Kichwa: Loreto, Madre de Dios, San Martín Runa shimi inkakunapa killka (Kichwa: Loreto, Madre de Dios, San Martín)

119 81 4MB

Quechua Pages [56] Year 2013

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Kichwa: Loreto, Madre de Dios, San Martín 
Runa shimi inkakunapa killka (Kichwa: Loreto, Madre de Dios, San Martín)

Citation preview

ret Lo

r ad M o,

e

de

Di os

,S

an

Ma

rtín

KICHWA

Runa shimi inkakunapa Killka

Ministerio de Educación

Ministra de Educación Emma Patricia Salas O’Brien Viceministro de Gestión Pedagógica José Martín Vegas Torres Viceministro de Gestión Institucional Fernando Bolaños Galdós Directora General de Educación Intercultural Bilingüe y Rural Elena Antonia Burga Cabrera Director de Educación Intercultural y Bilingüe Manuel Salomón Grández Fernández Directora de Educación Rural Rosa María Mujica Barreda RUNA SHIMI INKAKUNAPA KILLKA Autores Richard Oraco Noteno, Manuel Canelos Duende, Rober Coquinche Noteno, Claudio Papa Coquinche, Querven Noteno Oraco, Jaime Conde Shiwango, Sadith Rodríguez Siquihua, Wagner Oraco Coquinche, Melitón Guerra Pérez, Sadith Guerra Noteno, Cergio Chávez Chino, Celina Villacorta Pinchi, Jorge Acho Chino, Aludia Chávez Chino, Claudio Dávila Dahua, Abel Najar Cariajano, Niver Atahualpa Hualinga, Nancy Sandi Vargas, Nicolás Tapuy Sandi, Ysabel Arimuya Tapullima, Segundo Felipe Cachique, Rebeca Salomith Shapiama Fababa, Víctor Antonio Cachique Yshuiza, Luis Reynaldo Canelos Grifa, Haydee Rosales Alvarado Revisión lingüística Haydeé Rosales Alvarado Asesoría y revisión técnica DIGEIBIR Vidal Carbajal Solis, Edinson Huamancayo Curi, Mabel Mori Clement, Karina Sullón Acosta Diagramación Luis Armando Fierro Trujillo Ilustraciones Niver Atahualpa Walinga, Nicolas Tapuy Sandi, Rolin Coquinche Coquinche Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú: BNP: xxxxxxxxxx Primera edición: impresión para validación. Lima, agosto 2013 Tiraje: 500 ejemplares ©Ministerio de Educación Calle del Comercio Nº 193, San Borja Lima Perú Teléfono: 615-5800 www.minedu.gob.pe Impreso por: Corporación Gráfica Navarrete Carretera Central 759 km. 2 Sta. Anita - Lima 43 RUC: 20347258611 Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este material por cualquier medio, total o parcialmente, sin permiso de los editores. Impreso en el Perú.

Estimado docente:

Runa Shimi Inkakunapa Killka pertenece al conjunto de materiales educativos que la Dirección General de Educación Intercultural Bilingüe y Rural (DIGEIBIR) del Ministerio de Educación ha proyectado elaborar para fortalecer tus competencias comunicativas y lingüísticas en tu lengua kichwa.

En el marco de las políticas priorizadas 2011-2016, se ha programado elaborar materiales en las lenguas que cuenten con un alfabeto consensuado y aprobado por sus propios hablantes. A la fecha, el Ministerio de Educación ha oficializado los alfabetos de las lenguas awajún, jaqaru, shawi, harakbut, ese eja, shipibo-konibo, ashaninka, yine, kakataibo, matsigenka, nomatsigenga, kandozi-chapra, sharanahua, secoya, yanesha, wampis, murui-muinanɨ y cashinahua. Esto constituye un avance importante en la toma de decisiones para la apropiación de la escritura y el desarrollo de la literacidad en nuestras lenguas originarias. Además de estas lenguas, también cuentan con alfabetos oficiales el quechua y el aimara desde el año 1985.

No obstante, estos alfabetos no son conocidos por todos los hablantes y no siempre son usados adecuadamente al escribir en sus lenguas originarias. De allí la necesidad de contar con documentos en diferentes soportes, donde se transmitan conocimientos útiles para el uso de la lengua originaria en el plano oral y escrito. Asimismo, es necesario dar respuestas a preguntas y dificultades relacionadas con la lengua y su uso escrito que han surgido en la práctica docente.

KICHWA

3

El presente documento está concebido como un texto de referencia para el uso adecuado de las grafías del alfabeto oficial en cada una de las lenguas citadas. El contenido, esquema final y título fue elaborado de manera participativa con estudiantes, dirigentes, representantes de las organizaciones indígenas de los pueblos involucrados, sabios y sabias de las comunidades y especialistas de educación intercultural bilingüe —todos ellos hablantes de su lengua y conocedores de su cultura—, y con el asesoramiento de lingüistas y educadores en distintos talleres organizados por la DIGEIBIR. Lo señalado ha permitido que cada texto refleje aquellos aspectos de mayor interés e importancia.

El objetivo de este material es ayudarte a que logres utilizar adecuadamente el alfabeto oficial de tu lengua, y puedas producir y comprender textos escritos con él, respetando las variedades dialectales. Consideramos que si haces un uso adecuado de tu lengua en el plano escrito con el alfabeto oficial, vas a contribuir a implementar de manera concreta y efectiva la Educación Intercultural Bilingüe (EIB) para beneficio de tus niños y niñas.

