 17 (1996), Sp. 1198 – 1212. Gerhards, Albert, Der Kirchenraum als ‚Liturgie‘. Anregungen zu einem anderen Dialog von Kunst und Kirche, in: Clemens Bayer/Karl Schein (Hgg.), Domus orationis. Kunst und Kirche im Rheinischen Raum nach 1945 (FS Erich Stephany) Mönchengladbach 1994, S. 31 – 50.

237

238

| Anhang

Gerhards, Albert/Odenthal, Andreas (Hgg.), Kölnische Liturgie und ihre Geschichte. Studien zur interdisziplinären Erforschung des Gottesdienstes im Erzbistum Köln (LQF 87) Münster 2000. Gerhards, Albert/Wahle, Stephan (Hgg.), Kontinuität und Unterbrechung. Gottesdienst und Gebet in Judentum und Christentum (Studien zu Judentum und Christentum) Paderborn u. a. 2005. Gerhards, Albert, Art. Prozession II. In der Kirchengeschichte, in: TRE XXVII (1997) S. 593 – 597. Gerhards, Albert, Das Ganze im Konkreten. Ortskirchliche Traditionen und Realien in liturgiewissenschaftlicher Perspektive, in: Albert Gerhards/Andreas Odenthal (Hgg.), Kölnische Liturgie und ihre Geschichte. Studien zur interdisziplinären Erforschung des Gottesdienstes im Erzbistum Köln (LQF 87) Münster 2000, S. 13 – 28. Groten, Manfred/Mölich, Georg/Muschiol, Gisela/Oepen, Joachim (Hgg.), Nordrheinisches Klosterbuch. Lexikon der Stifte und Klöster bis 1815. Teil 1: Aachen bis Düren, Siegburg 2009. Hänggi, Anton, Der Rheinauer Liber ordinarius (Zürich Rh 80, Anfang 12. Jh.) (SpicFri 1) Freiburg/Schweiz 1957. Häussling, Angelus Albert, Bemerkungen zu Teresa Bergers ‚Prolegomena für eine ökumenische Liturgiewissenschaft‘, in: AL 29 (1987) S. 242 – 249. Häussling, Angelus Albert, Mönchskonvent und Eucharistiefeier. Eine Studie über die Messe in der abendländischen Klosterliturgie des frühen Mittelalters und zur Geschichte der Meßhäufigkeit, Münster 1973. Heinz, Andreas, Trinitarische und österliche Aspekte in der Sonntagsfrömmigkeit des Mittelalters. Zeugnisse aus Liturgie und volksfrommem Beten, in: Alberich M. Altermatt/Thaddäus A. Schnitker (Hgg.), Der Sonntag. Anspruch – Wirklichkeit – Gestalt (FS Jakob Baumgartner) Würzburg 1986, S. 82 – 98. Heusinger, Sabine von, Die Zunft im Mittelalter. Zur Verflechtung von Politik, Wirtschaft und Gesellschaft in Straßburg (VSWG Beihefte 206) Stuttgart 2009. Holzem, Andreas, ‚Volksfrömmigkeit‘. Zur Verabschiedung eines Begriffs, in: ThQ 182 (2002) S. 258 – 270. Huyskens, Albert, Die Choraltäre des Aachener Münsters und ihr liturgischer Gebrauch im frühen Mittelalter (Vortrag), in: ZAGV 45 (1923) S. 296 – 300. Imagination des Unsichtbaren. 1200 Jahre Bildende Kunst im Bistum Münster, Münster 1993. Jacobsen, Werner, Probleme und Chancen der Liber-­ordinarius-­Forschung für die Bauund Kunstgeschichte. Methodische Vorüberlegungen zu einem neuen Forschungsgebiet, in: Dieter R. Bauer u. a. (Hgg.), Heilige – Liturgie – Raum (Beiträge zur Hagiographie 8) Stuttgart 2010, S. 175 – 182. Jammers, Ewald, Das Alleluja in der gregorianischen Messe, Eine Studie über seine Entstehung und Entwicklung (LQF 55) Münster 1973.

Verzeichnis der verwendeten Quellen und Sekundärliteratur  |

Jammers, Ewald, Das Karlsoffizium ‚Regali natus‘. Einführung, Text und Übertragung in moderne Notenschrift, Leipzig 1934. Jammers, Ewald, Die Antiphonen der rheinischen Reimoffizien, in: EL 43 (1929) S. 199 – 219 und S. 425 – 451. Jedin, Hubert, Das Konzil von Trient und die Reform der liturgischen Bücher, in: EL 59 (1945) S. 3 – 38. Julian, John, Dictionary of Hymnology. Origin and history of Christian hymns and hymnwriters of all ages and nations Volume 2: P to Z, index, London 1907, Nachdruck New York 1957. Jungmann, Josef Andreas, Art. Prozession. I. Liturgisch, in: LThK2, Sp. 843 f. Kanngiesser, Tobias/Odenthal, Andreas, Konkurrierende Systeme. St. Caecilien in der Kölner Stationsliturgie und der Liber ordinarius der Augustiner-­Chorfrauen von 1488, in: Klaus Gereon Beuckers (Hg.), Liturgie in mittelalterlichen Frauenstiften. Forschungen zum Liber ordinarius (Essener Forschungen zum Frauenstift 10) Essen 2012, S. 131 – 149. Kerner, Max (Hg.), Der Aachener Dom als Ort geschichtlicher Erinnerung. Werkbuch der Studierenden des Historischen Instituts der RWTH Aachen, Köln 2004. Ketterig, Heinz, Quellen und Studien zur Essener Musikgeschichte des Hohen Mittelalters (Beiträge zur Rheinischen Musikgeschichte 17) Essen 1960. Klauser, Theodor, Die liturgischen Austauschbeziehungen zwischen der römischen und der fränkisch-­deutschen Kirche vom achten bis zum elften Jahrhundert, in: ­Theodor Klauser, Gesammelte Arbeiten zur Liturgiegeschichte, Kirchengeschichte und christlichen Archäologie (Jahrbuch für Antike und Christentum. Ergänzungsband 3) hg. von Ernst Dassmann, Münster 1974, S. 139 – 154. Klauser, Theodor, Gesammelte Arbeiten zur Liturgiegeschichte, Kirchengeschichte und christlichen Archäologie (Jahrbuch für Antike und Christentum. Ergänzungsband 3) hg. von Ernst Dassmann, Münster 1974. Klöckener, Martin, Die ‚Feier vom Leiden und Sterben Jesu Christi‘ am Karfreitag. Gewordene Liturgie vor dem Anspruch der Gegenwart, in: LJ 41 (1991) S. 210 – 251. Klöckner, Stefan, Elevatio crucis und Visitatio sepulchri. Das spätmittelalterliche Essener Osterspiel und eine Realisierung 2005, in: Beiträge zur Gregorianik 39 (2005) S. 67 – 82. Knopp, Gisbert/Heckner, Ulrike (Hgg), Die gotische Chorhalle des Aachener Doms und ihre Ausstattung. Baugeschichte, Bauforschung, Sanierung, Petersberg 2002. Kohlschein, Franz/Wünsche, Peter (Hgg.), Heiliger Raum. Architektur, Kunst und Liturgie in mittelalterlichen Kathedralen und Stiftskirchen (LQF 82) Münster 1998. Kohlschein, Franz, Der mittelalterliche Liber ordinarius in seiner Bedeutung für Liturgie und Kirchenbau, in: Franz Kohlschein/Peter Wünsche (Hgg.), Heiliger Raum. Architektur, Kunst und Liturgie in mittelalterlichen Kathedralen und Stifts­ kirchen (LQF 82) Münster 1998, S. 1 – 24.

239

240

| Anhang

Kohlschein, Franz, Der Paderborner Liber ordinarius von 1324. Textausgabe mit einer strukturgeschichtlichen Untersuchung der antiphonalen Psalmodie (Studien und Quellen zur westfälischen Geschichte 11) Paderborn 1971. Koldau, Linda Maria (Hg.), Passion und Ostern in den Lüneburger Klöstern. Bericht des VII. Ebstorfer Kolloquiums. Kloster Ebstorf, 25. bis 29. März 2009, Kloster Ebstorf 2010. Kranemann, Benedikt, Liturgische Bücher als schriftliche Zeugnisse der Liturgiegeschichte. Entstehung – Typologie – Funktion, in: Imagination des Unsichtbaren. 1200 Jahre Bildende Kunst im Bistum Münster, Münster 1993, S. 147 – 166. Kranemann, Benedikt, Liturgisches Normbuch – Seelsorgsanleitung – Erbauungsbuch. Zur Gestalt und Funktion liturgischer Bücher in der Neuzeit, in: Benedikt Kranemann/Jörg Rüpke (Hgg.), Das Gedächtnis des Gedächtnisses. Zur Präsenz von Ritualen in beschreibenden und reflektierenden Texten (Europäische Religionsgeschichte 2) Marburg 2003, S. 61 – 101, hier: S. 74 – 75. Kranemann, Benedikt/Rüpke, Jörg (Hgg.), Das Gedächtnis des Gedächtnisses. Zur Präsenz von Ritualen in beschreibenden und reflektierenden Texten (Europäische Religionsgeschichte 2) Marburg 2003. Kreusch, Felix, Über Pfalzkapelle und Atrium zur Zeit Karls des Großen (Dom zu Aachen. Beiträge zur Baugeschichte IV) Aachen 1958. Krone und Schleier. Kunst aus mittelalterlichen Frauenklöstern, Ausstellungskatalog, hg. von der Kunst- und Ausstellungshalle der Bundesrepublik Deutschland, Bonn und dem Ruhrlandmuseum Essen, München 2005. Kroos, Renate, Ordinarien als Quellen zur mittelalterlichen Kunst, in: Sitzungsberichte der Kunstgeschichtlichen Gesellschaft zu Berlin 23 (1975) S. 5 – 10. Kühne, Hartmut, Ostensio reliquiarum. Untersuchungen über Entstehung, Ausbreitung, Gestalt und Funktion der Heiltumsweisungen im römisch-­deutschen Regnum, Berlin 2000. Kurzeja, Adalbert, Der älteste Liber ordinarius der Trierer Domkirche (London, Brit. Mus., Harley 2958, Anfang 14. Jh.). Ein Beitrag zur Liturgiegeschichte der deutschen Ortskirchen (LQF 52) Münster 1970. Lengeling, Emil Joseph, Die Taufwasserweihe der römischen Liturgie. Vorschlag zu einer Neuformung, in: Walter Dürig (Hg.), Liturgie. Gestalt und Vollzug, München 1963, S. 176 – 251. Leuppi, Heidi, Der Liber ordinarius des Konrad von Mure. Die Gottesdienstordnung am Großmünster in Zürich (SpicFri 37) Fribourg 1995. Lichius, Heinrich, Die Verfassung des Marienstifts zu Aachen bis zur französischen Zeit, in: ZAGV 37 (1915) S. 1 – 140. Lohse, Tillmann, Der Liber ordinarius als ‚unfester Text‘. Drei editorische Maximen, in: Helmut Flachenecker/Janusz Tandecki (Hgg.), Editionswissenschaftliches Kolloquium 2011. Quellen kirchlicher Provenienz. Neue Editionsvorhaben und aktuelle EDV-Projekte, Toruń 2011, S. 125 – 144.

Verzeichnis der verwendeten Quellen und Sekundärliteratur  |

Lohse, Tillmann, Stand und Perspektiven der Liber ordinarius-­Forschung, in: Klaus Gereon Beuckers (Hg.), Liturgie in mittelalterlichen Frauenstiften. Forschungen zum Liber ordinarius (Essener Forschungen zum Frauenstift 10) Essen 2012, S. 215 – 255. Machilek, Franz/Schlager, Karlheinz/Wohnhaas, Theodor, O Felix Lancea. Beiträge zum Fest der Heiligen Lanze und der Nägel, in: Jahrbuch des Historischen Vereins für Mittelfranken 92 (1984/85) S. 43 – 107. Martimort, Aimé-­Georges (Hg.), Handbuch der Liturgiewissenschaft. II. Die übrigen Sakramente und die Sakramentalien. Die Heiligung der Zeit. Deutsche Übersetzung hg. vom Liturgischen Institut, Trier, Freiburg i. Br. 1965. Martimort, Aimé-­Georges, Les ‚ordines‘, les ordinaires et les cérémoniaux (Typologie des sources du moyen âge occidental 56) Turnhout 1991. McGrade, Michael, Affirmations of royality. Liturgical music in the Collegiate church of St. Mary in Aachen, 1050 – 1350, 2 Bände, Chicago/Illinois 1998. Meyer, Hans Bernhard, Eucharistie. Geschichte, Theologie, Pastoral. Mit einem Beitrag von Irmgard Pahl (Gottesdienst der Kirche. Handbuch der Liturgiewissenschaft Bd. 4) Regensburg 1989. Mittelalterliche Textüberlieferungen und ihre kritische Aufarbeitung, hg. von der Monumenta Germaniae Historica, München 1976. Moraht-­Fromm, Anna (Hg.), Kunst und Liturgie. Choranlagen des Spätmittelalters. Ihre Architektur, Ausstattung und Nutzung, Ostfildern 2003. Müller, Harald/Bayer, Clemens M. M./Kerner, Max (Hg.), Die Aachener Marienkirche. Aspekte ihrer Archäologie und frühen Geschichte (Der Aachener Dom in seiner Geschichte. Quellen und Forschungen 1) Regensburg 2014. Muschiol, Gisela, Famula Dei. Zur Liturgie in merowingischen Frauenklöstern (Beiträge zur Geschichte des alten Mönchtums und des Benediktinertums 41) Münster 1994. Muschiol, Gisela, Liturgie in Churrätien im Zeitalter Karls des Großen. Ein kurzer Forschungsbericht, in: Hans Rudolf Sennhauser (Hg.), Wandel und Konstanz zwischen Bodensee und Lombardei zur Zeit Karls des Großen. Kloster St. Johann in Müstair und Churrätien. Tagung 13.–16. Juni 2012 in Müstair (Acta Müstair, Kloster St. Johann 3) Zürich 2013, S. 397 – 401. Muschiol, Gisela, Liturgie und Klausur. Zu den liturgischen Voraussetzungen von Nonnenemporen, in: Irene Crusius (Hg.), Studien zum Kanonissenstift (Veröffentlichungen des Max-­Planck-­Instituts für Geschichte Göttingen 167. Studien zur Germania Sacra) Göttingen 2001, S. 129 – 148. Muschiol, Gisela, Osterliturgie in Frauenklöstern des Mittelalters, in: Linda Maria Koldau (Hg.), Passion und Ostern in den Lüneburger Klöstern. Bericht des VII. Ebstorfer Kolloquiums. Kloster Ebstorf, 25. bis 29. März 2009, Kloster Ebstorf 2010, S. 45 – 66. Muschiol, Gisela, Zeit und Raum. Liturgie und Ritus in mittelalterlichen Frauenkonventen, in: Krone und Schleier. Kunst aus mittelalterlichen Frauenklöstern,

241

242

| Anhang

Ausstellungskatalog, hg. von der Kunst- und Ausstellungshalle der Bundesrepublik Deutschland, Bonn und dem Ruhrlandmuseum Essen, München 2005, S. 41 – 51. Nelson, Janet L., Aachen as a place of power, in: Mayke de Jong/Frans Theuws (Hgg.), Topographies of power in the early Middle Ages (The transformation of the Roman world 6) Leiden u. a. 2001, S. 217 – 241. Neuheuser, Hanns Peter (Hg.), Pragmatische Quellen der kirchlichen Rechtsgeschichte (Rechtsgeschichtliche Schriften 28) Köln/Weimar/Wien 2011. Neuheuser, Hanns Peter, Liturgie im Mittelalter. Thema der theologischen und außertheologischen Disziplinen, Archa Verbi. Subsidia 1 (2007) S. 437 – 468. Neuheuser, Hanns Peter, Zur Frage nach der Liturgie im Mittelalter, in: Archa Verbi. Subsidia 1 (2007) S. 375 – 379. Niedermeier, Hans, Über Sakramentsprozessionen im Mittelalter. Ein Beitrag zur Geschichte der kirchlichen Umgänge, in: Sacris Erudiri 22 (1974/75) S. 401 – 436. Nussbaum, Otto, De altarium ablutione, in: EL 75 (1961) S. 105 – 116. Odenthal, Andreas/Frauenknecht, Erwin, Der Liber Ordinarius des Speyerer Domes aus dem 15. Jahrhundert (Generallandesarchiv Karlsruhe, Abt. 67, Kopialbücher 452). Zum Gottesdienst eines spätmittelalterlichen Domkapitels an der Saliergrablege (LQF 99) Münster 2012. Odenthal, Andreas/Gerhards, Albert (Hgg.), Märtyrergrab – Kirchenraum – Gottesdienst II. Interdisziplinäre Studien zum Bonner Cassiusstift (Studien zur Kölner Kirchengeschichte 36) Siegburg 2008. Odenthal, Andreas, Der älteste Liber Ordinarius der Stiftskirche St. Aposteln in Köln. Untersuchungen zur Liturgie eines mittelalterlichen kölnischen Stifts (Studien zur Kölner Kirchengeschichte 28) Siegburg 1994. Odenthal, Andreas, Der älteste Liber Ordinarius des Bonner Cassiusstiftes (13. Jahrhundert), in: Andreas Odenthal/Albert Gerhards (Hgg.), Märtyrergrab – Kirchenraum – Gottesdienst II. Interdisziplinäre Studien zum Bonner Cassiusstift (Studien zur Kölner Kirchengeschichte 36) Siegburg 2008, S. 163 – 180. Odenthal, Andreas, Die Feier des Pascha-­Mysteriums als ‚sinngebender Interpretationsrahmen‘. Symboltheoretische Überlegungen zum Gregorianischen Introitus ‚Nos autem gloriari oportet‘ im Hinblick auf eine ‚aktive Sprachkompetenz‘ der feiernden Gemeinde, in: LJ 56 (2006) S. 54 – 77. Odenthal, Andreas/Stracke, Gottfried, Die Stationsliturgie Kölns und ihre topographischen Bezüge zu Rom. Die Libri ordinarii des Kölner Apostelnstiftes – Grundlage eines Dialoges zwischen Kunstgeschichte und Liturgiewissenschaft, in: Franz Kohlschein/Peter Wünsche (Hgg.), Heiliger Raum. Architektur, Kunst und Liturgie in mittelalterlichen Kathedralen und Stiftskirchen (LQF 82) Münster 1998, S. 134 – 162. Odenthal, Andreas, Liturgie vom Frühen Mittelalter zum Zeitalter der Konfessionalisierung. Studien zur Geschichte des Gottesdienstes (Spätmittelalter, Humanismus, Reformation 61) Tübingen 2011.

