خورشید نبوت (Khorshid Nobovat) - الرحيق المختوم (ArRahiq AlMakhtum) in Farsi/Persian

Citation preview

‫ﺧﻮﺭﺷﻴﺪ ﻧﺒﻮ‪‬ﺕ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎﺭﺳﻲ‬ ‫»ﺍﻟﺮﺣﻴﻖ ﺍﻟﻤﺨﺘﻮﻡ«‬ ‫ﻣﻮﻟﻒ‪:‬‬ ‫ﺷﻴﺦ ﺻﻔﻲ ﺍﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﺒﺎﺭﮐﻔﻮﺭﻱ‬ ‫ﺑﺮﮔﺮﺩﺍﻥ ‪:‬‬ ‫ﺩﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﻟﺴﺎﻧﻲ ﻓﺸﺎﺭﮐﻲ‬ ‫‪ ۱۳۸۱‬ﺵ = ‪ ۱۴۲۳‬ﻕ = ‪ ۲۰۰۲‬ﻡ‬

‫ﷲ ﺍﻟﺮ‪‬ﺣ‪‬ﻤ ﹺﻦ ﺍﻟﺮ‪‬ﺣ‪‬ﻴ ﹺﻢ﴾‬ ‫ﺴ ﹺﻢ ﺍ ِ‬ ‫﴿ﹺﺑ ‪‬‬

‫ﻼ ‪‬ﻡ﴾‪.‬‬ ‫﴿ﹺﺇﻥﱠ ﺍﻟﺪ‪‬ﻳ ‪‬ﻦ ﻋ‪‬ﻨ ‪‬ﺪ ﺍﻟﻠﹼ ‪‬ﻪ ﺍ ِﻹ ‪‬ﺳ ﹶ‬ ‫»ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ«‬ ‫»ﺑﻲﮔﻤﺎن دﻳﻦ )ﺣﻖّ و ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه( در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﻼم اﺳﺖ«‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻣﺆﻟﻒ )‪22..............................................................................................................(1‬‬ ‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﺔ ﻣﺆﻟّﻒ )‪25..............................................................................................................(2‬‬ ‫ﻣﻘّﺪﻣﺔ ﻣﺆﻟّﻒ )‪32..............................................................................................................(3‬‬ ‫ﺑﺨﺶ او‪‬ل‪ :‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه و ﻣﺤﻴﻂ ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎي ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ‪-‬ﺻﻠﻲ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪35 ..-‬‬ ‫ﺗﻤﻬﻴﺪ ‪35...............................................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ او‪‬ل‪ :‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻮم ﻋﺮب ‪36...............................................................‬‬ ‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ‪36...........................................................................................................................‬‬ ‫ﻗﻮم ﻋﺮب ‪37.........................................................................................................................‬‬ ‫ﻋﺮب ﻋﺎرﺑﻪ ‪37......................................................................................................................‬‬ ‫‪‬ﻋﺮَب ﻣ‪‬ﺴﺘﻌﺮﺑﻪ‪41...................................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دو‪‬م‪ :‬ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ و اﻣﺎرتﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ ‪50........................................................................‬‬ ‫ﺗﻤﻬﻴﺪ ‪50...............................................................................................................................‬‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻳﻤﻦ ‪50..................................................................................................................‬‬ ‫دورة او‪‬ل‪ -‬از ‪ 1300‬ﺗﺎ ‪ 620‬ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ‪50..........................................................................‬‬ ‫دورة دو‪‬م‪ -‬از ‪ 620‬ﺗﺎ ‪ 115‬ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ‪51...........................................................................‬‬ ‫دورة ﺳﻮ‪‬م‪ -‬از ‪ 115‬ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﺗﺎ ‪ 300‬ﻣﻴﻼدي‪52...............................................................‬‬ ‫دورة ﭼﻬﺎرم‪ -‬از ‪ 300‬ﻣﻴﻼدي ﺗﺎ ورود اﺳﻼم ﺑﻪ ﻳﻤﻦ ‪52..........................................................‬‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺣﻴﺮه ‪55.................................................................................................................‬‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺎم ‪58......................................................................................................‬‬ ‫اﻣﻴﺮان ﺣﺠﺎز‪59.....................................................................................................................‬‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ ‪70.................................................................................................‬‬ ‫اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن )ﺧﻼﺻﻪ( ‪71.....................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ادﻳﺎن و آﻳﻴﻦ ﻫﺎي ﻗﻮم ﻋﺮب ‪73............................................................................‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺗﻤﻬﻴﺪ ‪73...............................................................................................................................‬‬ ‫ﺑﺖ ﻫﺎ و ﺑﺘﻜﺪه ﻫﺎ ‪74.............................................................................................................‬‬ ‫ردﻳﺎﺑﻲ ﺷﺮك در ﻋﻬﺪ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ‪78........................................................................................‬‬ ‫ﻣﺮاﺳﻢ و ﻣﻨﺎﺳﻚ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎن‪79..............................................................................................‬‬ ‫آداب و رﺳﻮم ﻗﻮم ﻋﺮب ‪85..................................................................................................‬‬ ‫ﺑﻘﺎي دﻳﻦ و آﻳﻴﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪88..............................................................................‬‬ ‫ادﻳﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ دﻳﮕﺮ‪90........................................................................................................‬‬ ‫اوﺿﺎع دﻳﻨﻲ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن )ﺧﻼﺻﻪ(‪94.........................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺳﻴﻤﺎي ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﺮﺑﻲ‪96.....................................................................................‬‬ ‫اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ‪96...............................................................................................................‬‬ ‫اوﺿﺎع اﻗﺘﺼﺎدي ‪102 ............................................................................................................‬‬ ‫اوﺿﺎع اﺧﻼﻗﻲ ‪102 ..............................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬دودﻣﺎن و ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪107 ........................................... -‬‬ ‫ﺳﻠﺴﻠﺔ َﻧﺴ‪‬ﺐ آن ﺣﻀﺮت ‪107 ................................................................................................‬‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان آن ﺣﻀﺮت ‪109 .......................................................................................................‬‬ ‫* ﺣﻔّﺎري ﭼﺎه زﻣﺰم ‪112 ......................................................................................................‬‬ ‫* ﻣﺎﺟﺮاي اﺻﺤﺎب ﻓﻴﻞ ‪113 .................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‪ :‬وﻻدت و ﻛﻮدﻛﻲ و ﺟﻮاﻧﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪120 ................................................................‬‬ ‫وﻻدت و ﻧﺎﻣﮕﺬاري ‪120 ......................................................................................................‬‬ ‫دوران ﺷﻴﺮﺧﻮارﮔﻲ ‪121 .......................................................................................................‬‬ ‫ﺑﺎ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻨﻲ ﺳﻌﺪ ‪122 .............................................................................................................‬‬ ‫ﻣﺎﺟﺮاي َﺷﻖّ ﺻﺪر ‪126 .........................................................................................................‬‬ ‫ﺑﺴﻮي ﻣﺎدر ﻣﻬﺮﺑﺎن ‪126 .........................................................................................................‬‬

‫‪3‬‬

‫در ﭘﻨﺎه ﻧﻴﺎي ﻣﻬﺮﺑﺎن ‪127 ........................................................................................................‬‬ ‫ﺗﺤﺖ ﻛﻔﺎﻟﺖ ﻋﻤﻮي دﻟﺴﻮز و ﻣﻬﺮﺑﺎن ‪128 .............................................................................‬‬ ‫اﺑﺮﻫﺎ ﺑﻪ آﺑﺮوي او ﺑﺎران ﻣﻲ ﺑﺎرﻧﺪ ‪128 ....................................................................................‬‬ ‫ﺑﺤﻴﺮاي راﻫﺐ ‪129 ...............................................................................................................‬‬ ‫ﻧﺒﺮد ﺧﻮﻧﻴﻦ ﻓﺠﺎر ‪131 ...........................................................................................................‬‬ ‫ﺣﻠﻒ اﻟﻔﻀﻮل ‪132 ...............................................................................................................‬‬ ‫در ﭘﻲ ﻛﺴﺐ و ﻛﺎر ‪133 .......................................................................................................‬‬ ‫ازدواج ﺑﺎ ﺧﺪﻳﺠﻪ ‪135 ..........................................................................................................‬‬ ‫ﺑﻨﺎي ﻛﻌﺒﻪ و ﻗﻀﻴﺔ ﺣﻜﻤﻴﺖ ‪137 ............................................................................................‬‬ ‫زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﺔ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﭘﻴﺶ از ﻧﺒﻮت )ﺧﻼﺻﻪ( ‪139 .......................‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دو‪‬م‪ :‬ﻣﻜّﺔ ﻣﻜّﺮﻣﻪ ﻛﺎﻧﻮن ﻧﺒﻮ‪‬ت و دﻋﻮت رﺳﻮل ﺧﺪا –ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪143 ..........-‬‬ ‫ﺗﻤﻬﻴﺪ ‪143 ............................................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ او‪‬ل‪ :‬ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺑﻌﺜﺖ ‪144 .................................................................................................‬‬ ‫در ﻏﺎر ﺣﺮاء ‪144 ..................................................................................................................‬‬ ‫ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ اﻣﻴﻦ وﺣﻲ ‪145 .........................................................................................................‬‬ ‫ﻓَﺘﺮت وﺣﻲ ‪149 ...................................................................................................................‬‬ ‫اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن وﺣﻲ ‪155 .....................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دو‪‬م‪ :‬دﻋﻮت ﻣﺨﻔﻲ ‪158 ...............................................................................................‬‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﺔ او‪‬ل دﻋﻮت‪ ،‬ﺳﻪ ﺳﺎل دﻋﻮت ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ‪158 .....................................................................‬‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﻴﺸﺘﺎز ‪158 .............................................................................................................‬‬ ‫ﺗﺸﺮﻳﻊ ﻧﻤﺎز ‪161 ....................................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬دﻋﻮت ﻋﻠﻨﻲ ‪164 ................................................................................................‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﺮﻣﺎن اﻧﺬار ﺟﻤﻌﻲ ‪164 ............................................................................................‬‬

‫‪4‬‬

‫دﻋﻮت ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ‪165 ......................................................................................................‬‬ ‫ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻛﻮه ﺻﻔﺎ ‪167 ............................................................................................................‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ راﻳﺰﻧﻲ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ آﺋﻴﻦ ﺟﺪﻳﺪ‪171 ............................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺟﺒﻬﻪﮔﻴﺮي ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن دﻋﻮت‪175 .......................................................................‬‬ ‫ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻛﺎرﺷﻜﻨﻲ ‪175 .......................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺸﺮﻛﺎن ﺑﺎ رﺳﻮل ﺧﺪا ‪197 ....................................................................‬‬ ‫ﻫﻴﺄت اﻋﺰاﻣﻲ ﻗﺮﻳﺶ ﻧﺰد اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‪197 ...................................................................................‬‬ ‫ﺗﻬﺪﻳﺪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ از ﺳﻮي ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ ‪198 .............................................................................‬‬ ‫ﻣﺮاﺟﻌﺔ ﻣﺠﺪ‪‬د ﻫﻴﺎت اﻋﺰاﻣﻲ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ‪200 ...............................................................‬‬ ‫اذﻳﺖ و آزار ﻗﺮﻳﺶ ‪201 .......................................................................................................‬‬ ‫ﺧﺎﻧﺔ ارﻗﻢ ‪210 ......................................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﻫﺠﺮت ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ و ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي آن ‪212 ..................................................................‬‬ ‫ﻫﺠﺮت او‪‬ل ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ‪212 ......................................................................................................‬‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﻬﺎﺟﺮان ‪213 .........................................................................................................‬‬ ‫ﻫﺠﺮت دوم ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ‪216 .....................................................................................................‬‬ ‫ﻧﻴﺮﻧﮓ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮان ‪217 ............................................................................................‬‬ ‫ﺳﻮء ﻗﺼﺪ ﺑﻪ ﺟﺎن رﺳﻮل ﺧﺪا ‪221 .........................................................................................‬‬ ‫اﺳﻼم آوردن ﺣﻤﺰه ‪226 .......................................................................................................‬‬ ‫ﺧﻄّﺎب ‪227 ..........................................................................................‬‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ‪‬ﻋﻤ‪‬ﺮﺑﻦ َ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻗﺮﻳﺶ ﻧﺰد رﺳﻮل ﺧﺪا ‪237 ........................................................................................‬‬ ‫ﮔﻔﺘﮕﻮي ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺎ رﺳﻮل ﺧﺪا ‪241 ...............................................................................‬‬ ‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻗﻄﻌﻲ اﺑﻮﺟﻬﻞ ﺑﺮ ﻗﺘﻞ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪243 ................................................................................‬‬ ‫ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ و ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ‪245 ....................................................................................................‬‬

‫‪5‬‬

‫ﺳﺮﮔﺮداﻧﻲ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن و ﻣﺮاﺟﻌﺔ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ‪248 ................................................................‬‬ ‫ﻣﻮﺿﻊ ﮔﻴﺮي اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ و ﺧﺎﻧﺪان وي ‪251 ..............................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻗﺘﺼﺎدي ‪ -‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ‪252 ........................................................................‬‬ ‫ﭘﻴﻤﺎن ﺳﺘﻤﮕﺮي و ﺟﻔﺎﻛﺎري‪252 ...........................................................................................‬‬ ‫ﺳﻪ ﺳﺎل در ﺷ‪‬ﻌﺐ اﺑﻲﻃﺎﻟﺐ ‪253 ............................................................................................‬‬ ‫ﻧﻘﺾ ﭘﻴﻤﺎنﻧﺎﻣﻪ ‪254 ..............................................................................................................‬‬ ‫آﺧﺮﻳﻦ ﻣﺮاﺟﻌﺔ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﺑﻪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ‪258 ...............................................................................‬‬ ‫ﻋﺎم اﻟﺤﺰن )وﻓﺎت اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ( ‪261 ...........................................................................................‬‬ ‫وﻓﺎت ﺣﻀﺮت ﺧﺪﻳﺠﻪ ‪262 ..................................................................................................‬‬ ‫ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻏﻢ و اﻧﺪوه ‪263 .........................................................................................................‬‬ ‫ازدواج ﺑﺎ ﺳﻮده ‪265 .............................................................................................................‬‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ و ﭘﺎﻳﺪاري ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ‪266 ..............................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬ﮔﺴﺘﺮش دﻋﻮت اﺳﻼم در ﺑﻴﺮون ﻣﻜّﻪ ‪283 ..........................................................‬‬ ‫رﺳﻮل اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﻃﺎﺋﻒ ‪283 ....................................................................‬‬ ‫ﻋﺮﺿﺔ اﺳﻼم ﺑﺮ ﻗﺒﺎﺋﻞ و اﻓﺮاد ‪291 ............................................................................................‬‬ ‫ﻗﺒﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ اﺳﻼم ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪ‪292 ..................................................................................‬‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻏﻴﺮاﻫﻞ ﻣﻜّﻪ ‪294 ....................................................................................................‬‬ ‫ﺷﺶ ﻣﺮد ﻳﺜﺮﺑﻲ ﭘﺎك ﺳﻴﺮت ‪301 ..........................................................................................‬‬ ‫ازدواج رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﺎ ﻋﺎﻳﺸﻪ ‪303 ...........................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ‪ :‬اﺳﺮاء و ﻣﻌﺮاج ‪304 ...............................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دﻫﻢ‪ :‬ﺑﻴﻌﺖﻫﺎي ﭘﻴﺶ از ﻫﺠﺮت‪316 .............................................................................‬‬ ‫ﺑﻴﻌﺖ ‪‬ﻋﻘَﺒﺔ اُوﻟﻲ ‪316 .............................................................................................................‬‬ ‫ﺳﻔﻴﺮ اﺳﻼم در ﻣﺪﻳﻨﻪ‪317 ......................................................................................................‬‬

‫‪6‬‬

‫ﻣﻮ ّﻓﻘّﻴﺖ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ‪318 ..........................................................................................................‬‬ ‫ﺑﻴﻌﺖ ﻋﻘﺒﺔ ﺛﺎﻧﻴﻪ ‪322 ..............................................................................................................‬‬ ‫آﻏﺎز ﮔﻔﺘﮕﻮ و ﻣﺬاﻛﺮه ‪323 ...................................................................................................‬‬ ‫ﻣﻮاد ﭘﻴﻤﺎن ﻧﺎﻣﻪ ‪325 ..............................................................................................................‬‬ ‫ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻴﻌﺖ ‪326 ....................................................................................................‬‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺑﻴﻌﺖ ‪328 .............................................................................................................‬‬ ‫دوازده ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه‪329 ...............................................................................................................‬‬ ‫اﻓﺸﺎي ﭘﻴﻤﺎن ﻋﻘﺒﻪ ‪330 ..........................................................................................................‬‬ ‫آﻣﺎدﮔﻲ اﻧﺼﺎر ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻗﺮﻳﺶ ‪331 ...............................................................................‬‬ ‫اﻋﺘﺮاض ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ اﻧﺼﺎر ‪332 .................................................................................................‬‬ ‫ﺗﻌﻘﻴﺐ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ‪333 ...................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻳﺎزدﻫﻢ‪ :‬ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﺎت ﻫﺠﺮت ‪335 ......................................................................................‬‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮان ﭘﻴﺸﺘﺎز‪335 ..............................................................................................................‬‬ ‫در ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﻗﺮﻳﺶ ‪340 ..........................................................................................................‬‬ ‫رأي ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﺔ داراﻟﻨﺪوه ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪342 ................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوازدﻫﻢ‪ :‬ﻫﺠﺮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪345 ........................................................................................‬‬ ‫ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن ‪345 .....................................................................................................‬‬ ‫ﻣﺤﺎﺻﺮة ﺧﺎﻧﺔ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪346 .......................................................................................................‬‬ ‫ﻋﺰﻳﻤﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪348 .......................................................................................................‬‬ ‫در ﻏﺎر ﺛﻮر ‪350 ....................................................................................................................‬‬ ‫دو ﻳﺎر ﻏﺎر ‪351 .....................................................................................................................‬‬ ‫در راه ﻣﺪﻳﻨﻪ ‪354 ..................................................................................................................‬‬ ‫ورود ﺑﻪ ﻗُﺒﺎء ‪364 ..................................................................................................................‬‬

‫‪7‬‬

‫ورود ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪367 ................................................................................................................‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﻣﺪﻳﻨﺔ ﻣ‪‬ﻨﻮ‪‬ره ﻛﺎﻧﻮن دﻋﻮت و ﺟﻬﺎد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪373 ...... -‬‬ ‫ﺗﻤﻬﻴﺪ ‪373 ............................................................................................................................‬‬ ‫ﻣﺮاﺣﻞ دﻋﻮت و ﺟﻬﺎد در ﻋﻬﺪ ‪‬ﻣﺪ‪‬ﻧﻲ ‪373 .............................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ او‪‬ل‪ :‬ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاري ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳﻼﻣﻲ ‪374 .............................................................................‬‬ ‫ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻣﺪﻳﻨﻪ و اوﺿﺎع و اﺣﻮال آﻧﺎن ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻫﺠﺮت ‪374 ...................................................‬‬ ‫ﺑﻨﺎي ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﻲ ‪385 ............................................................................................................‬‬ ‫ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺮادري ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪388 ...........................................................................................‬‬ ‫ﭘﻴﻤﺎن ﻧﺎﻣﺔ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ اﺳﻼﻣﻲ‪391 ..........................................................................................‬‬ ‫اﺛﺮﮔﺬاري ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ‪393 .........................................................................................‬‬ ‫ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺎ ﻳﻬﻮد ‪399 .................................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دو‪‬م‪ :‬ﻧﺒﺮدﻫﺎي ﺧﻮﻧﻴﻦ ‪402 ............................................................................................‬‬ ‫ﻛﺎرﺷﻜﻨﻲﻫﺎي ﻗﺮﻳﺶ ‪402 ....................................................................................................‬‬ ‫ﺑﺴﺘﻦ راه ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ‪404 ...................................................................................................‬‬ ‫ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻬﺎﺟﺮان ‪404 .............................................................................................................‬‬ ‫روﻳﺪاد ﻛﺎرزار ‪406 ..............................................................................................................‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺮاﻳﺎ و ﻏَﺰوات ‪408 .................................................................................................‬‬ ‫‪ .1‬ﺳ‪‬ﺮﻳﺔ ﺳﻴﻒاﻟﺒﺤﺮ‪409 ........................................................................................................‬‬ ‫‪ .2‬ﺳ‪‬ﺮﻳﺔ راﺑِﻎ ‪409 ..................................................................................................................‬‬ ‫ﺧﺮّار ‪410 ................................................................................................................‬‬ ‫‪ .3‬ﺳﺮﻳﺔ َ‬ ‫‪ .4‬ﻏﺰوة اَﺑﻮاء )ﻳﺎ‪ :‬و‪‬دان( ‪410 .................................................................................................‬‬ ‫‪.5‬ﻏﺰوة ﺑ‪‬ﻮاط ‪411 .................................................................................................................‬‬ ‫‪ .6‬ﻏﺰوة ‪‬ﺳﻔَﻮان ‪412 ..............................................................................................................‬‬

‫‪8‬‬

‫‪ .7‬ﻏﺰوة ذياﻟ ‪‬ﻌﺸَﻴﺮه ‪412 .......................................................................................................‬‬ ‫‪ .8‬ﺳﺮﻳﺔ ﻧَﺨﻠﻪ ‪413 .................................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‪ :‬ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ‪421 ...................................................................................................‬‬ ‫ﻏﺰوة ﺑﺪر ﻛُﺒﺮي ‪421 ............................................................................................................‬‬ ‫اﻧﮕﻴﺰة ﺟﻨﮓ ‪421 .................................................................................................................‬‬ ‫ﺳﺎﻣﺎن و ﺳﺎزﻣﺎن ﻟﺸﻜﺮ اﺳﻼم‪422 ..........................................................................................‬‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ ﻟﺸﻜﺮ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﺪر ‪424 ...................................................................................‬‬ ‫ﺟﺎرﭼﻲ ﺧﻄﺮ در ﻣﻜّﻪ ‪424 ....................................................................................................‬‬ ‫آﻣﺎده ﺷﺪن اﻫﻞ ﻣﻜﻪ ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ‪425 ...................................................................................‬‬ ‫ﺳﺎﻣﺎن ﻟﺸﻜﺮ ﻣﻜﻪ ‪425 ...........................................................................................................‬‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺑﻨﻲ ﺑﻜﺮ‪425 .......................................................................................................‬‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ ﻟﺸﻜﺮ ﻣﻜﻪ ‪426 ........................................................................................................‬‬ ‫رﻫﺎﻳﻲ ﻛﺎروان ﺗﺠﺎرﺗﻲ ﻗﺮﻳﺶ ‪426 ........................................................................................‬‬ ‫دو دﺳﺘﮕﻲ در ﻟﺸﻜﺮ ﻣﻜﻪ ‪427 ..............................................................................................‬‬ ‫ﺗﻨﮕﻨﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻟﺸﻜﺮ اﺳﻼم ‪428 .................................................................................‬‬ ‫ﺷﻮراي ﻋﺎﻟﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ‪429 ..................................................................................................‬‬ ‫اداﻣﺔ ﻣﺴﻴﺮ ﻟﺸﻜﺮ اﺳﻼم ‪432 ..................................................................................................‬‬ ‫ﻋﻤﻠﻴﺎت اﻛﺘﺸﺎﻓﻲ ﺷﺨﺺ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪432 ......................................................................................‬‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻬﻢ درﺑﺎرة ﻟﺸﻜﺮ ﻣﻜﻪ ‪433 ....................................................................................‬‬ ‫ﺑﺎران ﻣ‪‬ﻌﺠﺰآﺳﺎ ‪434 ..............................................................................................................‬‬ ‫اﺳﺘﻘﺮار ﻟﺸﻜﺮ اﺳﻼم ‪435 .......................................................................................................‬‬ ‫ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ‪435 ..............................................................................................................‬‬ ‫آﻣﺎده ﺑﺎش ﻟﺸﻜﺮ ‪436 ...........................................................................................................‬‬

‫‪9‬‬

‫دودﺳﺘﮕﻲ و اﻧﺸﻌﺎب در ﻟﺸﻜﺮ ﻣﻜﻪ ‪437 ................................................................................‬‬ ‫روﻳﺎروﻳﻲ دو ﻟﺸﻜﺮ ‪440 .......................................................................................................‬‬ ‫ﺳﺎﻋﺖ ﺻﻔﺮ‪442 ...................................................................................................................‬‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺗﻦ ﺑﻪ ﺗﻦ ‪443 .............................................................................................................‬‬ ‫ﻳﻮرش ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ ‪444 .............................................................................................................‬‬ ‫راز وﻧﻴﺎز رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪444 ................................................................... -‬‬ ‫ﻓﺮود آﻣﺪن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ‪445 .....................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺎﺗﻚ ‪447 ..................................................................................................................‬‬ ‫ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ اﺑﻠﻴﺲ ‪450 ..........................................................................................................‬‬ ‫ﺷﻜﺴﺖ ﻗﻄﻌﻲ ﻟﺸﻜﺮ ﻣﻜﻪ ‪451 ..............................................................................................‬‬ ‫ﭘﺎﻳﺪاري اﺑﻮﺟﻬﻞ‪451 ............................................................................................................‬‬ ‫ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن اﺑﻮﺟﻬﻞ ‪452 .......................................................................................................‬‬ ‫ﺣﻤﺎﺳﻪﻫﺎي ﺧﺪاﺑﺎوري ‪455 ...................................................................................................‬‬ ‫ﻛﺸﺘﻪﻫﺎي دو ﻃﺮف ‪460 .......................................................................................................‬‬ ‫ﺑﺎزﺗﺎب ﺧﺒﺮ ﺷﻜﺴﺖ ﻗﺮﻳﺶ در ﻣﻜﻪ ‪461 ...............................................................................‬‬ ‫ﺑﺎزﺗﺎب ﺧﺒﺮ ﭘﻴﺮوزي در ﻣﺪﻳﻨﻪ ‪465 ........................................................................................‬‬ ‫ورود ﻟﺸﻜﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ‪466 .............................................................................................‬‬ ‫ﻣﺮاﺳﻢ اﺳﺘﻘﺒﺎل از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪468 ..................................................................................................‬‬ ‫اﺳﻴﺮان ﺟﻨﮕﻲ ‪469 ................................................................................................................‬‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺑﻪ رواﻳﺖ ﻗﺮآن ‪473 .............................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬از ﺑﺪر ﺗﺎ اُﺣ‪‬ﺪ ‪475 ............................................................................................‬‬ ‫ﺑﺎزﺗﺎب ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ‪475 .........................................................................................................‬‬ ‫ﻏﺰوة ﺑﻨﻲ ‪‬ﺳﻠَﻴﻢ ‪477 ..............................................................................................................‬‬

‫‪10‬‬

‫ﺗﻮﻃﺌﺔ ﻗﺘﻞ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪478 ............................................................................................................‬‬ ‫ﻏﺰوة ﺑﻨﻲ ﻗَﻴﻨُﻘﺎع ‪481 .............................................................................................................‬‬ ‫ﭘﻴﻤﺎن ﺷﻜﻨﻲ ﺑﻴﻦ ﻗَﻴﻨُﻘﺎع ‪484 ..................................................................................................‬‬ ‫ﻣﺤﺎﺻﺮه و ﺗﺴﻠﻴﻢ و آوارﮔﻲ ‪487 ..........................................................................................‬‬ ‫ﻏﺰوة ﺳﻮﻳﻖ ‪488 ...................................................................................................................‬‬ ‫ﻏﺰوة ذياَﻣﺮ ‪490 ..................................................................................................................‬‬ ‫ﻗﺘﻞ ﻛﻌﺐ ﺑﻦ اﺷﺮف ‪491 ......................................................................................................‬‬ ‫ﻏﺰوة ﺑﺤﺮان‪497 ...................................................................................................................‬‬ ‫ﺳﺮﻳﺔ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ ‪498 .......................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺟﻨﮓ اُﺣ‪‬ﺪ ‪501 .................................................................................................‬‬ ‫آﻣﺎده ﺑﺎش ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎمﺟﻮﻳﻲ ‪501 ................................................................................‬‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻟﺸﻜﺮ ﻗﺮﻳﺶ ‪503 ................................................................................................‬‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ ﻟﺸﻜﺮ ﻣﻜّﻪ و ﺧﺒﺮ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪504 ............................................................................‬‬ ‫آﻣﺎده ﺑﺎش داﺋﻤﻲ ﻣﺪﻳﻨﻪ ‪504 .................................................................................................‬‬ ‫ﻟﺸﻜﺮ ﻣﻜﻪ ﭘﺸﺖ ﺑﺎروي ﻣﺪﻳﻨﻪ ‪505 ........................................................................................‬‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻮراي ﻋﺎﻟﻲ دﻓﺎع در ﻣﺪﻳﻨﻪ ‪505 ...............................................................................‬‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻟﺸﻜﺮ اﺳﻼم ‪507 .................................................................................................‬‬ ‫ﺳﺎن دﻳﺪن ﻟﺸﻜﺮ ‪510 ............................................................................................................‬‬ ‫ﺑﻴﺘﻮﺗﻪ در اﺛﻨﺎي راه ‪510 .........................................................................................................‬‬ ‫ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اُﺑ‪‬ﻲ و ﻫﻮاداراﻧﺶ‪511 ..............................................................................‬‬ ‫روﻳﺎروﻳﻲ ﻟﺸﻜﺮ اﺳﻼم ﺑﺎ دﺷﻤﻦ ‪513 .....................................................................................‬‬ ‫ﻧﻘﺸﺔ دﻓﺎع‪514 ......................................................................................................................‬‬ ‫ﻗﻬﺮﻣﺎن ﭘﺮوري ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪517 .....................................................................................................‬‬

‫‪11‬‬

‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪي ﻟﺸﻜﺮ ﻣﻜﻪ ‪518 .....................................................................................................‬‬ ‫ﻣﺎﻧﻮرﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻗﺮﻳﺶ ‪519 ................................................................................................‬‬ ‫ﻛﻮﺷﺶ ﻫﺎي زﻧﺎن ﻗﺮﻳﺶ ‪520 ...............................................................................................‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﺮارة ﻧﺒﺮد ‪521 ........................................................................................................‬‬ ‫از ﭘﺎي درآﻣﺪن ﻋﻠﻤﺪاران ‪522 ..............................................................................................‬‬ ‫ﭘﻴﻜﺎر در دﻳﮕﺮ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﻛﺎرزار ‪524 ..................................................................................‬‬ ‫ﺷﻬﺎدت ﺷﻴﺮ ﺧﺪا ﺣﻤﺰه ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ‪527 ..........................................................................‬‬ ‫ﺑﺮﺗﺮي رزﻣﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ‪528 ...................................................................................................‬‬ ‫از آﻏﻮش ﻫﻤﺴﺮ ﺑﻪ زﻳﺮ ﺑﺎل ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎ ‪528 ..............................................................................‬‬ ‫ﺳﻬﻢ دﺳﺘﺔ ﺗﻴﺮاﻧﺪازان در ﻛﺎرزار ‪529 .....................................................................................‬‬ ‫ﺷﻜﺴﺖ ﻣﺸﺮﻛﺎن ‪529 ...........................................................................................................‬‬ ‫اﺷﺘﺒﺎه ﻓﺎﺟﻌﻪآﻣﻴﺰ ﺗﻴﺮاﻧﺪازان ‪530 ............................................................................................‬‬ ‫ﺣﻤﻠﺔ ﮔﺎزاﻧﺒﺮي ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ‪532 .........................................................................................‬‬ ‫ﻣﻮﺿﻌﮕﻴﺮي ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧﺔ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪532 ............................................................................................‬‬ ‫ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ در ﺻﻔﻮف ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ‪533 ......................................................................................‬‬ ‫اوج ﮔﻴﺮودار ﺟﻨﮓ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪536 .................................................................................‬‬ ‫دﺷﻮارﺗﺮﻳﻦ ﻟﺤﻈﺎت زﻧﺪﮔﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪538 ..................................................................................‬‬ ‫ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﺻﺤﺎﺑﻪ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪543 ....................................................................................‬‬ ‫ﺣﻔﺎﻇﺖ اﻋﺠﺎزآﻣﻴﺰ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪545 ..............................................................................................‬‬ ‫ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲﻫﺎي ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ‪546 .......................................................................................................‬‬ ‫ﺷﺎﻳﻌﺔ ﻗﺘﻞ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪549 .............................................................................................................‬‬ ‫ﺣﻀﻮر ﻣﺠﺪد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﻋﺮﺻﺔ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ‪549 ........................................................................‬‬ ‫ﻗﺘﻞ اُﺑﻲ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪551 ....................................................................................‬‬

‫‪12‬‬

‫ﻃﻠﺤﻪ دﺳﺘﻴﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪553 ........................................................................................................‬‬ ‫آﺧﺮﻳﻦ ﺣﻤﻠﺔ ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ ‪553 ...................................................................................................‬‬ ‫ﻣ‪‬ﺜﻠﻪ ﻛﺮدن ﺷﻬﻴﺪان ‪554 ........................................................................................................‬‬ ‫آﻣﺎدﮔﻲ رزﻣﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺎر‪555 ..............................................................................‬‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﺷﻌﺐ اُﺣ‪‬ﺪ ‪557 .......................................................................................................‬‬ ‫ﺷﻤﺎﺗﺖ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ‪558 ...........................................................................................................‬‬ ‫ﻗﺮار ﺟﻨﮓ ﺑﻌﺪي در ﺑﺪر ‪559 ...............................................................................................‬‬ ‫ﺧﺒﺮﮔﻴﺮي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از وﺿﻌﻴﺖ ﻣﺸﺮﻛﺎن‪560 ..............................................................................‬‬ ‫رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﺷُﻬﺪا و ﻣﺠﺮوﺣﻴﻦ‪560 .......................................................................................‬‬ ‫ﮔﺮدآوري وﺧﺎﻛﺴﭙﺎري ﺷﻬﻴﺪان ‪562 ....................................................................................‬‬ ‫دﻋﺎ وﺛﻨﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪565 ............................................................................................................‬‬ ‫در راه ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ‪567 ................................................................................................‬‬ ‫ورود ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ‪569 ......................................................................................................‬‬ ‫ﺷﻤﺎر ﻛﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن ﻃﺮﻓﻴﻦ‪569 ..............................................................................................‬‬ ‫ﺣﺎﻟﺖ آﻣﺎده ﺑﺎش در ﻣﺪﻳﻨﻪ ‪570 ............................................................................................‬‬ ‫ﻏﺰوة ﺣﻤﺮاء اﻻَﺳﺪ ‪570 ........................................................................................................‬‬ ‫ﮔﺰارش ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ از ﺟﻨﮓ اﺣﺪ ‪578 .....................................................................‬‬ ‫دﺳﺘﺎوردﻫﺎي واﻻي ﺟﻨﮓ اﺣﺪ‪580 ......................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‪ :‬از اُﺣ‪‬ﺪ ﺗﺎ اﺣﺰاب ‪582 .........................................................................................‬‬ ‫ﺑﺎزﺗﺎب ﺟﻨﮓ اﺣﺪ‪582 .........................................................................................................‬‬ ‫ﺳﺮﻳﺔ اﺑﻮ ‪‬ﺳﻠَﻤﻪ ‪583 ...............................................................................................................‬‬ ‫ﺳﺮﻳﺔ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اُﻧَﻴﺲ ‪584 .....................................................................................................‬‬ ‫ﺳﺮﻳﺔ ر‪‬ﺟﻴﻊ ‪585 ....................................................................................................................‬‬

‫‪13‬‬

‫ﺳ‪‬ﺮﻳﺔ ﺑِﺌﺮ ﻣ‪‬ﻌﻮﻧﻪ ‪588 ...............................................................................................................‬‬ ‫ﻏﺰوة ﺑﻨﻲ ﻧﻀﻴﺮ ‪592 ..............................................................................................................‬‬ ‫ﻏﺰوة ﻧَﺠﺪ‪600 ......................................................................................................................‬‬ ‫ﻏﺰوة ﺑﺪر ﺛﺎﻧﻲ ‪602 ...............................................................................................................‬‬ ‫ﻏﺰوة د‪‬وﻣﻪ اﻟﺠﻨﺪل ‪603 ........................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﺟﻨﮓ اﺣﺰاب)ﺧﻨﺪق( ‪606 .................................................................................‬‬ ‫از ﺳﺮﮔﻴﺮي ﺗﺤﺮﻳﻜﺎت ﻳﻬﻮد ‪606 ..........................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺧﻨﺪق ‪629 ...................................................................................‬‬ ‫ﻏﺰوة ﺑﻨﻲ ﻗﺮﻳﻈﻪ ‪629 .............................................................................................................‬‬ ‫ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ‪‬ﺳﻼّم ﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﻘﻴﻖ ‪639 .....................................................................................‬‬ ‫ﺳﺮﻳﺔ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ ‪641 ...................................................................................................‬‬ ‫ﻏﺰوة ﺑﻨﻲﻟَﺤﻴﺎن ‪644 ..............................................................................................................‬‬ ‫ﺳﺮﻳﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ ‪645 .............................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ‪ :‬ﻏﺰوه ﺑﻨﻲ اﻟﻤ‪‬ﺼﻄﻠﻖ ‪650 .......................................................................................‬‬ ‫زﻣﻴﻨﻪ و اﻧﮕﻴﺰة وﻗﻮع ﺟﻨﮓ ‪650 ............................................................................................‬‬ ‫ﻋﻤﻠﻜﺮدﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻏﺰوه ‪653 ...........................................................................‬‬ ‫ﻋﻤﻠﻜﺮدﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن در ﻏﺰوة ﺑﻨﻲ اﻟﻤﺼﻄﻠﻖ ‪658 ...................................................................‬‬ ‫ﺳﺮﻳﻪﻫﺎي ﭘﺲ از ﻏﺰوة ‪‬ﻣﺮَﻳﺴﻴﻊ ‪667 .......................................................................................‬‬ ‫ﺣﺪ‪‬ﻳﺒﻴﻪ ‪671 ................................................................................................‬‬ ‫ﺻﻠﺢ ‪‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دﻫﻢ‪ :‬‬ ‫ﺣﺪ‪‬ﻳﺒﻴﻪ و اﻧﮕﻴﺰة آن ‪671 ..............................................................................................‬‬ ‫ﻋ‪‬ﻤﺮة ‪‬‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻜّﻪ‪672 .......................................................................................‬‬ ‫ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﻗﺮﻳﺶ از رﻓﺘﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ زﻳﺎرت ﺧﺎﻧﺔ ﺧﺪا‪673 ......................................................‬‬ ‫ﭘﺮﻫﻴﺰ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﻧﺒﺮد ﺧﻮﻧﻴﻦ ‪673 .............................................................................................‬‬

‫‪14‬‬

‫ﻣﻴﺎﻧﺠﻴﮕﺮي ﺑ‪‬ﺪﻳﻞ ﻣﻴﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻗﺮﻳﺶ ‪675 .............................................................................‬‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﻧﺰد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪676 ...........................................................................................‬‬ ‫ﻧﺎﻛﺎﻣﻲ ﺟﻨﮓ اﻓﺮوزان ‪678 ...................................................................................................‬‬ ‫ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔّﺎن ﺳﻔﻴﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪679 .............................................................................................‬‬ ‫ﺑﻴﻌﺖ رﺿﻮان و اﻧﮕﻴﺰة آن ‪680 ..............................................................................................‬‬ ‫ﻣﻮاد ﺻﻠﺤﻨﺎﻣﻪ ‪681 ................................................................................................................‬‬ ‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪن اﺑﻮﺟﻨﺪل ‪683 ....................................................................................................‬‬ ‫ﮔﺸﻮدن اﺣﺮام ﻋﻤﺮه ‪684 ......................................................................................................‬‬ ‫ﺧﻮدداري ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪن زﻧﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮ‪685 ...................................................................‬‬ ‫دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﻣﻔﺎد ﺻﻠﺢ ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ ‪686 .....................................................................................‬‬ ‫ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﺻﻠﺢ ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ ‪690 .......................................................................‬‬ ‫ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن ‪692 ...................................................................................................‬‬ ‫اﺳﻼم آوردن ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﻗﺮﻳﺶ ‪694 ........................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻳﺎزدﻫﻢ‪ :‬ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻧﻮﻳﻦ دﻋﻮت و ﺟﻬﺎد ‪695 ......................................................................‬‬ ‫ﺗﻤﻬﻴﺪ ‪695 ............................................................................................................................‬‬ ‫اﻟﻒ‪ -‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ در ﻣﻴﺪان دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﻴﻎ؛ ﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎري ﺑﺮاي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ‪696 .............‬‬ ‫‪ .1‬ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻧﺠﺎﺷﻲ ﭘﺎدﺷﺎه ﺣﺒﺸﻪ ‪697 .......................................................................................‬‬ ‫‪ .2‬ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻗﺲ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺼﺮ ‪702 ........................................................................................‬‬ ‫‪ .3‬ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺧﺴﺮو ﭘﺎدﺷﺎه اﻳﺮان ‪704 .........................................................................................‬‬ ‫‪ .4‬ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻗﻴﺼﺮ روم ‪707 .......................................................................................................‬‬ ‫‪ .5‬ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻣ‪‬ﻨﺬ‪‬ر ﺑﻦ ﺳﺎوي ‪713 ................................................................................................‬‬ ‫‪ .6‬ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻫ‪‬ﻮذَه ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻳﻤﺎﻣﻪ ‪714 .........................................................................‬‬ ‫‪ .7‬ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺣﺎرث ﺑﻦ اﺑﻲ َﺷﻤ‪‬ﺮ َﻏﺴ‪‬ﺎﻧﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي دﻣﺸﻖ ‪716 ....................................................‬‬

‫‪15‬‬

‫‪ .8‬ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻋ‪‬ﻤﺎن ‪716 ..............................................................................................‬‬ ‫ب ‪ .‬ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ و رزﻣﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ‪721 .......................................................................‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﺧﻴﺒﺮ ‪724 .......................................................................................................................‬‬ ‫اﻧﮕﻴﺰة ﺟﻨﮓ ‪724 .................................................................................................................‬‬ ‫ﻋﺰﻳﻤﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺴﻮي ﺧﻴﺒﺮ‪726 ..............................................................................................‬‬ ‫آﻣﺎر ﻟﺸﻜﺮﻳﺎن اﺳﻼم ‪726 ......................................................................................................‬‬ ‫ﺟﺎﺳﻮﺳﻲ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﺮاي ﻳﻬﻮدﻳﺎن ‪728 .....................................................................................‬‬ ‫در راه ﺧﻴﺒﺮ ‪728 ...................................................................................................................‬‬ ‫روﻳﺪادﻫﺎي ﺑﻴﻦ راه ‪729 ........................................................................................................‬‬ ‫ﻟﺸﻜﺮﻳﺎن اﺳﻼم ﭘﺸﺖ ﺑﺎروﻫﺎي ﺧﻴﺒﺮ ‪731 ...............................................................................‬‬ ‫ﻗﻠﻌﻪ ﻫﺎي ﺧﻴﺒﺮ ‪732 ...............................................................................................................‬‬ ‫اردوﮔﺎه ﻟﺸﻜﺮﻳﺎن اﺳﻼم‪732 .................................................................................................‬‬ ‫آﻣﺎده ﺑﺎش رزﻣﻲ و ﻣﮋدة ﭘﻴﺮوزي ‪733 ...................................................................................‬‬ ‫آﻏﺎز ﺟﻨﮓ و ﻓﺘﺢ ﻗﻠﻌﺔ ﻧﺎﻋﻢ‪734 ...........................................................................................‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﻗﻠﻌﺔ ﺻﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ ‪737 .................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﻗﻠﻌﺔ زﺑﻴﺮ ‪738 .................................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﻗﻠﻌﺔ اُﺑ‪‬ﻲ ‪739 ..................................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﻗﻠﻌﺔ ﻧَﺰار ‪739 .................................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﻧﺎﺣﻴﺔ دوم ﺷﻬﺮك ﺧﻴﺒﺮ ‪740 ..........................................................................................‬‬ ‫ﻣﺬاﻛﺮات ﺻﻠﺢ ‪741 .............................................................................................................‬‬ ‫ﺤﻘَﻴﻖ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﻴﻤﺎنﺷﻜﻨﻲ ‪742 ......................................................................‬‬ ‫ﻗﺘﻞ ﭘﺴﺮان اﺑﻮاﻟ ‪‬‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻏﻨﺎﻳﻢ ‪744 ..................................................................................................................‬‬ ‫ورود ﺟﻌﻔﺮﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ و اﺷﻌﺮﻳﺎن ‪745 ...................................................................................‬‬

‫‪16‬‬

‫ازدواج ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﺻﻔﻴﻪ ‪747 ....................................................................................................‬‬ ‫ﻣﺎﺟﺮاي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﺮﻳﺎن زﻫﺮآﻟﻮد ‪748 ....................................................................................‬‬ ‫آﻣﺎر ﻛُﺸﺘﮕﺎن دو ﻃﺮف در ﺟﻨﮓ ﺧﻴﺒﺮ ‪749 ..........................................................................‬‬ ‫ﻓﺘﺢ َﻓﺪ‪‬ك ‪749 .....................................................................................................................‬‬ ‫ﻧﺒﺮد وادي اﻟﻘُﺮي ‪750 ...........................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺘﺢ ﺗَﻴﻤﺎء ‪752 ......................................................................................................................‬‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ‪753 ..........................................................................................................‬‬ ‫ﺳﺮﻳﺔ اﺑﺎن ﺑﻦ ﺳﻌﺪ ‪754 ..........................................................................................................‬‬ ‫ﻏﺰوة ذات اﻟﺮﱠﻗﺎع ‪754 ...........................................................................................................‬‬ ‫ﻋﻤﺮه اﻟﻘﻀﺎء ‪762 ..................................................................................................................‬‬ ‫ﭼﻬﺎر ﺳﺮﻳﺔ دﻳﮕﺮ ‪767 ...........................................................................................................‬‬ ‫ﺟﻨﮓ ﻣ‪‬ﻮﺗﻪ ‪768 ...................................................................................................................‬‬ ‫اﻧﮕﻴﺰة ﻧﺒﺮد ‪768 ....................................................................................................................‬‬ ‫اﻣﻴﺮان ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ‪769 ...........................................................................................................‬‬ ‫وداع ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ‪770 ...........................................................................................‬‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ‪771 ........................................................................................................‬‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻮراي ﻣﺸﻮرﺗﻲ ‪771 ................................................................................................‬‬ ‫ﭘﻴﺸﺮوي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺴﻮي دﺷﻤﻦ ‪772 ...................................................................................‬‬ ‫آﻏﺎز ﻧﺒﺮد و ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن‪772 ...................................................................................‬‬ ‫راﻳﺖ ﺟﻨﮓ در دﺳﺖ ﻳﻜﻲ از ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎي ﺧﺪا ‪775 ..............................................................‬‬ ‫ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺒﺮد ‪776 ......................................................................................................................‬‬ ‫ﻛﺸﺘﮕﺎن ﻃﺮﻓﻴﻦ ‪777 .............................................................................................................‬‬ ‫ﺑﺎزﺗﺎب ﻧﺒﺮد ﻣﻮﺗﻪ ‪777 ...........................................................................................................‬‬

‫‪17‬‬

‫ﺳﺮﻳﺔ ذات اﻟﺴﻼﺳﻞ ‪778 .......................................................................................................‬‬ ‫ﺳﺮﻳﺔ اﺑﻮﻗَﺘﺎده ‪780 .................................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوازدﻫﻢ‪ :‬ﻓﺘﺢ ﻣﻜّﻪ ‪780 ...............................................................................................‬‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﻏﺰوه ‪780 ...........................................................................................................‬‬ ‫اﻧﮕﻴﺰة اﻳﻦ ﻏﺰوه‪781 .............................................................................................................‬‬ ‫ﻣﻼﻗﺎت اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﺑﺎﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪784 ................................................................................................‬‬ ‫آﻣﺎده ﺑﺎش رزﻣﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺳﺘﺘﺎر اﻃﻼﻋﺎت‪787 ......................................................................‬‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺴﻮي ﻣﻜﻪ ‪790 .......................................................................................‬‬ ‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ‪‬ﻣﺮﱡاﻟﻈﱠﻬﺮان‪792 ................................................................................................‬‬ ‫اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن در ﻣﺤﻀﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪793 ..............................................................................................‬‬ ‫ﻋﺰﻳﻤﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻜﻪ ‪796 ....................................................................................‬‬ ‫ﺣﻤﻠﺔ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﻗﺮﻳﺶ ‪797 .................................................................................‬‬ ‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ذي ﻃُﻮي ‪799 ................................................................................................‬‬ ‫ورود ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﻜﻪ‪800 .................................................................................................‬‬ ‫ورود ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ‪801 ...........................................................................................‬‬ ‫ﻧﻤﺎزﮔﺰاردن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ و اﻳﺮاد ﺧﻄﺎﺑﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺮﻳﺶ ‪802 ........................................‬‬ ‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪن ﻛﻠﻴﺪ ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺪدار ﺳﺎﺑﻖ آن ‪804 ...........................................................‬‬ ‫اَذان ﮔﻮﻳﻲ ﺑِﻼل ﺑﺮ ﺑﺎم ﻛﻌﺒﻪ ‪805 ...........................................................................................‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﻓﺘﺢ ﻳﺎ ﻧﻤﺎز ﺷﻜﺮ ‪805 .....................................................................................................‬‬ ‫ﺣ‪‬ﻜﻢِ اﻋﺪام ﺟﻨﺎﻳﺖ ﭘﻴﺸﮕﺎن ‪806 ...........................................................................................‬‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﺻ‪‬ﻔﻮان ﺑﻦ اُﻣﻴﻪ و ﻓَﻀﺎﻟﻪ ﺑﻦ ‪‬ﻋﻤ‪‬ﻴﺮ‪808 ................................................................‬‬ ‫ﺧﻄﺎﺑﺔ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در روز دو‪‬م ﻓﺘﺢ ﻣﻜّﻪ ‪809 .................................................................................‬‬ ‫ﻫﺮاس اﻧﺼﺎر از اﻗﺎﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﻣﻜّﻪ ‪810 ..............................................................................‬‬

‫‪18‬‬

‫ﺑﻴﻌﺖ ﻣﺮدم ﻣﻜﻪ ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪811 .................................................................................................‬‬ ‫ﻋﻤﻠﻜﺮد و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﻣﻜّﻪ ‪814 ................................................................‬‬ ‫ﺳ‪‬ﺮﻳﻪﻫﺎ و ﺑﻌﺜﻪﻫﺎ ‪814 .............................................................................................................‬‬ ‫ﺣﻨَﻴﻦ ‪820 ...........................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻴﺰدﻫﻢ‪ :‬ﺟﻨﮓ ‪‬‬ ‫ﺳﻮ‪‬ﻣﻴﻦ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺟﻬﺎد و دﻋﻮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪820 ...............................................................................‬‬ ‫اﻧﮕﻴﺰة ﺟﻨﮓ ‪821 .................................................................................................................‬‬ ‫دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم در اوﻃﺎس ‪821 ...............................................................................................‬‬ ‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﭘﻴﺮﻣﺮد ﺟﻨﮓ آزﻣﻮده ‪822 ........................................................................................‬‬ ‫ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن دﺷﻤﻦ ‪823 ...........................................................................................................‬‬ ‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪824 ................................................................................................‬‬ ‫ﻋﺰﻳﻤﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﻣﻜّﻪ ﺑﻪ ﺣ‪‬ﻨﻴﻦ ‪824 ........................................................................................‬‬ ‫ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮ ﺷﺪن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ‪825 ..........................................................................................‬‬ ‫ﻓﺮاﺧﻮان ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن و ﮔﺮم ﺷﺪن ﺗﻨﻮر ﺟﻨﮓ ‪827 ......................................................................‬‬ ‫ﺷﻜﺴﺖ ﺳﺮاﺳﺮي ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ ‪828 ........................................................................................‬‬ ‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺗﻌﻘﻴﺐ و ﮔُﺮﻳﺰ ‪829 ..................................................................................................‬‬ ‫ﻣﻴﺰان ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮓ ﺣ‪‬ﻨﻴﻦ ‪830 ................................................................................................‬‬ ‫ﻏﺰوة ﻃﺎﺋﻒ‪830 ...................................................................................................................‬‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻏﻨﺎﺋﻢ در ﺟﻌﺮاﻧﻪ ‪834 ..................................................................................................‬‬ ‫ﺧﺸﻢ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺼﺎر ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪836 ...........................................................................................‬‬ ‫ورود ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻫﻮازن‪838 ..................................................................................................‬‬ ‫اداي ﻋ‪‬ﻤﺮه و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ‪841 ......................................................................................‬‬ ‫اﻋﺰام ﺑﻌﺜﻪﻫﺎ و ﺳ‪‬ﺮﻳﻪﻫﺎ ‪841 ....................................................................................................‬‬ ‫اﻟﻒ‪ -‬ﺑﻌﺜﻪﻫﺎ ‪842 ..................................................................................................................‬‬

‫‪19‬‬

‫ب‪ -‬ﺳﺮﻳﻪﻫﺎ ‪843 ..................................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ :‬ﻏﺰوة ﺗَﺒﻮك ‪850 .........................................................................................‬‬ ‫اﻧﮕﻴﺰة وﻗﻮع ﺟﻨﮓ ‪850 ........................................................................................................‬‬ ‫آﻣﺎدﮔﻲ روﻣﻴﺎن و ﻏﺴ‪‬ﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮاي ﻛﺎرزار ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ‪851 ........................................................‬‬ ‫ﮔﺰارشﻫﺎي وﻳﮋه ﺑ‪‬ﺤﺮان ﺟﻨﮓ‪854 ......................................................................................‬‬ ‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﺔ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪855 .....................................................................................................‬‬ ‫اﻋﻼن ﺟﻨﮓ ﺑﺎ روﻣﻴﺎن ‪855 ...................................................................................................‬‬ ‫ﺳﺒﻘﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ‪856 ................................................................................‬‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺴﻮي ﺗﺒﻮك ‪858 ...................................................................................‬‬ ‫ﻟﺸﻜﺮ اﺳﻼم در ﺗﺒﻮك ‪861 ...................................................................................................‬‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ‪863 ..........................................................................................................‬‬ ‫ﻣﺎﺟﺮاي ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ‪865 ...............................................................................................‬‬ ‫ﺑﺎزﺗﺎب ﻏﺰوة ﺗﺒﻮك ‪868 .......................................................................................................‬‬ ‫ﻧُﺰول آﻳﺎت ﻗﺮآﻧﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻏﺰوة ﺗﺒﻮك ‪870 .........................................................................‬‬ ‫دﻳﮕﺮ روﻳﺪادﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﺳﺎل ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮت ‪870 .........................................................................‬‬ ‫ﺣﺞ ﮔﺰاردن اﺑﻮﺑﻜﺮ ‪871 .......................................................................................................‬‬ ‫ﻣ‪‬ﺮوري ﺑﺮ ﻏﺰوات ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪872 ................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ :‬ﻋﺎم اﻟﻮ‪‬ﻓُﻮد ‪878 ..............................................................................................‬‬ ‫ﺗﻤﻬﻴﺪ ‪878 ............................................................................................................................‬‬ ‫و‪‬ﻓﻮد‪ ،‬ﻫﻴﺄتﻫﺎي ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ‪879 ............................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ :‬ﻛﺎرﻧﺎﻣﺔ ﭘ‪‬ﺮ ارج ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪904 .............................................................................‬‬ ‫ﺑﺎزﺗﺎب ﭘﻴﺮوزي دﻋﻮت اﺳﻼم‪904 .........................................................................................‬‬ ‫ﺣﺠ‪‬ﻪ اﻟﻮداع ‪909 .............................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ :‬‬

‫‪20‬‬

‫اﻧﮕﻴﺰة اﻳﻦ ﺳﻔﺮ ‪909 ..............................................................................................................‬‬ ‫آﺧﺮﻳﻦ ﺳﺮﻳﺔ اﻋﺰاﻣﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪919 ............................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻫﺠﺪﻫﻢ‪ :‬آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪922 ..................................................................‬‬ ‫زﻣﺰﻣﻪﻫﺎي ﺑﺪرود‪922 ...........................................................................................................‬‬ ‫ﺑﻴﻤﺎري ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪923 .................................................................................................................‬‬ ‫ﻫﻔﺘﺔ آﺧﺮ ‪924 ......................................................................................................................‬‬ ‫ﭘﻨﺞ روز ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻪ آﺧﺮ ‪924 ....................................................................................................‬‬ ‫ﭼﻬﺎر روز ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن‪928 ..........................................................................................................‬‬ ‫ﺳﻪ روز ﭘﻴﺶ از وﻓﺎت‪930 ....................................................................................................‬‬ ‫ﻳﻜﻲ دو روز ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻪ وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪931 ..................................................................................‬‬ ‫ﻳﻚ روز ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪931 ..................................................................................‬‬ ‫آﺧﺮﻳﻦ روز زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪932 ...........................................................................................‬‬ ‫ا‪‬ﻟَﻲ اﻟﺮﱠﻓﻴﻖِ اﻻَﻋﻠﻲ ‪935 ..........................................................................................................‬‬ ‫رﮔﺒﺎر ﻏﻢ و اﻧﺪوه ‪936 ..........................................................................................................‬‬ ‫واﻛﻨﺶ ﻋ‪‬ﻤﺮ ‪937 ..................................................................................................................‬‬ ‫واﻛﻨﺶ اﺑﻮﺑﻜﺮ ‪937 ..............................................................................................................‬‬ ‫ﺧﺎك ﺳﭙﺎري ﭘﻴﻜﺮ ﭘﺎك ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪939 ......................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻧﻮزدﻫﻢ‪ :‬ﺧﺎﻧﻮادة ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪942 ..........................................................................................‬‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﺧﺪﻳﺠﻪ ‪942 .............................................................................................................‬‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻫﻤﺴﺮان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪942 ......................................................................................................‬‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺗﻌﺪ‪‬د زوﺟﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪948 .............................................................................................‬‬ ‫ﺑﺎزﺗﺎب ازدواج ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ زﻳﻨﺐ ﺑﻨﺖ ﺟﺤﺶ‪950 ......................................................................‬‬ ‫رﻓﺘﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن ‪955 ...............................................................................................‬‬

‫‪21‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ :‬ﻣﻜﺎرم اﺧﻼق ﭘ‪‬ﻴﺎﻣﺒﺮ ‪957 ....................................................................................‬‬ ‫ﺧ ُﻠﻖٍ ﻋﻈﻴﻢ ‪957 .................................................................................................‬‬ ‫و‪ ‬ا‪‬ﻧﱠﻚ َﻟﻌ‪‬ﻠﻲ ُ‬ ‫ﺷﻤﺎﻳﻞ زﻳﺒﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪958 .......................................................................................................‬‬ ‫ﻛﻤﺎﻻت ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪966 ...................................................................................................‬‬

‫‪22‬‬ ‫*‬

‫ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻣﺆﻟﻒ )‪(1‬‬

‫ﺍﳊﻤﺪﷲ ﺍﻟﺬﻱ ﺃﺭﺳﻞ ﺭﺳﻮﻟﻪ ﺑﺎﳍﺪﻯ ﻭ ﺩﻳﻦ ﺍﳊﻖ ﻟﻴﻈﻬﺮﻩ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﮐﻠﻪ‪ ،‬ﻓﺠﻌﻠﻪ ﺷﺎﻫﺪﹰﺍ ﻭ ﻣﺒﺸﺮﹰﺍ‬

‫ﻭ ﻧﺬﻳﺮﹰﺍ‪ ،‬ﻭﺩﺍﻋﻴﹰﺎ ﺇﱃ ﺍﷲ ﺑﺎﺫﻧﻪ ﻭﺳﺮﺍﺟﹰﺎ ﻣﻨﲑﹰﺍ‪ ،‬ﻭﺟﻌﻞ ﻓﻴﻪ ﺃﺳﻮﺓ ﺣﺴﻨﺔ ﳌﻦ ﮐﺎﻥ ﻳﺮﺟﻮ ﺍﷲ ﻭﺍﻟﻴﻮﻡ ﺍﻵﺧﺮ‬

‫ﻭﺫﮐﺮ ﺍﷲ ﮐﺜﲑﹰﺍ‪ .‬ﺍﻟﻠﻬﻢ ﺻﻞ ﻭﺳﻠﻢ ﻭﺑﺎﺭﻙ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﻋﻠﻰ ﺁﻟﻪ ﻭﺻﺤﺒﻪ ﻭﻣﻦ ﺗﺒﻌﻬﻢ ﺑﺈﺣﺴﺎﻥ ﺇﱃ ﻳﻮﻡ‬ ‫ﺍﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ﻭﻓﺠﺮ ﳍﻢ ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ ﺍﻟﺮﲪﺔ ﻭﺍﻟﺮﺿﻮﺍﻥ ﺗﻔﺠﲑﹰﺍ‪.‬‬

‫ﺟﺎي ﺑﺴﻲ ﺧﺮﺳﻨﺪي و ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ راﺑﻄﺔ اﻟﻌﺎﻟﻢ اﻻﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬در ﭘﻲ ﺑﺮﮔﺰاري‬ ‫ﻛﻨﮕﺮة ﺳﻴﺮة ﻧﺒﻮي‪ ،‬در ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن‪ ،‬در ﻣﺎه رﺑﻴﻊاﻻو‪‬ل ﺳﺎل ‪ 1396‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪ ،‬ﻓﺮاﺧﻮاﻧﻲ‬ ‫داد ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻚ ﻣﺴﺎﺑﻘﺔ ﻋﻠﻤﻲ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ در ﻣﻮﺿﻮع ﺳﻴﺮة ﻧﺒﻮي‪ -‬ﻛﻪ ﺑﺮ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻫﺰار ﻫﺰار درود و ﺳﻼم و ﺗﺤﻴﺖ‬ ‫ﺑﺎد‪ -‬ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺧﻮاﻫﺪ داد؛ ﺗﺎ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮ ﺳﺮ ﻛﺎر آﻳﻨﺪ‪ ،‬و دﺳﺘﺎوردﻫﺎي اﻧﺪﻳﺸﻪ و‬ ‫داﻧﺶ ﺧﻮد را ﺳﺎﻣﺎن دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر از آﻧﭽﻨﺎن ارزش ﺑﺎﻻﻳﻲ‬ ‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻴﺎن از ﻋﻬﺪة وﺻﻒ آن ﺑﺮﻧﻴﺎﻳﺪ؛ زﻳﺮا‪ ،‬ﺳﻴﺮة ﻧﺒﻮي و اُﺳﻮة‬ ‫ﻣﺤﻤﺪي‪ -‬ﻛﻪ ﺑﺮ ﺻﺎﺣﺒﺶ درود و ﺳﻼﻣﻲ ﺷﺎﻳﺎن و ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﺎد‪ -‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ دﻳﺪة ﺑﻴﻨﺶ و‬ ‫ﺳﻨﺠﺶ در آن ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻳﮕﺎﻧﻪ ﭼﺸﻤﺔ ﻓﻴﺎﺿﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﺸﻤﻪﺳﺎرﻫﺎ و ﺟﻮﻳﺒﺎرﻫﺎي آب‬ ‫ﺣﻴﺎت در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬و ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ و ﻛﺎﻣﻴﺎﺑﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺑﺸﺮي در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن‪ ،‬از آن‬ ‫ﺑﺮ ﺟﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺧﻮﺷﻮﻗﺘﻲ و ﺧﻮش اﻗﺒﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺪارك و ﺗﻘﺪﻳﻢ‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﻨﺎﻣﻪاي‪ ،‬ﺑﺘﻮاﻧﻢ در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺴﺎﺑﻘﺔ ﭘﺮﺑﺮﻛﺖ‪ ،‬ﺷﺮﻛﺖ ﺟﻮﻳﻢ؛ اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﻣﻦ ﻛﺠﺎ ﺧﻮاﻫﻢ‬ ‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ و ﻛﻴﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻢ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﺔ ﺳﻴﺪ و ﺳﺎﻻر او‪‬ﻟﻴﻦ و آﺧﺮﻳﻦ‪ -‬ﻛﻪ درود و‬ ‫*‪ -‬اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ را ﻣﺆﻟﻒ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﺮﻛﺖ در ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ راﺑﻄﺔ اﻟﻌﺎﻟﻢ اﻻﺳﻼﻣﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫م‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫ﺳﻼم ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ ﺑﺮ او ﺑﺎد‪ -‬ﭘﺮﺗﻮي ﺑﻴﺎﻓﻜﻨﻢ؟! ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ﺧﻮد ﭘﻴﺎدهاي ﭘﺎي در راه‬ ‫ﻧﻬﺎدهام ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ و رﺳﺘﮕﺎري را ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ در آن ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ و ﻣﻲداﻧﺪ‬ ‫ﻛﻪ از ﭘﺮﺗﻮ اﻧﻮار آن ﺣﻀﺮت ﺿﻴﺎﺋﻲ ﺑﺮﮔﻴﺮد ﺗﺎ در ﻇﻠﻤﺎت ﺷﺐ دﻳﺠﻮر زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ از‬ ‫ﭘﺎي در ﻧﻴﻔﺘﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮدي از اﻣﺖ او ﺑﺴﺮ ﺑﺮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮدي از اُﻣ‪‬ﺖ او ﺑﻤﻴﺮد‪،‬‬ ‫و ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ ﺑﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ او ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ را ﺑﻴﺎﻣﺮزد‪.‬‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از آﻧﭽﻪ در ﻓﺮاﺧﻮان ﻣﺰﺑﻮر آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻴﻮة ﻛﺎر ﻣﻦ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب آن ﺑﻮده‬ ‫ﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎﻧﻪروي و اﻋﺘﺪال را ﭘﻴﺸﻪ ﻛﺮدهام‪ ،‬و از اﻃﻨﺎب ﻣﻼﻟﺖ ﺑﺎر و اﻳﺠﺎز‬ ‫اﺧﺘﻼلآور ﭘﺮﻫﻴﺰ داﺷﺘﻪام‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ رﻏﻢ آﻧﻜﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺳﻴﺮه در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺎري از‬ ‫ﺣﻮادث و وﻗﺎﻳﻊ آﻧﭽﻨﺎن ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺟﻤﻊ و ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻣﻦ‬ ‫ﺷﻴﻮة ﺗﺮﺟﻴﺢ و ﮔﺰﻳﻨﺶ را اﺗﺨﺎذ ﻛﺮدهام‪ ،‬و در ﻣﻮارد اﺧﺘﻼف‪ ،‬آن رواﻳﺖ و ﻣﻄﻠﺒﻲ را‬ ‫ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ دﻗﻴﻖ و ﻧﻈﺮﻋﻤﻴﻖ ﻧﺰد ﻣﻦ ﻣﺮﺟ‪‬ﺢ ﺑﻮده اﺳﺖ اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮدهام و در‬ ‫ﻛﺘﺎب آوردهام‪ ،‬و ﺑﺮ ﺷﻤﺮدن ادﻟﺔ و وﺟﻮه را واﻧﻬﺎدهام؛ زﻳﺮا در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻣﺘﻦ‬ ‫ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ و ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب ﺑﻪ درازا ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ‪.‬‬ ‫در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ رد‪ ‬و ﻗﺒﻮل رواﻳﺎت‪ ،‬ﻳﻜﺴﺮه از ﻧﻮﺷﺘﺔ ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن ﻧﻜﺘﻪﺳﻨﺞ در ﻋﻠﻮم و‬ ‫ﻓﻨﻮن اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪام‪ ،‬و ﺑﻪ اﺣﻜﺎم ﺻﺎدره از ﺳﻮي اﻳﺸﺎن داﻳﺮ ﺑﺮ »ﺻﺤﻴﺢ« ﻳﺎ‬ ‫»ﺣﺴﻦ« ﻳﺎ »ﺿﻌﻴﻒ« ﺑﻮدن رواﻳﺎت‪ ،‬اﻋﺘﻤﺎد ورزﻳﺪهام؛ زﻳﺮا‪ ،‬ﺑﺮاي درﮔﻴﺮ ﺷﺪن در اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻴﺪان زﻣﺎن ﻛﺎﻓﻲ در اﺧﺘﻴﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻪام‪.‬‬ ‫ﮔﺎﻫﮕﺎه در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻌﻀﻲ از دﻻﻳﻞ و ﺗﻮﺟﻴﻬﺎت ﻧﻴﺰ اﺷﺎره ﻛﺮدهام؛ و اﻳﻦ‪،‬‬ ‫در ﻣﻮاردي ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮف آن داﺷﺘﻪام ﻛﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪة ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻣﻄﻠﺐ درﻧﻈﺮش‬

‫‪24‬‬

‫ﻋﺠﻴﺐ و ﻏﺮﻳﺐ ﺟﻠﻮه ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد دﻳﮕﺮ ﻛﻪ از ﺻﺪر ﺗﺎ ذﻳﻞ‪ ،‬ﻫﻤﮕﺎن را ﺑﻪ‬ ‫ﻧﻮﻋﻲ ﻫﻤﺪﺳﺖ و ﻫﻢﺳﺨﻦ ﺑﺮﺧﻼف ﺣﻖّ و ﺻﻮاب ﻳﺎﻓﺘﻪام؛ واﷲ وﻟﻲ اﻟﺘّﻮﻓﻴﻖ‪.‬‬ ‫ﺵ ﺍ‪‬ﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺍﻟﻠﹼﻬﻢ ﹶﻗﺪ‪‬ﺭ ﱄ ﺍﳋﲑ ﰲ ﺍﻟﺪ‪‬ﻧﻴﺎ ﻭﺍﻵﺧﺮﺓ‪ ،‬ﺇﻧﻚ ﺍﻟﻐﻔﻮ ‪‬ﺭ ﺍﻟﻮ‪‬ﺩﻭﺩ‪ ،‬ﺫﻭﺍﻟﻌﺮ ﹺ‬ ‫ﺑﻨﺎرس‪ ،‬ﻫﻨﺪ‬ ‫]ﺟﻤﻌﺔ ﻣﺒﺎرﻛﻪ ‪ 1396/7/24‬ق= ‪ 1976/7/23‬م[‬

‫*‬

‫ﺻﻔّﻲ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﺒﺎرﻛﻔﻮري‬

‫*‪ -‬ﻛﻠﻤﺎت داﺧﻞ ] [ از ﭼﺎپ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ راﺑﻄﺔ اﻟﻌﺎﻟَﻢ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻣ ّﻜﻪ ﻣﻜّﺮﻣﻪ‪ 1400 ،‬ق‪ 1980 /‬م اﻓـﺰوده ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ -‬م‪.‬‬

‫‪25‬‬

‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﺔ ﻣﺆﻟّﻒ )‪(2‬‬

‫*‬

‫در راﺳﺘﺎي ﺗﺪارك ﺷﺮوﻃﻲ ﻛﻪ راﺑﻄﻪ اﻟﻌﺎﻟﻢ اﻻﺳﻼﻣﻲ ﺑﺮاي ﻣﺤﻘﻘّﺎن در ﻣﻮﺿﻮع‬ ‫ﺳﻴﺮة ﻧﺒﻮي ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﭽﻪ از زﻧﺪﮔﺎﻧﻲام ﺑﻪ ﻳﺎد دارم‪ ،‬و در ﻃﻮل ﺳﺎﻟﻴﺎن ﺑﺎ آن‬ ‫ﻫﻤﺮاه ﺑﻮدهام‪ ،‬در اﻳﻦ ﭘﻴﻮﺳﺖ ﻣﻲآورم‪.‬‬ ‫اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ‪ :‬ﺻﻔّﻲاﻟﺮّﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪاﻛﺒﺮﺑﻦ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﻲﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺆﻣﻦ‬ ‫ﺑﻦ ﻓﻘﻴﺮاﷲ ﻣﺒﺎرﻛﭙﻮري اﻋﻈﻤﻲ‪.‬‬ ‫دودﻣﺎن و ﺧﺎﻧﺪان‪ :‬دودﻣﺎن ﻣﺎﺑﻪ دودﻣﺎن اﻧﺼﺎرﻳﺎن ﺷﻬﺮت دارد‪ ،‬و ﻃﺎﻳﻔﺔ اﻧﺼﺎر ﻳﻜﻲ‬ ‫از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻃﻮاﻳﻒ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻨﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﻤﺔ ﻧﻮاﺣﻲ آن ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺘﻪ‬ ‫وﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻋﻤﻮم ﻣﻨﺘﺴﺒﻴﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻃﺎﻳﻔﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﭘﻨﺪارﻧﺪ ﻛﻪ از‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪزادﮔﺎن ﺻﺤﺎﺑﻲ ﺟﻠﻴﻞ اﻟﻘﺪر اﺑﻮاﻳﻮب اﻧﺼﺎري ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬ﻣﻴﺰﺑﺎن رﺳﻮل‬ ‫اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬اﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻃﺎﻳﻔﻪ ﺑﻪ دو ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ :‬ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﺎن از‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪزادﮔﺎن اﻳﻦ ﺻﺤﺎﺑﻲ ﺟﻠﻴﻞاﻟﻘﺪرﻧﺪ‪ ،‬و ﺣﺘّﻲ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن ﺷﺠﺮهﻧﺎﻣﺔ ﺧﻮد را‬ ‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ او ﻧﮕﺎﻫﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻌﺪود و اﻧﺪكاﻧﺪ؛ ﮔﺮوه دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً‬ ‫از ﻓﺮزﻧﺪان اﻳﻦ ﺻﺤﺎﺑﻲ ﺟﻠﻴﻞاﻟﻘﺪر ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از ﺳﺎﻛﻨﺎن دﻳﺮﻳﻨﺔ ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬ ‫ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎناﻧﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﺎن در اﺛﻨﺎي ﮔﻴﺮودار ﻓﺘﻮﺣﺎت اﺳﻼﻣﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و از‬ ‫روي ﺗﺸﺒﻴﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ اﻧﺼﺎر ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﻧﺼﺎر ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ‬