4

KICHWA

Ñukanchipa killkanamanta rimana Kichwa runakuna Putumayu yakupi, Napu yakupi, Tigre yakupi, Pastaza yakupipas kawsakun; paykuna Loreto allpapi kanakun. Sisa yakupi Mayu yakupipas kawsanakun; paykuna San Martín allpapi kanakun. Chaymanta Tahuamanu yakupipas kawsanakun; paykuna Madre de Dios Allpapi kanakun. 2009 Watapi INEI 38,222 kichwa runakunata killkaska. Kay killkaskapi maykankunalla killkarinakuska. Putumayu yakumanta, Napu yakumanta runakunapas paykunapa shimita runa shimi rimanakun. Tigre yakumanta runakuna paykunapa shimita runa shimi inka rimanakun. Pastaza yakumanta runakuna paykunapa shimita inka rimanakun. Chaymanta Lamas runakunapas paykunapa shimita runa simi rimanakun. Kimsa tantarinapi yachachikamakunawan, kuynta runakunawan, yuyaysapakunawan, hatun apukunawan, UGEL runakunamantawanpas kay killka pitita sumakta yuyarisa killkankapa yuyarinakuska. Kay killka pitita tukuy shuk yuyayllawan yuyarisa killkanakuska. Kay killka pitikuna sumakta yuyarisa killkankapa kan, karan kankunapa shimikunata rispitasa allita killkankapa. Kay killka pitikunata sumakta killkankapa kay killkana pankapi tukuy yuyarisa runa shimipi killkanakuska, chasna riman akta killkana pankapi. Kay killkaskapi Aa, Ii, Uu bokalkunawan kallarin, chaymanta CH ch, H h, K k, L l, LL ll, M m, N n, Ñ n, P p, R r, S s, T t, SH sh, TS ts, W w, Y y konsonantikunawanpas tuparin; chaymantapas Bb, Dd, Gg yapachinakuska shuk shimikunata runa shimipi killkankapa (baku, baruchi, barisa, dunduma, dumpiki, gasta, gunawaru, gawnapas). Karan killka pitikuna riman, chaymantapas hawinakunata rikuchin, tukuy kamakunatapas rikuchin. Kay killkana pankata tukuchinkapa maykan sumac killka yuyaykunata rikuchin sumakta yuyarisa killkankapa.

KICHWA

5

Añanku

Añankumanta rimana Añankuka1 Juanapa llullu wawata kanisa2 wakachirka. Juanaka wawata palanta panka mantaskapi3 puñuraskata sakimurka lumuta surkunkapa4. Unayta puñuskapi llullu wawa llikcharirka, paypa mamata mana tarisa, lumu chakra ukuta llukanata kallarirka. Chasna llukaraskapi chay wawaka añanku wasiman paktarka. Chasna tupariskapi, achka añanku uchkumanta llukshinakurka5. Chaypi ña chay llullu wawata kanisa wakachinakurka. Juanaka yapa sinchita wawa wakapi uyasa kallpasa rikunkpa shamurka imami chasna llullu wawata wakachin. 1

“añallupas” rimanakun. El sufijo –sa se dice también –shpa. 3 El sufijo –ska, se dice también –shka. 4 El sufijo –nkapa, se dice también –napa, -nkawa. 5 El pluralizador de 3ra. p en pasado –nakurka, se dice también –rkakuna. 2

6

KICHWA

Rimaykuna:

Achka añanku uchkumanta llukshinakurka. Juanapa wawa añanku wasiman paktarka.

Pakaska shimikunata maskay, tarisa kinchay:

a

l

l

p

a

u

i

l

a

e

k

i

m

r

l

n

k

s

r

i

a

k

u

a

a

ñ

s

h

u

w

w

a

l

l

p

a

• Allku • Allpa • Wallpa • Warmi • Wasi

.

KICHWA

7

Inti

Intimanta rimana Ñawpa uras shuk shipas warmi karumantalla shuk maltamanta7chichurka. Chayta mamaka mana munasa wawata wañuchirka. Wañuchiska washa, llullu wawata wiksamanta surkurka, chayta yakuman hichurka8. Chaypi ñawpa timpuka karachama runa karka, pay chay wawata wiwarka, chay Inti wawa karka, pay uchu muyuta mikuk karka9. Chaypi mama rukuka10 uchu mikuraskata hapirka pay wiñachirka. Chay wawaka pishkukunata wañuchisa maltayarka. Unaymanta pawshika payta rimarka:“mama rukumi kanpa mamata wañuchiska”. Chayta yachasashi inti wawa mama rukuta wañuchirka karankapa paypa tiyukunata. Chasna wañuchiska washa, hawa pachaman sikarka inti tukunkapa. 7

“wayna, musupas” rimanakun. “wichurkapas” rimanakun. 9 “mikupayarkapas” rimanakun. 10 “mamapayapas” rimanakun. 8

8

KICHWA

Shimikuna:

Inchik

Irki

Illapa

Rimaykuna:

Inti wawashi uchu muyuta mikuk kaska.

Inti tukusa hawaman sikarka.

Yuyay:

Inti sumak, sumak inti yanapawanki tarpunkapa. Allita wiñachinkapa tukuy runakuna kushilla mikunkapa.

KICHWA

9

Ukucha

Ukuchamanta rimana Ñawpa uras kichwa warmikunaka mana wawayanata yachanakurka, wiksamantashi kuchusa paskasa llullu wawakunata surkukuna kaska. Shuk punchashi chay warmika mana wawayanata ushasa11 llakiriska karka. Chaypi shuk ukucha warmika payta rikukrirka, chaypi nirka “ kanta rikuni llakiriska kanki, ñuka wawayanata yachachiskayki”. Chay warmika “ari” rimarka. Chaypishi chay ukuchaka wawayanata yachachirka. Chasna wawayanata yachachisa, chay ukucha warmika inchik chakrapi tarpuriskata tapurka. Chaymanta kichwa warmikuna wawayanata yachanakurka. 11

Shuk llaktakunapi “atipashpa” rimanakun.

10

KICHWA

Rimaykuna:

Shuk ukucha warmita rikurirka.