Verzeichnis der verwendeten Quellen und Sekundärliteratur  |

Odenthal, Andreas, ‚processio descendit cum cruce et cereis et thuribulo…‘. Der Fund des ältesten mittelalterlichen Liturgiebuches des Bonner Cassiusstiftes im Blick auf die gottesdienstliche Tradition der Münsterkirche und ihre Topographie, in: Andreas Odenthal/Albert Gerhards (Hgg.), Märtyrergrab – Kirchenraum – Gottesdienst II. Interdisziplinäre Studien zum Bonner Cassiusstift (Studien zur Kölner Kirchengeschichte 36) Siegburg 2008, S. 113 – 141. Odenthal, Andreas, ‚Surrexit dominus vere.‘ Osterfeiern um das Heilige Grab als Ausdruck eines veränderten religiösen Empfindens im Mittelalter, in: ThQ 189 (2009) S. 46 – 65. Odenthal, Andreas, Von der Messfeier zu Messfrömmigkeit. Aspekte mittelalterlicher Liturgieentwicklung im Spiegel liturgischer Quellen, in: Nicolas Bock u. a. (Hgg.), Kunst und Liturgie im Mittelalter. Akten des internationalen Kongresses der Bibliotheca Hertzina und des Nederlands Instituut te Rome. Rom, 28.–30. September 1997 (Römisches Jahrbuch der Bibliotheca Hertziana 33 Beiheft) München 2000, S. 9 – 17. Odenthal, Andreas, Ein Formular des „Rheinischen Messordo“ aus St. Aposteln in Köln, in: AL 34 (1992), 333 – 344. Oediger, Friedrich Wilhelm, Der älteste Ordinarius des Stiftes Xanten (Die Stiftskirche des hl. Viktor zu Xanten II. Teil 4) Kevelaer 1963. Offergeld, Peter, Art. Aachen – Marienstift, in: Manfred Groten/Georg Mölich/ Gisela Muschiol/Joachim Oepen (Hgg.), Nordrheinisches Klosterbuch. Lexikon der Stifte und Klöster bis 1815. Teil 1: Aachen bis Düren, Siegburg 2009, S. 121 – 139. Offergeld, Peter, Das Kapitel des Aachener Marienstiftes im Mittelalter und in der frühen Neuzeit. Lebensnormen und persönliche Zusammensetzung einer Kanonikergemeinschaft, in: ZAGV 92 (1985) S. 75 – 101. Offergeld, Peter, Offene Probleme der Geschichte des Aachener Münsterstifts, in: ZAGV 98/99 (1992/93) S. 69 – 83. Palazzo, Eric, A history of liturgical books from the begining to the thirteenth century, translated by Madeleine Beaumont (Franz. Originaltitel: Le Moyen Age: Des origines au XIIIème siècle) Collegeville/Minnesota 1998. Priewe, Katharina (Zusammenstellung), Auswahlbibliographie zu Libri ordinarii und verwandten Buchtypen, in: Klaus Gereon Beuckers (Hg.), Liturgie in mittelalterlichen Frauenstiften. Forschungen zum Liber ordinarius (Essener Forschungen zum Frauenstift 10) Essen 2012, S. 257 – 280. Quack, Anton, Art. Prozession. I. Religionsgeschichtlich, in: LThK3, Sp. 678 f. Reth, Elmar von, Münsterkirche und Dom zu Aachen als Ort der Liturgie, in: ­Gisbert Knopp/Ulrike Heckner (Hrsgg), Die gotische Chorhalle des Aachener Doms und ihre Ausstattung. Baugeschichte, Bauforschung, Sanierung, Petersberg 2002, S. 323 – 340. Rice, Eric, Music and Ritual at Charlemagne’s Marienkirche in Aachen (Beiträge zur Rheinischen Musikgeschichte 174) Kassel 2009.

243

244

| Anhang

Rice, Eric, The Role of Acoustics in the Performance of Renaissance Polyphony at the Collegiate Church of Saint Mary in Aachen, in: Yearbook of the Alamire Foundation 6 (2008) S. 45 – 60. Rice, Eric, Zur Musik und Musikpraxis für das Karlsfest im Aachener Dom, in: Federstrich. Liturgische Handschriften der ehemaligen Stiftsbibliothek. Katalog der Ausstellung vom 3. 12. 2000 – 25. 2. 2001, hg. vom Domkapitel Aachen, Aachen 2000, S. 45 – 55. Richter, Klemens (Hg.), Liturgie – ein vergessenes Thema der Theologie? (Quaestiones Disputatae 107) Freiburg/Basel/Wien 1986. Ronig, Franz, Zur Liturgie des Limburger Domes. Wie sich nach dem Zeugnis des ‚Liber Ordinarius‘ die Liturgie in der Architektur entfaltete, in: Caspar Ehlers/Helmut Flachenecker, Deutsche Königspfalzen. Beiträge zu ihrer historischen und archäologischen Erforschung 6: Geistliche Zentralorte zwischen Liturgie, Architektur, Gottes- und Herrscherlob: Limburg und Speyer, Göttingen 2005, S. 245 – 264. Rotthoff-­Kraus, Claudia, Art. Aachen – Stephanshof, in: Manfred Groten/Georg Mölich/Gisela Muschiol/Joachim Oepen (Hgg.), Nordrheinisches Klosterbuch. Lexikon der Stifte und Klöster bis 1815. Teil 1: Aachen bis Düren, Siegburg 2009, S. 186 – 191. Ruh, Kurt (Hg.), Überlieferungsgeschichtliche Prosaforschung. Beiträge der Würzburger Forschergruppe zur Methode und Auswertung. Ruh, Kurt, Überlieferungsgeschichte mittelalterlicher Texte als methodischer Ansatz zu einer erweiterten Konzeption von Literaturgeschichte, in: Kurt Ruh (Hg.), Überlieferungsgeschichtliche Prosaforschung. Beiträge der Würzburger Forschergruppe zur Methode und Auswertung, S. 262 – 272. Schiffers, Heinrich, Aachener Heiligtumsfahrt. Reliquien, Geschichte, Brauchtum (Veröffentlichungen des Bischöflichen Diözesanarchivs Aachen 5) Aachen 1937. Schiffers, Heinrich, Karls des Großen Reliquienschatz und die Anfänge der Aachenfahrt (Veröffentlichungen des Bischöflichen Diözesanarchivs Aachen 10) Aachen 1951. Schiffers, Heinrich, Kulturgeschichte der Aachener Heiligtumsfahrt, Aachen 1930. Schiffers, Heinrich, Studien zur Entstehungsgeschichte der Aachener Heiligtumsfahrt, Aachen 1925. Schilp, Thomas (Hg.), Pro remedio et salute anime peragemus. Totengedenken am Frauenstift Essen im Mittelalter (Essener Forschungen zum Frauenstift 6) Essen 2008. Schneider, Herbert, Art. Ordo (Ordines). II. Liturgische Ordines, in: LexMA VI (1993) Sp. 1437 – 1439. Sennhauser, Hans Rudolf (Hg.), Wandel und Konstanz zwischen Bodensee und Lombardei zur Zeit Karls des Großen. Kloster St. Johann in Müstair und Churrätien. Tagung 13.–16. Juni 2012 in Müstair (Acta Müstair, Kloster St. Johann 3) Zürich 2013. Severus, Emmanuel von, Art. Collatio, in: LexMA III (1986) Sp. 33. Siebigs, Hans-­Karl, Der Zentralbau des Domes zu Aachen. Unerforschtes und Ungewisses, Worms 2004.

Verzeichnis der verwendeten Quellen und Sekundärliteratur  |

Sonntag, Jörg, Klosterleben im Spiegel des Zeichenhaften. Symbolisches Denken und Handeln hochmittelalterlicher Mönche zwischen Dauer und Wandel, Regel und Gewohnheit, Berlin 2008. Steinhauer, Kathrin, Altäre der Aachener Marienkirche – Stiftungen, Pfründen, Ausstattung (Dissertationsprojekt, Aachen, Betreuung: Prof. Dr. Harald Müller). Stephany, Erich, Der Aachener Dom. Liturgie und Kirchenraum, in: ZAGV 84/85 (1977/78) S. 825 – 852. Stolz, Peter, Ardua spes mundi. Studien zu lateinischen Gedichten aus Sankt Gallen, Frankfurt/Main 1971. Teichmann, Eduard, Die westliche Orientierung der Aachener Pfalzkapelle und die Lage des Zweikaiser-­Grabes (Vortrag), in: ZAGV 45 (1923) S. 300 – 303. Teichmann, Eduard, Ein ehemaliger Aachener Pfingstbrauch, in: ZAGV 45 (1923) S. 190 – 194. Teichmann, Eduard, Wo standen der karolingische Erlöser- und Kreuzaltar des Aachner Münsters?, in: ZAGV 47 (1925) S. 276 – 281. Teichmann, Eduard, Zur Datierung des ältesten vollständigen Aachener Totenbuchs des Aachener Münsters, in: ZAGV 47 (1925) S. 1 – 213. Teichmann, Eduard, Zur Lage des Zwei-­Kaisergrabes in der Aachener Pfalzkapelle, in: AHVN 128 (1936) S. 126 – 138. Teichmann, Eduard, Zur Lage und Geschichte des Grabes Karls des Großen. Eine Erwiderung, in: ZAGV 39 (1917) S. 155 – 217. Van Dijk, Stephen, Art. Ordinale, in: Liturgisch Woordenboek (1958) S. 2060 f. Vogel, Cyrille, Medieval Liturgy. An Introduction to the Sources. Revised and Trans­ lated by William G. Storey and Niels Krogh Rasmussen with the assistance of John K. Brooks-­Leonard, Washington 1986. Volk, Paulus, Der Liber ordinarius des Lütticher St. Jakobs-­Klosters (Beiträge zur Geschichte des alten Mönchtums und des Benediktinerordens 10) Münster 1923. Wahle, Stephan, O liebes folgk, sage mir an: was han ich dir zu leide getan. Auf der Spurensuche einer Wirkungsgeschichte der Improperien in spätmittelalterlichen Passionsspielen, in: Albert Gerhards/Stephan Wahle (Hgg.), Kontinuität und Unterbrechung. Gottesdienst und Gebet in Judentum und Christentum (Studien zu Judentum und Christentum) Paderborn u. a. 2005, S. 173 – 212. Wegmann, Hermann A. J., ‚Procedere‘ und Prozession. Eine Typologie, in: LJ 27 (1977) S. 28 – 41. Weilandt, Gerhard, Alltag einer Küsterin. Die Ausstattung und liturgische Nutzung von Chor und Nonnenempore der Nürnberger Dominikanerinnenkirche nach dem unbekannten „Notel einer Küsterin“ (1436), in: Anna Moraht-­Fromm (Hg.), Kunst und Liturgie. Choranlagen des Spätmittelalters. Ihre Architektur, Ausstattung und Nutzung, Ostfildern 2003, S. 159 – 187.

245

246

| Anhang

Wittwer, Peter (Hg.), Der Zurzacher Liber ordinarius und seine Beziehungen zur ­Marbacher Liturgie. Aargauische Kantonsbibliothek Aarau, Handschrift Ms BNQ 52 um 1370 (SpicFri 40) Fribourg 2004. Wünsche, Peter, Kathedralliturgie zwischen Tradition und Wandel. Zur mittelalterlichen Geschichte der Bamberger Domliturgie im Bereich des Triduum Sacrum (LQF 80) Münster 1998. Zerfass, Alexander, Nun komm, der Heiden Heiland. Der Weihnachtshymnus des Ambrosius und der Advent als Anfang vom Ende der Welt, in: LJ 59 (2009) S. 40 – 56. Zowislo-­Wolf, Hannelore (Hg.), In Festo Beati Karoli Imperatoris. Die Karlsmesse ‚In virtute tua‘. Eine Handschrift aus dem 15. Jahrhundert, Aachen 2000.

Abbildungsnachweis |

Abbildungsnachweis Umschlag: Chorhalle des Aachener Doms (Domkapitel Aachen, Foto: Andreas Steindl) Abb. 1: Einband (Hs. G1, DomA Aachen, Foto: Andreas Möhlig) Abb. 2: Einband und Schließen (Hs. G1, DomA Aachen, Foto: Andreas Möhlig) Abb. 3: Innendeckel (Hs. G1, DomA Aachen, Foto: Andreas Möhlig) Abb. 4: Innendeckel (Hs. G1, DomA Aachen, Foto: Andreas Möhlig) Abb. 5: Rasuren (Hs. G1, fol. 2va, DomA Aachen, Foto: Andreas Möhlig) Abb. 6: Überschreibungen (Hs. G1, fol. 33ra, DomA Aachen, Foto: Andreas Möhlig) Abb. 7: Ergänzungen (Hs. G1, fol. 34va, DomA Aachen, Foto: Andreas Möhlig) Abb. 8: Ergänzungen (Hs. G1, fol. 41ra, DomA Aachen, Foto: Andreas Möhlig) Abb. 9: Hs. G1, fol. 1r (DomA Aachen, Foto: Andreas Möhlig) Abb. 10: Hs. G1, fol. 22va (DomA Aachen, Foto: Andreas Möhlig) Abb. 11: Doppelseite (Hs. G1, fol. 13v et 14r, DomA Aachen, Foto: Andreas Möhlig) Abb. 12: Liber ordinarius G2 (Hs. G2, fol. 17r, DomA Aachen/Domkapitel Aachen) Abb. 13: Liber ordinarius G3 (Hs. G3, fol. 12v, DomA Aachen/Domkapitel Aachen) Abb. 14: Liber ordinarius G4 (Hs. G4, fol. 15, DomA Aachen/Domkapitel Aachen) Abb. 15: Grundriss Erdgeschoss nach Hs. G1 (Andreas Möhlig, erstellt auf der Grundlage der Forschungsergebnisse von Buchkremer, Ambo, Bayer, Marienkirche und Rice, Music and Ritual) Abb. 16: Grundriss Obergeschoss nach Hs. G1 (Andreas Möhlig, erstellt auf der Grundlage der Forschungsergebnisse von Buchkremer, Ambo, Bayer, Marienkirche und Rice, Music and Ritual) Abb. 17: Grundriss Erdgeschoss nach Hs. G2 (Andreas Möhlig, erstellt auf der Grundlage der Forschungsergebnisse von Buchkremer, Ambo, Bayer, Marienkirche und Rice, Music and Ritual) Abb. 18: Grundriss Obergeschoss nach Hs. G2 (Andreas Möhlig, erstellt auf der Grundlage der Forschungsergebnisse von Buchkremer, Ambo, Bayer, Marienkirche und Rice, Music and Ritual) Abb. 19: Grundriss bis 1414 nach Joseph Buchkremer (Skizze von 1935, Domkapitel Aachen/Archiv der Dombauleitung) Abb. 20: Vorlage der Karte: „Geistliche Institute in Aachen mit Gründungsjahr bis 1815“ (Kartographie: LVR-Institut für Landeskunde und Regionalgeschichte, Bonn; Entwurf: Wolfgang Rosen; Druck: Groten, Manfred/Mölich, Georg/Muschiol, Gisela/Oepen, Joachim (Hgg.), Nordrheinisches Klosterbuch. Lexikon der Stifte und Klöster bis 1815. Teil 1: Aachen bis Düren, Siegburg 2009, S. 578)