‫*‪ -‬اﻳﻦ اﺗﻮﺑﻴﺮوﮔﺮاﻓﻲ را ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ راﺑﻄﺔ اﻟﻌﺎﻟﻢ اﻻﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ ﻛﺘـﺎب ﻗـﺮار داده‪ ،‬و‬ ‫ﻣﺎ آﻧﺮا از ﭼﺎپ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ؛ ﻣﺆﻟّﻒ اﻳﻦ ﺷﺮح ﺣﺎل ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺧﻮد را »ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻛﻤـﺎ ﻋﺮﻓﺘُﻬـﺎ«‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪-‬م‪.‬‬

‫‪26‬‬

‫ﺑﻌﻀﻲ از اﻧﺼﺎر اﺳﻼم اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﺴﺒﺘﺸﺎن ﺑﺎ اﻧﺼﺎر ﻧﺴﺒﺖ وﻻءاﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي؛ و ﻣﻦ ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﻦ از ﻛﺪاﻣﻴﻚ اﻳﻦ دو ﻗﺴﻢاﻧﺪ‪.‬‬ ‫وﻻدت‪ :‬ﺷﺸﻢ ژوﺋﻦ ‪ -1943‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻣﺪارك ﻣﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ -‬ﺑﻪ دﻧﻴﺎ‬ ‫آﻣﺪم؛ دردﻫﻜﺪهاي از ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺒﺎرﻛﭙﻮر‪ ،‬ﻛﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﺣﺴﻴﻦآﺑﺎد ﻧﺎم دارد‪ ،‬و در‬ ‫اﺳﺘﺎن اﻋﻈﻢﻛﺪه از اﻳﺎﻟﺖ اوﺗﺮاﭘﺮادش واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺤﺼﻴﻼت و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت‪ :‬در ﻛﻮدﻛﻲ ﺑﺨﺸﻲ از ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ را ﻧﺰد ﭘﺪرﺑﺰرگ و‬ ‫ﻋﻤﻮﻫﺎﻳﻢ آﻣﻮﺧﺘﻢ‪ ،‬ﺳﭙﺲ در ﺳﺎل ‪ 1948‬م ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﺔ »داراﻟﺘّﻌﻠﻴﻢ« در ﻣﺒﺎرﻛﭙﻮر ﭘﻴﻮﺳﺘﻢ‬ ‫و در اﻧﺠﺎ ﺷﺶ ﺳﺎل ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ را ﮔﺬراﻧﻴﺪم‪ ،‬و دورة اﺑﺘﺪاﺋﻲ را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﺎﻧﻴﺪم و‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻓﺎرﺳﻲ را ﻧﻴﺰ آﻣﻮﺧﺘﻢ‪ .‬در ژوﺋﻦ ‪ 1954‬ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﺔ »اﺣﻴﺎءاﻟﻌﻠﻮم« در‬ ‫ﻣﺒﺎرﻛﭙﻮر اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺘﻢ‪ ،‬و ﺑﻪ آﻣﻮﺧﺘﻦ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ و ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ و ﻗﻮاﻋﺪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪،‬‬ ‫و ﻧﻴﺰ ﺑﻌﻀﻲ ﻓﻨﻮن دﻳﮕﺮ را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻢ؛ و ﭘﺲ از دو ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﺔ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ داﻧﺸﻜﺪهﻫﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪم؛ ﻣﺪرﺳﺔ‬ ‫»ﻓﻴﺾ ﻋﺎم«‪ ،‬در ﺷﻬﺮ ﻣﺌﻮ‪ ،‬ﺳﻲوﭘﻨﺞ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﺷﻬﺮ ﻣﺒﺎرﻛﭙﻮر؛ در ﻣﺎه ﻣﻪ ‪ 1956‬م ﺑﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺪرﺳﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻢ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﻴﺮي زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ و ﻗﻮاﻋﺪ آن و ﻋﻠﻮم‬ ‫ﺷﺮﻋﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺣﺪﻳﺚ و ﻓﻘﻪ و اﺻﻮل و ﻏﻴﺮه ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ ،‬و در ﻣﺎن ژاﻧﻮﻳﺔ ‪1961‬‬ ‫از آن داﻧﺸﻜﺪه ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﻴﻞ ﺷﺪم‪ ،‬و ﮔﻮاﻫﻴﻨﺎﻣﺔ ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﻴﻠﻲ آن را ﻛﻪ ﻣﻌﺎدل ﻓﻮق‬ ‫ﻟﻴﺴﺎﻧﺲ در ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﻋﻠﻮم اﺳﺖ و اﺟﺎزة ﺗﺪرﻳﺲ و ﻓﺘﻮا را ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ ،‬درﻳﺎﻓﺖ‬ ‫ﻛﺮدم‪ ،‬و از ﺧﻮشاﻗﺒﺎﻟﻲ‪ ،‬در ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻣﺘﺤﺎﻧﺎت ﺑﺎ ﻧﻤﺮات ﻋﺎﻟﻲ رﺗﺒﺔ او‪‬ل در ُﻛﻞّ‬ ‫داﻧﺸﻜﺪه‪ ،‬ﻳﺎ دﺳﺖ ﻛﻢ در ﻣﻴﺎن ﻫﻤﻜﻼﺳﺎﻧﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآوردم‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺮاي ﺷﺮﻛﺖ در اﻣﺘﺤﺎﻧﺎت ﻛﻤﻴﺴﻴﻮن دوﻟﺘﻲ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري‬ ‫اوﺗﺮاﭘﺮادش )ﻫﻨﺪ( ﻛﻪ ﺑﻪ »ﻫﻴﺌﺖ اﻣﺘﺤﺎﻧﺎت ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻗﻲ در اﷲ آﺑﺎد« ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪،‬‬

‫‪27‬‬

‫آﻣﺎده ﻣﻲﺷﺪم‪ ،‬در ﻓﻮرﻳﺔ ‪ 1959‬در اﻣﺘﺤﺎن »ﻣﻮﻟﻮي« ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدم‪ ،‬و در ﻓﻮرﻳﺔ ‪1960‬‬ ‫در اﻣﺘﺤﺎن »ﻋﺎﻟﻢ« ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدم‪ ،‬و در ﻫﺮ دو اﻣﺘﺤﺎن ﺑﺎ ﻧﻤﺮة »ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮب« ﻣﻮﻓّﻖ‬ ‫ﺷﺪم‪ .‬روال ﻛﺎر ﻫﻴﺌﺖ ﻣﺰﺑﻮر ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻧﻤﺮة ﻋﺎﻟﻲ ﻧﻤﻲدادﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ‬ ‫ﺑﺎ ﭼﻨﺎن رﺗﺒﻪاي در ﻣﻴﺎن اﻗﺮاﻧﺶ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﺮ دوﮔﻮاﻫﻴﻨﺎﻣﻪ را ﻧﻴﺰ از ﻫﻴﺌﺖ‬ ‫ﻣﻤﺘﺤﻨﻪ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮدم‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ ﻓﺎﺻﻠﺔ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺲ ﻃﻮﻻﻧﻲ در ﺳﺎل ﺟﺎري ﻧﻴﺰ‪ ،‬در اﻣﺘﺤﺎن دﻳﮕﺮي‪ ،‬از‬ ‫ﻫﻤﺎن اﻣﺘﺤﺎﻧﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﺌﺖ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﻓﻌﻠﻲ ﻣﺪر‪‬ﺳﺎن ﺑﺮﮔﺰار‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬در اﻣﺘﺤﺎن ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻣﺪر‪‬ﺳﻲ در ادﺑﻴﺎت ﻋﺮﺑﻲ در ﻓﻮرﻳﺔ ﺳﺎل ﺟﺎري‪ 1976 -‬م‪-‬‬ ‫ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدم‪ ،‬و ﺑﺤﻤﺪاﷲ ﺑﺎ ﻧﻤﺮة »ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮب« ﻣﻮﻓّﻖ ﺷﺪم‪.‬‬ ‫در ﻣﻴﺪان ﻋﻠﻢ و زﻧﺪﮔﻲ‪ :‬از داﻧﺸﻜﺪة ﻓﻴﺾ ﻋﺎم ﻛﻪ ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﻴﻞ ﺷﺪم‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺲ‬ ‫و ﺧﻄﺎﺑﻪ اﺷﺘﻐﺎل ﭘﻴﺪا ﻛﺮدم‪ ،‬و ﺑﻪ اﻳﺮاد ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ در ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﺳﺘﺎناﷲآﺑﺎد و‬ ‫ﻧﺎﻛﭙﻮر ﭘﺮداﺧﺘﻢ‪ .‬دو ﺳﺎل ﺑﻌﺪ درﻣﺎه ﻣﺎرس ‪ 1963‬رﻳﺎﺳﺖ ﻣﺪرﺳﺔ ﻓﻴﺾ ﻋﺎم ﻣﺮا ﺑﺮاي‬ ‫ﺗﺪرﻳﺲ در آﻧﺠﺎ دﻋﻮت ﻛﺮد‪ .‬در آن داﻧﺸﻜﺪه ﺑﻴﺶ از دو ﺳﺎل ﺳﭙﺮي ﻧﻜﺮدم‪ ،‬و اوﺿﺎع‬ ‫و اﺣﻮال ﻣﺮا ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ از ﻗﻄﻊ ﻫﻤﻜﺎري ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬ﻣﺪ‪‬ت ﻳﻜﺴﺎل ﻧﻴﺰ‪ -‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﺮاردادي‪-‬‬ ‫در داﻧﺸﮕﺎه رﺷﺎد‪ ،‬در اﻋﻈﻢ ﻛﺪه ﺗﺪرﻳﺲ ﻛﺮدم‪ ،‬و ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﺔ داراﻟﺤﺪﻳﺚ در‬ ‫ﺷﻬﺮ ﻣﺌﻮ‪ ،‬در ﻣﺎه ﻓﻮرﻳﺔ ‪ 1966‬دﻋﻮت ﺷﺪم‪ ،‬و ﺳﻪ ﺳﺎل در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﺸﻐﻮل‬ ‫ﺑﻮدم‪ ،‬و اﻣﻮر آﻣﻮزﺷﻲ وداﺧﻠﻲ ﻣﺪرﺳﻪ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻴﺎﺑﺖ از رﺋﻴﺲ ﻣﺪر‪‬ﺳﺎن اداره‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدم ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ در ﻣﻴﺎن اﻋﻀﺎي ﻫﻴﺌﺖ اﺟﺮاﺋﻲ ﻣﺪرﺳﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﻲ رخ داد ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻣﺪرﺳﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﮔﺮدد‪ ،‬و ﻣﻦ ﺑﺮاي دوري ﮔﺰﻳﺪن از ﭼﻨﺎن اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﻲ‪ ،‬از ﺗﺪرﻳﺲ‬ ‫در آن ﻣﺪرﺳﻪ اﺳﺘﻌﻔﺎ ﻛﺮدم‪.‬‬

‫‪28‬‬

‫در ﻃﻮل اﻳﻦ ﺳﺎﻟﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺟﻨﮓ ﭘﻨﺠﻢ ﺣ‪‬ﺰﻳﺮان ‪ 1967‬م‪ ،‬ﺑﺎ دو ﺗﻦ از ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن‬ ‫ﺑﻨﺎم ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮدم‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﻴﻨﻪﻫﺎﻳﺸﺎن آﻛﻨﺪه و دﻟﻬﺎﻳﺸﺎن ﻟﺒﺮﻳﺰ ﺑﻮد از ﺟﻬﺎد‬ ‫ﻃﻠﺒﻲ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻓﺸﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ وﭘﻴﺎﭘﻲ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وارد ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎ‬ ‫و ﻣﻠّﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻴﺮﻧﮓﻫﺎ و ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎ زﻧﺪﮔﺮ را در ﻛﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻠﺦ ﮔﺮداﻧﻴﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺟﻬﺎد در ﺗﻤﺎم ﺳﻄﻮح ﺑﻮد‪ ،‬و در ﻫﻤﺔ ﻣﻴﺪانﻫﺎي ﻓﻜﺮي و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و رزﻣﻲ و‬ ‫ﻏﻴﺮه؛ ﻣﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ دو ﻗﻬﺮﻣﺎن ﭘﻴﻮﺳﺘﻢ‪ ،‬و ﺳﻮ‪‬ﻣﻲ آﻧﺎن ﺷﺪم‪.‬‬ ‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم‪ ،‬در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻳﻢ؛ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن را‬ ‫ﺑﻪ آﻣﺎده ﺷﺪن ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ اﺳﺮاﺋﻴﻞ‪،‬او‪‬ﻻً؛ و ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم و‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ‪ ،‬ﺛﺎﻧﻴﺎً؛ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪﻳﻢ‪ .‬ﺗﻘﺎﺿﺎﻫﺎي ﭘﻴﺎﭘﻲ از ﺳﻮي ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺎ‬ ‫ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﻋﺰم ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺟﺎﻧﺒﺎزي و اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲ در اﻳﻦ راه ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ ﻗﻄﺮة‬ ‫ﺧﻮن ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺗﺄﻛﻴﺪ و اﻋﻼم ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬از ﻣﻴﺎن آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﺰﻳﻨﺶ‪ ،‬دو ﻫﺰار ﻧﻔﺮ را‬ ‫ﻣﺘﺸﻜّﻞ ﮔﺮداﻧﻴﺪﻳﻢ و ﺑﻪ آﻣﻮزش ﻧﻈﺎﻣﻲ آﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻴﻢ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ روزﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻨﮕﺮة ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ‬ ‫در اﮔﻮﺳﺖ ‪ ،1967‬در دﻫﻠﻲﻧﻮ ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ از ﺗﺸﻜﱡﻞ ﺟﻮاﻧﺎن‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن در آن ﻛﻨﮕﺮه ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻛﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻧﻴﺮﻧﮓﻫﺎ و ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﺎ در داﺧﻞ و ﺧﺎرج ﺷﻜﻞ‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ اوﺿﺎع و اﺣﻮال دﮔﺮﮔﻮن ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و ﻣﺎ ﺷﺮط ﺣﺰم و اﺣﺘﻴﺎط در آن‬ ‫دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﻛﺎر ﺧﻮد را ﺑﺎ آن رواﻟﻲ ﻛﻪ داﺷﺖ رﻫﺎ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬و از راه دﻳﮕﺮي ﻣﺴﻴﺮ ﺧﻮد را‬ ‫اداﻣﻪ دﻫﻴﻢ‪ .‬دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ دﺳﺖ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر اﻟﻬﻲ ﻣﺎ ﺳﻪ ﺗﻦ را از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻛﺮد‪،‬‬ ‫و ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﻪ ﺷﻬﺮي دوردﺳﺖ ﻛﻮچ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬و دوﺳﺘﺎن ﺻﻤﻴﻤﻲ ﺑﻪ ﻓﺮاق ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺒﺘﻼ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬در ﭘﻲ اﺳﺘﻌﻔﺎ از ﻣﺪرﺳﺔ داراﻟﺤﺪﻳﺚ در ﺷﻬﺮ ﻣﺌﻮ‪ ،‬ﭼﻨﺪ روزي ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ‬

‫‪29‬‬

‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ داﻧﺸﻜﺪة ﻓﻴﺾاﻟﻌﻠﻮم در ﺷﻬﺮ ﺳﻴﻮﻧﻲ‪ ،‬در اﻳﺎﻟﺖ ﻣﺎدﻳﺎﭘﺮادش‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻔﺘﺼﺪ‬ ‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ ،‬از ﺷﻬﺮ ﻣﺌﻮ ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺖ‪ ،‬دﻋﻮت ﺷﺪم‪.‬‬ ‫در ژاﻧﻮﻳﺔ ‪ 1969‬در ﺷﻬﺮ ﺳﻴﻮﻧﻲ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪم‪ .‬درداﻧﺸﻜﺪة ﻓﻴﺾاﻟﻌﻠﻮم ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺲ‬ ‫اﺷﺘﻐﺎل ورزﻳﺪم‪ ،‬و ادارة ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻣﻮر داﺧﻠﻲ و ﺧﺎرﺟﻲ داﻧﺸﻜﺪه را ﺑﻪ ﻧﻴﺎﺑﺖ از‬ ‫رﻳﺎﺳﺖ ﻛﻞّ داﻧﺸﻜﺪه ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻢ‪ ،‬و ﺑﺮ ﻛﺎر ﻣﺪر‪‬ﺳﺎن ﻧﻴﺰ ﻧﻈﺎرت ﻣﻲﻛﺮدم‪ .‬ﻫﻤﺰﻣﺎن‬ ‫در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺳﻴﻮﻧﻲ ﺧﻄﺎﺑﻪ اﻳﺮاد ﻣﻲﻛﺮدم‪ ،‬و در اﻃﺮاف و اﻛﻨﺎف و ﺣﻮﻣﺔ آن ﺷﻬﺮ‬ ‫در ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﻣﻲدادم‪ ،‬و آﻧﺎن را ﺑﻪ اﺳﻼم آوردن از ﺳﺮ ﻧﻮ‪ ،‬دﻋﻮت‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدم‪ .‬در آﻧﺠﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻃﺮاز او‪‬ل ﻛﻪ در‬ ‫ﺟﻤﻴﻊ ﻧﻮاﺣﻲ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن دﺳﺖاﻧﺪرﻛﺎر ﺗﺒﻠﻴﻎ اﺳﻼم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮدم‪ ،‬و از‬ ‫رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﺳﺎزﻧﺪه و ﺗﺠﺎرب ارزﻧﺪة اﻳﺸﺎن ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻢ‪.‬‬ ‫در آﻧﺠﺎ ﻛﻤﻴﺘﻪﻫﺎﻳﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻳﻢ ﻛﻪ اوﺿﺎع و اﺣﻮال و اﻣﻮر ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺗﺤﺖﻧﻈﺮ‬ ‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و راﻫﻬﺎي ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و ﭘﻴﺸﺘﺎزي را ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﺑﺤﻤﺪاﷲ‪ ،‬در ﺗﻤﺎﻣﻲ‬ ‫ﺟﻮاﻧﺐ زﻧﺪﮔﻲ دﻳﻨﻲ و ﻓﻜﺮي و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺴﺰاي داﺷﺖ؛ و در اﻳﺠﺎد‬ ‫وﺣﺪت ﻛﻠﻤﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﻬﺎن ﻳﺪ ﺑﻴﻀﺎﺋﻲ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬و آﻧﺎن را از ﺷﺮّ‬ ‫ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و ﺧﺮاﻓﺎت ﻧﮕﺎه داﺷﺖ‪ ،‬و درﺟﻬﺖ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪي ﺑﻪ دﻳﻦ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ ﺗﻤﺎم را در آﻧﺠﺎ ﺑﺴﺮ ﺑﺮدم‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اواﺧﺮ ﺳﺎل ‪1972‬‬ ‫ﻣﻴﻼدي ﺑﻪ زادﮔﺎه ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻢ‪ ،‬ﻫﻴﺌﺖ رﺋﻴﺴﺔ ﻣﺪرﺳﺔ دارﻟﺘّﻌﻠﻴﻢ در ﻣﺒﺎرﻛﭙﻮر اﺻﺮار‬ ‫ورزﻳﺪﻧﺪ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺪرﻳﺲ در آن ﻣﺪرﺳﻪ و ادارة اﻣﻮر آﻣﻮزﺷﻲ آن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﻴﺮم‪،‬‬ ‫و ﻣﺮا ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻧﻴﺰ‪ ،‬در ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺟﺪﻳﺪم‪ ،‬در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺪرﺳﻪاي ﻛﻪ‬ ‫روزﮔﺎري ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ آﻣﻮزﺷﮕﺎه ﻣﺤﻞ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺠﺎم وﻇﻴﻔﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪم‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ‬ ‫ﺳﻠَﻔﻲ‬ ‫ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ دو ﺳﺎل ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ را در آن ﻣﺪرﺳﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﺎﻧﺪم‪،‬رﻳﺎﺳﺖ داﻧﺸﮕﺎه ‪‬‬

‫‪30‬‬

‫ﺑﻨﺎرس از رﻳﺎﺳﺖ ﻣﺪرﺳﺔ دارﻟﺘّﻌﻠﻴﻢ درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﻟﻄﻔﻲ ﺑﻜﻨﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺳﻠَﻔﻴﻪ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑﻌﻤﻞ آورد‪ .‬وي ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﺨﺎﻃﺮ رﻋﺎﻳﺖ ﻣﺼﻠﺤﺖ‬ ‫ﺑﺎاﻧﺘﻘﺎل ﻣﻦ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﺔ ‪‬‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬و رواﺑﻂ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد و‬ ‫ﺳﻠَﻔﻲ ﺑﻨﺎرس‬ ‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺰﺑﻮر را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﻣﻦ در ﻣﺎه اﻛﺘﺒﺮ ‪ 1974‬ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ‪‬‬ ‫اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺘﻢ‪ ،‬و ﺗﺎ اﻣﺮوز‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ اﻧﺠﺎم وﻇﺎﻳﻒ ﻣﺤﻮ‪‬ﻟﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬ ‫ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت‪ :‬در اﻳﻦ ﻣﺪ‪‬ت ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻛﻪ از ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﻴﻠﻲام ﻣﻲﮔﺬرد‪ ،‬ﻫﻴﭽﮕﺎه ﺟﺎﻧﺐ‬ ‫ﻧﮕﺎرش وﺗﺄﻟﻴﻒ را ﻓﺮوﻧﮕﺬاﺷﺘﻪام‪ ،‬و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬اﻧﺪك اﻧﺪك‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ اﻧﺪازه ﻛﻪ وﻗﺖ و‬ ‫ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻦ اﻳﺠﺎب ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻪام‪ .‬روي ﻫﻢ رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺗﺎﻛﻨﻮن‪ ،‬ﻫﺸﺖ ﺗﺄﻟﻴﻒ و‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ داﺷﺘﻪام‪ ،‬و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﻴﺰ از ﻣﻦ در ﻣﺠﻼّت و روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮔﺮدﻳﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬آن ﻫﺸﺖ ﻓﻘﺮه ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬ ‫‪ (1‬ﺷﺮح ازﻫﺎراﻟﻌﺮب )ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ( ﺳﺎل ‪ 1962‬م‪» .‬ازﻫﺎراﻟﻌﺮب« ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي‬ ‫اﺳﺖ ﺑﺎ ﺣﺠﻢ ﻣﺘﻮﺳ‪‬ﻂ از اﺷﻌﺎر ﮔﺰﻳﺪة ﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬ﮔﺮدآوري‪ :‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ اﻟﺴﻮرﺗﻲ‬ ‫)ﭼﺎپ ﻧﺸﺪه(؛‬ ‫‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﺔ رﺳﺎﻟﺔ »اﻟﻤﺼﺎﺑﻴﺢ ﻓﻲ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻟﺘﺮاوﻳﺢ« از ﺳﻴﻮﻃﻲ )ﺑﻪ زﺑﺎن اردو(‪ ،‬ﺳﺎل‬ ‫‪ 1963‬م )ﭼﺎپ ﺷﺪه(؛‬ ‫‪ (3‬ﺗﺮﺟﻤﺔ »اﻟﻜﻠﻢ اﻟﻄﻴﺐ« از اﺑﻦ ﺗﻴﻤﻴﻪ )ﺑﻪ زﺑﺎن اردو(‪ ،‬ﺳﺎل ‪ 1966‬م )ﭼﺎپ ﻧﺸﺪه(؛‬ ‫‪ (4‬ﺗﺮﺟﻤﺔ »اﻻرﺑﻌﻴﻦ اﻟ ﱠﻨﻮ‪‬وﻳﻪ« ﺑﺎ ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﻴﺢ )ﺑﻪ زﺑﺎن اردو(‪ ،‬ﺳﺎل ‪ 1969‬م‪.‬‬ ‫‪ (5‬ﺑﺸﺎرﺗﻬﺎي ﻇﻬﻮر ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻳﻬﻮد و ﻧﺼﺎري )ﺑﻪ زﺑﺎن اردو(‪ ،‬ﺳﺎل ‪1970‬‬ ‫م )ﭼﺎپ ﻧﺸﺪه(؛‬

‫‪31‬‬

‫‪ (6‬ﺷﺮح ﺣﺎل ﺷﻴﺦاﻻﺳﻼم ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻮ‪‬ﻫﺎب ﺗﻤﻴﻤﻲ ﻧﺠﺪي‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ رﺳﺎﻟﺔ ﺷﻴﺦ‬ ‫ﺣﺠ‪‬ﺮ ﻗﺎﺿﻲ ﻣﺤﻜﻤﺔ ﺷﺮع در ﻗﻄﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ آل ﺳﻌﻮد را ﺑﺮ آن‬ ‫اﺣﻤﺪﺑﻦ ‪‬‬ ‫اﻓﺰودهام )ﺑﻪ زﺑﺎن اردو(‪ ،‬ﺳﺎل ‪ 1972‬م )ﭼﺎپ ﺷﺪه(؛‬ ‫‪ (7‬ﺣﺎﺷﻴﻪاي ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﺮ ﺑﻠﻮغ اﻟﻤﺮام اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻋﺴﻘﻼﻧﻲ )ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ(‪ ،‬ﺳﺎل‬ ‫‪ 1974‬م )ﭼﺎپ ﻧﺸﺪه(؛‬ ‫‪ (8‬ﻗﺎدﻳﺎﻧﻴﻪ و ﻗﻬﺮﻣﺎن اﺳﻼم ﺷﻴﺦ ﺛﻨﺎءاﷲ اﻣﺮﺗﺴﺮي )ﺑﻪ زﺑﺎن اردو(‪ ،‬ﺳﺎل ‪1976‬م ﻛﻪ‬ ‫ﻫﻢ اﻳﻨﻚ دﺳﺖاﻧﺪرﻛﺎر ﺗﺮﺟﻤﺔ آن ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻫﺴﺘﻢ )زﻳﺮ ﭼﺎپ(؛‬ ‫ﺑﺎﻻﺧﺮه‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ﻛﻪ آن را ﺑﻪ راﺑﻄﻪاﻟﻌﺎﻟﻢ اﻻﺳﻼﻣﻲ ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻣﻲدارم‬ ‫ﻧُﻬﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب و رﺳﺎﻟﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮدهام؛ واﷲ اﻟﻤﻮﻓّﻖ‪ ،‬و اَز‪‬ﻣ‪‬ﻪ اﻻﻣﻮر‬ ‫ﻛﻠّﻬﺎ ﺑﻴﺪه‪ .‬رﺑ‪‬ﻨﺎ ﺗﻘﺒ‪‬ﻠﻪ‪ ‬ﻣﻨّﺎ ﺑﻘﺒﻮل ﺣﺴﻦٍ‪ ،‬و اَﻧﺒِﺘﻪ‪ ‬ﻧَﺒﺎﺗﺎً ‪‬ﺣﺴ‪‬ﻨﺎ‪.‬‬ ‫ﺻﻔﻲ اﻟﺮّﺣﻤﻦ ﻣﺒﺎرﻛﭙﻮري‬

‫ﻣﻘّﺪﻣﺔ ﻣﺆﻟّﻒ )‪(3‬‬

‫*‬

‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ آن در ﻣﺴﺎﺑﻘﺔ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺳﻴﺮة ﻧﺒﻮي‪،‬‬ ‫ﻛﻪ از ﺳﻮي راﺑﻄﻪ اﻟﻌﺎﻟﻢ اﻻﺳﻼﻣﻲ ﺗﺪارك ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺮﻛﺖ ﺟﺴﺘﻢ‪.‬‬ ‫ﻓﺮاﺧﻮان اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺑﺮﮔﺰاري ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﻨﮕﺮة ﺳﻴﺮة ﻧﺒﻮي‪ ،‬از‬ ‫ﺳﻮي دوﻟﺖ ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن‪ ،‬در ﻣﺎه رﺑﻴﻊاﻻو‪‬ل ﺳﺎل ‪ 1396‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪ ،‬داده‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻘﺪ‪‬ر ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﺣ‪‬ﺴﻦ ﻗﺒﻮل ﻣ‪‬ﻮاﺟﻪ‬ ‫ﮔﺮدد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﮕﺎرش و ﺗﺪوﻳﻦ آن ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﻴﻦ اﻣﻴﺪي را‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬در ﻣﺴﺎﺑﻘﺔ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻣﻘﺎم او‪‬ل را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬و‬ ‫ﺧﻮاص و ﻋﻮام‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب روي آوردﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻏﺒﻄﻪ و‬ ‫ﺣﺴﺮت دﻳﮕﺮان واﻗﻊ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫از ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ از ﻓﺮاﺧﻮان‬ ‫ﻣﺴﺎﺑﻘﺔ ﻣﺬﻛﻮر ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﻧﺸﺪم‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﺪ‪‬ﺗﻲ از آن ﻓﺮاﺧﻮان ﮔﺬﺷﺖ‬ ‫و ﻣﻦ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪم‪ ،‬ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﺑﻪ ﺷﺮﻛﺖ در آن ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ ،‬و ﺣﺘّﻲ اﻳﻦ‬ ‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد را ﺑﻪ ﺟﺰم و ﻗﻄﻊ رد‪ ‬ﻛﺮدم؛ اﻣ‪‬ﺎ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر ﻛﺎر ﺧﻮدش را ﻛﺮد‪.‬‬ ‫آﺧﺮﻳﻦ ﻣﻬﻠﺖ درﻳﺎﻓﺖ آﺛﺎر ﺷﺮﻛﺖﻛﻨﻨﺪﮔﺎن در ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ از ﺳﻮي‬ ‫ﺑﺮﮔﺰارﻛﻨﻨﺪﮔﺎن او‪‬ل ﻣﺎه ﻣﺤﺮّم ﺳﺎل آﻳﻨﺪه‪ 1397 ،‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي ﺑﻮد؛ ﻳﻌﻨﻲ‬ ‫ﻧُﻪ ﻣﺎه از زﻣﺎن ﻓﺮاﺧﻮان‪ ،‬ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﺎه آن را ﻧﻴﺰ ﻣﻦ ﻋﻤﻼً از دﺳﺖ داده‬ ‫ﺑﻮدم‪ ،‬و ﻣﺪ‪‬ت زﻣﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﻫﺮﮔﺰﺑﺮاي ﺗﻬﻴﻪ و ﺗﺪارم ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺘﺎﺑﻲ‬ ‫ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻋﺰم ﺟﺰم ﻛﺮدم از‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﻲ اﺳﺘﻌﺎﻧﺖ ﺟﺴﺘﻢ‪ ،‬و دﺳﺖ و آﺳﺘﻴﻦ ﺟﺪ‪‬ﻳﺖ ﺑﺎﻻ‬ ‫زدم‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬در ﻣﻮﻋﺪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه آﻣﺎده و ارﺳﺎل ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫*‪ -‬اﻳﻦ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﻪ را ﻣﺆﻟّﻒ ﺑﺮ ﭼﺎپ ﺟﺪﻳﺪ و ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮ ﺷﺪهء ﻛﺘﺎب )ﻣﻨﺼـﻮره‪ ،‬ﻣﺼـﺮ‪1420 ،‬‬ ‫ق‪ 1999 /‬م( ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم واﮔﺬاري ﻛﻠﻴ‪‬ﺔ ﺣﻘﻮق ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ اﺛـﺮ ﺑـﻪ داراﻟﻮﻓـﺎء‪-‬‬ ‫ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در آﻏﺎز ﭼﺎپ ﻣﺬﻛﻮر ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﺑﻴﻦ ﻳـﺪي اﻟﻜﺘـﺎب« درج ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ -‬م‪.‬‬

‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻨﮕﻲ وﻗﺖ و اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬از ﻛﻤﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ رﻧﺞ‬ ‫ﻣﻲﺑﺮدم‪ ،‬و ﺣﺘّﻲ از ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ در دﺳﺘﺮس داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮان‬ ‫ﺑﻮدم‪ .‬ﺑﻪ وﻳﮋه‪ ،‬دﻗّﺖ در ﻧﮕﺎرش ﻣﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﺣﺸﻮ و‬ ‫زواﺋﺪ‪ ،‬و ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺟﻮاﻧﺐ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪ‪‬اﻣﻜﺎن‪ ،‬ﺳﺨﺖ‬ ‫ﻣﻄﻠﻮب ﻣﻦ و ﻣﺪ‪‬ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺑﻮد‪ .‬آن زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮاﺿﻌﻲ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﺮدم ﻛﻪ‬ ‫در آﻧﻬﺎ ﺣﻔﺮهﻫﺎ و ﺷﻜﺎﻓﻬﺎﻳﻲ ﻣﺤﺴﻮس ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﻧﻜﺎﺗﻲ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ‬ ‫اﻓﺰوده ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬در آن اوﺿﺎع و اﺣﻮال‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري در ﺗﻮان ﻣﻦ‬ ‫ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ اﻣﻜﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ و ﮔﺮدآﻣﺪهﻫﺎ و‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد را ﺷﺘﺎﺑﺰده ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﻨﻢ‪ ،‬و ﺑﺪون ﻣﺮاﺟﻌﻪ و ﺗﻨﻘﻴﺢ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ﻧﺴﺦ و اﺳﺘﻨﺴﺎخ آﻧﻬﺎ ﺑﭙﺮدازم‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘّﻪ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺗﻤﺎﻳﻞ و اﺷﺘﻴﺎق داﺷﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ آن ﺷﻜﺎﻓﻬﺎ و ﺣﻔﺮهﻫﺎ‬ ‫را ﻛﺎرﺳﺎزي ﻛﻨﻢ‪ ،‬و ﺑﺮﺧﻲ اﻓﺰودهﻫﺎي ﻻزم را ﺑﺮاﺻﻞ ﻛﺘﺎب ﺑﻴﺎﻓﺰاﻳﻢ؛‬ ‫اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬روزﻫﺎ و ﺳﺎﻟﻬﺎ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬و ﭼﻨﺎن ﻓﺮاﻏﺘﻲ ﺑﺮاﻳﻢ دﺳﺖ ﻧﺪاد‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ‬ ‫ﻛﻪ از آن ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺑﻌﻴﺪاﻟﻌﻬﺪ ﺷﺪم‪ ،‬و زﻣﺎم ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺎﻣﻼً از‬ ‫ﻛﻔﻢ ﺑﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎوﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬ﮔﻬﮕﺎه‪ ،‬در ﻧﺴﺨﻪاي از ﻛﺘﺎب ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎر‬ ‫داﺷﺘﻢ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻢ‪ ،‬و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ و ﻧﻜﺎﺗﻲ را ﭘﻴﺶ و ﭘﺲ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدم‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﻲاﻓﺰودم ﻳﺎ ﺗﻌﺪﻳﻞ و ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻣﻲﻛﺮدم‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺤﺪود‪،‬‬ ‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻴﻨﺎً آﻧﭽﻪ در اوان ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺧﻮد وﻋﺪه داده ﺑﻮدم‪،‬‬ ‫ﻧﺒﻮده و ﻧﻴﺴﺖ؛ اﻧﺸﺎءاﷲ‪ ،‬در ﺑﻬﺒﻮد اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺳﻴﺮه از اﻫﻤﻴﺖ و ﻓﺎﺋﺪت‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮﺧﻮردار ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺪﻳﻤﻲ دﺳﺖ‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎﻻﻳﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ارﺟﺎع داده ﺑﻮدم‪،‬‬ ‫و اﻳﻨﻚ ﻫﻤﺔ آن ﻣﻨﺎﺑﻊ دﺳﺖ او‪‬ل را در اﻳﻦ ﭼﺎپ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮﻓﻴﻖ اﻟﻬﻲ‪،‬‬ ‫ارﺟﺎع دادهام‪.‬‬ ‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﻛﻪ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻢ ﻧﻘﺪﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪي را از ﻛﺘﺎب ﺧﻮد‬ ‫درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﻢ‪ ،‬و در ﻣﺘﻦ ﺑﻌﻀﻲ از اﺑﻮاب و ﻓﺼﻮل ﻛﺘﺎب از آﻧﻬﺎ ﺑﻬﺮه‬ ‫ﺟﻮﻳﻢ؛ وﻟﻲ‪ ،‬ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎ و ﻧﻘﺪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻦ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺘﻦ و‬

‫‪34‬‬ ‫ﻣﺤﺘﻮاي ﻛﺘﺎب و ﮔﻮﻫﺮ اﺻﻠﻲ ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﺳﻴﺮة ﻧﺒﻮي ﻣﺮﺑﻮط ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﺎﻧﺒﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭼﻴﺰي را ﻛﻢ و زﻳﺎد‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬از اﻳﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ آﺷﻜﺎرا ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺣﺎﻛﻲ از‬ ‫دﺳﺖ و ﭘﺎي زدنﻫﺎي ﺷﮕﻔﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن از ﻧﻮع ﻛﺘﺎﺑﺨﻮاﻧﺎن اﻧﺘﻈﺎر‬ ‫ﻧﻤﻲرﻓﺖ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن و ﻣﺘﺨﺼﺼ‪‬ﺎن‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﭼﺎپ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ اﺿﺎﻓﺎت و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻳﺎد ﺷﺪه را درﺑﺮدارد‪،‬‬ ‫اﻧﺸﺎءاﷲ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﺑﺮﺗﺮ و ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮ از ﭼﺎپﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺧﻮاﻫﺪ‬ ‫ﺑﻮد؛ و اﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﭼﺎپ رﺳﻤﻲ و ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻛﺘﺎب ﺑﺎ آن ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮﻫﺎ و‬ ‫اﺿﺎﻓﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ از ﺳﻮي راﺑﻄﻪاﻟﻌﺎﻟﻢ اﻻﺳﻼﻣﻲ‬ ‫ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﭼﺎپ ﺷﺪه؛ ﺑﺮﺧﻲ از ﺑﺮادران ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﺟﺎزه ﻣﺆﻟّﻒ آن را ﺑﻪ ﭼﺎپ‬ ‫رﺳﺎﻧﻴﺪه اﻧﺪ؛اﻣﺎ دﻫﻬﺎ ﭼﺎپ ﻧﻴﺰ از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ‬ ‫ﻏﻴﺮ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺑﻮده اﻧﺪ‪ ،‬وﻧﺎﺷﺮان ﺑﺎ ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده از ﺷﻬﺮت ﻛﺘﺎب‪،‬ﺑﺪون‬ ‫اﺟﺎزة ﻣﺆﻟﻒ و ﺣﺘّﻲ ﺑﺪون اﻃﻼع وي‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر آﻧﻬﺎ ﻳﺎزﻳﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺴﺘﺎﺧﻲ ﺑﻌﻀﻲ از اﻳﻦ ﻧﺎﺷﺮان ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺣﻘﻮق‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﺘﺎب را ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﺤﻔﻮظ داﺷﺘﻪاﻧﺪ! ﺧﺪاوﻧﺪ ﻳﻜﺘﺎ آﻧﺎن را‬ ‫ﺑﺴﻮي ﺣﻖّ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﺪاﻳﺖ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﻖ را ﺑﻪ ﺣﻘﺪار ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺶ‬ ‫از آﻧﻜﻪ روزي ﻓﺮارﺳﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ دادوﺳﺘﺪ و دوﺳﺘﻲ در ﻛﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫وﺻﻠﱠﻲ اﷲ ﻋﻠﻲ ﺧﻴﺮ ﺧﻠﻘﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬و ﻋﻠﻲ آﻟﻪ وﺻﺤﺒﻪ‪ ،‬وﺑﺎرك وﺳﻠﻢ‪.‬‬ ‫اﻟﺠﺎﻣﻌﺔ اﻻﺳﻼﻣﻴﺔ‪ ،‬ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻨﻮ‪‬ره‬ ‫‪ 18‬رﺑﻴﻊ اﻻو‪‬ل ‪ 26 = 1415‬آﮔﻮﺳﺖ ‪1994‬‬ ‫ﺻﻔّﻲ اﻟﺮّﺣﻤﻦ ﻣﺒﺎرﻛﻔﻮري‬

‫ﺑﺨﺶ او‪‬ل‬ ‫ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه و ﻣﺤﻴﻂ ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎي‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ‪-‬ﺻﻠﻲ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪-‬‬ ‫ﺗﻤﻬﻴﺪ‬ ‫ﺳﻴﺮة ﻧﺒﻮي‪ -‬ﻛﻪ ﺑﺮ ﺻﺎﺣﺒﺶ درود و ﺳﻼم ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎد‪ -‬درﺣﻘﻴﻘﺖ‪،‬‬ ‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از رﺳﺎﻟﺘﻲ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﺎ ﻗﻮل و ﻓﻌﻞ و ﺗﻘﺮﻳﺮ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﺎر و‬ ‫ﻛﺮدار و رﻓﺘﺎر‪ ،‬و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎ و ﻋﻤﻠﻜﺮدﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﺔ‬ ‫ﺑﺸﺮي ادا ﻛﺮد؛ و ﺑﺎ اداي اﻳﻦ رﺳﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ را دﮔﻮﮔﻮن‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ؛ ﻧﻴﻜﻲ را ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﺪي ﻧﺸﺎﻧﻴﺪ؛ و در ﭘﺮﺗﻮ اﻧﻮار اﻳﻦ رﺳﺎﻟﺖ‬ ‫ﻋ‪‬ﻈﻤﻲ‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎن را از ﺗﺎرﻳﻜﻲﻫﺎ ﺑﺴﻮي روﺷﻨﺎﻳﻲ رﻫﻨﻤﻮن ﺷﺪ‪ ،‬و از ﺑﺮدﮔﻲ‬ ‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﻲ ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ .‬ﺧﻂّ ﺳﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺦ را اﻋﺘﺪال ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺟﺮﻳﺎن زﻧﺪﮔﻲ را در ﺟﻬﺎن ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن دﮔﻮﮔﻮن ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪،‬‬ ‫ﺳﻴﻤﺎي ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ و دلاﻧﮕﻴﺰ اﻳﻦ رﺳﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺮﺳﻴﻢ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺤﻴﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﭘﻴﺶ از رﺳﺎﻟﺖ ﺣﻀﺮت ﺧﺘﻤﻲ ﻣﺮﺗﺒﺖ را‬ ‫ﺑﺎ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺤﻴﻄﻬﺎ و ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﻼﻣﻲ ﻛﻪ دﺳﺘﺎورد اﻳﻦ رﺳﺎﻟﺖ آﺳﻤﺎﻧﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻧﮕﺮﺷﻲ ﻣﻘﺘﻀﻲ آن اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺎ اﻳﺠﺎز ﻓﺮاوان‪ ،‬ﻃﻲ ﭼﻨﺪ ﻓﺼﻞ و ﭼﻨﺪ ﻋﻨﻮان‪ ،‬ﺑﻪ اﻗﻮام ﻋﺮب‪ ،‬و‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺮﻧﺸﻴﺐ و ﻓﺮازي ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﺳﻼم ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﭙﺮدازﻳﻢ؛‬ ‫و ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎ و اﻣﺎرﺗﻬﺎ و ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﻗﺒﻴﻠﮕﻲ را ﻛﻪ در آن روزﮔﺎر ﺑﺮﻗﺮار‬ ‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻴﻢ؛ و ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎي روﺷﻨﻲ از دﻳﻦ و آﻳﻴﻦ و آداب و‬ ‫رﺳﻮم و اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﻗﻮم ﻋﺮب‪ ،‬در دوران‬ ‫ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﭘﻴﺶ از اﺳﻼم دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺼﻮل را ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬و‬ ‫ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ اﻳﻦ دﺳﺘﺎوردﻫﺎ ﮔﺸﻮدهاﻳﻢ‪. ...‬‬

‫‪36‬‬ ‫ﻓﺼﻞ او‪‬ل‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻮم ﻋﺮب‬ ‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎﻥ‬ ‫ﻛﻠﻤﺔ » ‪‬ﻋﺮَب« از ﺻﺤﺮاﻫﺎ و ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻬﺎي ﺑﻲآب و ﻋﻠﻒ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ؛‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﻮرهزار و ﺳﻨﮕﻼﺧﻲ ﻛﻪ ﻧﻪ آﺑﻲ در آن ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ و اﻳﻦ ﻧﺎم را از دﻳﺮﺑﺎز ﺑﺮ ﺟﺰﻳﺮهاﻟﻌﺮب‬ ‫ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻗﻮﻣﻲ را ﻛﻪ در آن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺳﻜﻮﻧﺖ ﮔﺰﻳﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و آن‬ ‫ﺑﻴﺎﺑﺎنﻫﺎ و ﺻﺤﺮاﻫﺎ را وﻃﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪» ،‬ﻋﺮب« ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻏﺮﺑﺎً ﻣﺤﺪود اﺳﺖ ﺑﻪ درﻳﺎي ﺳﺮخ و ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮة ﺳﻴﻨﺎ؛ ﺷﺮﻗﺎً‬ ‫ﻣﺤﺪود اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻠﻴﺞﻓﺎرس و ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺟﻨﻮب ﻋﺮاق؛ ﺟﻨﻮﺑﺎً ﻣﺤﺪود‬ ‫اﺳﺖ ﺑﻪ درﻳﺎي ﻋﺮب ﻛﻪ اﻣﺘﺪاد درﻳﺎي ﻫﻨﺪ اﺳﺖ؛ و ﺷﻤﺎﻻً ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺎم و ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻋﺮاق‪ ،‬اﻟﺒﺘّﻪ ﺑﺎ درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬ ‫اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ ﺣﺪ‪ ‬و ﻣﺮزﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن را‬ ‫از ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻣﺎﻳﻞ ﻣﺮﺑ‪‬ﻊ ﺗﺎ ﺳﻴﺼﺪ ﻫﺰار ﻣﺎﻳﻞ ﻣﺮﺑ‪‬ﻊ ﮔﻔﺘﻪ و ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﺰﻳﺮهاﻟﻌﺮب‪ ،‬از ﺣﻴﺚ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ از اﻫﻤﻴﺖ‬ ‫ﺑﺴﺰاﻳﻲ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬در اﻧﺪرون‪ ،‬از ﻫﺮ ﺳﻮي در ﻣﺤﺎﺻﺮة ﺻﺤﺮاﻫﺎ و‬ ‫ﺷﻨﺰارﻫﺎﺳﺖ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻤﻴﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن در آن زﻣﺎن‬ ‫ﺑﻪ ﺻﻮرت دژ ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﻲ در آﻣﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن ﺗﻮان اﺷﻐﺎل و ﻓﺘﺢ‬ ‫آن‪ ،‬ﺳﻴﻄﺮه ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮ آن‪ ،‬و ﻧﻔﻮذ ﻛﺮدن در آن را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ‪،‬‬ ‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺳﺎﻛﻨﺎن ﺟﺰﻳﺮهاﻟﻌﺮب از دوراﻧﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر دﻳﺮﻳﻨﻪ در ﻫﻤﺔ اﻣﻮر‬ ‫آزاد ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ در ﻣﺠﺎورت دو اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﺑﺰرگ زﻧﺪﮔﻲ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ و اﮔﺮ اﻳﻦ ﺳﺪ‪ ‬ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻫﺠﻮم و‬ ‫ﺣﻤﻠﺔ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و دﻣﺎدم آﻧﻬﺎ را دﻓﻊ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﺑﻴﺮون‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن در ﻣﻴﺎﻧﺔ ﻗﺎر‪‬هﻫﺎي ﻣﻌﺮوف در ﺟﻬﺎن ﻗﺪﻳﻢ واﻗﻊ‬ ‫ﺷﺪه‪ ،‬و از راه ﺧﺸﻜﻲ و درﻳﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ دﺳﺘﺮﺳﻲ دارد‪ .‬ﻧﺎﺣﻴﺔ ﺷﻤﺎل‬

‫ﻏﺮﺑﻲ آن‪ ،‬در واﻗﻊ‪ ،‬دروازة ورود ﺑﻪ ﻗﺎرة اﻓﺮﻳﻘﺎﺳﺖ؛ ﻧﺎﺣﻴﺔ ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﻲ‬ ‫آن درب ورودي ﻗﺎر‪‬ة اروﭘﺎﺳﺖ؛ ﻧﺎﺣﻴﺔ ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن را ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ‬ ‫اﻳﺮان و دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺳﻜﻮﻧﺖ ﻋﺠﻢ راه ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ آﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ‬ ‫و ﺟﻨﻮب آﺳﻴﺎ و ﺧﺎور دور ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ‬ ‫ﻗﺎر‪‬هﻫﺎ از راه درﻳﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﺰﻳﺮهاﻟﻌﺮب دﺳﺘﺮﺳﻲ دارﻧﺪ؛ و ﻛﺸﺘﻲﻫﺎي‬ ‫ﻛﻮﭼﻚ و ﺑﺰرﮔﺸﺎن ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً در ﺑﻨﺪرﻫﺎي ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮة ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻟﻨﮕﺮ‬ ‫ﻣﻲاﻧﺪازﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎل و‬ ‫ﺟﻨﻮب اﻳﻦ ﺟﺰﻳﺮه ﻣﺤﻞّ ﺗﺠﻤ‪‬ﻊ ﻫﻤﺔ ﻣﻠّﺖﻫﺎ و ﻣﺮﻛﺰ داد و ﺳﺘﺪﻫﺎي‬ ‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻫﻨﺮي و ﻏﻴﺮه ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﻮﻡ ﻋﺮﺏ‬ ‫ﻣﻮ‪‬رﺧﺎن اﻗﻮام و ﻃﻮاﻳﻒ ﻋﺮب را‪ ،‬ﺑﺮﺣﺴﺐ دودﻣﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬ ‫ﻣﻨﺴﻮﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﻋﺮب ﺑﺎﺋﺪه‪ :‬ﻋﺮبﻫﺎي دﻳﺮﻳﻨﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻠّﻲ ﻣﻨﻘﺮض ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫اﻣﻜﺎن دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺴﻨﺪه و ﮔﺴﺘﺮده ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺗﺎرﻳﺦ آﻧﺎن وﺟﻮد‬ ‫ﻧﺪارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻋﺎد‪ ،‬ﺛﻤﻮد‪ ،‬ﻃَﺴﻢ‪ ،‬ﺟ‪‬ﺪﻳﺲ‪،‬ﻋ‪‬ﻤﻼق‪ ،‬اُﻣﻴﻢ‪ ،‬ﺟ‪‬ﺮﻫ‪‬ﻢ‪ ،‬ﺣ‪‬ﻀﻮر‪،‬‬ ‫ﺣﻀَﺮﻣ‪‬ﻮت‪ ،‬و دﻳﮕﺮان‪.‬‬ ‫و‪‬ﺑﺎر‪ ،‬ﻋ‪‬ﺒﻴﻞ‪ ،‬ﺟﺎﺳﻢ‪ ،‬‬ ‫‪ -2‬ﻋﺮب ﻋﺎرﺑﻪ‪ :‬ﻋﺮبﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از ﺗﻴﺮه ﻳﺸﺠ‪‬ﺐ ﺑﻦ ﻳﻌﺮُب ﺑﻦ‬ ‫ﻗﺤﻄﺎناﻧﺪ‪ ،‬و »ﻋﺮبﻫﺎي ﻗﺤﻄﺎﻧﻲ« ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻋﺮب ﻣ‪‬ﺴﺘﻌﺮﺑﻪ‪ :‬ﻋﺮبﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از ﺻﻠﺐ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫اﻟﺴﻼم‪ -‬اﻧﺪ‪ ،‬و »ﻋﺮبﻫﺎي ﻋﺪﻧﺎﻧﻲ« ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺮﺏ ﻋﺎﺭﺑﻪ‬ ‫»ﻋﺮب ﻋﺎرﺑﻪ« ﻫﻤﺎن اﻋﺮاب ﻗﺤﻄﺎﻧﻲاﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻨﺸﺎن ﺑﻼد ﻳﻤﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎ و ﻃﻮاﻳﻒ اﻳﺸﺎن ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮدﮔﻲ ﺑﺴﻴﺎر‪ ،‬ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪،‬و از‬ ‫ﺳﺒ‪‬ﺎء ﺑﻦ ﻳﺸﺠ‪‬ﺐ ﺑﻦ ﻳﻌﺮب ﺑﻦ ﻗﺤﻄﺎناﻧﺪ‪ .‬دو ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻣﻴﺎن اﻳﻨﻬﺎ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪان ‪‬‬

‫‪38‬‬ ‫ﺳﺒ‪‬ﺄ‪ .‬ﻗﺒﺎﺋﻞ و ﻃﻮاﻳﻒ‬ ‫ﺳﺒ‪‬ﺄ‪ ،‬ﻛﻬﻼن ﺑﻦ ‪‬‬ ‫ﺷﻬﺮت ﺑﻴﺸﺘﺮي دارﻧﺪ‪ :‬ﺣﻤﻴﺮﺑﻦ ‪‬‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻗﻮم ﺳﺒﺄ ﻛﻪ ﻳﺎزده ﻳﺎ ﭼﻬﺎرده ﻃﺎﻳﻔﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﺳ‪‬ﺒﺌَﻴﻮن )ﺳﺒﺎﺋﻴﺎن(‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻗﺒﺎﺋﻞ و ﻃﻮاﻳﻒ اﻳﺸﺎن ﻋﻨﻮانﻫﺎي وﻳﮋهاي ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﻒ( ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﻃﻮاﻳﻒ ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺣﻤﻴﺮ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﻗُﻀﺎﻋﻪ؛ ﺷﺎﻣﻞ‪ :‬ﺑ‪‬ﻬﺮاء‪ِ ،‬ﺑﻠّﻲ‪ ،‬ﻗَﻴﻦ‪ ،‬ﻛَﻠﺐ‪ ،‬ﻋ‪‬ﺬر‪‬ه‪ ،‬و‪‬ﺑﺮَه‬ ‫‪ .2‬ﺳ‪‬ﻜﺎﺳ‪‬ﻚ؛ ﻓﺮزﻧﺪان زﻳﺪ ﺑﻦ واﺋﻠﻪ ﺑﻦ ﺣﻤﻴﺮ؛ ﻟﻘﺐ زﻳﺪ »ﺳﻜﺎﺳ‪‬ﻚ«‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﻏﻴﺮ از ﻃﺎﻳﻔﺔ ﺳﻜﺎﺳﻚ ﻛ‪‬ﻨﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ در ﻃﻮاﻳﻒ ﺑﻨﻲ‬ ‫ﻛﻬﻼن ﺑﺮﺷﻤﺮده ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ .3‬زﻳﺪ اﻟﺠﻤﻬﻮر؛ ﺷﺎﻣﻞ‪ :‬ﺣ‪‬ﻤﻴﺮَ اﺻﻐﺮ‪ ،‬ﺳﺒﺄ اﺻﻐﺮ‪ ،‬ﺣ‪‬ﻀﻮر‪ ،‬ذواَﺻﺒ‪‬ﺢ‪.‬‬ ‫ب( ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﻃﻮاﻳﻒ ﻛﻬﻼن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻫ‪‬ﻤﺪان‪ ،‬اَﻟﻬﺎن‪ ،‬اَﺷ ‪‬ﻌﺮ‪،‬‬ ‫ﻃﻴﺊ‪ ،‬ﻣﺬﺣ‪‬ﺞ )ﺷﺎﻣﻞ‪ :‬ﻋ‪‬ﻨﺲ و ﻧَﺨﻊ(‪ ،‬ﻟَﺨﻢ )ﺷﺎﻣﻞ‪ :‬ﻛ‪‬ﻨﺪه؛ ﻛ‪‬ﻨﺪه ﺷﺎﻣﻞ‪ :‬ﺑﻨﻲ‬ ‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ ،‬ﺳ‪‬ﻜﻮن‪ ،‬ﺳ‪‬ﻜﺎﺳ‪‬ﻚ(‪ ،‬ﺟ‪‬ﺬام‪ ،‬ﻋﺎﻣ‪‬ﻠﻪ‪ ،‬ﺧَﻮﻻن‪ ،‬ﻣ‪‬ﻌﺎﻓ‪‬ﺮ‪ ،‬اَﻧﻤﺎر )ﺷﺎﻣﻞ‪:‬‬ ‫ﺧَﺜﻌ‪‬ﻢ‪ ،‬ﺑ‪‬ﺠﻠﻴﻪ؛ ﺑﺠﻴﻠﻪ ﺷﺎﻣﻞ‪ :‬اَﺣﻤ‪‬ﺲ(‪ ،‬اَزد )ﺷﺎﻣﻞ‪ :‬اوس‪ ،‬ﺧَﺰر‪‬ج‪ ،‬ﺧَﺰاﻋﻪ‪،‬‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪان ﺟ‪‬ﻔﻨﻪ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﻌﺮوف ﺷﺎم‪ :‬آل َﻏﺴ‪‬ﺎن(‪.‬‬ ‫ﺑﻨﻲ ﻛﻬﻼن از ﻳﻤﻦ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‬ ‫ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻫﺠﺮت ﻋﻤﺪة آﻧﺎن اﻧﺪﻛﻲ ﭘﻴﺶ از ﺳﻴﻞ ‪‬ﻋﺮِم ﺑﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ آﻧﺎن ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر روﻣﻴﺎن و ﺑﺮ اﺛﺮ ﺳﻴﻄﺮه ﻳﺎﻓﺘﻦ آﻧﺎن ﺑﺮ‬ ‫راﻫﻬﺎي ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ درﻳﺎﻳﻲ‪ ،‬و از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدن راه ﺗﺠﺎرت ﺧﺸﻜﻲ ﺑﺎ اﺷﻐﺎل‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎي ﻣﺼﺮ و ﺷﺎم‪ ،‬ورﺷﻜﺴﺘﻪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﭘﺲ از‬ ‫ﺳﻴﻞ ‪‬ﻋﺮِم‪ ،‬ﻛﻪ زراﻋﺖ و ﺧﺎﻧﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﺮ ﺑﺎد رﻓﺖ‪ ،‬و ﭘﻴﺶ از آن ﻧﻴﺰ دﭼﺎر‬ ‫ﺷﻜﺴﺖ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و دﻳﮕﺮ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﺳﺒﺎب و وﺳﺎﻳﻞ زﻧﺪﮔﻲ‬ ‫را از دﺳﺖ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬روﻧﺪ ﺑﻴﺎن ﻗﺮآن ﻧﻴﺰ اﻳﻦ‬ ‫ﺳﺒ‪‬ﺄ‪ ،‬آﻳﺔ ‪.(19-15‬‬ ‫ﮔﺰارش اﺧﻴﺮ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﺳﻮرة ‪‬‬ ‫اﻓﺰون ﺑﺮ آﻧﭽﻪ آوردﻳﻢ‪ ،‬ﺟﺎي ﺷﮕﻔﺘﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻮﻋﻲ رﻗﺎﺑﺖ و‬ ‫درﮔﻴﺮي ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ ﻃﻮاﻳﻒ ﻛﻬﻼن و ﻃﻮاﻳﻒ ﺣ‪‬ﻤﻴﺮ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ‬

‫ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ آوارﮔﻲ ﻛﻬﻼن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه ﺣﻤﻴﺮ ﭘﺲ از‬ ‫ﺟﻼي وﻃﻦ ﻛﻬﻼن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺷﺎرﺗﻲ دارد‪.‬‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻃﻮاﻳﻒ ﻛﻬﻼن را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﭼﻬﺎر دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪:‬‬ ‫‪ -1‬اَز‪‬د؛ ﻛﻪ ﻫﺠﺮﺗﺸﺎن ﻣﻄﺎﺑﻖ رأي ﺳﺮور و ﺳﺎﻻرﺷﺎن ﻋﻤﺮان ﺑﻦ‬ ‫ﻋﻤﺮو ﻣ‪‬ﺰَﻳﻘﻴﺎء ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻨﺎن در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻳﻤﻦ از اﻳﻦ ﺳﻮي ﺑﻪ آن ﺳﻮي ﻛﻮچ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ وﭘﻴﺸﻘﺮاوﻻن ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬و از آن ﭘﺲ‪ ،‬راه ﺷﻤﺎل و ﻣﺸﺮق را‬ ‫ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﺮح و ﺗﻔﺼﻴﻞ اﻣﺎﻛﻨﻲ ﻛﻪ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﭘﺲ از ﻛﻮﭼﻴﺪن‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر در آن اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫* ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﻋ‪‬ﻤﺮو در ﻋ‪‬ﻤﺎن ﺑﺎر اﻓﻜﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺧﻮد او و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ در‬ ‫آﻧﺠﺎ ﺳ‪‬ﻜﻨﺎ ﮔﺰﻳﺪﻧﺪ؛ اﻳﻨﺎن »اَز‪‬د ﻋ‪‬ﻤﺎن« ﻧﺎم دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫* ﺑﻨﻲ ﻧﺼﺾ ﺑﻦ ازد در ﺗﻬﺎﻣﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮدﻧﺪ؛ اﻳﻨﺎن اَز‪‬د ﺷَﻨﻮءه« ﻧﺎم‬ ‫دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫* ﺛﻌﻠﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﻣ‪‬ﺰَﻳﻘﻴﺎء ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺣﺠﺎز ﻋﻨﺎن ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ ،‬و ﻣﺎﺑﻴﻦ‬ ‫ﺛﻌﻠﺒﻴﻪ و ذيﻗﺎر رﺣﻞ اﻗﺎﻣﺖ اﻓﻜﻨﺪ؛ آﻧﮕﺎه‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺰرگ ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬ ‫و ﻣﻜﻨﺖ و ﻗﻮ‪‬ﺗﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬راه ﻣﺪﻳﻨﻪ را ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و در آﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ‬ ‫ﮔﺰﻳﺪ و ﻣﺪﻳﻨﻪ را وﻃﻦ ﻗﺮار داد‪ ،‬ﻛﻪ اوس و ﺧﺰرج‪ ،‬ﭘﺴﺮان ﺣﺎرﺛﻪ ﺑﻦ‬ ‫ﺛﻌﻠﺒﻪ از ﻓﺮزﻧﺪان ﻫﻤﻴﻦ ﺛَﻌﻠﺒﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫* ﺣﺎرﺛﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ -‬ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺧُﺰاﻋﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﺑﺎ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻗﺎﺑﻞ‬ ‫ﺳﻜﻮﻧﺖ ﺣﺠﺎز را در ﻧﻮر دﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ در ‪‬ﻣﺮّاﻟ َﻈّﺰان ﺑﺎر اﻓﻜﻨﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺣﺮم‬ ‫را ﻓﺘﺢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و در ﻣﻜّﻪ ﺳﻜﻮﻧﺖ اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﺎﻛﻨﺎن ﭘﻴﺸﻴﻦ آن‪،‬‬ ‫ﺟ‪‬ﺮاﻫ‪‬ﻤﻪ را آواره ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫* ﺟ‪‬ﻔﻨﻪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﺴﻮي ﺷﺎم راه ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﺧﻮد و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ درآﻧﺠﺎ‬ ‫اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ .‬وي ﭘﺪر ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن آل َﻏﺴ‪‬ﺎن اﺳﺖ‪» .‬ﻏَﺴﺎﺳ‪‬ﻨﻪ« اﻳﻦ ﻧﺎم را‬ ‫از ﺑﺎب اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ آﺑﮕﻴﺮي در ﺣﺠﺎز‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ » َﻏﺴ‪‬ﺎن« ﺑﻪ ﺧﻮد‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﭘﻴﺶ از ﻛﻮچ ﻛﺮدن ﺑﻪ ﺷﺎم در ﻛﻨﺎر آن ﻓﺮود آﻣﺪه‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪40‬‬ ‫* ﻃﻮاﻳﻒ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺒﺎﺋﻞ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﺠﺎز و‬ ‫ﺷﺎم ﻫﺠﺮت ﻛﺮدﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻛﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ ،‬ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ ،‬و ﻋﻮف ﺑﻦ‬ ‫ﻋﻤﺮو‪.‬‬ ‫‪-2‬ﻟَﺨﻢ و ﺟ‪‬ﺬام؛ ﺑﻪ ﺷﺮق و ﺷﻤﺎل ﻛﻮچ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻀﺮﺑﻦ رﺑﻴﻊ‪ -‬ﭘﺪر‬ ‫ﻣ‪‬ﻨﺎذ‪‬ره‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺣﻴﺮه‪ ،‬از ﻫﻤﻴﻦ ﻟَﺨﻤﻴﺎناﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﺑﻨﻲ ﻃَﻴﻲ؛ ﺑﺎ ﻛﻮچ ﻛﺮدن اَز‪‬د ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل‪ ،‬ﺑﻪ راه ﺧﻮد اداﻣﻪ‬ ‫دادﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎﻻﺧﺮه در ﻛﻮﻫﭙﺎﻳﻪﻫﺎي اَﺟﺄ و ﺳ‪‬ﻠﻤﻲ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ دو‬ ‫ﻛﻮه ﺑﻪ ﻛﻮﻫﻬﺎ ﻃﻴﻲء ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﻛ‪‬ﻨﺪه؛ در ﺑﺤﺮﻳﻦ ﻓﺮود آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺷﺪﻧﺪ آﻧﺠﺎ را ﺗﺮك‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬و در ﺣﻀﺮﻣﻮت ﺑﺎر اﻓﻜﻨﺪﻧﺪ‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎن ﺑﺮ ﺳﺮﺷﺎن آﻣﺪ‬ ‫ﻛﻪ در ﺑﺤﺮﻳﻦ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬آﻧﮕﺎه در ﻧَﺠﺪ ﻓﺮود آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬و در آﻧﺠﺎ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺑﺎﺷﻜﻮﻫﻲ ﺗﺮﺗﻴﺐ دادﻧﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﺧﻴﻠﻲ زود ﺗﺒﺎه ﺷﺪﻧﺪ و آﺛﺎرﺷﺎن‬ ‫از ﻣﻴﺎن رﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻗﺒﺎﺋﻞ ﺣ‪‬ﻤﻴﺮ‪ ،‬ﻛﻪ در اﻧﺘﺴﺎب آن ﺑﻪ ﺣ‪‬ﻤﻴﺮ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺧُﺰاﻋﻪ‪ ،‬از ﻳﻤﻦ ﻣﻬﺎﺟﺮت اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮد و در ﺑﻴﺎﺑﺎن ﺳﻤﺎوه در ﺣﻮﻣﺔ‬ ‫ﻋﺮاق اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از ﻃﻮاﻳﻒ آﻧﺎن ﻧﻴﺰ در اﻃﺮاف ﺷﺎم و ﻣﻨﺎﻃﻖ‬ ‫ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺣﺠﺎز ﺳ‪‬ﻜﻨﺎ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ -1‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ اﻳﻦ ﻗﺒﺎﺋﻞ و ﻛﻮچﻫﺎﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻧَﺴﺐ ﻣﻌﺪو ﻳﻤﻦ اﻟﻜﺒﻴﺮ؛‬ ‫ﺟﻤﻬﺮه اﻟﻨَﺴﺐ؛ اﻟﻌ‪‬ﻘﺪ اﻟﻔَﺮﻳﺪ؛ ﻗﻼﺋﺪ اﻟﺠ‪‬ﻤﺎن؛ ﻧﻬﺎﻳﻪ اﻻ‪‬ر‪‬ب؛ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون؛ ﺳ‪‬ﺒﺎﺋﻚ‬ ‫اﻟﺬﱠﻫ‪‬ﺐ‪ ،‬و دﻳﮕﺮ ُﻛﺘُﺐ اَﻧﺴﺎب‪ ،‬و ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺮب ﭘﻴﺶ از اﺳﻼم‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ‬ ‫در ﻣﻘﺎم ﺗﻌﻴﻴﻦ زﻣﺎن اﻳﻦ ﻛﻮﭼﻴﺪﻧﻬﺎ و ﻣﻬﺎﺟﺮﺗﻬﺎ ﻓﺮاوان اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ ،‬و راه ﻣﺎ ﺑﺴﻮي‬ ‫ﻗﻄﻊ و ﻳﻘﻴﻦ در اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻫﻤﻪ ﻗﺮاﺋﻦ و ﺷﻮاﻫﺪ را از ﻧﻈﺮ‬ ‫ﮔﺬراﻧﻴﺪهاﻳﻢ‪ ،‬ﮔﺰارشﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﻣ‪‬ﺮﺟ‪‬ﺢ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻳﻢ در ﻣﺘﻦ ﻛﺘﺎب آوردهاﻳﻢ‪ ،‬واﷲ اﻋﻢ‬ ‫ﺑﺎﻟﺼﻮاب‪.‬‬

‫‪‬ﻋﺮ‪‬ﺏ ﻣ‪‬ﺴﺘﻌﺮﺑﻪ‬ ‫ﺪ اﻋﻼﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺳﻴﺪﻧﺎ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪، -‬‬ ‫زادﮔﺎه ﻧﻴﺎي ﺑﺰرگ و ﺟ ‪‬‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻋﺮاق ﺑﻮد؛ ﺷﻬﺮي ﻛﻪ آن را »اور« ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺎﺣﻞ ﻏﺮﺑﻲ‬ ‫ﺷﻂّ ﻓﺮات‪ ،‬در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻛﻮﻓﻪ‪ .‬اﻣﺮوزه ﻛﺎوشﻫﺎ و ﺣﻔّﺎريﻫﺎي‬ ‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﺸﻨﺎﺳﺎن اﻃّﻼﻋﺎت ﮔﺴﺘﺮدهاي را در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪،‬‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬؛ و اوﺿﺎع و اﺣﻮال دﻳﻨﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﻦ‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ آوردهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬از اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻧﺎﻣﺒﺮده ﺑﻪ ﺣﺎران‬ ‫ﻳﺎ ﺣﺮّان ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮد‪ ،‬و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ رﻫﺴﭙﺎر ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و آﻧﺠﺎ را‬ ‫ﭘﺎﻳﮕﺎه دﻋﻮت ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار داد‪ .‬ﺳﻔﺮﻫﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻃﺮاف و اﻛﻨﺎف آن‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ و دﻳﮕﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي دور و ﻧﺰدﻳﻚ داﺷﺖ‪ .‬در ﻳﻜﻲ از ﻫﻤﻴﻦ‬ ‫ﺳﻔﺮﻫﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬ﺑﻪ درﺑﺎر ﻳﻜﻲ از ﺳﻼﻃﻴﻦ ﺟﺒ‪‬ﺎر‬ ‫وارد ﺷﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﺴﺮش ﺳﺎره ﻫﻤﺮاه او ﺑﻮد؛ و ﺳﺎره ﻳﻜﻲ از زﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ زﻧﺎن‬ ‫زﻣﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻮد‪ .‬آن ﭘﺎدﺷﺎه ﺟﺒ‪‬ﺎر ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﺎره ﻧﻴﺮﻧﮕﻲ ﺑﺰﻧﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ‪،‬‬ ‫ﺳﺎره ﺑﻪ درﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل دﻋﺎ ﻛﺮد‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن ﻧﻴﺮﻧﮓ وي را‬ ‫ﺑﺮ ﺳﻴﻨﺔ ﺧﻮد او ﻛﻮﺑﻴﺪ‪ ،‬و آن ﺳﺘﻤﮕﺮ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺳﺎره زﻧﻲ ﺻﺎﻟﺤﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﺰد ﺧﺪا ﻣﻘﺎﻣﻲ واﻻ دارد‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎس ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺳﺎره‪ ،‬ﻳﺎ‬ ‫از ﺗﺮس ﺧﺪا‪ ،‬ﻫﺎﺟﺮ را ﺑﻪ ﻛﻨﻴﺰي ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .1‬ﺳﺎره ﻧﻴﺰ ﻫﺎﺟﺮ را ﺑﻪ‬ ‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻛﺮد‪.1‬‬ ‫‪ -1‬ﻣﺸﻬﻮر آﻧﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺘﻤﻜﺎر ﻳﻜﻲ از ﻓﺮﻋﻮنﻫﺎي ﻧﺎﻣﺪار ﻣﺼﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ و‬ ‫ﻫﺎﺟﺮ ﻛﻨﻴﺰ او ﺑﺮده زرﺧﺮﻳﺪ او ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﻗﺎﺿﻲ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ‬ ‫ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻣﻨﺼﻮر ﭘﻮري )ره( ﺗﺮﺟﻴﺢ را ﺑﺮ آن ﻧﻬﺎده اﺳﺖ ﻛﻪ وي زﻧﻲ آزاده‪ ،‬و دﺧﺘﺮ‬ ‫ﻓﺮﻋﻮن ﻣﺼﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﻨﺎد اﻳﺸﺎن ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻴﺢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﻘﻘﺎن‬ ‫ﻳﻬﻮدي وﻣﺴﻴﺤﻲ در ُﺷﺮوح ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪ‪‬س ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ )ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬ﻧﻜـ ‪ :‬رﺣﻤﺔ‬ ‫ﻟﻠﻌﺎﻟﻤﻴﻦ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ .(37 ،36 ،34‬اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮي ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ‬ ‫ﻋﺎص )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺼﺮﻳﺎن را ﮔﺰارش ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬آورده اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫‪42‬‬ ‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪-‬‬