Chay ukuchaka warmita wawayanata yachachirka.

Tapuna Wasipi kawsan mana runachu kan wasipi mikun mana runachu kan wasita wakllichin mana runachu kan. Chasnapas mishuta manchan. Imata kan:

Ukucha

KICHWA

11

Chiwilla

Chiwillamanta rimana Chiwilla mishki wayu12 kan. Ayllupa chakrapi achka chiwilla tiyan. Pukuska chiwillata wawakuna rukukunapas mikunchi. Lamas llaktapi chiwilla achka tiyan. Kaya puncha mama rukupa chiwilla chakraman rina kanchi kiwata pichankapa. Chasna kuyrasa charipi, chiwilla shuk watapi aparin. Chay wayu pukuska uras tukuy mikunchi. Yapa mishki kaskarayku chucha,13 suwi suwi pishku, sis inpakunapas mikunakun. Ashwanpas chiwilla wayu hampikunkapa allimi kan.

12 13

“muyupas” rimanakun. “Intutu, sinikpas” rimanakun.

12

KICHWA

Rimaykuna:

Yaya ruku yakupi challwata hapin.

Mama ruku paypa chakita kallpasa pakirirka.

Wawakuna chimpaman rinakurka.

Machakuy sachapi allkupa chupa kaniska.

KICHWA

13

Pakaska shimikunata maskay. Chay washa chaykunata tarisa kinchay. i

s

h

a

b

e

a

c

i

y

ñ

c

h

a

k

i

i

h

a

s

c

h

a

l

l

w

a

i

l

a

i

u

l

a

h

u

i

m

r

h

k

p

l

s

m

l

l

p

i

i

m

a

w

t

s

u

i

a

k

s

c

h

a

p

u

n

a

k

w

u

Challwa, chaki, chupa, chapuna, chimpa

Tapuna :

Mishki kan Hatun14 pankayu, Kashayu, chakrapi tarpunchi. Imata kan: Chiwilla

14

“atunpas” rimanakun.

14

KICHWA

Hampatu

Runa hampatu tukunamanta Shuk puncha runa sachaman mitayuta maskankapa riraska. Chawpi ñanpipi agama supaywan tinkunakurka. Agama supayka runata rimaska: “Chay kaspipi hichillu15 wawa tiyan. Kaspita sikasa surkukriy. Runaka upata uyasa sikaska. Uchku punkupi kaskapi agama uchkuman tankaska, runaka ukuman urmaska. Urmasaka mana llukshinata ushasa gaw gaw wakaska. Chayshi kunankama kaspi uchkupi gaw gaw wakasa kawsan.

15

“Pirishupas” rimanakun.

KICHWA

15

Shimikuna: Hihi16

Hampatu

Rimaykuna: • Hichillu wawa kaspi uchkupi tiyaraska . • Kaspi uchkuman urmasa runa hampatu tukuska . • Gawn, gawn taki hampatuta gunawaru rimanchi . • Kayna hampik runaka unkuska warmita hampirka.

Pishiska killkakunata paktachiy: _____ampatu _______ampi ______i_____i _______ucha 16

“chilikpas” rimanakun.

Maykan shimikuna h uyarikwan kallarin, ranti Pastaza, Tigre yakupipas kay uyarikta mana rimanakun, ranti h killkawan killkashun.

16

KICHWA

Kuru

Runa kuru tukunamanta Ñawpa uras kuruka runashi kaska chay urasllata tukuy laya wañuy tiyak kaska. Kunkaymanta nina wañuy paktamuska, kuru runaka kishpinayasa champuru kaspi shunkuman yaykuska ama ninawan rupankapa. Chaykaña mana llukshi ushasa kuru tukuska.

KICHWA

17

Pishiska killkakunata paktachiy:

anuwa

inti

ukumpa

18

KICHWA

Rimaykuna: •

Kuru runashi kaska.



Nina wañuy paktamuska.



Runaka champuru kaspipi yaykusa kuru tukuska.



Champuru kaspi shunkumanta mana llukshi ushaska.

P, t, k killkakunawa killkanchi m, n, ñ, r killkakuna washapi, ranti b, d, g killkashina uyarin.

KICHWA

19

Shimikuna:

Kanuwa

Kinti

Kuska

Kawitu

Kikin

Kunka

Kakawi

Kiwa

Kumpa

Karu

Kiwicha

Kurupa

katina

Pakina

20

KICHWA

Kukumpa

Lumu

Lumuta tarpunamanta Runakuna kay pacha rurariskamanta kawsanchi. Chasna kapipas kallariy uras manashi tiyaska lumu.17 Chasna kapi, shuk runaka paypa warmiwan wawakunawanpas chakrata ruraranakuska. Shuk yanka yanka rukushitu tawnawan18 paktakrisa tapuska: - Imatata tarpunki wawa. Runaka kutiparka: - Kay chakrapi tukuy laya mikuna wayukunata tarpunayani. Rukushitu kutiparka: - Ña wawa, kay mukuta tarpusa kamanki. Runaka, chay ruku rimaskashina rurarka. Tutamanta chay runa rikukripika paypa chakraka sumak ruku lumu pampa karka. Tukuy laya wayukunapas ña pukura kanakuska . Chay runaka kushiyasa Pacha Yayata pakrachurka. Chay urasmanta kunankama lumu tiyan. 17 18

“Rumupas” rimanakun . “Tankana, kiminapas” rimanakun.

KICHWA

21

Shimikuna:

Lapa

Lanta pitina

Rimaykuna: •

Lumu kaspita chakrapi tarpunchi.



Lumu aswata ayllukunawan upyanchi.



Lanta pitinanaman kushiyachinkapa rishun.

Pishiska killkakunata paktachiy:

umu

umucha

apa

anta pitina

Tukuy yuyaykunata tukuchisa tuksinata ( . ) churanchi.