247

Register 1. Register der Initien liturgischer Texte Die angegebenen Seitenzahlen beziehen sich auf die Textedition. Für die Wiedergabe der Initien gelten die Editionshinweise auf S. 34 – 36. a) Antiphonen b) Hymnen c) Responsorien d) Versiculi e) Collecten f ) Evangelien g) Psalmen h) Introiten i) Invitatorien k) Capitula l) Tractus m) Sequenzen n) Lectionen o) Gradualia  p) Communio- und Offertoriumgesänge  q) Sonstiges

a) Antiphonen A summo celo  38rb Ab insurgentibus in me  24rb Abeuntes pharisei  52vb Abscondite eleemosynam  17vb, 18va Accepit autem omnis timor  50rb Accessit Ihesus  50rb Accipite spiritum sanctum  41ra Ad cenam agni  35rb, 35va Ad te luce  15va Adaperiat  50va Adesto Deus unus  42vb, 44rb, 44va, 45rb, 45vb, 46va, 48vb, 52ra Adiuva me  13ra Adonay  50ra Adorate Deum  11rb Advenerunt nobis  17ra, 18vb Advertant  22ra Afferte Domino  11ra, 11vb Alias oves habeo  35va Alieni  24rb Alma redemptoris  37rb Ambulabunt mecum  8ra Amen amen dico vobis  41vb Angelis suis  18rb Angelus autem Domini  30rb, 32vb, 33rb, 34vb Angelus Domini  15vb, 49vb Anime impiorum  20rb, 21va Ante luciferum  11rb Ante me non est formatus  5ra Ante sex dies pasche  21ra Antequam comedam suspiro  48vb Apparuerunt Apostolis  42va

Apud Dominum  6vb Ardens est cor  33vb Arridebat  8ra Ascendens Ihesus  46vb Ascendens in altum  38va, 39rb Ascendente Ihesu  14rb Ascendit Deus  38vb Ascendo ad patrem  38rb Aspice Domine quia facta est  52ra Aspice in me  13ra Assumpsit Ihesus  17ra Astiterunt reges terre  24rb Attendite a falsis prophetis  47rb Audi Israel  19va Audistis quia dixi vobis  41vb Ave rex noster  21ra Averte faciem tuam  13va Avertet Dominus  13va, 21vb Beata es Maria  4vb, 44ra Beati qui in lege tua  12rb, 13vb, 14rb, 14va, 15rb, 15va Beatus Stephanus  6vb, 7ra Beatus venter  8va Benedicta sit creatrix  44rb Benedictus  12rb, 14va, 16vb, 45ra, 45va, 47rb, 51vb Benedictus Dominus  13ra Benigne fac  5vb, 13vb, 18ra Bethleem  3ra, 5ra Bethlehem non est  1ra Bonorum meorum  47va, 50va, 52ra Caminus ardebat  52rb Captabant  24rb

Register |

Caro mea  26rb Cena facta dixit  23rb Christo datus est  12ra Christus infans  8ra Christus resurgens  30ra, 32rb Cogitaverunt impii  22rb Cognoverunt  37vb Cognoverunt Dominum  34ra Cognoverunt omnes  45vb Colloces  7va Commendemus nos  17rb, 19ra Confessor Domini  9ra Confirma hoc Deus  41ra Confitebor  14vb Confitemini Domino  37rb Confortate  2rb Confortatus est  7vb Confundantur  24rb Considerare lilia  49va Consortate manus  1vb Constitutus a Deo  7ra Conturbati vero  31ra Conventione autem facta  15ra Converte nos Deus salutaris  33ra Convertimini ad me  16ra Convocatis Ihesus  42rb Cor mundum  17ra Credo videre  26rb Crucem sanctam subiit  34va, 38vb, 40ra Crucifixus  33ra Crucifixus surrexit  39ra Cum appropinquasset  21ra Cum appropinquavit Dominus  48ra Cum audisset populous  21ra, 48va Cum autem descendisset  14rb Cum esset desponsataque  3ra Cum esset sero  33ra Cum esset Stephanus  7ra Cum immundus spiritus  18vb Cum intraret Ihesus  49ra Cum intraret Ihesus  50vb Cum Iocunditate  37vb Cum rex glorie  28ra, 29ra, 31rb, 33va, 35ra, 35vb, 36rb, 36vb, 38va, 41rb Cum sublevasset  19rb Cum venerit paraclitus  39rb Cum videris nudum  16vb, 18rb, 18vb Cum vidissent turbe  19rb

Cum vocatus fueris  51ra Cumque intuerentur  39ra, 40ra Currebant duo  32va Da pacem Domine  51rb Dabit illi  2ra Dant crux  5ra Data est mihi  32va De fructu  6vb De Iherusalem  37va De quinque panibus  19rb Dedicatur nova ab infantibus  10rb Deficiente vino  14ra Deo nostro  38va Deposuit potentes  13va Deum time  48va Deus adiuvet me  26rb Deus Deus meus  14vb Deus dixit ad me  9rb Deus in adiutorium  33va Deus karitas est  12rb Deus meus eripe me  22ra Deus meus esto  15va Deus propitius  48rb Deus vitam meam  15vb Dicebat enim intra se  53ra Dicite filie syon  1vb Dicite invitatis  51va Dico autem vobis  48vb Dirupisti  7va Diviserunt sibi  24rb Dixerunt Pharisei ad Iohannem  2ra Dixi iniquis  22rb Dixit autem  18vb Dixit autem Dominus servo  50ra, 52va Dixit Dominus  14ra, 34ra, 44va, 45va, 49va Dixit Dominus mulieri  18va Dixit Dominus paralitico  51rb Dixit Dominus villico  47va Dixit Ihesus  32ra, 33va, 40vb Doleo super te  47rb Domine abstraxisti  26rb Domine descende  52rb Domine Deus in adiutorium  13va Domine Deus noster  37ra Domine dimitte eam  18rb Domine exaudi  12vb, 14vb, 16ra Domine labia mea  18rb Domine libera  7rb

249

250

| Register

Domine salva nos  14rb Domine si vis potes  14rb Domine sim tempore  38rb Domine suscipe me  7rb, 7va Domino in Syon  40ra Dominus de templo  38rb Dominus defensor  13ra, 17va Dominus Deus auxiliator meus  20vb Dominus dixit ad me  3rb Dominus in celo  38ra, 39ra Dominus in Syon  39ra Dominus possedit me  48rb Dominus quidem Ihesus  38va Dominus regnavit  47va Ductus est Ihesus  17ra, 17rb Dum complerentur  41ra Dum fabricator mundi  25va Dum fortis armatus  18vb Dum medium silentium  8vb Dum ortus  3ra Dum transiret Dominus  48rb Ecce Adam  15rb Ecce ascendimus  15va Ecce autem  35vb Ecce Dominus veniet  1va, 4va, 4vb, 5rb Ecce ego vobiscum  34rb Ecce in nubibus  4va Ecce nomen Domini  1ra Ecce nunc tempus  16vb Ego demonium non habeo  19vb Ego dormivi  28rb, 33rb Ego gloriam meam non quero  20ra Ego sum Deus  37ra Ego sum lux mundi  19vb Ego sum ostium dicit Dominus  41vb Ego sum panis vivus  42ra, 43va, 44vb Ego sum pastor bonus  34vb, 35rb, 35va, 36rb Ego sum qui sum  28rb, 33rb, 36va Ego veritatem dico vobis  36va Egressus Ihesus  18rb Eitientes eum  7rb Elevamini  26rb Elevamini porte eternales  9rb Elevata est  38rb, 39rb Elevatis minibus  39rb, 40ra Emendemus in melius  16rb, 19vb Emitte spiritum tuum  41ra Erat autem  31rb

Erat quidam regulus  52ra Erexit Dominus nobis  13rb Erumpent montes  2rb, 4va, 5ra Estote ergo misericordes  46va Esurientes  13vb Et ecce terre motus  30vb, 35vb Et omnis  13va Et respicientes  29vb Et valde mane  28vb Euntes ibant  7vb Euntes in mundum  39ra Ex more docti mystic  17rb Ex quo facta est  5va Exaltabo te Domine  38vb Exaltate Domine  38vb Exaudi nos in die  12va Exaudiat  50vb, 51ra Excelsus super omnes gentes Dominus  38va Exclamemus omnes  37rb Exi cito  46ra Exivi a patre  36vb, 37vb Exortum est  6vb Exspectetur in sabbato  5vb Extollens quedam mulier  19ra Exultabunt omnia ligna  9rb Exultate  13va Exultent iusti  38vb Exurge Domine  22rb Exyt qui seminat  15va Fac benigne  18vb Faciem meam  21va Factum est in una dierum  42rb Factus est repente de celo  41ra, 42ra Factus sum  26rb Fili quid fecisti nobis  13ra Fluminis impetus  11ra, 12ra Fontes aquarum  11vb Fontes et omnia  42ra Frange esurienti  17ra, 18rb, 18vb, 19rb Fratres eristimo  14ra Fructum salutiferum  43va Fulgebunt iusti  34rb, 38vb Gaudent in celis  23vb Genuit puerpera  10vb Gloria et honor  47vb Gloria in excelsis  5vb Gloria patri  46va Gloria tibi trinitas  43rb, 44ra

Register |

Gratias tibi Deus  44ra Habitabit  26rb Hec autem scripta sunt  34vb Hec locutus sum vobis  39va, 41rb Herodes iratus  7vb, 10va Herodes videns  7vb, 8ra Hesterna die  9vb Hi qui linguis locuntur  42rb Hic est discipulus ille  7va, 10rb Hii sunt qui cum mulieribus  7vb, 8rb Hodie Christus natus est  6rb, 9va Hodie completi sunt  42vb Hodie intacta virgo  6va, 9va Hodie secreta celi  38rb, 39rb, 40ra, 40rb Homo natus est  8va, 9rb, 10va, 12ra Homo quidam fecit  43ra, 45rb, 45vb Honor virtus  46vb Huius ergo preconium  23va Iam non multa  41va Ihesus autem cum ieiunasset  16vb Ille me clarificabit  36va Illi ergo homines  19va, 53rb Immuniti sumus  37va Immutemur  16va In celestibus regnis  35ra, 35vb In conspectu  13vb In Deo salutari meo  13va In die tribulationis  22rb In domum Domini  13rb In eternum tu nos  12va In ferventis olei  23vb In hymnis  51rb In mari via tua  19rb In pace factus est  26rb In pace inidipsum  26ra In principio  8rb, 9ra, 10va, 10vb In resurrectione tua Christe  33rb In serventis  7rb, 7va In sole posuit  9rb In spiritu  17ra In tribulatione lapidum  7ra In tuo adventu  1va, 4ra Inclina aurem  12va Inclinavit  13rb Indulgentiam  43vb Indutus est  12vb, 14ra, 14rb, 47va, 48ra, 48rb, 48vb, 49ra, 49va, 50rb, 50vb, 51ra, 51rb, 51va

Iniquitates nostre  37va Initium sapientie  47vb Insignum virorum  23va Insurrexerunt in me  24rb Interrogatus Dominus  52vb Introibo ad altare  43va Intuemini  2vb Iocundus homo  7rb, 8va Iohannes apostolus  7rb, 7va Iohannes autem  5rb Ioseph fili David  2va Ipse invocavit me  3rb, 8va, 10va Istorum est enim  7vb Ite dicite  5ra Iterum autem videbo nos  36ra Iuravit Dominus  7va Iustificeris Domine  22rb Iuxta vestibulum  16va Karitas pater est  44rb Laetentur coeli  3rb Laudabilis populus  53rb Laudate  14vb Laudate Deum  17ra Laudate Dominum  50rb Laudum et porta inferi  26va Laus tibi Domine rex eterne glorie  14va Laverunt stolas suas  8ra Leva Iherusalem  4rb Levate capita vestra  2vb Libera me de sanguinibus  21vb Libera me Domine  20ra, 20vb, 21va Libera nos  44va, 45va Liberavit Dominus  22rb Longe fecisti  24rb Loquere Domine  45ra Lugebat autem vidam  51va Lumine vulnus tui  7ra Lux de luce  11vb Lux orta est  6vb Lux perpetua  34vb, 35va, 36rb, 36va, 37rb, 37va, 38ra, 39ra, 42va Magi videntes stellam  11ra, 24ra Magister quid fatiendo  49ra Magister quod est mandatum  51ra Magister scimus quia verax es  52vb Magna vox  8rb, 8va, 23vb Magnificat anima mea Domino  13rb

251

252

| Register

Magnificatus est  2vb Magnum hereditatis mysterium  9vb Magnus Dominus  46rb Maria et flumina pretermititur  11va Maria stabat  31vb Maria virgo  44ra Media vita  19rb, 19vb, 20va Memor sit Dominus  43va Mirabile mysterium  9va Misereor super turbam  47rb Miserere mei Deus  7rb, 14va, 15rb Misit Dominus Angelum suum  52vb Missus est  4vb Mittens hec mulier  20rb, 20va, 21rb Mittite in dexteram navigii rete  31rb Modicum et non videbitis  35vb Mons gelboe nec  46vb Mulieres sedentes  26va Multi enim  15rb Nato Domino  9rb Natus est nobis  9rb Ne perdas cum impiis  20va Ne reminiscaris Domine  49rb Ne timeas Maria  1va, 5rb Nemo te condemnavit  19rb Nemo tollet a me  21vb Nimis exaltatus es  39ra, 40ra Nisi digitum meum  34va Nisi ego abiero  40ra Nisi habundaverit  46vb Nisi quis renatus  42vb Nisi tu Domine  13va Noctem illam  49ra Nolite iudicare  46va Nolite solliciti esse  49va Non in solo pane vivit homo  17ra Non potest arbor bona  47rb Non vos relinquam  40vb Nonne decem mundati sunt  49rb Nonne iste est David  46rb Norunt infants  8ra Nos autem  44ra Notum fecit Dominus  3rb Nuntiaverunt Iacob  18vb Nuptie facte sunt  14ra Nuptie quidem parate sunt  51vb O admirabile commertium  9va, 10vb O beata  44rb, 45rb, 45vb

O crux splendidior  45vb, 46ra, 46rb, 47rb, 49ra, 49rb, 50ra, 51ra, 51rb, 51va, 51vb, 52rb, 52va O Domine salvum me fac  17ra O lux splendidior  44ra O mulier  18rb O mundi Domina  3ra O quam suavis  43rb, 44vb O regem celi  10vb O rex glorie  38vb O rex pacifice  2ra O sacrum convivium  43vb O sapientia  4vb O vera summa  46rb Omnes angelicus  15va Omnes intendentes  9vb Omni tempore  49rb, 49va Omnia quecumque  38va Omnipotens Deus  37rb, 38ra Omnis sapientia  48ra Omnis terra  11ra Omnis vallis implebitur  2ra, 5vb Opera manuum  47va, 50va, 52ra Oremus dilectissimi  37rb Orietur  3rb Orietur sicut sol  2va Osanna filio David  20va Pacem tuam  12rb, 14va, 45ra, 45vb, 48vb, 50va, 51vb Palmis divisa  24ra Parce Domine  37rb Pastor bonus  35va Patefacte sunt  7ra Pater manifestavi  38ra, 39vb Patientiam habe  52va Paucitas dierum meorum  49ra Pax vobis  34rb Per arma iustitie  17rb, 19ra Petite et accipietis  36vb Popolus Syon  37ra Postulam  33rb Postulavi patrem meum  28rb Posuerunt super caput eius  24va Potestatem habeo  21vb Pre timore autem  31vb, 36rb Precepit Ihesus turbis  47rb Preceptor  46vb Prevaluit David  46ra

Register |

Proprio filio suo  24va Psallite Deo nostro  11ra Pueri hebreorum  21ra Quasi unus  7va Que mulier habens  46rb Quem queris  37vb Quem vidistis  8va Qui celorum  52va Qui custodiebant  20rb Qui de terra est  9rb Qui habitas  38va Qui me confessus fuerit  8rb Qui non colligit  18vb Qui salvos  12rb Qui sunt hi sermones  30va Qui vicerit  10ra Quia mirabilia  13vb Quia respexit  13va Quid est hoc quod dicit nobis modicum  35vb Quid faciam  47vb Quid molesti estis  20ra, 20va Quid retribuam  7rb Quinquaginta annos  20ra Quis Deus  45vb Quis enim  46vb Quis ex vobis homo  46rb, 46rb Quod autem cecidit in  15va Quod uni ex minimis  17vb Quod vobis videtur  51rb Quomodo fiet istud  5va Quoniam tu illuminas  52ra Recordare mei Domine  21va Redemptionem  6vb Refulsit sol  51ra Regem ascendentem  38vb, 39rb Reges tharsis  11ra Regina celi  29rb Reliquit Ihesum  17rb Remansit puer Ihesus  12vb Repleti sunt omnes  42ra Respondens autem angelus  32rb, 36va Resurrexit Dominus  33ra Rex autem David  47rb Rex pacificus  2vb Rogabo patrem meum  39ra, 39vb Rubum quem viderat  12rb Sacerdos in eternum  43rb, 43vb, 44vb