‫ﺑﻪ ﭘﺎﻳﮕﺎه دﻋﻮت ﺧﻮﻳﺶ در ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ‬

‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل از ﻫﺎﺟﺮ ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﺴﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻪ‬ ‫او روزي ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬و اﻳﻦ روﻳﺪاد ﻣﻮﺟﺐ ﺣﺴﺎدت ﺳﺎره ﮔﺮدﻳﺪ؛ و ﻛﺎر ﺑﻪ‬ ‫ﺟﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ را وادار ﻛﺮد ﺗﺎ ﻫﺎﺟﺮ را ﺑﺎ ﭘﺴﺮ ﺷﻴﺮﺧﻮارهاش‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ دور دﺳﺖ ﺑﺒﺮد‪ .‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬آن دو را ﺑﻪ‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺣﺠﺎز ﺑﺮد‪ ،‬و در ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﺑﻲآب و ﻋﻠﻒ درﻣﺠﺎورت ﺑﻴﺖاﷲ‬ ‫اﻟﺤﺮام‪ -‬ﻛﻪ در آن روزﮔﺎر‪ ،‬ﻫﻨﻮز آﺛﺎري از آن ﺑﺠﺰ ﻗﺴﻤﺘﻲ ﺑﺮآﻣﺪه از‬ ‫زﻣﻴﻦ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻳﻚ ﺗﭙ‪‬ﻪ ﻣﺸﻬﻮد ﻧﺒﻮد‪ ،‬و ﺳﻴﻼبﻫﺎ ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﺑﻪ آن ﺗﭙ‪‬ﻪ‬ ‫ﻣﻲرﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﺳﻤﺖ ﭼﭗ و راﺳﺖ آن ﻣﻲﮔﺬﺷﺘﻨﺪ ﺳ‪‬ﻜﻨﺎ داد‪ .‬ﻫﺎﺟﺮ و‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ را زﻳﺮ ﺳﺎﻳﻪ درﺧﺘﻲ ﺑﺎﻻي ﭼﺎه زﻣﺰم ﻣ‪‬ﺸﺮف ﺑﺮ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‬ ‫ﻣﺴﺘﻘّﺮ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬در آن روزﮔﺎر در ﻣﻜّﻪ اﺣﺪي ﺳﻜﻮﻧﺖ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬و در‬ ‫ﻣﻜّﻪ آب ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻫﻤﻴﺎﻧﻲ ﭘﺮ از ﺧﺮﻣﺎ و ﻣﺸﻜﻲ ﭘﺮ از آب ﻧﺰد آﻧﺎن ﻧﻬﺎد‪ ،‬و‬ ‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪ روزي ﺑﻴﺶ ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛﻪ آب و آذوﻗﻪ‬ ‫ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ ،‬و در آن وﺿﻌﻴﺖ ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭼﺎه زﻣﺰم ﺑﻪ ﻓﻀﻞ ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫ﺑﺮ ﺷﻜﺎﻓﺖ و ﺟﻮﺷﻴﺪ‪ ،‬و ﺗﺎ ﻣﺪ‪‬ﺗﻬﺎ وﺳﻴﻠﺔ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻗﻮت و ﻏﺬا و ﮔﺬران‬ ‫اﻳﺸﺎن ﮔﺮدﻳﺪ؛ ﻛﻪ داﺳﺘﺎن آن ﻃﻮﻻﻧﻲ اﺳﺖ و ﻣﺸﻬﻮر‪.2‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻳﻤﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟ‪‬ﺮﻫ‪‬ﻢ دوم ﺳﺮ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺎ اﺟﺎزه ﻣﺎدر‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺳﺎﻛﻦ ﻣﻜّﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬اﻳﻨﺎن ﭘﻴﺶ از آن‪ ،‬در ﺑﻴﺎﺑﺎنﻫﺎي‬ ‫ﻣﺼﺮﻳﺎن ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻫﺎﺟﺮ ﻫﻤﺴﺮ ﻳﻜﻲ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻴﺎن ﻣﺎ و اﻫﺎﻟﻲ‬ ‫ﻋﻴﻦ ﺷﻤﺲ ﺟﻨﮕﻬﺎﻳﻲ رخ داد‪ .‬در ﻳﻜﻲ از آن ﺟﻨﮕﻬﺎ ﭘﻴﺮوزي ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺎ را‬ ‫ﻛﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﺎﺟ‪‬ﺮ را اﺳﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و از آن ﻃﺮﻳﻖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺪر ﺷﻤﺎ اﺑﺮاﻫﻴﻢ رﺳﻴﺪ‪) .‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ‬ ‫ﺧﻠﺪون‪ ،‬ج ‪ ،1/2‬ص ‪.(77‬‬ ‫‪ -1‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﻴﻞ اﺻﻞ دادﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻧﻜـ ‪ :‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ح ‪،3358 ،3357 ،2635 ،2217‬‬ ‫‪.6950 ،5084‬‬ ‫‪ -2‬ﻧﻜـ ‪ :‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻻﻧﺒﻴﺎء‪ ،‬ح ‪.3365 ،3364‬‬

‫اﻃﺮاف ﻣﻜّﻪ ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬رواﻳﺖ ﺑﺨﺎري ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺟ‪‬ﺮﻫ‪‬ﻢ ﭘﺲ از اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪن اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ در ﻣﻜّﻪ‪» ،‬ﭘﻴﺶ از‬ ‫آﻧﻜﻪ وي ﺑﻪ ﺳﻦّ ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﺮﺳﺪ در ﻣﻜّﻪ رﺣﻞ اﻗﺎﻣﺖ اﻓﻜﻨﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎﺑﻘﺎً اﻳﺸﺎن‬ ‫ﻫﺮازﮔﺎﻫﻲ از ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻣﻜّﻪ ﻣﻲﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ ، -‬وﻗﺖ ﺑﻪ وﻗﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻜّﻪ ﺳﻔﺮ ﻛﺮد‪ ،‬ﺗﺎ در آﻧﺠﺎ‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و داراﻳﻲاش ﺳﺮﻛﺸﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد اﻳﻦ ﺳﻔﺮﻫﺎ ﺑﻪ دﻗّﺖ ﻣﻌﻠﻮم‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺟﻤﻌﺎً ﭼﻬﺎر ﻓﻘﺮه از اﻳﻦ ﺳﻔﺮﻫﺎ را ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺛﺒﺖ‬ ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬ ‫‪ (1‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻳﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ را‬ ‫ﺧﻮابﻧﻤﺎ ﻓﺮﻣﻮد ﻛﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﺳﺮﺑﺮﻳﺪن اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻧﻴﺰ ﻓﺮﻣﺎن‬ ‫را درﻳﺎﻓﺖ و ﻋﺰم ﺑﺮ اﻣﺘﺜﺎل آن ﺟﺰم ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺖ ﺍﻟﺮ‪ ‬ﺅﻳ‪‬ﺎ ﹺﺇﻧ‪‬ﺎ‬ ‫ﺻﺪ‪ ‬ﹾﻗ ‪‬‬ ‫ﲔ * ‪‬ﻭﻧ‪‬ﺎ ‪‬ﺩ‪‬ﻳﻨ‪‬ﺎ ‪‬ﻩ ﹶﺃ ﹾﻥ ﻳ‪‬ﺎ ﹺﺇ‪‬ﺑﺮ‪‬ﺍﻫ‪‬ﻴ ‪‬ﻢ * ﹶﻗ ‪‬ﺪ ‪‬‬ ‫ﺠﹺﺒ ﹺ‬ ‫﴿ ﹶﻓ ﹶﻠﻤ‪‬ﺎ ﹶﺃ ‪‬ﺳ ﹶﻠﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﻭ‪‬ﺗﻠﱠ ‪‬ﻪ ‪‬ﻟ ﹾﻠ ‪‬‬ ‫ﺢ ‪‬ﻋﻈ‪‬ﻴﻢﹴ﴾ ‪.2‬‬ ‫ﲔ * ‪‬ﻭ ﹶﻓ ‪‬ﺪ‪‬ﻳﻨ‪‬ﺎ ‪‬ﻩ ﹺﺑ ‪‬ﺬ‪‬ﺑ ﹴ‬ ‫ﲔ * ﹺﺇﻥﱠ ‪‬ﻫﺬﹶﺍ ﹶﻟ ‪‬ﻬ ‪‬ﻮ ﺍﹾﻟ‪‬ﺒﻠﹶﺎﺀ ﺍﹾﻟ ‪‬ﻤﹺﺒ ‪‬‬ ‫ﺴﹺﻨ ‪‬‬ ‫ﺤِ‬ ‫ﺠﺰﹺﻱ ﺍﹾﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬ ‫ﻚ ‪‬ﻧ ‪‬‬ ‫ﹶﻛ ﹶﺬ‪‬ﻟ ‪‬‬ ‫در ﺳ‪‬ﻔﺮ ﺗﻜﻮﻳﻦ ]ﺗﻮرات[ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺳﻴﺰده ﺳﺎل ﺑﺰرﮔﺘﺮ‬ ‫از اﺳﺤﺎق ﺑﻮده‪ ،‬و زﻣﻴﻨﺔ ﺑﻴﺎن داﺳﺘﺎن ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از‬ ‫وﻻدت اﺳﺤﺎق روي داده اﺳﺖ؛ زﻳﺮا‪ ،‬ﻣﮋدة وﻻدت اﺳﺤﺎق ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ‬ ‫داﺳﺘﺎن ﺑﻄﻮر ﻛﺎﻣﻞ آورده ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ داﺳﺘﺎن دﺳﺖﻛﻢ ﻳﻜﻲ ازﺳﻔﺮﻫﺎي اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻪ ﻣﻜّﻪ راﭘﻴﺶ از‬ ‫رﺳﻴﺪن اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻪ ﺳﻨﻴﻦ ﺟﻮاﻧﻲ‪ ،‬درﺑﺮدارد‪ .‬ﺳﻪ ﺳﻔﺮ دﻳﮕﺮ را ﺑﺨﺎري ﺑﺎ‬ ‫ﻃﻮل ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻪ رواﻳﺖ اﺑﻦﻋﺒﺎس از ﺣﻀﺮت رﺳﻮل اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻠﺨّﺺ آن رواﻳﺎت ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪ (2‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬ﺑﻪ ﺳﻦّ ﺟﻮاﻧﻲ رﺳﻴﺪ‪ ،‬و زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ را از‬ ‫ﺟ‪‬ﺮﻫ‪‬ﻢ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ؛ و ﻣﻮردﭘﺴﻨﺪ و ﻗﺒﻮل اﻳﺸﺎن اﻓﺘﺎد‪ ،‬و زﻧﻲ از ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺧﻮد‬

‫‪ -1‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ح ‪.3364‬‬ ‫‪ 2‬ﺳﻮره ﺻﺎﻓّﺎت‪ ،‬آﻳﺎت ‪ 103‬ﺗﺎ ‪.107‬‬

‫‪44‬‬ ‫را ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮي اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ درآوردﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎدرش ﻣﺮد‪ .‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﺮ آن ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎر‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺑﻪ دﻳﺪار ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺮود‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻜّﻪ رﺳﻴﺪ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ را‬ ‫ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ .‬از ﻫﻤﺴﺮش ﺣﺎل او را ﭘﺮﺳﻴﺪ و از اوﺿﺎع زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ آﻧﺎن ﺟﻮﻳﺎ‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻫﻤﺴﺮ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ از ﺳﺨﺘﻲ روزﮔﺎر و ﺗﻨﮕﻲ ﻣﻌﻴﺸﺖ ﮔﻼﻳﻪ ﺳﺮداد‪.‬‬ ‫ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬ﺑﻪ او ﺳﻔﺎرش ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﮕﻮﻳﺪ‬ ‫ﻛﻪ آﺳﺘﺎﻧﺔ ﺧﺎﻧﻪاش را ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﻛﻨﺪ! اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﻣﺮاد ﭘﺪر را درﻳﺎﻓﺖ؛‬ ‫ﻫﻤﺴﺮش را ﻃﻼق داد‪ ،‬و ﻫﻤﺴﺮ دﻳﮕﺮي ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﺮ آن اﻧﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻤﺴﺮ دو‪‬م‪ ،‬دﺧﺘﺮ ﻣﻀﺎض ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ ،‬ﺑﺰرگ و رﺋﻴﺲ ﻗﺒﻴﻠﻪ‬ ‫ﺟﺮُﻫ‪‬ﻢ‪ ،‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ (3‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻜّﻪ آﻣﺪ‪ .‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﻫﻤﺴﺮ‬ ‫ﺟﺪﻳﺪ اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮده ﺑﻮد‪.‬‬

‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬در اﻳﻦ ﺳﻔﺮ ﻧﻴﺰ‬

‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ را ﻧﺪﻳﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﭘﻴﺶ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ اﺣﻮال او را از‬ ‫ﻫﻤﺴﺮش ﭘﺮﺳﻴﺪ و وﺿﻊ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ آﻧﺎن را ﺟﻮﻳﺎ ﺷﺪ‪ .‬وي ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎي‬ ‫اﻟﻬﻲ ﺑﻪ ﺟﺎي آورد و اﺑﺮاز ﺧﺮﺳﻨﺪي ﻛﺮد‪ .‬ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺳﻂ او‬ ‫ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﺮش اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﭘﻴﺎم داد و ﺳﻔﺎرش ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﺑﮕﻮﻳﺪ‪،‬‬ ‫آﺳﺘﺎﻧﺔ در ﺧﺎﻧﻪاش را اﺳﺘﻮار ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ (4‬ﻳﻚ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻜّﻪ آﻣﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎر‪،‬‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ را‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ زﻳﺮ ﺳﺎﻳﺔ درﺧﺘﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﭼﺎه زﻣﺰم ﻣﺸﻐﻮل‬ ‫ﺗﺮاﺷﻴﺪن ﺗﻴﺮ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ آن ﺣﻀﺮت را دﻳﺪ‪،‬‬ ‫ﭘﻴﺶ ﭘﺎي اﻳﺸﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﻮﻧﺎن ﭘﺪري ﺑﺎ ﭘﺴﺮ‪ ،‬و ﭘﺴﺮي ﺑﺎ ﭘﺪر‪،‬‬ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را در آﻏﻮش ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻼﻗﺎت‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻓﺘﺮﺗﻲ ﺑﺲ ﻃﻮﻻﻧﻲ‬ ‫دﺳﺖ ﻣﻲداد ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﭘﺪري ﺳﺎﻟﺨﻮرده و ﭘﺮﻋﺎﻃﻔﻪ و ﻣﻬﺮﺑﺎن و دﻟﺴﻮز‬ ‫در ارﺗﺒﺎط ﻓﺮزﻧﺪش‪ ،‬و ﻛﻤﺘﺮ ﻓﺮزﻧﺪي ﻧﻴﻜﻮﺳﻴﺮت و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ و درﺳﺘﻜﺎر‬ ‫در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﭘﺪرش‪ ،‬ﺗﻮان ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ و ﺗﺤﻤ‪‬ﻞ آن را دارد‪ .‬ﻃﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﻔﺮ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ و اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬ﻛﻌﺒﻪ را ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي‬

‫آن را ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن‪ ،‬ﻓﺮاﺧﻮان ﺣﺞ‪‬‬ ‫داد‪.1‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ از دﺧﺘﺮ ﻣﻀﺎض دوازده ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﺴﺮ ﺑﻪ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫اﻟﺴﻼم‪ -‬روزي ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي‪ :‬ﻧﺎﺑ‪‬ﺖ)ﻳﺎ‪ :‬ﻧﺒﺎﻳﻮط(؛ ﻗَﻴﺪار؛ اَدﺑﺎﺋﻴﻞ؛ ﻣ‪‬ﻴﺸﺎم؛‬ ‫ﻣ‪‬ﺸﻤﺎع؛ دوﻣﺎ؛ ﻣﻴﺸﺎ؛ ﺣﺪد؛ ﺗﻴﻤﺎ؛ ﻳﻄﻮر؛ ﻧَﻔﻴﺲ؛ ﻗَﻴﺪ‪‬ﻣﺎن؛ و از اﻳﻦ ﻓﺮزﻧﺪان‬ ‫دوازده ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻣﻨﺸﻌﺐ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ ﺑﺮﻫﻪاي از زﻣﺎن را در ﻣﻜﻪ‬ ‫ﺳﺎﻛﻦ ﺑﻮدهاﻧﺪ و وﺳﻴﻠﺔ ﻋﻤﺪة ﮔﺬران زﻧﺪﮔﻲ آﻧﺎن در آن روزﮔﺎران‪،‬‬ ‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻳﻤﻦ ﺗﺎ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺎم و ﻣﺼﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ‪ ،‬اﻳﻦ‬ ‫ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎ در اﻃﺮاف و اﻛﻨﺎف ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﺣﺘﻲ ﺑﻴﺮون آن‪ ،‬ﭘﺮاﻛﻨﺪه‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ آﻧﺎن در اﻋﻤﺎل ﺗﺎرﻳﻚ زﻣﺎن‬ ‫ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﺎﺑ‪‬ﺖ و ﻗَﻴﺪار‪.‬‬ ‫ﺗﻤﺪ‪‬ن َﻧﺒ‪‬ﻄﻴﺎن‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﺎﺑ‪‬ﺖ‪ ،‬در ﺷﻤﺎل ﺣﺠﺎز ﺷﻜﻮﻓﺎ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ آن ﭘﺘﺮاء‪ -‬ﺷﻬﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﻛﻬﻦ‬ ‫و ﻣﺸﻬﻮر در ﺟﻨﻮب اُرد‪‬ن‪ -‬ﺑﻮد‪ ،‬و اﻫﺎﻟﻲ اﻃﺮاف‪ ،‬ﻳﻜﺴﺮه ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﻳﻦ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻴﭽﻜﺲ ﺗﺎب ﺳﺘﻴﺰ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﻧﻴﺎورد‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ‬ ‫ﻛﻪ روﻣﻴﺎن آﻣﺪﻧﺪ و آﻧﺎن را رﻳﺸﻪﻛﻦ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺤﻘﻘﺎن و اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و آﺷﻨﺎﻳﺎن ﺑﻪ اﻧﺴﺎب ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮي‬ ‫ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن آلﻏﺴﺎن و ﻧﻴﺰ اﻧﺼﺎر‪ ،‬اوس و ﺧﺰرج‪ ،‬از‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺑﺖ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ و ﺑﻘﺎي اﻳﻦ دودﻣﺎن در آن ﺳﺎﻣﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎم ﺑﺨﺎري )ره( ﻧﻴﺰ در ﺻﺤﻴﺢ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﻮي ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ زﻳﺮا‪،‬‬ ‫ﺑﺎﺑﻲ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻧﺴﺒﺔ ﺍﻟﻴﻤﻦ ﺇﱃ ﺇﲰﺎﻋﻴﻞ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺴﻼﻡ‪ «-‬و‬ ‫ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﻲ اﺣﺎدﻳﺚ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ‬

‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻻﻧﺒﻴﺎء‪ ،‬ح ‪.3365 ،3364‬‬

‫‪46‬‬ ‫ﻧﻴﺰ در ﺷﺮح ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري ﺗﺮﺟﻴﺢ ﺑﺮ آن ﻧﻬﺎده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺤﻄﺎﻧﻴﺎن از‬ ‫دودﻣﺎن ﻧﺎﺑﺖ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬اﻧﺪ‪.1‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻗﻴﺪار ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‪ ،‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ در ﻣﻜﻪ ﻣﻲزﻳﺴﺘﻨﺪ و‬ ‫ﻧﺴﻞ وي در آﻧﺠﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﻋﺪﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪش ﻣﻌﺪ‪‬‬ ‫ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬و از ﻋﺪﻧﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬اﻋﺮاب ﻋﺪﻧﺎﻧﻲ ﺳﻠﺴﻠﺔ ﻧﺴﺐ ﺧﻮﻳﺶ را‬ ‫ﻣﺤﻔﻮظ داﺷﺘﻨﺪ؛ و ﻋﺪﻧﺎن ﻧﻴﺎي ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل در ﺳﻠﺴﻠﻪ‬ ‫ﻧﺴﺐ آن ﺣﻀﺮت اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺣﺪﻳﺚ ﻧﺒﻮي وارد اﺳﺖ ﻛﻪ آن‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻧﺴﺐ ﺧﻮد اﺷﺎره ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﺪﻧﺎن ﻣﻲرﺳﻴﺪﻧﺪ‬ ‫ﺗﻮﻗّﻒ ﻣﻲﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪) :‬ﻛﺬب اﻟ ﱠﻨﺴ‪‬ﺎﺑﻮن(؛ اﻫﻞ اﻧﺴﺎب‬ ‫دروﻏﮕﻮﻳﻨﺪ! و از او ﻧﻤﻲﮔﺬﺷﺖ‪ .2‬درﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻋﺪ‪‬هاي از ﻋﻠﻤﺎي‬ ‫اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﺮدن ﻧﺴﺐ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم را ﻓﺮاﺗﺮ از ﻋﺪﻧﺎن ﺟﺎﻳﺰ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪،‬‬ ‫و ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻮرد اﺷﺎره را ﺿﻌﻴﻒ ﺗﻠﻘﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ؛ اﻣﺎ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از‬ ‫َﻧﺴ‪‬ﺐ ﻧﺒﻮي آﻧﭽﻨﺎن اﺧﺘﻼفﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﻤﻊ ﻣﻴﺎن اﻗﻮاﻟﺸﺎن ﻣﻤﻜﻦ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﻗﺎﺿﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻣﻨﺼﻮر ﭘﻮري )ره(‬ ‫ﺳﺨﻦ اﺑﻦﺳﻌﺪ را ﻛﻪ ﻃﺒﺮي و ﻣﺴﻌﻮدي و دﻳﮕﺮان در ﻋﺪاد اﻗﻮال دﻳﮕﺮ‬ ‫آوردها ﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻴﺎن ﻋﺪﻧﺎن و اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫اﻟﺴﻼم‪ -‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ دﻗﻴﻖ ﭼﻬﻞ واﺳﻄﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪3‬؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻮاﻫﺪ‬ ‫آﻣﺪ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﻤﻨﺎﻗﺐ‪ ،‬ﺑﺎب ﻧﺴﺒﻪ اﻟﻴﻤﻦ اﻟﻲ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‪ ،‬ح ‪3507‬؛ ﻓﺘﺢاﻟﺒﺎري‪،‬‬ ‫ج‪ ،6‬ص ‪623-621‬؛ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻧﻜـ‪َ :‬ﻧﺴ‪‬ﺐ ﻣﻌﺪو اﻟﻴﻤﻦ اﻟﻜﺒﻴﺮ‪ ،‬ﻛﻠﺒﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪131‬؛ ﺗﺎرﻳﺦ‬ ‫اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ،‬ج ‪ ،1/2‬ص ‪.242 ،241 ،46‬‬ ‫‪ -2‬ﻧﻜـ‪ :‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.276-272‬‬ ‫‪ -3‬اﻟﻄﺒﻘﺎت اﻟﻜﺒﺮي‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪56‬؛ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪273-272‬؛ ﻣﺮوج‬ ‫اﻟﺬﻫﺐ‪ ،‬ﻣﺴﻌﻮدي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪274-273‬؛ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ،‬ج ‪ ،2/2‬ص ‪298‬؛‬ ‫ﻓﺘﺢاﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪622‬؛ رﺣﻤﻪ ﻟﻠﻌﺎﻟﻤﻴﻦ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.17-14 ،8 ،7‬‬

‫ﺗﻴﺮهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ دودﻣﺎن ﻣﻌﺪ‪ ‬از ﻃﺮﻳﻖ ﻓﺮزﻧﺪش ﻧﺰار ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣ ‪‬ﻌﺪ‪ ‬ﺑﺠﺰ او ﻓﺮزﻧﺪ دﻳﮕﺮي ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﻧَﺰار ﭼﻬﺎر ﭘﺴﺮ‬ ‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻬﺎر ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي‪ :‬ا‪‬ﻳﺎد؛ اَﻧﻤﺎر؛ رﺑﻴﻌﻪ؛ ﻣ‪‬ﻀَﺮ از‬ ‫آﻧﺎن ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ وﻳﮋه‪ ،‬از رﺑﻴﻌﻪ و ﻣ‪‬ﻀَﺮ ﺗﻴﺮهﻫﺎ و ﻃﺎﻳﻔﻪﻫﺎي ﻓﺮاوان‬ ‫ﺿﺒ‪‬ﻴﻌﻪ‪ ،‬و اَﺳ‪‬ﺪ؛ ﻋ‪‬ﻨﺰَه و‬ ‫ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪهاﻧﺪ و ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬از رﺑﻴﻌﻪ‪ُ ،‬‬ ‫ﺟ‪‬ﺪﻳﻠﻪ؛ و از ﺟﺪﻳﻠﻪ‪ ،‬ﻗﺒﺎﺋﻞ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻗﻴﺲ‪َ ،‬ﻧﻤ‪‬ﺮ‪ ،‬و ﺑﻨﻲواﺋﻞ‪،‬‬ ‫ﻛﻪ ﺑ‪‬ﻜﺮ و ﺗﻐﻠ‪‬ﺐ از آﻧﺎناﻧﺪ‪ ،‬و از ﺑﻨﻲﺑﻜﺮ‪ ،‬ﺑﻨﻲﻗﻴﺲ و ﺑﻨﻲﺷﻴﺒﺎن و‬ ‫ﺑﻨﻲﺣﻨﻴﻔﻪ و ﻃﻮاﻳﻒ دﻳﮕﺮ‪ .‬آلﺳﻌﻮد‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدي‪ ،‬اﻣﺮوزه‬ ‫از دودﻣﺎن ﻋ‪‬ﻨﺰه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎي ﻣﻀﺮ ﺑﻪ دو ﺷﻌﺒﻪ ﺑﺰرگ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ :‬ﻗﻴﺲ ﻋ‪‬ﻴﻼن ﺑﻦ ﻣ‪‬ﻀَﺮ‪،‬‬ ‫و ﻃﻮاﻳﻒ اﻟﻴﺎس ﺑﻦ ﻣ‪‬ﻀَﺮ؛ از ﻗﻴﺲ ﻋﻴﻼن‪ ،‬ﺑﻨﻲ ﺳ‪‬ﻠﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻨﻲ ﻫﻮازن‪ ،‬ﺑﻨﻲ‬ ‫ﺛﻘﻴﻒ‪ ،‬ﺑﻨﻲ ﺻﻌﺼﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻨﻲ ﻏَﻄﻔﺎن؛ و از َﻏﻄَﻔﺎن‪ ،‬ﻋ‪‬ﺒﺲ ذُﺑﻴﺎن‪ ،‬اﺷﺠ‪‬ﻊ‪،‬‬ ‫اَﻋﺼ‪‬ﺮ؛ و از اﻟﻴﺎس ﺑﻦ ﻣ‪‬ﻀَﺮ‪ ،‬ﺗﻤﻴﻢ ﺑﻦ ﻣ‪‬ﺮّه‪ ،‬ﻫ‪‬ﺬﻳﻞ ﺑﻦ ﻣ‪‬ﺪرِﻛﻪ‪ ،‬ﺑﻨﻲ اَﺳ‪‬ﺪ ﺑﻦ‬ ‫ﺧﺰَﻳﻤﻪ‪ ،‬و ﻃﻮاﻳﻒ ﻛﻨﺎﻧﻪ ﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﻪ؛ و از ﻛﻨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪان‬ ‫ُ‬ ‫ﻓﻬﺮﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻧﻀﺮﺑﻦ ﻛﻨﺎﻧﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺮﻳﺶ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻗﺒﺎﺋﻠﻲ ﭼﻨﺪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ‬ ‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺟ‪‬ﻤ‪‬ﺢ‪ ،‬ﺳ‪‬ﻬﻢ‪ ،‬ﻋﺪ‪‬ي‪ ،‬ﻣ‪‬ﺨﺰوم‪ ،‬ﺗَﻴﻢ‪ ،‬ز‪‬ﻫﺮه و ﻃﻮاﻳﻒ ﻗُﺼﻲ ﺑﻦ‬ ‫ﻛﻼب‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﺪارﻳﻦ ٌﻗﺼ‪‬ﻲ‪ ،‬اﺳﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰّي ﺑﻦ ُﻗﺼ‪‬ﻲ‪ ،‬و‬ ‫ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف ﺑﻦ ُﻗﺼ‪‬ﻲ‪ .‬از ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف ﭼﻬﺎر ﺗﻴﺮه ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪﺷﻤﺲ‪،‬‬ ‫ﻧﻮﻓﻞ‪ ،‬ﻣﻄﻠّﺐ‪ ،‬ﻫﺎﺷﻢ؛ و ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎﺷﻢ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن از‬ ‫آن ﺧﺎﻧﺪان‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﻟﻤﻄﻠّﺐ ﺑﻦ ﻫﺎﺷﻢ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ؛‬ ‫ﺻ‪‬ﻠﻲ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ و ﺳﻠﻢ‪.‬‬ ‫ﺣﻀﺮت رﺳﻮل اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫‪48‬‬ ‫)ﺇﻥ ﺍﷲ ﺍﺻﻄﻔﻰ ﻣﻦ ﻭﻟﺪ ﺇﺑﺮﺍﻫﻴﻢ ﺇﲰﺎﻋﻴﻞ؛ ﻭﺍﺻﻄﻔﻰ ﻣﻦ ﻭﻟﺪ ﺇﲰﺎﻋﻴﻞ ﺑﲏ‬

‫ﮐﻨﺎﻧﺔ؛ ﻭﺍﺻﻄﻔﻰ ﻣﻦ ﮐﻨﺎﻧﺔ ﻗﺮﻳﺸﺎﹰ؛ ﻭﺍﺻﻄﻔﻰ ﻣﻦ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﲏ ﻫﺎﺷﻢ؛‬

‫ﻭﺍﺻﻄﻔﺎﱐ ﻣﻦ ﺑﲏ ﻫﺎﺷﻢ(‪.١‬‬

‫»ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ‪ ،‬از ﻓﺮزﻧﺪان اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ؛ و از‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪان اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‪ ،‬ﺑﻨﻲﻛﻨﺎﻧﻪ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ؛ و از ﺑﻨﻲﻛﻨﺎﻧﻪ؛ ﻗﺮﻳﺶ‬ ‫را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ؛ و از ﻗﺮﻳﺶ؛ ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ؛ و ﻣﺮا از ﻣﻴﺎن‬ ‫ﻫﻤﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﻫﺎﺷﻢ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ«‪.‬‬ ‫از ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫)ﺇﻥ ﺍﷲ ﺧﻠﻖ ﺍﳋﻠﻖ ﻓﺠﻌﻠﲏ ﻣﻦ ﺧﲑ ﻓﺮﻗﻬﻢ ﻭ ﺧﲑ ﺍﻟﻔﺮﻳﻘﲔ؛ ﰒ ﲣﲑ‬

‫ﺍﻟﻘﺒﺎﺋﻞ‪ ،‬ﻓﺠﻌﻠﲏ ﻣﻦ ﺧﲑ ﺍﻟﻘﺒﻴﻠﺔ؛ ﰒ ﲣﲑ ﺍﻟﺒﻴﻮﺕ‪ ،‬ﻓﺠﻌﻠﲏ ﻣﻦ ﺧﲑ‬

‫ﺑﻴﻮ‪‬ﻢ؛ ﻓﺄﻧﺎ ﺧﲑﻫﻢ ﻧﻔﺴﺎ‪ ،‬ﻭﺧﲑﻫﻢ ﺑﻴﺘﺎ‪ .‬ﺑﻪ ﺭﻭﺍﻳﺖ ﺩﻳﮕﺮ‪) :‬ﺇﻥ ﺍﷲ ﺧﻠﻖ‬

‫ﺍﳋﻠﻖ‪ ،‬ﻓﺠﻌﻠﲏ ﰲ ﺧﲑﻫﻢ ﻓﺮﻗﺔ؛ ﰒ ﺟﻌﻠﻬﻢ ﻓﺮﻗﺘﲔ‪ ،‬ﻓﺠﻌﻠﲏ ﰲ ﺧﲑﻫﻢ‬

‫ﻓﺮﻗﺔ؛ ﰒ ﺟﻌﻠﻬﻢ ﻗﺒﺎﺋﻞ‪ ،‬ﻓﺠﻌﻠﲏ ﰲ ﺧﲑﻫﻢ ﻗﺒﻴﻠﺔ‪ ،‬ﰒ ﺟﻌﻠﻬﻢ ﺑﻴﻮﺗﹰﺎ‪ ،‬ﻓﺠﻌﻠﲏ‬ ‫ﰲ ﺧﲑﻫﻢ ﺑﻴﺘﹰﺎ‪ ،‬ﻭﺧﲑﻫﻢ ﻧﻔﺴﹰﺎ(‪.٢‬‬

‫»ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ آﻓﺮﻳﺪﮔﺎن را آﻓﺮﻳﺪ‪ ،‬و آﻧﺎن را ﻓﺮﻗﻪ ﻓﺮﻗﻪ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪،‬‬ ‫و ﻣﺮا در ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻓﺮﻗﺔ آﻧﺎن ﻗﺮار داد‪ .‬آﻧﮕﺎه آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎ‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬و ﻣﺮا در ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻗﺮار داد؛ آﻧﮕﺎه آﻧﺎن را ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬و ﻣﺮا در ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎ ﻗﺮار داد‪.‬‬ ‫درﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻫﻢ از ﻧﻈﺮ ﺷﺨﺼﻴﺖ‪ ،‬و ﻫﻢ از ﻧﻈﺮ اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ‪ ،‬ﻣﻦ‬ ‫از ﻫﻤﻪ آﻓﺮﻳﺪﮔﺎن ﺑﻬﺘﺮ و ﺑﺮﺗﺮم«‪.‬‬

‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﻔﻀﺎﺋﻞ‪» ،‬ﺑﺎب ﻓﻀﻞ ﻧﺴﺐ اﻟﻨﺒﻲ«‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪ ،1782‬ح‪1‬؛ ﺳﻨﻦ‬ ‫ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﻤﻨﺎﻗﺐ‪» ،‬ﺑﺎب ﻓﻀﻞ اﻟﻨﺒﻲ«‪ ،‬ج‪ ،5‬ص ‪ ،544‬ح ‪ ،3605‬و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن‬ ‫ﻣﻀﻤﻮن‪ ،‬ح ‪.3606‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻨﻦ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﻤﻨﺎﻗﺐ‪» ،‬ﺑﺎب ﻓﻀﻞ اﻟﻨﺒ‪‬ﻲ«‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ ،545‬ح ‪.3608 ،3607‬‬

‫وﻗﺘﻲ ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﺪﻧﺎن ﻓﺮاوان ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬در اﻃﺮاف و اﻛﻨﺎف ﻣﻨﺎﻃﻖ‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺳﻮي و آن ﺳﻮي‪ ،‬رد ﭘﺎي ﺑﺎرش‬ ‫ﺑﺎران و روﻳﺶ ﮔﻴﺎﻫﺎن را دﻧﺒﺎل ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫* ﻋﺒﺪاﻟﻘﻴﺲ‪ ،‬و ﺗﻴﺮهﻫﺎﻳﻲ از ﺑﻜﺮ ﺑﻦ واﺋﻞ‪ ،‬و ﺗﻴﺮهﻫﺎﻳﻲ از ﺗﻤﻴﻢ ﺑﻪ‬ ‫ﺑﺤﺮﻳﻦ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ و در آﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪﻧﺪ؛‬ ‫* ﺑﻨﻲ ﺣﻨﻴﻔﻪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺑﻜﺮ ﺑﺴﻮي ﻳﻤﺎﻣﻪ ﻛﻮچ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و در ﺣﺠﺮ‪،‬‬ ‫ﻗﺼﺒﺔ ﻳﻤﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺳﻜﻨﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و دﻳﮕﺮ ﺗﻴﺮهﻫﺎي ﺑﻜﺮﺑﻦ واﺋﻞ در اﻣﺘﺪاد آن‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ‪ ،‬از ﻳﻤﺎﻣﻪ ﺗﺎ ﺑﺤﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﻴﻒ ﻛﺎﻇﻤﻪ‪ ،‬ﺗﺎ درﻳﺎ‪ ،‬اﻃﺮاف ﺳﻮاد‬ ‫ﻋﺮاق‪ ،‬ﺗﺎ اُﺑ‪‬ﻠّﻪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻴﺖ ﺳﻜﻮﻧﺖ ﮔﺰﻳﺪﻧﺪ؛‬ ‫* ﺗﻐﻠﺐ در ﺟﺰﻳﺮه ﻓﺮاﺗﻴﻪ ا ﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﻀﻲ از ﺗﻴﺮهﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﺎ‬ ‫ﺑﻨﻲ ﺑﻜﺮ ﻫﻤﺨﺎﻧﻪ ﺷﺪﻧﺪ؛ و ﺑﻨﻲ ﺗﻤﻴﻢ در ﺑﻴﺎﺑﺎن ﺑﺼﺮه ﺳﺎﻛﻦ ﺷﺪﻧﺪ؛‬ ‫* ﺑﻨﻲ ﺳﻠﻴﻢ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬از وادي اﻟﻘﺮي ﺗﺎ ﺧﻴﺒﺮ‪ ،‬ﺗﺎ ﺷﺮق‬ ‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺗﺎ ﺣﺪاﻟﺠﺒﻠﻴﻦ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﻴﻦﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺮه ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻜﻮﻧﺖ‬ ‫اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮدﻧﺪ؛‬ ‫* ﺑﻨﻲاﺳﺪ در ﺳﻤﺖ ﺷﺮق ﺗﻴﻤﺎء و ﺳﻤﺖ ﻏﺮب ﻛﻮﻓﻪ‪ ،‬ﺳﻜﻨﺎ ﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻛﻪ از ﻳﻚ ﺳﻮي ﺑﺎ ﺗﻴﻤﺎء در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑ‪‬ﺤﺘُﺮ از ﻃَﻴﻲ‪ ،‬و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺑﺎ‬ ‫ﻛﻮﻓﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺎﻓﺖ ﭘﻨﺞ روزه راه ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺘﻨﺪ؛‬ ‫* ذُﺑﻴﺎن از ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺗَﻴﻤﺎء ﺗﺎ ﺣﻮران ﺳﻜﻮﻧﺖ اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺗﻴﺮهﻫﺎي ﻛﻨﺎﻧﻪ در ﺗﻬﺎﻣﻪ ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬و در ﻣﻜّﻪ و ﺣﻮﻣﺔ آن ﻃﻮاﻳﻒ‬ ‫ﻗﺮﻳﺶ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬و ا ز ﻫﻢ ﭘﺮاﻛﻨﺪه زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬ ‫ُﻗﺼ‪‬ﻲ ﺑﻦ ﻛﻼب در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﻇﻬﻮر ﻛﺮد و ﻃﻮاﻳﻒ ﻗﺮﻳﺶ را ﮔﺮد آورد‪،‬‬ ‫و ﺑﺮاي آﻧﺎن وﺣﺪﺗﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ ﻗﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن را ﺑﺴﻲ ﺑﺎﻻ‬ ‫ﺑﺮد‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ -1‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ ،‬ر‪.‬ك‪» :‬ﺟﻤﻬﺮه اﻟﻨﺴﺐ؛ ﻧﺴﺐ ﻣﻌﺪ واﻟﻴﻤﻦ اﻟﻜﺒﻴﺮه؛ اﻧﺴﺎب اﻟﻘﺮﺷﻴﻴﻦ؛‬ ‫ﻧﻬﺎﻳﻪ ا ﻻرب؛ ﻗﻼﺋﺪ اﻟﺠﻤﺎن‪ ،‬ﺳﺒﺎﻧﻚ ا ﻟﺬﻫﺐ«؛ و‪...‬‬

‫‪50‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دو‪‬م‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ و اﻣﺎرتﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ‬

‫ﺗﻤﻬﻴﺪ‬ ‫ﺣﺎﻛﻤﺎن ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﻇﻬﻮر دﻋﻮت ﻧﺒﻲ اﻛﺮم ﺑﺮ دو ﻧﻮع ﺑﻮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺗﺎﺟﺪار‪ ،‬ﻛﻪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﺒﻮدﻧﺪ؛‬ ‫‪ .2‬رؤﺳﺎي ﻗﺒﺎﺋﻞ و ﻋﺸﺎﻳﺮ‪ ،‬ﻛﻪ از ﺟﻬﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻣﺰاﻳﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬ ‫دﺳﺖ ﻛﻤﻲ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺗﺎﺟﺪار ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن داراي‬ ‫اﺳﺘﻘﻼل ﺗﺎم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن از ﻳﻚ ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﺎﺟﺪار ﺗﺒﻌﻴﺖ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺗﺎﺟﺪار‪ ،‬ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻳﻤﻦ‪ ،‬و ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺗﻮاﺑﻊ‬ ‫ﺷﺎم )ﻳﻌﻨﻲ آل ﻏﺴﺎن( و ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺣﻴﺮه؛ دﻳﮕﺮ ﺣﺎﻛﻤﺎن ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺗﺎج‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪاي از ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ اﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻋﺮب‪ ،‬و‬ ‫رؤﺳﺎي ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﻋﺮﺑﻲ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺎﺩﺷﺎﻫﺎﻥ ﻳﻤﻦ‬ ‫ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮﻳﻦ ﻗﻮم ﻋﺮب ﻛﻪ از ﻧﮋاد ﻋﺮب ﻋﺎرﺑﻪ در ﻳﻤﻦ ﺷﻬﺮت‬ ‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻮم ﺳﺒﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺣﻔّﺎريﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﻗﺪﻳﻤﻲ اور آﺛﺎر آﻧﺎن ﻛﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺑﻴﺴﺖوﭘﻨﺞ ﻗﺮن ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬آﻏﺎز‬ ‫ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ ﺗﻤﺪ‪‬ن و ﺷﻮﻛﺖ و ﺳﻠﻄﻨﺖ و ﮔﺴﺘﺮش ﻗﻠﻤﺮوﺷﺎن ﻳﺎزده ﻗﺮن‬ ‫ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬دورانﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻳﻤﻦ را ﻣﻲﺗﻮان‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ذﻳﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪:‬‬ ‫ﺩﻭﺭﺓ ﺍﻭ‪‬ﻝ‪ -‬ﺍﺯ ‪ ۱۳۰۰‬ﺗﺎ ‪ ۶۲۰‬ﭘﻴﺶ ﺍﺯ ﻣﻴﻼﺩ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﻤﻦ در اﻳﻦ دوره ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﻴﻨﻴﺎن ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫در »ﺟﻮف« ﻳﻌﻨﻲ دﺷﺖ واﻗﻊ ﺷﺪه‪ ،‬ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ ﻧﺠﺮان و ﺣﻀﺮﻣﻮت‪ ،‬ﻇﻬﻮر‬ ‫ﻛﺮد‪ ،‬و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و وﺳﻌﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﺑﺮ ﺳﻴﻄﺮه و‬

‫ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ آن اﻓﺰوده ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﻧﻔﻮذ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻋﻼ‬ ‫و ﻣﻌﺎن در ﺷﻤﺎل ﺣﺠﺎز ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻳﻤﻦ ﺑﻪ ﺧﺎرج از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻛﺸﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﺗﺠﺎرت و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﻣﺘﻦ اﻗﺘﺼﺎدﺷﺎن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲداد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﺪ‪ ‬ﻣﺄرب را ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻤﻦ ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ‬ ‫ﻋﻤﺪه دارد‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ؛ اﻳﻦ ﺳﺪ‪ ‬ﺧﻴﺮات و ﺑﺮﻛﺎت ﻓﺮاوان ﺑﺮاي آﻧﺎن داﺷﺖ؛‬ ‫﴿ ‪‬ﺣﺘ‪‬ﻰ ‪‬ﻧﺴ‪‬ﻮﺍ ﺍﻟﺬﱢ ﹾﻛ ‪‬ﺮ ‪‬ﻭﻛﹶﺎﻧ‪‬ﻮﺍ ﹶﻗﻮ‪‬ﻣﹰﺎ ﺑ‪‬ﻮﺭﹰﺍ﴾‪» .١‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺎم ﺧﺪا را‬ ‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﺒﺎه ﺑﺮ ﺑﺎد ﺷﺪﻧﺪ!«‬ ‫در اﻳﻦ دوره‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻳﻤﻦ را »ﻣﻜﺮب ﺳﺒﺎ« ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﭘﺎﻳﺘﺨﺘﺸﺎن‬ ‫ﺻﺮواح ﺑﻮد ﻛﻪ وﻳﺮاﻧﻪﻫﺎي آن در ﭘﻨﺠﺎه ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ ﺷﻬﺮ‬ ‫ﻣﺄرب‪ ،‬و ‪ 142‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﺷﺮق ﺻﻨﻌﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺮﺑﻴﻪ‬ ‫ﻣﺸﻬﻮر ا ﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺪاد ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﻳﻦ دوره را ‪ 22‬ﺗﺎ ‪ 26‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺮآورد‬ ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.2‬‬ ‫ﺩﻭﺭﺓ ﺩﻭ‪‬ﻡ‪ -‬ﺍﺯ ‪ ۶۲۰‬ﺗﺎ ‪ ۱۱۵‬ﭘﻴﺶ ﺍﺯ ﻣﻴﻼﺩ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﻤﻦ در اﻳﻦ دوره ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺳﺒﺎ ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻳﻤﻦ ﻟﻘﺐ ﻣﻜﺮب را واﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻣﻠﻮك ﺳﺒﺎ«‬ ‫ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺄرب را ﺑﻪ ﺟﺎي ﺻﺮواح ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ‬ ‫وﻳﺮاﻧﻪﻫﺎي ﻣﺄرب در ﻓﺎﺻﻠﺔ ‪ 192‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﺷﺮق ﺻﻨﻌﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎن‬ ‫ﺑﺎﻗﻴﺴﺖ‪.3‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره ﻓﺮﻗﺎن‪ ،‬آﻳﻪ ‪.18‬‬ ‫‪ -2‬اﻟﻴﻤﻦ ﻋﺒﺮاﻟﺘﺎرﻳﺦ‪ ،‬ص ‪130 ،124 ،83 ،77‬؛ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻌﺮب ﻗﺒﻞ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ص ‪-101‬‬ ‫‪.113‬‬ ‫‪ -3‬اﻟﻴﻤﻦ ﻋﺒﺮ اﻟﺘﺎرﻳﺦ‪ ،‬ص ‪130 ،124 ،83 ،77‬؛ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻌﺮب ﻗﺒﻞ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ص ‪-101‬‬ ‫‪.113‬‬

‫‪52‬‬ ‫ﺩﻭﺭﺓ ﺳﻮ‪‬ﻡ‪ -‬ﺍﺯ ‪ ۱۱۵‬ﭘﻴﺶ ﺍﺯ ﻣﻴﻼﺩ ﺗﺎ ‪ ۳۰۰‬ﻣﻴﻼﺩﻱ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﻤﻦ در اﻳﻦ دوره‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »دوﻟﺖ ﺣﻤﻴﺮي اُوﻟﻲ« ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬زﻳﺮا در اﻳﻦ دوره ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺣﻤﻴﺮ در ﻣﻤﻠﻜﺖ ﺳﺒﺎ ﭼﻴﺮﮔﻲ و اﺳﺘﻘﻼل‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﻳﻦ دوره ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻣﻠﻮك ﺳﺒﺎ و ذي رﻳﺪان« ﺷﻬﺮت‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺷﻬﺮ رﻳﺪان را ﺑﻪ ﺟﺎي ﺷﻬﺮ ﻣﺄرب ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺧﻮد‬ ‫ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬رﻳﺪان ﺑﻪ ﻧﺎم ﻇﻔﺎر ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪ ،‬و وﻳﺮاﻧﻪﻫﺎﻳﺶ در داﻣﻨﻪ‬ ‫ﻛﻮﻫﻲ ﻛﻠّﻪﻗﻨﺪي در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻳﺮﻳﻢ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ دوره‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ‬ ‫ﺳﻘﻮط و اﻧﺤﻄﺎط در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن‪ ،‬ﭘﻴﺎﭘﻲ ﺧﻮدﻧﻤﺎﻳﻲ ﻛﺮد‪ :‬ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ اﻳﺸﺎن‪-‬‬ ‫ﺗﺎﺣﺪود زﻳﺎدي‪ -‬ﺑﻪ ﺳﻪ ﺟﻬﺖ از دﺳﺖ رﻓﺖ‪ :‬او‪‬ﻻ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آﻧﻜﻪ ﻧﺒﻄﻴﺎن‬ ‫ﻧﻔﻮذ ﺧﻮﻳﺶ را در ﺷﻤﺎل ﮔﺴﺘﺮاﻧﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬روﻣﻴﺎن راه ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ‬ ‫درﻳﺎﻳﻲ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آﻧﻜﻪ ﻣﺼﺮ و ﺳﻮرﻳﻪ و ﺷﻤﺎل ﺣﺠﺎز را ﺗﺤﺖﻧﻔﻮذ‬ ‫ﺧﻮد درآوردﻧﺪ‪ ،‬در اﺧﺘﻴﺎر ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬ﻗﺒﺎﺋﻞ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺳﺨﺖ‬ ‫رﻗﺎﺑﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮﺟﺐ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪن ﻃﻮاﻳﻒ آل ﻗﺤﻄﺎن‪ ،‬و‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮت اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي دوردﺳﺖ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺩﻭﺭﺓ ﭼﻬﺎﺭﻡ‪ -‬ﺍﺯ ‪ ۳۰۰‬ﻣﻴﻼﺩﻱ ﺗﺎ ﻭﺭﻭﺩ ﺍﺳﻼﻡ ﺑﻪ ﻳﻤﻦ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﻤﻦ در اﻳﻦ دوره ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »دوﻟﺖ ﺣﻤﻴﺮي دوم« ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﻳﻦ دوره را »ﻣﻠﻮك ﺳﺒﺎ و ذيرﻳﺪان و ﺣﻀﺮﻣﻮت‬ ‫و ﻳﻤﻨﺖ« ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ دوره از ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻳﻤﻦ‪ ،‬ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻲﻫﺎ و‬ ‫ﺣﻮادث ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪ ﭘﻲ در ﭘﻲ ﺑﻪ ﻇﻬﻮر ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ ،‬و ﺷﻮرشﻫﺎ و ﺟﻨﮕﻬﺎي‬ ‫داﺧﻠﻲ ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﻳﻦ دوره را ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار داد‪،‬‬ ‫و ﺣﻜﻮﻣﺖ آﻧﺎن را ﺑﺎزﻳﭽﻪاي در دﺳﺖ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن ﻗﺮار داد‪ ،‬و ﺑﺎﻻﺧﺮه‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﺟﺐ از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ اﺳﺘﻘﻼل اﻳﺸﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ دوران‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ روﻣﻴﺎن ﺑﻪ ﻋﺪن ﭘﺎي ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ آﻧﺎن ﺣﺒﺸﻴﺎن ﺑﺮاي‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ﺳﺎل ‪ 340‬ﻣﻴﻼدي ﻳﻤﻦ را اﺷﻐﺎل ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ا ز رﻗﺎﺑﺖ دو‬

‫ﻗﺒﻴﻠﺔ ﻫﻤﺪان و ﺣﻤﻴﺮ ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ اﺷﻐﺎل ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 378‬ﻣﻴﻼدي‬ ‫اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻳﻤﻦ اﺳﺘﻘﻼل ﺧﻮد را ﺑﺎزﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ اﻳﻦ‬ ‫ﭘﻴﺮوزي‪ ،‬ﺳﻮراﺧﻬﺎﻳﻲ در ﺳﺪ‪ ‬ﻣﺄرب ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎﻻﺧﺮه آن ﺳﻴﻞ ﻋﻈﻴﻢ‬ ‫ﻛﻪ در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﺳﻴﻞ اﻟﻌﺮم« ﻣﺬﻛﻮر اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬در ﺳﺎل‬ ‫‪ 450‬ﺗﺎ ‪ 451‬ﻣﻴﻼدي ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮ اﺛﺮ اﻳﻦ ﻓﺎﺟﻌﺔ ﺑﺰرگ‪،‬‬ ‫آﺑﺎديﻫﺎي ﻳﻤﻦ ﺑﻪ وﻳﺮاﻧﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه‪ ،‬و ﻃﻮاﻳﻒ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﺎﻛﻦ ﻳﻤﻦ ﺑﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﺳﻮي و آن ﺳﻮي ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﺳﺎل ‪ 523‬ﻣﻴﻼدي‪ ،‬ذوﻧﻮاس ﻳﻬﻮدي ﻳﻮرﺷﻲ ﺳﺨﺖ ﻛﺎرﺳﺎز را ﺑﺮ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﺠﺮان آﻏﺎز ﻛﺮد‪ ،‬و درﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ زور و ﻓﺸﺎر‬ ‫اﻫﺎﻟﻲ ﻧﺠﺮان را از آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ؛ و ﭼﻮن اﺑﺎ ﻛﺮدﻧﺪ و‬ ‫ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮدالﻫﺎي ﭘﺮ از آﺗﺶ ﺑﺮاي آﻧﺎن درﺳﺖ ﻛﺮد‪ ،‬و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬ ‫ﻧﺠﺮان را در آﺗﺶ اﻓﻜﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن در ﺳﻮرة‬ ‫ﺑﺮوج ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺮار داده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺏ ﺍﹾﻟﹸﺄ ‪‬ﺧﺪ‪‬ﻭ ‪‬ﺩ﴾‪.1‬‬ ‫ﺻﺤ‪‬ﺎ ‪‬‬ ‫﴿ ﹸﻗ‪‬ﺘ ﹶﻞ ﹶﺃ ‪‬‬ ‫اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ‪ ،‬ﺣﺲ‪ ‬اﻧﺘﻘﺎم ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ ،‬و آﻧﺎن را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬ ‫ﻓﺘﻮﺣﺎت و ﺗﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒﻲﻫﺎﻳﻲ ﺗﺤﺖ رﻫﺒﺮي اﻣﭙﺮاﻃﻮران روم در ﺑﻼد ﻋﺮب‬ ‫واداﺷﺖ‪ .‬روﻣﻴﺎن ﺣﺒﺸﻴﺎن را ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي آﻧﺎن‬ ‫ﻧﻴﺮوي درﻳﺎﻳﻲ ﺗﺮﺗﻴﺐ دادﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 525‬ﻣﻴﻼدي‪ ،‬ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار رزﻣﻨﺪه از‬ ‫ﺣﺒﺸﻪ ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻳﻤﻦ را ﺑﺮاي ﺑﺎر دو‪‬م اﺷﻐﺎل ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ‬ ‫اﻳﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺎ ارﻳﺎط ﺑﻮد‪ .‬ارﻳﺎط از ﺳﻮي ﭘﺎدﺷﺎه ﺣﺒﺸﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻳﻤﻦ‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻟﺸﻜﺮش‪ ،‬اﺑﺮﻫﻪ ﺑﻦ ﺻﺒﺎح اﺷﺮم‪ ،‬در‬ ‫ﺳﺎل ‪ 549‬ﻣﻴﻼدي‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬و ﭘﺲ از راﺿﻲ ﻛﺮدن ﭘﺎدﺷﺎه‬ ‫ﺣﺒﺸﻪ و ﺟﻠﺐ رﺿﺎﻳﺖ او‪ ،‬ﺧﻮد را ﭘﺎدﺷﺎه ﻳﻤﻦ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬اﺑﺮﻫﻪ ﻫﻤﺎن‬ ‫ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ وﻳﺮان ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻛﻌﺒﻪ ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ ﻛﺮد‪ ،‬و ﺧﻮد و‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره ﺑﺮوج‪ ،‬آﻳﻪ ‪.4‬‬

‫‪54‬‬ ‫ﻟﺸﻜﺮﻳﺎﻧﺶ ﺑﻪ »اﺻﺤﺎب اﻟﻔﻴﻞ« ﻣﻌﺮوف ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ اﺑﺮﻫﻪ را ﭘﺲ از‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺻﻨﻌﺎ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﺎﺟﺮاي ﻓﻴﻞ‪ ،‬ﻫﻼك ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ ،‬و ﭘﺴﺮش‬ ‫ﻳﻜﺴﻮم‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﭘﺴﺮ دوم او‪ ،‬ﻣﺴﺮوق‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‬ ‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ دو ﺑﺪﺗﺮ از ﭘﺪرﺷﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﻴﺮﺗﻲ ﭘﻠﻴﺪﺗﺮ از او داﺷﺘﻨﺪ و‬ ‫اﻫﺎﻟﻲ ﻳﻤﻦ را ﺳﺨﺖ ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار دادﻧﺪ و ﺑﻴﭽﺎره ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺧﻮار‬ ‫ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻫﻞ ﻳﻤﻦ‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﺎﺟﺮاي ﻓﻴﻞ‪ ،‬از ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﻛﻤﻚ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﺒﺸﻴﺎن اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻘﺎوﻣﺖ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن‬ ‫دادﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎﻻﺧﺮه آﻧﺎن را از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ راﻧﺪﻧﺪ و در ﺳﺎل ‪575‬‬ ‫ﻣﻴﻼدي ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻣﻌﺪﻳﻜﺮب ﺳﻴﻒﺑﻦ ذيﻳﺰن ﺣﻤﻴﺮي ﺑﻪ اﺳﺘﻘﻼل‬ ‫رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و او را ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﻮد ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺪﻳﻜﺮب ﮔﺮوﻫﻲ از ﺣﺒﺸﻴﺎن‬ ‫را ﻛﻨﺎ ر ﺧﻮد ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ او را ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و در رﻛﺎب او‬ ‫راه ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ .‬روزي از روزﻫﺎ‪ ،‬آن ﺣﺒﺸﻴﺎن ﻛﺎر وي را ﻳﻜﺴﺮه ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺑﺎ ﻣﺮگ وي‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ از ﺧﺎﻧﺪان ذيﻳﺰن ﺑﻴﺮون ﺷﺪ‪ ،‬و ﻳﻤﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬ ‫ﻣﺴﺘﻌﻤﺮهاي از ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات ﭘﺎرﺳﻴﺎن درآﻣﺪ‪ ،‬و واﻟﻴﺎن و دﺳﺖﻧﺸﺎﻧﺪﮔﺎن‬ ‫اﻳﺮاﻧﻲﻧﮋاد‪ ،‬ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﺑﺮ ﻳﻤﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮدﻧﺪ؛ ﻧﺨﺴﺖ‪،‬‬ ‫و‪‬ﻫﺮَز‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﺮزﺑﺎن ﭘﺴﺮ و‪‬ﻫﺮَز؛ ﺳﭙﺲ ﭘﺴﺮش ﺗﻴﻨﺠﺎن؛ ﺳﭙﺲ ﺧﺴﺮو ﭘﺴﺮ‬ ‫ﺗﻴﻨﺠﺎن؛ ﺳﭙﺲ ﺑﺎذان؛ ﻛﻪ وي آﺧﺮﻳﻦ واﻟﻲ اﻳﺮاﻧﻲ ﻳﻤﻦ ﺑﻮد‪ ،‬و در ﺳﺎل‬ ‫‪ 628‬ﻣﻴﻼدي اﺳﻼم آورد‪ ،‬و ﺑﺎ اﺳﻼم آوردن وي ﻗﺪرت و ﻧﻔﻮذ ﭘﺎرﺳﻴﺎن‬ ‫در ﻳﻤﻦ ﭘﺎﻳﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪.1‬‬ ‫‪ -1‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻧﻜـ‪ :‬اﻟﻴﻤﻦ ﻋﺒﺮ اﻟﺘﺎرﻳﺦ‪ ،‬ص ‪...،161-157 ،130-124 ،83-77‬؛‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ أرض اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ 133‬ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب؛ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻌﺮب ﻗﺒﻞ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ص‬ ‫‪ .151-101‬در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺳﻨﻮات و ﺗﻔﺼﻴﻼت ﺑﺮﺧﻲ ﺣﻮادث‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻳﻜﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن در اﻳﻦ ﺑﺎره ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ان‬ ‫ﻫﺬا اﻻ اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻻو‪‬ﻟﻴﻦ!‪.‬‬

‫ﭘﺎﺩﺷﺎﻫﺎﻥ ﺣﻴﺮﻩ‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻋﺮاق و اﻃﺮاف آن را‪ ،‬از ﻫﻤﺎن اوان ﻛﻪ ﻛﻮرش ﻛﺒﻴﺮ )‪-557‬‬ ‫‪ 529‬ق‪.‬م( آﻧﺠﺎ را ﺳﺎﻣﺎن و ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ،‬ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺑﺮ آن ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻴﭽﻜﺲ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻛﺸﻤﻜﺶ و ﺧﺼﻮﻣﺘﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫در ﺳﺎل ‪ 326‬ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد‪ ،‬اﺳﻜﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد‪ ،‬و دارا‪ ،‬ﺷﺎه‬ ‫اﻳﺮان‪ ،‬را ﺷﻜﺴﺖ داد و ﭘﺎرﺳﻴﺎن را درﻫﻢ ﺷﻜﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻗﺪرت و‬ ‫ﺷﻮﻛﺖ آﻧﺎن ﭘﺎﻳﺎن داد‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻣﻠﻮكاﻟﻄﻮاﺋﻒ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آن را در اﺧﺘﻴﺎر ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺟﺪاﺟﺪا‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﺮان ﻓﺮﻣﺎن‬ ‫ﻣﻲراﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 230‬ﻣﻴﻼدي‪ ،‬و درﻋﻬﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‬ ‫ﻣﻠﻮكاﻟﻄﻮاﺋﻒ‪ ،‬ﻗﺤﻄﺎﻧﻴﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺨﺸﻲ از ﺣﻮﻣﺔ ﻋﺮاق را‬ ‫اﺷﻐﺎل ﻛﺮدﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻋﺪﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﻴﻮﺗﺴﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ‬ ‫ﻛﺸﻤﻜﺶ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺎﻻﺧﺮه‪ ،‬در ﺑﺨﺸﻲ از ﺟﺰﻳﺮه ﻓُﺮاﺗﻴﻪ ﺳﺎﻛﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﺣﻴﺮه از اﻳﻦ ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻋﺮب‪ ،‬ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻓﻬﻢ ﺗﻨﻮﺧﻲ از‬ ‫آل ﻗﺤﻄﺎن ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ او ﺷﻬﺮ اﻧﺒﺎر ﻳﺎ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ اﻧﺒﺎر ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ‬ ‫از وي‪ ،‬ﺑﺮادرش ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻓﻬﻢ‪ ،‬ﺑﻪ رواﻳﺘﻲ‪ ،1‬و ﺟﺬﻳﻤﻪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ‬ ‫ﻣﻠﻘّﺐ ﺑﻪ »اَﺑﺮش« و »و‪‬ﺿّﺎح« ﺑﻪ رواﻳﺖ دﻳﮕﺮي‪ ،2‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ وي ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻋﻬﺪ اردﺷﻴﺮ ﭘﺴﺮ ﺑﺎﺑﻚ‪ ،‬دوﺑﺎره‪ ،‬ﻗﺪرت ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬ ‫اردﺷﻴﺮ ﻣﺆﺳ‪‬ﺲ ﺳﻠﺴﻠﺔ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 236‬ﻣﻴﻼدي ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار‬ ‫اﻳﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬وي ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲﻫﺎ و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻲﻫﺎي اﻣﻮر ﭘﺎرﺳﻴﺎن را ﺑﻪ‬ ‫ﺳﺎﻣﺎن آورد‪ ،‬و ﺑﺮ ﻋﺮبﻫﺎي ﻣﻘﻴﻢ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺤﺖ ﺳﻴﻄﺮة ﺧﻮﻳﺶ ﭼﻴﺮه ﺷﺪ؛‬ ‫‪ -1‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ .540‬اﺑﻦ ﺧﻠﺪون در ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد ﻫﻤﻴﻦ رواﻳﺖ را‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ )ج ‪ ،2/2‬ص ‪ (238‬و ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻓﻬﻢ ﺟﺬﻳﻤﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮادرزاده ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻓﻬﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪169‬؛ ﻣﺴﻌﻮدي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.90‬‬

‫‪56‬‬ ‫و ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻛﻮچ ﻛﺮدن ﻗﻀﺎﻋﻪ ﺑﻪ ﺷﺎم ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و اﻫﻞ ﺣﻴﺮه و‬ ‫اﻧﺒﺎر ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن او ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻋﻬﺪ اردﺷﻴﺮ ﺑﺎﺑﻜﺎن وﻻﻳﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺟﺬﻳﻤﺔ وﺿّﺎح ﺑﺮ ﺣﻴﺮه‪ ،‬و‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺣﻜﻮﻣﺖ و وﻻﻳﺖ دﻳﮕﺮ ﻋﺮبﻫﺎي رﺑﻴﻌﻪ و ﻣﻀﺮ ﻛﻪ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬ ‫ﻋﺮاق و ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲراﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد‪ .‬اردﺷﻴﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﺮ ﻋﺮبﻫﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻜﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﮕﺬارد‬ ‫ﻛﻪ آﻧﺎن ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن او را ﻏﺎرت ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﻓﺮدي را از‬ ‫ﻣﻴﺎن ﻋﺮﺑﻬﺎ ﭘﺎدﺷﺎه آﻧﺎن ﮔﺮداﻧﺪ ﻛﻪ ا ز ﻳﻚ ﺳﻮي وي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن‬ ‫را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﻨﺪ و دﺳﺘﻴﺎر و ﭘﺎﺳﺪار ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي ﺑﺎﺷﺪ؛ و از ﺳﻮي‬ ‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﻜﺎن را ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ آﻧﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن روم ﺑﺎﻳﺴﺘﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﺨﺖ از اﻳﺸﺎن در ﻫﺮاس ﺑﻮد؛ و در ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫ﻋﺮبﻫﺎي ﻣﻘﻴﻢ ﺷﺎم ﻛﻪ دﺳﺖ ﭘﺮوردة ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن روم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺮبﻫﺎي‬ ‫ﻣﻘﻴﻢ ﻋﺮاق را در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﻮاره در ﻣﻘﺮّ ﭘﺎدﺷﺎه ﺣﻴﺮه‬ ‫ﻳﻚ ﺗﻴﭗ از ﻟﺸﻜﺮﻳﺎن اﻳﺮان را آﻣﺎده ﻧﮕﺎه ﻣﻲداﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺪد آﻧﺎن ﺑﺮ‬ ‫ﻋﺮبﻫﺎي ﺑﺎدﻳﻪﻧﺸﻴﻦ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ او ﺧﺮوج ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺮوز‬ ‫آﻳﺪ‪ .‬ﺟﺬﻳﻤﻪ ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 268‬ﻣﻴﻼدي از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺟﺬﻳﻤﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺪي ﺑﻦ ﻧﺼﺮ ﻟﺨﻤﻲ )‪288 -268‬م(‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﺣﻴﺮه ﺷﺪ‪ .‬وي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺎدﺷﺎه از ﻟﺨﻤﻴﺎن و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﻴﺮه را ﻣﻘﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار داد‪ .‬وي ﻫﻢ ﻋﺼﺮ‬ ‫ﺧﺴﺮو ﺷﺎﭘﻮر ﭘﺴﺮ اردﺷﻴﺮ ﺑﺎﺑﻜﺎن ﺑﻮد‪ .‬از آن ﭘﺲ‪ ،‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻟﺨﻤﻴﺎن ﺑﺮ‬ ‫وﻻﻳﺖ ﺣﻴﺮه ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﺎد ﭘﺴﺮ ﻓﻴﺮوز )‪-448‬‬ ‫‪531‬م( ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي اﻳﺮان ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در ﻋﻬﺪ وي‪ ،‬ﻣﺰدك ﻇﻬﻮر ﻛﺮد‪ ،‬و‬ ‫دﻋﻮت ﺑﻪ رﻫﺎﻳﻲ از ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﻗﺎﻧﻮن را آﻏﺎز ﻛﺮد‪ .‬ﻗﺒﺎد ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻋﺪه‬ ‫ﻓﺮاواﻧﻲ از ﻣﺮدم اﻳﺮان آﻳﻴﻦ او را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﺒﺎد ﭘﻴﻜﻲ ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه ﺣﻴﺮه؛‬ ‫ﻣﻨﺬرﺑﻦ ﻣﺎءاﻟﺴ‪‬ﻤﺎء )‪554-512‬م( ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬و او را ﺑﻪ اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮدن آن‬

‫آﻳﻴﻦ ﭘﻠﻴﺪ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻣ‪‬ﻨﺬ‪‬ر از روي ﺧﻮد ﺑﺰرگﺑﻴﻨﻲ و ﻏﻴﺮت و ﺗﻌﺼﺐ‬ ‫ﻋﺮﺑﻴﺖ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد او را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﻗﺒﺎد ﻧﻴﺰ او را ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮد‪ ،‬و ﺣﺎرث ﺑﻦ‬ ‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻛﻨﺪي را‪ ،‬ﻛﻪ دﻋﻮت او ﺑﻪ آﻳﻴﻦ ﻣﺰدك را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪،‬‬ ‫ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ او ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﻴﺮوان )‪ 578-531‬م( ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻗﺒﺎد ﺷﺪ‪ .‬وي را آﻳﻴﻦ‬ ‫ﻣﺰدك ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﻣﺰدك را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻋﺪ‪‬ة‬ ‫زﻳﺎدي از ﭘﻴﺮوان آﻳﻴﻦ وي ﻛُﺸﺖ‪ ،‬و ﻣ‪‬ﻨﺬر را ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺣﻴﺮه‬ ‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ ،‬و ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻋﻤﺮو را اﺣﻀﺎر ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ‪ ،‬وي ﺑﻪ ﻧﺰد ﺑﻨﻲ ﻛﻠﺐ‬ ‫ﮔﺮﻳﺨﺖ‪ ،‬و در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﺑﻤﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﻣ‪‬ﺮد‪.‬‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﭘﺲ از ﻣﻨﺬرﺑﻦ ﻣﺎءاﻟﺴﻤﺎء در ﻧﺴﻞ وي ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد‪،‬‬ ‫ﺗﺎ ﻧﻮﺑﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻨﺬر )‪605-583‬م( رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺧﺴﺮو‬ ‫اﻧﻮﺷﻴﺮوان ﺑﺮ اﺛﺮ ﺳﻌﺎﻳﺖ و ﺳﺨﻦ ﭼﻴﻨﻲ زﻳﺪﺑﻦ ﻋﺪي ﻋﺒﺎدي ﺑﺮ او ﺧﺸﻢ‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﺰد ﻧﻌﻤﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد و او را اﺣﻀﺎر ﻛﺮد‪ .‬از ﺣﻴﺮه ﺑﻴﺮون ﺷﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺳﺮور و ﺳﺎﻻر آل ﺷﻴﺒﺎن درآﻣﺪ‪ ،‬و ﺧﺎﻧﻮاده و‬ ‫داراﻳﻲاش را ﺑﻪ او ﺳﭙﺮد؛ آﻧﮕﺎه ﺑﺴﻮي ﺧﺴﺮو اﻳﺮان رﻫﺴﭙﺎر ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﻴﺮوان ﻧﻴﺰ او را زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﺗﺎ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻨﺬر‪ ،‬ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه اﻳﺮان‪ ،‬اﻳﺎس ﺑﻦ ﻗﺒﻴﺼﺔ ﻃﺎﺋﻲ را ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ‬ ‫ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﺎن داد ﻛﻪ ﻧﺰد ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬و از او‬ ‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﻧﺰد اوﺳﺖ ﺗﺤﻮﻳﻞ دﻫﺪ‪ .‬ﻫﺎﻧﻲ را ﺣﻤﻴﺖ ﻋﺮﺑﻴﺖ از‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي ﺑﺎزداﺷﺖ‪ ،‬و ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺟﺪﻳﺪ ﺣﻴﺮه اﻋﻼن‬ ‫ﺟﻨﮓ داد‪ .‬دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺮزﺑﺎﻧﺎن ﺧﺴﺮو اﻳﺮان ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻗﺸﻮن‬ ‫رزﻣﻨﺪﮔﺎن اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬در رﻛﺎب اﻳﺎس‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ او رﻳﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬و در ﻣﻜﺎن ذيﻗﺎر‬ ‫ﻣﻴﺎن دو ﮔﺮوه ﻛﺎرزاري ﺳﻬﻤﮕﻴﻦ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻛﻪ در اﺛﻨﺎي آن‬ ‫ﺑﻨﻲﺷﻴﺒﺎن ﭘﻴﺮوز ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺷﻜﺴﺖ ﺳﺨﺖ ﺧﻮردﻧﺪ؛ و اﻳﻦ‬