22

KICHWA

Llulla

Llulla pishkumanta willakuy Shuk puncha apustulu ruku llulla pishku runata rimaska takinkapa. Ranti chirutaka mana yachachinayarkachu. Chasna yuyasa, chiruta hatun allpa mankawa taparka, ama pay llulla pishkuta yachachiskata uyankapa, nisa. Apustulu rukuka yachachinkapa kayarirka, chiruka allpa manka ukupi sumakta uyasa tiyaraska. Chayka manashi sumakta yacha usharka. Paktakta yachachiska washa, apustulu ruku manka ukupi tiyara chiruta llukshichirka. Llukshisaka llulla pishkumanta yalli sumaktashi wampurisa. Chayraykushi kunankama chiruka llulla pishkumanta yalli sumakta takin.

KICHWA

23

Shimikuna: Llulla

Llampu

Llawanka

Llukana

Llika

Llimpiha

Allichina

Llapina

Illapa

Kallana

Rimaykuna:

Chiruka allpa manka ukupi sumakta uyasa tiyaraska.

Llulla pishkuka ni imata yachanayarka.

24

KICHWA

Mishu

Mishu ukuchawan kuyuntanamanta Shuk puncha mama chakraman risa sarata wasiman apamurka. Chasna churaskata ukucha yaykuska sarata mikunkapa kallariska. Chayta rikusa mama mama rukupamanta shuk mishuta apakrirka. Tutapi mishuka ukuchata hapisa manka mayapi saksakta mikurka. Kayanti tutamanta mana mama rukupa mishuta kutichinkapa rirka. Mama rukupa wasiman paktasa mama allí pacha pakrachurka.19

19

“Ñamipas” rimanakun.

KICHWA

25

Shimikuna: Mukura

Mimika

Makana

Maki

Shimikunata yapachina: Mamaruku- mamapaya -apamama

Yaku mama- amaru

Yuyaykuna: • •

Mama mamarukuta mishuta mañarka. Mishu ukuchata mikunkapa hapirka.

Tapuna Tamyankapa takini Tutayapipas takini. Purina uras pawasa purini. Imata kani…. Hampatu

Mishumanta takina: Ñuka mishushitu Wasipimi kawsan (ishkay pasay) Wasitami kuyran, ukuchata mikun. (ishkay pasay)

26

KICHWA

Nina

Mama ninapi yanun Mama pakarinata hatarisa ninata hapichin. Washa mankata rupa yakuta mankata ninapi shayachin. Unaymanta wayusata ama killa tukunkapa upyanakun. Chayta ruraska washa, wawakunata yanusa karan. Chasna mikusa wawakuna kushi yachay wasiman rinakun.

KICHWA

27

Shimikuna:

Kanuwa

Nina

Nakanaka

Anka

Rimaykuna: •

Mama yantata churasa ninata hapichin.



Wawakuna yachay wasiman kushi rinakun.



Mama wayusata yanusa yayata upyachin. Palanta challwashituwan takina Palanta challwashituwan haku mikushun. Yachay wasiman rinkapa Yachakunkapa. Yachasha ñuka, yachanki kan. Parihu yachashun wawakuna. (Jhon Dávila y Willian Paima)

28

KICHWA

Ñawi

Ñawita mayllanamanta Mama ñawpa hatarisa wawata yakuman armankapa ñawitapas mayllankapa riman. Mamaka manamunanchu chushnilla20 ñawi mikunkapa mana kasa wakaysiki killaysikipas tukunka.

20

“tsuknipas” rimanakun

KICHWA

29

Rimaykuna: Mama ñawpa hatarisa ñawita mayllankapa riman.

Wawa killasa ñalla mana rinayan.

Mama piñarisa wawata lliwachinayan.

Shimikuna: Ñaña

Paña

Ñanpi

Ñakcha

Ñakarina

Ñuka

Tapuna Tutayapi taparin Punchayapi paskarin. Imata kan…. Ñawi. Ñanpimanta yuyaychina Ay… purikkama ñanpi mana tiyanchu Purisa ñanpita rurashun…

30

KICHWA

Pallay

Wawa pakayta pallan Wawakuna pakay kaspita sikanakun. Wawakunaka sikasa achka pakayta pallakrinakun. Chay washa, waskawan watasa wasiman apamun. Yayaka puchuta rantichinkapa riman. Chayta kasusa, wawaka shuk wirakuchapaman21 rantichikrin.

21

“aputyupas” rimanakun.

KICHWA

31

Yuyaykuna: •

Wawakuna pakayta pallanakun.



Wawakuna puchu pakayta wirakuchapaman rantichinakun.



Yaya pawata sachapi wañuchin.



Mama papallita uyasa mancharin.

Shimikuna: Punku

Panka

Palanta

Piripiri

Pichka

kuyapisi

Pintu

Puchka

Pakaymanta rimana Pakay kaspishitu sumak wayuta charinki. Wawakuna kanta mikunakun. Warmi kasaka kanpa wayushina suni chukchayu tukunayani. Kari wawa kasaka wayu tukunayani pipas llakiwankapa.

Palanta lumushituwan takina Karachamata karachamata uchuwan mikunayani Palantashituwan lumushituwanpas (ishkay pasay).

P, t, k killkakunawa killkanchi m, n, ñ, r killkakuna washapi, ranti b, d, g killkashina uyarin.

32

KICHWA

Rumi

Runa rumimanta ninata tarin Ñawpa runakuna rukuyasa mana ninata riksikuna kaska. Paykuna chawata mikukkuna kaska manara rumita tarisa. Shuk puncha raku kaspita riksik runaka sapipi tarirka, ishkay yana rumita hapisa waktachisa nina tsalita22 llukshichiska. Chay tsalika yantaman hapirisa runakunarayku nina tukurka. 22

“Tsimpra, sintipas” rimanakun.