Salus nostra  19ra Salva nos  12rb, 42vb Salvator mundi  38ra Salve regina  46rb, 46va, 46vb, 47ra, 47vb, 48ra, 48va, 49ra, 50rb Salve regina et immacolata  12vb Sancta et immaculata virginitas  6va, 8vb, 9va Sancti Domine  34va Sancti tui  39ra Sapientia  44vb Sapientia clamitat  47rb Sapientia edificavit  43va, 47vb Scapulis suis  17ra Scitote  2vb Scriptum est enim  21va Secundum magnam  13rb Secundum multitudinem  15va Sede ad dextris meis  38va Serve nequam  52va Servite  46vb, 47va, 49ra, 50va, 51rb, 51va, 51vb, 52rb, 52va, 53ra Servite Domino  45rb, 45vb, 46ra, 46va, 48vb, 49rb, 50ra Si diligeretis me  41ra Si diligitis me  41ra Si in digito Dei  18vb Si offeres munus tuum  47ra Si quis diligit me  42ra Si tetigero fimbriam  53ra Sic benedicam te  17ra Sic Deus dilexit mundum  41va Sic veniet  38vb, 39va, 40ra Sinite parvulos  8rb Speciosa  44va Speciosus forma  9rb Spiritus Domini  41vb Spiritus paraclitus  40vb Spiritus sanctus procedens  42ra, 42vb Stans a longe  48ra Stella ista  11ra Stetit Ihesus in  30vb Sub throno Dei  8rb Subiit ergo  19rb Super muros tuos  52rb Super solium David  4va Supra pectus Domini  7va Surgens Ihesus  33va

253

254

| Register

Surgite sancti  37ra, 37rb Surrexit Dominus de sepulchro  28va Suscepimus Deus  3rb Sustinuimus pacem  52va, 53ra Symon bariona  23va, 37ra Symon dormis  21vb Symon Petrus  31va Tanto tempore  21vb Te Deum patrem  44va Te invocamus  44rb Te iure laudant  44rb Te sanctum Dominum  50vb, 51ra, 51vb Te semper  44va, 45va Te unum  45rb Tecum principium per totum  6vb, 9ra, 9vb, 10rb, 11vb, 12ra Temptavit Deus Abraham  15vb Terra tremuit  22rb Thesaurizate nobis  16va Thomas qui dicitur Didimus  34ra Tibi decus  43ra Tibi soli peccavi  13va Timor et tremor  37vb Tivi soli  15vb Tota die contristatus  20rb Tradetur cum gentibus  15vb Traditor autem  22va Tres in fornate  52ra, 52vb Tria sunt munera  11rb Tribue nobis  12va Tribus miraculis  11va Tu es qui venturus est  5ra Tua sunt hec Christe  53rb Tuam Domine  1va Tulerunt  33vb Tulerunt lapides Iudei  20rb Tunc acceptabis  19rb Turba multa  20vb Ubi est Abel  15va Ultimo festivitatis die  42va Undecim discipuli abierunt  32rb

Usque modo non  36va Ut non delinquam  13rb, 21vb Vade mulier  18rb Vade satanas  17ra Vado ad eum qui misit me  36rb Vado parare  39va, 40ra Vado parare vobis locum  39ra Valde honorandus est  10ra Veni Domine  1vb, 4vb Veni et liberavit  1vb Veni Sancte Spiritus  23vb, 40vb, 41va, 41vb, 42va, 42vb Venient ad te  11rb, 11va Venite adoremus  11ra, 12ra Venite benedicti  17va Venite omnes  34va, 39ra Verbum caro factum est  6vb Veritas  3rb Veritas de terra  9rb Vespere autem sabbati  27vb Vide Domine afflictionem meam  20ra Vide Domine et considera  21vb Videns Dominus civitatem  48ra Videntes stellam magi  11va Videntibus illis elevatus est  39vb Vidi Dominum sedentem  51vb Vidimus stellam  11rb Vigila que  17rb Vigilia  21va Vigilia super nos  22ra Vim faciebant  24rb Vincenti dabo  43rb, 43vb, 44va, 45ra Vindica Domine  7vb, 10rb Viri galylei  38rb Virtus nostra  12va Visionem quam vidistis  18ra Vulpes foveas habent  20rb, 21rb Ymnum cantate nobis  14va Ymnum dicite  15va Zelus domus tue  22ra

b) Hymnen A solis ortus cardine  6ra, 6vb, 7rb, 7vb, 8rb, 8va, 9ra, 9vb, 10ra, 10rb Ad cenam agni providi  32vb, 34ra, 34va, 34vb, 35vb, 36ra, 36rb, 36va, 36vb

Audi benigne conditor  18va, 19ra Christe qui lux es  16vb, 19vb, 22ra Christus factus est pro nobis obediens  22vb Clarum decus  19rb

Register |

Clarum Deus ieiunii  18vb Conditor  1ra, 4rb, 5ra Corde natus  6vb Crux fidelis  25va Deus creator omnium  12rb, 14va, 47rb, 47vb, 48ra, 48va, 49rb, 50ra, 50va, 51vb, 52rb, 52va, 53ra Ex more docti mystic  16vb Festum nunc celebre  38ra, 38va, 38vb, 39ra, 39va, 39vb Hec dies  32va Hostis herodes impie  10vb, 11ra, 11va, 11vb, 12ra Iam lucis  12vb, 33va Ibant magi quam viderant  11va Ihesu nostra redemptio  33ra, 38ra Ihesu quadragenarie  19ra, 19va Ihesu redemptor  45ra, 45vb, 47rb, 48vb Inventor rutuli  26vb Iuravit Dominus  7va Lucis creator optime  13ra, 14ra, 45va, 46ra, 46rb, 46va, 46vb, 47ra, 47rb, 47vb, 49va, 50vb, 52va

Nunc site  12vb Nunc tempus  18ra, 18va O lux beata trinitas  43ra, 44ra, 44va, 45ra, 45vb, 46ra, 46rb,46vb, 47ra, 47rb O Nazarene dux  17ra, 18rb Pange lingua  43rb, 43vb, 44va, 44vb Quicumque vult  28vb Rector potens  13ra Rerum Deus  13ra Rex Sanctorum  40va Signum crucis  21va Te lucis  12rb, 14va, 42vb, 44rb, 45ra, 48vb, 50va, 51ra, 51vb Veni creator spiritus  40vb, 41ra, 41rb, 41va, 41vb, 42va, 42vb Veni redemptor gentium  1ra, 1vb, 2ra, 3ra, 4rb, 4vb, 5ra, 5rb Verbum supernum  2ra, 2va, 4ra, 4va, 5rb, 5vb Vexilla regis prodeunt  19vb, 20rb, 20va, 21va Ymnum canamus glorie  40ra

c) Responsorien A dextris est mihi Dominus  14va Ab omni via  17rb Accepit Ihesus  43vb Adaperiat  50va, 51rb Adduxi vos  19va Adiutor meus  13va Adonay  49va Advenit ignis  41vb, 42rb Agnus Dei  26va Ambulabant mecum  10va Amicus meus  22rb Angelis suis  17va Angelus Domini  15vb, 28rb Angelus Domini descendit  33rb, 35va Angelus Domini locutus  33rb, 34vb Angustie mihi sunt  52ra Apparuerunt  41vb Ascendens Christe in altum  39va Ascendens Christus  38va Ascendens in altum  38vb Ascendit Deus in iubilo  38rb, 38vb, 39rb Ascendo ad patrem meum  38va, 39va

Aspice Domine quia facta est  52ra Aspiciebam  4ra Aspitiens a longe  1va Attendite popule meus  19va Audi Israel  19rb Auribus percipe  13rb Barrabas latro  24rb Beata Dei genitrix  8vb, 9rb, 12rb, 48vb, 49ra, 49rb, 50ra, 51ra, 51rb, 51va, 51vb, 52rb, 52va, 53ra Beata et venerabilis  9rb Beata viscera  3vb Beatus Nycholaus  24ra Benedicam Dominum  13ra, 13rb Benedicamus patrem  44va, 46ra Benedicat nos Deus  43ra, 44rb, 44va, 45rb Benedicite Deum  49va Benedictus  8vb Benedictus Dominus  45rb Benedictus es Domine  44va Benedictus qui venit  6va Bonum mihi Domine  18vb, 19rb

255

256

| Register

Canite tuba  2ra Cecus  15va Christe fili David  20vb Christe fili Dei  6rb Christe fili Dei vivi miserere nobis  33va, 38rb Christi virgo dilectissima  23va Cibavit eos  43va Circumdederunt me  19vb, 20vb, 21rb, 23vb Clama  5rb Clamavi  45va, 46ra, 46va, 47vb, 52va Clamavi in toto corde  13ra, 46rb Clamavit ad me  17ra Collegerunt  21rb Conclusit vias meas  21va Confirma hoc  41rb Confirmatum est cor  9rb, 10vb Confitebor tibi Domine  13va Conforta me  50va Congratulamini  30rb, 31vb Congregati sunt  50vb Constantes estote  2rb, 2va Constitues  7va Continet in gremio  10vb Contumelias  21vb Corona  7ra Coronavit eos Dominus  10va Da mihi Domine  47va De illa occulta  2rb De ore leonis  20rb Declara super nos  19ra Delectare  13ra Descendit de celis  3rb, 9rb Deus Domini mei  15vb Deus in te speravi  13va Deus omnium  45rb, 45vb, 46va,46vb Dies sanctificatus  11rb Dignus es Domine  34rb, 35va Diligebat  10rb Discerunt impii  21va Disciplinam  41va Dixit Dominus ad Noe  15va Dixit Ioseph undecim  19ra Domine ne in ira tua  12va, 13vb, 14rb Domine pater  47va Domine rex omnipotens  50va Dum complerentur  41ra Dum transisset  27vb, 28rb, 29ra, 33rb, 34vb

Ecce agnus Die  10vb Ecce apparebit  5ra Ecce dies veniunt  1ra, 2rb, 4rb, 5ra Ecce iam veniet  2rb Ecce karissimi  1va, 4vb, 5rb Ecce nunc tempus  17ra Ecce puer meus  10rb Ecce quomodo moritur iustus  26ra, 26rb Ecce turba  22rb Ecce vicit leo  31rb, 32va Ecce vidi agnum  10va Ecce vidimus eum  22rb Educas panem  43vb Ego dixi Domine  13rb Emitte spiritum  41rb, 47va Eram quasi agnus  21vb Erue a framea  20ra, 21va Estimatus sum  26va Esto nobis  19ra Exaltare Domine  38vb, 39rb, 39vb Exaudi  13vb Exaudiat  50va Expurgate  32rb Exultent iusti  8ra Factus est mihi Dominus  13va Factus est repente  42ra, 42rb Fuerunt sine querela  37va Gaudebunt labia mea  13va Gloria et honore  7ra, 8va Gloria patri  45vb Gyrum celi  47va, 48ra Herodis sevi tyrannide  8rb Hic est dies preclarus  11va Hic est fratrum amator  50vb, 51vb Hic qui advenit  7rb, 8vb Hodie in Iordane  11ra Hodie nobis de coelo  3rb Hodie scietis  2va Homo quidam  43rb, 44vb Honor virtus  44ra, 45vb Iam non dicam vos  41va, 42ra Iesum tradidit impius  24rb Iherusalem cito veniet salus tua  4va Iherusalem luge  26rb Illuminare  11ra Immisit Deus  14vb Impetum  50va Impetum fecerunt  9vb

Register |

Impii super iustum  9vb In columbe specie  11ra, 11rb, 11va, 11vb, 12ra In die qua invocavi te  20va In eternum  46ra, 46rb, 46va, 47vb In eternum Domine  13ra, 15ra, 45va, 53rb In ieiunio  17ra In medio ecclesie  10rb In monte oliveti  22ra In omnem terram  7va In principio Deus  14va, 15rb, 47va In ymnis  50vb Inclina cor meum  45rb, 45vb, 46rb, 46va, 47va, 48vb, 51rb, 52ra, 52va, 53ra Ingrediente Domino  20vb, 21rb Ingressus Pylatus  20va Initium  47va Inmolabit edum  43va, 44vb Insurrexerunt  21vb Inter natos mulierum  23vb, 37rb Interrogabat  11ra Intuemini quantus sit  2va Intuens in celum  9vb Isti sunt agni  31rb, 32va Isti sunt dies  19vb Isti sunt viri sancti  23vb Ite in orbem  38ra, 38rb, 38va, 39rb, 39vb Iudas mercator pessimus  21vb Iudea et Iherusalem  3ra Iuram dicet Dominus  2rb Iustorum autem anime  8ra Lapidabant Stephanum  6vb Lapides torrentis  7rb Laudabilis populus  52ra Letamini  8ra Letentur celi  1va Liber generationis  3vb Locutus est Dominus  19rb Loquebantur  41vb, 42ra, 42rb Magi veniunt  11ra Magna enim sunt  47va Magnus Dominus  44rb,45vb Maria Magdalene  30rb, 31vb Me oportet minui  2rb Memor esto fili  49rb Merito hec patimur  19ra Misereatur  3rb Misericordiam et iuditium  13va, 13vb Missus est angelus  2rb, 4ra

Muro tuos  52ra Nascetur nobis  2rb Ne perdideris me  13va Nimis honorati sunt  7va Nisi Dominus  52ra Noli flere Maria  33vb Non auferetur ceptrum  2ra Non discedimus a te  2rb Non turbetur  38vb Non vos relinquam  42ra, 42rb Nonne cor nostrum  33vb Notum fecit Dominus  6va, 9va Nuntiaverunt Iacob  19ra O crux splendidior  53ra O iuda  22rb O magnum mysterium  6rb, 8vb, 9rb, 9va, 12vb O regem celi  9rb Oculi mei  24rb Omnes amici mei  24rb Omnes de saba venient  12ra Omni tempore  49rb Omnis pulchritudo Domini  38rb, 39rb, 39vb Omnis terra  11rb Ornaverunt  50va Ostende nobis Domine  1va, 1vb Panem celi dedit eis  43va Paratum cor meum  13va Participem me fac  17ra Pascha nostrum  33vb, 35ra Pater peccavi  18va Peccata mea Domine  14va Peto Domine  49rb Petre amas me  37ra Plange quasi virgo  26rb Ponis nubem  40ra Popule meus  19va Post passionem  38rb Posuisti  7ra Principes persecute  20rb Quam magna  13ra Quem queris mulier  33va, 35vb, 36rb, 36vb Quem vidistis  9rb Quid molesti  20vb Quis Deus magnus  45rb Quos omnes  26rb Recessit pastor noster  26rb

257

258

| Register

Redime me Domine  13rb Refulsit sol  50va Reges tharsis  11rb Repleatur os meum  13va Repleti sumus mane  43ra Repleti sunt omnes  40vb, 41ra, 41va, 41vb, 42rb, 42va, 42vb Respice Domine  22va Revelabunt celi  22rb Rex noster  4va Salus nostra  18vb Sana animam meam  13rb, 16ra Sancta et immaculata  9rb Sanctificamini  2rb Sedit angelus  41rb Seniores populi  22ra Septies in die  17rb Sepulto Domino  26ra, 26rb Servus tuus  19ra, 19va Si oblitus  37vb Si bona suscepimus  48vb Sicut fui cum Moyse  19va Sicut ovis  26ra, 26va Speciosus forma  6rb, 9va Spem in alium  50va Spes mea cantabitur  15ra, 15va, 15vb Spiritus sanctus  41ra Statuit Dominus  13rb Stella quam viderant magi  11ra Sub altare Dei  7vb Suffitiebat nobis  49va Summa trinitatis  44rb, 44va, 46ra, 47va Super muros tuos  52ra Super salutem  47va, 48rb Super te Iherusalem  1vb Surgens Ihesus  30rb, 31vb Surrexit pastor bonus  32vb, 35ra Sustinuimus  52ra Synagoga populorum  21vb