‫‪58‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روزي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﺮب ﺑﺮ ﻋﺠﻢ ﭘﻴﺮوز ﻣﻲﺷﺪ‪ ،1‬و اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﭘﺲ از‬ ‫ﻣﻴﻼد رﺳﻮل اﻋﻈﻢ ر‪‬خ داد‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘّﻪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦﻧﮕﺎران در ﻣﻘﺎم ﺗﻌﻴﻴﻦ زﻣﺎن دﻗﻴﻖ اﻳﻦ ﻛﺎرزار ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬ ‫اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮوﻫﻲ ﺑﺮآناﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا اﻧﺪﻛﻲ ﭘﺲ از وﻻدت‬ ‫رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬روي داده اﺳﺖ‪ ،‬و آن ﺣﻀﺮت در‬ ‫ﻣﺎه ﻫﺸﺘﻢ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ اﻳﺎس ﺑﻦ ﻗﺒﻴﺼﻪ ﺑﺮ ﺣﻴﺮه ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﮔﺮوﻫﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﺮ اﻳﻦاﻧﺪ ﻛﻪ اﻧﺪﻛﻲ ﭘﻴﺶ از ﺑﻌﺜﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﻌﻀﻲ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﻧﺪﻛﻲ ﭘﺲ از ﺑﻌﺜﺖ ﺑﻮده؛ و ﺑﺮﺧﻲ‬ ‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﭘﺲ از ﻫﺠﺮت ﺑﻮده؛ و ﺣﺘﻲ ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ‬ ‫ﺑﺪر!‪ ،‬و‪. ...‬‬ ‫ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﻴﺮوان ﭘﺲ از اﻳﺎس ﻳﻚ ﺣﺎﻛﻢ اﻳﺮاﻧﻲ را ﺑﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬ ‫ﺣﻴﺮه ﮔﻤﺎﺷﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺎم وي آزاد ﺑﻪ ﭘﺴﺮ ﻣﺎﻫﻴﺎن ﭘﺴﺮ ﻣﻬﺮاﺑﻨﺪاد ﺑﻮد‪ ،‬و‬ ‫ﻫﻔﺪه ﺳﺎل )‪ 631-614‬م( ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 632‬ﻣﻴﻼدي‪،‬‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺣﻴﺮه ﺑﻪ آل ﻟﺨﻢ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬و از آن دودﻣﺎن‪ ،‬ﻣ‪‬ﻨﺬر ﺑﻦ ﻧُﻌﻤﺎن‪،‬‬ ‫ﻣﻠﻘّﺐ ﺑﻪ ﻣﻌﺮور‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺣﻴﺮه رﺳﻴﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ او ﺑﻴﺶ از‬ ‫ﻫﺸﺖ ﻣﺎه ﺑﻪ ﻃﻮل ﻧﻴﺎﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬و ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ ﺑﺎ ﻟﺸﻜﺮﻳﺎن اﺳﻼم ﺑﺮ او‬ ‫وارد ﮔﺮدﻳﺪ‪.2‬‬ ‫ﭘﺎﺩﺷﺎﻫﺎﻥ ﺳﺮﺯﻣﻴﻦ ﺷﺎﻡ‬ ‫در ﻫﻤﺎن دوراﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻮج ﻫﺠﺮتﻫﺎ و ﻛﻮچ ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﻤﻪﺟﺎ را‬ ‫ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻴﺮهﻫﺎﻳﻲ از ﻗﻀﺎﻋﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ اﻃﺮاف ﺷﺎم ﺳﻔﺮ ﻛﺮدﻧﺪ‪،‬‬ ‫‪ -1‬اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺪﻳﺚ ﻧﺒﻮي ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﻦ ﺧﻴﺎط در ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮﻳﺶ آورده اﺳﺖ‬ ‫)ص ‪(24‬؛ ﻧﻴﺰ‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.77‬‬ ‫‪ -2‬ﺗﻔﺼﻴﻞ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﻃﺒﺮي و ﻣﺴﻌﻮدي واﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ واﺑﻦ ﺧﻠﺪون وﺑﻼذري واﺑﻦ اﺛﻴﺮ و‬ ‫دﻳﮕﺮان آوردهاﻧﺪ‪.‬‬

‫و در آﻧﺠﺎ رﺣﻞ اﻗﺎﻣﺖ اﻓﻜﻨﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻬﺎﺟﺮان از ﺑﻨﻲ ﺳﻠﻴﺢ ﺑﻦ ﺣﻠﻮان‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻨﻲ ﺿﺠﻌﻢ ﺑﻦ ﺳ‪‬ﻠﻴﺢ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »ﺿﺠﺎﻋ‪‬ﻤﻪ« از آﻧﺎناﻧﺪ‪.‬‬ ‫روﻣﻴﺎن آﻧﺎن را دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪة ﺧﻮد ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻋﺮب ﺑﺎدﻳﻪ را از‬ ‫ﻛﺎرﺷﻜﻨﻲ ﺑﺎزدارﻧﺪ‪ ،‬و از آﻧﺎن ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪاي ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺑﺮاي ﺧﻮد‬ ‫ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪ ،‬و از ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﺮ آﻧﺎن ﮔﻤﺎﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺳﺎﻟﻬﺎ اﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ‬ ‫اﺳﺘﻤﺮار ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و ﻳﻜﻲ از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﻳﺸﺎن زﻳﺎدﺑﻦ ﻫ‪‬ﺒﻮﻟﻪ‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ آﻧﺎن را از اواﺋﻞ ﻗﺮن دوم ﻣﻴﻼدي ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن‬ ‫آن‪ -‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً – ﺑﺮآورد ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ورود آلﻏﺴ‪‬ﺎن ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺎم‪،‬‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ اﻳﺸﺎن ﻣﻨﻘﻀﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬آلﻏﺴﺎن ﺑﺮ ﺿﺠﺎﻋﻤﻪ ﭼﻴﺮه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ‬ ‫ﻫﺮآﻧﭽﻪ در اﺧﺘﻴﺎر آﻧﺎن ﺑﻮد دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ آﻧﺎن ﭘﻴﺮوز آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﭙﺮاﻃﻮري روم ﻧﻴﺰ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻋﺮب ﺑﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺎم‬ ‫ﻣﺴﻠّﻂ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺷﻬﺮ ﺑﺼﺮي ﺑﻮد‪ .‬ﻏﺴﺎﺳﻨﻪ ﭘﻴﺎﭘﻲ ﺑﺎ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻛﺎرﮔﺰاران ﺳﻼﻃﻴﻦ روم ﺑﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺎم ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬ ‫آﻧﻜﻪ در ﺳﺎل ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮت واﻗﻌﺔ ﻳﺮﻣﻮك اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ ،‬و آﺧﺮﻳﻦ‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه آل ﻏﺴ‪‬ﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﺒﻠﻪ ﺑﻦ اﻳﻬﻢ در ﻋﻬﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻤﺮﺑﻦ‬ ‫ﺧﻄﺎب ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﺳﻼم ﮔﺮدن ﻧﻬﺎد‪.1‬‬ ‫ﺍﻣﻴﺮﺍﻥ ﺣﺠﺎﺯ‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬در ﺳﺮاﺳﺮ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬زﻋﻴﻢ ﻣﻜّﻪ و ﻣﺘﻮﻟّﻲ ﻛﻌﺒﻪ‬ ‫ﺑﻮد؛ و ﻳﻜﺼﺪوﺳﻲ و ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪ .2‬ﭘﺲ از وي‪ ،‬ﻳﻜﻲ‬ ‫از ﭘﺴﺮاﻧﺶ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ‪ ،‬دو ﺗﻦ از ﭘﺴﺮاﻧﺶ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﻧﺎﺑ‪‬ﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻗﻴﺪار‪،‬‬ ‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ را ﺑﻪ ﻋﻜﺲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ‬ ‫‪ -1‬ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺰد ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻣﺴﻌﻮدي‪ ،‬اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ‪ ،‬اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ،‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﺑﻦاﺛﻴﺮ‬ ‫و دﻳﮕﺮان ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻔﺮ ﺗﻜﻮﻳﻦ‪17:25 ،‬؛ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪314‬؛ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رواﻳﺘﻲ از ﻃﺒﺮي و ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ )ج ‪ ،1‬ص ‪ (222‬و دﻳﮕﺮان‪ ،‬وي ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم وﻓﺎت ﻳﻜﺼﺪ و ﺳﻲ ﺳﺎل داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪60‬‬ ‫دو‪ ،‬ﻣ‪‬ﻀﺎض ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺟ‪‬ﺮﻫ‪‬ﻤﻲ‪ ،‬ﭘﺪرﺑﺰرگ ﻣﺎدري آﻧﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻣﻜﻪ‬ ‫را ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻮاﻳﻲ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻣﻜﻪ ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ‬ ‫ﺟ‪‬ﺮﻫ‪‬ﻢ اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺖ و در دﺳﺖ آﻧﺎن ﻣﺎﻧﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻓﺮزﻧﺪان اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‬ ‫ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ واﻻ داﺷﺘﻨﺪ؛ زﻳﺮا‪ ،‬ﭘﺪرﺷﺎن در ﺑﻨﺎي ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ ﺳﻬﻴﻢ ﺑﻮد؛ در‬ ‫ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ،‬در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﻴﭻ ﺳﻬﻤﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.1‬‬ ‫روزﮔﺎران و دورانﻫﺎ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬و ﻓﺮزﻧﺪان اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﻧﺎم و ﻋﻨﻮاﻧﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ اﻧﺪﻛﻲ ﭘﻴﺶ از ﻇﻬﻮر ﺑﺨﺘﻨﺼﺮ ﺟ‪‬ﺮﻫ‪‬ﻤﻴﺎن‬ ‫رو ﺑﻪ ﺿﻌﻒ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺳﺘﺎرة ﻋﺪﻧﺎﻧﻴﺎن در آﺳﻤﺎن ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‬ ‫درﺧﺸﻴﺪن ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ا ز آن زﻣﺎن ﻛﻮﻛﺐ ﺑﺨﺖ ﻋﺪﻧﺎﻧﻴﺎن از اﻓﻖ ﻣﻜﻪ‬ ‫ﻃﺎﻟﻊ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬دﻟﻴﻞ اﻳﻦ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ اوﺿﺎع‪ ،‬آن ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻳﻮرش ﺑﺨﺘﻨﺼﺮ‬ ‫در ذات ﻋﺮق ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ اﻋﺮاب‪ ،‬ﭘﻴﺸﻮاي رزﻣﻨﺪﮔﺎن ﻋﺮب در آن ﻣﺎﺟﺮا از‬ ‫ﺟ‪‬ﺮﻫ‪‬ﻢ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺷﺨﺺ ﻋﺪﻧﺎن ﺑﻮد‪.2‬‬ ‫در ﺣﻤﻠﺔ دوم ﺑﺨﺘﻨﺼﺮ )ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 587‬ق‪.‬م( ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﺪﻧﺎن ﺑﺴﻮي‬ ‫ﻳﻤﻦ ﻣﺘﻔﺮّق ﺷﺪﻧﺪ و ﺑ‪‬ﺮﺧﻴﺎ ﻫﻤﺮاه ﻳﺮﻣﻴﺎ‪ -‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻨﻲ اﺳﺮاﺋﻴﻞ‪ -‬ﻣ ‪‬ﻌﺪ‪‬‬ ‫]ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﺪﻧﺎن[ را ﺑﻪ ﺣﺮّان ﺷﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﻓﺸﺎر و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﺨﺘﻨﺼﺮ از‬ ‫ﻣﻜّﻪ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣ ‪‬ﻌﺪ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻜّﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬و از ﺟﺮﻫﻤﻴﺎن ﻛﺴﻲ را ﺟﺰ‬ ‫ﺟ‪‬ﻮﺷﻢ ﺑﻦ ﺟ‪‬ﻠﻬ‪‬ﻤﻪ ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎ دﺧﺘﺮ وي ﻣ‪‬ﻌﺎﻧﻪ ازدواج ﻛﺮد‪ ،‬و از او‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﺴﺮي ﺑﻨﺎم ﻧَﺰار ﺷﺪ‪.3‬‬ ‫از آن ﭘﺲ‪ ،‬ﻛﺎر ﺟﺮﻫﻤﻴﺎن در ﻣﻜّﻪ ﺑﻪ ﺑﺪي و زﺷﺘﻲ ﮔﺮاﻳﻴﺪ؛ و روزﮔﺎر‬ ‫ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﺷﺪ؛ و دﺳﺖ ﺳﺘﻢ ﺑﺮ ﺳﺮ زاﺋﺮان ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮدﻧﺪ؛ و‬

‫‪ -1‬ﺳﻴﺮه اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪113-111‬؛ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم ﻓﻘﻂ از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﺎﺑﺖ از اوﻻد‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.559‬‬ ‫‪ -3‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،560 -559‬ج‪ ،2‬ص ‪271‬؛ ﻓﺘﺢاﻟﺒﺎري ج ‪ ،6‬ص ‪.622‬‬

‫اﻣﻮال ﻛﻌﺒﻪ را ﺑﺮ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺣﻼل ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ‪1‬؛ و ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺼﻮص‪ ،‬ﻛﻴﻨﺔ ﻋﺪﻧﺎﻧﻴﺎن را ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ آﻧﺎن ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ ،‬و آﻧﺎن را ﺑﺮ ﺳﺮ‬ ‫ﻏﻴﻆ آورد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺧﺰاﻋﻪ در ﻣﺮّاﻟﻈّﻬﺮان ﻓﺮود آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﺎﺧﺮﺳﻨﺪي‬ ‫ﻋﺪﻧﺎﻧﻴﺎن را از ﺟﺮاﻫﻤﻪ دﻳﺪﻧﺪ؛ از اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ‬ ‫ﻛﻤﻚ ﻳﻜﻲ از ﻃﻮاﺋﻒ ﻋﺪﻧﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻨﻲﺑﻜﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف ﺑﻦ ﻛﻨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻨﮓ‬ ‫ﺑﺎ ﺟﺮﻫﻤﻴﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬و آﻧﺎن را از ﻣﻜّﻪ آواره ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬و در اواﺳﻂ ﻗﺮن‬ ‫دوم ﻣﻴﻼدي زﻣﺎم ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻜﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺟﺮاﻫﻤﻪ ﺧﻮد را ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ از ﺟﻼي وﻃﻦ دﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬دﻫﺎﻧﺔ ﭼﺎه‬ ‫زﻣﺰم را ﻣﺴﺪود ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻮﺿﻊ آن را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻨﺪﻳﻦ‬ ‫ﺷﻴﺊ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ را در آن ﻣﺪﻓﻮن ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮوﺑﻦ‬ ‫ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻣ‪‬ﻀﺎض ﺟ‪‬ﺮﻫ‪‬ﻤﻲ‪ 2‬دو آﻫﻮي ﻛﻌﺒﻪ‪ 3‬را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد ﺑﺎ‬ ‫ﺧﻮد ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬و در ﭼﺎه زﻣﺰم ﻣﺪﻓﻮن ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬و ﺧﻮد ﺑﺎ ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻛﻪ‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺟﺮﻫﻤﻴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻮي ﻳﻤﻦ رﻫﺴﭙﺎر ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬آﻧﺎن از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻜﻪ را‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ رﻫﺎ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺮوﻧﺪ‪ ،‬و از اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﻜّﻪ را از دﺳﺖ دادهاﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﺳﺨﺖ اﻧﺪوﻫﮕﻴﻦ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻛــﺎن ﻟــﻢ ﻳﻜــﻦ ﺑــﻴﻦ اﻟﺤﺠــﻮن اﻟــﻲ اﻟﺼــﻔﺎ‬

‫اﻧــﻴﺲ‪ ،‬وﻟــﻢ ﻳﺴــﻤﺮ ﺑﻤﻜــﻪ ﺳــﺎﻣﺮ‬

‫‪ -1‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.284‬‬ ‫‪ -2‬اﺑﻦ ﻣﻀﺎض ﻏﻴﺮ از ﻣﻀﺎض ﺟ‪‬ﺮﻫ‪‬ﻤﻲ اﻛﺒﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ او در داﺳﺘﺎن‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻣﺴﻌﻮدي ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در آن روزﮔﺎران ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺑﻪ ﻛﻌﺒﻪ ﺟﻮاﻫﺮ و اﻣﻮاﻟﻲ را اﻫﺪا‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺎﺳﺎن ﭘﺴﺮ ﺑﺎﺑﻚ دو آﻫﻮي ﻃﻼﻳﻲ را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺟﻮاﻫﺮات و ﻳﻚ‬ ‫ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﻃﻼي ﻓﺮاوان اﻫﺪا ﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ ﻋﻤﺮو آن ﻫﺪاﻳﺎ را در ﭼﺎه زﻣﺰم اﻓﻜﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از‬ ‫ﻣﺼﻨّﻔﺎن ُﻛﺘُﺐ ﺗﺎرﻳﺦ و ﺳﻴﺮه و دﻳﮕﺮان ﺑﺮآناﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ دو آﻫﻮي زر‪‬ﻳﻦ از آن ﺟﺮﻫﻤﻴﺎن‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣﻜّﻪ ﺑﺴﺮ ﻣﻲﺑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ‪ ،‬ﺟﺮﻫﻢ ﻫﻴﭽﮕﺎه داراﻳﻲ و اﻣﻮاﻟﻲ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺴﺒﺘﻲ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻛﻪ از آن ﻗﺒﺎﻳﻞ دﻳﮕﺮ‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ؛ واﷲ اﻋﻠﻢ )ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.(243-242‬‬

‫‪62‬‬ ‫ﺑﻠـــﻲ‪ ،‬ﻧﺤـــﻦ ﻛﻨـــﺎ اﻫﻠﻬـــﺎ ﻓﺎﺑﺎدﻧـــﺎ‬

‫ﺻــﺮوف اﻟﻠﻴــﺎﻟﻲ واﻟﺠــﺪود اﻟﻌــﻮاﺛﺮ‬

‫»ﺗﻮ ﮔﻮﻳﻲ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ‪ ،‬از ﺣﺠﻮن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺻﻔﺎ‪ ،‬دﻳﺎري ﺑﺮﺟﺎي‬ ‫ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و دﻳﮕﺮ‪ ،‬در ﻣﻜﻪ ﭘﺮﻧﺪهاي ﭘﺮﻧﻤﻲزﻧﺪ؛ ﻣﺎ ﺑﻮدﻳﻢ‬ ‫ﺳﺎﻛﻨﺎن دﻳﺮﻳﻨﻪ ﻣﻜﻪ؛ اﻣﺎ ﻓﺮاز و ﻧﺸﻴﺐ روزﮔﺎر‪ ،‬و ﺑﺨﺖ ﭘﺮ‬ ‫ادﺑﺎر‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﺮ ﺑﺎد داد!«‬ ‫زﻣﺎن زﻳﺴﺖ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬را در ﻣﻜّﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺴﺖ ﻗﺮن‬ ‫ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﺑﺮآورد ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺪت اﻗﺎﻣﺖ ﺟﺮﻫﻢ در ﻣﻜﻪ‬ ‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻚ ﻗﺮن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﺪت ﺣﻜﻮﻣﺘﺸﺎن را ﺑﺮ ﻣﻜّﻪ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﺣﺪود ﺑﻴﺴﺖ ﻗﺮن داﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺧُﺰاﻋﻪ ﺑﺎ ﻛﻤﺎل اﺳﺘﺒﺪاد‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻜّﻪ را در اﺧﺘﻴﺎر ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي‬ ‫ﺑﻨﻲﺑﻜﺮ ﺳﻬﻤﻲ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺸﺪﻧﺪ؛ ﺟﺰ آﻧﻜﻪ ﺳﻪ اﻣﺘﻴﺎز ذﻳﻞ را ﺑﺮاي‬ ‫ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻣﻀﺮ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪ (1‬ﺑﺮدن ﻣﺮدم از ﻋ‪‬ﺮﻓﺎت ﺑﻪ ﻣﺰد‪‬ﻟﻔﻪ‪ ،‬و »اﺟﺎزه« ﻳﻌﻨﻲ رواﻧﻪ ﻛﺮدن‪-‬‬ ‫ﺳﻤ‪‬ﺖ ﭘﻴﺶ از آن‪ ،‬از آن ﺑﻨﻲ ﻏﻮث ﺑﻦ‬ ‫ﻣﺮدم در »ﻳﻮماﻟﻨﱠﻔﺮ« از ﻣ‪‬ﻨﻲ‪ .‬اﻳﻦ ‪‬‬ ‫ﻣ‪‬ﺮﱠه‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻃﻮاﺋﻒ اﻟﻴﺎسﺑﻦ ﻣﻀﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ آﻧﺎن را »ﺻﻮﻓﻪ« ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ »اﺟﺎزه« آن ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻳﻮماﻟﻨﱠﻔﺮ )روز دوازدﻫﻢ‬ ‫ﺟﻤ‪‬ﺮات را ﺷﺮوع ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﻣﺮدﻣﻲ از ﻃﺎﻳﻔﺔ‬ ‫دﻳﺤﺠ‪‬ﻪ( ﻣﺮدم ر‪‬ﻣﻲ ‪‬‬ ‫ﺻﻮﻓﻪ رﻣﻲ ﺟﻤﺮات را اﻧﺠﺎم ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم از ر‪‬ﻣﻲ‬ ‫ﺟﻤ‪‬ﺮات ﻓﺎرغ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣ‪‬ﻨﻲ ﺑﻴﺮون ﺑﺮوﻧﺪ‪،‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﺻﻮﻓﻪ دو ﺳﻮي ﺟﻤﺮه ‪‬ﻋﻘَﺒﻪ را ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻤﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﻫﻴﭽﻜﺲ ﺑﺮود‪،‬‬ ‫ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﻲ ﻏﻮث ﺑﻦ ﻣ‪‬ﺮه‪ ،‬ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ ﻧﻔﺮ ﺑﮕﺬرﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه راه ﻣﺮدم را‬ ‫ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﻧﻘﺮاض ﺻﻮﻓﻪ‪ ،‬ﺑﻨﻲﺳﻌﺪ ﺑﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﺎه از ﻗﺒﺎﺋﻞ‬ ‫ﺗﻤﻴﻢ وارث اﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ (2‬ﺣﺮﻛﺖ دادن ﺣﺎﺟﻴﺎن از ﻣﺰدﻟﻔﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻲ در ﺑﺎﻣﺪاد ﻋﻴﺪ ﻗﺮﺑﺎن‪ ،‬ﻛﻪ‬ ‫اﻳﻦ اﻣﺘﻴﺎز از آن ﺑﻨﻲ ﻋﺪوان ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ (3‬ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺮام‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﻤﺖ از آن ﺑﻨﻲ ﻓﻘﻴﻢ ﺑﻦ‬ ‫ﻋﺪي از ﺑﻨﻲ ﻛﻨﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪.1‬‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺧﺰاﻋﻪ ﺑﺮ ﻣﻜّﻪ ﺳﻴﺼﺪ ﺳﺎل اﺳﺘﻤﺮار ﻳﺎﻓﺖ‪ .2‬در دوران‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ آﻧﺎن‪ ،‬ﻋﺪﻧﺎﻧﻴﺎن در ﻧﺠﺪ و اﻃﺮاف ﻋﺮاق و ﺑﺤﺮﻳﻦ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‬ ‫و ﺗﻨﻬﺎ در اﻃﺮاف ﻣﻜّﻪ ﺗﻴﺮهﻫﺎﻳﻲ از ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﺣﻠﻮل« و »ﺻﺮم«‬

‫‪3‬‬

‫دور از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎﻳﻲ از ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ﺻﻮرت ﭘﺮاﻛﻨﺪه در ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻨﻲﻛﻨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺴﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬و در‬ ‫ﻛﺎر ﻣﻜّﻪ ﺑﻴﺖاﻟﺤﺮام ﻫﻴﭻ ﻣﺪﺧﻠﻴﺘﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﻗﺼﻲ ﺑﻦ ﻛﻼب‬ ‫روي ﻛﺎر آﻣﺪ ‪.4‬‬ ‫درﺑﺎرة ﻗﺼﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬وﻗﺘﻲ ﭘﺪرش از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ ،‬وي در آﻏﻮش‬ ‫ﻣﺎدرش ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮدي از ﺑﻨﻲﻋﺬره‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم رﺑﻴﻌﻪ ﺑﻦ ﺣﺮام‪ ،‬ﻣﺎدر او را ﺑﻪ‬ ‫ﻫﻤﺴﺮي ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و او را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻃﺮاف ﺷﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﻗﺼﻲ ﭼﻮن ﺑﻪ ﺳﻨﻴﻦ‬ ‫ﺟﻮاﻧﻲ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻜّﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬واﻟﻲ ﻣﻜّﻪ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺣﻠﻴﻞ ﺑﻦ ﺣﺒﺸﻴﻪ‬ ‫از ﺧﺰاﻋﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺼﻲ دﺧﺘﺮ ﺣﻠﻴﻞ را ﻛﻪ ﺣﺒﻲ ﻧﺎم داﺷﺖ از وي‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري رد‪ .‬ﺣﻠﻴﻞ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ او ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺷﺪ و دﺧﺘﺮش را ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮي‬ ‫او درآورد‪ .5‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺣﻠﻴﻞ‪ ،‬ﻣﻴﺎن ﺧﺰاﻋﻪ و ﻗﺮﻳﺶ ﺟﻨﮕﻲ درﮔﺮﻓﺖ‪،‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪1‬؛ ص ‪.122 ،119 ،44‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﻌﺠﻢاﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪ ،‬ﻣﺎد‪‬ه »ﻣﻜّﺔ«؛ ﻓﺘﺢاﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪633‬؛ ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪،‬‬ ‫ﻣﺴﻌﻮدي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.58‬‬ ‫‪» -3‬ﺣ‪‬ﻠﻮل« ﺟﻤﻊ »ﺣﺎل« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻧﺎزل« ﻳﻌﻨﻲ‪ :‬ﻣ‪‬ﻘﻴﻢ؛ »ﺻ‪‬ﺮم« ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﮔﺮوﻫﻲ از‬ ‫ﻣﺮدم ﻛﻪ اﺷﺘﺮاﻧﺸﺎن در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻨﺎر آب ﻓﺮود ﻣﻲآﻳﻨﺪ؛ ﺟﻤﻊ‪» :‬اَﺻﺮام«‬ ‫‪ -4‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.117‬‬ ‫‪ -5‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ .118-117‬ﺣ‪‬ﻠﻴﻞ ﻣﺼﻐّﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺒﺸﻴﺔ ﺑﻦ ﺳﻠﻮل ﺑﻦ ﻋﻤﺮوﺑﻦ‬ ‫ﻟﺤﻲ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﺔ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮﺑﻦ ﻣﺎءاﻟﺴﻤﺎء‪ .‬ﺣﺒﻲ ﺑﺎ اﻣﺎﻟﻪ اﻟﻒ ﻣﻘﺼﻮره؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﺑﻦ‬ ‫ﺣﺠﺮ در ﻓﺘﺢاﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ 633‬ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬دﻳﮕﺮان ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﺒﺸﻴﻪ‬

‫‪64‬‬ ‫و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي ﻗﺼﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و ﻗﺼﻲ زﻣﺎم اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬ ‫و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻜﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﻣﺘﻮﻟﻲ ﺧﺎﻧﺔ ﺧﺪا ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﺖ ﺑﺮوز اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻧﺤﻮ در رواﻳﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫رواﻳﺖ اول‪ :‬آﻧﻜﻪ ﻗﺼﻲ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺛﺮوت‬ ‫ﻓﺮاوان ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ وي ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﺣﻠﻴﻞ از‬ ‫دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ از ﺧﺰاﻋﻪ و ﺑﻨﻲﺑﻜﺮ ﺑﻪ ﺗﻮﻟﻴﺖ ﻛﻌﺒﻪ و‬ ‫زﻣﺎﻣﺪاري ﻣﻜﻪ ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻗﺮﻳﺶ ﺳﺮان آلاﺳﻤﺎﻋﻴﻞاﻧﺪ و اﺻﻞ و‬ ‫ﺑﻨﻴﺎد اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪاناﻧﺪ‪ ،‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻨﻲ ﭼﻨﺪ از رﺟﺎل ﻗﺮﻳﺶ و ﺑﻨﻲ ﻛﻨﺎﻧﻪ‬ ‫در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﺧﺮاج ﺧﺰاﻋﻪ و ﺑﻨﻲﺑﻜﺮ از ﻣﻜﻪ ﺻﺤﺒﺖ ﻛﺮد‪ ،‬و آﻧﺎن رأي و‬ ‫ﻧﻈﺮ او را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ‪.1‬‬ ‫رواﻳﺖ دوم‪ :‬ﺧﺰاﻋﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻠﻴﻞ ﺑﻪ ﻗﺼﻲ وﺻﻴﺖ ﻛﺮده‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﻟﻴﺖ ﻛﻌﺒﻪ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬و زﻣﺎم اﻣﻮر ﻣﻜّﻪ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ‬ ‫دﺳﺖ ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﺧﺰاﻋﻪ از اﺟﺮاي اﻳﻦ وﺻﻴﺖ ﺧﻮدداري ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺖ و اﻣﺎرت ﻗﺼﻲ ﺗﻦ در ﻧﺪادﻧﺪ؛ در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ ﻃﺮﻓﻴﻦ‬ ‫درﮔﺮﻓﺖ ‪.2‬‬ ‫رواﻳﺖ ﺳﻮم‪ :‬ﺣﻠﻴﻞ ﺗﻮﻟﻴﺖ ﺑﻴﺖاﻟﺤﺮام را ﺑﻪ دﺧﺘﺮش ﺣﺒﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪه‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬و اﺑﻮﻏﺒﺸﺎن‪ 3‬ﺧﺰاﻋﻲ را وﻛﻴﻞ ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﺑﻮﻏﺒﺸﺎن‬ ‫ﭘﺮدهداري ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ را ﺑﻪ ﻧﻴﺎﺑﺖ از ﺣﺒ‪‬ﻲ ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪ‪ .‬از آن ﻃﺮف‪،‬‬ ‫اﺑﻮﻏﺒﺸﺎن دﭼﺎر ﻧﻘﺺ ﻋﻘﻞ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﺣﻠﻴﻞ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ ،‬ﻗﺼﻲ ﺑﻪ او‬ ‫اﺳﺖ ﻧﻪ ﺣﺒﺸﻲ )ﺑﺮاي ﺗﻔﺎوت ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ دو ﺿﺒﻂ‪ ،‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﭘﺎورﻗﻲ ص‪ ...‬درﺑﺎرهء‬ ‫»اﺣﺒﺎش«‪-‬م(‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪118-117‬؛ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.256-255‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪118‬؛ اﻟﺮوض اﻻﻧﻒ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.142‬‬ ‫‪ -3‬ﻧﺎم اﺑﻮﻏﺒﺸﺎن‪ ،‬ﻣﺤﺮش )ﻳﺎ‪ :‬ﺳﻠﻴﻢ( ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺘﺢاﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪633‬؛‬ ‫اﻟﺮوض اﻻﻧﻒ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.142‬‬

‫ﻧﻴﺮﻧﮓ زد‪ ،‬و ﺗﻮﻟﻴﺖ ﺑﻴﺖاﷲ را ﺑﻪ ﺑﻬﺎي ﭼﻨﺪ ﻗﻄﺎر ﺷﺘﺮ ﻳﺎ ﺧﻤﺮهاي ﭘﺮ از‬ ‫ﺷﺮاب ﺧﺮﻳﺪاري ﻛﺮد‪ .‬ﺧﺰاﻋﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ دادوﺳﺘﺪ رﺿﺎﻳﺖ ﻧﺪادﻧﺪ‪ ،‬و در ﭘﻲ‬ ‫آن ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺼ‪‬ﻲ را از ﺧﺎﻧﺔ ﺧﺪا ﺑﺎزدارﻧﺪ‪ .‬ﻗﺼﻲ ﻧﻴﺰ ﻋﺪهاي از‬ ‫رﺟﺎل ﻗﺮﻳﺶ و ﺑﻨﻲ ﻛﻨﺎﻧﻪ را ﮔﺮدآورد ﺗﺎ ﺧﺰاﻋﻪ را از ﻣﻜّﻪ اﺧﺮاج ﻛﻨﻨﺪ‪،‬‬ ‫و آﻧﺎن دﻋﻮت وي را اﺟﺎﺑﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ‪.1‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﺣ‪‬ﻠﻴﻞ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ ،‬و ﺻﻮﻓﻪ ﻛﻤﺎﻛﺎن ﺑﻪ اﺟﺮاي‬ ‫ﻣﺮاﺳﻢ ﺳﺎﻟﻬﺎي ﭘﻴﺶ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ؛ ﻗُﺼﻲ ﺑﺎ ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺪهاي از ﻗﺮﻳﺶ‬ ‫و ﻋﺪهاي از ﻛﻨﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰد آﻧﺎن رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻤﺖ و‬ ‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ از ﺷﻤﺎ ﺳﺰاوارﺗﺮﻳﻢ! ﺻﻮﻓﻪ ﺑﺎ او از ﺳﺮ ﺟﻨﮓ درآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻗُﺼﻲ ﺑﺮ‬ ‫آﻧﺎن ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ آﻧﭽﻪ را در اﺧﺘﻴﺎر آﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬در اﺧﺘﻴﺎر ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺰاﻋﻪ و ﺑﻨﻲﺑﻜﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺼﻲ ﺟﺒﻬﻪ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ ﻗﺼﻲ ﺑﺎ آن ﺑﻨﺎي ﺟﻨﮓ‬ ‫ﻧﻬﺎد‪ ،‬و ﮔﺮوﻫﻲ را ﺑﺮاي ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﺎ آﻧﺎن ﮔﺮدآورد‪ .‬ﻃﺮﻓﻴﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺻﻒآراﻳﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﻛﺎرزار ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻛﺸﺘﮕﺎن‬ ‫ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻨﺎي ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزش ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫و ﻳﻌﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﻮف را از ﺑﻨﻲﺑﻜﺮ ﺣﻜﻢ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬وي ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ داوري‬ ‫ﻛﺮد ﻛﻪ ﻗﺼﻲ ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺖ ﻛﻌﺒﻪ و اﻣﺎرات ﻣﻜﻪ از ﺧﺰاﻋﻪ ﺳﺰاوارﺗﺮ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﻛﺮد ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻮنﻫﺎﻳﻲ از ﺳﻮي ﻗﺼﻲ رﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬از دﻳﻪ ﻣﻌﺎف اﺳﺖ‪ ،‬و ﻗﺼﻲ ﻫﻤﺔ آن ﺧﻮنﻫﺎ را زﻳﺮ ﭘﺎﻫﺎﻳﺶ‬ ‫ﭘﺎﻳﻤﺎل )ﺷﺪخ( ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد؛ اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﺧﻮنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﺳﻮي ﺧﺰاﻋﻪ و ﺑﻨﻲﺑﻜﺮ‬ ‫رﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﻪ دارد؛ و ﻫﻤﮕﺎن ﻣﻮﻇﻒاﻧﺪ ﻛﻌﺒﻪ را در اﺧﺘﻴﺎر‬ ‫ﻗﺼﻲ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ .‬از آن زﻣﺎن‪ ،‬ﻳﻌﻤﺮ را »ﺷﺪاخ« ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪.2‬‬

‫‪ -1‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻴﻌﻘﻮﺑﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪239‬؛ ﻓﺘﺢاﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪634‬؛ ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص‬ ‫‪.58‬‬ ‫‪ -2‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻧﻜـ‪ :‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪124 -123‬؛ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪،2‬‬ ‫ص ‪.258 -255‬‬

‫‪66‬‬ ‫دوران ﺗﻮﻟﻴﺖ ﻛﻌﺒﻪ از ﺳﻮي ﺧﺰاﻋﻪ ﺳﻴﺼﺪ ﺳﺎل ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬و‬ ‫آﻏﺎز ﺗﻮﻟﻴﺖ و اﻣﺎرت ﻗﺼﻲ‪ ،‬اواﺳﻂ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 440‬م ﺑﻮد ‪ .1‬ﺑﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺳﺮوري و ﺳﻴﺎدت ﺗﺎم‪ ‬و ﻧﻔﻮذ ﻛﻠﻤﻪ در ﻣﻜّﻪ ﺑﺮاي ﻗﺼﻲ‪،‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي ﻗﺮﻳﺶ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و ﻗﺮﻳﺶ ﭘﻴﺸﻮاي ﻣﺬﻫﺒﻲ و رﻫﺒﺮ دﻳﻨﻲ‬ ‫زاﺋﺮان ﺑﻴﺖاﷲ اﻟﺤﺮام ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻃﻮاﻳﻒ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﺮب‪ ،‬از ﻫﻤﻪ‬ ‫ﮔﻮﺷﻪ و ﻛﻨﺎر ﺟﺰﻳﺮةاﻟﻌﺮب ﺑﻪ زﻳﺎرت آن ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬از ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﺪﺑ‪‬ﺮاﻧﻪ و‬ ‫ﺑﻲﺳﺎﺑﻘﺔ ﻗﺼﻲ آﻧﻜﻪ ﻫﻤﺔ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن را از ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﻛﻪ در آن اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻜّﻪ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و در آﻧﺠﺎ ﮔﺮدآورد‪ ،‬و اراﺿﻲ ﻣﻜّﻪ را ﺑﻪ ﻗﻄﻌﺎت‬ ‫زﻳﺎدي ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ ،‬و ﻫﺮ ﮔﺮوه از ﻗﺮﻳﺶ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻗﻄﻌﻪ ﻓﺮود آﻣﺪﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﺟﺎ ﺳﻜﻨﻲ داد؛ و ﻣﺘﺼﺪﻳﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺎﻫﻬﺎي ﺣﺮام‪ ،‬و ﻧﻴﺰ آل ﺻﻔﻮان و‬ ‫ﻋﺪوان و ﻣﺮه ﺑﻦ ﻋﻮف را در ﻣﻨﺎﺻﺐ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬاﺷﺖ؛ زﻳﺮا‪ ،‬آن‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﺎت را ﻋﺒﺎرت از ﺳﻤﺖﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ دادن آﻧﻬﺎ‬ ‫ﺳﺰاوار ﻧﻴﺴﺖ ‪.2‬‬ ‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻨﺎﻗﺒﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻗﺼﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻮم ﻋﺮب ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﻳﻜﻲ آن ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ وي »داراﻟﻨﺪوه« را در ﻗﺴﻤﺖ ﺷﻤﺎل ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‬ ‫در وﺿﻌﻴﺘﻲ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮد ﻛﻪ در آن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﺑﺎز ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬داراﻟﻨﺪوه‬ ‫ﻣﺤﻞ ﺗﺠﻤﻊ ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻮد‪ ،‬و در آﻧﺠﺎ اﻣﻮر ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﺣﻞ‬ ‫و ﻓﺼﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﺑﻪ داراﻟﻨﺪوه ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺪﻳﻮناﻧﺪ؛ زﻳﺮا‪ ،‬ﺳﺎﻟﻴﺎن‬ ‫ﻣﺘﻤﺎدي وﺣﺪت ﻛﻠﻤﺔ آﻧﺎن و ﺣﻞّ ﻣﺸﻜﻼت اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﻧﺤﻮ اﺣﺴﻦ‬ ‫ﻋﻬﺪهدار ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ﻣﻘﺎﻣﺎت و اﺣﺘﺮاﻣﺎت و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎي ﻗﺼﻲ از اﻳﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد‪:‬‬

‫‪ -1‬ﻓﺘﺢاﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪633‬؛ ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪58‬؛ ﻗﻠﺐ ﺟﺰﻳﺮةاﻟﻌﺮب‪ ،‬ص ‪.232‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.125-124‬‬ ‫‪ -3‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪1‬؛ ص ‪125‬؛ اﺧﺒﺎراﻟﻜﺮام ﺑﺎﺧﺒﺎر اﻟﻤﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام‪ ،‬ص ‪.152‬‬

‫‪ (1‬رﻳﺎﺳﺖ داراﻟﻨﺪوه‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي آﻧﻜﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺸﻮرتﻫﺎي ﺳﺮان‬ ‫ﻗﺮﻳﺶ در ﺑﺎب ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﻜّﻪ و اﻣﻮر ﺳﻴﺎﺳﻲ و‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺗﺤﺖﻧﻈﺮ او اﻧﺠﺎم ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﻗﺮﻳﺸﺎن ﻣﺮاﺳﻢ ازدواج‬ ‫دﺧﺘﺮاﻧﺸﺎن را ﻧﻴﺰ در آﻧﺠﺎ اﺟﺮا ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ (2‬ﻟﻮاء و راﻳﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻟﻮاء و راﻳﺘﻲ ﺑﺮاي‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ او ﻳﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻳﻜﻲ از‬ ‫ﭘﺴﺮان او‪ ،‬در ﻣﺤﻞّ داراﻟﻨﺪوه‪.‬‬ ‫‪ (3‬ﻗﻴﺎدت‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻣﺎرت ﻛﺎروانﻫﺎي ﺗﺠﺎرﺗﻲ و ﻏﻴﺮﺗﺠﺎرﺗﻲ؛‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﻮﻛﺐ ﻳﺎ ﻛﺎرواﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺠﺎرت ﻳﺎ ﻛﺎرﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬از‬ ‫ﺳﻮي اﻫﻞ ﻣﻜﻪ ﺑﻪ راه ﻧﻤﻲاﻓﺘﺎد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺗﺤﺖ اﻣﺎرت او ﻳﺎ ﻳﻜﻲ از ﭘﺴﺮان‬ ‫او‪.‬‬ ‫‪ (4‬ﺣﺠﺎﺑﺖ‪ :‬وي »ﺣﺎﺟﺐ ﻛﻌﺒﻪ« ﺑﻮد؛ در ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ را ﺟﺰ او‬ ‫ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻧﻤﻲﮔﺸﻮد؛ و او ﻣﺘﻮﻟّﻲ ﻫﻤﺔ ﺧﺪﻣﺎت و ﭘﺮدهداري ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ‬ ‫ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ (5‬ﺳﻘﺎﻳﺖ ﺣﺠﺎج‪ :‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ‪ ،‬ﺣﻮضﻫﺎﻳﻲ را‬ ‫ﺑﺮاي ﺣﺎﺟﻴﺎن ﭘﺮ از آب ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻛﻤﻲ ﺧﺮﻣﺎ و ﻛﺸﻤﺶ آن‬ ‫ﺣﻮضﻫﺎي ﭘﺮ از آب را ﻣﻲآراﺳﺘﻨﺪ؛ و ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﻣﻜّﻪ از‬ ‫آن آبﻫﺎ ﻣﻲآﺷﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ (6‬رﻓﺎدت ﺣﺠﺎج‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺎر ﻋﺎم ﺑﺮاي اﻃﻌﺎم ﺣﺎﺟﻴﺎن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‬ ‫ﺿﻴﺎﻓﺖ و ﻣﻬﻤﺎﻧﻲ‪ .‬ﻗﺼﻲ ﺑﺮ ﻫﻤﺔ اﻓﺮاد ﻗﺒﻴﻠﺔ ﻗﺮﻳﺶ ﺳﺮاﻧﻪاي ﻣﻘﺮّر ﻛﺮده‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻬﻨﮕﺎم ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ از اﻣﻮال ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ ﻗﺼﻲ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻗﺼﻲ از ﻣﺤﻞ اﻳﻦ ﺳﺮاﻧﻪﻫﺎ ﺿﻴﺎﻓﺖ ﻣﻔﺼ‪‬ﻠﻲ در ﻃﻮل ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ‪ ‬ﺑﺮاي‬ ‫ﺣﺠﺎج ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻲداد ﻛﻪ ﺣﺎﺟﻴﺎن ﻓﺎﻗﺪ ﺗﻮﺷﻪ و ﻏﺬا از آن ﺑﺮﺧﻮردار‬ ‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪.1‬‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪130‬؛ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻴﻌﻘﻮﺑﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.241 ،240‬‬

‫‪68‬‬ ‫ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻳﻦ ﻣﺰاﻳﺎ و ﻣﻘﺎﻣﺎت از آن ﻗﺼﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺴﺮش ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف در‬ ‫ﺣﻴﺎت ﭘﺪر ﺷﺮف و ﺳﻴﺎدت ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد آﻧﻜﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺪار ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪ‬ ‫ﻗﺼﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻗﺼﻲ ﺑﻪ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻﻟﺤﻘﻨﻚ ﺑﺎﻟﻘﻮم وان‬ ‫ﺷﺮﻓﻮا ﻋﻠﻴﻚ«؛ ﻣﻦ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺳﺮوري و ﺳﻴﺎدت ﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﻮم ﻣﻲرﺳﺎﻧﻢ‬ ‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺷﺮفﻫﺎ و ﻣﺰﻳﺖﻫﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ! و ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﭘﺎﻳﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺔ‬ ‫ﺳﻤﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﻛﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ ﺑﺮاي او وﺻﻴﺖ‬ ‫ﻛﺮد ﻳﻌﻨﻲ رﻳﺎﺳﺖ داراﻟﻨﺪوه؛ ﺑﺴﺘﻦ ﻟﻮاء و راﻳﺖ‪ ،‬ﻗﻴﺎدت؛ ﺣﺠﺎﺑﺖ؛‬ ‫ﺳﻘﺎﻳﺖ؛ رﻓﺎدت‪ ،‬ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﺼﻲ ﻫﻴﭽﻜﺲ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻲ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ ،‬و ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﻛﺎرﻫﺎي او را ﻛﺴﻲ ﺑﺮ او ﺧﺮده‬ ‫ﻧﻤﻲﮔﺮﻓﺖ؛ و در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت و ﭘﺲ از ﻣﻤﺎت‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن او را ﻫﻤﮕﺎن ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺜﺎﺑﺔ دﻳﻦ و آﻳﻴﻦ ﭘﻴﺮوي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از وﻓﺎت وي ﻓﺮزﻧﺪان ﭘﺴﺮش‬ ‫ﻓﺮﻣﺎن او را ﺑﺪون ﭼﻮن و ﭼﺮا اﺟﺮا ﻛﺮدﻧﺪ و ﻫﻴﭻ ﻧﺰاﻋﻲ ﻣﻴﺎن آﻧﺎن‬ ‫درﻧﮕﺮﻓﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ ،‬ﭘﺴﺮان ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف ﺑﺎ‬ ‫ﻋﻤﻮزادهﻫﺎﻳﺸﺎن‪ ،‬ﭘﺴﺮان ﻋﺒﺪاﻟﺪار‪ ،‬در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺻﺐ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﻪ‬ ‫رﻗﺎﺑﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ دو ﻓﺮﻗﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮد ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﻛﺎرزاري ﺻﻮرت ﺑﮕﻴﺮد؛ اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﺑﻨﺎي ﺻﻠﺢ و‬ ‫ﺳﺎزش ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻨﺎﺻﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ و اﻣﺎرت را ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ ﺧﻮد‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدﻧﺪ؛ ﺳﻘﺎﻳﺖ و رﻓﺎدت و ﻗﻴﺎدت ﺑﻪ ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف واﮔﺬار‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و رﻳﺎﺳﺖ داراﻟﻨّﺪوه و ﻟﻮاء و ﺣﺠﺎﺑﺖ در دﺳﺖ ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺪار‬ ‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ ﻗﺮار ﺑﺮ اﻳﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ داراﻟﻨﺪوه را ﻣﺸﺘﺮﻛﺎً اداره ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف ﻧﻴﺰ در ﻣﻴﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺮاي ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻘﺎﻣﺎت و ﻣﻨﺎﺻﺒﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﻧﺼﻴﺐ آﻧﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد؛ ﻗﺮﻋﻪ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ؛ ﺳﻘﺎﻳﺖ و رﻓﺎدت ﺑﻪ ﻫﺎﺷﻢ رﺳﻴﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻗﻴﺎدت ﺑﻪ ﻋﺒﺪﺷﻤﺲ‪ .‬ﻫﺎﺷﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﻣﻨﺎف در ﺳﺮاﺳﺮ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲاش ﺳﻘﺎﻳﺖ‬ ‫و رﻓﺎدت را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮادرش ﻣﻄﻠّﺐ ﺑﻦ‬ ‫ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ وي ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از وي ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠّﺐ ﺑﻦﻫﺎﺷﻢ ﺑﻦ‬

‫ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف‪ ،‬ﺟﺪ‪ ‬رﺳﻮلﺧﺪا‪ ،‬و ﭘﺲ از وي‪ ،‬ﭘﺴﺮاﻧﺶ ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻨﺼﺐ را ﻋﻬﺪهدار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ اﺳﻼم ﻇﻬﻮر ﻛﺮد‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﺑﻪ‬ ‫ﻋﺒﺎس رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻗﺼﻲ؛ ﺧﻮد ﻣﻨﺎﺻﺐ ﻣﺬﻛﻮر را ﻣﻴﺎن‬ ‫ﭘﺴﺮاﻧﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬و ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻣﺎت را ﺑﻪ ارث ﺑﺮدﻧﺪ؛ واﷲ اﻋﻠﻢ‪.1‬‬ ‫ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن‪ ،‬ﺟﺰ آﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺻﺐ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻴﺎن‬ ‫ﺧﻮدﺷﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺻﺐ و ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺰﺑﻮر‪،‬‬ ‫دوﻟﺖ ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ درﺳﺖﺗﺮ‪ ،‬ﻳﻚ ﺷﺒﻪ دوﻟﺖ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و در آن روزﮔﺎران‪ ،‬ادارات و ﺗﺸﻜﻴﻼﺗﻲ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ‬ ‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﺸﻜﻴﻼت ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ و دﻳﮕﺮ ﺗﺸﻜﻴﻼت ﺳﻴﺎﺳﻲ‬ ‫اﻣﺮوزي اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺻﺐ دﻳﮕﺮ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪ (1‬اﻳﺴﺎر‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻮﻟﻴﺖ ﺟﻌﺒﻪﻫﺎي ﻓﺎﻟﮕﻴﺮي )اﺳﺘﻘﺴﺎم( ﻛﻪ در ﭘﻴﺸﮕﺎه‬ ‫ﺑﺘﺎن ﻧﺼﺐ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ؛ اﻳﻦ ﻣﻘﺎم از آن ﺑﻨﻲ ﺟﻤﺢ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ (2‬ﺗﺤﺠﻴﺮ اﻣﻮال‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﻫﺪاﻳﺎ و ﻧﺬوراﺗﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺖﻫﺎ اﻫﺪا ﻣﻲﺷﺪ؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﻞّ و ﻓﺼﻞ دﻋﺎوي و ﻣﺮاﻓﻌﺎت ﻣﺮدم؛‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻘﺎم از آن ﺑﻨﻲﺳﻬﻢ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ (3‬ﺷﻮرا‪ :‬ﻛﻪ از آن ﺑﻨﻲ اﺳﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ (4‬آﺷﻨﺎق‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ دﻳﺎت و ﻏﺮاﻣﺖﻫﺎ؛ اﻳﻦ ﻣﻘﺎم از آن ﺑﻨﻲ‬ ‫ﺗﻴﻢ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ (5‬ﻋ‪‬ﻘﺎب‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﻤﻞ راﻳﺖ و ﭘﺮﭼﻤﺪاري ﻗﺮﻳﺶ؛ اﻳﻦ ﻣﻘﺎم از آن‬ ‫ﺑﻨﻲاُﻣﻴﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ُ (6‬ﻗﺒ‪‬ﻪ‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ و رزﻣﻲ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﭘﺮورش و ﻧﮕﻬﺪاري‬ ‫اﺳﺒﺎن ﻛﺎرآﻣﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻘﺎم از آن ﺑﻨﻲ ﻣﺨﺰوم ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪179-178 ،142 ،137 ،132 ،129‬؛ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻧﻜـ‪ :‬ﺗﺎرﻳﺦ‬ ‫اﻟﻴﻌﻘﻮﺑﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.241‬‬

‫‪70‬‬ ‫‪ (7‬ﺳﻔﺎرت‪ :‬ﻛﻪ از آن ﺑﻨﻲ ﻋﺪي ﺑﻮد ‪.1‬‬ ‫ﺩﻳﮕﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎﻱ ﻋﺮﺑﻲ‬ ‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ‪ ،‬ﻫﺠﺮت ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻗﺤﻄﺎﻧﻲ و ﻋﺪﻧﺎﻧﻲ را ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬و دﻳﺪﻳﻢ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻋﺮب ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻴﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آن ﻗﺒﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺣﻴﺮه اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﭘﺎدﺷﺎه ﻋﺮب‬ ‫ﻧﮋاد ﺣﻴﺮه ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻗﺒﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎدﻳﺔ ﺷﺎم ﻣﻲزﻳﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﻏﺴﺎﺳﻨﻪ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﺎﺑﻌﻴﺖﻫﺎ اﺳﻤﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ رﺳﻤﻲ‪ .‬ﻗﺒﺎﺋﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ در‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي داﺧﻞ ﺟﺰﻳﺮهاﻟﻌﺮب زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻘﺎً آزاد ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ آﻧﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﺮاي ﺧﻮدﺷﺎن رﺋﻴﺲ ﻗﺒﻴﻠﻪاي‬ ‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺳﺮوري و ﺳﺎﻻري او را در ﻫﻤﺔ اﻣﻮر ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ؛ و‬ ‫ﻗﺒﻴﻠﻪ‪ ،‬ﺧﻮد ﻳﻚ دوﻟﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻮﭼﻚ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻛﻴﺎن اﺳﺎﺳﻲ ﺳﻴﺎﺳﺖ‬ ‫ﻗﺒﻴﻠﻪ را ﺣﻤﻴﺖ و ﻋﺼﺒﻴﺖ ﻗﺒﻴﻠﮕﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲداد‪ ،‬و ﻣﺼﻠﺤﺖﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻓﻊ‬ ‫ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ و ﻣﺸﺘﺮك در راﺳﺘﺎي ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن‪،‬‬ ‫ﭘﺸﺘﻮاﻧﺔ آن ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺎﻳﮕﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ رؤﺳﺎي ﻗﺒﺎﺋﻞ در ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﺧﻮدﺷﺎن‪،‬‬ ‫درﺳﺖ ﻫﻤﺎن ﺟﺎﻳﮕﺎه ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻓﺮاد ﻗﺒﻴﻠﻪ در ﺟﻨﮓ و ﺻﻠﺢ‬ ‫ﺗﺎﺑﻊ رأي و ﻧﻈﺮ رﺋﻴﺲ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻴﭻوﺟﻪ‪ ،‬در ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري او‬ ‫ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ و رﺋﻴﺲ ﻗﺒﻴﻠﻪ از ﻧﻈﺮ ﻗﺪرت و ﻧﻔﻮذ و اﺳﺘﺒﺪاد‬ ‫ﻓﺮدي‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻳﻚ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮر ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮد؛ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ‬ ‫از اﻳﻦ رؤﺳﺎي ﻗﺒﺎﺋﻞ ﭼﻨﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه رﺋﻴﺲ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺧﺸﻢ ﻣﻲآﻣﺪ‪،‬‬ ‫ﻫﺰاران ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ از ﻧﻴﺎمﻫﺎ ﺑﺮﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬و ﻫﻴﭻ از او ﻧﻤﻲﭘﺮﺳﻴﺪﻧﺪ‬ ‫ﻛﻪ از ﭼﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﺸﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ؟ اﻟﺒﺘّﻪ‪ ،‬رﻗﺎﺑﺖ در ﺳﻴﺎدت و ﺳﺮوري‬ ‫ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ ﻋﻤﻮزادﮔﺎن آﻧﺎن را واﻣﻲداﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻣﺪارا ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺨﺸﺶ‬ ‫‪ -1‬ﺗﺎرﻳﺦ ارض اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪106 ،104‬؛ ﻣﺸﻬﻮر آﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻤﺪاري ﻗﺮﻳﺶ‪،‬‬ ‫ﺣﻖ ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺪار ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﺬﺷﺖ؛ و ﻗﻴﺎدت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺣﻖ ﺑﻨﻲاﻣﻴﻪ ﺑﻮده‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫و دﻫﺶ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻬﻤﺎﻧﺪاري ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻛﺮاﻣﺖ و ﻣﺘﺎﻧﺖ ﻧﺸﺎن‬ ‫دﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺷﻬﺎﻣﺖ از ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺑﻨﻤﺎﻳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬و از ﻏﻴﺮت و ﺣﻤﻴﺖ‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ دﻓﺎع ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﭼﺸﻤﺎن ﺛﻨﺎ و ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺧﻮد‬ ‫ﺟﻠﺐ ﻛﻨﻨﺪ؛ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮان را ﺑﺴﻮي ﺧﻮد ﻓﺮاﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ در آن‬ ‫روزﮔﺎر‪ ،‬زﺑﺎن ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎ ﻫﻤﻮاره در ﭘﻲ آن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﻗﻴﺒﺎﻧﺸﺎن ﻳﻚ ﭘﻠّﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﻨﺸﻴﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻴﻮخ و رؤﺳﺎي ﻗﺒﺎﺋﻞ ﺣﻘﻮق وﻳﮋهاي ﻧﻴﺰ داﺷﺘﻨﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ آﻧﻜﻪ از‬ ‫ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺟﻨﮕﻲ »ﻣﺮﺑﺎع« و »ﺻﻔﻲ« و »ﻧﺸﻴﻄﻪ« و »ﻓﻀﻮل« ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻟــﻚ اﻟﻤﺮﺑــﺎع ﻓﻴﻨــﺎ واﻟﺼــﻔﺎﻳﺎ‬

‫وﺣﻜﻤـــﻚ واﻟﻨﺸـــﻴﻄﻪ واﻟﻔﺼـــﻮل‬

‫»ﺗﻮ راﺳﺖ در ﻣﻴﺎن ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﺮﺑﺎع و ﺻﻔﻲ و ﻫﺮآﻧﭽﻪ ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﻲ‪ ،‬و‬ ‫ﻧﺸﻴﻄﻪ و ﻓﻀﻮل«‪.‬‬ ‫»ﻣﺮﺑﺎع« ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﻳﻚ ﭼﻬﺎرم ﻛﻞّ ﻏﻨﻴﻤﺖﻫﺎ؛ »ﺻﻔﻲ« ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد‬ ‫از ﻫﺮآﻧﭽﻪ از ﻏﻨﺎﺋﻢ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﺗﻘﺴﻴﻢ‪ ،‬رﺋﻴﺲ اراده ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﻮدش‬ ‫ﺑﺮﮔﻴﺮد و ﺑﺮدارد؛ »ﻧﺸﻴﻄﻪ« ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﻏﻨﺎﺋﻤﻲ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن راه و ﭘﻴﺶ‬ ‫از آﻧﻜﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ رزﻣﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﮓ رﺋﻴﺲ ﺑﻴﻔﺘﺪ؛ »ﻓﻀﻮل« ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﻏﻨﺎﺋﻤﻲ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار و ﺗﻌﺪادﺷﺎن ﭼﻨﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺗﻌﺪاد‬ ‫رزﻣﻨﺪﮔﺎن ﺑﺪرﺳﺘﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢﭘﺬﻳﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺘﺮ و اﺳﺐ و اﻣﺜﺎل آن‪.‬‬ ‫ﺍﻭﺿﺎﻉ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎﻥ )ﺧﻼﺻﻪ(‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ و اﻣﺎرﺗﻬﺎي دﻳﺮﻳﻦ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن را ﺑﺎزﺷﻨﺎﺧﺘﻴﻢ؛ اﻳﻨﻚ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ‬ ‫ذﻛﺮ ﺷﻤﻪاي از اﺣﻮال و اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻗﻮم ﻋﺮب ﺑﭙﺮدازﻳﻢ ﺗﺎ‬ ‫ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ آن روزﮔﺎران ﺑﻪ روﺷﻨﻲ ﮔﺮاﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻛﻪ ﻫﻤﺴﺎﻳﺔ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﻲ آﻧﻬﺎ از‬ ‫ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻲ ﻓﺮاواﻧﻲ رﻧﺞ ﻣﻲﺑﺮد و در ﺳﺮاﺷﻴﺒﻲ ﺳﻘﻮط ﺑﺴﺮ ﻣﻲﺑﺮد‪ .‬در اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻋﺪة ﻣﻌﺪودي ارﺑﺎﺑﺎن و ﻋﺪ‪‬ه زﻳﺎدي ﺑﺮدﮔﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه‬

‫‪72‬‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﮔﺮوه اول ﻫﻤﻮاره ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﺮوه دوم ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﺤﻜﻮم‪.‬‬ ‫ارﺑﺎﺑﺎن )ﺳﺎدات( ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﺎن ﻛﻪ ﻋﺮب ﻧﮋاد ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬از‬ ‫ﻫﻤﺔ ﻣﺰاﻳﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮدﮔﺎن )ﻋﺒﻴﺪ( ﺑﻪ ﻫﻤﺔ ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎ و‬ ‫دردﺳﺮﻫﺎ دﭼﺎر! و ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت روﺷﻦﺗﺮ‪ ،‬رﻋﺎﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻛﺸﺘﺰارﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ درو و ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻲﺷﺪ؛ و‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ‪ ،‬آﻧﺎن را درﺟﻬﺖ ﻛﺎﻣﻴﺎﺑﻲﻫﺎ و ﺷﻬﻮﺗﺮاﻧﻲﻫﺎ و ﺗﻤﺎﻳﻼت و‬ ‫زورﮔﻮﻳﻲﻫﺎ‪ ،‬و ﺗﻌﺪ‪‬ي و ﺗﺠﺎوزﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺘﺨﺪام ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدم‬ ‫ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﺎ اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎي ﻛﻮرﻛﻮراﻧﺔ ﺧﻮد ﺳﺮﮔﺮم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﺘﻢﻫﺎ و‬ ‫ﺣﻖﻛﺸﻲﻫﺎ از ﻫﺮ ﺳﻮي ﺑﺮ ﺳﺮ آﻧﺎن ﻓﺮو ﻣﻲرﻳﺨﺖ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﺗﻮان ﮔﻼﻳﻪ و‬ ‫ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻧﻴﺰ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺘﻢﻫﺎ و ﺑﻲﻗﺎﻧﻮﻧﻲﻫﺎ و ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎي‬ ‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و رﻧﮕﺎرﻧﮓ را ﺗﺤﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ زﻳﺮا‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺎﻣﻼً‬ ‫اﺳﺘﺒﺪادي ﺑﻮد‪ ،‬و ﺣﻘﻮق ﻓﺮدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺮدم اﺻﻼً ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬ ‫ﻧﻤﻲآﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻫﻤﺴﺎﻳﺔ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﺔ دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﺑﻲﺳﺎﻣﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﻨﺪﺑﺎد‬ ‫ﻫﻮسﻫﺎ و ﻏﺮضﻫﺎ آﻧﺎن را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮي و آن ﺳﻮي ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﻴﺪ؛ ﮔﺎه‪ ،‬در‬ ‫زﻣﺮة اﻫﻞ ﻋﺮاق درﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ؛ و ﮔﺎه‪ ،‬در ﻋﺪاد اﻫﻞ ﺷﺎم ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬ ‫ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ!‬ ‫درون ﺟﺰﻳﺮهاﻟﻌﺮب ﻧﻴﺰ‪ ،‬اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﻗﺒﺎﺋﻞ از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪه ﺑﻮد و‬ ‫زﻣﺎم اﻣﻮرﺷﺎن را درﮔﻴﺮيﻫﺎي ﻗﺒﻴﻠﮕﻲ و اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻧﮋادي و دﻳﻨﻲ در‬ ‫دﺳﺖ داﺷﺖ؛ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﺨﻨﮕﻮي آﻧﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬ ‫وﻣﺎ اﻧﺎ اﻻ ﻣﻦ ﻏﺰﻳﻪ؛ ان ﻏﻮت‬

‫ﻏﻮﻳﺖ‪ ،‬وان ﺗﺮﺷﺪ ﻏﺰﻳﻪ ارﺷﺪ‬

‫»ﺑﺎري‪ ،‬ﻣﻦ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺟﻨﮓ ﻧﻴﺴﺘﻢ؛ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺑﻴﺮاﻫﻪ رود‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﻴﺰ‬ ‫ﺑﻪ ﺑﻴﺮاﻫﻪ ﻣﻲروم؛ و اﮔﺮ ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﺑﺮود‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﻴﺰ ﺳﺮ ﺑﻪ راه‬ ‫ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد!«‪.‬‬

‫اﻫﻞ ﺟﺰﻳﺮه ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن اﺳﺘﻘﻼل آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ‬ ‫ﻣﻠﺠﺄ و ﻣﺮﺟﻌﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ او ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و در ﻫﻨﮕﺎﻣﺔ‬ ‫ﺳﺨﺘﻲﻫﺎ و ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎ ﺗﻜﻴﻪﮔﺎﻫﻲ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺮاي اﻳﺸﺎن ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺣﺠﺎز را ﻗﻮم ﻋﺮب ﺑﺎ دﻳﺪة ﺳﺘﺎﻳﺶ و اﺣﺘﺮام ﻣﻲﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫و ﺣﺎﻛﻤﺎن ﺣﺠﺎز را ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺒﺎن ﻣﺮﻛﺰ دﻳﻨﻲ ﻣﻜّﻪ‬ ‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و آن ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬آﻣﻴﺨﺘﻪاي از زﻣﺎﻣﺪاري دﻧﻴﺎﻳﻲ و‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ و ﭘﻴﺸﻮاﻳﻲ و رﻫﺒﺮي دﻳﻨﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﻋﺮب‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم‬ ‫رﻫﺒﺮي دﻳﻨﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد؛ ﺑﺮ ﺣﺮم و ﻣﺘﻌﻠّﻘﺎت آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻼﺗﻲ ﻛﻪ اﻣﻮر زاﺋﺮان ﺑﻴﺖاﷲ اﻟﺤﺮام را ﺳﺎﻣﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و اﺣﻜﺎم‬ ‫ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺑﺮاﻫﻴﻢ را اﺟﺮا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ داﺷﺖ؛ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ‬ ‫ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬ادارات و ﺗﺸﻜﻴﻼﺗﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﺸﻜﻴﻼت ﭘﺎرﻟﻤﺎﻧﻲ اﻣﺮوزي‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺿﻌﻴﻒ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺎب و ﺗﻮان ﺗﺤﻤﻞ‬ ‫ﻓﺸﺎرﻫﺎي زﻳﺎد را ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻣﺎﺟﺮاي ﻳﻮرش اﺣﺒﺎش‪ ،‬اﻳﻦ‬ ‫ﺿﻌﻒ آﺷﻜﺎر ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‬ ‫ادﻳﺎن و آﻳﻴﻦ ﻫﺎي ﻗﻮم ﻋﺮب‬ ‫ﺗﻤﻬﻴﺪ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻗﻮم ﻋﺮب ﺑﻪ دﻳﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و از آن‬ ‫زﻣﺎن ﻛﻪ دودﻣﺎن اﺑﺮاﻫﻴﻢ در ﻣﻜﻪ ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و در ﺳﺮاﺳﺮ‬ ‫ﺟﺰﻳﺮهاﻟﻌﺮب ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و در اﻃﺮاف و اﻛﻨﺎف ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن رﺣﻞ اﻗﺎﻣﺖ‬ ‫اﻓﻜﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ را ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺷﻌﺎﺋﺮ دﻳﻦ ﺣﻨﻴﻒ اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ‬ ‫ﻣﻠﺘﺰم ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬دورانﻫﺎي دﻳﺮﻳﻦ ﺑﺮ آﻧﺎن ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬و اﻧﺪك اﻧﺪك‪ ،‬ﻧﺴﻮا‬ ‫ﺣﻈﺎ ﻣﺎ ذﻛﺮوا ﺑﻪ؛ دﻳﻦ و آﻳﻴﻦﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ را ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ و از آﺛﺎر‬ ‫و ﺑﺮﻛﺎت آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻊاﻟﻮﺻﻒ‪ ،‬اﺻﻞ ﺗﻮﺣﻴﺪ و ﺗﻌﺪادي از ﺷﻌﺎﺋﺮ دﻳﻦ ﺣﻨﻴﻒ اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ‪،‬‬

‫‪74‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﻣﺘﺪاول ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬ ‫ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻟﺤﻲ‪ ،‬رﺋﻴﺲ ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺧﺰاﻋﻪ رﺳﻴﺪ‪ .‬وي از آﻏﺎز‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺘﮕﻴﺮي از‬ ‫ﺑﻴﻨﻮاﻳﺎن و ﻛﺎرﺳﺎزي اﻣﻮر ﺑﻴﭽﺎرﮔﺎن ﺷﻬﺮﺗﻲ ﻛﻢﻧﻈﻴﺮ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻮد؛ از‬ ‫اﻳﻦ رو‪ ،‬ﻣﺮدم او را دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺳﺮ ﺑﺮ ﺧﻂ ﻓﺮﻣﺎن او ﺳﭙﺮده‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و او را از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻋﻈﺎم و اوﻟﻴﺎي ﮔﺮام ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺖ ﻫﺎ ﻭ ﺑﺘﮑﺪﻩ ﻫﺎ‬ ‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻟﺤﻲ‪ ،‬در اوج ﺷﻬﺮت ﺑﻪ دﻳﻨﺪاري و دﻳﻦﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺎم‬ ‫ﺳﻔﺮ ﻛﺮد و در آﻧﺠﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﺖﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮد‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻧﻈﺮش ﺣﻖ ﺟﻠﻮه ﻛﺮد‪ ،‬و ﻣﻮرد‬ ‫ﭘﺴﻨﺪش ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ؛ زﻳﺮا‪ ،‬در آن روزﮔﺎر‪ ،‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺎم‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ رﺳﺎﻟﺖ‬ ‫و ﻣﻮﻃﻦ ﻛﺘﺐ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑﺖ ﻫﺒﻞ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺣﺠﺎز‬ ‫آورد‪ ،‬و آﻧﺮا درون ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ ﻗﺮار داد‪ ،‬و اﻫﻞ ﻣﻜّﻪ را‪ -‬رﺳﻤﺎً‪ -‬ﺑﻪ ﺷﺮك‬ ‫ﺑﺎﷲ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ؛ ﻣﺮدم ﻧﻴﺰ دﻋﻮت او را اﺟﺎﺑﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻫﻞ ﺣﺠﺎز ﻧﻴﺰ از ﻣﻜﻴﺎن ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻛﺮدﻧﺪ؛ زﻳﺮا‪ ،‬ﻣﺘﻮﻟﻴﺎن ﺑﻴﺖاﷲ و‬ ‫اﻫﻞ ﺣﺮم اﻣﻦ اﻟﻬﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺒﻞ‪ ،‬از ﻋﻘﻴﻖ ﺳﺮخ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﺴﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و دﺳﺖ‬ ‫راﺳﺘﺶ ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺮﻳﺶ ﻫﺒﻞ را در ﻫﻤﻴﻦ وﺿﻌﻴﺖ درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي‬ ‫او دﺳﺘﻲ از ﻃﻼ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻫﺒﻞ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ و ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ و‬ ‫ﻣﻘﺪسﺗﺮﻳﻦ ﺑﺖ در ﻧﺰد ﻣﺸﺮﻛﺎن ﮔﺮدﻳﺪ ‪.1‬‬ ‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻛﻬﻦﺗﺮﻳﻦ ﺑﺖﻫﺎي ﻗﻮم ﻋﺮب‪ ،‬ﻣﻨﺎت ﺑﻮد ﻛﻪ از آنِ‬ ‫ﻫﺬﻳﻞ و ﺧﺰاﻋﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و در ﻣﺸﻠﻞ واﻗﻊ در ﻛﺮاﻧﺔ درﻳﺎي ﺳﺮخ ﺑﻪ ﻣﻮازات‬ ‫ﻗﺪﻳﺪ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺸﻠﻞ داﻣﻨﺔ ﻛﻮﻫﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺪﻳﺪ‬