KICHWA

33

Shimikuna: Raku

Rikra

Runa

Rakta

Rikuna

Ruku

Rantina

Rikcha

Rumi

Wira

Rimana

Rupa

Tarpuna Rina

Rurana

Yuyaykuna:

Ñawpa runakuna rukuyasa mana ninata riksikuna kaska.

Shuk puncha raku kaspita riksik runaka sapipi ishkay yana rumita tarirka.

Chay tsalika yantaman hapirisa runakunarayku nina tukurka .

Tapuna: Sinchi muyu kani Mana ismunichu Waktachiway ñukapura Chaypi ninata rikunki. Imata Kani. Rumi

34

KICHWA

Sacha

Wakcha wawakuna sachaman sarata aparka Yayaka ishkay wakcha wawakunata sachapi sapalla sakirka. Chasna sakisa, wasiman kutirka samankapa. Wawakunaka sachapi sapalla samanakuska. Chay washa, kari wawaka sawliwan ñanpisa allipami sarata sacha ñanpipi shitamurka23. Sukta punchapi saraka sacha ñanpipi wiñahuskata rikusa wasiman kutinakurka.

23

“kacharimurkanpas” rimanakun.

KICHWA

35

Shimikuna: Samuna Suni

Sacha Sawli

Siku Sinka

Suwa Sukta

Sisa Sikana

Supay Sapalla

Yuyaykuna:

Yaya wakcha wawakunata sachapi sakisa sapalla wasipi kutimurka.

Wakcha wakunaka sacha anpipi sarata shitamurka. Tapuna Kiruta charini Mana miku ushani Chukchayu kani Mana runa kani. Imati kani Sara

Shimikunata tarisa kinchay: p s a c h a l s m p k s

k h y k w p ñ h t l t p

m t a m h s r k s w ñ i

u k s k k w a i w n r t

w p l a n l k n k p h y

r u r w n i w r w l a k

t a t k p k s p h m k w

l k w h y t u l a k ñ l

y m h k m u p s h m s k

i s t w s i k a y p i l

t i a k t w p r l k p w

a n k r l s r k u l i h

s c w t a l a m w s r w

w h l w m k t s k i m s

l i i t h s r i t p k i

t r a r k u s r a u ñ s

w t p l w p k i w l k a

s u w w k a p y l h u w

t k l k t y a ñ i s k t

p i r m w s w k h r m k

r s u t a k p l k s u t

Sara, sanku, siriy, supay, satiy, sinchi, sacha, sikay, samay, sisa, siku, siki, sipu

36

KICHWA

Shirunchi

Shirunchi punchanamanta rimana Ñawpa punchashi shirunchi punchanapas24 runa kanakuska. Shuk puncha Pacha Yaya punchanata tukuyta rimarka, tarawankapas yachachirka. Shirunchita ranti mana yachankapa nisa allpa mankawan taparka. Shirunchika allpa manka ukumanta ansata uyaska punchanata Pacha Yaya yachachihuskata. Chasna uyasa shirunchika yachakurka punchanata yallinakama. Chayrayku kunankama shirunchi sumak riman, takin, tukuy samikunata yuyaysapa kasa pukun. Punchana ranti mana yachanchu rimanata, ranti tarpunakunata shuwasa kawsan. 24

“sikupas” rimanakun

KICHWA

37

Shimikuna: Shayarina Pushay Shanshu

Washa Ushay Sharara

Shamuy Masha Shuntu

Chusha Kasha Shipati

Yuyaykuna :

Shirunchi punchanapas runa kanakurka.

Pacha Yaya shirunchita allpa mankawan taparkashi rimaskata mana uyankapa.

Punchanashi ni imata yachakurka. Chayraykushi kunankama shuwasa kawsan.

Sumak runa wawa kani Killu yanawan llachapayu Tukuy laya shimita rimani Sumakta pukuni. Imata kani

Shirunchi

Shuk rimaypi shuk yuyayta karuchinkapa samanata ( , ) churanchi.

38

KICHWA

Tawaku

Allkuta tawakuwan hampinamanta Shuk puncha amuka allkuta sachaman pushasa rirka sikuta katichinkapa. Ranti allkuka rupi kasa mana usharkachu wañuchinkapa. Amuka chayta rikusa, tawakuta tarisa sumakta aspisa yakuwan allkuta sinkamanta upyachirka. Chasna rurapi allkuka sikuta katisa amu mukunkapa wañuchirka.

KICHWA

39

Shimikuna: Tawaku Tarpuna Takina Taksha Tiyarina

Tiwakuru-tiwikuru Tiriku Tiwsina Tikti Tispina

Tuta Turi Tuwayu Tuhlla Tullu

Yuyaykuna:

Tutamanta yayaruku tukllata churan pishkukunata hapinkapa.

Tuwayuka playapi kawsan. Tutapi purik kan.

Tapuna: Yana runa kani. Ñuka paktapi tukuy puñunahu Inti shamupi mitikuni. Imata Kani. Tuta

P, t, k killkakunawa killkanchi m, n, ñ, r killkakuna washapi, ranti b, d, g killkashina uyarin.