Tamquam ad latronem  24rb Te Deum patrem  46ra Te sanctum Dominum  23vb, 51va, 52rb Tempus est  49va Tenebre facte sunt  24va Tolle arma tua  18rb Tota die  20ra Tradiderunt me  24rb Tria sunt munera  11rb, 11va Tribularer  17ra Tristis est anima mea  22ra Tua est potentia  50va Tua sunt  52rb, 52va Tulerunt Dominum meum  30vb, 32rb, 34ra Ultimo  41va Una hora  21vb Unus ex discipulis  22rb Valde honorandus est  7va Velociter exaudi me  13vb Velum templi  24va Veni ad liberandum nos  1va Veni hodie  15vb Verbo Domini celi firmati sunt  41ra Verbum caro  3vb Verbum caro factum est  6rb, 6vb, 7rb, 9ra, 9va, 9vb Verbum iniquum  47va Vere felicem presulem  24ra Videntes stellam magi Reges tharsis  11va, 18vb Vidi Dominum  52ra Vinea mea dilecta  24va Virgo Israel  2rb Viri impii  21va Virtute magna  30vb, 32rb Vocavit angelus Domini  15vb Vos qui transituri estis  19va Vox tonitrui  7vb

d) Versiculi Ab insurgentibus in me  24rb Ab occultis meis  13rb Accedite ad eum et illuminamini  13ra, 15ra, 45va, 47vb, 52va Adesto supplicationibus nostris  49ra Adorate dum omnes  11rb

A facie inimici  19ra Amavit eum Dominus  9ra, 24ra Angelis suis Deus  16vb, 17rb, 17va, 18ra, 18va, 19ra, 19rb, 19va Angelus autem Domini  28va Angelus Domini  29vb

Register |

Annuntiaverunt opera Dei  23vb Aperis  43va Ascendens Christus in altum  38rb, 38rb Ascendens Iesus in altum  38ra Ascendit Deus in Iubilo  38rb Ascendo ad patrem meum  38va Ave Maria  1va, 2rb, 3ra, 4va, 5ra, 5rb Benedicamus patrem  42vb, 43ra, 43rb, 44ra, 44rb, 44va, 45rb, 45vb, 46ra, 46va, 47ra Benedicat nos Deus  43ra, 44rb, 45vb, 46ra,46va Benedictus  8vb, 9va Benedictus es Domine  44rb, 44va, 45rb Benedictus et Largire  12rb Benedictus qui venit  3ra, 3vb, 6va, 6vb, 7rb, 8va, 8vb, 9va, 9vb, 10vb, 32rb, 32va Cadent a latere tuo mille  17ra, 18rb, 18vb, 19rb Caro mea vere  43va Christus resurgens  30vb, 31rb, 31va Cibavit eos ex adipe frumenti  43va Clamaverunt 37va Clamavit ad me  18rb, 18vb, 19rb Collocavit me in obscuris  26rb Conditor 4vb Confirma hoc Deus  41ra, 41rb, 42vb Confitemini  27va, 29vb, 40va Constantes estote  2rb, 2va Crastina die delebitur  2rb, 2va Crastina die erit  2va Crucifixum  29rb, 38va Cum venerit paraclitus  39rb Custodi nos Domine  1ra, 12rb, 44rb Declara super nos  19va Dederunt in escam meam  20va, 21va, 23vb Dedisti hereditatem  7va, 10rb Deus creator  13vb Deus meus eripe me de manu peccatoris  20rb, 20vb, 22ra Deus vitam meam annum  13va Dextera Domini  31va Dicant nunc  32rb Dicant nunc Iudei  30ra, 30vb, 31rb Dicant nunc qui redempti sunt  31ra, 31vb Dicet Domino susceptor  17ra, 18vb Dicite in gentibus  32ra, 32rb

Dicite in nationibus  30ra, 30vb, 31rb, 32rb, 32va, 33ra, 34ra, 34rb, 34va, 34vb, 35va, 36ra, 36va, 38vb, 39ra Diffusa est gratia  24ra Dirigatur Domine  13ra, 13rb, 14ra, 14rb, 15ra, 15vb, 16va, 45va, 47vb, 46ra, 46rb, 46va, 48ra, 48rb, 49ra, 49va, 51ra, 51rb, 51va, 51vb, 52rb, 52va, 52vb, 53rb Diviserunt sibi vestimenta mea  24rb Domine apud te est fons vite  1va, 44va Domine Deus in eternum  1vb Domine Deus meus in te speravi  19vb, 20va, 21va, 21vb Domine Dominus noster  8ra Domine exaudi  13vb Domine in celo  13ra Domine refugium  17ra, 18rb, 18vb, 19rb Dominus in celo  38rb, 38va, 39rb, 39va, 40ra Dominus in Synai sancto  38ra, 38vb, 39ra, 39va, 39vb, 40ra Dominus regit me  13rb Dominus regna  48rb Dominus regnavit  12va, 12vb, 14ra, 14rb, 14vb, 15rb, 15va, 45rb, 45vb, 46rb,46va, 47va, 47vb, 48ra, 48rb, 48vb, 49va, 50rb, 51rb, 51va, 52ra, 52va, 52vb, 53ra Ecce mater  4vb Educas panem de terra  43va, 43vb Eduxit Dominus  31ra Ego dixi Domine  45rb, 46rb, 47va Egredietur Dominus  1rb, 2ra, 2rb, 5ra Egredietur virga de  1rb, 2rb, 4ra, 4va Egredietur virga Ysaias  5ra Emitte agnum Domine  1va, 2ra, 2rb, 4ra, 4va, 5va Emitte spiritum tuum  23vb, 41ra, 41rb, 41va, 41vb Epulemur  29vb Eripe me de inimicis meis  20ra, 20rb, 20vb, 21rb, 21va Eripe me Domine  19vb, 20rb Esto nobis Domine  16ra, 17va Et valde mane  28rb Ex Syon species  1ra, 1rb, 2rb, 3ra, 4rb, 4vb, 5ra Exaltare Domine  12va, 38rb, 38vb, 39ra, 39rb, 47va, 52ra

259

260

| Register

Exultent iusti  4va, 5rb, 23va, 33va, 35vb Exurge Domine  22rb Fiat misericordia  15rb, 47vb, 48ra, 48rb, 48va, 48vb, 49va, 50vb, 52ra, 52va, 52vb, 53rb Fuit homo missus a Deo  23vb Gaudebunt labia mea  13va Gaudete iusti in Domino  23vb, 38ra Gloria et honore  6vb, 8rb, 8va, 9vb, 23va Gloria et honore coronasti  7rb Gloria tibi Domine  11va Hodie scietis  2rb Homo pacis mei in quo speravi  22rb, 26rb Immola Deo  13rb In conspectu angelorum  23vb In die resurrectionis  29ra, 31va In omnem terram  7rb, 7vb, 10ra, 23va, 37va In pace in idipsum  26rb In principio  9vb In principio Deus creavit celum et terram  14va In resurrectione tua Christe  28ra, 29ra, 31rb, 33rb, 33va, 34vb, 35ra, 35vb, 38rb, 39rb, 41ra In te confirmatus  15ra Intret oratio mea  13va Ipse invocavit me  3rb, 6va Ipse liberavit me  17ra, 17rb, 17va, 18rb, 18vb, 19ra, 19rb Iubilate Deo  13ra, 45va, 47vb Iusti autem  7vb Iustorum autem anime  7vb Iustus ut palma  7ra Lapidem quem reprobaverunt  31vb, 32ra Letamini  7vb, 8rb, 34ra, 34va, 34vb, 35va, 36rb, 36va, 37rb, 38ra, 39ra, 42va Locuti sunt adversum me  24va Locutus est  51rb Loquebantur variis  40vb, 41va, 41vb, 42va, 42vb Mane nobiscum Domine  32vb, 34ra, 34va, 34vb, 35va, 35vb, 36ra, 36rb, 36va, 36vb Memento vir Domine  1vb Memor fui nocte  12va, 14va, 15va, 45rb, 45vb, 46ra, 47va, 48vb, 51vb Misit Dominus  10rb Ne perdas cum impiis Deus  20ra, 20rb, 20va, 20vb, 21rb, 21va, 21vb

Ne proitias nos  19rb Nimis honorati sunt  7va Noctum fecit Dominus  3rb Noli flere Maria  28rb Nonne cor nostrum  30ra Notum fecit Dominus salutare  6rb, 9rb Novum genus potentie  11va O Nazarene  17va Omnes gentes  11rb Omnipotens ineffabilis  43ra Omnis terra  11ra, 44ra, 46rb, 49ra, 49rb Oportebat  30vb, 31ra, 37vb, 38ra Ora pro nobis beate Nycholae  24ra Ostende nobis Domine  2ra, 4ra, 4va, 4vb, 5ra, 5rb Panem celi dedit eis  43va, 43vb, 44vb Panem de celo prestitisti eis  43rb, 43vb, 44vb Pascha nostrum  29vb Plorat Rachel  8rb Post partum virgo  37rb, 44rb, 46rb, 49ra, 49rb, 51vb Posuisti  23vb Posuit fines tuos pacem  43rb, 43va, 43vb, 44vb Presepe iam fulget  1ra, 3ra, 4vb Puer natus est nobis  9va Quem queris mulier  28rb, 30rb, 30vb, 31rb, 31vb, 32rb, 32va, 33rb, 34ra, 34vb, 35va, 35vb, 36rb, 36va Qui natus es  6rb Qui sedes  38rb Quoniam peccatorum  23va Quoniam tribulatio proxima est  19vb Quoniam tu illuminas  12va, 47va, 51vb Recordamini  29rb, 38va Regens tharsis  11ra, 11va, 11vb, 12ra, 24ra Repleti sumus mane  13ra, 15vb Resurrexit  37va Rorate celi  1ra, 1vb, 2ra, 4rb, 4vb, 5ra, 5rb Salve festa dies  29rb, 35ra, 36vb, 41rb Salve regina  45vb Scapulis suis  17rb, 19ra Scuto circumdabit te  16vb, 17va, 18rb, 18vb, 19rb Signum crucis  20ra, 20vb Speciosus forma  7rb, 10ra, 12rb Spiritus Domini  40vb, 41ra, 41rb, 41vb

Register |

Stephanus vidit celos apertos  7ra Super salutem de beata Virgine  48rb Surrexit Christus  33rb, 34vb, 35vb, 36rb, 36va, 37vb Surrexit Dominus de sepulchro  29rb, 34ra Surrexit Dominus vere  29rb, 33ra, 33vb, 35ra, 36vb, 39rb Surrexit pastor bonus  31va Tamquam sponsus  3rb, 9rb, 10vb Te martyrium  8ra Tecum principium  3ra, 6vb, 8va, 9vb Timebunt gentes  1va Tu es Petrus  37ra Tulerunt Dominum meum  28va, 32rb Tunc ait illis  20va

Tunc exultavit  1rb Unus autem  21rb Usque quo exaltabitur  20ra Valde honorandus est  23vb Venient ad te  11rb Venite adoremus eum  11rb, 12ra Verbo Domini  41ra, 41va, 41vb Verbum caro factum est  9va Vespertina oratio  12rb, 13vb, 14ra, 14va, 15rb, 15va, 46ra, 47vb, 48va, 49ra, 45ra, 45vb, 46rb, 47rb, 48ra, 48rb, 49rb, 50ra, 50va, 51ra, 51rb, 51va, 51vb, 52rb, 52va, 53ra Veterem hominem  12ra Vox clamantis in deserto  2ra, 5rb, 5va, 5vb

e) Collecten Ab omnibus nos quesumus Domine  13vb Absolve quesumus Domine  19va, 46va, 49ra, 49va, 52vb Adesto Domine officiis nostris  17va, 23rb Adesto Domine populo tuo  41vb, 52rb, 53rb Adesto Domine supplicationibus nostris  23va, 38rb Adesto nobis misericors Deus  52vb Adesto supplicationibus nostris  48vb Adiuva nos Deus  15vb Adiuva nos quesumus Domine  8ra Afflictionem populi tui  13ra Ascendat ad te Domine  49ra Assit nobis quesumus Domine  40vb, 41vb Aufer a nobis Domine  15vb, 48ra Auge fidem  19rb Aurem tuam  5ra, 5rb Averte quesumus Domine  19ra Beati Iohannis euuangeliste  7va Beatus Stephanus prothomartyr  7ra Benedictio tua Domine  20rb Celesti lumine quesumus Domine  32vb Celesti nos quesumus Domine  46va Christianam quesumus Domine  35va, 35vb, 36rb Clamantes ad te Deus  51va Clamantium ad te Deus  14rb Cognovit autem pater  52rb Concede misericors Deus  19va Concede nobis Domine  15vb

Concede nobis misericors Deus  41rb, 44va Concede nobis omnipotens Deus  11va Concede nobis presidia Domine  16rb Concede nobis quesumus Domine  47va, 47vb Concede nobis quesumus omnipotens Deus  16vb Concede nos famulos  49vb Concede quaesumus omnipotens Deus  3vb Concede quesumus  8va, 46ra, 46rb, 47ra, 47vb, 49rb, 51vb, 53ra Concede quesumus misericors Deus  32ra Concede quesumus omnipotens Deus  1vb, 4vb, 5ra, 14va, 19rb, 28ra, 28vb, 30rb, 30vb, 31ra, 31rb, 32vb, 37rb, 37va, 38ra, 38rb, 38vb, 39va, 39vb, 40rb, 42va, 44rb, 44vb, 45ra Concede quesumus omnipotens Deus ita manus meas lavare  25vb Conscientias nostras  1va, 4va Conserva quesumus Domine  13ra, 14rb Conserva quesumus Domine populum tuum  49va Converte nos  17va, 17vb Corda nostra quesumus Domine  10vb Cunctas  45va Custodi quesumus Domine  49rb, 49va Da misericors Deus  21rb Da nobis quesumus Domine  7ra, 7rb, 10ra, 14ra, 46vb

261

262

| Register

Da nobis quesumus omnipotens Deus  2va Da quesumus Domine populo tuo  1vb, 9vb, 51ra, 51rb, 52rb Da quesumus ecclesie tue  42rb Da quesumus omnipotens Deus  4vb, 9ra, 21va, 32ra, 32rb, 38ra Delicta nostra  46va Depelle Domine  36rb Deprecationem nostrum  46ra, 46rb Deus a quo bona cuncta  36va, 37vb Deus a quo et Iudas  24vb Deus ad celebrandam  39va Deus celi terreque dominator  45vb Deus cuius antiqua miracula  27ra Deus cuius filius  38va Deus cuius hodierna die preconium  8ra, 10va Deus cuius providentia  32va, 47rb Deus cuius spiritu  40vb Deus cuius unigenitus  11vb, 12ra Deus humani generis  36va Deus illuminator  11ra, 11rb Deus in te sperantium fortitude  43ra, 45ra Deus incommutabilis virtus  40rb Deus indulgentiarum  4rb Deus innocentie  33ra, 33rb Deus innocentie reparator  35rb Deus innocentie restitutor  39va Deus nostrum refugium  52vb Deus omnium misericordiarum  20ra Deus per quem nobis redemptio venit  30ra, 32rb Deus pro cuius ecclesia  8rb, 8va Deus quem diligere et amare iustitia  20va Deus qui ad celebranda  38vb Deus qui ad eternam vitam  35rb, 36rb Deus qui anime famuli tui  24ra Deus qui apostolic  41va Deus qui beatum Nycholaum  24ra Deus qui beatum Petrum  23va, 37ra Deus qui bonis tuis  8ra Deus qui conspicis  15rb, 18rb, 31ra, 31rb Deus qui credentes in te fonte  31va Deus qui credentes in te populos  32ra, 34vb, 35va Deus qui de beate Marie  1va, 2rb, 2va, 3ra, 4va, 5ra, 5rb, 5vb Deus qui diligentibus te  46vb, 47ra

Deus qui diversitatem  31vb Deus qui ecclesiam tuam  17ra, 27ra, 31ra Deus qui errantibus  35vb Deus qui fidelium mentes  36rb Deus qui hanc sacratissimam noctem  27vb Deus qui hodierna die  11rb, 28ra, 28vb, 41ra, 42va Deus qui hodierna die corda  42vb Deus qui hodierna die per unigenitum  33vb, 35ra Deus qui humane substantie  9rb Deus qui in Abrahe  40rb Deus qui in deserti regione  19rb Deus qui in filii tui humilitate  34vb Deus qui iuste irasceris  13ra Deus qui licet sis magnus  7vb Deus qui licet sis magnus  10rb Deus qui mirabiliter  26vb Deus qui miro ordine angelorum  23vb Deus qui multiplicas  32vb Deus qui nobis  7rb, 40rb Deus qui nobis ad celebrandum  31vb, 32ra Deus qui nobis nati salvatoris  9va Deus qui nobis per os  10ra Deus qui nobis sub sacramento  43rb, 43va, 43vb, 44va, 44vb, 45ra Deus qui nos  27ra Deus qui nos conspicis  14ra Deus qui nos exultantibus animis  33vb Deus qui nos fecisti hodierna die paschalia festa celebrare  29va, 30ra Deus qui nos in tantis periculis  14rb Deus qui nos per beatos Apostolos  23vb Deus qui nos per paschalia  31va, 31vb Deus qui nos redemptionis nostre  2va, 3ra Deus qui nos remediis gloriosis  18ra Deus qui nos resurrectionis  29ra, 31rb, 33va, 34ra, 34rb, 34va, 34vb, 35ra, 37ra, 37va Deus qui nos resurrectionis et ascensionis  38rb, 39ra, 39rb, 39va, 41ra Deus qui nos unigeniti tui  7ra Deus qui omnes in Christo renatos  31ra Deus qui omnipotentiam tuam  48ra, 48rb Deus qui paschale nobis remedium  29rb, 29va Deus qui paschale sacramentum  41ra Deus qui per beate Marie virginis partum  6vb, 7ra, 7rb