‫‪ -1‬ﻛﺘﺎب اﻻﺻﻨﺎم‪ ،‬اﺑﻦ ﻛﻠﺒﻲ‪ ،‬ص ‪.28‬‬

‫ﺳﺮازﻳﺮ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .1‬ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻻت را ﻣﺮدم ﻃﺎﺋﻒ ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و‬ ‫اﻳﻦ ﺑﺖ از آن ﺛﻘﻴﻒ ﺑﻮد‪ .‬ﻛﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه آن ﻣﻜﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﻨﺎرة‬ ‫ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻣﺴﺠﺪ ﻃﺎﺋﻒ در آﻧﺠﺎ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .2‬از آن ﭘﺲ‪،‬‬ ‫ﻋﺰي را در وادي ﻧﺨﻠﻪ ﺷﺎﻣﻴﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ از ذات ﻋﺮق‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ؛‬ ‫اﻳﻦ ﺑﺖ از آن ﻗﺮﻳﺶ و ﺑﻨﻲ ﻛﻨﺎﻧﻪ و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﻮد ‪.3‬‬ ‫اﻳﻦ ﺳﻪ ﺑﺖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ و ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺑﺖﻫﺎي ﻗﻮم ﻋﺮب ﺑﻮدﻧﺪ؛ از آن‬ ‫ﭘﺲ‪ ،‬داﻣﻨﺔ ﺷﺮك در ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﻋﺮب ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و در ﻫﺮ ﻧﺎﺣﻴﻪ از‬ ‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﺖﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ ﻇﻬﻮر ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻟﺤﻲ ﻫﻤﺰادي از ﺟﻨﻴﺎن داﺷﺖ‪ .‬ﻫﻤﺰاد ﺟﻨﻲ وي ﺑﺮاي‬ ‫او ﺑﺎزﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻗﻮم ﻧﻮح‪ ،‬ود و ﺳﻮاع و ﻳﻌﻮث و ﻳﻌﻮق و‬ ‫ﻧﺴﺮ‪ ،‬در ﺟﺪه ﻣﺪﻓﻮناﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮو ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﺪه رﻓﺖ و ﻣﻘﺒﺮة آن ﺑﺘﺎن را‬ ‫ﺑﺮﺷﻜﺎﻓﺖ‪ ،‬و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺷﺎم آورد‪ .‬و ﭼﻮن ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ ﻓﺮا رﺳﻴﺪ‪ ،‬آن ﺑﺘﻬﺎ‬ ‫را ﻣﻴﺎن ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻋﺮب ﺗﻮزﻳﻊ ﻛﺮد‪ ،‬و آﻧﺎن ﺑﺘﻬﺎي ﻣﺬﻛﻮر را ﺑﻪ ﻣﻨﺎزل و‬ ‫اﻗﺎﻣﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ود‪ ،‬از آن ﻗﺒﻴﻠﺔ ﻛﻠﺐ ﮔﺮدﻳﺪ و در ﺟﺮش واﻗﻊ در دوﻣﻪ اﻟﺠﻨﺪل‪ ،‬در‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺎم ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻋﺮاق‪ ،‬اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﻓﺖ؛ ﺳﻮاع‪ ،‬از آن ﻗﺒﻴﻠﺔ ﻫﺬﻳﻞ ﺑﻦ‬ ‫ﻣﺪرﻛﻪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و در ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم رﻫﺎط‪ ،‬در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺣﺠﺎز‪ ،‬ﺳﻤﺖ‬ ‫ﺳﺎﺣﻞ‪ ،‬در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﻜّﻪ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮔﺮدﻳﺪ؛ ﻳﻐﻮث‪ ،‬از آن ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺑﻴﻦﻏﻄﻴﻒ از‬ ‫ﺑﻨﻲﻣﺮاد ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و در ﺟﺮف‪ ،‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻗﻮم ﺳﺒﺎ ﻗﺮار داﺷﺖ؛ ﻳﻌﻮق‪ ،‬از آن‬ ‫ﻗﺒﻴﻠﺔ ﻫﻤﺪان ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻗﺮﻳﺔ ﺧﻴﻮان را‪ ،‬در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻳﻤﻦ ﻣﻘﺮ آن ﻗﺮار‬ ‫دادﻧﺪ‪ .‬ﺧﻴﻮان ﻧﺎم ﺷﺎﺧﻪاي از ﻗﺒﻴﻠﺔ ﻫﻤﺪان ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ؛ ﻧﺴﺮ ﻧﻴﺰ‪ ،‬از آن‬

‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ح ‪4861 ،4495 ،1790 ،1643‬؛ ﻓﺘﺢاﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ ،499‬ج ‪،8‬‬ ‫ص ‪.613‬‬ ‫‪ -2‬ﻛﺘﺎب اﻻﺻﻨﺎم‪ ،‬اﺑﻦ ﻛﻠﺒﻲ‪ ،‬ص ‪.16‬‬ ‫‪ -3‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪19 ،18‬؛ ﻓﺘﺢاﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪612‬؛ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮﻃﺒﻲ‪ ،‬ج ‪ ،17‬ص‪.99‬‬

‫‪76‬‬ ‫ﺣﻤﻴﺮ و ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ آل ذياﻟﻜﻼع ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺣﻤﻴﺮ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ‬ ‫ﺷﺪ ‪.1‬‬ ‫از آن ﭘﺲ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻃﺎﻏﻮتﻫﺎ و ﺑﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺘﻜﺪهﻫﺎﻳﻲ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬و‬ ‫اﻳﻦ ﺑﺘﻜﺪهﻫﺎ را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻛﻌﺒﺔ ﺑﺰرگ ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ؛ ﭘﺮدهداران و ﺣﺎﺟﺒﺎن ﺑﺮ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻣﻲﮔﻤﺎﺷﺘﻨﺪ؛ و ﻫﻤﭽﻮن ﻛﻌﺒﻪ ﻛﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮاي آن ﻫﺪاﻳﺎﻳﻲ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺑﺘﻜﺪهﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﺪاﻳﺎﻳﻲ ﻣﻲرﺳﻴﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي ﻛﻌﺒﻪ را ﺑﺮ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﺑﺘﻜﺪهﻫﺎ اذﻋﺎن داﺷﺘﻨﺪ ‪.2‬‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻋﺮب ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ راه رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺖﻫﺎﻳﻲ را ﺑﺮاي ﺧﻮدﺷﺎن‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﻲ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي آﻧﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺘﻬﺎي ﺑﺰرگ ﺑﺘﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﺑﺘﺨﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ذواﻟﺨﻠﺼﻪ ﺑﻮد‪ ،‬از آن دوس و ﺧﺜﻌﻢ و ﺑﺠﻴﻠﻪ در‬ ‫ﻣﺤﻞ ﺳﻜﻮﻧﺘﺸﺎن در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻳﻤﻦ؛ ﺑﺘﺒﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ ﻣﻜﻪ و ﻳﻤﻦ؛ ﺑﺘﺨﺎﻧﺔ‬ ‫ﻓﻠﺲ‪ ،‬از آن ﺑﻨﻲ ﻃﻴﻲ و واﺑﺴﺘﮕﺎﻧﺸﺎن‪ ،‬ﺑﻴﻦ دو ﻛﻮه ﺳﻠﻤﻲ و اﺟﺄ‪ ،‬در‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻃﺎﺋﻴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﺋﺎم )رﻳﺎم(‪ ،‬ﺑﺘﺨﺎﻧﻪاي ﺑﻮد از آن اﻫﻞ ﻳﻤﻦ و‬ ‫ﺣﻤﻴﺮ؛ رﺿﺎء ﺑﺘﺨﺎﻧﺔ دﻳﮕﺮي ﺑﻮد از آن ﺑﻨﻲ رﺑﻴﻌﻪ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ ﺑﻦ ﺳﻌﺪﺑﻦ‬ ‫زﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ آن را »ﻣﻨﺎت ﺑﻨﻲ ﺗﻤﻴﻢ« ﻧﻴﺰ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫ﺑﺘﻜﺪهﻫﺎي ﻣﺸﻬﻮر ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ذواﻟﻜﻌﺒﺎت ﺑﻮد از آن دودﻣﺎنﻫﺎي ﺑﻜﺮ و‬ ‫ﺗﻐﻠﺐ‪ -‬ﭘﺴﺮان واﺋﻞ‪ -‬و اﻳﺎد در ﺳﻨﺪاد ‪.3‬‬ ‫دوس‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺘﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ آﻧﺮا ذواﻟﻜﻔﻴﻦ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫دودﻣﺎنﻫﺎﻳﻲ ﺑﻜﺮ و ﻣﺎﻟﻚ و ﻣﻠﻜﺎن‪ ،‬ﭘﺴﺮان ﻛﻨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺘﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم‬

‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ح ‪4920‬؛ ﻓﺘﺢاﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ ،549‬ج ‪ ،8‬ص ‪669‬؛ اﻟﻤﻨﻤﻖ‪،‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﺣﺒﻴﺐ‪ ،‬ص ‪328-327‬؛ ﻛﺘﺎب اﻻﺻﻨﺎم‪ ،‬ص ‪.58-56 ،11-9‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.83‬‬ ‫‪ -3‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪89 ،78‬؛ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ﺳﻮرة ﻧﻮح‪.‬‬

‫ﺳﻌﺪ؛ ﻃﺎﻳﻔﻪاي از ﺑﻦ ﻋﺬر ﺑﺘﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺷﻤﺲ‪ 1‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﻲ‬ ‫ﺧﻮﻻن ﻧﻴﺰ ﺑﺘﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﻴﺎﻧﺲ ﻧﺎم داﺷﺖ ‪.2‬‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺑﺖﻫﺎ و ﺑﺘﻜﺪهﻫﺎ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و‬ ‫اﺑﺘﺪا ﻫﺮ ﻗﺒﻴﻠﻪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻫﺮ ﺧﺎﻧﺪاﻧﻲ از ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﻳﻚ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻳﻚ ﺑﺖ‬ ‫اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام را ﻧﻴﺰ از ﺑﺘﻬﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ آﻛﻨﺪه ﺳﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ وﻗﺘﻲ رﺳﻮل ﺧﺪا ﻣﻜﻪ را ﻓﺘﺢ ﻛﺮد‪ ،‬در اﻃﺮاف ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ‬ ‫ﺳﻴﺼﺪ و ﺷﺼﺖ ﺑﺖ ﭼﻴﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬آن ﺣﻀﺮت ﺑﺎ ﭼﻮﺑﺪﺳﺘﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬ ‫ﻣﻲزدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻤﻪ آن ﺑﺘﻬﺎ روي زﻣﻴﻦ اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ آﻧﻬﺎ را‬ ‫از ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﺑﻴﺮون ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬و آﺗﺶ زدﻧﺪ‪ .‬در داﺧﻞ ﻛﻌﺒﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺖﻫﺎ و‬ ‫ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎﻳﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺘﻲ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪،‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺖ دﻳﮕﺮي ﺑﻮد ﺑﻪ ﺷﻜﻞ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‪ -‬ﻋﻠﻴﻬﻤﺎاﻟﺼﻼه و اﻟﺴﻼم‪ -‬ﻛﻪ‬ ‫ازﻻم در دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺖﻫﺎ از ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﺑﻴﺮون ﺑﺮده ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫اﻳﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎ ﻧﻴﺰ در روز ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ ﻣﺤﻮ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ﻣﺮدم ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﺮاﻫﻪ روي ﻫﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﺑﻮرﺟﺎء‬ ‫ﻋﻄﺎردي)رض( ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﻄﻌﻪ ﺳﻨﮕﻲ را ﻣﺪﺗﻬﺎ ﭘﺮﺳﺘﺶ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ؛ ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﻗﻄﻌﻪ ﺳﻨﮕﻲ از آن ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻴﻢ‪ ،‬آﻧﺮا ﻣﻲاﻧﺪاﺧﺘﻴﻢ و‬ ‫اﻳﻦ ﻳﻚ را ﺑﺮﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻴﻢ‪ .‬ﻫﺮ وﻗﺖ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻗﻄﻌﻪ ﺳﻨﮕﻲ ﻧﻤﻲﻳﺎﻓﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻲ‬ ‫ﺧﺎك ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲآوردﻳﻢ و ﺷﻴﺮ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را روي آن ﻣﻲدوﺷﻴﺪﻳﻢ‪ ،‬و‬ ‫ﮔﺮداﮔﺮد آن ﺑﻪ ﻃﻮاف ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻴﻢ‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫ﺧﻼﺻﺔ ﻣﻄﻠﺐ اﻳﻨﻜﻪ ﺷﺮك و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﻲ دو ﺷﺎﺧﺺ ﻣﻬﻢ دﻳﻦ و آﻳﻴﻦ‬ ‫ﻣﺮدم دوران ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﻪ دﻳﻦ‬ ‫ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ)ع( ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻴﻌﻘﻮﺑﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.255‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.80‬‬ ‫‪ -3‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ح ‪.4720 ،4288 ،4287 ،3352 ،3351 ،2478 ،1610‬‬ ‫‪ -4‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ح ‪.4376‬‬

‫‪78‬‬

‫ﺭﺩﻳﺎﺑﻲ ﺷﺮﮎ ﺩﺭ ﻋﻬﺪ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ‬ ‫آﻳﻴﻦ ﺷﺮك و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﻲ از آﻧﺠﺎ در ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﻋﺮب ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ‬ ‫دﻳﺪﻧﺪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و اﻧﺒﻴﺎ و رﺳﻞ و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺻﺎﻟﺢ ﺧﺪا و اوﻟﻴﺎ و اﺗﻘﻴﺎ و‬ ‫ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران‪ ،‬از ﻫﻤﻪ آﻓﺮﻳﺪﮔﺎن ﺧﺪا ﺑﻪ او ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﺰد او رﺗﺒﻪ و‬ ‫ﻣﻨﺰﻟﺘﻲ ﺑﺎﻻﺗﺮ و واﻻﺗﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺮاﻣﺎت و ﺧﻮارق ﻋﺎدات ﺑﻪ‬ ‫دﺳﺖ آﻧﺎن ﺟﺎري ﻣﻲﮔﺮدد؛ ﭼﻨﺎن ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن‬ ‫ﺑﻬﺮهاي از ﻗﺪرت ﺧﺪاوﻧﺪي را داده اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭘﺮﺗﻮ آن ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ‬ ‫ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن دارد اﻧﺠﺎم ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﺪاﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻧﺠﺎم ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺟﺎه و‬ ‫ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل دارﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺤﻘﺎق آن رادارﻧﺪ ﻛﻪ واﺳﻄﻪﻫﺎﻳﻲ‬ ‫ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ -‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﻲ‪ -‬و ﻋﻤﻮم ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬‬ ‫اﺣﺪي را ﺳﺰاوار ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺣﺎﺟﺘﺶ را ﺑﺮ ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬ ‫ﺑﻪ واﺳﻄﻪ آﻧﺎن؛ زﻳﺮا آﻧﺎن ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺟﺎه‬ ‫و ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻛﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻔﺎﻋﺖ آﻧﺎن را رد ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪،‬‬ ‫ﺳﺰاوار ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎ وﺳﺎﻃﺖ آﻧﺎن؛‬ ‫زﻳﺮا آن ﺷﻔﻴﻌﺎن ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻨﺰﻟﺖ و رﺗﺒﻪاي ﻛﻪ ﻧﺰد ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ دارﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا را ﺑﻪ او ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﮔﺮداﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫وﻗﺘﻲ اﻳﻦ ﮔﻤﺎن در اذﻫﺎن اﻳﺸﺎن ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد در‬ ‫ﻗﻠﻮﺑﺸﺎن رﺳﻮخ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬آﻧﺎن را »اوﻟﻴﺎء« ﻳﻌﻨﻲ وﺳﻴﻠﻪﻫﺎ و واﺳﻄﻪﻫﺎﻳﻲ ﻣﻴﺎن‬ ‫ﺧﻮدﺷﺎن و ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ‪ -‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﻲ‪ -‬ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ذﻫﻨﺸﺎن ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ،‬درﺻﺪد ﻧﺰدﻳﻚ ﮔﺮداﻧﻴﺪن ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ آﻧﺎن‬ ‫ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮاي ﺑﻴﺸﺘﺮ آن اوﻟﻴﺎء اﻟﻬﻲ ﭼﻬﺮهﻫﺎ و ﺗﻤﺜﺎلﻫﺎﻳﻲ‬ ‫ﺗﺮاﺷﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎه آن ﭼﻬﺮهﻫﺎ و ﺗﻤﺜﺎلﻫﺎ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﺎ ﭼﻬﺮهﻫﺎي اﺻﻠﻲ‬ ‫آﻧﺎن ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ داﺷﺖ؛ ﮔﺎه ﻧﻴﺰ ﭼﻬﺮهﻫﺎ و ﺗﻤﺜﺎﻟﻬﺎ ﺧﻴﺎﻟﻲ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﺎ ﺗﺨﻴﻼت‬

‫و ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎي ذﻫﻨﻲ آﻧﺎن در اذﻫﺎن ﭘﺮﺳﺘﻨﺪﮔﺎﻧﺸﺎن ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ داﺷﺖ‪،‬‬ ‫ﺻﻨَﻢ« ﻋﻨﻮاﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﭼﻬﺮهﻧﮕﺎريﻫﺎ و‬ ‫»اَﺻﻨﺎم« ﺟﻤﻊ » ‪‬‬ ‫ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزيﻫﺎ ﺗﺤﻘﻖ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ اوﻗﺎت‪ ،‬ﺑﺮاي اوﻟﻴﺎي اﻟﻬﻲ ﭼﻬﺮهﻧﮕﺎري ﻳﺎ ﻣﺠﺴﻤﻪﺳﺎزي‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ آراﻣﮕﺎهﻫﺎي آﻧﺎن و ﺿﺮﻳﺢﻫﺎﻳﺸﺎن و ﻣﻘﺮ زﻧﺪﮔﻲ آﻧﺎن‪ ،‬ﻳﺎ‬ ‫ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﻓﺮود آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﺎﻛﻦ‬ ‫ﻣﻘﺪس ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﺬورات و ﻗﺮﺑﺎﻧﻲﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ آن اﻣﺎﻛﻦ‬ ‫ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و در ﺑﺮاﺑﺮ آن اﻣﺎﻛﻦ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت و ﻃﺎﻋﺖ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫»اَوﺛﺎن« ﺟﻤﻊ »وﺛﻦ« ﻋﻨﻮاﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺿﺮﻳﺢﻫﺎ و ﺟﺎﻳﮕﺎهﻫﺎ و‬ ‫ﻣﻮاﺿﻊ و اﻣﺎﻛﻦ ﻣﻘﺪس داده ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺮﺍﺳﻢ ﻭ ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎﻥ‬ ‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎن ﻋﺮب ﺑﺮاي ﭘﺮﺳﺘﺶ اﺻﻨﺎم و اوﺛﺎن ﺧﻮﻳﺶ آداب و رﺳﻮم‬ ‫و اﻋﻤﺎﻟﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ را ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻟﺤﻲ ﺑﺪﻋﺖ ﻧﻬﺎده ﺑﻮد‪ ،‬و‬ ‫ﻣﺮدم ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮاﺳﻢ و ﻣﻨﺎﺳﻚ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻟﺤﻲ ﻫﻤﻪ‬ ‫ﺑﺪﻋﺖﻫﺎي ﺣﺴﻨﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺤﺮﻳﻒ آﻳﻴﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪-‬‬ ‫ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮارد ذﻳﻞ از ﺟﻤﻠﻪ آﻳﻴﻦﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي‬ ‫ﭘﺮﺳﺘﺶ اﺻﻨﺎم و اوﺛﺎن ﺧﻮﻳﺶ داﺷﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪ (1‬در ﺟﻮار آﻧﻬﺎ اﻋﺘﻜﺎف ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﺎم‬ ‫آﻧﻬﺎ را ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲزدﻧﺪ‪ ،‬و در ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎ از آﻧﻬﺎ ﻓﺮﻳﺎدرﺳﻲ ﻣﻲﻃﻠﺒﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﻴﺎزﻫﺎﻳﺸﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺎﻳﺶ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻧﺰد ﺧﺪا ﺷﻔﺎﻋﺘﺸﺎن را ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎﻳﺸﺎن را ﺑﺮآورده‬ ‫ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ (2‬ﺑﺴﻮي آن اﻣﺎﻛﻦ و ﻧﺰد آن ﺑﺘﺎن ﺣﺞ ﻣﻲﮔﺰاردﻧﺪ‪ ،‬و اﻃﺮاف آﻧﻬﺎ‬ ‫ﻃﻮاف ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و در ﺑﺮاﺑﺮﺷﺎن ﻛُﺮﻧﺶ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣﻲاﻓﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪80‬‬ ‫‪ (3‬اﻧﻮاع ﻗﺮﺑﺎﻧﻲﻫﺎ را ﺑﺮاي ﺧﻮﺷﺎﻣﺪ آﻧﻬﺎ ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮﺑﺎﻧﻲﻫﺎ‬ ‫ﮔﺎه ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﻮد ﻛﻪ در آﺳﺘﺎﻧﺔ آن اﺻﻨﺎم و اوﺛﺎن ) ُﻧﺼ‪‬ﺐ‪-‬‬ ‫اﻧﺼﺎب( ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﺎه ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻫﺮ ﻣﻜﺎن‬ ‫دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم آن ﺻﻨﻢ ﻳﺎ وﺛﻦ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو ﻧﻮع را ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺐ﴾‪.١‬‬ ‫ﺼ ﹺ‬ ‫ﺢ ‪‬ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟﻨ‪ ‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭﻣ‪‬ﺎ ﹸﺫﹺﺑ ‪‬‬

‫﴿ﻭ‪‬ﻻ ﺗ‪ ‬ﹾﺄ ﹸﻛﻠﹸﻮﺍ ‪‬ﻣﻤ‪‬ﺎ ﹶﻟ ‪‬ﻢ ‪‬ﻳ ﹾﺬ ﹶﻛ ﹺﺮ ﺍ ‪‬ﺳ ‪‬ﻢ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ‪‬ﻋ ﹶﻠ ‪‬ﻴ ‪‬ﻪ﴾‪.2‬‬ ‫)ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﻳﻦ آﻳﺎت ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻲ ﻛﻪ در آﺳﺘﺎﻧﺔ ﺑﺖﻫﺎ‪،‬‬ ‫ﻳﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم آﻧﻬﺎ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺮام ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬ ‫‪ (4‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ آن ﺑﻪ اﺻﻨﺎم و اوﺛﺎن ﺗﻘﺮّب‬ ‫ﻣﻲﺟﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻲ از ﺧﻮراﻛﻲﻫﺎ و آﺷﺎﻣﻴﺪﻧﻲﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ‬ ‫ﻫﺮ ﻣﻴﺰاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﺸﺎن ﻣﻲاﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺘﺎن اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻲدادﻧﺪ؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪،‬‬ ‫ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻛﺸﺎورزي و داﻣﭙﺮوري ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﻪ ﺑﺖﻫﺎ‬ ‫اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬ﺟﺎﻟﺐﺗﺮ از ﻫﻤﻪ آﻧﻜﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ‪» -‬اﷲ« ‪ -‬ﻧﻴﺰ‬ ‫ﺳﻬﻤﻲ درﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﻮﻗﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺗﻴﺒﺎﺗﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آﻧﻬﺎ‬ ‫ﺳﻬﻢ ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ را ﺑﻪ ﺑﺖﻫﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‪ ،‬ﻫﻴﭽﮕﺎه ﺗﺮﺗﻴﺒﻲ را‬ ‫ﻣﻌﻤﻮل ﻧﻤﻲداﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﻬﻢ ﺑﺘﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺑﺸﻮد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل‬ ‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺙ ﻭ‪‬ﺍﹾﻟﹶﺄ‪‬ﻧﻌ‪‬ﺎ ﹺﻡ ‪‬ﻧﺼ‪‬ﻴﺒﹰﺎ ﹶﻓﻘﹶﺎﻟﹸﻮﺍ ‪‬ﻫﺬﹶﺍ ‪‬ﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ﹺﺑ ‪‬ﺰ ‪‬ﻋ ‪‬ﻤ ﹺﻬ ‪‬ﻢ‬ ‫ﺤ ‪‬ﺮ ‪‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭ ‪‬ﺟ ‪‬ﻌﻠﹸﻮﺍ ‪‬ﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ‪‬ﻣﻤ‪‬ﺎ ﹶﺫ ‪‬ﺭﹶﺃ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ﺍﹾﻟ ‪‬‬

‫ﺼ ﹸﻞ ﹺﺇﻟﹶﻰ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ‪‬ﻭﻣ‪‬ﺎ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ‪‬ﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ﹶﻓ ‪‬ﻬ ‪‬ﻮ‬ ‫ﺸ ‪‬ﺮﻛﹶﺎ‪‬ﺋ ﹺﻬ ‪‬ﻢ ﻓﹶﻼ ‪‬ﻳ ‪‬‬ ‫ﺸ ‪‬ﺮﻛﹶﺎ‪‬ﺋﻨ‪‬ﺎ ﹶﻓﻤ‪‬ﺎ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ‪‬ﻟ ‪‬‬ ‫‪‬ﻭ ‪‬ﻫﺬﹶﺍ ‪‬ﻟ ‪‬‬

‫ﺤ ﹸﻜﻤ‪‬ﻮ ﹶﻥ﴾‪.3‬‬ ‫ﺼ ﹸﻞ ﹺﺇﻟﹶﻰ ‪‬ﺷ ‪‬ﺮﻛﹶﺎ‪‬ﺋ ﹺﻬ ‪‬ﻢ ﺳ‪‬ﺎ َﺀ ﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﻳ ‪‬‬ ‫‪‬ﻳ ‪‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره ﻣﺎﺋﺪه‪ ،‬آﻳﻪ ‪.3‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره اﻧﻌﺎم‪ ،‬آﻳﻪ ‪.121‬‬ ‫‪ -3‬ﺳﻮره اﻧﻌﺎم‪ ،‬آﻳﻪ ‪.136‬‬

‫»و ﺑﺮاي ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ ﻧﻴﺰ از آﻓﺮﻳﺪهﻫﺎي ﺧﻮدش‪ ،‬ﻛﺸﺘﺰارﻫﺎ و‬ ‫دامﻫﺎ ﺳﻬﻤﻲ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﻳﻦ از آن ﺧﺪاﺳﺖ‪ -‬ﺑﻪ‬ ‫ﮔﻤﺎن ﺧﻮدﺷﺎن‪ -‬و اﻳﻦ از آن ﺧﺪاﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺎﺳﺖ؛ آن وﻗﺖ‪،‬‬ ‫ﺳﻬﻢ ﺧﺪا ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﻬﻢ‬ ‫ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ ﺑﻪ ﺧﺪاﮔﻮﻧﻪﻫﺎي اﻳﺸﺎن ﻣﻲرﺳﺪ! ﭼﻪ ﺑﺪ ﺣﻜﻢ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ!«‬ ‫‪ (5‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ آن ﺑﻪ اوﺛﺎن و اﺻﻨﺎم ﺗﻘﺮب‬ ‫ﻣﻲﺟﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺬر ﻛﺮدن ﻛﺸﺘﺰارﻫﺎ و داﻣﻬﺎﻳﺸﺎن ﺑﺮاي ﺑﺖﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺠ ‪‬ﺮ ﻻ ‪‬ﻳ ﹾﻄ ‪‬ﻌ ‪‬ﻤﻬ‪‬ﺎ ﹺﺇﻟﱠﺎ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ‪‬ﻧﺸ‪‬ﺎ ُﺀ ﹺﺑ ‪‬ﺰ ‪‬ﻋ ‪‬ﻤ ﹺﻬ ‪‬ﻢ ‪‬ﻭﹶﺃ‪‬ﻧﻌ‪‬ﺎ ‪‬ﻡ‬ ‫ﺙ ‪‬ﺣ ‪‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭﻗﹶﺎﻟﹸﻮﺍ ‪‬ﻫ ‪‬ﺬ ‪‬ﻩ ﹶﺃ‪‬ﻧﻌ‪‬ﺎ ‪‬ﻡ ‪‬ﻭ ‪‬ﺣ ‪‬ﺮ ﹲ‬

‫ﺠﺰﹺﻳ ﹺﻬ ‪‬ﻢ‬ ‫ﺖ ﹸﻇﻬ‪‬ﻮﺭ‪‬ﻫﺎ ‪‬ﻭﹶﺃ‪‬ﻧﻌ‪‬ﺎ ‪‬ﻡ ﻻ ‪‬ﻳ ﹾﺬ ﹸﻛﺮ‪‬ﻭ ﹶﻥ ﺍ ‪‬ﺳ ‪‬ﻢ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ‪‬ﻋ ﹶﻠ ‪‬ﻴﻬ‪‬ﺎ ﺍ ﹾﻓ‪‬ﺘﺮ‪‬ﺍ ًﺀ ‪‬ﻋ ﹶﻠ ‪‬ﻴ ‪‬ﻪ ‪‬ﺳ‪‬ﻴ ‪‬‬ ‫‪‬ﺣﺮ‪ ‬ﻣ ‪‬‬

‫ﹺﺑﻤ‪‬ﺎ ﻛﹶﺎﻧ‪‬ﻮﺍ ‪‬ﻳ ﹾﻔ‪‬ﺘﺮ‪‬ﻭ ﹶﻥ﴾‪.1‬‬

‫»و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ داﻣﻬﺎ و اﻳﻦ ﻛﺸﺘﺰارﻫﺎ ﻣﻤﻨﻮعاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ از آﻧﻬﺎ‬ ‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮﻧﺪ ﻣﮕﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن‬ ‫ﺧﻮدﺷﺎن‪ -‬و اﻳﻦ داﻣﻬﺎ ﺳﻮاري ﮔﺮﻓﺘﻨﺸﺎن ﺣﺮام اﺳﺖ؛ و ﺑﻌﻀﻲ‬ ‫ﭼﺎرﭘﺎﻳﺎن را ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ذﺑﺢ آﻧﻬﺎ ﻧﺎم ﺧﺪا را‬ ‫ﻧﻤﻲﺑﺮﻧﺪ! اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ ﺧﺪا اﻓﺘﺮا ﻣﻲزﻧﻨﺪ«‪.‬‬ ‫‪» (6‬ﺑﺤﻴﺮه« و »ﺳﺎﺋﺒﻪ« و »وﺻﻴﻠﻪ« و »ﺣﺎﻣﻲ«‪ .‬ﺳﻌﻴﺪﺑﻦ ﻣﺴﻴﺐ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫»ﺑﺤﻴﺮه« دامﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﺮﺷﺎن ﺑﻪ ﺑﺘﺎن اﺧﺘﺼﺎص داده ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬و‬ ‫دوﺷﻴﺪن آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي آﺣﺎد ﻣﺮدم ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮد؛ »ﺳﺎﺋﺒﻪ« دامﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‬ ‫آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﺪاﮔﻮﻧﻪﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﺮاي ﭼﺮﻳﺪن رﻫﺎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ ﮔﺮدة‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺑﺎري ﻧﻤﻲﻧﻬﺎدﻧﺪ؛ »وﺻﻴﻠﻪ« ﻧﺎﻗﻪﻫﺎي ﺗﺎزهاﻳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر‬ ‫اﺷﺘﺮ ﻣﺎده ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﻣﻲآوردﻧﺪ و دوﻣﻴﻦ ﺑﺎر ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻣﻲزاﻳﻴﺪﻧﺪ اﺷﺘﺮ ﻣﺎده‬ ‫ﻣﻲزاﻳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺎﻗﻪاي را ﻛﻪ دو ﻣﺎده ﺷﺘﺮ ﭘﻴﺎﭘﻲ ﻣﻲزاﻳﻴﺪ‪ ،‬و در ﻓﺎﺻﻠﻪ‬ ‫آﻧﺪو ﺷﺘﺮ ﻧﺮ ﻧﻤﻲزاﻳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺖﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﺮاي ﭼﺮﻳﺪن رﻫﺎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره اﻧﻌﺎم‪ ،‬آﻳﻪ ‪.138‬‬

‫‪82‬‬ ‫»ﺣﺎﻣﻲ« اﺷﺘﺮان ﻧﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺑﺎردار ﻛﺮدن اﺷﺘﺮان ﻣﺎده ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ‬ ‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ اﺷﺘﺮ ﻧﺮ ﺗﻌﺪاد ﻣﻌﻴﻨﻲ از اﺷﺘﺮان ﻣﺎده ]ده ﺷﺘﺮ ﻣﺎده[ را‬ ‫ﺑﺎردار ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬و از ﻋﻬﺪة ﻛﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬آﻧﺮا ﺑﺮاي ﺑﺖﻫﺎﻳﺸﺎن‬ ‫واﻣﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و از ﺑﺎرﺑﺮي ﻣﻌﺎف ﻣﻴﻜﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻴﭽﮕﺎه ﺑﺎري ﺑﺮ ﮔﺮدة او‬ ‫ﻧﻤﻲﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ ،‬و آﻧﺮا »ﺣﺎﻣﻲ« ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪.1‬‬ ‫اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﺤﻴﺮة ﺑﻨﺖ ﺳﺎﺋﺒﻪ« ﺷﺘﺮ ﻣﺎدهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ده ﻧﺎﻗﺔ‬ ‫ﭘﻴﺎﭘﻲ زاﻳﻴﺪه و در آﻧﻬﺎ ﺷﺘﺮ ﻧﺮي ﻧﺰاﻳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎﻗﻪ را ﺳﺎﺋﺒﻪ‬ ‫ﻣﻲﮔﺮداﻧﻨﺪ و ﺑﺮاي ﭼﺮﻳﺪن رﻫﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ و ﻛﺴﻲ ﺑﺮ ﮔﺮدة آن ﺳﻮار‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ و ﭘﺸﻢﻫﺎي او را ﻧﻤﻲﭼﻴﻨﻨﺪ؛ و ﺷﻴﺮ آن را ﺟﺰ ﻣﻬﻤﺎن ﻛﺴﻲ‬ ‫ﻧﻤﻲﻧﻮﺷﺪ‪ .‬از آن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺷﺘﺮ ﻣﺎدهاي ﻛﻪ ﺑﺰاﻳﺪ ﮔﻮﺷﻬﺎي آﻧﻬﺎ را‬ ‫ﻣﻲﺷﻜﺎﻓﺪ‪ ،‬و آﻧﻬﺎ را ﻫﻤﺮاه ﻣﺎدرﺷﺎن رﻫﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﭽﺮﻧﺪ‪ ،‬و دﻳﮕﺮ‬ ‫ﻛﺴﻲ ﺑﺮ ﮔﺮدة اﻧﻬﺎ ﺳﻮار ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﭘﺸﻢﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﭼﻴﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬و‬ ‫ﺷﻴﺮ آﻧﻬﺎ را ﺟﺰ ﻣﻬﻤﺎن‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﻧﻤﻲﻧﻮﺷﺪ؛ »وﺻﻴﻠﻪ« ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫در ﭘﻨﺞ ﺷﻜﻢ ﭘﻴﺎﭘﻲ ده ﻣﺎده ﺑﺼﻮرت دوﻗﻠﻮ ﺑﺰاﻳﺪ‪ ،‬و در ﻓﺎﺻﻠﺔ آﻧﻬﺎ‬ ‫ﻧﺮﻳﻨﻪاي ﻧﺰاﻳﺪ؛ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ﻗﺪوﺻﻠﺖ« ﻳﻌﻨﻲ‪ :‬ﭘﻴﺎﭘﻲ ﻣﺎدﻳﻨﻪ آورد! و آن را‬ ‫»وﺻﻴﻠﻪ« ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬از آن ﭘﺲ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺰاﻳﺪ‪ ،‬از آن ﭘﺴﺮان و‬ ‫ﻣﺮدان اﺳﺖ ﻧﻪ زﻧﺎن و دﺧﺘﺮان‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ در ﺷﻜﻢ ﺣﻴﻮان ﻣﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ‬ ‫در آن ﺻﻮرت ﭘﺴﺮان و دﺧﺘﺮان و زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﻣﺸﺘﺮﻛﺎً ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ‬ ‫ﮔﻮﺷﺖ آن را ﺑﺨﻮرﻧﺪ؛ »ﺣﺎﻣﻲ« ﺷﺘﺮ ﻧﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ از وي ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﻴﺎﭘﻲ‬ ‫ده ﻣﺎده ﺷﺘﺮ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺷﺘﺮ ﻧﺮي ﻧﻴﺎﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫ﺣ ‪‬ﻤﻲ َﻇﻬﺮُه‪ «‬ﻳﻌﻨﻲ‪ :‬دﻳﮕﺮ ﮔﺮدة اﻳﻦ ﺣﻴﻮان داغ ﺷﺪه اﺳﺖ! از‬ ‫]ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ » [:‬‬ ‫آن ﭘﺲ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ او ﺳﻮار ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﺸﻢﻫﺎي او را ﻧﻤﻲﭼﻴﻨﻨﺪ‪،‬‬

‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ح ‪4623‬؛ ﻓﺘﺢاﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪123‬؛ اﻻﺣﺴﺎن ﺑﺘﺮﺗﻴﺐ ﺻﺤﻴﺢ اﺑﻦ‬ ‫ﺣﺒﺎن‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪53‬؛ ﺗﻮﺿﻴﺢ داﺧﻞ ][ از ﺻﺤﻴﺢ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫و در ﻣﻴﺎن اﺷﺘﺮان او را رﻫﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺑﺎردار ﻛﺮدن اﺷﺘﺮان‬ ‫ﻣﺎده از او ﻛﺎر ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻨﻔﻌﺖ دﻳﮕﺮي از او ﻧﻤﻲﺑﺮﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ‬ ‫ارﺗﺒﺎط‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﻳﻦ آﻳﺎت را در ﻗﺮآنﻛﺮﻳﻢ ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫ﲑ ‪‬ﺓ ﻭ‪‬ﻻ ﺳ‪‬ﺎ‪‬ﺋ‪‬ﺒ ‪‬ﺔ ﻭ‪‬ﻻ ‪‬ﻭﺻ‪‬ﻴ ﹶﻠ ‪‬ﺔ ﻭ‪‬ﻻ ﺣ‪‬ﺎ ﹴﻡ ‪‬ﻭﹶﻟ ‪‬ﻜﻦ‪ ‬ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻳ ‪‬ﻦ‬ ‫ﺤ‪‬‬ ‫﴿ﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﺟ ‪‬ﻌ ﹶﻞ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ‪‬ﺑ ‪‬‬ ‫ﺏ ‪‬ﻭﹶﺃ ﹾﻛﹶﺜ ‪‬ﺮ ‪‬ﻫ ‪‬ﻢ ﻻ ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ ‪‬ﻘﻠﹸﻮ ﹶﻥ﴾‪» .1‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫ﹶﻛ ﹶﻔﺮ‪‬ﻭﺍ ‪‬ﻳ ﹾﻔ‪‬ﺘﺮ‪‬ﻭ ﹶﻥ ‪‬ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ﺍﹾﻟ ﹶﻜ ‪‬ﺬ ‪‬‬ ‫ﻧﻪ ﺑﺤﻴﺮه ﻗﺮار داده اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺳﺎﺋﺒﻪ‪ ،‬و ﻧﻪ وﺻﻴﻠﻪ و ﻧﻪ‬ ‫ﺣﺎﻣﻲ؛ وﻟﻲ ﻛﻔﺮﭘﻴﺸﮕﺎن ﺑﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ دروغ ﻣﻲﺑﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻧﺎن درﻧﻤﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪«.‬‬ ‫ﻧﻴﺰ‪:‬‬ ‫ﺤﺮ‪ ‬ﻡ ‪‬ﻋﻠﹶﻰ ﹶﺃ ‪‬ﺯﻭ‪‬ﺍ ﹺﺟﻨ‪‬ﺎ‬ ‫ﺼ ﹲﺔ ‪‬ﻟ ﹸﺬﻛﹸﻮ ﹺﺭﻧ‪‬ﺎ ‪‬ﻭ ‪‬ﻣ ‪‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭﻗﹶﺎﻟﹸﻮﺍ ﻣ‪‬ﺎ ﻓ‪‬ﻲ ‪‬ﺑﻄﹸﻮ ‪‬ﻥ ‪‬ﻫ ‪‬ﺬ ‪‬ﻩ ﺍﹾﻟﹶﺄ‪‬ﻧﻌ‪‬ﺎ ﹺﻡ ﺧ‪‬ﺎ‪‬ﻟ ‪‬‬ ‫ﺻ ﹶﻔ ‪‬ﻬ ‪‬ﻢ ﹺﺇﻧ‪ ‬ﻪ ‪‬ﺣﻜ‪‬ﻴ ‪‬ﻢ ‪‬ﻋﻠ‪‬ﻴ ‪‬ﻢ﴾‪.2‬‬ ‫ﺠﺰﹺﻳ ﹺﻬ ‪‬ﻢ ‪‬ﻭ ‪‬‬ ‫‪‬ﻭﹺﺇ ﹾﻥ ‪‬ﻳ ﹸﻜ ‪‬ﻦ ‪‬ﻣ ‪‬ﻴ‪‬ﺘ ﹰﺔ ﹶﻓ ‪‬ﻬ ‪‬ﻢ ﻓ‪‬ﻴ ‪‬ﻪ ‪‬ﺷ ‪‬ﺮﻛﹶﺎ ُﺀ ‪‬ﺳ‪‬ﻴ ‪‬‬

‫»و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﻧﭽﻪ در ﺷﻜﻢ اﻳﻦ دامﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺎص ﭘﺴﺮان و ﻣﺮدان‬ ‫ﻣﺎ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮ زﻧﺎن ﻣﺎ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮد و‬ ‫زن در آن ﺷﺮﻳﻚاﻧﺪ!«‬ ‫درﺑﺎرة اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﻓﻘﺮه دامﻫﺎي وﻳﮋه در دوران ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ دﻳﮕﺮ‬ ‫ﻧﻴﺰ آوردهاﻧﺪ‪ .3‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ آوردﻳﻢ ﻛﻪ ﺳﻌﻴﺪﺑﻦ ﻣﺴﻴﺐ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ‬ ‫دامﻫﺎ را از آن ﻃﺎﻏﻮتﻫﺎﻳﺸﺎن‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺖﻫﺎﻳﺸﺎن‪ -‬ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﺻﺤﻴﺤﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪-‬‬ ‫ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫)رأﻳﺖ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﻟﺤﻲ اﻟﺨﺰاﻋﻲ ﻳﺠﺮ ﻗﺼﺒﻪ ﻓﻲ اﻟﻨﺎر‪ 1‬ﻻﻧﻪ‬ ‫اول ﻣﻦ ﻏﻴﺮ دﻳﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻓﻨﺼﺐ اﻻوﺛﺎن‪ ،‬و ﺳﻴﺐ اﻟﺴﺎﺋﺒﺔ‪ ،‬و ﺑﺤﺮ‬ ‫اﻟﺒﺤﻴﺮة‪ ،‬و وﺻﻞ اﻟﻮﺻﻴﻠﺔ‪ ،‬و ﺣﻤﻲ اﻟﺤﺎﻣﻲ(‪.2‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره ﻣﺎﺋﺪه‪ ،‬آﻳﻪ ‪.103‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره اﻧﻌﺎم‪ ،‬آﻳﻪ ‪.139‬‬ ‫‪ -3‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪90-89‬؛ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻧﻜـ‪ :‬اﻟﻤﻨﻤﻖ‪ ،‬اﺑﻦ ﺣﺒﻴﺐ‪ ،‬ص ‪.329-328‬‬

‫‪84‬‬ ‫»ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮﺑﻦ ﻟﺤﻲ ﺧﺰاﻋﻲ را دﻳﺪم ﻛﻪ ﺷﻜﻤﺒﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬ ‫آﺗﺶ ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ! زﻳﺮا‪ ،‬وي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ دﻳﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ را‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮ داد‪ ،‬و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﻲ را رواج داد‪ ،‬و ﺳﺎﺋﺒﻪ را ﺳﺎﺋﺒﻪ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪،‬‬ ‫و ﺑﺤﻴﺮه ﺑﺎ ﺑﺤﻴﺮه ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ ،‬وﺻﻴﻠﻪ را وﺻﻴﻠﻪ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ ،‬و ﺣﺎﻣﻲ‬ ‫را ﺣﺎﻣﻲ ﮔﺮداﻧﻴﺪ«‪.‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻮم ﻋﺮب‪ ،‬اﻳﻦ اﺣﺘﺮاﻣﺎت و ﺗﺸﺮﻳﻔﺎﺗﻲ را ﻛﻪ ﺑﺮاي‬ ‫ﺑﺖﻫﺎﻳﺸﺎن ﻗﺎﺋﻞ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻘﺮّب آﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاي‬ ‫ﻳﻜﺘﺎ‪» -‬اﷲ«‪ -‬ﻣﻲﺷﻮد و آﻧﺎن را ﺑﻪ او ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺷﻔﻴﻌﺎن ﻧﺰد ﺧﺪاي‬ ‫ﺳﺒﺤﺎن ﺷﻔﺎﻋﺖ اﻳﺸﺎن را ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫﴿ﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﻧ ‪‬ﻌ‪‬ﺒ ‪‬ﺪ ‪‬ﻫ ‪‬ﻢ ﹺﺇﻟﱠﺎ ‪‬ﻟ‪‬ﻴ ﹶﻘﺮ‪‬ﺑ‪‬ﻮﻧ‪‬ﺎ ﹺﺇﻟﹶﻰ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ‪‬ﺯﹾﻟﻔﹶﻰ﴾‪» .٣‬اﺑﻦ ﺑﺖﻫﺎ را ﻧﻤﻲﭘﺮﺳﺘﻴﻢ‬ ‫ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ واﺳﻄﻪ ﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ ﻧﺰدﻳﻚ‬ ‫ﮔﺮداﻧﻨﺪ«‪.‬‬ ‫ﻀﺮ‪ ‬ﻫ ‪‬ﻢ ﻭ‪‬ﻻ ‪‬ﻳ ‪‬ﻨ ﹶﻔ ‪‬ﻌ ‪‬ﻬ ‪‬ﻢ ‪‬ﻭ‪‬ﻳﻘﹸﻮﻟﹸﻮ ﹶﻥ ‪‬ﻫﺆ‪‬ﻻ ِﺀ‬ ‫﴿ ‪‬ﻭ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ‪‬ﺒﺪ‪‬ﻭ ﹶﻥ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ﺩ‪‬ﻭ ‪‬ﻥ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ﻣ‪‬ﺎ ﻻ ‪‬ﻳ ‪‬‬ ‫‪‬ﺷ ﹶﻔﻌ‪‬ﺎ ‪‬ﺅﻧ‪‬ﺎ ‪‬ﻋ ‪‬ﻨ ‪‬ﺪ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ﴾‪» .4‬و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﺠﺰ ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﻧﻪ زﻳﺎﻧﻲ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﻮاﻧﻨﺪ رﺳﺎﻧﻴﺪ و ﻧﻪ ﺳﻮدي ﺑﻪ‬

‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ح ‪4623 ،3521 ،1212‬؛ ﻓﺘﺢاﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ ،98‬ج ‪ ،6‬ص ‪،633‬‬ ‫ج ‪ ،8‬ص ‪.132‬‬ ‫‪ -2‬ذﻳﻞ ﺣﺪﻳﺚ را ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ در ﻓﺘﺢاﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ 643‬از اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﻧﻘﻞ ﻛﺮده‬ ‫اﺳﺖ؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺑﻦ اﻟﻜﻠﺒﻲ در ﻛﺘﺎب اﻻﺻﻨﺎم‪ ،‬ص ‪ 8‬و اﺑﻦ ﺣﺒﻴﺐ در ﻛﺘﺎب اﻟﻤﻨﻤﻖ‪ ،‬ص‬ ‫‪ ،328‬ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ ﻋﺒﺎرات در ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﻛﺮم )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ( ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻗﺴﻤﺖ دﻳﮕﺮ آن را ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﺣﺠﺮﺑﻪ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ارﺟﺎع داده‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ رواﻳﺖ از اﺑﻮﻫﺮﻳﺮه آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻜﺮ‪ :‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪.285‬‬ ‫‪ -3‬ﺳﻮره زﻣﺮ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.3‬‬ ‫‪ -4‬ﺳﻮره ﻳﻮﻧﺲ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.18‬‬

‫آﻧﺎن ﺗﻮاﻧﻨﺪ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬اﻳﻨﺎن ﺷﻔﻴﻌﺎن ﻣﺎ ﻧﺰد ﺧﺪاي‬ ‫ﻳﻜﺘﺎﻳﻨﺪ!«‬ ‫ﺁﺩﺍﺏ ﻭ ﺭﺳﻮﻡ ﻗﻮﻡ ﻋﺮﺏ‬ ‫در ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﻋﺮب »اﺳﺘﻘﺴﺎم ﺑﻪ ازﻻم« رواج داﺷﺖ‪» .‬زﻟﻢ« ﭼﻮﺑﺔ‬ ‫ﺗﻴﺮي را ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﻜﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ »ازﻻم« ﺑﺮ ﺳﻪ ﻧﻮع ﺑﻮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﻧﻮع اول‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﺳﻪ ﺗﻴﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻳﻜﻲ از آن ﺳﻪ »ﻧﻌﻢ« )آري( ﺑﻮد؛‬ ‫دوﻣﻲ »ﻻ« )ﻧﻪ( و ﺳﻮﻣﻲ »ﻏﻔﻞ« )ﻣﻴﺎﻧﻪ(‪ .‬ﻫﺮ ﻛﺎري را ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‬ ‫اﻧﺠﺎم ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ ﺳﻔﺮ و ازدواج و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻮع از ازﻻم‬ ‫اﺳﺘﻘﺴﺎم ﻣﻴﻜﺮدﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ »ﻧﻌﻢ« درﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬آن ﻛﺎر را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدادﻧﺪ؛ و اﮔﺮ‬ ‫»ﻻ« درﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي آن ﺳﺎل از آن ﻛﺎر ﻣﻨﺼﺮف ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ‬ ‫ﺑﻪ زﻳﺎرت ﺑﺖ ﺑﺰرگ ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ؛ و اﮔﺮ »ﻏﻔﻞ« درﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬دو ﻣﺮﺗﺒﻪ اﺳﺘﻘﺴﺎم‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻳﻜﻲ از آن دو ﺗﻴﺮ »ﻧﻌﻢ« ﻳﺎ »ﻻ« درﺑﻴﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻮع دوم‪ ،‬آﺑﻬﺎ و ﻛﺸﺘﺰارﻫﺎ و دﻳﻪﻫﺎ در آﻧﻬﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﻮع ﺳﻮم‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﺑﻮد از ﺳﻪ ﺗﻴﺮ »ﻣﻨﻜﻢ« )ﺧﻮدي(‪» ،‬ﻣﻦ ﻏﻴﺮﻛﻢ«‬ ‫)ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ(؛ »ﻣﻠﺼﻖ« )واﺑﺴﺘﻪ(‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه درﺑﺎرة اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ ﻳﻜﻲ از اﻓﺮاد‬ ‫ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺷﻚ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬او را ﻧﺰد ﻫﺒﻞ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻳﻜﺼﺪ درﻫﻢ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ‬ ‫ﻳﻚ ﺷﺘﺮ ﺟﺰور ﺑﻪ ﻣﺘﺼﺪي آن ﺗﻴﺮﻫﺎي ازﻻم‪» -‬ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻘﺪاح«‪-‬‬ ‫ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ »ﻣﻨﻜﻢ« درﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬او را ﻳﻚ ﻓﺮد اﺻﻴﻞ )وﺳﻴﻂ(‬ ‫ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ؛ و اﮔﺮ »ﻣﻦ ﻏﻴﺮﻛﻢ« درﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬او را ﻳﻚ ﻫﻢﭘﻴﻤﺎن )ﺣﻠﻴﻒ(‬ ‫ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ؛ و اﮔﺮ »ﻣﻠﺼﻖ« درﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺟﺎﻳﮕﺎه او ﻧﺰد آﻧﺎن‬ ‫ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‪ ،‬ﻧﻪ اﺻﻞ و ﻧﺴﺒﻲ ﺑﺮاي او ﻗﺎﺋﻞ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ او را‬ ‫ﻫﻢﭘﻴﻤﺎن ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ -1‬ﻧﻜـ‪ :‬ﻓﺘﺢاﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪277‬؛ ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.153-152‬‬

‫‪86‬‬ ‫»ﻣﻴﺴﺮ« و »ﻗﺪاح« ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻧﻮﻋﻲ از ﻗﻤﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ‬ ‫اﺳﺘﻘﺴﺎم ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎاﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮي را ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ آن ﻗﻤﺎر‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﻴﻮة اﻳﻦ ﻗﻤﺎر ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﺘﺮ را ﻧﺴﻴﻪ‬ ‫ﻣﻲﺧﺮﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬و آﻧﺮا ﻧﺤﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﻮﺷﺖ آن ﺷﺘﺮ را ﺑﻪ ‪ 28‬ﻗﺴﻤﺖ ﻳﺎ‬ ‫‪ 10‬ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ آن ﻗﺴﻤﺖﻫﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺴﺎم‬ ‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻴﺮﻫﺎ ﺑﺮ دو ﻧﻮع ﺑﻮدﻧﺪ‪» :‬راﺑﺢ« )ﺑﺮﻧﺪه( و »ﻏﻔﻞ«‬ ‫)ﺑﺎزﻧﺪه(‪ .‬ﻫﺮﻛﺲ ﺗﻴﺮ »راﺑﺢ« ﺑﻪ ﻧﺎم او درﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺪه ﺑﻮد و ﺳﻬﻢ‬ ‫ﺧﻮدش را از ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ ﻧﺤﺮ ﺷﺪه درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﺮد؛ و ﻫﺮﻛﺲ ﺗﻴﺮ‬ ‫»ﻏﻔﻞ« ﺑﻪ ﻧﺎم او درﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و از او ﻏﺮاﻣﺖ ﺑﻬﺎي ﺷﺘﺮ را‬ ‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫در ﻋﻬﺪ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي ﻛﺎﻫﻨﺎن و ﻋﺮاﻓﺎن و ﻣﻨﺠﻤﺎن‬ ‫اﻳﻤﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪» .‬ﻛﺎﻫﻦ« از ﺣﻮادث و وﻗﺎﻳﻊ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎن آﻳﻨﺪه ﺧﺒﺮ‬ ‫ﻣﻲداد‪ ،‬و ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺮار داﻧﺎﺳﺖ؛ ﺑﻌﻀﻲ از ﻛﺎﻫﻨﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن‬ ‫ﺧﻮدﺷﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺰادي از ﺟﻨﻴﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﺎن ﻣﺪﻋﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ‬ ‫وﺳﻴﻠﺔ ﻓﻬﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ او داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از ﻏﻴﺐ ﺑﺎﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از‬ ‫آﻧﺎن ﻧﻴﺰ‪ ،‬ادﻋﺎ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ را از ﻃﺮﻳﻖ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎ و ﺷﻮاﻫﺪ و ﻗﺮاﺋﻦ‬ ‫ﺑﺎزﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ،‬و از ﻻﺑﻼي ﺳﺨﻨﺎن ﻳﺎ رﻓﺘﺎر ﻳﺎ اﺣﻮال ﻣﺨﺎﻃﺒﺸﺎن ﺑﻪ ﻓﻬﻢ‬ ‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻮردﻧﻈﺮ دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع از ﻛﺎﻫﻨﺎن را »ﻋﺮاف«‬ ‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺪﻋﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺎل دزدﻳﺪه ﺷﺪه و‬ ‫ﻣﻜﺎن ﺳﺮﻗﺖ و ﺣﻴﻮان ﮔﻤﺸﺪه و اﻣﺜﺎل آن را ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪» .‬ﻣﻨﺠﻢ« ﺑﻪ‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن و ﻛﻮاﻛﺐ آﺳﻤﺎن ﻣﻲﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺳﻴﺮ‬ ‫و ﺣﺮﻛﺖ آﻧﻬﺎ و زﻣﺎن ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب و ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﺷﺪن آﻧﻬﺎ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬

‫‪ -1‬ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺷﺮح و ﺑﺴﻂ داده اﺳﺖ‪ :‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،261 ،259‬و‬ ‫در ﺑﻌﻀﻲ ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در ﻣﺘﻦ آوردهاﻳﻢ اﺧﺘﻼف دارد‪.‬‬

‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ آن ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت‪ ،‬اوﺿﺎع و اﺣﻮال آﻳﻨﺪه و ﺣﻮادﺛﻲ‬ ‫را ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ روي ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ ،‬ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي ﻣﻨﺠﻤﺎن در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻧﺠﻮم؛ و‬ ‫در راﺳﺘﺎي ﻫﻤﻴﻦ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻧﺠﻮم و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺳﺘﺎرﮔﺎن آﺳﻤﺎن در زﻧﺪﮔﻲ‬ ‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ »اﻧﻮاء« اﻳﻤﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﻼن و ﻓﻼن‬ ‫»ﻧﻮء« از ﺑﺎرش ﺑﺎران ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪﻳﻢ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫»ﻃﻴﺮه« ﻧﻴﺰ در دوران ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر راﻳﺞ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از اﻳﻨﻜﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﺎل ﺑﺪ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ .‬اﺻﻞ و ﺑﻨﻴﺎد اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪة ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ آن‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﭘﺮﻧﺪه ﻳﺎ آﻫﻮﻳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و او را از ﺳﺮ راه‬ ‫ﺧﻮد ﻣﻲراﻧﺪﻧﺪ؛ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻣﻲرﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻛﺎري ﻛﻪ ﻗﺼﺪ‬ ‫آن را داﺷﺘﻨﺪ ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و آن ﻛﺎر را ﻧﻴﻜﻮ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ‬ ‫ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻣﻲرﻓﺖ‪ ،‬از اﻧﺠﺎم ﻛﺎري ﻛﻪ در ﭘﻲ آن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻓﺎل ﺑﺪ ﻣﻲزدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ راﻫﻲ ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ و ﭘﺮﻧﺪه ﻳﺎ‬ ‫ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﺳﺮ راه آﻧﺎن ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻓﺎل ﺑﺪ ﻣﻲزدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻫﻤﻴﻦ ارﺗﺒﺎط ﺑﻮده اﺳﺖ رﺳﻢ آوﻳﺰان ﻛﺮدن اﺳﺘﺨﻮان ﻗﻮزك ﭘﺎي‬ ‫ﺧﺮﮔﻮش‪ ،‬و اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ روزﻫﺎ و ﻣﺎهﻫﺎ و ﺑﺮﺧﻲ از ﺟﺎﻧﻮران و ﺑﺮﺧﻲ‬ ‫از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺑﺮﺧﻲ از زﻧﺎن ﻓﺎل ﺑﺪ ﻣﻲزدﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﺪﺷﮕﻮن‬ ‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ »ﻋﺪوي« و »ﻫﺎﻣﻪ« ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﺴﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬روﺣﺶ آرام ﻧﻤﻲﮔﻴﺮدﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي او‬ ‫ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ ﺷﻮد و اﻧﺘﻘﺎل ﺧﻮن او ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬و روح ﺷﺨﺺ ﻣﻘﺘﻮل ﺑﻪ‬ ‫ﺻﻮرت ﻫﺎﻣﻪ –ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻐﺪ‪ -‬درﻣﻲآﻳﺪ و در دﺷﺖ و ﺑﻴﺎن ﺑﻪ ﭘﺮواز‬ ‫درﻣﻲآﻳﺪ؛ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺗﺸﻨﻪام! ﻳﺎ‪ :‬آﺑﻢ دﻫﻴﺪ! آﺑﻢ ﺑﺪﻫﻴﺪ! وﻗﺘﻲ اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮن‬ ‫او ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬آرام ﻣﻲﮔﻴﺮد و آﺳﻮده ﻣﻲﺷﻮد ‪.2‬‬ ‫‪ -1‬ﻧﻜـ‪ :‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ص ‪7503 ،4147 ،1038 ،846‬؛ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪،83‬‬ ‫ح ‪.71‬‬ ‫‪ -2‬ﻧﻜـ‪ :‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ح ‪ 5770 ،5757‬و ﺣﻮاﺷﻲ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻫﻨﺪي ﺑﺮ آن‪.‬‬

‫‪88‬‬

‫ﺑﻘﺎﻱ ﺩﻳﻦ ﻭ ﺁﻳﻴﻦ ﺍﺑﺮﺍﻫﻴﻢ )ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺴﻼﻡ(‬ ‫ﻗﻮم ﻋﺮب‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬ﭘﻴﺶ از ﻇﻬﻮر اﺳﻼم در ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﺑﺴﺮ‬ ‫ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ‪ ،‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻘﺎﻳﺎﻳﻲ از دﻳﻦ ﺣﻨﻴﻒ و آﻳﻴﻦ ﺣﻀﺮت‬ ‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( در ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺟﺎﻣﻌﺔ آﻧﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬و دﻳﻦ‬ ‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺗﺮك ﻧﻜﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻴﺖاﷲ اﻟﺤﺮام را ﻫﻤﭽﻨﺎن‬ ‫ﺑﺰرگ ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ؛ دور آن را ﻃﻮاف ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ ﺣﺞ ﻣﻲﮔﺰاردﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮه‬ ‫ﺑﺠﺎي ﻣﻲآوردﻧﺪ؛ وﻗﻮف ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎت و وﻗﻮف در ﻣﺰدﻟﻔﻪ داﺷﺘﻨﺪ؛ و ﺷﺘﺮان‬ ‫ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ را در ﻣﻨﻲ ﻧﺤﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ ﺟﺰ آﻧﻜﻪ اﻳﻦ ﻣﻮارد ﻳﺎد ﺷﺪه را ﺑﺎ‬ ‫ﺑﺪﻋﺖﻫﺎﻳﻲ درآﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫‪ (1‬ﻗﺮﻳﺶ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻓﺮزﻧﺪان اﺑﺮاﻫﻴﻢ واﻫﻞ ﺣﺮم ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬و ﻣﺘﻮﻟﻴﺎن‬ ‫ﺧﺎﻧﺔ ﺧﺪاو ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻣﻜﻪ؛ از ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﻋﺮب ﻫﻴﭽﻜﺲ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻖ و‬ ‫ﻣﻨﺰﻟﺘﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻣﺎ دارﻳﻢ‪ ،‬و ﺧﻮدﺷﺎن را »ﺣ‪‬ﻤﺲ« ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺮاﺳﺎس‬ ‫آن‪ ،‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ را ﺳﺰاوار ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ از ﻣﺤﺪودة »ﺣﺮم« ﺑﻴﺮون ﺑﺮوﻳﻢ و‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ »ﺣﻞ« )ﺧﺎرج از ﺣﺮم( ﭘﺎي ﺑﮕﺬارﻳﻢ! از اﻳﻦ رو‪،‬در ﻋﺮﻓﺎت‬ ‫وﻗﻮف ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدم از ﻋﺮﻓﺎت ﺑﻪ ﻣﺸﻌﺮاﻟﺤﺮام ﺳﺮازﻳﺮ‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﺪﻧﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ از ﻣﺰدﻟﻔﻪ ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺣﺎﺟﻴﺎن‬ ‫ﻣﻲﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آﻧﺎن اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن را ﻓﺮﺳﺘﺎده‬ ‫اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺱ﴾‪» .1‬آﻧﮕﺎه ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﻮﻳﺪ از‬ ‫ﺽ ﺍﻟﻨ‪‬ﺎ ‪‬‬ ‫ﺚ ﹶﺃﻓﹶﺎ ‪‬‬ ‫﴿ﹸﺛﻢ‪ ‬ﹶﺃﻓ‪‬ﻴﻀ‪‬ﻮﺍ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ‪‬ﺣ ‪‬ﻴ ﹸ‬ ‫ﻫﻤﺎن ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺳﺮازﻳﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ!«‬ ‫‪ (2‬و ﻧﻴﺰ ﻗﺮﻳﺶ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺣﻤﺲ« را ﺳﺰاوار ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺳﺮﺷﻴﺮ‬ ‫درﺳﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ از ﺷﻴﺮ روﻏﻦ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﺮماﻧﺪ؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪،‬‬ ‫ﻧﺒﺎﻳﺪ داﺧﻞ ﺧﻴﻤﻪاي ﺑﺸﻮﻧﺪ ﻛﻪ از ﻣﻮي ﭼﺎرﭘﺎﻳﺎن درﺳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ و‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره ﺑﻘﺮه آﻳﻪ ‪199‬‬

‫ﻧﻴﺰ ﻧﺒﺎﻳﺪ زﻳﺮ ﺳﺎﻳﺒﺎن ﺑﺮوﻧﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﺮماﻧﺪ؛ و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ زﻳﺮ‬ ‫ﺳﺎﻳﺒﺎﻧﻲ ﺑﺮوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در ﺧﻴﻤﻪﻫﺎﻳﻲ ﺳﺮﭘﻨﺎه ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ از ﭼﺮم ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ (3‬ﻫﻢ آﻧﺎن ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﻫﻞ ﺣﻞ«‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ ﻏﻴﺮ اﻫﻞ ﺣﺮم‪ -‬ﺳﺰاوار‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ از ﺧﻮراﻛﻲﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﻞ ﺑﻪ ﻣﺤﺪودة ﺣﺮم آوردهاﻧﺪ‪ ،‬در‬ ‫ﺣﺮم ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺣﺞ ﻣﻲﮔﺰارﻧﺪ ﻳﺎ ﻋﻤﺮه ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻲآورﻧﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ (4‬ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن‪ -‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻫﻞ ﺣﺮم‪ -‬اﻫﻞ ﺣﻞ )دﻳﮕﺮ ﻣﺮدم( را اﻣﺮ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ وارد ﺣﺮم ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر‪ ،‬ﻛﻌﺒﻪ را‬ ‫ﻃﻮاف ﻧﻜﻨﻨﺪ ﻣﮕﺮ در ﺟﺎﻣﺔ »ﺣﻤﺲ«؛ و در اﺟﺮاي اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬اﻓﺮاد ﻗﺒﻴﻠﻪ‬ ‫ﻗﺮﻳﺶ ﻣﺮدم را ﺗﺤﺖﻧﻈﺮ و ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ ﻣﺮد ﺟﺎﻣﻪاش را ﺑﻪ ﻣﺮد‬ ‫ﻣﻲداد ﺗﺎ ﺑﺎ آن ﻃﻮاف ﻛﻨﺪ‪ ،‬و زن ﺟﺎﻣﻪاش را ﺑﻪ زن ﻣﻲداد ﺗﺎ ﻃﻮاف ﻛﻨﺪ‬ ‫و ﺟﺎﻣﻪ را ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎل‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻌﻀﻲ از ﺣﺞﮔﺰاران دﺳﺘﺸﺎن ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻪاي‬ ‫ﻧﻤﻲرﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺮدان ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻃﻮاف ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و زﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺔ ﺟﺎﻣﻪﻫﺎﻳﺸﺎن را‬ ‫از ﺗﻦ ﺑﻴﺮون ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﻧﻴﻢ ﺗﻨﺔ ﺗﻮري ﻣﻲﭘﻮﺷﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ آن‬ ‫ﻃﻮاف ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و در ﺣﻴﻦ ﻃﻮاف ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺳﺮودﻧﺪ‪:‬‬ ‫اﻟﻴﻮم ﻳﺒﺪو ﺑﻌﻀﻪ او ﻛﻠﻪ‬

‫و ﻣﺎ ﺑﺪا ﻣﻨﻪ ﻓﻼ اﺣﻠﻪ‬

‫»اﻣﺮوز ﻗﺴﻤﺘﻲ از آن ﻳﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ آن ﻫﻮﻳﺪا ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬و ﻫﺮ اﻧﺪازه‬ ‫از آن ﻛﻪ ﻫﻮﻳﺪا ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺮ ﻛﺴﻲ ﺣﻼل ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ!«‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن در اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط‪ ،‬در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﻣﺎن داد‪:‬‬ ‫ﺠ ‪‬ﺪ﴾‪» .3‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم رﻓﺘﻦ ﺑﻪ‬ ‫ﺴﹺ‬ ‫﴿ﻳ‪‬ﺎ ‪‬ﺑﻨﹺﻲ ﺁ ‪‬ﺩ ‪‬ﻡ ‪‬ﺧﺬﹸﻭﺍ ﺯﹺﻳ‪‬ﻨ‪‬ﺘ ﹸﻜ ‪‬ﻢ ‪‬ﻋ ‪‬ﻨ ‪‬ﺪ ﹸﻛﻞﱢ ‪‬ﻣ ‪‬‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ آراﻳﺶﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪«.‬‬ ‫ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ اﻳﻦ ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮد ﻳﺎ زﻧﻲ ﺗﻦ ﺑﻪ اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﻣﺰﺑﻮر‬ ‫ﻧﻤﻲداد‪ ،‬و ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻪاي ﻛﻪ از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﻞ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺖ ﻃﻮاف ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﭘﺲ‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪202‬‬ ‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﺳﻮره اﻋﺮاف‪ ،‬آﻳﻪ ‪.31‬‬

‫‪90‬‬ ‫از ﻃﻮاف ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ آن ﺟﺎﻣﻪ را از ﺗﻦ ﺑﺪر ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ ﺧﻮد او و ﻧﻪ‬ ‫ﻫﻴﭽﻜﺲ دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺑﺎﻳﺴﺖ از آن ﺟﺎﻣﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ ‪.1‬‬ ‫‪ (5‬ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن در ﺣﺎل اﺣﺮام‪ ،‬از در ورودي ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﺸﺎن وارد‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از ﭘﺸﺖ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﺸﺎن ﻧﻘﺐ ﻣﻲزدﻧﺪ و از آن ﺳﻮراﺧﻲ‬ ‫ﻛﻪ در ﭘﺸﺖ ﺧﺎﻧﻪ ﺗﻌﺒﻴﻪ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ وارد و ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ‬ ‫ﺟﻔﺎي ﻣﺴﻠﻢ را ﻋﻤﻠﻲ ﻧﻴﻜﻮ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮآن از اﻳﻦ ﻋﻤﻞ آﻧﺎن را‬ ‫ﻧﻬﻲ ﻓﺮﻣﺪ‪ .‬ﻗﺎل اﷲ ﺗﻌﺎﻟﻲ‪:‬‬ ‫ﺕ ‪‬ﻣﻦ‪ ‬ﹸﻇﻬ‪‬ﻮ ﹺﺭﻫ‪‬ﺎ ‪‬ﻭﹶﻟ ‪‬ﻜﻦ‪ ‬ﺍﹾﻟﹺﺒﺮ‪ ‬ﻣ ﹺﻦ ﺍﺗ‪‬ﻘﹶﻰ ‪‬ﻭﹾﺃﺗ‪‬ﻮﺍ‬ ‫ﺲ ﺍﹾﻟﹺﺒﺮ‪ ‬ﹺﺑﹶﺄ ﹾﻥ ‪‬ﺗ ﹾﺄﺗ‪‬ﻮﺍ ﺍﹾﻟ‪‬ﺒﻴ‪‬ﻮ ‪‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭﹶﻟ ‪‬ﻴ ‪‬‬ ‫ﺕ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ﺃﹶ‪‬ﺑﻮ‪‬ﺍﹺﺑﻬ‪‬ﺎ ﻭ‪‬ﺍﺗ‪‬ﻘﹸﻮﺍ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ﹶﻟ ‪‬ﻌﻠﱠ ﹸﻜ ‪‬ﻢ ‪‬ﺗ ﹾﻔ ‪‬ﻠﺤ‪‬ﻮ ﹶﻥ﴾‪.2‬‬ ‫ﺍﹾﻟ‪‬ﺒﻴ‪‬ﻮ ‪‬‬

‫»ﻧﻴﻜﻲ ﺑﻪ آن ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ از ﭘﺸﺖ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﺘﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ درآﻳﻴﺪ؛‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﻧﻴﻜﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﺎن ﺗﻘﻮا ﭘﻴﺸﻪ ﻛﻨﻨﺪ؛ و از در‬ ‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﺘﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ درآﻳﻴﺪ؛ و ﺑﺎ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﻴﺪ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ رﺳﺘﮕﺎر‬ ‫ﺷﻮﻳﺪ«‪.‬‬ ‫ﺍﺩﻳﺎﻥ ﻭ ﻣﺬﺍﻫﺐ ﺩﻳﮕﺮ‬ ‫آﻳﻴﻦﻫﺎي ﺷﺮك و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﻲ و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺧﺮاﻓﺎت و اوﻫﺎم‪ ،‬دﻳﻦ و‬ ‫آﻳﻴﻦ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﺮدم ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و‬ ‫ﻣﺠﻮﺳﻴﺎن و ﺻﺎﺑﻴﺎن ﻧﻴﺰ راﻫﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ورود ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‬ ‫ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫* ﻳﻬﻮﺩﻳﺎﻥ دﺳﺖ ﻛﻢ ﻃﻲ دو دوره ﺑﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﻟﻌﺮب ﻫﺠﺮت‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪203 ،202‬؛ ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ح ‪.1665‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره ﺑﻘﺮه‪ ،‬آﻳﻪ ‪189‬؛ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ذﻳﻞ آﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ح‬ ‫‪4512 ،1803‬؛ ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.622-621‬‬