40

KICHWA

Tsikta

Tsawanta allkuta tsiktan Tsawantaka shuk allkuta wiwarka yawatita25 maskankapa ituchitapas hapinkapa. Chayta yuyasa allkuta wiwarka. Chay allkuka tsintsu26 wiñaska, unkusa kawsak kaska. Chayta rikusa paypa amu rimarka: “kunan kay allkuta tsiktani paypa unkuyta hichunkapa”. Chasna rimasa tsikta kaspita aspirka. Chay washa, tsiktata sinkamanta tallirka. Allkuka shimimanta kiwnankapa27 llawsakunata hichusa28 kallarirka. Kuykapas hichurirka. Chay kuykakuna yawarta tsunkasa29 tsintsuyachisa allkuta wañunayachirka. Tukuy chaykunata hichusa allkuka sumakta alliyarka, chaymanta sacha wiwa hapiysiki tukurka. 25

“Tsawata, mutilupas” rimanakun. “Tullustu, irkipas” rimanakun. 27 “Kipnananpa, kinwanapa, kuynankawapas” rimanakun. 28 “Wichushpa” rimanakun. 29 “shukushpapas” rimanaku n. 26

KICHWA

41

Kay killkanakunata rikusa paktachiy: u

u

ikta

unka

in

ala u

han i

Shimikunata tarisa kinchay: Tsuntsu, tsunka, tsikta, tsala, tsawanta t t u t t

s s a t s

i u k s a

k n n a w

t t u l a

a s s a n

i u t r t

k p w y a

Tapuna: Mishki muyu mana kanichu Wawakuna tsunkawanakun Pishkukunapas.

Imata kani ……. Wiru

Yuyaykuna:

Pusisi sisata tsunkan.

42

KICHWA

Tsintsu runa mikuran.

Wasi

Wasi ruranamanta Wasita sacha kaspikunamanta ruranchi, chaymanta shapaha pankawan. Puntiru ruku killapi kaspikunata surkunchi mana utkalla ismunkapa. Chaymantapas ruku killapilla pankata pallanchi mana kuruyankapa kay wasi awariska uras. Wasita ayllukunawan yanapasa ruranchi ñukanchi warmikunawan wawakunawanpas sumakta kawsankapa. Chay wasita tukuchiska washa, wallpakunata wiwanchi wirakuchaku nata rantichinkapa ñukanchi churarinakunata rantinkapa. Chay wiwakunata ñukanchipas mikunchi.

KICHWA

43

Kay killkanakunata rikusa paktachiy: akcha

a

iru

ña

a

pa

Pa_shi

pa

an

a_

a

ayra

ayku

Shimikunata tarisa kinchay: Wasi, wawa, wiwa, warmi, wirakucha, chawa,chawpi, wakani, awani, washa. w

a

s

i

r

p

t

n

a

w

a

w

a

ll

a

a

r

a

a

a

a

w

i

w

m

k

s

s

a

l

p

a

i

a

ll

h

k

r

w

n

u

n

c

a

h

a

a

a

w

i

r

a

k

u

ch

a

Tapuna: Ñuka chaki tiyawan Makipas tiyawan Chukchapas tiyawan Imata kani. ……. wasi Yakupi kawsani Runakunaka hapiwanakun Mikuwankapa. Imata kani …. Challwa.

44

KICHWA

Yutu

Yutu wañuchinamanta Shuk puncha yayaka sachaman risa shuk yana yututa tuparka30. Chayta rikusa illapawan wañuchirka. Wañuchisa yuyarirka:“ kunanka yuyuta surkusha kay yutuwan maytunkapa”. Chasna nisa yuyurka. Chay washa, paypa wasiman kutirka. Chaypi paypa warmita nirka: kay yututa maytusa kusay mikunanchipa. Warmika “ari” nisa kusarka. Chayaska washa, wawakunawan mikurkakuna. 30

“tarirkapas” rimanakun.

KICHWA

45

Kay killkakunata rikusa paktachiy:

Paka

mu

u

u

u

Shimikunata tarisa kinchay: y

a

n

a

y

u

t

u

a

a

a

s

u

y

a

k

w

t

n

l

r

a

l

a

a

m

a

t

a

y

a

y

r

a

y

u

a

y

ll

u

Yawar, yana, yutu, yura, yaku, rayu, nanay, uyay, yaya, ayllu. Tapunakuna: Yurak kani Hawapi kawsani Shuk uras intita harkani. Imata kani.

46

KICHWA

Puyu

Tukuy runakuna munanawanakun Karan puncha maskawanakun yanunkapa kusankapa mana tariwasa mana mikunakun Imata kani. Yawati.

Yuyaykuna : •

Wapa sachapi wayuta mikun.



Yayaka paypa wasipi takin.



Chishipi wawakuna yakupi armanakun.



Wawki illapawan yakamita wañuchin.

Shuk rimaypi shuk yuyayta karuchinkapa samanata ( , ) churanchi.

KICHWA

47

Barisa

Barisamanta rimana Barisa ñawpa uras runa kaska. Shuk puncha willasi31 sikasa wayuta mikuranakuska. Chasna uras ishkay wakcha wawakuna paktanakuska. Chay wawakunata mana karasa mikuska. Wakcha wawakuna llakirisa paykunapa wasiman kutinakurka. Chaypi burkututu 32 runata minkanakuska barisapa ñawinta mikunkapa. Tutayapi burkututu mitsa runapa ñawinta mikukrirka. Tutamanta kawsarisa mana rikuna ushasa yakuman urmasa barisa wañurka.

31 32

“uwillas” chaytapas rimanakun. “urkututupas” rimanakun.

48

KICHWA

Baku Anka Rikra Inti Sisa Anku

Shimikuna:

Baku

Bani

Baruchi

Burkututu

KICHWA

49

Digamu

Digamumanta rimana Digamu33 sumak rikurik, mishki aycha challwashitu kan. Maykanka murukllashitu kan. Paypa karaka llawsa kan. Washapi llukiman yachakmanpas kashata charin. Chay kashakunaka manchaypa, puntakllashitu kan, tuksisaka yapa sinchita nanachin. Wawa kapika wakachin. Paypa umapi ishkay ñawita charin. Shimipi ñutu kirukunata charin, chaywan mishkiklla pay tupaska mikuykunata mikun. Paypa aychashituka apilla mishki kan. Kinsa laya digamu tiyan: muru, killu, yurak. Yurak digamu yalli hatun kan. 33

“Kunchipas” rimanaku n.