Register |

Deus qui per unigenitum tuum  33ra Deus qui populum tuum  30va, 30vb Deus qui pro salute mundi  35rb Deus qui renatis  30vb, 31va, 33va, 33vb, 36va Deus qui sacramento  41rb Deus qui salutis  10ra, 10rb, 10va, 12ra, 12rb, 12vb, 13ra Deus qui salutis eterne  9vb Deus qui sollempnitatem paschale  30rb Deus qui te in rectis  52va Deus qui tribus pueris  49vb Deus qui unigenitum tuum gentibus stella duce revelasti  24ra Deus refugium nostrum  52vb Deus totius conditor creature  32vb Deus virtutum  47rb Deus vita fidelium  39rb Dilectissimi nobis Domini  24vb Dirigat corda nostra  51rb, 51va Discat ecclesia tua Deus  8rb Domine Deus pater omnipotens  43ra Ecclesiam tuam Domine  7va, 10rb Ecclesiam tuam quesumus Domine  23vb, 50ra, 50rb Ego Dominus Deus vester  46ra Esto Domine plebi tue  37va Esto Domine propitius  17ra, 17rb Esto nobis propitious  46va Exaudi nos Deus  48rb, 50vb, 52va Exaudi quesumus Domine  12rb Exaudi quesumus populum tuum  14ra Excita Domine corda nostra  4rb Excita Domine quesumus tuorum fidelium  53ra Excita quesumus Domine potentiam tuam  1ra, 2ra, 2va, 5rb, 53ra, 53rb Exertitio veneranda  20rb Exultemus  2rb, 5rb Fac nos Domine  48va Fac nos omnipotens Deus  36vb Fac nos quesumus Domine  5rb, 46rb Familiam tuam  14rb, 18rb, 35ra, 36vb, 51rb, 52rb, 52va Familie tue quesumus Domine  50vb Festina quesumus domine  5rb Fideles tui Deus  15ra Fideles tui Domine  52va

Fideles tuos Domine  18va Filium tuum  44va Gaudeat Domine plebs  35vb Gloriosus Deus  7vb Gratie tue quesumus Domine  5rb, 15va Gratificavit nos Deus  13ra Illo nos igne quesumus Domine  42ra, 42rb Illumina quesumus Domine  11ra, 12rb, 44rb Imploramus Domine clementiam tuam  19ra Inclinantes se Domine  16va Indulgentiam nobis quesumus Domine  24ra Infirmitatem nostram  23va Iniquitates nostras  48va Intende quesumus Domine  48rb Intercessio quesumus Domine  23vb Ipsi nobis Domine  8ra Largire nobis Domine  47rb, 47va, 47vb Largire quesumus Domine  6rb, 6va, 8vb, 9va, 51vb, 52ra, 52rb Largite nobis quesumus Domine  7rb Letetur ecclesia tua  39ra, 39rb Libera quesumus Domine  20rb Maiestati  38vb Mentes nostras quesumus Domine  41vb, 42ra Mentibus nostris quesumus Domine  42va Miserere iam quesumus Domine  14rb Misericordie tue  15vb Multiplica quesumus Domine  32ra Oculi nostri  48ra Omnes sancti  38vb Omnipotens et misericors Deus de cuius mune  48va, 48vb Omnipotens et misericors Deus universa nobis  51va, 51vb Omnipotens in effabilis  44va Omnipotens sempierne Deus  48rb Omnipotens sempiterne Deus  6vb, 8va, 8vb, 9ra, 9va, 11va, 15va, 17rb, 20vb, 21va, 21vb, 27ra, 32rb, 35vb, 39rb, 40ra, 44ra, 44va Omnipotens sempiterne Deus da nobis fidei  49ra Omnipotens sempiterne Deus deduc nos  35vb

263

264

| Register

Omnipotens sempiterne Deus infirmitatem  14rb Omnipotens sempiterne Deus qui celestia  14ra Omnipotens sempiterne Deus qui dedisti  43rb Omnipotens sempiterne Deus qui nos ydoneos  23vb Omnipotens sempiterne Deus qui primitias  6vb, 9vb Oremus dilectissimi coram crucem  43vb Parce Domine  16rb, 18va, 37rb, 37va Paschalibus nos Domine  36vb Pateant aures  48ra Peccata nostra quesumus  48ra Pietate  16ra, 21vb, 43vb, 49vb Plebis tue quesumus Domine  52vb Populum tuum quesumus Domine  18ra, 21va Populus tuus quesumus Domine  34ra Porrige nobis Domine Deus  23va, 37rb, 48rb Preces populi tui  4va, 14vb, 15ra, 15vb Presta Domine fidelibus tuis  16ra Presta nobis Domine  1va, 44va Presta nobis misericors Deus  18va Presta nobis omnipotens et misericors Deus  31ra, 35vb Presta quesumus Domine  41va, 42vb Presta quesumus Domine Deus noster  2va, 34ra, 34rb, 34va, 34vb Presta quesumus Domine familie tue  32rb Presta quesumus misericors Deus  46ra Presta quesumus omnipotens Deus  3ra, 4vb, 7rb, 7vb, 11va, 11vb, 14rb, 21vb, 29ra, 28rb, 29vb, 30ra, 31ra, 31rb, 31va, 31vb, 33rb, 34ra, 34rb, 38ra, 45rb Presta quesumus omnipotens Deus ut familiam  23vb Presta quesumus omnipotens et misericors Deus  33va Presta quesumus populo tuo  14ra Preveniat nos Domine  53ra, 52rb Preveniat quesumus nos Domine  46va Proflue miserationis tue  44va Prope esto  1vb Propitiare Domine  19ra, 52ra Protector  17rb

Protector in te sperantium  46rb Purifica quesumus Domine  20vb Purificent nos  46ra Quesumus omnipotens Deus  2ra, 2rb, 14ra, 18vb, 20ra, 36vb Rege quesumus Domine  15va Reparet nos quesumus Domine  18va Respice  6vb Respice Domine propitius  15ra, 15va, 22vb, 48ra, 49ra Respice nos  3rb, 6rb, 47vb Respice quesumus Domine  23vb, 24ra, 24vb, 26ra, 48rb Salva nos  11ra, 12rb Sancti nominis tui  45vb, 46ra Sancti Spiritus Domine  23vb, 42ra, 42vb Sentiamus Domine  48va Sit Domine quesumus  7va Solita nos quesumus Domine  32rb, 32va, 33ra, 34vb Spiritus nobis  35ra Subiectum tibi populum  18vb, 19ra Subuciat  1va Subveni Domine servis tuis  18vb Succurre quesumus Domine  12vb Super populum tuum  17rb Suscipe Domine  45va Tempora nostra  51va Tribue quesumus omnipotens Deus  31va, 39ra Tribulationem nostrum  14rb Tu semper quesumus  19va Tua nos Domine  49rb, 53rb Tua nos Domine gratia  50va Tua nos Domine quesumus  46rb Tua nos gratia quesumus Domine  19vb Tua nos misericordia Deus  21rb Tua nos quesumus Domine  50vb Tuere Domine  48va Tuere nos quesumus Domine  47vb Tuere quesumus Domine  15rb, 15vb Ut a nostris excessibus Domine  47vb Ut cunctis Domine  48ra Ut tuam Domine  45va Vide Domine  46rb Vincula quesumus Domine  46rb Vota quesumus Domine  12vb Vox nostra  45rb

Register |

f ) Evangelien Abeuntes pharisei  52vb Abiit Ihesus transmare Galilee  19rb Accesserunt ad Ihesum pharsei  51ra Ad dandam scientiam  13va Amen amen dico vobis si quid petieritis  36va Amen dico vobis qui non intrat per ostium  41vb Angelus Domini apparuit  7vb Anno quinto decimo  2ra Anno quintodecimo  5vb Ascendens Ihesus in naviculam  51rb Ascendente Ihesu in naviculam  14rb Assumpsit Ihesus  15va, 18ra Attendite a falsis prophetis  47rb Beati oculi qui vident  48vb Benedicamus  46va Caro mea vere est cibus  43va Cognovit autem Ihesus  36ra Convocatis Ihesus  42ra Cum appropinquasset  1rb, 20va, 20vb Cum appropinquavit Ihesus Iherusalem  47vb Cum audisset Iohannis in mundis  5ra Cum autem descendisset Ihesus de monte  14ra Cum consummati essent dies octo  9rb Cum esset sero  33rb Cum est desponsata  2rb Cum factus esset Ihesus  11vb, 12va, 12vb Cum ieiunatis  15vb Cum intraret Ihesus  50vb Cum natus esset Ihesus  11rb Cum sublevasset  53ra Cum turba multa  47rb Cum turba plurima  15rb Cum turbe irruerent ad Ihesum  46vb Cum venerit paraclitus  36va, 44rb Defuncto herode  10vb Dicebat Ihesus turbis Iudeorum et principibus sacerdotum  6vb, 20ra Dixit Ihesus ad quosdam  48ra Dixit Ihesus Petro  7va Dixit Ihesus turbis similitudinem  51va Ductus est Ihesus  17ra Dum iret Ihesus in Iherusalem  49ra

Duo ex discipulis Ihesu  30rb Ego sum pastor bonus  34vb Ego sum vitis vera  37va Egressus Ihesus  18rb Erant appropinquantes  46ra Erant Ioseph  8vb Erat homo ex phariseis  42va Erat Ihesus eiciens demonium  18vb Erat Ioseph et Maria  8va Erat quidam regulus  52ra Erunt signa in sole et luna  4va Estote misericordes  46va Exiit edictum  3vb Exiit Ihesus de finibus Tyri  48rb Exiit sermo inter fratres  10rb Factum est in una dierum  42rb Hodie celesti sponso  11rb Homo quidam erat dives et habebat villicum  42vb, 45rb, 47va Homo quidam fecit  45vb Ibat Ihesus in civitatem que vocatur Naym  50rb Illuminare Domine  13vb In principio erat verbum  3vb, 6va Innocentes pro Christo infantes  10va Iste est Iohannes  7vb Ite dicite Iohanni  5rb Liber generationis  3vb Manifestavit se Ihesus  31rb Maria Magdalene  28rb, 35ra Maria stabat ad monumentum  31vb Miserunt Iudei  2ra Missus est angelus  5rb Mitte manum tuam  34rb Modicum et iam non videbitis me  35va Ne haberes  21va Nemo potest venire ad me  42ra Nisi habundaverit  46vb Nuptie facte sunt  12va, 13vb Pastores loquebantur ad invicem  3vb, 6ra Per viscera misericordie  13vb Precursor Iohannes  12ra Qui vestrum habebit amicum  36vb Quis ex nobis arguet me de peccato  20ra Recumbentibus undecim discipulis  38rb Respondentes Ihesus dixit  14rb

265

266

| Register

Sacrifitium Deo  13vb Salutem ex inimicis  13va Sepelierunt Stephanum  10ra Si diligitis me  40ra Si quis diligit me  41ra Sic Deus dilexit mundum  41va Simile est regnum celorum homini regi  14va, 14vb, 52rb Stetit Ihesus  30vb

Sublevatis Ihesus oculis  37vb Surgens Ihesus in Synagogam  42rb Una sabbati  32va Undecim discipuli  32rb Vadam ad patrem meum  18va Vado ad eum qui me  36rb Vespere sabbati  26rb Vidit Iohannes  12ra

g) Psalmen Ad Dominum  7rb Ad te Domine clamabo Deus meus  34ra Ad te levavi  7rb, 12vb, 18va, 19ra, 19vb, 20va, 38va, 43vb Afferte Domino  11ra, 34ra Beati immaculate  12vb, 22vb, 28vb, 33va Beati quorum  4ra, 35rb Beatus qui intellegit  4ra Beatus vir  2rb, 6vb, 7rb, 7vb, 8rb, 8va, 9vb, 10rb, 12rb, 18vb, 19rb, 19vb, 28rb, 29vb, 30va, 32ra, 33rb, 34vb, 35va, 36rb, 43va, 45rb, 45vb, 46ra Benedic anima mea  39ra, 41ra Benedicite  14vb, 15va, 17ra Benedictus  1ra, 3vb, 12rb, 13vb, 14vb, 14vb, 16vb, 22va, 24va, 35va, 36ra, 36va, 39ra, 40vb, 44ra Benedixisti  3rb, 9rb Bonum est  2ra Cantate Domino  3rb, 9rb, 11rb, 13vb, 44rb Celi enarrant  2rb, 7rb, 9rb, 10ra, 12va, 17ra, 19rb, 20ra, 32rb, 38rb, 47va, 50vb, 52ra Confitebimur  22rb Confitebor  6vb, 8ra, 12va, 13vb, 29vb, 30va, 32ra, 40ra Confitemini  12vb, 14vb, 15rb, 15va, 17ra, 28vb, 33va Conserva me  2rb, 12va, 17ra, 19rb, 20ra, 26rb, 31vb, 47va, 50va, 52ra Credidi  7rb, 7vb Cum consummati essent  9va Cum invocarem  26rb, 30rb Deduc me  12vb Defecit  13ra Deprofundis  6vb, 7rb, 8rb, 11va

Deus Deus meus respice  1va, 12vb, 15va, 17ra, 24rb Deus in adiutorium  22ra Deus in nomine tuo  12vb, 22vb, 24rb, 26rb, 28vb, 33va Deus iudicium  3rb, 11ra, 22rb Deus noster refugium  11rb Deus ultionum Dominus  24va Deus venerunt gentes  7vb, 10rb Dilexi quoniam  13rb, 39va Diligam te Domine  12va Dixi custodiam  13rb, 21vb Dixit Dominus  6vb, 7va, 9ra, 10vb, 11va, 13ra, 14ra, 29vb, 30va, 31ra, 32ra, 35rb, 35vb, 36rb, 36vb, 38va, 39va, 41va, 41vb, 42va, 42vb, 43rb, 43vb, 44vb Dixit insipiens  12va, 13va, 21vb, 31rb Domine Deus meus  12rb Domine Deus meus in te speravi  30vb Domine Deus noster  12va, 30vb, 38rb Domine Deus salutis  24rb, 26rb Domine in virtute  12va, 32rb, 38vb Domine ne in furore  4ra, 12rb,, 13rb, 24rb, 30rb Domine probasti  7vb Domine quid multiplicati  12rb, 28rb, 33rb Domine quis habitabit  12va, 26rb, 31vb Domini est terra  9rb, 12vb, 26rb Dominus dixit  10va Dominus illuminatio  13ra, 17va, 21va, 24rb, 26rb, 34ra Dominus regit me  12vb, 32va Dominus regnavit  2rb, 3vb, 4va, 5ra, 7ra, 7va, 7vb, 11rb, 14vb, 15rb, 28vb, 30rb, 39ra, 41ra, 43ra, 44rb, 48vb, 50vb Dominus regnavit exultet terre  9rb, 11rb

Register |

Ecce nunc benedicite  24rb, 27vb Ego dixi in dimidio  12vb, 26va Eripe me de inimicis meis  24rb Eructavit  9rb, 44rb Exaltabo te  2vb, 26rb Exaudi Domine  12va, 31vb Exaudiat te Dominus  12va, 32rb, 43va Expectans experavi  24rb Exsurgat Deus  41ra Exultate Deo  13va Fundamenta  8va, 9rb, 10vb, 12ra In convertendo  7vb In Domino confide  12va, 30vb, 38rb In exitu Israhel de Egypto  30ra, 30vb, 31rb, 32ra, 32va In te Domine speravi  22ra, 24ra, 35rb Inclina cor meum  12vb, 16ra, 24vb Iubilate Deo omnis terra  11ra,, 28vb Iubilemus Deo  13ra Iudica me Deus  12vb, 22vb, 32va, 43va Laudate Dominum  15va, 17ra, 22rb Laudate Dominum omnes gentes  2vb, 27vb Laudate Dominum quoniam bonum est  2vb, 38va Laudate nomen Domini  2vb, 38va Laudate pueri Dominum  2vb, 7va, 29vb, 30va, 31ra, 31va, 32ra, 32va, 38va