‫دورة اول‪ :‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن درﮔﻴﺮ و دار ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺑﺎﺑﻠﻴﺎن و آﺷﻮرﻳﺎن در‬ ‫ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻫﺠﺮت ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫ﻫﺠﺮت ﻧﺎﺷﻲ از ﻓﺸﺎر ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ ﻳﻬﻮدﻳﺎن وارد ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺷﻬﺮ و دﻳﺎرﺷﺎن را وﻳﺮان‪ ،‬و ﻣﻌﺒﺪﺷﺎن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺨﺘﻨﺼﺮ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ﺳﺎل ‪ 587‬ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد‪،‬ﻧﺎﺑﻮد ﮔﺮداﻧﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن را ﺑﻪ‬ ‫اﺳﺎرت ﺑﻪ ﺑﺎﺑﻞ ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬و از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬ ‫ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ را ﺗﺮك ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺣﺠﺎز روي آوردﻧﺪ و در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎﻟﻲ آن‬ ‫اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪.1‬‬ ‫دورة دوم‪ :‬دوﻣﻴﻦ دورة ﻫﺠﺮت ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬از اﺷﻐﺎل‬ ‫ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺗﻮﺳﻂ روﻣﻴﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺗﻴﺘﻮس‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 70‬ﻣﻴﻼدي آﻏﺎز‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﺸﺎر ﺳﻬﻤﮕﻴﻦ روﻣﻴﺎن ﺑﺮ ﻳﻬﻮدﻳﺎن و وﻳﺮان ﺷﺪن وﻧﺎﺑﻮد‬ ‫ﺷﺪن ﻣﻌﺒﺪﺷﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪ از ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻳﻬﻮد ﺑﻪ ﺣﺠﺎز ﻛﻮﭼﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و در‬ ‫ﻳﺜﺮب و ﺧﻴﺒﺮ و ﺗﻴﻤﺎء اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و در آن ﻣﻨﺎﻃﻖ‪ ،‬ﻗﺮﻳﻪﻫﺎ و ﻗﻠﻌﻪﻫﺎ و‬ ‫ﺑﺮج و ﺑﺎروﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬آﻳﻴﻦ ﻳﻬﻮد در ﻣﻴﺎن ﻋﺪهاي از‬ ‫اﻋﺮاب از ﻃﺮﻳﻖ اﻳﻦ ﻣﻬﺎﺟﺮان اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و در ﺣﻮادث ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭘﻴﺶ‬ ‫از اﺳﻼم و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ روﻳﺪادﻫﺎي ﺻﺪر اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮي ﺑﺴﺰا داﺷﺖ‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ‬ ‫ﻛﻪ اﺳﻼم ﻇﻬﻮر ﻛﺮد‪ ،‬ﻗﺒﻴﻠﻪﻫﺎي ﻣﺸﻬﻮر ﻳﻬﻮد ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ :‬ﺧﻴﺒﺮﻳﺎن؛‬ ‫ﺑﻨﻲ اﻟﻨﻀﻴﺮ؛ ﺑﻨﻲ اﻟﻤﺼﻄﻠﻖ؛ ﺑﻨﻲ ﻗﺮﻳﻈﻪ؛ ﺑﻨﻲ ﻗﻴﻨﻘﺎع‪ .‬ﺳﻤﻬﻮدي آورده‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻳﻬﻮدي ﻣﻬﺎﺟﺮ در ﻳﺜﺮب ﻣﺘﺠﺎور از ‪ 20‬ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻮده‬ ‫اﺳﺖ ‪.2‬‬ ‫آﻳﻴﻦ ﻳﻬﻮدﻳﺖ در ﻳﻤﻦ‪ ،‬از ﺳﻮي ﺗﺒﺎن اﺳﻌﺪ اﺑﻮﻛﺮب ﻧﻔﻮذ ﻛﺮد‪ .‬وي‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رزﻣﻨﺪه ﺑﻪ ﻳﺜﺮب رﻓﺖ‪ ،‬و در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ آﻳﻴﻦ ﻳﻬﻮد ﮔﺮدن ﻧﻬﺎد‪ ،‬و‬ ‫دو ﺗﻦ از اﺣﺒﺎر ﺑﻨﻲ ﻗﺮﻳﻈﻪ را ﺑﻪ ﻳﻤﻦ آورد‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻳﻬﻮدﻳﺖ‬

‫‪ -1‬ﻗﻠﺐ ﺟﺰﻳﺮةاﻟﻌﺮب‪ ،‬ص ‪.251‬‬ ‫‪ -2‬وﻓﺎءاﻟﻮﻓﺎ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪165‬؛ ﻗﻠﺐ ﺟﺰﻳﺮةاﻟﻌﺮب‪ ،‬ص ‪.251‬‬

‫‪92‬‬ ‫درﻳﻤﻦ رو ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش و رواج ﻧﻬﺎد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﭘﺲ از وي ﻳﻮﺳﻒ ذوﻧﻮاس‬ ‫ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﺠﺮان ﻫﺠﻮم ﺑﺮد‪ ،‬و آﻧﺎن را ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ‬ ‫ﺑﻪ آﻳﻴﻦ ﻳﻬﻮدﻳﺖ ﮔﺮدن ﻧﻬﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﺤﻴﺎن ﻧﺠﺮان از ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ آﻳﻴﻦ ﻳﻬﻮد اﺑﺎ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ وذوﻧﻮاس ﺧﻨﺪقﻫﺎي آﺗﺶ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ،‬و آﻧﺎن را ﺑﻪ‬ ‫آﺗﺶ ﻛﺸﻴﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻣﺮد و زن و ﻛﻮدﻛﺎن ﺧﺮدﺳﺎل و ﭘﻴﺮان ﺳﺎﻟﺨﻮرده‬ ‫ﻳﻜﺴﺎن رﻓﺘﺎر ﻛﺮد‪ .‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺗﻌﺪاد ﻛﺸﺘﮕﺎن ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار ﺗﺎ ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﺑﻮده‬ ‫اﺳﺖ ‪ .1‬اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا در ﻣﺎه اﻛﺘﺒﺮ ﺳﺎل ‪ 523‬ﻣﻴﻼدي اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ ‪.2‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل داﺳﺘﺎن اﺻﺤﺎب اﻻﺧﺪود را در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در ﺳﻮره‬ ‫ﺑﺮوج آورده اﺳﺖ؛ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺕ ﺍﹾﻟ ‪‬ﻮﻗﹸﻮ ‪‬ﺩ * ﹺﺇ ﹾﺫ ‪‬ﻫ ‪‬ﻢ ‪‬ﻋ ﹶﻠ ‪‬ﻴﻬ‪‬ﺎ ﹸﻗﻌ‪‬ﻮ ‪‬ﺩ *‬ ‫ﺏ ﺍﹾﻟﹸﺄ ‪‬ﺧﺪ‪‬ﻭ ‪‬ﺩ * ﺍﻟﻨ‪‬ﺎ ﹺﺭ ﺫﹶﺍ ‪‬‬ ‫ﺻﺤ‪‬ﺎ ‪‬‬ ‫﴿ ﹸﻗ‪‬ﺘ ﹶﻞ ﹶﺃ ‪‬‬ ‫ﲔ ‪‬ﺷﻬ‪‬ﻮ ‪‬ﺩ﴾‪.٣‬‬ ‫‪‬ﻭ ‪‬ﻫ ‪‬ﻢ ‪‬ﻋﻠﹶﻰ ﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﻳ ﹾﻔ ‪‬ﻌ ﹸﻠﻮ ﹶﻥ ﺑﹺﺎﹾﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﺆ ‪‬ﻣﹺﻨ ‪‬‬

‫»ﺑﺮ ﺑﺎد اﺻﺤﺎب اﺧﺪود‪ .‬آﺗﺶ ﺳﻬﻤﮕﻴﻦ و ﻣﺎﻳﻪدار‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺑﺮ‬ ‫ﺳﺮ آن ﺧﻨﺪقﻫﺎي آﺗﺶ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬و ﺧﻮد ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﺑﺎ اﻫﻞ‬ ‫اﻳﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪«.‬‬ ‫* ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ اﺷﻐﺎل ﺣﺒﺸﻴﺎن و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺑﻌﻀﻲ ﻣﺒﻠﻐﺎن‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ آﻳﻴﻦ ﺧﻮد را در ﺑﻼد ﻋﺮبﻧﺸﻴﻦ رواج دادﻧﺪ‪ .‬آﻏﺎز اﺷﻐﺎل ﻳﻤﻦ‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ﺣﺒﺸﻴﺎن ﺳﺎل ‪ 340‬ﻣﻴﻼدي ﺑﻮد؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻳﻦ اﺷﻐﺎل آﻧﭽﻨﺎن‬ ‫اﺳﺘﻤﺮار ﻧﻴﺎﻓﺖ و در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 370‬ﺗﺎ ‪ 378‬ﻣﻴﻼدي ﺣﺒﺸﻴﺎن از ﻳﻤﻦ‬ ‫ﺑﻴﺮون راﻧﺪه ﺷﺪﻧﺪ؛‪ 4‬اﻣﺎ زﻣﻴﻨﻪ را ﺑﺮاي ﻧﺸﺮ و ﮔﺴﺘﺮش آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‬ ‫ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ و ﻣﺮدم ﻳﻤﻦ در راﺳﺘﺎي ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺳﺨﺖ‬ ‫‪ -1‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻧﻜـ‪ :‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪35 ،31 ،27 ،22-20‬؛ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺳﻮره‬ ‫ﺑﺮوج در ﻛﺘﺐ ﺗﻔﺴﻴﺮ‪.‬‬ ‫‪ -2‬اﻟﻴﻤﻦ ﻋﺒﺮاﻟﺘﺎرﻳﺦ‪ ،‬ص ‪.159-158‬‬ ‫‪ -3‬ﺳﻮره ﺑﺮوج‪ ،‬آﻳﺎت ‪.7-4‬‬ ‫‪ -4‬اﻟﻴﻤﻦ ﻋﺒﺮاﻟﺘﺎرﻳﺦ‪ ،‬ص ‪159-158‬؛ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻌﺮب ﻗﺒﻞ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ص ‪.432 ،122‬‬

‫ﺗﺸﻮﻳﻖ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص‪ ،‬در اﺛﻨﺎي ﺳﺎﻟﻴﺎن اﺷﻐﺎل ﻳﻤﻦ ﻣﺮدي زاﻫﺪ‬ ‫ﭘﻴﺸﻪ و ﻣﺴﺘﺠﺎباﻟﺪﻋﻮه و ﺻﺎﺣﺐ ﻛﺮاﻣﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﻴﻤﻴﻮن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺠﺮان‬ ‫آﻣﺪ‪ ،‬و ﻣﺮدم را ﺑﻪ آﻳﻴﻦ ﻧﺼﺮاﻧﻴﺖ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﻧﻴﺰ دﻋﻮت او را‬ ‫اﺟﺎﺑﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ از‬ ‫راﺳﺘﮕﻮﻳﻲ او وﺣﻘﺎﻧﻴﺖ دﻳﻦ او ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 525‬ﻣﻴﻼدي ﺣﺒﺸﻴﺎن ﻳﻤﻦ را اﺷﻐﺎل ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫در واﻗﻊ‪ ،‬اﻳﻦ اﺷﻐﺎل ﺑﺎزﺗﺎب ﻛﺎرﻫﺎي ذوﻧﻮاس و ﺳﻮزاﻧﻴﺪن ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در‬ ‫ﺧﻨﺪقﻫﺎي آﺗﺶ ﺑﻮد‪ ،‬و اﺑﺮﻫﻪ اﻻﺷﺮم ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻳﻤﻦ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ؛ ﺑﺎ‬ ‫ﻧﺸﺎط ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﺎ وﺳﻌﺖ اﻓﺰونﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﺸﺮ و ﮔﺴﺘﺮش آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬و ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﭘﻴﺶ رﻓﺖ ﻛﻪ در ﻳﻤﻦ ﻛﻌﺒﻪاي ﺑﻨﺎ ﻛﺮد‪ ،‬و ﺧﻮاﺳﺖ‬ ‫زاﺋﺮان ﻋﺮب را از ﺣﺞ ﺑﻴﺖاﷲ ﺑﺎزدارد و ﺑﻪ ﺣﺞ ﮔﺰاردن ﺑﺴﻮي ﻛﻌﺒﺔ‬ ‫ﻳﻤﻦ وادار ﺳﺎزد‪ ،‬و ﺧﺎﻧﺔ ﺧﺪا را ﻛﻪ در ﻣﻜﻪ اﺳﺖ وﻳﺮان ﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل او را ﺑﻪ ﻛﻴﻔﺮ دﻧﻴﺎ و آﺧﺮﺗﺶ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫آل ﻏﺴﺎن و ﻗﺒﺎﺋﻞ ﺗﻐﻠﺐ و ﻃﻴﻲ و ﺑﻌﻀﻲ ﻗﺒﺎﺋﻞ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ‬ ‫ﻫﻤﺠﻮاري ﺑﺎ روﻣﻴﺎن ﺑﻪ آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ درآﻣﺪﻧﺪ؛ ﺣﺘﻲ ﺑﻌﻀﻲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‬ ‫ﺣﻴﺮه ﻧﻴﺰ ﺑﺮ آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﮔﺮدن ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪.‬‬ ‫* ﻣﺠﻮﺳﻴﺎن ﻧﻴﺰ درﻣﻴﺎن ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻋﺮب ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻫﻤﺠﻮار اﻳﺮان ﻧﻔﻮذ‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و آﻳﻴﻦ ﻣﺠﻮس در ﻋﺮاق ﻋﺮب و ﺑﺤﺮﻳﻦ‪ -‬اﺣﺴﺎء و ‪‬ﻫﺠ‪‬ﺮ و‬ ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺠﺎور آن در ﺳﻮاﺣﻞ ﺧﻠﻴﺞﻓﺎرس ﻃﺮﻓﺪاراﻧﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﻋﺪهاي از‬ ‫رﺟﺎل ﻳﻤﻦ ﻧﻴﺰ در اﺛﻨﺎي اﺷﻐﺎل ﻳﻤﻦ از ﺳﻮي اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ آﻳﻴﻦ ﻣﺠﻮس‬ ‫ﮔﺮوﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫* ﺻﺎﺑﻴﺎن‪ ،‬ﺷﺎﺧﺺ دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺒﺸﺎن ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺳﺘﺎرﮔﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ »اﻧﻮاء« در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻧﺰول ﺑﺎران‪ ،‬و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺳﺘﺎرﮔﺎن در زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ‬ ‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺟﻬﺎن آﻓﺮﻳﻨﺶ را ﺑﻪ دﺳﺖ‬

‫‪ -1‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻧﻚ‪ :‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.34-31‬‬

‫‪94‬‬ ‫دارﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎوشﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺣﻔﺎريﻫﺎ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻋﺮاق و‬ ‫ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻛﻠﺪاﻧﻴﺎن‪ -‬ﻗﻮم ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬ﺑﺮ اﻳﻦ آﻳﻴﻦ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺮدم ﺷﺎم وﻣﺮدم ﻳﻤﻦ ﻧﻴﺰ‬ ‫در ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎي دور ﺑﻪ آﻳﻴﻦ ﺻﺎﺑﻴﺎن ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و‬ ‫ﮔﺴﺘﺮش ادﻳﺎن ﺟﺪﻳﺪﺗﺮ ﻳﻬﻮدﻳﺖ وﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬ﺻﺎﺑﻴﺎن ﭘﺎﻳﻪ و ﻣﺎﻳﻪ ﺧﻮد را‬ ‫از دﺳﺖ دادﻧﺪ و روﻧﻘﺸﺎن ﻓﺮوﻛﺶ ﻛﺮد؛اﻣﺎ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن آﺛﺎر و ﺑﻘﺎﻳﺎﻳﻲ از‬ ‫ﭘﻴﺮوان اﻳﻦ آﻳﻴﻦ‪ ،‬آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﻣﺠﻮﺳﻴﺎن ﻳﺎ ﻫﻢﺟﻮار ﻣﺠﻮﺳﻴﺎن‪ ،‬در ﻋﺮاق‬ ‫ﻋﺮب و در ﺳﻮاﺣﻞ ﺧﻠﻴﺞﻓﺎرس وﺟﻮد دارد‪.1‬‬ ‫از »ﺯﻧﺪﻗﻪ« ﻧﻴﺰ در ﻣﻴﺎن ﻋﺮب آﺛﺎري وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬و زﻧﺪﻳﻘﺎﻧﻲ در‬ ‫ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬و راه ﻧﻔﻮذ زﻧﺪﻗﻪ در ﻣﻴﺎن ﻋﺮب از ﻃﺮﻳﻖ ﺣﻴﺮه‬ ‫ﺑﻮد؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻣﻴﺎن ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﻧﻴﺰ زﻧﺪﻳﻘﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ‬ ‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﺑﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺮﺧﻮرد ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﺤﺖﺗﺄﺛﻴﺮ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ‬ ‫زﻧﺪﻗﻪ روي آورﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺍﻭﺿﺎﻉ ﺩﻳﻨﻲ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎﻥ )ﺧﻼﺻﻪ(‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺳﻼم ﻇﻬﻮر ﻛﺮد‪ ،‬آﻳﻴﻦﻫﺎ و ادﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎزﺷﻨﺎﺧﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻫﺮ ﻳﻚ‬ ‫در ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﻋﺮب ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮد را داﺷﺖ‪ ،‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻳﻦ‬ ‫ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي دﻳﻨﻲ دﭼﺎر اﺧﺘﻼف و در آﺳﺘﺎﻧﺔ ﻧﺎﺑﻮدي ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻛﻪ ﻣﺪﻋﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮ آﻳﻴﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از اواﻣﺮ و ﻧﻮاﻫﻲ‬ ‫ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﺪور ﺑﻮدﻧﺪ و ﻓﻀﺎﺋﻞ اﺧﻼﻗﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺑﺮاﻫﻴﻢ در ﻣﻴﺎن‬ ‫آﻧﺎن رﻧﮓ ﺑﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﺮدم ﺳﺨﺖ ﮔﻨﺎﻫﻜﺎر ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺮور‬ ‫زﻣﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن آداب و رﺳﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺧﺮاﻓﺎت دﻳﻨﻲ ﺑﻮد و در ﻣﻴﺎن‬ ‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎن از ﭘﻴﺶ رواج داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ آﻧﺎن آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و در زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ و دﻳﻨﻲ ﻗﻮم ﻋﺮب ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺴﺰاﻳﻲ ﺑﺮﺟﺎي ﻧﻬﺎده ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﺗﺎرﻳﺦ ارض اﻟﻘﺮان‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.208-193‬‬

‫ﻳﻬﻮدﻳﺖ‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ آﻳﻴﻨﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺳﺮاﺳﺮ رﻳﺎو ﺗﺤﻜﻢ‪ ،‬و ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن‬ ‫ﻳﻬﻮد ﺧﺪاﻳﺎﻧﻲ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ در ﻛﻨﺎر ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ زور در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم‬ ‫داوري و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺨﻨﺎن زﻳﺮ ﻟﺒﻲ و‬ ‫ﺧﻄﻮرات ذﻫﻨﻲ ﻣﺮدم را ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﻤﺎم ﻫﻢ و ﻏﻢ ﺧﻮدﺷﺎن‬ ‫را ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﻣﺎل و ﻣﻨﺎل و ﺣﻔﻆ ﺟﺎه و رﻳﺎﺳﺖ ﻣﺼﺮوف ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺖ ﺗﺒﺎﻫﻲ دﻳﻦ و ﻧﺸﺮ و ﮔﺴﺘﺮش اﻟﺤﺎد و ﻛﻔﺮ واﻫﺎﻧﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﻟﻬﻲ ﺗﻤﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﮕﺎن را ﺑﻪ ﺣﻔﻆ و رﻋﺎﻳﺖ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻓﺮﻣﻮده و ﺑﻪ ﺗﻘﺪﻳﺲ آﻧﻬﺎ واداﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ وﺛﻨﻴﺖ دﺷﻮار و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ درآﻣﺪه‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﺧﺪا و اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻃﺮز ﺷﮕﻔﺘﻲ ﺧﻠﻂ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ آﻳﻴﻦ‪ ،‬از‬ ‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺣﻘﻴﻘﻲ در ﻗﻠﻮب ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮد؛ زﻳﺮا‪ ،‬ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ آن از روﻧﺪ‬ ‫زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻗﻮم ﻋﺮب ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﻋﺎدت ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از آن‬ ‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬دور ﺑﻮد‪.‬‬ ‫دﻳﮕﺮ ادﻳﺎن ﻗﻮم ﻋﺮب ﻧﻴﺰ‪ ،‬وﺿﻊ ﭘﻴﺮوان آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اوﺿﺎع و اﺣﻮال‬ ‫ﻣﺸﺮﻛﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﻓﻜﺎرﺷﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﻣﺸﺮﻛﺎن ﺷﺒﻴﻪ و ﻋﻘﺎﻳﺪﺷﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮد‪ ،‬و آداب و رﺳﻮم اﻳﺸﺎن ﺑﺎ آداب و رﺳﻮم ﻣﺸﺮﻛﺎن‬ ‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻳﻜﺴﺎن ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪96‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‬ ‫ﺳﻴﻤﺎي ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﺮﺑﻲ‬ ‫اﻳﻨﻚ‪ ،‬ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﻲ و اوﺿﺎع دﻳﻨﻲ ﺟﺰﻳﺮهاﻟﻌﺮب را ﺑﺎز ﺷﻨﺎﺧﺘﻴﻢ‪،‬‬ ‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اوﺿﺎع و اﺣﻮال اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي و اﺧﻼﻗﻲ ﻋﺮﺑﻲ در‬ ‫ﻋﻬﺪ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﺑﻴﺎﻓﻜﻨﻴﻢ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ در ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻳﺠﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬ ‫ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺍﻭﺿﺎﻉ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬ ‫در ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻴﻄﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ اوﺿﺎع و اﺣﻮال آﻧﻬﺎ‬ ‫ﺳﺨﺖ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﻴﺎن اﺷﺮاف‪ ،‬رواﺑﻂ ﻣﺮدان ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن ﺑﺴﻴﺎر‬ ‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ و ﻣﺘﺮﻗﻴﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ .‬زﻧﺎن از آزادي اراده و ﻧﻔﻮذ ﻛﻠﻤﻪ ﺳﻬﻢ ﺑﺴﺰاﻳﻲ داﺷﺘﻨﺪ؛ ﺑﺴﻴﺎر‬ ‫ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﺑﻮدﻧﺪ؛ و از ﻫﺮﺟﻬﺖ اﻣﻨﻴﺖ و ﻣﺼﻮﻧﻴﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و درﺟﻬﺖ ﺣﻤﺎﻳﺖ از‬ ‫آﻧﺎن ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬و ﺧﻮﻧﻬﺎ رﻳﺨﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮدان ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﻪ‬ ‫واﺳﻄﺔ ﻓﻀﺎﺋﻞ و ﻣﻨﺎﻗﺒﻲ در ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﻋﺮب ﻣﻮرد ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﮕﺎن از‬ ‫ﺳﺨﺎوت و ﺷﺠﺎﻋﺘﺸﺎن ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﻴﺸﺘﺮ اوﻗﺎت‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ از راﺑﻄﺔ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎ زﻧﺎن‬ ‫ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآوردﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻴﺎن اﺷﺮاف ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬اﻳﻦ زن ﺑﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻫﻤﺔ ﻗﺒﺎﺋﻞ را ﮔﺮد ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﻤﻊ ﻛﻨﺪ و ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﺻﻠﺢ و ﺻﻔﺎ ﺑﺮﻗﺮار‬ ‫ﻛﻨﺪ‪،‬و ﻧﻴﺰ اﮔﺮ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن آﺗﺶ ﺟﻨﮓ و ﻛﺎرزار را ﺷﻌﻠﻪور‬ ‫ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺮدان رﺋﻴﺲ ﺑﻼﻣﻨﺎزع ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺣﺮف ﺣﺮف اﻳﺸﺎن‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ارﺗﺒﺎط ﻣﺮد ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش از ﻃﺮﻳﻖ ﻋﻘﺪ و ازدواج ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬و ﺣﺘﻤﺎً ازدواج‬ ‫زن ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﺗﺤﺖﻧﻈﺮ و ﺑﺎ اﺷﺮاف اوﻟﻴﺎي او ﺻﻮرت ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬و ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻘﻲ را‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﺎن ﺧﻮدرأﻳﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺟﺮﻳﺎن اﻳﻦ اوﺿﺎع واﺣﻮال در ﻣﻴﺎن اﺷﺮاف‪ ،‬در ﻣﺤﻴﻄﻬﺎي دﻳﮕﺮ‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﻧﻮاع آﻣﻴﺰش ﻣﻴﺎن ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺮاي آن رواﺑﻂ‬ ‫ﺑﻲﺣﺪ و ﻣﺮز ﺟﻨﺴﻲ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻲ ﺟﺰ ﺑﻲﺑﻨﺪوﺑﺎري و ﻓﺤﺸﺎ و زنﺑﺎرﮔﻲ و ﻓﺴﺎد ﻧﻤﻲﺗﻮان‬ ‫ﺳﺮاغ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺨﺎري ودﻳﮕﺮان از ﻋﺎﻳﺸﻪ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬ﭼﻨﻴﻦ رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬ ‫ازدواج در ﻋﻬﺪ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﺷﻴﻮه ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ :‬ﺷﻴﻮة اول ﻫﻤﺎن اردواﺟﻲ‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ اﻣﺮوزه در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮد ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﻣﺮدي دﻳﮕﺮ ﻣﻲرود و دﺧﺘﺮ‬ ‫ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ او ﻳﺎ دﺧﺘﺮ ﺧﻮد او را ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻬﺮﻳﻪ ﻣﻲﭘﺮدازد و ﺑﺎ او‬ ‫ازدواج ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺷﻴﻮة دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ از ﺣﻴﺾ ﭘﺎك ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻔﺮﺳﺖ ﻓﻼن ﻣﺮد ﺑﻴﺎﻳﺪ و ﺧﻮدت را در اﺧﺘﻴﺎر او ﺑﮕﺬار! و ﺷﻮﻫﺮ آن زن از‬ ‫ﻫﻤﺴﺮش ﻛﻨﺎره ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ او دﺳﺖ ﻧﻤﻲزد ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺸﻮد ﻛﻪ آﻳﺎ از آن‬ ‫ﻣﺮدي ﻛﻪ ﺧﻮدش را در اﺧﺘﻴﺎر او ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎردار ﺷﺪه اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ؛ وﻗﺘﻲ اﻳﻦ‬ ‫ﻗﻀﻴﻪ روﺷﻦ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬دوﺑﺎره ﻣﺮد اﮔﺮ دوﺳﺖ داﺷﺖ ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﻫﻤﺴﺮش ﻣﻲرﻓﺖ؛ و اﻳﻦ‬ ‫ﻛﺎر را از آن ﺟﻬﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﻲداد ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻓﺮزﻧﺪي از ﻧﻈﺮ ﻃﺒﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬ ‫ﻧﺠﻴﺐﺗﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ازدواج را »ﻧﻜﺎح اﻻﺳﺘﺒﻀﺎع« ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﻴﻮة دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ‬ ‫وﺟﻮد داﺷﺖ‪ :‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺮدان ﻛﻪ ﺗﻌﺪادﺷﺎن ﻛﻤﺘﺮ از ده ﻧﻔﺮ ﺑﻮد ﺟﻤﻊ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻣﺪﺗﻲ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﺎن ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﺮاغ آن زن ﻣﻲرﻓﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ‬ ‫ﺑﺎردار ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬و وﺿﻊ ﺣﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬و ﭼﻨﺪ ﺷﺐ از وﺿﻊ ﺣﻤﻞ او ﻣﻲﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫دﻧﺒﺎل آن ﻣﺮدان ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎد؛ ﻫﻴﭽﻴﻚ از آن ﻣﺮدان ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﺣﻀﻮر ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن‬ ‫ﻧﺰد آن زن ﺧﻮدداري ﻛﻨﺪ؛ ﻫﻤﻪ ﻧﺰد او ﺟﻤﻊ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬آن زن ﺧﻄﺎب ﻫﻤﺔ آن ﻣﺮدان‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻮب ﻣﻲداﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻣﻦ ﭼﻪ راﺑﻄﻪاي داﺷﺘﻪاﻳﺪ! اﻳﻨﻚ ﻣﻦ ﻓﺮزﻧﺪي‬ ‫آوردهام! و اﻳﻦ ﻓﺮزﻧﺪ از آن ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ،‬اي ﻓﻼن! و ﻧﺎم ﻫﺮ ﻳﻚ از آن ﻣﺮدان را ﻛﻪ‬ ‫دوﺳﺖ داﺷﺖ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﻲآورد‪ ،‬و ﻓﺮزﻧﺪش را ﺑﻪ آن ﻣﺮد ﻣﻠﺤﻖ ﻣﻲﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬آن ﻣﺮدﻧﻴﺰ‬

‫‪98‬‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ آن ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮدداري ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ ﺷﻴﻮة ازدواج ﭼﻨﺎن ﺑﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺮدان ﺑﻲﺷﻤﺎري ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﻳﻚ زن راﺑﻄﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﺎن ﻫﺮ ﻗﻮت ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺮ آن زن وارد ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬آن زن ﻧﻴﺰ از ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﺎ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از آن ﻣﺮدان ﻛﻪ‬ ‫ﻧﺰد او ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮدداري ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ زﻧﺎن ﻓﺎﺣﺸﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮ در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﺸﺎن‬ ‫ﺑﻴﺮﻗﻲ ﻣﻲزدﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﺑﺎز ﺑﻮدن در ﺧﺎﻧﺔ آﻧﺎن ﺑﻪ روي ﻫﻤﺔ ﻣﺮدان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻫﺮﻛﺲ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ آن زن راﺑﻄﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ زﻧﻲ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺎردار ﻣﻲﺷﺪو ﻓﺮزﻧﺪ‬ ‫ﻣﻲآورد‪ ،‬ﻣﺮدان ﻫﻤﻪ ﺟﻤﻊ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻗﻴﺎﻓﻪﺷﻨﺎس ﻣﻲآوردﻧﺪ‪ ،‬و ﻃﺒﻖ داوري‬ ‫ﻗﻴﺎﻓﻪﺷﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ آن زن ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از آن ﻣﺮدان ﻣﻠﺤﻖ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬از آن ﭘﺲ آن زن‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪش را ﺑﻪ ﻧﺎم وﻧﺴﺐ آن ﻣﺮد ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪ و ﻓﺮزﻧﺪ آن ﻣﺮد ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬آن ﻣﺮد ﻧﻴﺰ‬ ‫از ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﻓﺮزﻧﺪ آن زن ﻓﺎﺣﺸﻪ ﺧﻮدداري ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬را ﺑﻪ ﺣﻖ ﻣﺒﻌﻮث ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ازدواجﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮل در دوران‬ ‫ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ را ﺑﺠﺰ ﻫﻤﻴﻦ ازدواج اﺳﻼﻣﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ‪ ،‬از ﻣﻴﺎن ﺑﺮد‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﮔﺎه رواﺑﻂ ﺟﻨﺴﻲ ﻣﻴﺎن ﻣﺮدان و زﻧﺎن را ﻟﺒﺔ ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎ و ﻧﻮك ﻧﻴﺰهﻫﺎ‬ ‫ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲﻛﺮد؛ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻪ در ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻗﺒﻴﻠﮕﻲ‪ ،‬زﻧﺎن ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺮدان ﻗﺒﻴﻠﺔ ﭘﻴﺮوز ﺷﺪه ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و آن ﻣﺮدان ﺑﺪون ﻫﻴﭻ رادع‬ ‫و ﻣﺎﻧﻌﻲ آن زﻧﺎن را از آن ﺧﻮد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺎدران ﺑﻪ دﻧﻴﺎ‬ ‫ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ اﻳﻦ ﻋﺎر و ﻧﻨﮓ را ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻋﺮف اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ دوران ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ‪ ،‬ﻣﺮدان ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻫﺮﭼﻨﺪ زﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮي ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺣﺪو اﻧﺪازهاي ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺷﻤﺎر زﻧﺎن و ﻫﻤﺴﺮان‬ ‫ﻳﻚ ﻣﺮد را ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﺗﻦ ﻣﺤﺪود ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬ﺧﻮاﻫﺮان را ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﻳﻚ ﻣﺮد‬ ‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ح ‪5127‬؛ ﺳﻨﻦ اﺑﻲ داود‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﻨﻜﺎح‪ ،‬ﺑﺎب وﺟﻮه اﻟﻨﻜﺎح اﻟﺘﻲ ﻛﺎن ﻳﺘﻨﺎﻛﺢ ﺑﻬﺎ اﻫﻞ‬ ‫اﻟﺠﺎﻫﻠﻴﻪ‪.‬‬

‫درﻣﻲآوردﻧﺪ؛ و ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮان ﭘﺪرﺷﺎن ﭘﺲ از ﻃﻼق دادن ﭘﺪر‪ ،‬ﻳﺎ وﻓﺎت ﭘﺪر ازدواج‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ از اﻳﻦ ﻧﻮع ازدواج ﻧﻴﺰ ﻧﻬﻲ ﻓﺮﻣﻮد )ﺳﻮرة ﻧﺴﺎء‪ ،‬آﻳﺔ ‪ 22‬و آﻳﺔ‬ ‫‪ .(23‬ﻃﻼق و رﺟﻮع ﻧﻴﺰ ﻳﻜﺴﺮه در دﺳﺖ ﻣﺮدان ﺑﻮد‪ ،‬و ﺷﻤﺎر ﻣﻌﻴﻦ و اﻧﺪازه ﻣﺸﺨﺼﻲ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ؛ اﺳﻼم‪ ،‬ﻫﻢ ﻃﻼق و ﻫﻢ رﺟﻮع را ﺑﻪ ﺣﺪود و ﺿﻮاﺑﻄﻲ ﻣﺤﺪود ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫زﻧﺎ و ﻓﺤﺸﺎ در ﻣﻴﺎن ﻫﻤﺔ اﻗﺸﺎر ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻋﺮب در آن روزﮔﺎر راﻳﺞ ﺑﻮد‪ .‬و ﻫﻴﭽﻴﻚ‬ ‫از اﻗﺸﺎر ﻳﺎ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻳﺎ ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﻣﺮدﻣﻲ ﻣﺴﺘﺜﻨﻲ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﺰ اﻳﻨﻜﻪ ﻋﺪه ﻣﻌﺪودي از‬ ‫ﻣﺮدان و زﻧﺎن‪ ،‬ﺷﺨﺼﻴﺖ و ﺧﻮي و ﺧﻠﻖ آﻧﺎن ﺑﺮﺗﺮ و واﻻﺗﺮ از آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺎﺿﺮ‬ ‫ﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ رذﻳﻠﺖ دﭼﺎر ﺑﺸﻮﻧﺪ‪ .‬زﻧﺎن آزاد وﺿﻌﺸﺎن ﺑﻬﺘﺮ از ﻛﻨﻴﺰان ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺎﺟﻌﺔ‬ ‫ﺑﺰرگ؛ ﺣﺎل و روز ﻛﻨﻴﺰان ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ ،‬اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻣﺮدان و زﻧﺎن‬ ‫در ﻋﻬﺪ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ اﺣﺴﺎس ﻋﺎر و ﻧﻨﮓ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر زﺷﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ‬ ‫داده ﺷﻮد‪ .‬اﺑﻮداود از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺷﻌﻴﺐ از ﭘﺪرش از ﺟﺪش رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدي در ﻣﺤﻀﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮلاﷲ؛‬ ‫ﻓﻼن ﺷﺨﺺ ﭘﺴﺮ ﻣﻦ اﺳﺖ! ﻣﻦ در ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﺑﺎ ﻣﺎدرش راﺑﻄﺔ ﺟﻨﺴﻲ داﺷﺘﻪام! رﺳﻮل‬ ‫ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫)ﻻ ﺩﻋﻮﺓ ﰲ ﺍﻻﺳﻼﻡ! ﺫﻫﺐ ﺃﻣﺮ ﺍﳉﺎﻫﻠﻴﺔ! ﺍﻟﻮﻟﺪ ﻟﻠﻔﺮﺍﺵ‪ ،‬ﻭﻟﻠﻌﺎﻫﺮ ﺍﳊﺠﺮ(‪.2‬‬ ‫»در اﺳﻼم اﻳﻦ ﻧﻮع اﻧﺘﺴﺎب وﺟﻮد ﻧﺪارد! دوران ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﺳﭙﺮي ﺷﺪه اﺳﺖ!‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ از آن ﺑﺴﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و زﻧﺎﻛﺎر را ﺟﺰ ﺳﻨﮓ ﻧﺼﻴﺒﻲ ﻧﻴﺴﺖ!«‬ ‫داﺳﺘﺎن ﻛﺸﻤﻜﺶ ﺳﻌﺪﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص و ﻋﺒﺪﺑﻦ زﻣﻌﻪ ﻧﻴﺰ درﺑﺎرة ﭘﺴﺮ ﻛﻨﻴﺰ زﻣﻌﻪ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺑﻦ زﻣﻌﻪ‪ -‬ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪.1‬‬ ‫‪ -1‬ﺳﻨﻦ اﺑﻲ داود‪ ،‬ﺑﺎب ﻧﺴﺦ اﻟﻤﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻌﺪ اﻟﺘﻄﻠﻴﻘﺎت اﻟﺜﻼث؛ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻧﻜـ‪ :‬ﺳﺒﺐ ﻧﺰول اﻟﻄﻼق ﻣﺮﺗﺎن )ﺳﻮرة‬ ‫ﺑﻘﺮه‪ ،‬آﻳﻪ ‪ (229‬در ﻛﺘﺐ ﺗﻔﺴﻴﺮ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻨﻦ اﺑﻲ داود‪ ،‬ﺑﺎب »اﻟﻮﻟﺪ ﻟﻠﻔﺮاش«‪ :‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.207‬‬

‫‪100‬‬ ‫رواﺑﻂ ﻣﺮدان ﺑﺎ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن ﻧﻴﺰ اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﺎن ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫اﻧﻤﺎ اوﻻد ﻧﺎ ﺑﻴﻨﻨﺎ‬

‫اﻛﺒﺎدﻧﺎ ﺗﻤﺸﻲ ﻋﻠﻲ اﻻرض‬

‫»اﻳﻦ ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺎ در ﻣﻴﺎن ﻣﺎ‪ ،‬ﺟﮕﺮ ﮔﻮﺷﻪﻫﺎي ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ روي زﻣﻴﻦ راه‬ ‫ﻣﻲروﻧﺪ!«‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ از آﻧﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮاﻧﺸﺎن را از ﺗﺮس ﺑﻲآﺑﺮوﻳﻲ ﻳﺎ ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﻲ‪ ،‬زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﺴﺮاﻧﺸﺎن را از ﺗﺮس ﺑﻴﻨﻮاﻳﻲ و ﺗﻬﻴﺪﺳﺘﻲ ﻣﻲﻛﺸﺘﻨﺪ )ﺳﻮرة اﻧﻌﺎم‪ ،‬آﻳﻪ‬ ‫‪151‬؛ ﺳﻮرة ﻧﺤﻞ؛ آﻳﺔ ‪ 58‬و آﻳﺔ ‪59‬؛ ﺳﻮرة اﺳﺮاء آﻳﻪ ‪31‬؛ ﺳﻮرة ﺗﻜﻮﻳﺮ‪ ،‬آﻳﺔ ‪ .(8‬اﻟﺒﺘﻪ‪،‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮرد اﺧﻴﺮ‪ -‬ﻗﺘﻞ ﭘﺴﺮان‪ -‬را ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺧﻠﻖ و ﺧﻮي راﻳﺞ در آن دوران ﺑﺪاﻧﻴﻢ؛‬ ‫زﻳﺮا‪ ،‬ﻗﻮم ﻋﺮب ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﺔ اﻗﻮام‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺴﺮاﻧﺸﺎن ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻮاﺳﻄﺔ آﻧﺎن ﺷﺮ‬ ‫دﺷﻤﻦ را از ﺳﺮ ﺧﻮدﺷﺎن ﻛﻮﺗﺎه ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫رواﺑﻂ ﻣﺮدان ﺑﺎ ﺑﺮادران و ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﻫﺎﻳﺸﺎن و ﺧﺎﻧﺪاﻧﺸﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ و ﭘﺮﺗﻮان‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻌﺼﺐ ﻗﺒﻴﻠﮕﻲ رﻣﺰ ﺣﻴﺎت و ﻣﻤﺎت آﻧﺎن ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﻴﺎن اﻓﺮاد ﻫﺮ ﻗﺒﻴﻠﻪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ‬ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬روح اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺣﺲ ﻧﻮع دوﺳﺘﻲ ﻛﺎﻣﻼ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد‪ ،‬و ﺗﻌﺼﺐ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ آن‬ ‫اﻓﺰوده ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎﻳﻪ و ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﺗﻌﺼ‪‬ﺐ ﻧﮋادي و ﺣﻤﻴﺖ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲداد‪ .‬آﻧﺎن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻀﻤﻮن اﻳﻦ ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ ﻋﺮﺑﻲ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻧﺼﺮ اﺧﺎك ﻇﺎﻟﻤﺎ اوﻣﻈﻠﻮﻣﺎ«‪ ،‬ﺑﺮادرت را در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻳﺎري ﻛﻦ؛ ﺧﻮاه‬ ‫ﺳﺘﻤﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاه ﺳﺘﻤﺪﻳﺪه! آﻧﻬﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲ واژﮔﺎن اﻳﻦ ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺎ آن‬ ‫ﺗﻌﺪﻳﻞ و ﺗﺼﺤﻴﺤﻲ ﻛﻪ اﺳﻼم در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻳﺎري‬ ‫ﻛﺮدن ﺷﺨﺺ ﺳﺘﻤﮕﺮ‪ -‬در واﻗﻊ ﺑﺎزداﺷﺘﻦ او از ﺳﺘﻤﮕﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ رﻗﺎﺑﺖ و ﻛﺸﻤﻜﺶ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺟﺎه و ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ و ﺳﺮوري‪ ،‬آﺗﺶ ﺟﻨﮓ را‬ ‫‪ -1‬ﺑﺮاي اﻳﻦ داﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﻧﻜـ‪ :‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ح ‪،6749 ،4303 ،2745 ،2533 ،2421 ،2218 ،2053‬‬ ‫‪7182 ،6817 ،6765‬؛ ﻓﺘﺢاﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.342‬‬

‫در ﻣﻴﺎن ﻗﺒﺎﺋﻞ و ﻃﻮاﻳﻔﻲ روﺷﻦ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ در اﺻﻞ ﻫﻤﻪ از ﻳﻚ ﭘﺪر ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‬ ‫در ﻣﺎﺟﺮاي اوس و ﺧﺰرج‪ ،‬ﻋﺒﺲ و ذﺑﻴﺎن؛ ﺑﻜﺮ و ﺗﻐﻠﺐ‪ ،‬و دﻳﮕﺮ ﻗﺒﺎﺋﻞ روي داد‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ ،‬رواﺑﻂ ﻣﻴﺎن ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻫﺮﺟﻬﺖ از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻧﻴﺮوي‬ ‫ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻋﺮب در ﺟﻨﮓ ﺻﺮف ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺎﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺎ ﺣﺪودي از ﺷﺪت‬ ‫و ﺣﺪت اﻳﻦ ﺟﻨﮕﻬﺎ ﺑﻜﺎﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻴﻢ و ﻫﺮاﺳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻲ آداب و رﺳﻮم‬ ‫ﻣﺸﺘﺮك ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ دﻳﻨﻲ و ﺧﺮاﻓﺎت‪ ،‬ﺑﺮ آﻧﺎن ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺎه ﻧﻴﺰ‪» ،‬ﻣﻮاﻻت« و‬ ‫»ﺣﻠﻒ« و »ﺗﺒﻌﻴﺖ« ﺑﻪ ﮔﺮدﻫﻢ آﻣﺪن ﻗﺒﺎﺋﻞ ﺑﺴﻴﺎر دور از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺮام ﺑﺮاي ﻗﻮم ﻋﺮب رﺣﻤﺘﻲ ﺑﻮد‪ ،‬و ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪاي ﺑﺮاي ﺗﺜﺒﻴﺖ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ و ﺗﺄﻣﻴﻦ‬ ‫ﻣﻌﺎش آﻧﺎن؛ ﭼﻪ‪ ،‬ﻗﻮم ﻋﺮب در ﻣﺎﻫﻬﺎي ﺣﺮام‪ ،‬در ﭘﺮﺗﻮ ﺷﺪت رﻋﺎﻳﺖ و اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺎﻫﻬﺎي ﺣﺮام داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از اﻣﻨﻴﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮرﺟﺎء‬ ‫ﻋﻄﺎردي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬وﻗﺘﻲ ﻣﺎه رﺟﺐ ﻓﺮا ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻴﻢ‪ :‬از ﻛﺎر اﻧﺪازﻧﺪة ﻧﻴﺰهﻫﺎ!‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻧﻴﺰهاي را ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺖ آﻫﻨﻴﻦ ﻣﻲداﺷﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﻴﺮي ﻛﻪ ﻧﻮك آﻫﻨﻴﻦ ﻣﻲداﺷﺖ‪،‬‬ ‫واﻧﻤﻲﮔﺬاﺷﺘﻴﻢ ﺟﺰ آﻧﻜﻪ آﻧﻬﺎ را از ﺧﻮدﻣﺎن دور ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬و ﻛﻨﺎري ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪﻳﻢ‪ ،‬در‬ ‫ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﺎه رﺟﺐ‪1‬؛ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻮد در دﻳﮕﺮ ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺮام‪.2‬‬ ‫ﻛﻮﺗﺎه ﺳﺨﻦ آﻧﻜﻪ اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻗﻮم ﻋﺮب ﺑﻪ ﺣﻀﻴﺾ ﺿﻌﻒ و ﻧﺎﺑﺨﺮدي‬ ‫ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺎداﻧﻲ و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻲ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺧﻴﻤﻪ و ﺧﺮﮔﺎه زده ﺑﻮد‪ ،‬و ﺧﺮاﻓﺎت ﺑﺮاي‬ ‫ﺧﻮدﺷﺎن ﺷﻮﻛﺖ و ﺻﻮﻟﺘﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﻫﻤﭽﻮن ﭼﺎرﭘﺎﻳﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬زﻧﺎن‬ ‫ﮔﺎه ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎﻻﻫﺎي ﺑﻴﺠﺎن دﻳﮕﺮ ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬رواﺑﻂ ﻣﻴﺎن‬ ‫اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺴﺖ و از ﻫﻢ ﮔﺴﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎﻳﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻫﻢ‬

‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ح ‪.4376‬‬ ‫‪ -2‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪.91‬‬

‫‪102‬‬ ‫و ﻏﻢ اﻳﺸﺎن ﻣﺼﺮوف ﭘﺮ ﻛﺮدن ﺧﺰاﻧﻪﻫﺎﻳﺸﺎن از دﺳﺘﻤﺎﻳﻪﻫﺎي رﻋﻴﺖ و ﺗﻮدة ﻣﺮدم‪ ،‬و‬ ‫ﺑﻪ راه اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺑﺪﺧﻮاﻫﺎن و دﺷﻤﻨﺎﻧﺸﺎن‪ ،‬ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺍﻭﺿﺎﻉ ﺍﻗﺘﺼﺎﺩﻱ‬ ‫اوﺿﺎع اﻗﺘﺼﺎدي ﻗﻮم ﻋﺮب ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻌﻲ از ﻣﺘﻐﻴﺮ اوﺿﺎع اﻗﺘﺼﺎدي آﻧﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ‬ ‫ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﮔﺬران زﻧﺪﮔﻲ در ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﻋﺮب ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻴﺎﻓﻜﻨﻴﻢ؛ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ وﺳﻴﻠﺔ آﻧﺎن ﺑﺮاي رﻓﻊ و رﺟﻮع ﻧﻴﺎزﻫﺎي زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﺳﻔﺮﻫﺎي ﺗﺠﺎري ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻣﻴﺴﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎن را ﺳﻼﻣﺖ‬ ‫و اﻣﻨﻴﺖ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو ﺷﺮط ﻣﻬﻢ و اﺳﺎﺳﻲ رواج ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ در ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪،‬‬ ‫ﺑﺠﺰ ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺮام‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻣﻔﻘﻮد ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺮام ﺑﻮد ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺎزارﻫﺎي ﻣﻌﺮوف ﻋﺮب از ﻗﺒﻴﻞ ﻋﻜﺎظ‪ ،‬ذياﻟﻤﺠﺎز‪ ،‬ﻣﺠﻨﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺻﻨﺎﻳﻊ‪ ،‬ﻗﻮم ﻋﺮب ﺑﻲﺑﻬﺮهﺗﺮﻳﻦ اﻗﻮام ﺑﺸﺮي از ﻫﻨﺮ و ﺻﻨﻌﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺻﻨﺎﻳﻊ دﺳﺘﻲ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن رواج داﺷﺖ‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ ﺑﺎﻓﻨﺪﮔﻲ و دﺑﺎﻏﻲ و اﻣﺜﺎل‬ ‫آن‪ ،‬در ﻳﻤﻦ و ﺣﻴﺮه و اﻃﺮاف ﺷﺎم ﺑﻮد‪ .‬آري‪ ،‬در داﺧﻞ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻧﻴﺰ اﻧﺪﻛﻲ‬ ‫ﻛﺸﺎورزي وﻛﺸﺖ و ﻛﺎر و داﻣﺪاري وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﮕﻲ زﻧﺎن ﻋﺮب ﺑﻪ رﻳﺴﻨﺪﮔﻲ‬ ‫اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ‪ ،‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬ﻫﺮ آﻧﭽﻪ داﺷﺘﻨﺪ در ﻣﻌﺮض ﻗﺘﻞ وﻏﺎرت ﺑﻮد‪ ،‬و ﺗﻬﻴﺪﺳﺘﻲ‬ ‫و ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ و ﺑﺮﻫﻨﮕﻲ ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺍﻭﺿﺎﻉ ﺍﺧﻼﻗﻲ‬ ‫ﺑﻲﺷﻚ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻋﺮب در ﻋﻬﺪ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﭘﺴﺘﻲﻫﺎ و ذﻟﺖﻫﺎﻳﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ‪،‬‬ ‫و ﺑﺎ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ درﮔﻴﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻘﻞ ﺳﻠﻴﻢ ﺑﺸﺮ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬و‬ ‫وﺟﺪان اﻧﺴﺎن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ آﻧﺮا ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﺧﻠﻖ و ﺧﻮيﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪ‬

‫و ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ﻧﻴﺰ در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺘﻲ ﻣﻲاﻧﺪازد‪ ،‬و ذﻫﻦ اﻧﺴﺎن را ﺑﺎ ﺳﺆاﻻت ﻣﺘﻌﺪدي دﭼﺎر ﻛﺸﻤﻜﺶ ﻣﻲﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ اﺧﻼق ﻓﺎﺿﻠﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬ ‫‪َ (1‬ﻛﺮَم‪ :‬در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻛﺮم و ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪي ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ ﻣﻲدادﻧﺪ و ﺑﻪ‬ ‫آن اﻓﺘﺨﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﻴﻤﻲ از اﺷﻌﺎرﺷﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ‪ .‬ﮔﺎه‬ ‫ﺧﻮدﺳﺘﺎﻳﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و از ﻛﺮم و ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪي ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﮔﺎه دﻳﮕﺮان‬ ‫را ﺑﻪ ﺳﺨﺎ و ﻛﺮم ﻣﻲﺳﺘﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮد ﻋﺮب‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎن ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﻲرﺳﻴﺪ؛ ﺧﻮد او از ﺷﺪت‬ ‫ﺳﺮﻣﺎو ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ رﻧﺞ ﻣﻲﺑﺮد؛ از داراﻳﻲ دﻧﻴﺎ ﺑﺠﺰ ﻳﻚ ﺷﺘﺮ ﻣﺎده ﻛﻪ ﺗﻤﺎم زﻧﺪﮔﻲ او و‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﺧﺎﻧﻮادة او ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺪاﺷﺖ؛ دﻳﮓ ﺑﺨﺸﺎﻳﺶ در وﺟﻮد او ﺑﻪ ﺟﻮش ﻣﻲآﻣﺪ؛ ﺑﻪ‬ ‫ﺳﺮاغ آن ﻣﻲرﻓﺖ و آن ﻧﺎﻗﻪ را ﺑﺮاي ﻣﻬﻤﺎﻧﺶ ذﺑﺢ ﻣﻲﻛﺮد! از ﺟﻤﻠﻪ دﻳﮕﺮ آﺛﺎر ﻛﺮم‬ ‫اﻳﺸﺎن آن ﺑﻮد ﻛﻪ دﻳﻪﻫﺎي ﺳﻬﻤﮕﻴﻦ و ﻏﺮاﻣﺖﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬ ‫واﺳﻄﺔ آن از ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي و ﺗﺒﺎه ﺷﺪن ﺟﺎن اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ؛ و از ﺑﺎﺑﺖ اﻳﻦ‬ ‫ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﻲﻫﺎ و ﮔﺬﺷﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮ دﻳﮕﺮ رؤﺳﺎ و ﺳﺮان ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻓﺨﺮ ﻣﻲﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮ اﺛﺮ ﮔﺮاﻳﺶ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﻮم ﻋﺮب ﺑﻪ ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﻲ و ﻛﺮم داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻴﮕﺴﺎري و‬ ‫ﺑﺎدهﻧﻮﺷﻲ را ﻗﺎﺑﻞ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد ﻛﺎري‬ ‫ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه و ﺳﺘﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ راه ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪي و ﻛﺮم را ﺑﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ‪،‬‬ ‫و زﻳﺎده روي از ﺑﺨﺸﺶ و دﻫﺶ را ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن آﺳﺎن ﻣﻲﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﺎظ‪،‬‬ ‫درﺧﺖ اﻧﮕﻮر را » ُﻛﺮْم« و ﺷﺮاب اﻧﮕﻮر را »ﺑﻨﺖاﻟﻜﺮم« ]دﺧﺘﺮ ر‪‬ز[ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ‬ ‫دﻳﻮانﻫﺎي اﺷﻌﺎر ﺟﺎﻫﻠﻲ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻴﺎﻓﻜﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﺮاﺑﺨﻮاري و ﺑﺎدهﮔﺴﺎري‬ ‫و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﺎﻧﺒﻲ آن ﻳﻜﻲ از اﺑﻮاب ﻣﺪﻳﺢ و ﻓﺨﺮ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻨﺘﺮه ﺑﻦ ﺷﺪ‪‬اد ﻋﺒﺴﻲ در ﻣﻌﻠﻘﺔ ﺧﻮﻳﺶ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬ ‫وﻟﻘـــﺪ ﺷـــﺮﺑﺖ ﻣـــﻦ اﻟﻤﺪاﻣـــﻪ ﺑﻌـــﺪﻣﺎ‬

‫رﻛـــﺪ اﻟﻬـــﻮاﺟﺮ ﺑﺎﻟﻤﺸـــﻮف اﻟﻤﻌﻠـــﻢ‬

‫‪104‬‬ ‫ﺑﺰﺟﺎﺟــــــﺔ ﺻــــــﻔﺮاء ذات اﺳــــــﺮة‬

‫ﻗﺮﻧــــﺖ ﺑــــﺎزﻫﺮ ﺑﺎﻟﺸــــﻤﺎل ﻣﻘــــﺪم‬

‫ﻓــــﺎذا ﺷــــﺮﺑﺖ ﻓــــﺎﻧﻨﻲ ﻣﺴــــﺘﻬﻠﻚ‬

‫ﻣـــﺎل و ﻋﺮﺿـــﻲ واﻓـــﺮ ﻟـــﻢ ﻳﻜﻠـــﻢ‬

‫واذا ﺻـــﺤﻮت ﻓﻤـــﺎ اﻗﺼـــﺮﻋﻦ ﻧـــﺪي‬

‫وﻛﻤـــﺎ ﻋﻠﻤـــﺖ ﺷـــﻤﺎﺋﻠﻲ و ﺗﻜﺮﻣـــﻲ‬

‫»ﺑﺎري‪ ،‬ﺷﺮاب ﻓﺮاوان ﻧﻮﺷﻴﺪم‪ ،‬ﺑﺎ دﻳﻨﺎرﻫﺎي ﻧﺸﺎندار و ﺧﻮشرﻧﮓ‪ ،‬آن‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﻛﻪ ﺗﺎﺑﺶ ﺷﺪﻳﺪ آﻓﺘﺎب ﻧﻴﻤﺮوز ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد؛‬ ‫در ﺟﺎﻣﻲ ﺑﻠﻮرﻳﻦ ﻛﻪ داراي ﺧﻄﻮط راه راه ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺑﻮد؛ ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ‪ ،‬از‬ ‫ﺳﺎﻏﺮي ﺳﻴﻤﻴﻦ ﻛﻪ درﺧﺸﻨﺪه و ﺳﺮ ﺑﻪ ﻣﻬﺮ ﺑﻮد؛‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎده ﻣﻲﻧﻮﺷﻢ‪ ،‬داراﻳﻲام را ﺑﻲﺣﺴﺎب ﺑﻪ اﻳﻦ و آن ﻣﻲدﻫﻢ‪ ،‬و‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﺛﺮوت ﻣﻦ آﻧﻘﺪر ﻓﺮاوان اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺧﻠﻠﻲ وارد ﻧﻤﻲﺷﻮد!‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ از ﻣﺴﺘﻲ درﻣﻲآﻳﻢ‪ ،‬از ﻛﺮم و ﺑﺨﺸﺶ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ؛‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ از ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻣﻦ و دﺳﺖ و دلﺑﺎزي ﻣﻦ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﻫﺴﺘﻲ!«‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬از دﻳﮕﺮ آﺛﺎر ﮔﺮاﻳﺶ ﻗﻮم ﻋﺮب ﺑﻪ ﻛﺮم و ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪي‪ ،‬آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﻗﻤﺎر ﺳﺮﮔﺮم ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ آن ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ؛ زﻳﺮا‪ ،‬آﻧﺮا ﻳﻜﻲ از راهﻫﺎي ﺳﺨﺎوت و‬ ‫ﻛﺮم ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ؛ و از ﺳﻮد ﻗﻤﺎر ﻳﺎ آﻧﭽﻪ از ﺳﻬﺎم ﺑﺮﻧﺪﮔﺎن اﻓﺰون ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ﺑﻴﻨﻮاﻳﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ و آﻧﺎن را از آن ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎ‬ ‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪﻛﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺮاب و ﻗﻤﺎر را ﻧﻴﺰ اﻧﻜﺎر ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؛ و ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮي‬ ‫ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭﹺﺇﹾﺛ ‪‬ﻤ ‪‬ﻬﻤ‪‬ﺎ ﹶﺃ ﹾﻛ‪‬ﺒ ‪‬ﺮ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ‪‬ﻧ ﹾﻔ ‪‬ﻌ ﹺﻬﻤ‪‬ﺎ﴾‪» .1‬ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺷﺮاب و ﻗﻤﺎر از ﻣﻨﺎﻓﻊ آن دو‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره ﺑﻘﺮه‪ ،‬آﻳﻪ ‪.219‬‬

‫‪ (2‬وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ‪ :‬ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎن ﻧﺰد ﻗﻮم ﻋﺮب ﻳﻚ دﻳﻦ و آﻳﻴﻦ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻣﺪ‪،‬‬ ‫و آﻧﺎن ﺳﺨﺖ ﺑﻪ آن ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و در راه وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﻛﺸﺘﻦ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن‪ ،‬و‬ ‫وﻳﺮان ﮔﺮداﻧﻴﺪن ﺧﺎﻧﻪ و ﻛﺎﺷﺎﻧﺔ ﺧﻮد راآﺳﺎن ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه‪،‬‬ ‫ﻛﺎﻓﻴﺴﺖ ﺷﻤﺎ داﺳﺘﺎن ﻫﺎﻧﻲﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ‪ ،‬و داﺳﺘﺎن ﺳﻤﻮأل ﺑﻦ ﻋﺎدﻳﺎ و داﺳﺘﺎن‬ ‫ﺣﺎﺟﺐ ﺑﻦ زرارة ﺗﻤﻴﻤﻲ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ ‪.1‬‬ ‫‪ (3‬ﻋﺰّت ﻧﻔﺲ و اﻣﺘﻨﺎع از ﺟﻔﺎﻛﺸﻲ و ﺳﺘﻢﭘﺬﻳﺮي‪ :‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎزﺗﺎبﻫﺎي اﻳﻦ ﺧﻮي‬ ‫و ﻓﻀﻴﻠﺖ در ﻗﻮم ﻋﺮب‪ ،‬ﺷﺠﺎﻋﺖ ﻓﺮاوان اﻳﺸﺎن و ﺷﺪت ﻏﻴﺮتورزي و ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ‬ ‫ﻧﺸﺎن دادن ﺳﺮﻳﻊ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﺳﺨﻨﻲ از دﻫﺎن ﻛﺴﻲ درﻣﻲآﻣﺪ و ﺑﻮي ﺧﻮار ﻛﺮدن و‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﺮ از آن ﺑﻪ ﻣﺸﺎم ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻓﻮراً دﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﻧﻴﺰه ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻛﺎرزارﻫﺎي‬ ‫ﺳﺨﺖ ﺑﻪ راه ﻣﻲاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎﻛﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﺟﺎن ﺧﻮدﺷﺎن را در اﻳﻦ راه ﻓﺪا‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -1‬داﺳﺘﺎنﻫﺎﺋﻲ در ﻓﺼﻮل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺣﻴﺮه« ﮔﺬﺷﺖ‪ :‬داﺳﺘﺎن ﺳﻤﻮال ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬اﻣﺮؤاﻟﻘﻴﺲ ﭼﻨﺪ زره را ﺑﻪ رﺳﻢ اﻣﺎﻧﺖ ﺑﻪ او ﺳﭙﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺎرثﺑﻦ اﺑﻲﺷﻤﺮ ﻏﺴﺎﻧﻲ ﺧﻮاﺳﺖ آن‬ ‫زرهﻫﺎ را از او ﺑﺴﺘﺎﻧﺪ‪ .‬وي ﺧﻮدداري ﻛﺮد و ﻧﺪاد‪ ،‬و در ﻗﺼﺮ ﺧﻮد‪ ،‬درﺗﻴﻤﺎء ﺑﺴﺖ ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﭘﺴﺮان‬ ‫وي ﺑﻴﺮون ﻗﺼﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺎرث او را ﮔﺮﻓﺖ و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻛﺮد‪ .‬ﺳﻤﻮال ﺑﺎز ﻫﻢ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﺪ زرهﻫﺎي‬ ‫اﻣﺮؤاﻟﻘﻴﺲ را ﺑﻪ او ﺗﺤﻮﻳﻞ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬و ﺟﺎن ﻓﺮزﻧﺪش را ﺑﺨﺮد؛ و ﺑﺎﻻﺧﺮه‪ ،‬ﺣﺎرث ﭘﺴﺮ او را در ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﻛﺸﺖ‪ .‬داﺳﺘﺎن ﺣﺎﺟﺐ ﻧﻴﺰ از اﻳﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد ﻛﻪ وي از ﺧﺴﺮو اﻳﺮان اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﻗﻮم‬ ‫ﺧﻮدش را ﺑﻪ ﻣﺮزﻫﺎي ﻗﻠﻤﺮو او ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﻨﺪ؛ زﻳﺮا‪ ،‬دﭼﺎر ﺧﺸﻜﺴﺎﻟﻲ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺴﺮو اﻳﺮان از آن ﺗﺮﺳﻴﺪ‬ ‫ﻛﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻏﺎرت و ﻣﻔﺴﺪه ﺟﻮﻳﻲ ﺑﺰﻧﻨﺪ؛ ﺑﺪون ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺿﻤﺎن از ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪ او اﻣﺘﻨﺎع ورزﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﺎﺟﺐ ﻗﻮم ﺧﻮد را ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻛﺮد‪ ،‬و ﻛﻤﺎن ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﺮوﮔﺎن ﺑﻪ ﺧﺴﺮو اﻳﺮان داد‪ .‬ﺣﺎﺟﺐ‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﭘﻴﻤﺎن ﺧﻮﻳﺶ وﻓﺎدار ﺑﻮد ﺗﺎ آﻧﻜﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺧﺸﻜﺴﺎﻟﻲ ﻫﻢ ﭘﺎﻳﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﻗﻮم ﺣﺎﺟﺐ ﺑﻪ‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮزﻧﺪ وي‪ ،‬ﻋﻄﺎردﺑﻦ ﺣﺎﺟﺐ ﻧﺰد ﺧﺴﺮو اﻳﺮان رﻓﺖ ﺗﺎ ﻛﻤﺎن‬ ‫ﭘﺪرش را ﺑﺎزﭘﺲ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺧﺴﺮو اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﻛﻤﺎن ﺣﺎﺟﺐ را ﺑﻪ ﭘﺎس وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ ﭘﺪرش ﺑﻪ او ﺑﺎز ﭘﺲ داد‪.‬‬

‫‪106‬‬ ‫‪ (4‬اﺟﺮاي ﻣﻮارد ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ :‬وﻗﺘﻲ ﺑﺮ ﻛﺎري ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ آن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺠﺪ و اﻓﺘﺨﺎرﺷﺎن درﮔﻴﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻣﺎﻧﻌﻲ آﻧﺎن را از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻘﺼﻮدﺷﺎن ﺑﺎزﻧﻤﻲداﺷﺖ‪ ،‬و ﺗﺎ ﭘﺎي ﺟﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﺧﻮدﺷﺎن را در اﻳﻦ راه ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ (5‬ﺑﺮدﺑﺎري و ﺣﻮﺻﻠﻪ و آراﻣﺶ‪ :‬ﻗﻮم ﻋﺮب ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ ﻣﻲﺳﺘﻮدهاﻧﺪ؛‬ ‫اﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﺠﺎﻋﺖ ﻓﺮاوان و اﻗﺪام ﺳﺮﻳﻊ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺟﻨﮓ و ﻛﺎرزار‪ ،‬اﻳﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﻛﻤﻴﺎب ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ (6‬ﺳﺎدﮔﻲ ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻧﺸﻴﻨﻲ و ﭘﻴﺮاﺳﺘﮕﻲ از آﻟﻮدﮔﻲﻫﺎ و ﻧﻴﺮﻧﮓﻫﺎي ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﻲ‪ :‬ﻧﺘﻴﺠﺔ‬ ‫ﺳﺎدﮔﻲ ﻗﻮم ﻋﺮب آن ﺑﻮد ﻛﻪ راﺳﺘﮕﻮ و اﻣﺎﻧﺘﺪار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و از ﻧﻴﺮﻧﮓ و ﻓﺮﻳﺐ ﺳﺨﺖ‬ ‫ﺑﻴﺰار ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ وﺟﻮد ﻫﻤﻴﻦ اﺧﻼق ارزﺷﻤﻨﺪ در ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﻋﺮب‪ ،‬در‬ ‫ﻛﻨﺎر ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدﻳﺪه‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺰوﺟﻞ ﻗﻮم ﻋﺮب را ﺑﺮاي ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪن اﻳﻦ رﺳﺎﻟﺖ ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬و‬ ‫رﻫﺒﺮي ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺑﺸﺮي‪ ،‬و اﺻﻼح ﺟﻮاﻣﻊ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا‪ ،‬اﻳﻦ ﺧﻠﻖ و‬ ‫ﺧﻮيﻫﺎي ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ در ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻮارد ﺑﻪ ﺷﺮور و آﻓﺎﺗﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪،‬‬ ‫و ﺣﻮادﺛﻲ دردﻧﺎك را ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورﻧﺪ؛ در اﺻﻞ اﺧﻼق ﻓﺎﺿﻠﻪ و ارزﺷﻤﻨﺪي ﺑﻮدهاﻧﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺎ اﻧﺪﻛﻲ ﺗﺼﻤﻴﻢ و اﺻﻼح‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺑﺴﻴﺎري را ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺸﺮي‬ ‫ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ؛ و اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﻛﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﻼم اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از وﻓﺎي ﺑﻪ ﻋﻬﺪ‪ ،‬ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﺗﺮﻳﻦ و ارزﺷﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ‬ ‫اﺧﻼﻗﻲ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﻋﺮب رواج داﺷﺖ‪ ،‬ﻋﺰت ﻧﻔﺲ و ﭘﺎﻓﺸﺎري ﺑﺮ اﺟﺮاي‬ ‫ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت‪ ،‬و وﻓﺎداري ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ؛ زﻳﺮا‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻴﺮوي اراده و‬ ‫ﻗﻮت ﺗﺼﻤﻴﻢ و ﭘﺎﻳﺒﻨﺪي ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎ و آرﻣﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬رﻳﺸﻪﻛﻦ ﻛﺮدن ﺷﺮ و ﻓﺴﺎد اﻣﻜﺎن‬

‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬اﺧﻼق ﭘﺴﻨﺪﻳﺪة ﻗﻮم ﻋﺮب‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ آﻧﭽﻪ آوردﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻈﺎﻫﺮ و‬ ‫ﺟﻠﻮهﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ در اﻳﻨﺠﺎ ﻗﺼﺪ ﻣﺎ اﺳﺘﻘﺼﺎي ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‬ ‫دودﻣﺎن و ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪-‬‬ ‫ﺳﻠﺴﻠﺔ ﹶﻧﺴ‪‬ﺐ ﺁﻥ ﺣﻀﺮﺕ‬ ‫ﻧﺴﺒﻨﺎﻣﺔ ﻧﺒﻲ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺨﺶ اول‪،‬‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﻗﺎﻃﺒﺔ ﺳﻴﺮهﻧﻮﻳﺴﺎن و ﻧﺴﺐﺷﻨﺎﺳﺎن اﺳﺖ‪ ،‬از آن ﺣﻀﺮت ﺷﺮوع‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﺪﻧﺎن ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﺑﺨﺶ دوم‪ ،‬آﻧﻘﺪر ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ‬ ‫ﺟﻤﻊ و ﺗﻠﻔﻴﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬از ﻋﺪﻧﺎن ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﺟﻤﻌﻲ از ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﻧﺴﺒﺎﻣﺔ‬ ‫ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺗﻮﻗﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺮدن‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ آن ﺣﻀﺮت و رﺳﺎﻧﻴﺪن آن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ؛ اﻣﺎ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻲ دﻳﮕﺮ ﺟﺎﻳﺰ‬ ‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و اﻳﻦ ﺑﺨﺶ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ آوردهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﺪه از‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻴﺰ درﺑﺎرة ﺗﻌﺪاد ﻧﻴﺎﻛﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬و‬ ‫ﻧﺎﻣﻬﺎي اﻳﺸﺎن اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻴﺰان ﺷﺪت اﺧﺘﻼف و ﻛﺜﺮت اﻗﻮام ﻣﺨﺘﻠﻒ در اﻳﻦ‬ ‫ارﺗﺒﺎط‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ از ﺳﻲ ﻗﻮل اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻫﻤﮕﺎن ﻣﺘﻔﻖاﻧﺪ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻋﺪﻧﺎن ﺑﺎ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﻗﻄﻌﻲ و ﺻﺤﻴﺢ از ﻓﺮزﻧﺪان اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ ،‬از ﭘﺪر‬ ‫ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ آدم اﺑﻮاﻟﺒﺸﺮ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪-‬‬ ‫ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﻣﺄﺧﺬ ﻋﻤﺪه‪ ،‬ﻣﻨﻘﻮﻻت اﻫﻞ ﻛﺘﺎب اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ‬ ‫ﺗﻔﺼﻴﻼﺗﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﮔﺰارش ﺳﻦ و ﺳﺎل اﻓﺮاد اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺗﺮدﻳﺪي در ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻮدن آﻧﻬﺎ‬ ‫ﻧﺪارﻳﻢ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺑﻘﻴﺔ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺿﻊ ﻣﺎ ﺗﻮﻗﻒ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﻧﻪ‬ ‫ﺗﺼﺪﻳﻖ‪.‬‬