50

KICHWA

Shimikuna:

Duyu34

Digamu

Dundu Yuyaykuna:



Kinsa laya digamu tiyan: muru, killu, yurak.



Yurak digamu yalli hatun kan.



Duyu challwata hapisa mikun.



Duyuta Pastaza yakupi chara chara rimanakun.

34

Challwa apik, chara charapas” rimanakun.

KICHWA

51

Gasi

Yaya ruku gasita hapiysiki tukunkapa hampinamanta Ñawpa uras35 rukukuna wawakunata piripiriwan hampikuna kaska. Chasnapas mana tukuypa hampikuna kaska. Maykanka aycha tupaysikipa hampi tukukuna kaska. Shuk wawa gasita hapiysiki tukunkapa rukukuna piririta chapusa aycha illakta armachinakuna kaska. Washa, paypa antsilu kaspipipas armachisa sasichikuna kaska. Chayta ruraska washa, sasira wawa hapiskata rukukunaka sumaklla kuyrasa mikukuna kaska. Mana chasna rurapi hampira wawaka rupi tuku kaska. 35

“Ñawpa pachapas” rimanakun.

52

KICHWA

Shimikuna:

Gasi

Gawna

Gunawaru

Pay kaskata rimashun: Sumak gawna wawata ñuka yaya charin. Kipa digamu aychata karan. Gawna wawa mana mikuyasa makipi kanin. Kipa garawatupi tiyachisa kaspi ramapi sakin.

KICHWA

53

Uyarik : sonido Tuksina: punto (. ) Samana: coma ( , ) Killka piti; killka : letra, alfabeto Shimi : idioma, palabra. Hatun killka piti: letra mayúscula Killkana : texto Killkana panka: libro, guía, etc. según el contexto.

A

a Ch

I

i

M

J

n N

ch E K

n

Ñ

ñ

r

S

s Sh

sh

ty U

u

p

R

T

t

Ts

ts Ty

V

v

Y

y

KICHWA

k

g

j

P

54

e G Ky

ky

O

o

1. Runakunapa shuti llaktakunapa shutikunatapas rispitasa killkana. 2. P, t, k killkakunawa killkanchi m, n, ñ, r killkakuna washapi, ranti b, d, g killkashina uyarin. Rimana wambu rundu Indi Tandarina Kunga Chagra

killkana wampu runtu inti tantarina kunka chakra

3. Maykan shimikuna h uyarikwan kallarin, ranti Pastaza, Tigre yakupipas kay uyarikta mana rimanakun, ranti h killkawan killkashun: Rimana Atarina Ambi Awa Atun Awina

killkana hatarina hanpi hawa hatun hawina

4. Hatun killka pitiwan killkanata kallarinchi. 5. Tukuy runakunapa shuti llaktakunapa shutikunatapas hatun killka pitiwan killkanata kallarinchi. 6. Tukuy yuyaykunata tukuchisa tuksinata ( . ) churanchi. 7. Shuk rimaypi shuk yuyayta karuchinkapa samanata ( , ) churanchi.

KICHWA

55

CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA I La democracia y el sistema interamericano

IV Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática

Artículo 1 Los pueblos de América tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligación de promoverla y defenderla. La democracia es esencial para el desarrollo social, político y económico de los pueblos de las Américas. Artículo 2 El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho y los regímenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organización de los Estados Americanos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la participación permanente, ética y responsable de la ciudadanía en un marco de legalidad conforme al respectivo orden constitucional. Artículo 3 Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a los derechos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su ejercicio con sujeción al estado de derecho; la celebración de elecciones periódicas, libres, justas y basadas en el sufragio universal y secreto como expresión de la soberanía del pueblo; el régimen plural de partidos y organizaciones políticas; y la separación e independencia de los poderes públicos. Artículo 4 Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de las actividades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en la gestión pública, el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresión y de prensa. La subordinación constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad civil legalmente constituida y el respeto al estado de derecho de todas las entidades y sectores de la sociedad son igualmente fundamentales para la democracia. Artículo 5 El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones políticas es prioritario para la democracia. Se deberá prestar atención especial a la problemática derivada de los altos costos de las campañas electorales y al establecimiento de un régimen equilibrado y transparente de financiación de sus actividades. Artículo 6 La participación de la ciudadanía en las decisiones relativas a su propio desarrollo es un derecho y una responsabilidad. Es también una condición necesaria para el pleno y efectivo ejercicio de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de participación fortalece la democracia. II La democracia y los derechos humanos

Artículo 17 Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que está en riesgo su proceso político institucional democrático o su legítimo ejercicio del poder, podrá recurrir al Secretario General o al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática. Artículo 18 Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el desarrollo del proceso político institucional democrático o el legítimo ejercicio del poder, el Secretario General o el Consejo Permanente podrá, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer visitas y otras gestiones con la finalidad de hacer un análisis de la situación. El Secretario General elevará un informe al Consejo Permanente, y éste realizará una apreciación colectiva de la situación y, en caso necesario, podrá adoptar decisiones dirigidas a la preservación de la institucionalidad democrática y su fortalecimiento.