Legem pone  12vb Letatus sum  13rb, 39vb Magnus Dominus  3rb, 41ra, 42ra Memento Domine David  6vb, 13va Mirabilia  13ra Miserere mei Deus  2ra, 4ra, 13ra, 13rb, 13va, 13vb, 14vb, 15va, 16rb, 17ra, 17va, 18rb, 18vb, 19rb,, 20ra, 20va, 21va, 21vb, 22rb, 22va, 22vb, 24ra, 24va, 24vb, 26va, 43vb Misericordias Domini  3rb, 8va, 10va Nisi Dominus  38ra, 39vb Notus in Iudea Deus  22rb, 26rb Omnes gentes  11ra, 38vb Quam bonus Israhel  22rb Quare fremuerunt  3rb, 9rb, 10va, 12rb, 24rb, 28rb, 33rb Qui habitat  24ra Quicumque vult  12vb, 33va Retribue  12vb, 22vb, 28vb, 33va Salvum me fac  12va, 13va, 22ra, 31rb Usquequo Domine  12va, 31rb Usquequo exaltabitur  20va Ut quid Deus  22rb Venite exultemus  11ra, 12ra, 34ra, 35rb, 37va, 38ra, 44rb Verba mea  4ra, 30rb Voce mea  22rb

h) Introiten Ardua spes mundi  37rb Benedicta sit sancta trinitas  44va Cantate Domino  36va Da pacem Domine  51ra Deus dum egrederis  42ra Domine longe  21rb Dominus dixit ad me  3vb Dum medium silentium  8vb Ecce advenit  11rb Etenim sederunt  10ra Ex ore infantium  8ra, 10va Exaudi Domine  39rb Exaudivit de templo  37ra, 38ra Exultate  49vb Hodie scietis  2va

Iudica me Deus  20ra Karitas Dei  42va Letetur  49vb Lux fulgebit  6ra, 10vb Misericordia Domini  35va Nos autem gloriari  22vb, 47ra Protexisti me  37va Puer natus est nobis  9va Quasi modo geniti  34rb Reminiscere miserationum  17vb, 21vb Resurrexi  29rb, 33vb, 35ra, 36rb, 36vb Spiritus Domini replevit  41rb, 42rb, 42vb Veni et ostende Domine  2va, 5vb Vocem iocunditatis  36vb, 37vb

267

268

| Register

i) Invitatorien Adoremus Deum quia ipse fecit nos  15va, 45rb, 45vb, 46ra, 46vb Adoremus Dominum  12rb, 13va, 13vb, 14ra, 14va, 15rb, 46vb, 47rb, 47va, 47vb, 48ra, 48rb, 48vb, 49ra, 49rb, 50ra, 50va, 51rb, 51va Adoremus regem apostolorum  7rb Christum regem adoremus  43rb, 44vb Christus apparuit nobis  11vb Christus Natus est  3rb, 8va, 9rb, 10va Deum verum  42vb, 44rb Dominum Deum nostrum  13vb, 18ra Dominum qui fecit nos  13va, 51vb, 52rb, 52va, 53ra Ecce venit rex  5ra Exaltare regemen regum  39va Hodie scietis  2rb Hodie si vocem Domini  19vb In manu tua Domine  13va, 15vb Innocentie auctorem Dominum  7vb Ipsi vero non cognoverunt  20va Item in altum  39rb

Iubilemus Deo  13rb Non sit vobis vanum  16vb Populus Domini  19rb Preoccupemus faciem Domini  18rb Quadraginta annis  21vb Quibus iuravi  21vb Quoniam Deus magnus Dominus  18vb Regem ascendentem in altum  38ra, 39ra, 39va, 39vb, 39vb, 40ra Regem confessorum  9ra Regem martyrum  8rb Regem prothomartyris  6vb Repleatur os meum  42rb Rex noster  4va Spiritus Domini  40vb, 41va, 42ra, 42rb Surgite vigilemus  2ra Surrexit Dominus vere  30rb, 30vb, 31rb, 31vb, 32rb, 32va, 33rb, 34vb, 35va, 36va Ubi tentaverunt me  21va Venite adoremus  49vb Venite exultemus Domino  13ra, 17rb, 19va

k) Capitula Abluti estis  40vb, 41rb Abrahe dicta sunt  48vb Accedamus vero corde  14va Accipietis virtutem  38va Accipite disciplinam  48ra Ad eloquia Domini  47vb Adeamus cum fidutia  38rb Advocatum habemus  35vb Apparuit benignitas  9va Apparuit gratia salvatoris  6va Audistis dispensationem Dei  15va Audite vocem meam  19va Audivi contumelias  20va Beatus homo qui audit me  48rb Benedictus Deus  12vb, 15va, 34ra Bona est cum ieiunio oratio  49va, 50rb Bonas facite vias vestras  18vb Bonus est Dominus  53rb Cantabant sancti  8ra Christus eristens pontifex  20ra Christus novi testament  20rb

Christus passus est  34vb Christus pro nobis mortuus est  20ra Christus resurgens  36vb Christus semel  32vb Circumspexi  21rb Clara est sapientia  48rb Cogitare de sapientia  48rb Communicantes Christi passionibus  36rb Concupiscite sermones  48va Confidimus in Domino Ihesu  51va Confortate  5rb Confusus sum  19vb Congregabo vos  52ra Consepulti sumus  36rb Contristati estis  17ra, 17va Conversus est in me  52vb Convertimini et agite penitentiam  52rb Convertimini  15vb Corpus meum  20vb Credamus  38vb, 39va Credamus secundum operationem  38ra

Register |

Crucifixus est Christe  36rb Cum effuderis esurienti  15vb Cum esset Stephanus  7ra Cum sit filius splendor  9va Custodi legem  47vb Datus este Israhel  3ra Dedit Deus Christum  39ra Dei filius  46va Dei sumus facture  39rb Deponentes mendatium  50vb, 51rb Deus caritas est  45ra Deus et Dominum suscitavit  35vb Deus illuxit  19ra Deus omnis gratie  45vb Deus pacis  34ra Deus patrum nostrum  35rb Deus qui dives est  36vb, 39va Deus reconciliavit  36vb Deus suscitavit Ihesum  33va Dilectio proximi  14rb Diligamus Deum  45va Domine miserere nostri  6rb, 12vb, 33va Dominus Iacob  1va Dominus Ihesus in qua nocte tradebatur  43rb, 43va, 43vb, 44va, 44vb Dominus possedit me  48ra Dum complerentur  41ra, 41vb Ecce Agricola  5rb Ecce Deus noster  4va Ecce dies veniunt  53ra Ecce Dominus Deus  2ra Ecce ego mittam  4vb Ecce ego requiram oves meas  17ra Ecce in iustitia  4vb Ecce isti delonge venient  11rb, 12ra Ecce leno  11rb Ecce pontifex  8va Ecce testem  11ra Ecce testem populis  11vb Ego diligentes me diligo  48ra Ego pascam  17rb Ego sapientia ex ore  47vb, 48ra, 48va Egredietur virga  4rb Elegit nos Deus  13ra Eratis aliquando  18vb Eratis enim sicut oves errantes  35ra Erit in novissimis diebus  1ra Estimate vos  36vb

Estimo  46rb Estote imitatores Dei  35vb Estote invicem  48vb Estote prudentes  39rb, 40ra Ex ipso vos estis  18va Expoliantes vos  48va, 49ra Exultate  46ra Facta est prefinitio  39va Fidelis Deus  13ra, 19ra Fidelis sermo  14rb Fidutiam talem habemus  49ra, 51va Fili mi ne obliviscaris  47va Fortis in bello  8rb Gaudete et laudate  9va, 10vb Gaudete in Domino semper  5rb Gaudete perfecti estote  12rb Gaudete sine intermission  14ra Gloriemur in deo  36rb Gratia vobis et pax  36va Gratias agere debemus  14ra Gratias agimus Deo  15ra, 35vb Gratias ago Deo meo  14rb, 50vb Habe fidutiam  47va Habemus gratiam  15rb Habemus thesaurum  36ra Hec est voluntas Dei  14ra, 18va Hii empti sunt  8rb, 10rb Hii sunt qui cum mulieribus  8ra Hoc sentite  20vb, 21va Hortamur vos  16vb Humiliamini  45vb Iherusalem civitas Dei  49va Ihesum nazarenum  33rb Ihesus iunxit se  30rb In Christo nos habuit  46va In die illa  1vb In die illa adiciet Dominus In die illa exaudiam  52va In die illa pullulabit  52va In die illa veniet Dominus  4vb In diebus illis  53ra In hoc cognovimus  45va In hoc mortuus est Christus  35va In hoc perfecta est  45va In monte Syon erit salvatio  52vb In omnibus sumentes scutum  51rb, 51va Inclinate aurem vestram  19va Initium sapientie  48va

269

270

| Register

Intuens in celum  7ra Ipse Deus vivens  2va Ipse Dominus noster Ihesus Christus  15rb Ipse spiritus  46va Israhel germinavit  52vb Isti sunt qui non inquinaverunt  8ra Iusti sunt omnes sermones  48rb Iustificati ex fide  46rb Iustitia Dei  15va Iustus cor suum  9ra Lauda et letare  2va Laudate nomen Dei  46ra Lavamini et mundi estote  19va Letabitur deserta  5rb Leva Iherusalem  11va, 11vb, 12ra Levabit Dominus  1vb Lex propter transgressionem  49ra Lex sapiente fons vite  48rb Loquente petro  40vb, 42va Magnum est sacramentum  38va, 39va, 40ra Mandatum novum est  35vb Montes Israhel  52va Multifarie  6va Mundemus nos  15va Nemini quicquam de beatis  14ra Noli timere Syon  2va Nolite mirari  45vb Nomen sanctum meum  52va Non accepistis  41ra Non errabit  52ra Non inmittet  50vb Non spiritum huius mundi  41rb Non sumus positi in ira  14ra Nos cum essemus  9vb Notum sit omnibus  35rb Nunc egredieris Syon  53rb Nunc liberati  46va O altitude  43ra, 44rb Obsecramus pro Christo  15rb Omnes unanimes  46rb Omnipotens sempiterne Deus  9va Omnis qui in agone  14vb Pacem sequimini  15ra Parvulus natus est nobis  9ra Pater filius  44ra Pax Christi exultet  15ra Ponam tabernaculum  46rb Populus acquisitionis  33ra, 33vb

Populus gentium  3ra, 3vb, 6vb, 8vb Positis autem genibus  7rb Posside sapientiam  47vb Potens est Deus  19ra Principium sapientie  47vb, 48ra Pro omnibus mortuus  36rb Prope est Iustus meus  5rb Prope feci iustitiam meam  5ra Propter hoc sciet populus meus  6rb Quando congregavero domum Israhel  52rb Que pace sunt sectemur  18va Querite Dominum  2va, 17rb, 52vb Qui descendit ipse est  38ra, 38va Qui timetis Dominum  49ra, 51rb Qui vicerit dabo ei sedere  7vb Qui vicerit et custodierit  7va Qui vicerit faciam illum columpnam  7va Qui vicerit vestietur  10rb Qui vixerit vestietur  7va Qui vult vitam diligere  46rb Quicumque in Christo baptizati estis  12vb Quicumque manducaverit  43vb Quis similis tui  53ra Quisquis confessus fuerit  45rb Quotienscumque manducabitis panem  43va Recordabor pacti mei  52rb Redempti estis  34vb Regem seculorum exaltate  49va Regi seculos  44va Religio munda  19ra Renovamini in spiritu  50vb Rogamus et obsecramus  18rb Sanabo contritiones vestras  50va, 51ra Sanctificabo nomen meum  19rb Sanctus dies Domini est  49va Sanguis Christi  20rb Sapientia edificavit sibi domum  48ra Scientes  1va Scietis quia ego Dominus  51va, 51vb Secundum Ysaac  19rb Seminate vobis  52vb Semper mortificationem  36va, 37vb Sentite de Domino  46ra Servavi te  11rb Si Deus dilexit nos  45rb Si preoccupatus fuerit  49rb, 50ra Si quis audierit  7va

Register |

Si quis potens est  49va Si revertamini et quiescatis  18ra Si sapientiam invocaveris  47rb Si spiritu facta carnis  46va Si spiritus eius  41va, 41vb, 42vb Spiritus timentium Deum queritur  51rb, 51va Stabiles estote  13vb State in fide  14ra Stephanus plenus  10ra Stephanus plenus gratia  7ra Superabundavit  14rb Surge illuminare  11ra, 11va Suscitabo super gregem meum  52va Suscitabo vobis  52va Tres sunt  44va Tu autem in nobis  1ra Tu Domine demonstrasti  20rb Tu Domine Sabaoth  21va Tu in nobis es  12rb, 44rb, 45ra

Ubi habundavit  16va Ubi habundavit delictum  15vb Unicuique nostrum  37vb, 38ra, 39vb Unius est sermo  15vb Unus Dominus  44va Vado parare  39vb Vanitati creatura  46rb Venit Dominus de Syna  9vb Verbum caro factum est  6vb Vere languores nostros  21rb Veritatem et iudicium  50vb Via vite custodiente  48rb Videbant omnes Stephanum  7ra Videmus nunc  15vb Vidi et ecce quasi aspectus  51vb Vidi supra montem Syon  7vb, 10va Vir si fuerit iustus  17rb, 17va, 52rb Volens Deus  18rb Vox Domini ad civitatem  53rb

l) Tractus Attende  40rb Cantemus  27ra De necessitatibus  17vb Domine audivi  24vb Domine non secundum peccata nostra  16va

Eripe me Domine  24vb Laudate Dominum omnes gentes  18ra, 27va, 40va Sicut cervus  27ra, 40rb Vinea facta est  27ra

m) Sequenzen Agni paschalis  31ra Benedictio trine  44va Christo redempti  30rb Eya recolamus  6ra, 9va Fac nos quesumus Domine  5ra Grates nunc omnes  3vb

Lauda syon  43va Laus tibi Christe  8ra Natus ante secula  6va Sancti spiritus  41rb, 42ra Veni sancte spiritus  41vb Victime paschali  31va, 33vb, 35ra

n) Lectionen Ad aquas tybilitanas  9vb Angelus Domini descendit cum Azaria  42va Apocalipsis Ihesu Christi  38vb Apprehendent septem mulieres  27ra Arfaxat rex medorum  50ra Audi fabulam  10rb Audi Israhel  40rb

Audivit Abdimalech  21vb Beatus est sanctus  39vb Benedictus Deus  37va Christe est panis  44vb Consolamini Consolamini  3rb Consurge Consurge  3rb Defecit gaudium cordis nostri  26rb

271

272

| Register

Descendit Samson  19va Digne fratres huius diei preclara festivitas  8rb Dixit Dominus ad Moiisen et Aaron in terra Egypti  24vb Dominus Ihesus in qua  43va Egypto dedimus manum  26rb Erat vir Iudeus  50va Exacuerunt ut gladium  24rb Expurgate  35ra Factum est autem post mortem Moysi  19rb Factum est in centesimo anno  52ra Factum est in vigilia  26vb Factum est postquam percussit Alexander  50va Fratribus qui sunt in Egypto  51rb Fuit vir quidam Levites  19vb Hec dicit Dominus Deus  52ra Hec est hereditas  27ra Hec sunt nomina filiorum Israel  17va Heri celebravimus  6vb Hodie dilectissimi  7rb Hodierna die  12ra Iacobus Ihesu Christi  35vb In diebus unius iudicis  19vb In principio creavit Deus  26vb

In tribulatione sua  24vb Iudas Ihesu Christi servus  36ra Omnes sitientes  11ra Oratio Iheremie prophete  26rb Paulus servus Ihesu Christi  12va Primo tempore  3rb Quod mortuus est Christus  9rb Quomodo sedet sola civitas  22ra Scripsit Moyses  40rb Scripsit Moyses canticum  27ra Senior electe Dei  36ra Servo Gayo carissimo  36ra Symo Petrus servus et apostolus Ihesu Christi  36ra Temptavit Deus  40rb Thobias de tribu et civitate neptalym  49rb Tunc milites presidis  24va Venerunt filii Israhel in Helim  20vb Veneruntque duo angeli  16vb Venit angelus Domini  19va Verba Iheremie filii Elchie  19vb Verbum Domini quod factum est ad Iohel  52va Vidi aquam  29ra Vir erat in terra hys nomine Iob  48vb Zelus quo tendat  7vb

o) Gradualia Christus factus est  22vb Hec dies  28vb, 29ra, 29vb, 30rb, 31ra, 31va, 31vb, 32rb, 32va

Oculi omnium  43va Tribulationes cordis mei  17vb Viderunt omnes  9va

p) Communio- und Offertoriumgesänge Confitebuntur  37va Dextera Domini  23ra Ego sum vitis  37va Emitte spiritum tuum  40vb Pascha nostrum  33vb, 35ra Pater cum essem  37vb

Terra tremuit  33vb, 35ra Tolle puerum  10vb Tui sunt celi  9va Ultimo festivitatis  40vb Viri galylei  37vb

q) Sonstiges Adoremus  43rb Alma redemptoris mater  45vb, 46ra, 46rb Apparuit benignitas  9va, 10vb Asperges me  1va, 20vb, 44va, 45rb, 47vb