‫‪108‬‬ ‫ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﻳﺎد ﺷﺪه از ﻧﺴﺒﻨﺎﻣﺔ ﻣﺒﺎرك ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬ ‫ذﻳﻞ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫* ﺑﺨﺶ اول‪ :‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ )ﺷﻴﺒﻪ( ﺑﻦ ﻫﺎﺷﻢ )ﻋﻤﺮو( ﺑﻦ‬ ‫ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف )ﻣﻐﻴﺮه( ﺑﻦ ﻗﺼﻲ )زﻳﺪ( ﺑﻦ ﻛﻼب ﺑﻦ ﻣﺮه ﺑﻦ ﻛﻌﺐ ﺑﻦ ﻟﻮي ﺑﻦ ﻏﺎﻟﺐ ﺑﻦ‬ ‫ﻓ‪‬ﻬﺮ )ﻗﺮﻳﺶ( ‪ 1‬ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ )ﻗﻴﺲ( ﺑﻦ ﻛﻨﺎﻧﻪ ﺑﻦ ﺧﺰﻳﻤﻪ ﺑﻦ ﻣﺪرﻛﻪ )ﻋﺎﻣﺮ( ﺑﻦ‬ ‫اﻟﻴﺎس ﺑﻦ ﻧﺰار ﺑﻦ ﻣﻌﺪ‪ ‬ﺑﻦ ﻋﺪﻧﺎن‪.2‬‬ ‫* ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﻋﺪﻧﺎن ﺑﻦ اُد‪‬د ﺑﻦ ‪‬ﻫﻤ‪‬ﻴﺴ‪‬ﻊ ﺑﻦ ﺳﻼﻣﺎن ﺑﻦ ﻋﻮص ﺑﻦ ﺑﻮز ﺑﻦ ﻗﻤﻮال‬ ‫ﺑﻦ اﺑﻲ ﺑﻦ ﻋﻮام ﺑﻦ ﻧﺎﺷﺪ ﺑﻦ ﺣﺰا ﺑﻦ ﺑﻠﺪاس ﺑﻦ ﻳﺪﻻف ﺑﻦ ﻃﺎﺑﺦ ﺑﻦ ﺟﺎﺣﻢ ﺑﻦ ﻧﺎﺣﺶ‬ ‫ﺑﻦ ﻣﺎﺧﻲ ﺑﻦ ﻋﻴﺾ ﺑﻦ ﻋﺒﻘﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪ ﺑﻦ اﻟﺪﻋﺎ ﺑﻦ ﺣﻤﺪان ﺑﻦ ﺳﻨﺒﺮ ﺑﻦ ﻳﺜﺮﺑﻲ ﺑﻦ‬ ‫ﻳﺤﺰن‪ ،‬ﺑﻦ ﻳﻠﺤﻦ ﺑﻦ ارﻋﻮي ﺑﻦ ﻋﻴﺾ ﺑﻦ دﻳﺸﺎن ﺑﻦ ﻋﻴﺼﺮ ﺑﻦ اﻓﻨﺎد ﺑﻦ اﻳﻬﺎم ﺑﻦ ﻣﻘﺼﺮ‬ ‫ﺑﻦ ﻧﺎﺣﺚ ﺑﻦ زارح ﺑﻦ ﺳﻤﻲ ﺑﻦ ﻣﺰي ﺑﻦ ﻋﻮﺿﻪ ﺑﻦ ﻋﺮام ﺑﻦ ﻗﻴﺪار ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ‬ ‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪.3-‬‬ ‫* ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‪ :‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬ﺑﻦ ﺗﺎرح )آذر( ﺑﻦ ﻧﺎﺣﻮر ﺑﻦ ﺳﺎروع‬ ‫)ﺳﺎروغ( ﺑﻦ راﻋﻮ ﺑﻦ ﻓﺎﻟَﺦ ﺑﻦ ﻋﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺷﺎﻟَﺦ ﺑﻦ اَرﻓَﺨﺸَﺪ ﺑﻦ ﺳﺎم ﺑﻦ ﻧﻮح ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ‬

‫‪» -1‬ﻗﺮﻳﺶ« ﻟﻘﺐ ﻓﻬﺮﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ ﺟﺪ اﻋﻼي ﻧﺒﻲ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬اﺳﺖ‪ ،‬و ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻗﺮﻳﺶ‬ ‫ﺑﻪ او اﻧﺘﺴﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪2-1‬؛ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.271-239‬‬ ‫‪ -3‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪) 57-56‬ﺑﻪ رواﻳﺖ ﻛﻠﺒﻲ(؛ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪272‬؛ ﺑﺮاي اﻃﻼع از‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ اﺧﺘﻼﻓﺎت در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﻧﺴﺒﻨﺎﻣﻪ ﻣﺒﺎرك آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬ﻧﻜـ‪ :‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪-271‬‬ ‫‪276‬؛ ﻓﺘﺢاﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.623-621‬‬

‫اﻟﺴﻼم‪ -‬ﺑﻦ ﻻﻣﻚ ﺑﻦ ﻣﺘﻮﺷﻠَﺦ ﺑﻦ اُﺧﻮخ‪ 1‬ﺑﻦ ﻳﺮد ﺑﻦ ﻣ‪‬ﻬﻼﺋﻴﻞ ﺑﻦ ﻗﻴﻨﺎن ﺑﻦ اَﻧﻮش ﺑﻦ‬ ‫ﺷﻴﺚ ﺑﻦ آدم ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪.2-‬‬ ‫ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﺁﻥ ﺣﻀﺮﺕ‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ »ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ« )ﻫﺎﺷﻤﻲ( ﺷﻬﺮت دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺎ‬ ‫ﺷﻤﻪاي از اﺣﻮال و اوﺻﺎف ﻫﺎﺷﻢ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ‪ -‬اﺟﺪاد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ - -‬را ذﻳﻼً ﻣﻲآورﻳﻢ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻫﺎﺷﻢ‪ :‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻫﺎﺷﻢ ﻫﻤﺎن ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻘﺎﻳﺖ و رﻓﺎدت‬ ‫ﺣﺎﺟﻴﺎن را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ از ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ؛ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺑﻨﻲ‬ ‫ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف و ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺪار در ﻣﻮرد ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻨﺎﺻﺐ ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺎﺷﻢ ﻣﺮدي ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﻧﻔﻮذ و ﺷﺮﻳﻒ ﺑﻮد‪ .‬وي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در‬ ‫ﻣﻜﻪ ﺑﻪ ﺣﺠﺎج ﺧﻮراك ﻧﺎن و آﺑﮕﻮﺷﺖ داد‪ .‬ﻧﺎم وي ﻋﻤﺮو ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻤﻴﻦ‬ ‫ﻛﺎري ﻛﻪ ﻛﺮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺮد ﻛﺮدن )ﻫﺸﻢ( ﻧﺎن در آﺑﮕﻮﺷﺖ و ﺗﻬﻴﺔ ﺛﺮﻳﺪ ﺑﺮاي ﺣﺎﺟﻴﺎن‬ ‫»ﻫﺎﺷﻢ« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دو ﺳﻔﺮ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﻗﺮﻳﺶ‪ -‬ﺳﻔﺮ‬ ‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﻪ و ﺳﻔﺮ زﻣﺴﺘﺎﻧﻪ‪ -‬را ﺳﻨﺖ و آﻳﻴﻦ ﻗﺮﻳﺶ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ ﻋﺮب در اﻳﻦﺑﺎره‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻋﻤـــﺮو اﻟـــﺬي ﻫﺸـــﻢ اﻟﺜﺮﻳـــﺪ ﻟﻘﻮﻣــــﻪ‬

‫ﻗــــﻮم ﺑﻤﻜــــﺔ ﻣﺴــــﻨﺘﻴﻦ ﻋﺠــــﺎف‬

‫ﺳـــــﻨﺖ اﻟﻴـــــﻪ اﻟﺮﺣﻠﺘـــــﺎن ﻛﻼﻫﻤـــــﺎ‬

‫‪1‬‬

‫ﺳـــﻔﺮ اﻟﺸـــﺘﺎء و رﺣﻠـــﺔ اﻻﺻـــﻴﺎف‬

‫‪ -1‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬اﺧﻨﻮخ ﻫﻤﺎن ادرﻳﺲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪4-2‬؛ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ .276‬در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﺘﻦ اﻳﻦ ﻧﺴﺒﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎ‬ ‫ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﺑﻴﺶ و ﻛﻢ‪ ،‬و ﺿﺒﻂ ﻧﺎمﻫﺎي آن ﺑﻪ اﺧﺘﻼف آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪110‬‬ ‫»ﻋﻤﺮو‪ -‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ‪ -‬آن ﺑﺰرگ ﻣﺮدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻗﻮم ﺧﻮد ﺧﻮراك ﻧﺎن‬ ‫و آﺑﮕﻮﺷﺖ )ﺛﺮﻳﺪ( آﻣﺎده ﻛﺮد؛ ﻗﻮﻣﻲ ﻛﻪ در ﻣﻜﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺧﺸﻜﺴﺎﻟﻲ ﺷﺪه‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺪﻧﺸﺎن ﺑﻪ اﺳﺘﺨﻮانﻫﺎﻳﺸﺎن ﭼﺴﺒﻴﺪه ﺑﻮد؛‬ ‫»دو ﺳﻔﺮ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﺑﻪ او اﻧﺘﺴﺎب دارﻧﺪ؛ ﺳﻔﺮ زﻣﺴﺘﺎﻧﻲ‪ ،‬و‬ ‫ﺳﻔﺮ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﻲ«‪.‬‬ ‫درﺑﺎرة او ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ وي ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﺑﺴﻮي ﺷﺎم رﻫﺴﭙﺎر ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺳﻠﻤﻲ‬ ‫ﺑﻨﺖ ﻋﻤﺮو را ﻛﻪ ﭘﺪرش ﻳﻜﻲ از اﻓﺮاد ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺑﻨﻲ ﻋﺪي ﺑﻦ ﻧﺠﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ زﻧﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﻣﺪﺗﻲ در ﻣﺪﻳﻨﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮد‪ .‬آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﺎم ﺳﻔﺮ ﺧﻮد را اداﻣﻪ داد‪ ،‬و ﻫﻤﺴﺮش را‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻧﺰد ﺧﺎﻧﺪان ﺧﻮدش ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺎﻧﻲ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺎرداري ﻫﻤﺴﺮش‬ ‫ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻫﺎﺷﻢ در ﻏﺰه از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ درﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﻫﻤﺴﺮش ﺳﻠﻤﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ را ﺑﻪ ﺳﺎل‪ 497‬ﻣﻴﻼدي ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آورد‪ .‬ﻧﺎم او را »ﺷﻴﺒﻪ«‬ ‫ﻧﻬﺎدﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺸﺘﻲ ﻣﻮي ﺳﻔﻴﺪ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﻮﻫﺎي ﺳﺮش دﻳﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪ ،2‬ﻣﺎدر‪ ،‬در‬ ‫ﺧﺎﻧﺔ ﭘﺪري ﺧﻮد در ﻳﺜﺮب‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ را ﺑﺰرگ ﻛﺮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﻫﻴﭽﻜﺲ از اﻓﺮاد‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان وي در ﻣﻜﻪ از اﻳﻦ روﻳﺪاد ﺧﺒﺮي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺎﺷﻢ ﭼﻬﺎر ﭘﺴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي‪» :‬اﺳﺪ‪،‬‬ ‫اﺑﻮﺻﻴﻔﻲ‪ ،‬ﻧﻀﻠﻪ‪ ،‬و ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ«؛ و ﭘﻨﺞ دﺧﺘﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي‪ »:‬ﺷﻔﺎء‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪه‪ ،‬ﺿﻌﻴﻔﻪ‪،‬‬ ‫رﻗﻴﻪ‪ ،‬ﺟ‪‬ﻨﻪ« داﺷﺖ ‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫‪ -2‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‪ :‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ داﻧﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻘﺎم ﺳﻘﺎﻳﺖ و رﻓﺎدت ﺣﺠﺎج‪ ،‬ﭘﺲ از‬ ‫ﻫﺎﺷﻢ ﺑﻪ ﺑﺮادرش ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺮدي ﺷﺮﻳﻒ و ﺑﺎﻧﻔﻮذ ﺑﻮد‪ ،‬و در‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪157‬؛ اﻟﺮوض اﻻﻧﻒ‪ ،‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺟﺎي ﻛﻠﻤﻪ »اﻻﺻﻴﺎف«‪ ،‬ﻛﻠﻤﻪ‬ ‫»اﻻﻳﻼف« آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.137‬‬ ‫‪ -3‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.107‬‬

‫ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﺧﻮد ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ ﻣﻤﺘﺎز داﺷﺖ‪ ،‬و ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﺨﺎوﺗﺶ او را »ﻓﻴﺎض«‬ ‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﻴﺒﻪ )ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ( ﻛﻮدﻛﻲ ﻧﻮرس ﻳﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮ از آن‪ ،‬ﻧﻮﺟﻮاﻧﻲ‬ ‫ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﻳﺎ ﻫﺸﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻄﻠﺐ از وﺟﻮد او ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪ‪ ،‬و او را در آﻏﻮش‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و او را ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﺑﺮ ﻣﺮﻛﺒﺶ ﺳﻮار ﻛﺮد‪ .‬ﺷﻴﺒﻪ از رﻓﺘﻦ ﻫﻤﺮاه ﻋﻤﻮﻳﺶ‬ ‫اﻣﺘﻨﺎع ورزﻳﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﻣﺎدرش ﺑﻪ او اﺟﺎزه دﻫﺪ‪ .‬ﻣﻄﻠﺐ از ﻣﺎدر ﺷﻴﺒﻪ درﺧﻮاﺳﺖ‬ ‫ﻛﺮد ﻛﻪ او را ﻫﻤﺮاه وي ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﻣﺎدر ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻄﻠﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻴﺒﻪ ﺑﺴﻮي ﺧﺎﻧﻪ و‬ ‫ﻛﺎﺷﺎﻧﺔ ﭘﺪرش و ﺑﺴﻮي ﺣﺮم اﻣﻦ اﻟﻬﻲ ﻣﻲرود! ﻣﺎدر اﺟﺎزه داد‪ .‬ﻣﻄﻠﺐ ﺷﻴﺒﻪ را ﭘﺸﺖ‬ ‫ﺳﺮش ﺑﺮ ﺷﺘﺮي ﻛﻪ ﺳﻮار ﺑﻮد ﺳﻮار ﻛﺮد و راﻫﻲ ﻣﻜﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ او را ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻫﺬا ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ!« اﻳﻦ ﭘﺴﺮ ﻏﻼم ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ! ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬واي ﺑﺮ‬ ‫ﺷﻤﺎ؛ اﻳﻦ ﭘﺴﺮ‪ ،‬ﺑﺮادرزادة ﻣﻦ و ﻓﺮزﻧﺪ ﻫﺎﺷﻢ اﺳﺖ! ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻧﺰد ﻋﻤﻮﻳﺶ اﻗﺎﻣﺖ‬ ‫ﻛﺮد و ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎ ﻳﺎﻓﺖ ﺗﺎ ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﺮازﻧﺪه ﺷﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻄﻠﺐ درﻣﺤﻞ ردﻣﺎن‬ ‫در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻋﺮب از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﺷﺪ‪ ،‬و ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻣﻮري را ﻛﻪ‬ ‫ﭘﺪران و ﻧﻴﺎﻛﺎﻧﺶ ﻋﻬﺪهدار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺧﺪﻣﺎﺗﻲ را ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻗﻮﻣﺸﺎن ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫وي ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و از ﻧﻈﺮ ﺷﺮاﻓﺖ و ﻣﻜﺎﻧﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻜﺲ‬ ‫از ﭘﺪران و ﻧﻴﺎﻛﺎن وي ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻧﺮﺳﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺤﺒﻮب ﻫﻤﺔ اﻓﺮاد ﻗﻮم ﺧﻮد ﮔﺮدﻳﺪ‪،‬‬ ‫و ﻧﺰد آﻧﺎن ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ واﻻ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪.1‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻣﻄﻠﺐ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻧﻮﻓﻞ ﺑﺮ روي ارث و ﻣﻴﺮاث ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ دﺳﺖ‬ ‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬و آﻧﻬﺎ را ﻏﺼﺐ ﻛﺮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮد و از آﻧﺎن‬ ‫ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻤﻮﻳﺶ از او ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ ﺗﻮ و ﻋﻤﻮﻳﺖ‬ ‫دﺧﺎﻟﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ! ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ داﺋﻲﻫﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻨﻲاﻟﻨﺠﺎر‪ ،‬ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬و از آﻧﺎن‬ ‫ﻛﻤﻚ ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬داﺋﻲ وي‪ ،‬اﺑﻮﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺪي ﺑﺎ ﻫﺸﺘﺎد ﺳﻮار ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد و در اﺑﻄﺢ‪،‬‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪138 ،137‬؛ ﺑﺮاي ﺳﻦ دﻗﻴﻖ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻧﻜـ‪ :‬ﺗﺎرﻳﺦ ا ﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.247‬‬

‫‪112‬‬ ‫ﻧﺎﺣﻴﻪاي در ﻣﻜﻪ‪ ،‬ﻓﺮود آﻣﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل او رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬داﺋﻲ؛ ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‬ ‫ﻣﻨﺰل! ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ ﺑﺨﺪا؛ ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻧﻮﻓﻞ را ﺑﺒﻴﻨﻢ! آﻣﺪ و آﻣﺪ ﺗﺎ ﺑﺎﻻي ﺳﺮ ﻧﻮﻓﻞ ﻗﺮار‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﻮﻓﻞ در ﺣﺠﺮ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ در ﻛﻨﺎر ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻮ ﺳﻌﺪ‬ ‫ﺷﻤﺸﻴﺮش را از ﻧﻴﺎم ﺑﺮﻛﺸﻴﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪاي ﻛﻌﺒﻪ؛ اﮔﺮ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ارث و‬ ‫ﻣﻴﺮاث ﺧﻮاﻫﺮزادة ﻣﺮا ﺑﻪ او ﺑﺎزﻧﮕﺮداﻧﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﺷﻤﺸﻴﺮ را در ﺟﺎي ﺟﺎي اﻧﺪاﻣﺖ ﻓﺮود‬ ‫ﺧﻮاﻫﻢ آورد! ﻧﻮﻓﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ او ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﻴﺪم! ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﻳﺶ را ﺑﺮ اﻗﺮار و‬ ‫ﺳﺨﻦ او ﺷﺎﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ وارد ﺷﺪ‪ ،‬و ﺳﻪ روز ﻧﺰد او ﻣﺎﻧﺪ؛ آﻧﮕﺎه‬ ‫ﻋﻤﺮه ﺑﻪ ﺟﺎي آورد و ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا‪ ،‬ﻧﻮﻓﻞ ﺑﺎ ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪ ﺷﻤﺲ‬ ‫ﺑﻦ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ‪ ،‬ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺧﺰاﻋﻪ ﭼﻮن ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺑﻨﻲاﻟﻨﺠﺎر را‬ ‫از ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ دﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ! ﻣﺎ از‬ ‫ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ او ﺳﺰاوارﺗﺮﻳﻢ! ﻣﻨﻈﻮرﺷﺎن اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺎدر ﻋﺒﺪ ﻣﻨﺎف از ﺧﺰاﻋﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺧﺰاﻋﻪ ﺑﻪ داراﻟﻨﺪوه درآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻨﻲﻋﺒﺪﺷﻤﺲ و ﻧﻮﻓﻞ‪ ،‬ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻓﺼﻞ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﭘﻴﻤﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻌﻴﻴﻦ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪهاي در ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ ﮔﺮدﻳﺪ ‪.1‬‬ ‫***‬ ‫اﻳﻨﻚ‪ ،‬ﺑﻪ دو روﻳﺪاد ﻣﻬﻢ ﻛﻪ در دوران ﺗﻮﻟﻴﺖ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ‬ ‫اﻣﻮر ﺣﺮم و ﺑﻴﺖاﷲ روي داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪:‬‬ ‫* ﺣﻔﹼﺎﺭﻱ ﭼﺎﻩ ﺯﻣﺰﻡ‬ ‫در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻮاب‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻓﺮﻣﺎن ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﭼﺎه زﻣﺰم را ﺣﻔﺎري ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ‬ ‫ﺑﻪ راه ﺑﻴﺎﻧﺪازد‪ .‬در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻮاب‪ ،‬وﺿﻊ ﭼﺎه زﻣﺰم را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن داده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﺮ ﺣﻔﺎري ﭼﺎه زﻣﺰم ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺖ‪ .‬اﺷﻴﺎي ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺟﺮاﻫﻤﻪ ﺑﻪ‬ ‫‪ -1‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﻴﻞ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻧﻜـ‪ :‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪251-248‬؛ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮازي دﻳﮕﺮ‪.‬‬

‫ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺮﻳﺨﺘﻦ و ﺟﻼي وﻃﻦ اﺿﻄﺮاري از ﻣﻜﻪ در ﭼﺎه زﻣﺰم دﻓﻦ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺎزﻳﺎﻓﺖ‪ .‬آن اﺷﻴﺎء ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ﺗﻌﺪادي ﺷﻤﺸﻴﺮ‪ ،‬ﺗﻌﺪادي زره‪ ،‬و دو آﻫﻮي زرﻳﻦ‪.‬‬ ‫ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎ را ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ آﻧﻬﺎ درﺑﻲ ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ درﺳﺖ ﻛﺮد‪ .‬آن دو‬ ‫آﻫﻮي زرﻳﻦ را ﻧﻴﺰ ﺑﺮﺷﻜﺎﻓﺖ و از آﻧﺪو ورﻗﻪﻫﺎﻳﻲ از ﻃﻼ درﺳﺖ ﻛﺮد و ﺑﺮ روي‬ ‫درب ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ ﻛﻮﺑﻴﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺮاﺳﻢ ﺳﻘﺎﻳﺖ ﺣﺎﺟﻴﺎن ﺑﺎ آب زﻣﺰم را دوﺑﺎره ﺑﻪ راه‬ ‫اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﭼﺎه زﻣﺰم آﺷﻜﺎر ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺎ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ در ﻧﺰاع درآﻣﺪﻧﺪ و‬ ‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ را ﻧﻴﺰ در زﻣﺰم ﺷﺮﻳﻚ ﮔﺮدان! ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﻛﺮد؛ اﻳﻦ ﭼﻴﺰي‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ اﺧﺘﺼﺎص دادهاﻧﺪ! ﻗﺮﻳﺶ دﺳﺖ از ﺳﺮ او ﺑﺮﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮه‪ ،‬او را‬ ‫ﺑﺮاي داوري ﺑﻪ ﻧﺰد ﻛﺎﻫﻨﺔ ﺑﻨﻲﺳﻌﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺬﻳﻢ ﻧﺎم داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬وي در اﻃﺮاف ﺷﺎم‬ ‫اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪ .‬در ﻣﻴﺎن راه‪ ،‬آب ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻗﻄﻌﺔ اﺑﺮي‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﺎران ﺑﺮ ﺳﺮ او ﺑﺎرﻳﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ ﺳﺮ آﻧﺎن ﻗﻄﺮهاي ﻫﻢ ﻧﺒﺎرﻳﺪ‪ .‬درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﺎه‬ ‫زﻣﺰم ﺑﻲﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ اﺧﺘﺼﺎص ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ!؟ و ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬در آﻧﺠﺎﺑﻮد ﻛﻪ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻧﺬر ﻛﺮد‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ده ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﺴﺮ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ‬ ‫ﻫﻤﺮاه و ﻣﺪدﻛﺎر و دﺳﺘﻴﺎر او ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و از او دﻓﻊ ﺳﺘﻢ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از آن ده ﭘﺴﺮ‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ را ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد ‪.1‬‬ ‫* ﻣﺎﺟﺮﺍﻱ ﺍﺻﺤﺎﺏ ﻓﻴﻞ‬ ‫اﺑﺮﻫﻪ ﺑﻦ ﺻﺒﺎح ﺣﺒﺸﻲ‪ ،‬واﻟﻲ ﺗﺎم اﻻﺧﺘﻴﺎر ﻧﺠﺎﺷﻲ در ﻳﻤﻦ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد ﻛﻪ‬ ‫ﻗﻮم ﻋﺮب ﺑﺮ ﻛﻌﺒﻪ ﺣﺞ ﻣﻲﮔﺰارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺒﺪي ﺑﺰرگ در ﺻﻨﻌﺎ ﺑﻨﺎ ﻛﺮد و درﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺣﺞﮔﺰاران ﻋﺮب را ﺑﺴﻮي آن ﻣﻌﺒﺪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدي از ﻛﻨﺎﻧﻪ از اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ‬ ‫اﺑﺮﻫﻪ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺷﺒﺎﻧﻪ وارد آن ﻣﻌﺒﺪ ﺷﺪ‪ ،‬و آﺳﺘﺎﻧﺔ درب ورودي آن را ﺑﺎ ﺳﺮﮔﻴﻦ‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.147-142‬‬

‫‪114‬‬ ‫آﻟﻮده ﻛﺮد‪ .‬اﺑﺮﻫﻪ از اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪ‪ ،‬و آﺗﺶ ﺧﺸﻤﺶ ﺷﻌﻠﻪور ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻟﺸﮕﺮي‬ ‫ﺟﺮار‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از ﺷﺼﺖ ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز‪ ،‬ﺑﻪ راه اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻛﻌﺒﻪ ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد‪ ،‬و‬ ‫ﻋﺰم ﺟﺰم ﻛﺮد ﻛﻪ ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ را وﻳﺮان ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻓﻴﻞ را‬ ‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ‪ .‬در ﻟﺸﮕﺮ اﺑﺮﻫﻪ ‪ 9‬ﻳﺎ ‪ 13‬ﻓﻴﻞ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ راه ﺧﻮﻳﺶ اداﻣﻪ داد ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻐﻤﺲ رﺳﻴﺪ‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﻟﺸﮕﺮﻳﺎن ﺧﻮد را آﻣﺎدة ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ ،‬و ﻓﻴﻞ ﺧﻮﻳﺶ را ﻧﻴﺰ آﻣﺎده‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ و ﺳﻮار ﺷﺪ‪ ،‬و آﻣﺎده ﺷﺪ ﺗﺎ وارد ﻣﻜﻪ ﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺑﻪ وادي ﻣﺤﺴﺮ‪ ،‬ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ‬ ‫ﻣﺰدﻟﻔﻪ و ﻣﻨﻲ‪ ،‬رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻓﻴﻞ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬و از ﺟﺎي ﺑﺮﻧﺨﺎﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺴﻮي ﻛﻌﺒﻪ ﺑﺮود‪.‬‬ ‫ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ روي او را ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﻨﻮب ﻳﺎ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺷﻤﺎل ﻳﺎ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻣﺸﺮق ﻣﻲﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ‪،‬‬ ‫از ﺟﺎي ﺑﺮﻣﻲﺧﺎﺳﺖ و ﻫﺮوﻟﻪ ﻛﻨﺎن ﺑﻪ راه ﻣﻲاﻓﺘﺎد؛ اﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ او را ﺑﻪ‬ ‫ﻃﺮف ﻛﻌﺒﻪ ﻣﻲﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﻲﻧﺸﺴﺖ‪ .‬در ﻫﻤﺎن اﺛﻨﺎ ﻛﻪ در ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻌﻴﺘﻲ ﺑﺴﺮ‬ ‫ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل »ﻃﻴﺮ اﺑﺎﺑﻴﻞ« را ﺑﺎﻻي ﺳﺮ آﻧﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬و آن ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺑﺎ‬ ‫ﺳﻨﮕﺮﻳﺰهﻫﺎي ﺳﺠﻴﻞ ﻟﺸﮕﺮﻳﺎن اﺑﺮﻫﻪ را ﻧﺸﺎﻧﻪ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ و آﻧﻬﺎ ﻫﻤﻪ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎه ﺧﺮد‬ ‫ﺷﺪه و ﻧﻴﻢ ﺧﻮرده ﺑﺮ زﻣﻴﻦ رﻳﺨﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺟﺜﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﭘﺮﺳﺘﻮ ﭼﻠﭽﻠﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺮ ﻳﻚ از آن ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺳﻪ ﺳﻨﮕﺮﻳﺰه در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺖ؛ ﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻘﺎر‪ ،‬و دو ﺗﺎ در ﻣﻴﺎن‬ ‫اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺎﻫﺎﻳﺶ‪ .‬ﺳﻨﮕﺮﻳﺰهﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازة داﻧﻪﻫﺎي ﻧﺨﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آن‬ ‫ﺳﻨﮕﺮﻳﺰهﻫﺎ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻟﺸﮕﺮﻳﺎن اﺑﺮﻫﻪ اﺻﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬اﻋﻀﺎي او را ﻣﺘﻼﺷﻲ ﻣﻲﮔﺮد‪،‬‬ ‫و ﻫﻼﻛﺶ ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺳﻨﮕﺮﻳﺰهﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺔ آﻧﺎن اﺻﺎﺑﺖ ﻧﻜﺮد‪ .‬ﭘﺎي ﺑﻪ ﻓﺮار ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﭼﻮن اﻣﻮاج درﻳﺎ در ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻓﺮو رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در راه و ﺑﻴﺮاﻫﻪ ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي از‬ ‫ﻣﺮﻛﺒﺸﺎن ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﻲاﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ ﺳﺮ ﻫﺮ آﺑﺸﺨﻮري در ﻣﻴﺎن راه‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از آﻧﺎن ﺑﺮ‬ ‫زﻣﻴﻦ ﻣﻲاﻓﺘﺎدﻧﺪ و از ﻣﻴﺎن ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮد اﺑﺮﻫﻪ را ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ او دردي‬ ‫ﺑﻲدرﻣﺎن ﻣﺴﻠﻂ ﮔﺮداﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آن اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ ﺑﻨﺪﺑﻨﺪ ﺟﺪا ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﻣﻲاﻓﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﺻﻨﻌﺎ رﺳﻴﺪ‪ ،‬از ﺷﺪت ﻻﻏﺮي و ﻧﺰاري ﻫﻤﭽﻮن ﺟﻮﺟﻪاي ﭘﺮﻛﻨﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬

‫دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﺳﻴﻨﻪاش ﻧﻴﺰ ﺑﺮﺷﻜﺎﻓﺖ و ﻗﻠﺒﺶ از ﻗﻔﺴﺔ ﺳﻴﻨﻪ ﺑﻴﺮون اﻓﺘﺎد‪ ،‬و ﺑﻪ‬ ‫ﻫﻼﻛﺖ رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫اﻓﺮاد ﻗﺒﻴﻠﺔ ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬زن و ﻣﺮد و ﻛﻮﭼﻚ و ﺑﺰرگ‪ ،‬در ﺷﻜﺎﻓﻬﺎي ﻛﻮهﻫﺎ و درهﻫﺎ‬ ‫ﺳﺮﭘﻨﺎه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و از ﺗﺮس ﺟﺎﻧﺸﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻟﺸﮕﺮ ﺟﺮار اﺑﺮﻫﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻠﻪﻫﺎي ﻛﻮه‬ ‫ﭘﻨﺎه ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ آن ﻣﺎﺟﺮا ﺑﺮ ﺳﺮ ﻟﺸﮕﺮ اﺑﺮﻫﻪ آﻣﺪ‪ ،‬در ﻛﻤﺎل اﻣﻨﻴﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪. 1‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا در ﻣﺎه ﻣﺤﺮم‪ ،‬ﭘﻨﺠﺎه‪ -‬ﻳﺎ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﭘﻨﺠﺎه و ﭘﻨﺞ روز‪ -‬ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد‬ ‫ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬روي داد‪ .‬وﻗﻮع اﻳﻦ واﻗﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮد ﺑﺎ اواﺧﺮ ﻓﻮرﻳﻪ‬ ‫ﻳﺎ اواﺋﻞ ﻣﺎرس ‪ 571‬ﻣﻴﻼدي‪ ،‬و اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻜﺸﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮﻳﺶ‬ ‫و ﺧﺎﻧﺔ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺜﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻴﺖاﻟﻘﺪس ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻗﺒﻠﻪ ﺑﻮدﻧﺶ‪ ،‬ﻣﺸﺮﻛﺎن‬ ‫ودﺷﻤﻨﺎن ﺧﺪا دو ﺑﺎر ﺑﺮ آن اﺳﺘﻴﻼ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ؛ آﻧﻬﻢ در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ اﻫﺎﻟﻲ ﺑﻴﺖاﻟﻘﺪس‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از ﺳﻮي ﺑﺨﺘﻨﺼﺮ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 587‬ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد‪ ،‬و از ﺳﻮي‬ ‫روﻣﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 70‬ﻣﻴﻼدي‪ ،‬ﺑﻴﺖاﻟﻘﺪس ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﺔ ﺷﺪﻳﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ‪ ،‬ﻧﺼﺎراي‬ ‫ﺣﺒﺸﻪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ در آن روزﮔﺎر‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ و اﻫﺎﻟﻲ ﻣﻜﻪ ﻣﺸﺮك‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻛﻌﺒﻪ ﭼﻴﺮه ﻧﺸﺪﻧﺪ و ﺑﺮ آن دﺳﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮاي ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰ در ﺷﺮاﻳﻄﻲ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد ﻛﻪ ﺧﺒﺮ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ وﻗﺎﻳﻊ ﺧﻴﻠﻲ زود‬ ‫ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪة ﺑﻼد و ﻣﻤﺎﻟﻚ و ﺗﻤﺪنﻫﺎي آن روزﮔﺎر ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ .‬ﺣﺒﺸﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪي‬ ‫ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ ﺑﺎ روﻣﻴﺎن داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در ﻛﻤﻴﻦ آﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺑﺮ‬ ‫ﺳﺮ روﻣﻴﺎن و ﻫﻢﭘﻴﻤﺎﻧﺎن آﻧﺎن ﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬زﻳﺮﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل وﻗﻮع‬ ‫اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ‪ ،‬ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺑﻪ ﻳﻤﻦ درآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬در آن روزﮔﺎر‪ ،‬دو ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻘﺘﺪر اﻳﺮان و‬ ‫روم‪ ،‬در واﻗﻊ‪ ،‬دو ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه و ﺷﺎﺧﺺ ﺟﻬﺎن ﻣﺘﻤﺪن آن روز ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪56-43‬؛ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺳﻮره ﻓﻴﻞ در ﻛﺘﺐ ﺗﻔﺴﻴﺮ‪.‬‬

‫‪116‬‬ ‫ﻣﺎﺟﺮا ﺗﻮاﻧﺴﺖ دﻳﺪﮔﺎن ﻫﻤﺔ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن را ﺑﻪ ﻛﻌﺒﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺳﺎزد‪ ،‬و ﺷﺮاﻓﺖ ﺑﻴﺖاﷲ را ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﻬﺎن ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﺳﺎزد‪ ،‬و ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﻨﻤﺎﻳﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه‬ ‫و ﻣﻮرد ﺗﻘﺪﻳﺲ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﺮدي از اﻫﺎﻟﻲ ﻣﻜﻪ ﻗﻴﺎم ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ادﻋﺎي‬ ‫ﻧﺒﻮت ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻴﻨﺎً ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﻣﻘﺘﻀﻲ آن ﺑﻮده و زﻣﻴﻨﺔ آن را ﻓﺮاﻫﻢ‬ ‫آورده اﺳﺖ؛ و ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ اﺳﺖ ﺑﺮ آن ﺣﻜﻤﺘﻲ ﻛﻪ در ﻳﺎري رﺳﺎﻧﻴﺪن ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﺸﺮﻛﺎن ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ اﻫﻞ اﻳﻤﺎن و دﻳﻨﺪاران‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻴﻮهاي ﻓﺮاﺗﺮ از ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺒﺎب‪،‬‬ ‫ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ده ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﺴﺮ داﺷﺖ‪ :‬ﺣﺎرث‪ ،‬زﺑﻴﺮ‪ ،‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﺣﻤﺰه‪ ،‬اﺑﻮﻟﻬﺐ‪،‬‬ ‫ﻏﻴﺪاق‪ ،‬ﻣﻘﻮم‪ ،‬ﺿﺮار‪ ،‬ﻋﺒﺎس‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻳﺎزده ﭘﺴﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﺎم ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﺴﺮ‬ ‫ﻳﺎزدﻫﻢ او را ﻗﺜﻢ ذﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﻧﻴﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺳﻴﺰده ﭘﺴﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﺎﻣﻬﺎي‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻜﻌﺒﻪ و ﺣﺠﻞ را اﻓﺰودهاﻧﺪ؛ ﮔﺮوﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﻜﻌﺒﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻘﻮم ﺑﻮده‬ ‫اﺳﺖ و ﺣﺠﻞ ﻫﻤﺎن ﻏﻴﺪاق‪ ،‬و ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﺴﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗُﺜﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دﺧﺘﺮان ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻧﻴﺰ ﺷﺶ ﺗﻦ ﺑﻮده و ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدهاﻧﺪ از ‪ :‬ام اﻟﺤﻜﻴﻢ )ﺑﻴﻀﺎء(‪ ،‬ﺑﺮه‪،‬‬ ‫ﻋﺎﺗﻜﻪ‪ ،‬ﺻﻔﻴﻪ‪ ،‬اَروي‪ ،‬اﻣﻴﻤﻪ ‪.1‬‬ ‫‪ -3‬ﻋﺒﺪاﷲ‪ :‬ﻣﺎدر ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤﺔ ﺑﻨﺖ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎﺋﺬ ﺑﻦ ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﻣﺨﺰوم ﺑﻦ‬ ‫ﻳﻘﻈﻪ ﺑﻦ ﻣﺮه ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ زﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ و ﻋﻔﻴﻒﺗﺮﻳﻦ ﭘﺴﺮان ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ و ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﻳﻦ‬ ‫آﻧﺎن ﻧﺰد وي ﺑﻮد‪ ،‬و ﻫﻢ اوﺳﺖ ﻛﻪ ﻟﻘﺐ »ذﺑﻴﺢ« ﺑﻪ او دادهاﻧﺪ‪ .‬داﺳﺘﺎن »ذﺑﻴﺢ« ﻟﻘﺐ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ وﻗﺘﻲ ﺗﻌﺪاد ﻓﺮزﻧﺪان ﭘﺴﺮش ﺑﻪ ده ﺗﻦ رﺳﻴﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺮاد وي ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ داﺷﺘﻦ ده ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﺴﺮ ﻛﻪ دﺳﺘﻴﺎر و ﻣﺪدﻛﺎر و ﻣﺪاﻓﻊ او‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺬري راﻛﻪ ﭘﻴﺶ از آن ﻛﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ اﻃﻼع آﻧﺎن رﺳﺎﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﮕﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬آوردهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن آن ده ﭘﺴﺮش ﻗﺮﻋﻪ ﻛﺸﻴﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدد ﻛﻪ‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪،1‬ص ‪109-108‬؛ ﺗﻠﻔﻴﺢ ﻓﻬﻮم اﻫﻞ اﻻﺛﺮ‪ ،‬ص ‪.9-8‬‬

‫ﻛﺪاﻣﻴﻚ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﺑﺸﻮد؟! ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﺪاﷲ درآﻣﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﻧﻴﺰ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﻳﻦ ﻛﺴﺎن‬ ‫ﻧﺰد ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاﻳﺎ‪ ،‬او ﻳﺎ ﻳﻜﺼﺪ ﺷﺘﺮ؟! آﻧﮕﺎه ﻗﺮﻋﻪ را ﻣﻴﺎن او و ﻳﻜﺼﺪ‬ ‫ﺷﺘﺮ ﺣﻜﻢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺮﻋﻪ ﺑﺮ ﻳﻜﺼﺪ ﺷﺘﺮ اﻓﺘﺎد‪.1‬‬ ‫ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﺎم ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ را روي ﺗﻴﺮﻫﺎي ازﻻم ﻧﻮﺷﺖ و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻣﺘﻮﻟﻲ ﻫﺒﻞ‬ ‫داد؛ ﺑﺎ آن ﺗﻴﺮﻫﺎ ﻗﺮﻋﻪ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﺪاﷲ درآﻣﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ دﺳﺖ ﻋﺒﺪاﷲ‬ ‫را ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﭼﺎﻗﻮي ﺗﻴﺰي ﻧﻴﺰ ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬و آﻫﻨﮓ ﻛﻌﺒﻪ ﻛﺮد ﺗﺎ او را ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه داﺋﻲﻫﺎي وي از ﺑﻨﻲ ﻣﺨﺰوم‪ ،‬و ﺑﺮادرش اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺳﺮ راه او را‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﻮﻗﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺬري ﻛﻪ ﻛﺮدهام ﭼﻪ ﺑﻜﻨﻢ؟ ﺑﻪ او ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺰد ﻋﺮاﻓﻪاي ﺑﺮود و ﺑﺎ او ﻣﺸﻮرت ﻛﻨﺪ‪ ،‬و از او ﻧﻈﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ .‬ﻧﺰد ﻋﺮاﻓﻪ‬ ‫رﻓﺖ‪ .‬وي دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻴﺮﻫﺎي ازﻻم ﺑﺮ ﻋﺒﺪاﷲ و ده ﺷﺘﺮ ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻜﺸﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ در آﻣﺪ‪ ،‬ده ﺷﺘﺮ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﻔﺰاﻳﺪ‪ :‬و ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎﻻ ﺑﺮود‪ ،‬ﺗﺎ ﺧﺪاي او راﺿﻲ ﺑﺸﻮد‪.‬‬ ‫در ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﻛﻪ ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺘﺮان درآﻣﺪ‪ ،‬آن ﺷﺘﺮان را ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻣﻴﺎن ﻋﺒﺪاﷲ و ده ﺷﺘﺮ ﻗﺮﻋﻪ ﻛﺸﻴﺪ؛ ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﺪاﷲ درآﻣﺪ؛ ﻫﻤﭽﻨﺎن ده‬ ‫ﺷﺘﺮ‪ ،‬ده ﺷﺘﺮ اﻓﺰود‪ ،‬و ﻫﺮ ﺑﺎر‪ ،‬ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﺪاﷲ درﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﻳﻜﺼﺪ ﺷﺘﺮ رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫آﻧﻮﻗﺖ‪ ،‬ﻗﺮﻋﻪ ﺑﺮ ﺷﺘﺮان درآﻣﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻳﻜﺼﺪ ﺷﺘﺮ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮدو ﮔﺬاﺷﺖ و‬ ‫ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻴﭻ اﻧﺴﺎن ﻳﺎ ﺣﻴﻮان درﻧﺪهاي ﻧﻤﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﮔﻮﺷﺘﻬﺎي ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ دﺳﺖ‬ ‫ﻧﻴﺎﺑﺪ‪ .‬در ﻗﺎﻧﻮن ﻗﺒﻴﻠﺔ ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ در ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﻋﺮب‪ ،‬ﺧﻮﻧﺒﻬﺎي اﻧﺴﺎن ده ﺷﺘﺮ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از اﻳﻦ روﻳﺪاد ﺑﻪ ﻳﻜﺼﺪ ﺷﺘﺮ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ؛ اﺳﻼم ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ دﻳﻪ را ﻣﻘﺮر داﺷﺖ‪.‬‬ ‫آن ﺣﺪﻳﺚ ﻧﺒﻮي ﻣﺸﻬﻮر ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ داﺳﺘﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ‬

‫‪ -1‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.239‬‬

‫‪118‬‬ ‫اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻣﻲﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬ﺍﻧﺎ ﺍﺑﻦ ﺍﻟﺬﺑﻴﺤﲔ« ﻣﻦ ﻓﺮزﻧﺪ دو ذﺑﻴﺢ ﻫﺴﺘﻢ! ﻳﻌﻨﻲ‬ ‫ﺟﺪﺷﺎن اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‪ ،‬و ﭘﺪرﺷﺎن ﻋﺒﺪاﷲ‪.1‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪش ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬آﻣﻨﺔ ﺑﻨﺖ وﻫﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف ﺑﻦ زﻫﺮه ﺑﻦ‬ ‫ﻛﻼب را ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﻛﺮد‪ ،‬ﻛﻪ در آن روزﮔﺎران ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ و ﺑﺎ اﺻﻞ و ﻧﺴﺐﺗﺮﻳﻦ و‬ ‫ﻣﻤﺘﺎزﺗﺮﻳﻦ زن در ﻗﺒﻴﻠﺔ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬و ﭘﺪرش از ﻧﻈﺮ ﺣﺴﺐ و ﻧﺴﺐ‪،‬‬ ‫ﺳﻴﺪ و ﺳﺎﻻر ﺑﻨﻲزﻫﺮه ﺑﻮد‪ .‬وﻫﺐ دﺧﺘﺮش را ﺑﻪ ازدواج ﻋﺒﺪاﷲ درآورد‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ در‬ ‫ﻣﻜﻪ ﺑﺎ او زﻓﺎف ﻛﺮد‪ ،‬و دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ وي را ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺧﺮﻣﺎي ﻣﻮرد‬ ‫ﻧﻴﺎز ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬وي در ﻣﺪﻳﻨﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪ‬ ‫ﻗﺼﺪ ﺗﺠﺎرت ﺑﺴﻮي ﺷﺎم رﻫﺴﭙﺎر ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻛﺎرواﻧﻲ از ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﻫﻤﺮاه ﺷﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻴﻤﺎر ﺑﻮد؛ و در آﻧﺠﺎ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و در ﺧﺎﻧﺔ ﻧﺎﺑﻐﺔ ﺟﻌﺪي ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﻫﻨﮕﺎم وﻓﺎت ‪ 25‬ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد‪ .‬وﻓﺎت ﻋﺒﺪاﷲ ﭘﻴﺶ از وﻻدت‬ ‫رﺳﻮلاﷲ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬روي داد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﻛﺜﺮ ﺗﺎرﻳﺦﻧﻮﻳﺴﺎن ﺑﺮآناﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬دو ﻣﺎه ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﭘﺲ از وﻻدت رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪-‬‬ ‫وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ 2 .‬وﻗﺘﻲ ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ رﺳﻴﺪ‪ ،‬آﻣﻨﻪ ﺑﺎ دلاﻧﮕﻴﺰﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮﺛﻴﻪﻫﺎ‬ ‫از ﺷﻮﻫﺮش ﻳﺎد ﻛﺮد‪:‬‬ ‫ﻋﻔﺎ ﺟﺎﻧﺐ اﻟﺒﻄﺤﺎء ﻣﻦ اﺑﻦ ﻫﺎﺷﻢ‬

‫وﺟﺎور‬

‫ﻟﺤﺪاً‬

‫ﺧﺎرﺟﺎً‬

‫ﻓﻲ‬

‫اﻟﻐﻤﺎﻏﻢ‬

‫دﻋﺘﻪ‬

‫اﻟﻤﻨﺎﻳﺎ‬

‫دﻋﻮة‬

‫ﻓﺎﺟﺎﺑﻬﺎ‬

‫و ﻣﺎ ﺗﺮﻛﺖ ﻓﻲ اﻟﻨﺎس ﻣﺜﻞ اﺑﻦ ﻫﺎﺷﻢ‬

‫ﻋﺸﻴﺔ‬

‫راﺣﻮا‬

‫ﻳﺤﻤﻠﻮن‬

‫ﺳﺮﻳﺮه‬

‫اﻟﺘﺰاﺣﻢ‬

‫ﻓﺎن‬

‫ﺗﻚ‬

‫ﻏﺎﻟﻨﻪ‬

‫اﻟﻤﻨﺎﻳﺎ‬

‫و‬

‫رﺑﻴﻬﺎ‬

‫ﺗﻌﺎوره‬ ‫ﻓﻘﺪ‬

‫اﺻﺤﺎﺑﻪ‬ ‫ﻛﺎن‬

‫ﻣﻌﻄﺎء‬

‫ﻓﻲ‬ ‫ﻛﺜﻴﺮ‬

‫اﻟﺘﺮاﺣﻢ‬

‫‪3‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪155-151‬؛ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.243-240‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪158 ،156‬؛ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪246‬؛ اﻟﺮوض اﻻﻧﻒ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.184‬‬ ‫‪ -3‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.100‬‬

‫»ﭘﻬﻨﻪ ﺑﻄﺤﺎ از اﺑﻦ ﻫﺎﺷﻢ ﺗﻬﻲ ﻣﺎﻧﺪ؛ و ﻻﺑﻼي ﻛﻔﻦ ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺷﺪ و از ﺧﺎﻧﻪ‬ ‫درآﻣﺪ و ﺟﻮار ﮔﻮرﺳﺘﺎن را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ؛‬ ‫ﻗﺎﺻﺪان ﻣﺮگ او را ﺑﺴﻮي ﺧﻮد دﻋﻮت ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و او دﻋﻮﺗﺸﺎن را اﺟﺎﺑﺖ‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬آري‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﺎﺻﺪان ﻣﺮگ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦﻫﺎﺷﻢ را در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم‬ ‫واﻧﻤﻲﮔﺬارﻧﺪ!‬ ‫ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﺎن ﻛﻪ رﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎﺑﻮت وي را از زﻣﻴﻦ ﺑﺮدارﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎراﻧﺶ ازدﺣﺎم ﻛﺮده‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﺎﺑﻮت را دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛‬ ‫ﺑﺎري‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﭼﻨﮕﺎﻟﻬﺎي ﻣﺮگ ﺑﻲرﺣﻤﺎﻧﻪ او را دررﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‪ ،‬او ﺧﻮد‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺨﺸﻨﺪه و ﺑﺲ ﭘﺮﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻮد‪«.‬‬ ‫ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺎﺗﺮك ﻋﺒﺪاﷲ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﭘﻨﺞ ﺷﺘﺮ ﻧﺮ‪ ،‬ﻳﻚ ﮔﻠﺔ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻨﻴﺰي ﺣﺒﺸﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺮﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻨﻴﻪ ام اﻳﻤﻦ‪ ،‬ﻛﻪ ﭘﺮﺳﺘﺎر دوران ﻛﻮدﻛﻲ رﺳﻮلاﷲ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻮد‪.1‬‬

‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ ،1392‬ح ‪1771‬؛ ﺗﻠﻘﻴﺢ ﻓﻬﻮم اﻫﻞ اﻻﺋﺮ‪ ،‬ص ‪.4‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‬ ‫وﻻدت و ﻛﻮدﻛﻲ و ﺟﻮاﻧﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﻭﻻﺩﺕ ﻭ ﻧﺎﻣﮕﺬﺍﺭﻱ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺳﻴﺪاﻟﻤﺮﺳﻠﻴﻦ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺎﻣﺪاد روز دوﺷﻨﺒﻪ ﻧﻬﻢ رﺑﻴﻊاﻻول‪،‬‬ ‫ﺳﺎل ﻋﺎماﻟﻔﻴﻞ‪ ،‬ﭼﻬﻠﻤﻴﻦ ﺳﺎل ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺧﺴﺮو اﻧﻮﺷﻴﺮوان‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻳﺎ ﺑﻴﺴﺖ و‬ ‫دوم آورﻳﻞ ‪ 571‬ﻣﻴﻼدي‪ ،1‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻣﻨﺼﻮر‬ ‫ﭘﻮري )ره(‪ ،‬در ﺷﻌﺐ ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ‪ ،‬در ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ‪.2‬‬ ‫اﺑﻦ ﺳﻌﺪ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎدر رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم زادن وي‪ ،‬از دﻫﺎﻧﺔ رﺣﻢ ﻣﻦ ﻧﻮري ﺑﺮآﻣﺪ ﻛﻪ ﻗﺼﺮﻫﺎي ﺷﺎم در ﭘﺮﺗﻮ آن ﻧﻤﺎﻳﺎن‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و دارﻣﻲ و دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺰ ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻀﻤﻮن را رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‬ ‫‪.3‬‬ ‫آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﻣﻴﻼد ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺷﻮاﻫﺪي ﮔﻮﻳﺎ از‬ ‫ﺑﻌﺜﺖ آن ﺣﻀﺮت را ﻫﻤﮕﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻧﺪ‪ :‬ﭼﻬﺎرده ﻛﻨﮕﺮه از اﻳﻮان ﻣﺪاﺋﻦ ﻓﺮو‬ ‫رﻳﺨﺖ؛ آﺗﺸﻜﺪة ﻓﺎرس‪ ،‬ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﻣﺠﻮس‪ ،‬ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪ؛ آب درﻳﺎﭼﺔ ﺳﺎوه ﻓﺮو‬ ‫ﻛﺸﻴﺪ؛ و ﻛﻨﺸﺖﻫﺎي اﻃﺮاف آن درﻳﺎﭼﻪ ﻫﻤﻪ وﻳﺮان ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ را ﻃﺒﺮي و‬

‫‪ 20 -1‬آورﻳﻞ‪ ،‬ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﻘﻮﻳﻢ ﻣﻴﻼدي ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬و ‪ 22‬آورﻳﻞ ﻣﻴﻼدي ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻧﻜـ‪:‬‬ ‫رﺣﻤﺔاﻟﻠﻌﺎﻟﻤﻴﻦ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،39-38‬ج ‪ ،2‬ص ‪.361-360‬‬ ‫‪ -2‬ن ك‪ :‬ﻧﺘﺎﺋﺞ اﻻﻓﻬﺎم ﻓﻲ ﺗﻘﻮﻳﻢ اﻟﻌﺮب ﻗﺒﻞ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺎﺷﺎ ﻓﻠﻜﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺑﻴﺮوت‪ ،‬ص ‪.35-28‬‬ ‫‪ -3‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ ،185 ،128-127‬ح ‪ ،5‬ص ‪262‬؛ ﺳﻨﻦ اﻟﺪارﻣﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪9‬؛ ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪،‬‬ ‫ج ‪1‬؛ ص ‪.102‬‬

‫ﺑﻴﻬﻘﻲ و دﻳﮕﺮان ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ؛‪ 1‬اﻣﺎ‪ ،‬ﺳﻨﺪ ﻣﺤﻜﻤﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻠﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﺣﻮادث در ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻳﺸﺎن روي داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺤﺖ آﻧﻬﺎ را ﮔﻮاﻫﻲ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ؛ در‬ ‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭼﻨﻴﻦ وﻗﺎﻳﻌﻲ اﮔﺮ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي ﺑﺮاي‬ ‫ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ آﻧﻬﺎ وﺟﻮد ﻣﻲداﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺎدر رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬وﻗﺘﻲ آن ﺣﻀﺮت را ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آورد‪ ،‬ﻧﺰد‬ ‫ﻧﻴﺎي اﻳﺸﺎن ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬و وﻻدت ﻧﻮادهاش را ﺑﻪ وي ﻣﮋده داد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‬ ‫ﺧﻨﺪان و ﺷﺎدﻣﺎن آﻣﺪ‪ ،‬و ﻗﻨﺪاﻗﺔ ﻧﻮزاد را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ درون ﻛﻌﺒﻪ ﺑﺮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻧﻴﺎﻳﺶ و‬ ‫ﺷﻜﺮاﻧﻪ ﭘﺮداﺧﺖ‪ 2‬و ﺑﺮاي او ﻧﺎم »ﻣﺤﻤﺪ« )ﻳﻌﻨﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و ﻫﻤﻮاره ﺳﺘﻮده و ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه(‬ ‫را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎم‪ ،‬ﭘﻴﺶ از آن ﻧﺰد ﻗﻮم ﻋﺮب ﺑﻲﺳﺎﺑﻘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در روز ﻫﻔﺘﻢ وﻻدت‪،‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﻋﺮب ﻣﺮﺳﻮم ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻮزاد را ﺧﺘﻨﻪ ﻛﺮدﻧﺪ ‪.3‬‬ ‫ﺩﻭﺭﺍﻥ ﺷﻴﺮﺧﻮﺍﺭﮔﻲ‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻣﺎدر‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ داﻳﻪاي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺪت ﻳﻚ ﻫﻔﺘﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬را ﺷﻴﺮ داد‪ 4،‬ﺛﻮﺑﻴﻪ ﻛﻨﻴﺰ آزاد ﺷﺪة اﺑﻮﻟﻬﺐ ﺑﻮد ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ‬

‫‪ -1‬ﻧﻜـ‪ :‬دﻻﺋﻞ اﻟﻨﺒﻮه‪ ،‬ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪127-126‬؛ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ,‬ج ‪ ،2‬ص ‪167 ،166‬؛ اﻟﺒﺪاﻳﺔ و اﻟﻨﻬﺎﻳﺔ‪،‬‬ ‫ج ‪ ،2‬ص ‪.269-268‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪160-159‬؛ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪157-156‬؛ ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص‬ ‫‪.103‬‬ ‫‪ -3‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬آن ﺣﻀﺮت ﺧﺘﻨﻪ ﻛﺮده ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻧﻜـ‪ :‬ﺗﻠﻘﻴﺢ ﻓﻬﻮم اﻫﻞ اﻻﺛﺮ‪ ،‬ص ‪ .4‬اﺑﻦ ﻗﻴﻢ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺣﺪﻳﺜﻲ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﺛﺒﻮت ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ؛ ﻧﻚ‪ :‬زاداﻟﻤﻌﺎد‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.18‬‬ ‫‪ -4‬اﻧﺤﺎف اﻟﻮري‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.57‬‬

‫‪122‬‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﻴﺮﺧﻮارش ﻣﺴﺮوح ﺷﻴﺮ داد؛ و ﭘﻴﺶ از آن ﺣﻤﺰه ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ را ﺷﻴﺮ داده‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬و ﭘﺲ از آن ﻧﻴﺰ‪ ،‬اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻻﺳﺪ ﻣﺨﺰوﻣﻲ را ﺷﻴﺮ داد ‪.1‬‬ ‫ﺑﺎ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻨﻲ ﺳﻌﺪ‬ ‫ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﺎن ﻋﺮب را در آن روزﮔﺎر‪ ،‬ﻣﺮﺳﻮم ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن‬ ‫داﻳﻪﻫﺎي ﺑﺎدﻳﻪﻧﺸﻴﻦ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ ﺗﺎ ﺑﺪﻳﻨﻮﺳﻴﻠﻪ آﻧﺎن را از ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي زﻧﺎن ﺷﻬﺮي دور‬ ‫ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ؛ و ﭘﻴﻜﺮﻫﺎﻳﺸﺎن ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ‪ ،‬و اﻋﺼﺎﺑﺸﺎن ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ ﮔﺮدد؛ و از ﻫﻤﺎن اوان‬ ‫ﻛﻮدﻛﻲ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ و درﺳﺘﻲ ﻓﺮاﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي رﺳﻮلﺧﺪا‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﺟﺴﺘﺠﻮي داﻳﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ وي را ﺑﻪ زﻧﻲ ﺷﻴﺮده از ﻗﺒﻴﻠﺔ‬‫ﺑﻨﻲ ﺳﻌﺪﺑﻦ ﺑﻜﺮ ﺳﭙﺮد‪ .‬وي ﺣﻠﻴﻤﻪ ﺑﻨﺖ اﺑﻲ ذؤﻳﺐ‪ ،‬و ﻫﻤﺴﺮش ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰي‪،‬‬ ‫ﺑﺎ ﻛﻨﻴﺔ اﺑﻮﻛﺒﺸﻪ‪ ،‬از ﻫﻤﺎن ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺧﻮاﻫﺮان و ﺑﺮادران رﺿﺎﻋﻲ آن ﺣﻀﺮت ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ [1] :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺣﺎرث؛‬ ‫]‪ [2‬اﻧﻴﺴﻪ ﺑﻨﺖ ﺣﺎرث؛ ]‪ [3‬ﺣﺬاﻗﻪ )ﻳﺎ‪ :‬ﺟﺬاﻣﻪ( ﺑﻨﺖ ﺣﺎرث‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﻴﻤﺎء اﺳﺖ؛ و‬ ‫]‪ [4‬اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻋﻤﻮزاده رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪. -‬‬ ‫ﺣﻤﺰه ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻧﻴﺰ ﻧﺰد ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺑﻨﻲ ﺳﻌﺪﺑﻦ ﺑﻜﺮ دوران ﺷﻴﺮﺧﻮارﮔﻲاش را‬ ‫ﻣﻲﮔﺬراﻧﻴﺪ‪ .‬و ﻣﺎدر ﺣﻤﺰه آﻧﺤﻀﺮت را ﻛﻪ ﻧﺰد ﺣﻠﻴﻤﻪ ﺑﺴﺮ ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬ﺷﻴﺮ داد‪ .‬و ﺑﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺣﻤﺰه از دو ﺟﻬﺖ ﺑﺎ رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺮادر رﺿﺎﻋﻲ ﺑﻮد‪،‬‬ ‫ﻳﻜﻲ‪ ،‬ﺛﻮﻳﺒﻪ؛ و دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﺣﻠﻴﻤﺔ ﺳﻌﺪﻳﻪ ‪.2‬‬

‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ح ‪5372 ،5107 ،5101 ،5100 ،2645‬؛ ﺗﺎرﻳﺦاﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ .158‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻲﺳﺨﻦ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻧﻜـ‪ :‬دﻻﺋﻞ اﻟﻨﺒﻮة‪ ،‬اﺑﻮﻧﻌﻴﻢ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.157‬‬ ‫‪ -2‬زاداﻟﻤﻌﺎد‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.19‬‬

‫ﺣﻠﻴﻤﻪ از ﺑﺮﻛﺎت وﺟﻮد آن ﺣﻀﺮت ﭼﻴﺰﻫﺎ دﻳﺪ ﻛﻪ وي را ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺖ آورد‪.‬‬ ‫ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﺧﻮد او آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ دﻳﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﺎزﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺣﻠﻴﻤﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎزﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ وي ﺑﺎ ﺷﻮﻫﺮ و ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺮدﺳﺎﻟﺶ‬ ‫ﻛﻪ وي را ﺷﻴﺮ ﻣﻲداد‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﻨﻲ ﭼﻨﺪ از زﻧﺎن ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺑﻨﻲﺳﻌﺪﺑﻦﺑﻜﺮ‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻪ درآﻣﺪ‬ ‫و در ﭘﻲ ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺷﻴﺮﺧﻮارﮔﺎن ﺑﺮآﻣﺪ و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬آن ﺳﺎل‪ ،‬ﺧﺸﻜﺴﺎﻟﻲ و ﻗﺤﻄﻲ‬ ‫ﻫﻤﻪﺟﺎ را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬و ﻫﺴﺖ و ﻧﻴﺴﺖ ﻣﺎ را از ﻣﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﻣﺎده اﻻﻏﻲ‬ ‫را ﻛﻪ داﺷﺘﻢ ﺳﻮار ﺷﺪه ﺑﻮدم‪ .‬ﻣﺎده ﺷﺘﺮ ﭘﻴﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه داﺷﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا؛ ﻳﻚ‬ ‫ﻗﻄﺮه ﺷﻴﺮ ﻧﻤﻲداد! ﺗﻤﺎم ﺷﺐ‪ ،‬از دﺳﺖ ﭘﺴﺮ ﺑﭽﻪاي ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮده ﺑﻮدﻳﻢ‪ ،‬از ﺷﺪت‬ ‫ﮔﺮﻳﺔ او ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺧﻮاﺑﻤﺎن ﻧﻤﻲﺑﺮد‪ .‬در ﭘﺴﺘﺎن ﻣﻦ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﻛﺎرش ﺑﺨﻮرد؛ ﻣﺎده ﺷﺘﺮﻣﺎن ﻫﻢ ﺷﻴﺮ ﻧﻤﻲداد ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺠﺎي ﺷﻴﺮ ﻣﺎدرش ﺑﺨﻮرد‪ .‬اﻣﺎ‪،‬‬ ‫ﺳﺨﺖ اﻣﻴﺪوار ﺑﻮدﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺎراﻧﻲ ﺑﺒﺎرد‪ ،‬و ﻓﺮﺟﻲ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺳﻮار ﺑﺮ ﻫﻤﺎن ﻣﺎده اﻻغ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ﻛﺎرواﻧﻴﺎن ﭘﻴﻮﺳﺘﻢ‪.‬در ﻃﻮل راه‪ ،‬از ﻓﺮط ﻻﻏﺮي و ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻣﺮﻛﺐ ﻣﻦ از رﻓﺘﺎر‬ ‫ﺑﺎز ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﻛﺎرواﻧﻴﺎن ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻣﻦ‪ ،‬رﻓﺘﺎرﺷﺎن دﺷﻮار ﻣﻲﺷﺪ؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﻫﻤﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻦ ﺑﻪ زﺣﻤﺖ اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮه‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻜﻪ رﺳﻴﺪﻳﻢ‪ ،‬و در ﭘﻲ ﺟﺴﺘﺠﻮي‬ ‫ﺷﻴﺮﺧﻮارﮔﺎن ﺑﺮآﻣﺪﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﻣﺎ زﻧﺎن ﺷﻴﺮده ﻧﺒﻮد ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺮ او‬ ‫ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬و از ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ وي ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﺮد؛ زﻳﺮا‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﻛﻮدك‬ ‫ﺷﻴﺮﺧﻮار ﻳﺘﻴﻢ اﺳﺖ! ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻄﻠﺐ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎ زﻧﺎن ﺷﻴﺮده‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﻪ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‬ ‫ﭘﺪر ﻛﻮدك اﻣﻴﺪ ﻣﻲﺑﺴﺘﻴﻢ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻔﺘﻴﻢ‪ :‬ﻳﺘﻴﻢ! ﭼﻪ اﻣﻴﺪي ﻫﺴﺖ ﺑﻪ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎدرش ﻳﺎ ﭘﺪرﺑﺰرﮔﺶ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻛﺎر ﺑﻜﻨﺪ؟! ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺎ ﺧﻮش‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻴﻢ آن ﻛﻮدك را ﺑﺮﮔﻴﺮﻳﻢ‪ .‬ﻳﻜﺎﻳﻚ زﻧﺎن ﺷﻴﺮده ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‬ ‫ﺷﻴﺮﺧﻮارﮔﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮدﺷﺎن ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﻦ دﺳﺖ ﺧﺎﻟﻲ ﻣﺎﻧﺪم‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺗﺼﻤﻴﻢ‬

‫‪124‬‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ ﺑﺮﮔﺮدﻳﻢ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮم ﮔﻔﺘﻢ ﺑﺨﺪا؛ ﺳﺨﺖ ﺑﺮاﻳﻢ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق‬ ‫دﻳﮕﺮ زﻧﺎن ﻫﻤﺴﻔﺮم ﺑﺎزﮔﺮدم و ﺷﻴﺮﺧﻮارهاي را ﺑﺮﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ! ﺑﺨﺪا؛ ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﻫﻤﺎن‬ ‫ﻛﻮدك ﻳﺘﻴﻢ ﻣﻲروم و او را ﺑﺮﻣﻲﮔﻴﺮم! ﻫﻴﭻ اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﻨﻴﻢ؛ اﻣﻴﺪ اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ وﺟﻮد او را ﻣﺎﻳﺔ ﺑﺮﻛﺖ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻠﻴﻤﻪ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ آن ﻛﻮدك ﻳﺘﻴﻢ رﻓﺘﻢ‪ ،‬و او را ﺑﺮاي ﺷﻴﺮ دادن ﺗﺤﻮﻳﻞ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬ ‫ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻣﺮا وادار ﻧﻜﺮد ﻛﻪ او را ﺑﺮﮔﻴﺮم‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮدم‬ ‫ﺷﻴﺮﺧﻮارة دﻳﮕﺮي را ﺑﺮﮔﻴﺮم! ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬وﻗﺘﻲ او را ﺗﺤﻮﻳﻞ ﮔﺮﻓﺘﻢ‪ ،‬وي را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ‬ ‫ﺳﻮي ﺑﺎر و ﺑﻨﻪام ﺑﺮدم‪ .‬ﭼﻮن وي را در آﻏﻮش ﻛﺸﻴﺪم‪ ،‬ﻫﺮ دو ﭘﺴﺘﺎن ﻣﻦ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺒﺎز او‬ ‫رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ اﻧﺪازه ﻛﻪ او ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺷﻴﺮ دادﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮﺷﻴﺪ و ﻧﻮﺷﻴﺪ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ‬ ‫ﺳﻴﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮادرش ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه او ﻧﻮﺷﻴﺪ ﺗﺎ ﺳﻴﺮ ﺷﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻫﺮ دو ﺧﻮاﺑﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﺶ از آن‪،‬‬ ‫ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ از دﺳﺖ ﺑﭽﻪام ﺑﺨﻮاﺑﻴﻢ! ﻫﻤﺴﺮم ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﺮاغ آن ﻣﺎده ﺷﺘﺮي ﻛﻪ‬ ‫داﺷﺘﻴﻢ رﻓﺖ‪ .‬دﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﺴﺘﺎﻧﻬﺎﻳﺶ ﭘﺮ از ﺷﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﻘﺪر ﺷﻴﺮ از او دوﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﺧﻮدش‬ ‫ﻧﻮﺷﻴﺪ؛ ﻣﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ او ﻧﻮﺷﻴﺪم ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﻛﺎﻣﻼ! ﺳﻴﺮ و ﺳﻴﺮاب ﺷﺪﻳﻢ‪ .‬آن ﺷﺐ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﺷﺐ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﺎ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺻﺒﺢ روز ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮم ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺪرش را ﺑﺪان ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﺣﻠﻴﻤﻪ!‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺒﺎرﻛﻲ را ﺑﺎ ﺧﻮد آوردهاي! ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﺨﺪا؛ ﻣﻦ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﻣﻴﺪوارم!‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎدﻳﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺮ ﻫﻤﺎن ﻣﺎده اﻻغ ﺧﻮدم ﺳﻮار ﺷﺪم‪ ،‬و آن ﻛﻮدك‬ ‫را ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺨﺪا؛ آﻧﭽﻨﺎن از ﻫﻤﺴﻔﺮاﻧﻢ ﺟﻠﻮ اﻓﺘﺎدم ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﺷﺘﺮان‬ ‫ﺳﺮخ ﻣﻮي آﻧﺎن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﮔﺮدﭘﺎي ﻣﺮﻛﺐ ﻣﻦ ﺑﺮﺳﺪ! زﻧﺎن ﻫﻤﺴﻔﺮم ﺑﻪ زﺑﺎن آﻣﺪه‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي دﺧﺘﺮ اﺑﻮذؤﻳﺐ! واي ﺑﺮ ﺗﻮ! ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﮕﻮ! ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﻣﺎده‬ ‫اﻻغ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ آن ﺑﻪ ﺳﻔﺮ آﻣﺪه ﺑﻮدي؟ ﻣﻦ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻲﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﺮا‪ ،‬ﺑﺨﺪا اﻳﻦ ﻫﻤﺎن و‬ ‫ﻫﻤﺎن اﺳﺖ! و آﻧﺎن ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺨﺪا؛ در ﻛﺎر اﻳﻦ ﻣﺎده اﻻغ ﻣﻌﺠﺰهاي رﻓﺘﻪ اﺳﺖ!‬