Artículo 7 La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales y los derechos humanos, en su carácter uni­versal, indivisible e interdependiente, consagrados en las respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos interamericanos e internacionales de derechos humanos. Artículo 8 Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han sido violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano de promoción y protección de los derechos humanos conforme a los procedimientos establecidos en el mismo. Los Estados Miembros reafirman su intención de fortalecer el sistema interamericano de protección de los derechos humanos para la consolidación de la democracia en el Hemisferio. Artículo 9 La eliminación de toda forma de discriminación, especialmente la discriminación de género, étnica y racial, y de las diversas formas de intolerancia, así como la promoción y protección de los derechos humanos de los pueblos indígenas y los migrantes y el respeto a la diversidad étnica, cultural y religiosa en las Américas, contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participación ciudadana. Artículo 10 La promoción y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y eficaz de los derechos de los trabajadores y la aplicación de normas laborales básicas, tal como están consagradas en la Declaración de la Organización Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y su Seguimiento, adoptada en 1998, así como en otras convenciones básicas afines de la OIT. La democracia se fortalece con el mejoramiento de las condiciones laborales y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio. III Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza

Artículo 11 La democracia y el desarrollo económico y social son interdependientes y se refuerzan mutuamente. Artículo 12 La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que inciden negativamente en la consolidación de la democracia. Los Estados Miembros de la OEA se comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creación de empleo productivo, la reducción de la pobreza y la erradicación de la pobreza extrema, teniendo en cuenta las diferentes realidades y condiciones económicas de los países del Hemisferio. Este compromiso común frente a los problemas del desarrollo y la pobreza también destaca la importancia de mantener los equilibrios macroeconómicos y el imperativo de fortalecer la cohesión social y la democracia. Artículo 13 La promoción y observancia de los derechos económicos, sociales y culturales son consustanciales al desarrollo integral, al crecimiento económico con equidad y a la consolidación de la democracia en los Estados del Hemisferio. Artículo 14 Los Estados Miembros acuerdan examinar periódicamente las acciones adoptadas y ejecutadas por la Organización encaminadas a fomentar el diálogo, la cooperación para el desarrollo integral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover estos objetivos. Artículo 15 El ejercicio de la democracia facilita la preservación y el manejo adecuado del medio ambiente. Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen políticas y estrategias de protección del medio ambiente, respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr un desarrollo sostenible en beneficio de las futuras generaciones. Artículo 16 La educación es clave para fortalecer las instituciones democráticas, promover el desarrollo del potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor entendimiento entre los pueblos. Para lograr estas metas, es esencial que una educación de calidad esté al alcance de todos, incluyendo a las niñas y las mujeres, los habitantes de las zo­nas rurales y las personas que pertenecen a las minorías.

Artículo 19 Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujeción a sus normas, y en concordancia con la cláusula democrática contenida en la Declaración de la ciudad de Quebec, la ruptura del orden democrático o una alteración del orden constitucional que afecte gravemente el orden democrático en un Estado Miembro constituye, mientras persista, un obstáculo insuperable para la participación de su gobierno en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunión de Consulta, de los Consejos de la Organización y de las conferencias especializadas, de las comisiones, grupos de trabajo y demás órganos de la Organización. Artículo 20 En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteración del orden constitucional que afecte gravemente su orden democrático, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una apreciación colectiva de la situación y adoptar las decisiones que estime conveniente. El Consejo Permanente, según la situación, podrá disponer la realización de las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática. Si las gestiones diplomáticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo aconsejare, el Consejo Permanente convocará de inmediato un período extraordinario de sesiones de la Asamblea General para que ésta adopte las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones diplomáticas, conforme a la Carta de la Organización, el derecho internacional y las disposiciones de la presente Carta Democrática. Durante el proceso se realizarán las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática. Artículo 21 Cuando la Asamblea General, convocada a un período extraordinario de sesiones, constate que se ha producido la ruptura del orden democrático en un Estado Miembro y que las gestiones diplomáticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la OEA tomará la decisión de suspender a dicho Estado Miembro del ejercicio de su derecho de participación en la OEA con el voto afirmativo de los dos tercios de los Estados Miembros. La suspensión entrará en vigor de inmediato. El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensión deberá continuar observando el cumplimiento de sus obligaciones como miembro de la Organización, en particular en materia de derechos humanos. Adoptada la decisión de suspender a un gobierno, la Organización mantendrá sus gestiones diplomáticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado. Artículo 22 Una vez superada la situación que motivó la suspensión, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá proponer a la Asamblea General el levantamiento de la suspensión. Esta decisión se adoptará por el voto de los dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA. V La democracia y las misiones de observación electoral Artículo 23 Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar procesos electorales libres y justos. Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberanía, podrán solicitar a la OEA asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones y procesos electorales, incluido el envío de misiones preliminares para ese propósito. Artículo 24 Las misiones de observación electoral se llevarán a cabo por solicitud del Estado Miembro interesado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarán un convenio que determine el alcance y la cobertura de la misión de observación electoral de que se trate. El Estado Miembro deberá garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso a la información y amplia cooperación con la misión de observación electoral. Las misiones de observación electoral se realizarán de conformidad con los principios y normas de la OEA. La Organización deberá asegurar la eficacia e independencia de estas misiones, para lo cual se las dotará de los recursos necesarios. Las mismas se realizarán de forma objetiva, imparcial y transparente, y con la capacidad técnica apropiada. Las misiones de observación electoral presentarán oportunamente al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, los informes sobre sus actividades. Artículo 25 Las misiones de observación electoral deberán informar al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, si no existiesen las condiciones necesarias para la realización de elecciones libres y justas. La OEA podrá enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales a fin de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones. VI Promoción de la cultura democrática

Artículo 26 La OEA continuará desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios y prácticas democráticas y fortalecer la cultura democrática en el Hemisferio, considerando que la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento económico, social y cultural de los pueblos. La OEA mantendrá consultas y cooperación continua con los Estados Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que trabajen en esos ámbitos. Artículo 27 Los programas y actividades se dirigirán a promover la gobernabilidad, la buena gestión, los valores democráticos y el fortalecimiento de la institucionalidad política y de las organizaciones de la sociedad civil. Se prestará atención especial al desarrollo de programas y actividades para la educación de la niñez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores democráticos, incluidas la libertad y la justicia social. Artículo 28 Los Estados promoverán la plena e igualitaria participación de la mujer en las estructuras políticas de sus respectivos países como elemento fundamental para la promoción y ejercicio de la cultura democrática.