Christus factus est pro nobis obediens  22va, 24ra, 24va, 24vb, 26ra Convertimini ad me  17va Dicit Dominus  53rb

Register |

Domine labia mea aperies  28ra Ecce lignum crucis  25va Ego dixi domine  5va, 24va Exaudi nos Domine  16rb, 18va, 19ra, 20va Germinavit radix  10ra, 13rb Gloria laus  21rb In resurrectione tua  34vb, 35vb, 36rb Ne timeas Maria  4va Popule meus  19va, 25ra Qui ascendens super omnes  40vb, 41rb Qui corporali ieiunio  16va, 18ra Qui cum unigenito filio tuo  43ra, 44va Qui passurus  22va Qui post resurrectionem  38va Qui salute  23ra Quia per incarnati verbi Mysterium  3vb, 6ra, 6va, 7ra, 10vb, 43va

Quis est iste puer  6va Rubum quem videret  10ra, 10va, 11vb Si oblitus  36ra Simile sancti est regnum celorum  51va Surrexit Christus  34rb Surrexit Dominus de sepulchro  34ra, 34va Syt willekomen hero kryst  3vb Te quidem Domine omni tempore  27va Tuam crucem adoremus  43vb Vidi aquam  33va, 35ra, 35vb, 36rb, 36vb, 38rb, 39rb, 41ra, 42vb Virgo verbo concepit  7va, 7vb, 8ra, 8rb, 8va Vivo ego  17vb Vox letitie  34ra

273

274

| Register

2.  Orts-, Personen- und Sachregister Aachen  11, 31, 195, 205, 221, 223, 226, 228 – Diözese/Bistum  11 – Marienkirche/Münsterkirche  11, 13, 15, 16, 203, 223, 224, 225, 226, 228 – Marienstift  12, 13, 14, 16, 17, 18, 26, 30, 34, 193, 195, 199, 202, 228, 229 – Geschichte  12 – 14 – Markt  225 – Pfalz/-kapelle  12, 18, 193, 228, 228 – Rathaus  225 – St. Aegidius  225 – St. Bartholomäus  224 – St. Jakob  222, 224 f. – St. Julian  225 – St. Leonhard  224 – St. Maria Magdalena  225 – St. Michael  224 – St. Nikolaus  225 – St. Salvator / Salvatorberg  222, 223, 225 – St. Stephan  224 – Stift/Kanonikerstift  11, 13 Ablutio  30, 32, 204 – 208, 228 Ado von Vienne  38 Advent  196 – 198 Akustik  27 Allerheiligstes  210, 211, 216, 217 Altar/Altäre  30, 228 – Abschreiten  30, 196 – Altar in medio chori  199, 205, 208, 218 – Altaranordnung/-abfolge  196, 205, 207 – Altarverzeichnis  32 – Corneliusaltar  206, 208 – Coronaaltar  207, 208 – Dreikönigsaltar  207, 208 – Entblößung, s. Denudatio – Gregoraltar  207, 208 – Heilig-Geist-Altar  206, 208 – Jakobusaltar  201, 208 – Johannes-(Baptist-)Altar  206, 208 – Johannes-(Evangelist-)Altar  206, 208 – Kreuzaltar  206, 208 – Lambertusaltar  206, 208 – Leopardusaltar  206, 208 – Marienaltar  203, 205, 207, 208, 209, 216, 217 – Michelsaltar  207, 208

– Nichasiusaltar  206, 208 – Nikolausaltar  207, 208 – Petrusaltar  199, 201, 202, 205, 208, 209 – Simon- und Judasaltar  206, 208 – Waschung, s. Ablutio Altarmensa  204, 205 Ambo  204, 210, 212, 216, 221 – Chorambo  209 – Lektionsambo/Lesepult  211, 219 – pulpetum sollempni  200, 213 Anniversarien  197 Antiphonale  22 Architektur  11, 194 – Architekturgeschichte  27 Aschermittwoch  200 – Asche  200 Asperges  201, 218 f., 221, 222, 223, 224, 225 Bamberg, Dom  196, 226 Barbarossaleuchter  197, 198, 199, 20 Basilika  194 Baugeschichte  15 Bischof Mamertius von Vienne  223 Bischof Robert von Lüttich  226 Blätter  221 Blumen  221 Böckeler, Heinrich  30, 32, 33 Breviarium  25 Buchdruck  22 Buchkremer, Joseph  15, 30 Burtscheid  223, 223 f. – St. Johann  222 – St. Michael  224 Bußpsalmen, s. Psalmen Ceroferar (Leuchterträger)  201, 204, 212 Chor  27, 210, 220 Chor(-raum)  195, 201, 204, 209, 210, 212, 218, 219, 220 – Chorgebet  25, 228 – Chorgestühl  197, 202, 222 – Chorhalle  13, 30, 31, 32, 196, 202, 205, 222, 228 Chrisam  220 Christi Himmelfahrt  222 Christliche Archäologie  26 Confiteor  211 Corona  32

Register |

Dalmatik  216 Dekan  198, 203, 204, 209, 210, 211, 212, 215, 216, 217, 219, 220 Denudatio  30, 32, 204 – 208, 228 Diakon  201, 203, 204, 209, 212, 219 Directorium  25 Domarchiv Aachen  28, 34 Dramaturgie/Dramatisierung  21, 28, 217, 221, 226, 229 Editionskriterien  34 – 36 Ekklesiologie  26 Epiphanie  199 Evangeliar  22 Fahne  195, 219 Fastenzeit  200 f. Feuer  212, 221 Fronleichnam, Fronleichnamsprozession  195, 226 f., 229 Fürbitten  209, 216 Fußwaschung, s. Mandatum Gatzweiler, Odilo  15, 30, 31, 32, 33 Gelasianum Vetus  36 Geschichtswissenschaft  26 Glocken, -turm  195, 215, 216, 221 Glockenschlag  203 Glöckner  21, 210 Gregorianum-Hadrianum  36 Gründonnerstag  30, 32, 202 – 208, 210, 217, 228 Hebdomadar  198 Heiligenfeste  193 Heiliges Römisches Reich Deutscher Nation  23 Heiligtümer/Heiligtumsfahrt  13, 16, 193 Hochamt, s. Messe Hochmünster  197, 198, 200, 201, 206, 215, 217, 218, 220, 221, 222, 227 Hostien  204, 211, 212 Improperien  209, 210 Initiation  195 Initien  25, 35 Juliana von Lüttich  226 Kaiser – Ferdinand I.  13 – Friedrich I.  13 – Kaiserloge  201 – Karl der Große  11, 12, 16, 17, 18, 32, 33, 228

– Karl der Große, Grab  15, 203 – Otto I.  13 – Otto III.  18, 210 Kanoniker  197, 199, 200, 203, 204, 209, 212, 216, 219 Kanonikerstift  11 – Kanonikerstift, Stiftsgeschichte  17, 228 Kantor  27, 201, 203, 216, 218, 219, 221 Kapellen – Armseelenkapelle  208 – Karlskapelle  32 – Matthiaskapelle  32 – Nikolauskapelle  207 – St. Johannes / S. Iohannis ad gradus, s. Taufkapelle – St. Martin  221 Kaplan  201, 219 Karfreitag  200, 203, 206, 209 – 212, 216, 217 Karsamstag  212, 217 Kasel  201, 212, 219 Kathedrale  34 – Kathedralkirche  11 – Kathedralliturgie  196 Kerzen  198, 202, 212, 215, 216, 218, 219, 220 Kerzenbalken  198, 199 Kirchengeschichte  14, 25 Kirchenjahr  193, 222 Kirchenraum/Kirchenräume  12, 16, 21, 27, 193, 195, 196, 228, 229 Kloster  34 Klosterplatz  201 Köln  14 – St. Cäcilien  205 – St. Gereon  226 Konzil – Konzil von Orléans  223 – Konzil von Trient  19, 21 – Konzil von Vienne  226 – Zweites Vatikanisches Konzil  19, 23 Kreuz – Kreuz im Hochmünster  200, 218, 219, 220, 221, 222, 227 – Kreuzenthüllung/ Kreuzverehrung  209 – 211 – Vortragekreuz/Kreuzreliquie  195, 201, 204, 209, 210, 211, 216 Kreuzgang  212, 218, 220 Krönung  13, 26

275

276

| Register

– Krönungskirche  11, 17, 228 Kunstgeschichte  26 Lektionar  22 Leopardus  32 Lesepult, s. Lektionsambo Litanei  215, 224 – Allerheiligenlitanei  215, 220 Literaturwissenschaft  28 Liturgiegeschichte  15 – 17 Liturgiereform  21 Liturgiewissenschaft  25, 26 Lüttich  14, 222, 229 Mandatum (Fußwaschung)  204, 207 Martyrologium  38 Mentalitätsgeschichte  26 Messe/Hochamt  19, 25, 197, 198, 199, 200, 201, 203, 204, 216, 219, 220, 221, 222, 223, 224, 225 Michaelstreppe  207, 218, 220 Missale Romanum  227 Missale/Plenarmissale  22, 211 Musikgeschichte  17 Musikwissenschaft  27 Nekrologien  197 Noppius (Chronist)  197 Offergeld, Peter  11, 17, 18 Ordinarium/Ordinarien  25, 31 Ordinatio Chori  29 Ordines Romani  20 Ordo/Ordines  20, 25 Orgel/Organist  21, 219, 221, 227 Ostern – Ostergrab  204 – Osterkerze  195, 212 – Osterliturgie  215, 216 – Osternacht  217 – Osteroktav  32 – Osteroktav  219 f. – Ostersonntag  216 – 219 – Osterspiel, s. Visitatio sepulchri – Ostervesper  219 f., 221 – Ostervigil  195, 212, 217, 220 Palmsonntag  201, 202 – Palm  201 Papst – Benedikt XVI.  19 – Leo III.  223 – Pius X.  202

– Urban IV.  226 – Papstliturgie  213 Paradies  201, 218 Paramente  27 Pfarrei  34 Pfingsten  220 – 222 – Pfingstbrauch  221, 229 – Pfingstoktav  222 – Pfingstmontag  227 Philologie  28 Priester  201, 203, 209, 210, 213, 216, 218, 219, 224 Prior  201 Prostratio  203, 207 Prozession  12, 30, 193 – 227, 228, 229 – Begriffsbestimmung  194 – 196 – Kreuzprozession  210 – Prozessionsablauf  205 – Prozessionswesen  193, 196, 229 – Rogations-/Bittprozession  33, 222 – 226 – Sakramentsprozession  217, 226 Prozessionale  33, 223, 226, 229 Prozessionsordinarium  196 Psalmen, Bußpsalmen  212 Quatembersamstag  200 Refektorium  200 Reliquien  13, 193 – Reliquienprozession  195 – Reliquienverzeichnis  27 Rheinau  23 Rheinischer Messordo  211 Rituale  25 Rom  193 Rubriken  21 Rupert von Deutz  222 Sakraltopographie  15, 17, 24, 27, 202, 205, 228 Sakristei  32 Säkularisation  14 Sankt Gallen  224 Schola/Scholaren  198, 203, 210, 211, 212, 216, 218, 219, 220 Senior, -kanoniker, -priester  198, 204, 216, 217, 218, 219, 220 sepulchrum  210, 212, 216 Stadtkirchen  193, 195, 223, 228 Stationsliturgie  193, 228 Stephany, Erich  11, 16, 18, 193, 208

Register |

Stift  34 Stiftsschule  200 sub corona  197, 218, 222 Subdiakon  201, 203, 204, 209, 216, 219 Tanarius, Sebastianus Antonius  29 Tauben  221 Taufe – Taufbrunnen  195, 213, 215, 218, 219, 220 – Taufgedächtnis  195, 201, 222 – Taufkapelle  220, 221, 224 – Taufwasser(-weihe)  195, 213, 215, 220, 222 Te Deum  32, 199, 218, 227 Teichmann, Eduard  15, 30 Theater  217 – Theaterwissenschaft  28 Thomas von Aquin  227 Thuriferar (Weihrauchfassträger)  201, 204, 212 Totengedenken/Totengedächtnis  197, 200

Trauermetten  202 f. Triduum Sacrum  195, 201 – 219, 228 Trier  23, 226 Trishagion  210 Vasa sacra  27 Vicarius regis  212, 215, 217, 218 Vikar  218, 220, 224 Visitatio sepulchri  217 f., 229 Vorhof  220, 225 Wallfahrt  13 – Wallfahrtskirche  11, 17 Weihnachten  198 f. – Weihnachtsspiel  199, 229 Weihrauch (s. auch Thuriferar)  198, 216, 217, 219 Weihwasser  199, 204 Wein  204 Weißfrauenkloster, s. Aachen, St. Maria Magdalena

277

KLAUS GEREON BEUCKERS, BEATE JOHLEN-BUDNIK (HG.)

DAS GERRESHEIMER EVANGELIAR EINE SPÄTOTTONISCHE PRACHTHANDSCHRIFT ALS GESCHICHTSQUELLE (FORSCHUNGEN ZU KUNST, GESCHICHTE UND LITERATUR DES MITTELALTERS, BAND 1)

Das Gerresheimer Evangeliar gehört zu den prominentesten, stilistisch eigenwilligsten Handschriften der im 10./11. Jahrhundert entstandenen ottonischen Kölner Buchmalerei. Etliche Nachträge zur Ausstattung der Kanonissen sowie von Eidesformeln und Schatzverzeichnissen zwischen dem 11. und 18. Jahrhundert weisen das Evangeliar als zeremonielle Haupthandschrift des ehemaligen Damenstiftes Gerresheim und damit als bedeutende Geschichtsquelle aus. Der Band stellt neue Forschungsergebnisse zur spätottonischen Handschrift, ihrer Maltechnik sowie ihrer Schrift vor und erörtert etliche weitergehende Aspekte zu den Einträgen und zur Geschichte des Gerresheimer Evangeliars bis in die Zeit der Barockisierung der Klosterkirche sowie das 19. Jahrhundert. 2016. 320 S. 29 S/W- UND 99 FARB. ABB. GB. 155 X 230 MM. ISBN 978-3-412-50392-5

böhlau verlag, ursulaplatz 1, d-50668 köln, t: + 49 221 913 90-0 [email protected], www.boehlau-verlag.com | wien köln weimar

BONNER BEITR ÄGE ZUR KIRCHEN GESCHICHTE HERAUSGEGEBEN VON GABRIEL ADRIÁNYI, GISELA MUSCHIOL UND GEORG SCHÖLLGEN



EINE AUSWAHL

BD. 28 | HEINZ FINGER, REIMUND HAAS,HERMANN-JOSEF SCHEIDGEN (HG.)

BD. 24 | ULRICH BRZOSA

ORTSKIRCHE UND WELT KIRCHE IN DER

DIE GESCHICHTE DER KATHO LISCHEN

GESCHICHTE

KIRCHE IN DÜSSELDORF

KÖLNISCHE KIRCHENGESCHICHTE

VON DEN ANFÄNGEN BIS ZUR

ZWISCHEN MITTELALTER UND ZWEITEM

SÄKULARISATION

VATIKANUM

2001. X, 952 S. 209 S/W-ABB. AUF 120 TAF.

FESTGABE FÜR NORBERT TRIPPEN ZUM

GB. ISBN 978-3-412-11900-3

75. GEBURTSTAG

BD. 25 | MICHAEL HÖHLE

16 TAFELN. GB. | ISBN 978-3-412-20801-1

2011. X, 1057 S. 20 FARB. ABB. AUF UNIVERSITÄT UND REFORMATION DIE UNIVERSITÄT FRANKFURT (ODER)

BD. 29 | ANDREAS MÖHLIG

VON 1506 BIS 1550

KIRCHENRAUM UND LITURGIE

2002. XII, 668 S. GB.

DER SPÄTMITTELALTERLICHE LIBER

ISBN 978-3-412-15101-0

ORDINARIUS DES AACHENER MARIENSTIFTS

BD. 26 | GABRIEL ADRIÁNYI

2016. 277 S. 20 FARB. ABB. GB.

DIE GESCHICHTE DER KATHOLISCHEN

ISBN 978-3-412-50530-1

KIRCHE IN UNGARN 2004. XIV, 316 S. 2 KARTEN. GB. ISBN 978-3-412-10404-7 BD. 27 | HERMANN-JOSEF SCHEIDGEN DER DEUTSCHE KATHOLIZISMUS IN DER REVOLU TION VON 1848/49 EPISKOPAT – KLERUS – LAIEN – VEREINE 2008. XVIII, 597 S. 1 KARTE. GB. MIT SU.

RL341

ISBN 978-3-412-20119-7

böhlau verlag, ursulaplatz 1, d-50668 köln, t: + 49 221 913 90-0 [email protected], www.boehlau-verlag.com | wien köln weimar