‫ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ‪ :‬آﻧﮕﺎه وارد ﻣﻨﺎزﻟﻤﺎن در دﻳﺎر ﺑﻨﻲﺳﻌﺪ ﺷﺪﻳﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻳﺎد ﻧﺪارم ﻛﻪ ﺗﺎ آن روز‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ را ﺷﺎدابﺗﺮ و ﭘﺮآب و ﮔﻴﺎهﺗﺮ از آن دﻳﺪه ﺑﺎﺷﻢ! ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﻢ از آن ﻫﻨﮕﺎم ﻛﻪ‬ ‫آن ﻛﻮدك را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮده ﺑﻮدﻳﻢ‪ ،‬ﺷﺐ ﻫﻨﮕﺎم ﻛﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻴﺮ و ﺳﺮﺷﺎر از ﺷﻴﺮ‪ ،‬ﺑﺎز‬ ‫ﻣﻲﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺎ ﻣﻲدوﺷﻴﺪﻳﻢ و ﻣﻲﻧﻮﺷﻴﺪﻳﻢ؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻜﺲ در آن ﺣﻮاﻟﻲ‬ ‫ﻗﻄﺮهاي ﺷﻴﺮ ﻧﻤﻲﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ،‬و ﭘﺴﺘﺎن ﻫﻴﭽﻴﻚ از دامﻫﺎ در آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻗﻄﺮهاي‬ ‫ﺷﻴﺮ ﻧﺪاﺷﺖ! دﻳﮕﺮ ﻛﺎر ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ داﻣﺪاران ﺑﻨﻲﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﭼﻮﭘﺎنﻫﺎﻳﺸﺎن‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬واي ﺑﺮ ﺷﻤﺎ! ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭼﻮﭘﺎن دﺧﺘﺮ اﺑﻮذؤﻳﺐ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﺶ را‬ ‫ﻣﻲﭼﺮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮوﻳﺪ! اﻣﺎ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪﻫﺎي آﻧﺎن از ﻫﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﻴﺰ ﮔﺮﺳﻨﻪ ﺑﺮﻣﻲﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻗﻄﺮهاي ﺷﻴﺮ ﻧﻤﻲدادﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﻣﻦ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺳﻴﺮ و ﺳﺮﺷﺎر از ﺷﻴﺮ‬ ‫ﺑﺎزﻣﻲﮔﺸﺘﻨﺪ!‬ ‫ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪﻧﻴﻜﻲ و زﻳﺎدﺗﻲ ﻣﻲدﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺗﺎ »او« دو ﺳﺎﻟﻪ ﺷﺪ‪،‬‬ ‫و ﻣﻦ او را از ﺷﻴﺮ ﺑﺎزﮔﺮﻓﺘﻢ‪ .‬رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ او‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﭽﻪ ﭘﺴﺮﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻫﻴﭻ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻫﻨﻮز‬ ‫دو ﺳﺎﻟﺶ ﺗﻤﺎم ﻧﺸﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻮﺟﻮاﻧﻲ ﭘﺮﺗﻮان و ﭼﺎﻻك ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻣﺪ‪ .‬ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ‪ :‬او را‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﺎدرش ﺑﺎزآوردﻳﻢ؛ اﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎﻧﺪن او در ﺟﻤﻊ ﺧﻮدﻣﺎن اﺷﺘﻴﺎق ﺑﻴﺸﺘﺮي داﺷﺘﻴﻢ؛‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن ﻫﻤﻪ ﺑﺮﻛﺘﻲ ﻛﻪ از وﺟﻮد او ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﺎدرش ﺻﺤﺒﺖ ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬ﺑﻪ‬ ‫او ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ :‬اي ﻛﺎش ﭘﺴﺮم را ﻧﺰد ﻣﻦ واﻣﻲﻧﻬﺎدي ﺗﺎ ﺟﻮاﻧﻲ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﮔﺮدد؛ ﻣﻦ از ﺑﺎﺑﺖ‬ ‫وﺑﺎي ﻣﻜﻪ ﺑﺮ او ﺑﻴﻤﻨﺎﻛﻢ!‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬آﻧﻘﺪر اﺻﺮار ورزﻳﺪﻳﻢ ﺗﺎ ﻣﺎدرش او را ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪ ‪.1‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪164-162‬؛ ﺗﺎرﻳﺦاﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪159-158‬؛ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن‪ ،‬اﻻﺣﺴﺎن‪ ،‬ج ‪،8‬‬ ‫ص ‪84-82‬؛ ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ .111‬ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﻣﺬﻛﻮر را ﺑﺎاﻧﺪﻛﻲ اﺧﺘﻼف در‬ ‫ﻣﺘﻦ‪ ،‬از ﺳﻴﺮه اﺑﻦ ﻫﺸﺎم آوردهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪126‬‬ ‫ﻖ ﺻﺪﺭ‬ ‫ﺷ ‪‬‬ ‫ﻣﺎﺟﺮﺍﻱ ﹶ‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎن رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﻣﻴﺎن ﺑﻨﻲﺳﻌﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻨﺪ‬ ‫ﻣﺎه ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﺰارش اﺑﻦ اﺳﺤﺎق‪ ،1‬ﻳﺎ در ﺳﻦ ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻟﮕﻲ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺤﻘﻘﺎن‪،2‬‬ ‫ﻣﺎﺟﺮاي ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪن ﺳﻴﻨﻪاش ﭘﻴﺶ آﻣﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ از اﻧﺲ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ رﺳﻮل‬ ‫ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ ، -‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻧﺰدش آﻣﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﺴﺮﺑﭽﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ‬ ‫ﺑﺎزي ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬او را از ﺟﺎي ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﺧﻮاﺑﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬و ﺳﻴﻨﺔ او را ﺑﺮﺷﻜﺎﻓﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﻗﻠﺐ او را ﺧﺎرج ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬و از درون آن‪ ،‬ﻟﺨﺘﺔ ﺧﻮﻧﻲ را ﺑﻴﺮون ﻛﺸﻴﺪ‪ ،‬و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﺑﻬﺮة ﺷﻴﻄﺎن از ﺗﻮ! آﻧﮕﺎه‪ ،‬دل او را در ﻃﺸﺘﻲ زرﻳﻦ ﺑﺎ آب زﻣﺰم ﺷﺴﺘﺸﻮ داد؛‬ ‫ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﺳﺮ آن را ﺑﻪ ﻫﻢ آورد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻨﺶ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬ﭘﺴﺮﺑﭽﻪﻫﺎ ﻧﺰد ﻣﺎدرش‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ داﻳﻪاش ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ را ﻛﺸﺘﻨﺪ! ﻫﻤﮕﻲ در ﭘﻲ ﻳﺎﻓﺘﻦ او ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ‬ ‫او را ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬رﻧﮓ رﺧﺴﺎرهاش دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻧﺲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﺟﺎي آن دوﺧﺖ و‬ ‫دوز ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ را روي ﺳﻴﻨﺔ آن ﺣﻀﺮت ﻣﻲدﻳﺪم‪.3‬‬ ‫ﺑﺴﻮﻱ ﻣﺎﺩﺭ ﻣﻬﺮﺑﺎﻥ‬ ‫ﺣﻠﻴﻤﻪ‪ ،‬ﭘﺲ از اﻳﻦ واﻗﻌﻪ‪ ،‬ﭼﺸﻤﺶ ﺗﺮﺳﻴﺪ‪ ،‬و او را ﺑﻪ ﻣﺎدرش ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬ﻧﺰد ﻣﺎدر‬ ‫ﻣﻲزﻳﺴﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺷﺶ ﺳﺎﻟﮕﻲ رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪ ،165-164‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.160‬‬ ‫‪ -2‬ن ك‪ :‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪112‬؛ ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ :281‬دﻻﺋﻞ اﻟﻨﺒﻮة‪ ،‬اﺑﻮﻧﻌﻴﻢ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص‬ ‫‪ .162-161‬در ﻣﻨﺒﻊ اﺧﻴﺮ رواﻳﺘﻲ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس آﻣﺪه اﺳﺖ داﻳﺮ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا در ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ﻋﻤﺮ‬ ‫آن ﺣﻀﺮت روي داده اﺳﺖ؛ ﻧﻜـ‪ :‬ج ‪ ،1‬ص ‪ .162‬ﺳﺨﻦ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ؛ زﻳﺮا ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‬ ‫ﭼﺮاﻧﻲ ﻛﻮدﻛﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز دو ﺳﺎل ﺗﻤﺎم از ﻋﻤﺮش ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ در اوان ﺳﻪ ﺳﺎﻟﮕﻲ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﻮر‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻻﻳﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺎب اﻻﺳﺮاء‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،147‬ح ‪.261‬‬

‫آﻣﻨﻪ ﺑﺮ آن ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻋﻬﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ ﺳﻔﺮ ﻛﺮدهاش‪ ،‬ﺑﻪ زﻳﺎرت ﻗﺒﺮ او در‬ ‫ﻳﺜﺮب ﺑﺮود‪ .‬از ﻣﻜﻪ ﺑﻴﺮون ﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﺴﺎﻓﺘﻲ ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ راه را ﻃﻲ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻳﺘﻴﻤﺶ ﻣﺤﻤﺪ و ﺧﺪﻣﺘﮕﺎرش ام اﻳﻤﻦ‪ ،‬و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ وي ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ در اﻳﻦ‬ ‫ﺳﻔﺮ ﺑﺎ او ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﻣﺎه در ﻳﺜﺮت ﻣﺎﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻴﻤﺎر‬ ‫ﺷﺪ‪ ،‬و در اوان ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﺑﻴﻤﺎرياش ﺷﺪت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و در ﻣﺤﻞ »اﺑﻮاء« ﻣﻴﺎن ﻣﻜﻪ و ﻣﺪﻳﻨﻪ‪،‬‬ ‫از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ ‪.1‬‬ ‫ﺩﺭ ﭘﻨﺎﻩ ﻧﻴﺎﻱ ﻣﻬﺮﺑﺎﻥ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪ؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺷﻔﻘﺖ و ﻋﻄﻮﻓﺖ او ﻧﺴﺒﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻮادة ﻋﺰﻳﺰش ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻧﻮادة ﻳﺘﻴﻢ وي اﻳﻨﻚ ﺑﻪ ﻣﺼﻴﺒﺘﻲ ﺗﺎزه‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﺎر آﻣﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ زﺧﻢﻫﺎي ﻛﻬﻨﺔ درون او را ﻧﻮ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ آﻧﭽﻨﺎن‬ ‫ﻣﺤﺒﺖ و ﻣﺮﺣﻤﺘﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاز ﻣﻲداﺷﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻴﺞ ﻳﻚ از ﻓﺮزﻧﺪان‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻫﺮﮔﺰ او را در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي او ﭘﻴﺶ آﻣﺪه ﺑﻮد ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻤﻲ‬ ‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬و او را از ﻫﻤﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﻲﻧﺸﺎﻧﻴﺪ‪ .‬اﺑﻦﻫﺸﺎم ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬در ﺳﺎﻳﺔ ﺧﺎﻧﺔ‬ ‫ﻛﻌﺒﻪ ﺑﺮاي ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ زﻳﺮاﻧﺪازي ﭘﻬﻦ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﺴﺮاﻧﺶ در اﻃﺮاف آن زﻳﺮاﻧﺪاز‬ ‫ﻣﻲﻧﺸﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻴﺎﻳﺪ و آﻧﺠﺎ ﺑﻨﺸﻴﻨﺪ؛ و ﺑﻪ ﭘﺎس ﺣﺮﻣﺖ وي‪ ،‬ﻫﻴﭽﻴﻚ از‬ ‫ﭘﺴﺮاﻧﺶ روي آن زﻳﺮاﻧﺪاز ﻧﻤﻲﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ‪ ،‬رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ - -‬ﻛﻪ‬ ‫در آن اوان ﻧﻮﺟﻮاﻧﻲ ﻛﻢ ﺳﻦ و ﺳﺎل ﺑﻮد‪ -‬ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ از راه ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺳﺮﺟﺎي ﺟﺪش‬ ‫ﻣﻲﻧﺸﺴﺖ؛ ﻋﻤﻮﻫﺎﻳﺶ دﺳﺘﺎن وي را ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ او را از روي زﻳﺮاﻧﺪاز ﻛﻨﺎر ﺑﻜﺸﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻫﺮﮔﺎه ﻛﻪ ﻣﻲدﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻳﻚ ﭘﺴﺮ ﻣﻦ را ﺑﻪ ﺣﺎل‬ ‫ﺧﻮد ﺑﮕﺬارﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺨﺪا او را ﺷﺄن و ﻣﻘﺎم وﻳﮋهاي اﺳﺖ! آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ روي‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪168‬؛ ﺗﻠﻘﻴﺢ ﻓﻬﻮم اﻫﻞ اﻻﺋﺮ‪ ،‬ص ‪.7‬‬

‫‪128‬‬ ‫زﻳﺮاﻧﺪاز ﻣﺨﺼﻮص ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﺮ ﮔﺮدة آن ﺣﻀﺮت دﺳﺖ ﻧﻮازش‬ ‫ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ‪ ،‬و از اﻳﻦ ﻛﺎري ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻲﻛﺮد ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺎد و ﺧﺮﺳﻨﺪ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ ‪.1‬‬ ‫رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻫﺸﺖ ﺳﺎل و دو ﻣﺎه و ده روز از ﻋﻤﺮ‬ ‫ﺷﺮﻳﻔﺸﺎن ﻣﻲﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻧﻴﺎي ﮔﺮاﻧﻘﺪرﺷﺎن‪ ،‬در ﻣﻜﻪ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ ،‬و ﭘﻴﺶ‬ ‫از وﻓﺎت‪ ،‬ﻣﺼﻠﺤﺖ ﭼﻨﺎن دﻳﺪ ﻛﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﻧﻮادهاش را ﺑﻪ ﻋﻤﻮي وي اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‪ -‬ﻛﻪ‬ ‫از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﻫﻢﺷﺄن ﭘﺪرش ﺑﻮد‪ -‬واﮔﺬار ﻛﻨﺪ ‪.2‬‬ ‫ﺗﺤﺖ ﮐﻔﺎﻟﺖ ﻋﻤﻮﻱ ﺩﻟﺴﻮﺯ ﻭ ﻣﻬﺮﺑﺎﻥ‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻮﺗﺮﻳﻦ وﺟﻬﻲ ﻛﻔﺎﻟﺖ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﺑﺮادرزادهاش را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺔ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮد و ﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮﻳﺶ اﻓﺰود‪ ،‬و او را ﺑﺮ ﻫﻤﺔ آﻧﺎن ﻣﻘﺪم‬ ‫داﺷﺖ‪ ،‬و ﺣﺮﻣﺖ و رﻋﺎﻳﺖ وﻳﮋه ﺑﺮاي او درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ و از آن زﻣﺎن ﺗﺎ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل‬ ‫ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن وي ﺑﻮد‪ ،‬و از ﻫﻴﭻ ﺣﻤﺎﻳﺖ و ﻣﻮاﻇﺒﺘﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او درﻳﻎ‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ ،‬و ﺗﻤﺎﻣﻲ دوﺳﺘﻲﻫﺎ و دﺷﻤﻨﻲﻫﺎﻳﺶ را ﺑﺎ اﻳﻦ و آن ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ﺣﺮاﺳﺖ و‬ ‫ﭘﺎﺳﺪاري از اﻳﻦ ﺑﺮادرزادهاش ﺳﺎﻣﺎن ﻣﻲداد‪ ،‬ﻛﻪ در ﺟﺎي ﺟﺎي ﺳﻴﺮة ﻧﺒﻮي ﺑﻪ ﺑﻴﺎن‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي از آن ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﺍﺑﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﺁﺑﺮﻭﻱ ﺍﻭ ﺑﺎﺭﺍﻥ ﻣﻲ ﺑﺎﺭﻧﺪ‬ ‫اﺑﻦ ﻋﺴﺎﻛﺮ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺟﻠﻬﻤﻪ ﺑﻦ ﻋﺮﻓﻄﻪ آورده اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻜﻪ وارد ﺷﺪم‪،‬‬ ‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﺸﻜﺴﺎﻟﻲ ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﻜﻪ و اﻃﺮاف آن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫اي اﺑﺎﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬ﺳﺮزﻣﻴﻨﻤﺎن ﺑﻪ ﻗﺤﻄﻲ دﭼﺎر آﻣﺪه؛ زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻤﺎن ﺑﻲﻗﻮت و ﻏﺬا‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.168‬‬ ‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪169‬؛ ﺗﻠﻘﻴﺢ ﻓﻬﻮم اﻫﻞ اﻻﺛﺮ‪ ،‬ص ‪.7‬‬

‫ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ؛ ﻫﻤﺘﻲ ﻛﻦ و ﺑﻪ ﻃﻠﺐ ﺑﺎران ﺑﻴﺮون ﺷﻮ! اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﺮاي اﺳﺘﺴﻘﺎ ﺑﻴﺮون ﺷﺪ؛ ﭘﺴﺮ‬ ‫ﻧﻮﺟﻮاﻧﻲ ﻫﻤﺮاه او ﺑﻮد ﻫﻤﭽﻮن ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺗﺎﺑﺎن‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﻤﺎﻣﻪاي ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي ﺑﺮ ﺳﺮ داﺷﺖ‪،‬‬ ‫و در اﻃﺮاف او ﭼﻨﺪ ﻧﻮﺟﻮان دﻳﮕﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ وي را ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﮔﺮدة او را ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ ﭼﺴﺒﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬و آن ﻧﻮﺟﻮان ﺑﺎزوان ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﺔ ﭘﻨﺎﻫﻨﺪﮔﻲ ﺑﺮ ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ‬ ‫ﻧﻬﺎد‪ .‬در آﺳﻤﺎن اﺛﺮي از اﺑﺮ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻧﺎﮔﻬﺎن اﺑﺮﻫﺎ از اﻳﻦ ﺳﻮي و آن ﺳﻮي آﻣﺪﻧﺪ و‬ ‫آﻣﺪﻧﺪ؛ ﺑﺎرﻳﺪﻧﺪ و ﺑﺎرﻳﺪﻧﺪ‪ :‬ﭘﺴﺖ و ﺑﻠﻨﺪ زﻣﻴﻦ ﺑﺴﺎن ﭼﺸﻤﻪﻫﺎﻳﻲ ﭘﺮآب ﺳﺮﺷﺎر از آب‬ ‫ﺑﺎران ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و آﺑﺎدي و ﺻﺤﺮا را ﺳﺮﺳﺒﺰ و ﺧﺮم ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ در اﺷﻌﺎر ﺧﻮﻳﺶ‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ داﺳﺘﺎن اﺷﺎره دارد‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫و‬

‫اﺑﻴﺾ‬

‫ﻳﺴﺘﺴﻘﻲ‬

‫اﻟﻐﻤﺎم‬

‫ﺑﻮﺟﻬﻪ‬

‫ﺛﻤﺎل‬

‫اﻟﻴﺘﺎﻣﻲ‬

‫ﻋﺼﻤﺔ‬

‫ﻟﻼراﻣﻞ‬

‫‪1‬‬

‫»و آن آﻓﺘﺎﺑﺮوﻳﻲ ﻛﻪ اﺑﺮﻫﺎ ﺑﻪ آﺑﺮوي او ﺑﺎران ﻣﻲﺑﺎرﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻳﺎدرس و‬ ‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻳﺘﻴﻤﺎن‪ ،‬و ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه ﺑﻴﻮه زﻧﺎن!«‬ ‫ﺑﺤﻴﺮﺍﻱ ﺭﺍﻫﺐ‬ ‫ﭼﻮن رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﺳﻦ دوازده ﺳﺎﻟﮕﻲ رﺳﻴﺪﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﻲ‬ ‫ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﻤﺮ ﺷﺮﻳﻒ آن ﺣﻀﺮت را ﺑﻪ دﻗﺖ‪ 12 ،‬ﺳﺎل و ‪ 2‬ﻣﺎه و ‪ 10‬روز‬ ‫ﺛﺒﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ؛ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺠﺎرت آﻫﻨﮓ ﺷﺎم ﻛﺮد‪ .‬در ﺑﻴﻦ راه ﺑﻪ ﻗﺮﻳﺔ ﺑﺼﺮي‬ ‫رﺳﻴﺪ ﻛﻪ از ﺗﻮاﺑﻊ ﺷﺎم ﺑﻮد‪ ،‬و ﻗﺼﺒﻪاي از ﻗﺼﺒﺎت ﺣﻮران ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و در‬ ‫آن زﻣﺎن ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻚ ﻣﻨﻄﻘﺔ ﻋﺮبﻧﺸﻴﻦ ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮ ﺳﻠﻄﺔ روﻣﻴﺎن ﺑﻮد‪ .‬در آن ﺷﻬﺮ راﻫﺒﻲ‬ ‫ﺑﻮد ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺑﺤﻴﺮي ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻧﺎم او ﺟﺮﺟﻴﺲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﻛﺎرواﻧﻴﺎن ﺑﺎر‬ ‫اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺰد آﻧﺎن ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ .‬وي ﭘﻴﺶ از آن ﻫﻴﭽﮕﺎه ﺑﻪ ﻧﺰد ﻛﺎرواﻧﻴﺎن ﻧﻤﻲآﻣﺪ‪ .‬ﻳﻚ‬ ‫‪ -1‬ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺴﻴﺮة‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ص ‪16-15‬؛ ﻫﻴﺜﻤﻲ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻃﺒﺮاﻧﻲ ﻧﻈﻴﺮ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن‬ ‫را در ﺑﺨﺶ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﻼﻣﺎت ﻧﺒﻮت )ج ‪ ،8‬ص ‪ (222‬آورده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪130‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرواﻧﻴﺎن را از ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﺬراﻧﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬رﺳﻴﺪ‬ ‫و دﺳﺖ آن ﺣﻀﺮت را در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ‪ ،‬ﺳﺮور ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن اﺳﺖ! اﻳﻦ‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎدة ﺧﺪاي ﺑﻨﻲ ﻧﻮع اﻧﺴﺎن اﺳﺖ! اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ او را ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺜﺎﺑﺔ رﺣﻤﺘﻲ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﻋﺎﻟﻤﻴﺎن ﺑﺮﺧﻮاﻫﺪ اﻧﮕﻴﺨﺖ! اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ و دﻳﮕﺮ ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﻳﺶ‬ ‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﻮ از ﻛﺠﺎ ﻣﻲداﻧﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﮔﺮدﻧﺔ ورودي ﺷﻬﺮ‬ ‫ﻓﺮاز آﻣﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺔ ﺳﻨﮕﻬﺎ و درﺧﺖﻫﺎ ﺳﺮاﺳﺮ ﺑﻪ ﻗﺪوم او ﺳﺠﺪه ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﺳﺠﻮد را اﺣﺠﺎر و اﺷﺠﺎر ﺟﺰ در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﻤﻲآرﻧﺪ؛ ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ‪،‬‬ ‫ﻣﻦ از روي ﻣﻬﺮ ﻧﺒﻮت ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﺮدي ﻳﻚ داﻧﻪ ﺳﻴﺐ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ از ﻏﻀﺮوف ﺷﺎﻧﺔ‬ ‫راﺳﺖ او ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻢ؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺎ ﻳﺎد و وﺻﻒ وي را در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي‬ ‫آﺳﻤﺎﻧﻲﻣﺎن دارﻳﻢ! آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﺮاﻣﻴﺪاﺷﺖ ﺑﺴﻴﺎر آﻧﺎن را ﻣﻴﻬﻤﺎﻧﻲ ﻛﺮد‪ ،‬و از اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬ ‫ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ او را ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺷﺎم ﻧﺒﺮد؛ زﻳﺮا ﺧﻮف آن دارد ﻛﻪ روﻣﻴﺎن و‬ ‫ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ او آﺳﻴﺒﻲ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻧﻴﺰ ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻳﻜﻲ از ﭘﺴﺮان ﺧﻮﻳﺶ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﺑﺎز ﻓﺮﺳﺘﺎد ‪.1‬‬

‫‪ -1‬ﻧﻜـ‪ :‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ ،551-550‬ح ‪3620‬؛ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪279-278‬؛ اﻟﻤﺼﻨﻒ‪،‬‬ ‫اﺑﻦ اﺑﻲ ﺷﺒﻴﺔ‪ ،‬ج ‪ ،11‬ص ‪ ،489‬ح ‪11782‬؛ دﻻﺋﻞ اﻟﻨﺒﻮة‪ ،‬ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ,25-24‬اﻳﻀﺎ دﻻﺋﻞ اﻟﻨﺒﻮة‪،‬‬ ‫اﺑﻮﻧﻌﻴﻢ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ .170‬ﺳﻨﺪ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺛﺎﺑﺖ و ﻗﻮي اﺳﺖ‪ .‬در ذﻳﻞ اﻳﻦ رواﻳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ‬ ‫ﺑﻼل را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه آن ﺣﻀﺮت ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا‪ ،‬ﺑﻼل در آن زﻣﺎن ﻫﻨﻮز ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و‬ ‫اﮔﺮ ﻫﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻫﻤﺮاه ﻋﻤﻮي رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻫﻤﺮاه اﺑﻮﺑﻜﺮ‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ را اﺑﻦ ﻗﻴﻢ در زاداﻟﻤﻌﺎد )ج ‪ ،1‬ص ‪ (17‬آورده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎﺻﻴﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي اﻳﻦ داﺳﺘﺎن رواﻳﺖ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ در ﻃﺒﻘﺎت )ج ‪ ،1‬ص ‪ (120‬ﺑﺎ ﺳﻨﺪﻫﺎي ﺳﺴﺖ و ﺑﻲاﻋﺘﺒﺎر‪ ،‬و اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﺪون‬ ‫ﺳﻨﺪ‪ ،‬آوردهاﻧﺪ؛ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم )ج ‪ ،1‬ص ‪ (183-180‬و ﻃﺒﺮي )ج ‪ ،2‬ص ‪ (277‬و ﺑﻴﻬﻘﻲ و اﺑﻮﻧﻌﻴﻢ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬از اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺒﺮﺩ ﺧﻮﻧﻴﻦ ﻓﺠﺎﺭ‬ ‫ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎﻟﮕﻲ رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ ،-‬در ﺳﻮق ﻋﻜﺎظ‪،‬‬ ‫ﻧﺒﺮد ﺧﻮﻧﻴﻨﻲ ﻣﻴﺎن ﻗﺮﻳﺶ‪ -‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻛﻨﺎﻧﻪ‪ -‬و ﻗﻴﺲ ﻋﻴﻼن در ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ »ﺣﺮب‬ ‫اﻟﻔﺠﺎر«‪ 1‬ﻧﺎﻣﺒﺮدار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﻣﻴﻨﺔ ﺑﺮوز اﻳﻦ ﺟﻨﮓ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدي از ﺑﻨﻲﻛﻨﺎﻧﻪ‪ -‬ﺑﻪ‬ ‫ﻧﺎم ﺑﺮاص‪ -‬ﺳﻪ ﺗﻦ از ﻣﺮدان ﺟﻨﮕﺠﻮي ﻗﻴﺲ ﻋﻴﻼن را ﻧﺎﺟﻮاﻧﻤﺮداﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻋﻜﺎظ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺑﺮآﺷﻔﺘﻨﺪ‪ .‬رﻫﺒﺮ ﻗﺮﻳﺶ و ﺑﻨﻲﻛﻨﺎﻧﻪ ﺣﺮب ﺑﻦ اﻣﻴﻪ ﺑﻮد‬ ‫ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﺳﻨﻲ و ﻣﻜﺎﻧﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ از ﻫﻤﻪ ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬در ﻧﻴﻤﺔ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روز‪ ،‬ﭘﻴﺮوزي‬ ‫ﺑﺎ ﻗﻴﺲ ﺑﻮد و ﻛﻨﺎﻧﻪ ﻣﻐﻠﻮب ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ‪ ،‬ﻧﻴﻤﺮوز‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﮔﺮدوﻧﺔ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ زﻳﺎن‬ ‫ﻗﻴﺲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ ﻧﺪاي ﺻﻠﺢ در دادﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮ آن ﺷﺪ ﻛﻪ ﻛﺸﺘﮕﺎن‬ ‫دو ﻃﺮف را ﺑﺮﺷﻤﺎرﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﺸﺘﻪ داده ﺑﻮد‪ ،‬دﻳﺔ ﻛﺸﺘﮕﺎن‬ ‫اﻓﺰوﻧﺘﺮ را ﺑﺴﺘﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺻﻠﺢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و دﺳﺖ از ﺟﻨﮓ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫دﺷﻤﻨﻲﻫﺎ و ﺑﺪﺧﻮاﻫﻲ ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ را از ﻣﻴﺎن ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻨﮓ را‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آﻧﻜﻪ ﺗﻮأم ﺑﺎ‬ ‫ﻫﺘﻚ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﺎﻫﻬﺎي ﺣﺮام ﺑﻮد ﺣﺮب ﻓﺠﺎر ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬‬

‫‪ -1‬ﺣﺮبﻫﺎي ﻓﺠﺎر ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﮔﺮوه‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻓﻘﺮه ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﺳﻪ ﻓﻘﺮه ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺳﺘﻴﺰ و ﻣﺸﺎﺟﺮهاي‬ ‫ﺧﻔﻴﻒ ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮده‪ ،‬و ﺑﺪون ﻛﺸﺘﺎر و ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي ﺑﻪ ﺻﻠﺢ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ .‬درﮔﻴﺮي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‪ ،‬اﻧﮕﻴﺰهاش ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ‬ ‫ﻓﺮدي از ﻗﻴﺲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﻲاش ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮدي از ﻛﻨﺎﻧﻪ داﺷﺖ‪ ،‬درﮔﻴﺮي دوم‪ ،‬اﻧﮕﻴﺰهاش‬ ‫ﻓﺨﺮ ﻓﺮوﺷﻲ ﻣﺮدي از ﻛﻨﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﻗﻴﺴﻴﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻮﻣﻴﻦ درﮔﻴﺮي‪ ،‬اﻧﮕﻴﺰهاش ﺗﻌﺮض ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﻜﻪ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از‬ ‫زﻧﺎن زﻳﺒﺎ اﻧﺪام و زﻳﺒﺎروي ﻗﻴﺲ ﺑﻮد؛ ﻓﻘﺮه ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻓﺠﺎر ﺑﺮاض ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﺘﻦ آوردهاﻳﻢ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﻴﻞ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮاﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻚ‪ :‬اﻟﻤﻨﻤﻖ ﻓﻲ اﺧﺒﺎر ﻗﺮﻳﺶ ‪ ،‬ص ‪164-160‬؛ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪467‬؛ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ آن ﺳﻪ‬ ‫درﮔﻴﺮي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ را ﻳﻚ ﻧﺒﺮد واﺣﺪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آورده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪132‬‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻋﻤﻮﻫﺎﻳﺸﺎن ﺗﺪارﻛﺎت ﺟﻨﮕﻲ ﻓﺮاﻫﻢ‬ ‫ﻣﻲآوردﻧﺪ و ﺗﻴﺮﻫﺎي آﻧﺎن را ﺑﺮاي ﺗﻴﺮاﻧﺪازي آﻣﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ‪.1‬‬ ‫ﺣﻠﻒ ﺍﻟﻔﻀﻮﻝ‬ ‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل واﭘﺴﻴﻦ ﻧﺒﺮد داﺧﻠﻲ ﻓﺠﺎر‪ ،‬ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺣﻠﻒ اﻟﻔﻀﻮل« در‬ ‫ذﻳﻘﻌﺪه‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺮام‪ ،‬ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻓﺮاﺧﻮان اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن از ﺳﻮي ﭼﻨﺪ ﻃﺎﻳﻔﻪ‬ ‫از ﻗﺒﻴﻠﺔ ﻗﺮﻳﺶ‪ :‬ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ؛ ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ؛ اﺳﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰي؛ زﻫﺮه ﺑﻦ ﻛﻼب؛ ﺗﻴﻢ ﺑﻦ‬ ‫ﻣﺮه؛ داده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬آﻧﺎن در ﺧﺎﻧﺔ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﺪﻋﺎن ﺗﻴﻤﻲ‪ -‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻛﻬﻨﺴﺎﻟﻲ و‬ ‫ﻣﻜﺎﻧﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ وي‪ -‬ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ و ﻫﻢﭘﻴﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺒﻨﻲ‬ ‫ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺮﮔﺎه در ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ ﻳﻜﻲ از اﻫﺎﻟﻲ ﻣﻜﻪ ﻳﺎ دﻳﮕﺮ ﻣﺮدﻣﺎن از ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي دﻳﮕﺮ‬ ‫ﻣﻈﻠﻮم واﻗﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ او ﺑﺮﺧﻴﺰﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ آن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ او ﺳﺘﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‬ ‫ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ داد او را ﺑﺴﺘﺎﻧﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن‬ ‫ﻋﻀﻮﻳﺖ داﺷﺘﻨﺪ و از آن ﭘﺲ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺧﺪ اوﻧﺪ اﻳﺸﺎن را ﺑﺎ ﺗﻔﻮﻳﺾ رﺳﺎﻟﺖ اﻛﺮام‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫)ﻟﻘﺪ ﺷﻬﺪﺕ ﰲ ﺩﺍﺭ ﻋﺒﺪﺍﷲ ﺑﻦ ﺟﺪﻋﺎﻥ ﺣﻠﻔﹰﺎ‪ ،‬ﻣﺎ ﺃﺣﺐ ﺃﻥ ﱄ ﺑﻪ ﲪﺮ ﺍﻟﻨﻌﻢ‪ ،‬ﻭﻟﻮ ﺃﺩﻋﻰ‬ ‫ﺑﻪ ﰲ ﺍﻹﺳﻼﻡ ﻷﺟﺒﺖ(‪.٢‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪187-184‬؛ اﻟﻤﻨﻤﻖ ﻓﻲ اﺧﺒﺎر ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ص ‪185-164‬؛ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪،1‬‬ ‫ص ‪472-468‬؛ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﻧﺒﺮد در ﻣﺎه ﺷﻮال ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ‪ ،‬اﻳﻦ درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ! زﻳﺮا ﻣﺎه‬ ‫ﺷﻮال ﻣﺎه ﺣﺮام ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﻋﻜﺎظ ﻫﻢ ﺑﻴﺮون از ﻣﺤﺪوده ﺣﺮم اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻛﺪام ﺣﺮﻣﺖ ﻫﺘﻚ ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ؟ ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺎزار ﻋﻜﺎظ‪ ،‬در آن روزﮔﺎر‪ ،‬از آﻏﺎز ﻣﺎه ذﻳﻘﻌﺪه داﻳﺮ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،135 ،113‬ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺳﻴﺮة اﻟﺮﺳﻮل‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﻧﺠﺪي ص ‪.31 -30‬‬

‫»در ﺧﺎﻧﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﺪﻋﺎن در اﻧﻌﻘﺎد ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﺷﺮﻛﺖ ﺟﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ دوﺳﺖ‬ ‫ﻧﺪارم آن ﺣﻀﻮر و ﻋﻀﻮﻳﺖ را ﺑﺎ اﺷﺘﺮان ﺳﺮخ ﻣﻮي ﻓﺮاوان ﻋﻮض ﻛﻨﻢ‪ ،‬و‬ ‫ﻫﻢ اﻳﻨﻚ دردوران اﺳﻼم ﻧﻴﺰ اﮔﺮ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﻮي ﭼﻨﺎن ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﻨﺪ‪،‬‬ ‫اﺟﺎﺑﺖ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد«‪.‬‬ ‫روح ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺎ ﺣﻤﻴﺖ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﻛﻪ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ و دروﻧﻤﺎﻳﺔ آن‬ ‫ﺗﻌﺼﺐ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺑﻮد‪ .‬درﺑﺎرة اﻧﮕﻴﺰة اﻧﻌﻘﺎد اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺮدي از ﻃﺎﻳﻔﺔ‬ ‫زﺑﻴﺪ ﻛﺎﻻﻳﻲ را ﺑﺮاي ﻓﺮوش ﺑﻪ ﻣﻜﻪ آورد‪ .‬ﻋﺎص ﺑﻦ واﺋﻞ ﺳﻬﻤﻲ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻛﺎﻻي وي را‬ ‫از او ﺧﺮﻳﺪاري ﻛﺮد‪ ،‬و ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق او را ﻧﺪاد‪ .‬ﺑﻪ دادﺧﻮاﻫﻲ ﻧﺰد ﻃﻮاﻳﻒ ﻫﻢﭘﻴﻤﺎن‪،‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺪار‪ ،‬ﻣﺨﺰوم‪ ،‬ﺟﻤﺢ‪ ،‬ﺳﻬﻢ و ﻋﺪي رﻓﺖ؛ اﻣﺎ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از آن ﻃﻮاﻳﻒ ﺑﻪ اﻇﻬﺎرات‬ ‫او وﻗﻌﻲ ﻧﻨﻬﺎدﻧﺪ‪ .‬آن ﻣﺮد ﺑﺎزرﮔﺎن زﺑﻴﺪي ﺑﺮﻓﺮاز ﻛﻮه اﺑﻮﻗﻴﺲ ﺑﺮآﻣﺪ و اﺷﻌﺎري را ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺎﻟﺒﺪاﻫﻪ ﺳﺮوده ﺑﻮد ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺮﺧﻮاﻧﺪ و ﻓﺮﻳﺎد ﺗﻈﻠﻢ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﮔﻮش ﻫﻤﮕﺎن‬ ‫رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ .‬زﺑﻴﺮﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ در اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط اﻗﺪام ﻛﺮد‪ ،‬و اﻳﻦ و آن را ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﭼﺮا ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﺮد اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﻜﺲ و ﺑﻲﻓﺮﻳﺎدرس ﺑﻤﺎﻧﺪ؟! ﺗﺎ آﻧﻜﻪ اﻓﺮاد ﻣﺬﻛﻮر در‬ ‫ﺣﻠﻒ اﻟﻔﻀﻮل ﮔﺮدآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬و آن ﭘﻴﻤﺎن را ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻛﺮدﻧﺪ؛ آﻧﮕﺎه ﻫﻤﮕﻲ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻋﺎص‬ ‫ﺑﻦواﺋﻞ رﻓﺘﻨﺪ و داد آن ﺑﺎزرﮔﺎن زﺑﻴﺪي را از او ﺳﺘﺎﻧﺪﻧﺪ‪.1‬‬ ‫ﺩﺭ ﭘﻲ ﮐﺴﺐ ﻭ ﮐﺎﺭ‬ ‫رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در آﻏﺎز ﺳﻨﻴﻦ ﺟﻮاﻧﻲ ﻛﺴﺐ و ﻛﺎر ﻣﺸﺨﺼﻲ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ،‬رواﻳﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺘﻌﺪدي ﺣﺎﻛﻲ از آناﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن در دوران‬ ‫اﻗﺎﻣﺖ ﻧﺰد ﺑﻨﻲﺳﻌﺪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪﭼﺮاﻧﻲ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪2‬؛ در ﻣﻜﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي اﻫﻞ ﻣﻜﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫‪ -1‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪128-126‬؛ ﻧﺴﺐ ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬زﺑﻴﺮي‪ ،‬ص ‪.291‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.166‬‬

‫‪134‬‬ ‫ﭼﻨﺪ ﻗﻴﺮاط ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﺸﺎن را ﻣﻲﭼﺮاﻧﻴﺪهاﻧﺪ‪1‬؛ و ﻇﺎﻫﺮاً در ﺳﻨﻴﻦ ﺟﻮاﻧﻲ از ﭼﻮﭘﺎن‬ ‫دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪه و ﺑﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رواﻳﺘﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﺎﺋﺒﻪ‬ ‫ﻣﺨﺰوﻣﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و ﺷﺮﻳﻚ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮاي وي ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬و در‬ ‫ﻣﻘﺎم ﺷﺮاﻛﺖ ﻧﻪ ﻛﻮﺗﺎه ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ و ﻧﻪ ﺟﺪال و ﺳﺘﻴﺰ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬روز ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ ﻧﻴﺰ وﻗﺘﻲ‬ ‫ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻪ ﻧﺰد آﻧﺤﻀﺮت آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺧﻮﺷﺎﻣﺪ ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪) :‬ﻣﺮﺣﺒﺎً ﺑﺄﺧﻲ و‬ ‫ﺷﺮﻳﻜﻲ( ﺧﻮش آﻣﺪي اي ﺑﺮادر و ﺷﺮﻳﻚ ﻣﻦ!‬

‫‪2‬‬

‫در ﺳﻦ ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﻳﺔ ﺧﺪﻳﺠﻪ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ‪-‬‬ ‫ﻋﺎزم ﺳﻔﺮ ﺷﺎم ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺧﺪﻳﺠﻪ ﺑﻨﺖ ﺧﻮﻳﻠﺪ ﺑﺎﻧﻮﻳﻲ ﺑﺎزرﮔﺎن و‬ ‫ﺷﺮﻳﻒ و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﺮدان را اﺟﻴﺮ ﻣﻴﮕﺮداﻧﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﻳﺔ او ﺗﺠﺎرت ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ‬ ‫ﻣﺒﻨﺎي ﻣﻀﺎرﺑﻪ دﺳﺘﻤﺰدي ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻗﺮار ﻣﻲداد‪ .‬ﻗﺮﻳﺶ ﻧﻴﺰ ﻧﻮﻋﺎً ﺑﺎزرﮔﺎن ﭘﻴﺸﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﺻﻴﺖ ﺷﻬﺮت رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬داﻳﺮ ﺑﺮ راﺳﺘﮕﻮﻳﻲ و‬ ‫اﻣﺎﻧﺘﺪاري و ﻣﻜﺎرم اﺧﻼق آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﮔﻮش وي رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻧﺰد اﻳﺸﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ‬ ‫اﻳﺸﺎن ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺨﺸﻲ از ﺳﺮﻣﺎﻳﺔ وي‪ ،‬ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻏﻼم وي‪ ،‬ﻣﺴﻴﺮه‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻔﺮ‬ ‫ﺗﺠﺎرﺗﻲ ﺷﺎم ﺑﺮوﻧﺪ‪ ،‬و ﻗﻮل داد ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از آﻧﭽﻪ ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن دﺳﺘﻤﺰد ﻣﻴﺪاده‬ ‫اﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ .‬رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻧﻴﺰ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ آن‬ ‫دﺳﺘﻤﺎﻳﻪاي ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎرﺷﺎن ﮔﺬاﺷﺖ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﺴﺮه‪ ،‬ﻏﻼم ﺧﺪﻳﺠﻪ ﺧﺎﺗﻮن‪،‬‬ ‫ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﺳﻔﺮ اﻳﺸﺎن را ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻣﻲﻛﺮد؛ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﺎم رﺳﻴﺪﻧﺪ ‪.3‬‬

‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻻﺟﺎرات‪ ،‬ﺑﺎب رﻋﻲ اﻟﻐﻨﻢ ﻋﻠﻲ ﻗﺮارﻳﻂ‪ ،‬ح ‪2262‬؛ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﺘﻦ »ﻗﺮارﺑﻂ« ﺟﻤﻊ‬ ‫»ﻗﻴﺮاط«‪ -‬در اﺻﻞ أﻗﺮاط‪ -‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺑﻴﺴﺘﻢ دﻳﻨﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ )اﺑﻦ اﺛﻴﺮ(‪-‬م‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻨﻦ اﺑﻲ داود‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪611‬؛ ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،768‬ح ‪2287‬؛ ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.425‬‬ ‫‪ -3‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.188-187‬‬

‫ﺍﺯﺩﻭﺍﺝ ﺑﺎ ﺧﺪﻳﺠﻪ‬ ‫وﻗﺘﻲ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬آﺛﺎر اﻣﺎﻧﺘﺪاري و‬ ‫ﺑﺮﻛﺖ آﻧﭽﻨﺎن در اﻣﻮال ﺧﺪﻳﺠﻪ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ‪ -‬ﻣﺸﻬﻮد ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از آن ﺳﺎﺑﻘﻪ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻏﻼم وي‪ ،‬ﻣﻴﺴﺮه‪ ،‬ﻧﻴﺰ راﺟﻊ ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت ﻫﺮ آﻧﭽﻪ در ﻃﻲ ﺳﻔﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﮔﻔﺖ‪ ،‬و ﺧﻮي ﺧﻮش و رﻓﺘﺎر ﺑﺮازﻧﺪه و اﻧﺪﻳﺸﺔ ﻛﺎرآﻣﺪ و ﮔﻔﺘﺎر‬ ‫ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ و ﻛﺮدار اﻣﺎﻧﺘﺪاراﻧﺔ اﻳﺸﺎن را ﺑﺮاي ﺧﺪﻳﺠﻪ ﺧﺎﺗﻮن ﮔﺰارش ﻛﺮد‪ .‬ﭘﻴﺶ از آن‪،‬‬ ‫ﺑﺰرﮔﺎن و ﺳﺮان ﻣﻜﻪ ﺳﺨﺖ ﺑﻪ وﺻﻠﺖ ﺑﺎ ازدواج ﺑﺎ او اﺷﺘﻴﺎق ﻣﻲورزﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬و او ﻫﻤﺔ‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎران را ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي رد ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻨﻚ ﮔﻤﺸﺪة ﺧﻮد را ﻛﻪ ﺳﺎﻟﻴﺎن‬ ‫ﻣﺘﻤﺎدي در ﺟﺴﺘﺠﻮي آن ﺑﻮد‪ ،‬ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬راز درون ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺎ دوﺳﺖ ﺻﻤﻴﻤﻲاش‬ ‫ﻧﻔﻴﺴﺔ ﺑﻨﺖ ﻣﻨﺒ‪‬ﻪ در ﻣﻴﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎﻧﻮ ﻧﻔﻴﺴﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪-‬‬ ‫ﺷﺘﺎﻓﺖ و ﺳﺮ ﺻﺤﺒﺖ را ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﺑﺎز ﻛﺮد و ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﺪﻳﺠﻪ‬ ‫ﺧﺎﺗﻮن ازدواج ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﺸﺎن رﺿﺎﻳﺖ دادﻧﺪ‪ ،‬و در اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻋﻤﻮﻫﺎﻳﺸﺎن ﺻﺤﺒﺖ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻋﻤﻮي ﺧﺪﻳﺠﻪ ﺧﺎﺗﻮن رﻓﺘﻨﺪ و ﺧﺪﻳﺠﻪ ﺧﺎﺗﻮن را ﺑﺮاي اﻳﺸﺎن‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ازدواج ﺧﺪﻳﺠﺔ ]ﻃﺎﻫﺮه[‬

‫‪1‬‬

‫ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﻴﻦ‬

‫ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬در ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﻘﺪ ازدواج اﻳﺸﺎن ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ و ﺳﺮان ﻣﻀﺮ ﺣﻀﻮر‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ازدواج آن ﺣﻀﺮت ﺑﺎ ﺧﺪﻳﺠﻪ ﺧﺎﺗﻮن دو ﻣﺎه ﭘﺲ از ﺑﺎز ﮔﺸﺖ اﻳﺸﺎن از ﺳﻔﺮ‬ ‫ﺗﺠﺎرﺗﻲ ﺷﺎم اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ ‪ .2‬رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻣﻬﺮﻳﺔ ﺣﻀﺮت‬ ‫‪» -1‬ﻃﺎﻫﺮة« ﻟﻘﺒﻲ اﺳﺘﻜﻪ در ﻋﻬﺪ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺧﺪﻳﺠﻪ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ‪ -‬ﺑﺎ آن ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺗﻘﺎرن آن ﺑﺎ ﻟﻘﺐ »اﻣﻴﻦ« ﻛﻪ در ﻋﻬﺪ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺎ آن ﺷﻬﺮت‬ ‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻲ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ -‬م‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﺴﻌﻮدي ﻋﺰﻳﻤﺖ آﻧﺤﻀﺮت را ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﺗﺠﺎرﺗﻲ ﺷﺎم‪ 4 ،‬ﺳﺎل و ‪ 9‬ﻣﺎه و ‪ 6‬روز ﭘﺲ از ﻧﺒﺮد ﻓﺠﺎر ﺛﺒﺖ‬ ‫ﻛﺮده‪ ،‬و ﺗﺎرﻳﺦ ازدواج اﻳﺸﺎن را ﺑﺎﺧﺪﻳﺠﻪ –رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ‪ 2 -‬ﻣﺎه و ‪ 24‬روز ﭘﺲ از ﻋﺰﻳﻤﺖ ﺑﻪ ﺷﺎم‬ ‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ؛ ﻧﻚ‪ :‬ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.278‬‬

‫‪136‬‬ ‫ﺧﺪﻳﺠﻪ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ‪ -‬را ﺑﻴﺴﺖ ﻣﺎده ﺷﺘﺮ ﺟﻮان ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬ﺳﻦ ﺣﻀﺮت ﺧﺪﻳﺠﻪ‬ ‫رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ‪ -‬در ﻫﻨﮕﺎم ازدواج ]ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﺸﻬﻮر[ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﺑﻮد‪ ،‬و در آن اوان‪ ،‬وي‬‫از ﺣﻴﺚ اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ و داراﻳﻲ و ﺛﺮوت و ﺑﻴﻨﺶ و ﺧﺮد ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ زن ﺧﺎﻧﺪان ﺧﻮﻳﺶ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﺧﺪﻳﺠﻪ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ‪ -‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ زﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮي ﺧﻮﻳﺶ درآوردﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم وﻓﺎت اﻳﺸﺎن ﻫﻤﺴﺮ‬ ‫دﻳﮕﺮي اﺧﺘﻴﺎر ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺔ ﻓﺮزﻧﺪان آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬ﺑﺠﺰ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬از ﺣﻀﺮت ﺧﺪﻳﺠﻪ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ‪ -‬اﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﺪﻳﺠﻪ ﺧﺎﺗﻮن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻗﺎﺳﻢ ﻛﻪ ﻛﻨﻴﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب اوﺳﺖ؛ زﻳﻨﺐ؛ رﻗﻴﻪ؛ امﻛﻠﺜﻮم؛ ﻓﺎﻃﻤﻪ؛ ﻋﺒﺪاﷲ ﻛﻪ ﮔﺎه‬ ‫ﻃﻴﺐ و ﮔﺎه ﻃﺎﻫﺮ ﻟﻘﺐ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮزﻧﺪان ﭘﺴﺮ اﻳﺸﺎن ﻫﻤﮕﻲ در ﺧﺮدﺳﺎﻟﻲ‬ ‫درﮔﺬﺷﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ دﺧﺘﺮان‪ ،‬ﻫﻤﮕﻲ دوران اﺳﻼم را درك ﻛﺮدﻧﺪ و اﺳﻼم آوردﻧﺪ و‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻪ در ﻃﻮل ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬از دﻧﻴﺎ رﻓﺘﻨﺪ؛ ﺑﺠﺰ ﻓﺎﻃﻤﻪ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬ﻛﻪ ﭘﺲ از آﻧﺤﻀﺮت ﺷﺶ ﻣﺎه‬ ‫درﻧﮓ ﻛﺮد و آﻧﮕﺎه ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﭘﻴﻮﺳﺖ ‪.1‬‬ ‫ﺑﻨﺎﻱ ﮐﻌﺒﻪ ﻭ ﻗﻀﻴﺔ ﺣﮑﻤﻴﺖ‬ ‫رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺳﻲوﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺑﻨﺎي‬ ‫ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﻀﻴﻪ از اﻳﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ ﺑﺎ ﺗﺨﺖ ﺳﻨﮓﻫﺎﻳﻲ‬ ‫ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ از ﻗﺎﻣﺖ اﻧﺴﺎن ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ﻧﻪ ذراع در ﻋﻬﺪ ﺣﻀﺮت اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮد؛ ﺳﻘﻒ ﻧﻴﺰ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻋﺪهاي از ﺳﺎرﻗﺎن دﺳﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﮔﻨﺠﻴﻨﻪاي را‬ ‫ﻛﻪ در داﺧﻞ ﻛﻌﺒﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﻗﺖ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آﻧﻜﻪ ﻳﻚ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪191-189‬؛ ﻓﺘﺢاﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪105‬؛ ﺗﻠﻘﻴﺢ ﻓﻬﻮم اﻫﻞ اﻻﺛﺮ‪ ،‬ص ‪.7‬‬

‫ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻨﻴﺎدش ﺳﺴﺖ ﺷﺪه‪ ،‬و دﻳﻮارﻫﺎﻳﺶ‬ ‫ﺷﻜﺎف ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از ﺑﻌﺜﺖ ﻧﻴﺰ ﺳﻴﻠﻲ ﺑﻨﻴﺎن ﻛﻦ در ﻣﻜﻪ ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﺪ و‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺠﺮام راه ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻨﺎي ﻛﻌﺒﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﻓﺮو رﻳﺰد‪ .‬ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ ﺣﺮﻣﺖ و ﻣﻜﺎﻧﺖ ﻛﻌﺒﻪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻨﺎي آن را ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬ ‫ﻫﻢ ﺳﺨﻦ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ در ﻛﺎر ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺑﻨﺎي ﻛﻌﺒﻪ ﺟﺰ داراﻳﻲﻫﺎي ﭘﺎك و ﭘﺎﻛﻴﺰه را راه‬ ‫ﻧﺪﻫﻨﺪ؛ از اﻳﻦ رو ﻣﻬﺮﻳﺔ زﻧﺎن زﻧﺎﻛﺎر‪ ،‬ﺳﻮد ﺣﺎﺻﻞ از داد و ﺳﺘﺪﻫﺎي آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻪ رﺑﺎ‪ ،‬و‬ ‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ اﻣﻮال ﺷﺒﻬﻪﻧﺎك و ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺣﻖاﻟﻨﺎس را ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﺑﺘﺪا‪ ،‬از وﻳﺮان ﻛﺮدن‬ ‫ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ ﻫﺮاس داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮة ﻣﺨﺰوﻣﻲ ﻛﺎر را آﻏﺎز ﻛﺮد‪ .‬ﺗﺒﺮ را‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎر ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬ﻣﺎ ﺟﺰ ﻛﺎر ﺧﻴﺮ ﻫﺪﻓﻲ ﻧﺪارﻳﻢ! آﻧﮕﺎه‪ ،‬دو رﻛﻦ‬ ‫اﺻﻠﻲ ﻛﻌﺒﻪ را ﺑﺎ ﺿﺮﺑﺎت ﺧﻮﻳﺶ وﻳﺮان ﻛﺮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻣﺮدم دﻳﺪﻧﺪ ﺑﻪ او آﺳﻴﺒﻲ ﻧﺮﺳﻴﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺒﻊ وي‪ ،‬روز ﺑﻌﺪ وﻳﺮان ﻛﺮدن ﻛﻌﺒﻪ را اداﻣﻪ دادﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ آن ﭘﺎﻳﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت‬ ‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬ﻧﻬﺎده ﺑﻮد‪ ،‬رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺑﻨﺎي ﻛﻌﺒﻪ را آﻏﺎز ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ ﻛﻌﺒﻪ را ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﺮ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺳﻬﻤﻲ از آن رااﺧﺘﺼﺎص دادﻧﺪ‪ .‬اﻓﺮاد ﻫﺮ‬ ‫ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻧﻴﺰ ﻳﻚ ﻧﻮع ﺳﻨﮓ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص را ﮔﺮد آوردﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ ﻣﺸﻐﻮل‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺑﻨﺎي ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ را ﺑﻨﺎﻳﻲ روﻣﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺎﻗﻮم ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺟﺪﻳﺪ ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد رﺳﻴﺪ‪ ،‬راﺟﻊ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﻣﺘﻴﺎز ﻗﺮار‬ ‫دادن ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد در ﺟﺎي ﺧﻮدش از آن ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺧﺘﻼفﻧﻈﺮ ﭘﻴﺪا‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﺰاع ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﭼﻬﺎر ﻳﺎ ﭘﻨﺞ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬و ﺗﺎ آﻧﺠﺎ‬ ‫ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺟﻨﮕﻲ ﺧﺎﻧﻤﺎﻧﺴﻮز در ﺣﺮم اﻣﻦ اﻟﻬﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫اﺑﻮاﻣﻴﻪ ﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮة ﻣﺨﺰوﻣﻲ ﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ را ﻛﻪ در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‬ ‫درآﻳﺪ‪ ،‬در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺸﺎﺟﺮة ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ ﺣﻜﻢ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺸﻴﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺑﺮ آن ﺗﻌﻠﻖ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ آن ﻓﺮدي ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ از راه ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ‬

‫‪138‬‬ ‫اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ اﻳﺸﺎن را از دور دﻳﺪﻧﺪ ﺟﻤﻠﮕﻲ ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآوردﻧﺪ‪ :‬اﻳﻦ‬ ‫ﺷﺨﺺ اﻣﻴﻦ اﺳﺖ؛ ﻣﺎ او را ﻗﺒﻮل دارﻳﻢ! اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﺤﻤﺪاﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﻧﺰدﻳﻜﻲ‬ ‫آﻧﺎن رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﺰارش ﻣﺎﺟﺮا را از آﻧﺎن درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎﺑﻲ درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را ﻣﻴﺎن آن ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﺮان ﻗﺒﺎﺋﻞ درﮔﻴﺮ را واداﺷﺘﻨﺪ ﻫﻤﮕﻲ اﻃﺮاف آن‬ ‫ﻋﺒﺎ را ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ آﻧﺎن دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎي ﺣﺎﻣﻞ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را ﺑﺎﻻ و ﺑﺎﻻ‬ ‫ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﺧﻮدش ﻧﺰدﻳﻚ ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬آن ﺣﻀﺮت ﺑﺎ‬ ‫دﺳﺖ ﻣﺒﺎرك ﺧﻮدﺷﺎن ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و در ﺟﺎي ﺧﻮدش ﻗﺮار دادﻧﺪ؛ و اﻳﻦ‬ ‫راهﺣﻞ ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ و ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪاي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﮕﺎن ﺑﺮ آن رﺿﺎﻳﺖ دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬از ﺑﻮدﺟﺔ ﭘﺎﻛﻴﺰهاي ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺑﻨﺎي ﻛﻌﺒﻪ اﺧﺘﺼﺎص داده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﺴﺮ‬ ‫آوردﻧﺪ؛ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ‪ ،‬از ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل‪ ،‬ﺣﺪود ﺷﺶ ذراع از ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ را ﺑﻴﺮون از‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺟﺪﻳﺪ آن ﻗﺮار دادﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي »ﺣﺠﺮ« و »ﺣﻄﻴﻢ« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد؛ درب‬ ‫ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ را از زﻣﻴﻦ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻧﻬﺎدﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﺰ آن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮان‬ ‫ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ وارد ﺷﻮﻧﺪ؛ و ﭼﻮن ﺑﻠﻨﺪاي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻛﻌﺒﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﻧﺰده ﻣﺘﺮ رﺳﻴﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺮ ﺷﺶ ﺳﺘﻮن ﺳﻘﻒ آن را زدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﻌﺒﻪ ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺑﻨﺎ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺷﻜﻞ ﻳﻚ ﻣﺮﺑﻊ ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ‬ ‫ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ارﺗﻔﺎع آن ‪ 15‬ﻣﺘﺮ؛ ﻃﻮل ﺿﻠﻌﻲ ﻛﻪ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد ﺑﺮ آن ﻧﺼﺐ ﺷﺪه‪،‬‬ ‫و ﻃﻮل ﻣﻘﺎﺑﻞ آن‪ ،‬ﻫﺮ ﻳﻚ ‪ 10‬ﻣﺘﺮ؛ ارﺗﻔﺎع ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻧﺼﺐ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد از ﻣﺤﻠﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﺣﺎﺟﻴﺎن ﻃﻮاف ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ 1/5 ،‬ﻣﺘﺮ؛ ﺿﻠﻌﻲ ﻛﻪ درب ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ در آن ﻗﺮار دارد‪ ،‬و ﻧﻴﺰ‬ ‫ﺿﻠﻊ ﻣﻘﺎﺑﻞ آن ‪ 12‬ﻣﺘﺮ‪ ،‬و ارﺗﻔﺎع درب ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ ﻛﻪ ﺣﺎﺟﻴﺎن ﻃﻮاف ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ 2 ،‬ﻣﺘﺮ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬از ﺑﻴﺮون ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ‪ ،‬دﻳﻮاري در ﻗﺴﻤﺖ ﭘﺎﻳﻴﻦ‪ ،‬اﻃﺮاف ﻛﻌﺒﻪ را اﺣﺎﻃﻪ ﻛﺮده ﻛﻪ‬ ‫ارﺗﻔﺎع ﻣﺘﻮﺳﻂ آن ‪ 25‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ و ﭘﻬﻨﺎي ﻣﺘﻮﺳﻂ آن ‪ 30‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ اﺳﺖ و آﻧﺮا‬

‫»ﺷﺎذروان« ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ در اﺻﻞ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ از ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﺮﻳﺶ آن را‬ ‫واﻧﻬﺎدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﺯﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﺔ ﺣﻀﺮﺕ ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ ﺍﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ‪ -‬ﭘﻴﺶ ﺍﺯ ﻧﺒﻮﺕ‬ ‫)ﺧﻼﺻﻪ(‬ ‫ﻧﺒﻲ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در دوران ﺟﻮاﻧﻲ و ﻧﻮﺟﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد در ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮدﻣﺎن را دارا ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪي و ﺧﺮدﻣﻨﺪي و‬ ‫دﻗﺖﻧﻈﺮ و ﻋﻤﻖ ﺑﺼﻴﺮت در ﺳﻄﺢ ﺑﺎﻻﻳﻲ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ؛ و از ژرفﻧﮕﺮي و زﻳﺮﻛﻲ و‬ ‫اﺳﺘﻘﻼل ﻓﻜﺮي و ﺷﻨﺎﺧﺖ درﺳﺖ ﻫﺪف و وﺳﻴﻠﻪ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻤﺪاد از‬ ‫ﺳﻜﻮتﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺄﻣﻼت ﻃﻮﻻﻧﻲ و ﺗﻔﻜﺮ ﻋﻤﻴﻖ و ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ژرﻓﺎي‬ ‫ﺣﻘﺎﻳﻖ‪ ،‬ﻧﺎﺋﻞ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬در ﭘﺮﺗﻮ ﺧﺮد ﺳﺮﺷﺎر و ﻓﻄﺮت ﺑﻲآﻻﻳﺶ ﺧﻮﻳﺶ؛ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ‬ ‫ﻣﻨﺸﻮر ﻃﻮﻻﻧﻲ و ﭘﺮداﻣﻨﺔ زﻧﺪﮔﻨﻲ ﺑﺸﺮ‪ ،‬و اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﻣﺮدم‬ ‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ؛ ﺧﺮاﻓﺎت را ﺑﺨﻮﺑﻲ ﺑﺎز ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و از آﻧﻬﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ و ﺑﺎ‬ ‫ﺑﺼﻴﺮت ﻛﺎﻣﻞ در ﻛﺎر ﺧﻮﻳﺶ و در ﻛﺎر دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﻫﻢزﻳﺴﺘﻲ ﺑﺎ ﻫﻤﻨﻮﻋﺎن اداﻣﻪ‬ ‫ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ راه و رﺳﻢ ﻧﻴﻜﻮﻳﻲ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬در آن ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲﺟﺴﺘﻨﺪ‪2‬؛ در‬

‫‪ -1‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﻄﻠﺐ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺑﻨﺎي ﻛﻌﺒﻪ‪ ،‬ﻧﻜـ‪ :‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪197-192‬؛ ﺗﺎرﻳﺦ‬ ‫اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 289‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ؛ ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ﺑﺎب ﻓﻀﻞ ﻣﻜﻪ و ﺑﻨﻴﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪215‬؛ داﺳﺘﺎن‬ ‫ﺣﻜﻤﻴﺖ ﻣﺬﻛﻮر را در ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻲ داود ﻃﻴﺎﻟﺴﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ؛ ﻧﻴﺰ ﻧﻜـ‪ :‬ﻣﺤﺎﺿﺮات ﺗﺎرﻳﺦ اﻻﻣﻢ‬ ‫اﻻﺳﻼﻣﻴﺔ‪ ،‬ﺧﻀﺮي‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.65-64‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﺜﻼً‪ ،‬ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن در دوران ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ روز ﻋﺎﺷﻮرا روزه ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪-‬‬ ‫ﻧﻴﺰ در دوران ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ روز ﻋﺎﺷﻮرا را روزه ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ ﻧﻜـ‪ :‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ح ‪2002‬؛ ﻧﻴﺰ‪ :‬ﻓﺘﺢ‬ ‫اﻟﺒﺎري‪،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.287‬‬

‫‪140‬‬ ‫ﻏﻴﺮ اﻳﻨﺼﻮرت‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن زاوﻳﺔ ﻋﺰﻟﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺶ اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز‬ ‫ﻣﻲﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺮاب ﻧﻤﻲﻧﻮﺷﻴﺪﻧﺪ؛ از ﮔﻮﺷﺖ ﺣﻴﻮاﻧﺎﺗﻲ ﻛﻪ در آﺳﺘﺎﻧﺔ ﺑﺘﺎن ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﺗﻨﺎول‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺟﺸﻦﻫﺎ و ﻣﺤﻔﻞﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺑﺘﺎن ﺗﺪارك ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻀﻮر ﭘﻴﺪا‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬از ﻫﻤﺎن اوان ﻧﻮﺑﺎوﮔﻲ‪ ،‬از اﻳﻦ ﻣﻌﺒﻮدﻫﺎي ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻔﺮت داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ‬ ‫درﻧﻈﺮ اﻳﺸﺎن ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪﺗﺮ از ﺑﺘﺎن ﻧﺒﻮد؛ ﺣﺘﻲ ﺗﺤﻤﻞ ﺷﻨﻴﺪن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﺟﺎﻫﻠﻴﺎن‬ ‫را ﺑﻪ ﻻت و ﻋﺰي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﺑﻲﺷﻚ‪ ،‬دﺳﺖ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر اﻟﻬﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﮕﻬﺪار اﻳﺸﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻫﺮﮔﺎه‬ ‫اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي دروﻧﻲ و ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ اﻳﺸﺎن را واﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺑﺮﺧﻮرداري‬ ‫دﻧﻴﻮي را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻫﺮﮔﺎه ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي ﺑﻌﻀﻲ آداب و رﺳﻮم ﻧﺎﭘﺴﻨﺪﻳﺪه‬ ‫رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺎﻃﺮي اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺎﻳﺖ رﺑﺎﻧﻲ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﻲﻛﺮد و اﻳﺸﺎن را از آن‬ ‫دﺳﺘﺮﺳﻲﻫﺎ و دﺳﺖاﻧﺪازيﻫﺎ ﺑﺎزﻣﻲداﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﻀﺮت رﺳﻮل اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ‬ ‫ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن اﻫﻞ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﻣﻌﻤﻮل و ﻣﺮﺳﻮم ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺮاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻧﻜﺮدم ﻣﮕﺮ دوﺑﺎر‪ ،‬و ﻫﺮ‬ ‫ﺑﺎر ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻴﺎن و ﻣﻦ آن ﭼﻴﺰ ﻣﺎﻧﻌﻲ اﻳﺠﺎد ﻛﺮد‪ ،‬و ﻣﻦ از آن ﮔﺮاﻳﺸﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده‬ ‫ﺑﻮدم ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ ﻛﺮدم‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﻣﺸﻤﻮل اﻛﺮام ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﺪم و ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﻣﺒﻌﻮث ﺷﺪم‪.‬‬ ‫ﺷﺒﻲ از ﺷﺒﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻮﺟﻮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ در ﺑﻠﻨﺪيﻫﺎي ﻣﻜﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻣﻲﭼﺮاﻧﻴﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬ ‫ﻛﺎش از ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﻣﻦ ﻣﻮاﻇﺒﺖ ﻣﻲﻛﺮدي ﺗﺎ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﺑﺮوم و ﺑﺎ ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﻜﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﻗﺼﻪﮔﻮﻳﻲ و اﻓﺴﺎﻧﻪﭘﺮدازي و ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﻲ ﺷﺐ را ﺑﻪ ﺻﺒﺢ ﺑﺮﺳﺎﻧﻢ! ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻨﻴﻦ ﻛﻨﻢ!‬ ‫ﺑﺴﻮي ﻣﻜﻪ ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎدم‪ .‬ﺑﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺧﺎﻧﻪ در ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ رﺳﻴﺪم‪ .‬آواي ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ از آن‬ ‫‪ -1‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﻴﻞ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻧﻚ‪ :‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪128‬؛ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻄﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪161‬؛ ﺗﻬﺬﻳﺐ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ دﻣﺸﻖ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.376 ، 373‬‬

‫ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﻪ ﺧﺒﺮ اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺟﺸﻦ ﻋﺮوﺳﻲ ﻓﻼن ﻛﺲ ﺑﺎ‬ ‫ﻓﻼن ﻛﺲ اﺳﺖ! ﻧﺸﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﮔﻮش ﻓﺮادﻫﻢ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ درﭘﻮﺷﻲ ﺑﺮ ﮔﻮﺷﻬﺎﻳﻢ‬ ‫ﻗﺮار داد‪ .‬ﻣﺮا ﺧﻮاب در رﺑﻮد‪ ،‬و آﻧﻘﺪر در ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪم ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺣﺮارت آﻓﺘﺎب ﻓﺮداي‬ ‫آن ﺷﺐ ﻣﺮا از ﺧﻮاب ﺑﻴﺪار ﻛﺮد‪ .‬ﻧﺰد رﻓﻴﻘﻢ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻢ‪ .‬ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﺷﺪ؟ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ‬ ‫اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده ﺑﻮد ﺑﺮاي او ﺑﺎزﮔﻔﺘﻢ‪ .‬دﻳﮕﺮ ﺷﺒﻲ ﻧﻴﺰ دوﺑﺎره ﻫﻤﺎن ﺗﻘﺎﺿﺎ را از رﻓﻴﻘﻢ‬ ‫ﻛﺮدم‪ ،‬و ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ وارد ﺷﺪم‪ ،‬و ﻫﻤﺎن ﭘﻴﺸﺎﻣﺪ ﺷﺐ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ دوﺑﺎره ﺑﺮاي ﻣﻦ روي‬ ‫ﻧﻤﻮد‪ ...‬و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻣﻦ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي ﮔﺮاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻧﻜﺮدم«‪.1‬‬ ‫ﺑﺨﺎري از ﺟﺎﺑﺮﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در اﺛﻨﺎي ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺑﻨﺎي ﻛﻌﺒﻪ‪،‬‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻫﻤﺮاه ﻋﺒﺎس ﺑﺮاي آوردن ﺳﻨﮓ رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺎس ﺑﻪ‬ ‫اﻳﺸﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬داﻣﺎن ﺟﺎﻣﻪات را ﺑﺮﮔﺮدﻧﺖ ﺑﻴﺎﻓﻜﻦ ﺗﺎ ﺳﻨﮕﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪ ﻣﻲﮔﺬاري ﺗﻮ‬ ‫را آزار ﻧﺪﻫﻨﺪ! در ﮔﻴﺮو دار ﻛﺎر‪ ،‬ﺑﺮ زﻣﻴﻦ اﻓﺘﺎدﻧﺪ و ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺧﻴﺮه ﺷﺪ و‬ ‫از ﻫﻮش رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﻫﻮش آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬داﻣﺎن ﺟﺎﻣﻪام! داﻣﺎن ﺟﺎﻣﻪام! و ﺟﺎﻣﺔ‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺮ ﺗﻦ ﭘﻴﭽﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ‪ ،‬از آن ﭘﺲ دﻳﮕﺮ ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻋﻮرت اﻳﺸﺎن‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ﻫﻴﺠﻜﺲ رؤﻳﺖ ﻧﺸﺪ ‪.2‬‬ ‫ﻧﺒﻲ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﺧﺎﻧﺪان ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬از ﺟﻬﺖ ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي‬ ‫ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه‪ ،‬اﺧﻼق ﻛﺮﻳﻤﻪ‪ ،‬و ﺳﺮ و وﺿﻊ ﺑﺮازﻧﺪه ﻣﻤﺘﺎز ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﻫﻤﺔ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﺪاﻧﺸﺎن‬ ‫ﺟﻮاﻧﻤﺮدﺗﺮ‪ ،‬ﺧﻮشاﺧﻼقﺗﺮ‪ ،‬ﻧﻮﻋﺪوﺳﺖﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺮدﺑﺎرﺗﺮ‪ ،‬راﺳﺘﮕﻮيﺗﺮ‪ ،‬ﻧﺮﻣﺨﻮيﺗﺮ‪،‬‬ ‫ﭘﺎﻛﺪاﻣﺎنﺗﺮ‪ ،‬ﻧﻴﻜﻮﻛﺮدارﺗﺮ‪ ،‬وﻓﺎدارﺗﺮ و اﻣﺎﻧﺘﺪارﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﻫﻤﮕﻲ‬ ‫‪ -1‬اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را ﻃﺒﺮي )ج ‪ ،2‬ص ‪ (279‬ودﻳﮕﺮان آوردهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري آن را ﺻﺤﻴﺢ داﻧﺴﺘﻪ؛ ذﻫﺒﻲ‬ ‫ﻧﻴﺰ از او ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻛﺮده؛ وﻟﻲ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ آن را ﺿﻌﻴﻒ ﺗﻠﻘﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ )اﻟﺒﺪاﻳﺔ و اﻟﻨﻬﺎﻳﺔ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.(287‬‬ ‫‪ -2‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ح ‪3829 ،1582‬؛ ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪513‬؛ ج ‪ ،7‬ص ‪180‬؛ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻧﻜـ‪ :‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪،‬‬ ‫ج ‪ ،3‬ص ‪517‬؛ ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.380 ،333 ،310 ،295‬‬

‫‪142‬‬ ‫اﻳﺸﺎن را »اﻣﻴﻦ« ﻟﻘﺐ داده ﺑﻮدﻧﺪ؛ زﻳﺮا‪ ،‬ﻫﻤﺔ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺑﺮازﻧﺪه‪ ،‬و ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي‬ ‫ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه‪ ،‬در وﺟﻮد ﻣﺒﺎرك اﻳﺸﺎن ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و آن ﭼﻨﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت‬ ‫اماﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﺧﺪﻳﺠﻪ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ‪ -‬ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪ :‬رﻧﺞ ﻛﺴﺐ و ﻛﺎر را ﺑﺮ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ‬ ‫ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ و ﺑﻪ درﻣﺎﻧﺪﮔﺎن و ﺑﻴﻨﻮاﻳﺎن رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ و از ﻣﻴﻬﻤﺎﻧﺎن‬ ‫ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ و در راه ﺣﻖ و ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻫﻤﻴﺎري و ﻫﻤﻜﺎري داﺷﺘﻨﺪ‪.1‬‬

‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ج ‪3‬‬

‫ﺑﺨﺶ دو‪‬م‬ ‫ﻣﻜّﺔ ﻣﻜّﺮﻣﻪ ﻛﺎﻧﻮن ﻧﺒﻮ‪‬ت و دﻋﻮت رﺳﻮل ﺧﺪا –ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪-‬‬ ‫ﺗﻤﻬﻴﺪ‬ ‫ﺣﻴﺎت رﺳﻮل اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺷﺮف ﻧﺒﻮت و رﺳﺎﻟﺖ‬ ‫آراﺳﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دو دوران ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬ ‫‪ .1‬دوران ﻣﻜّﻲ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺳﻴﺰده ﺳﺎل؛‬ ‫‪ .2‬دوران ‪‬ﻣﺪ‪‬ﻧﻲ‪ ،‬ده ﺳﺎل ﺗﻤﺎم‪.‬‬ ‫ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ دو دوران ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ داراي‬ ‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎﻳﻲ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ از ﻣﺮاﺣﻞ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻔﺎوتﻫﺎ و ﺧﺼﻮﺻﻴﺖﻫﺎ در ﭘﺮﺗﻮ‬ ‫ﻧﮕﺮش دﻗﻴﻖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اوﺿﺎع واﺣﻮال و ﺷﺮاﻳﻂ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ دﻋﻮت ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ دورانﻫﺎ و ﻣﺮاﺣﻞ ﺑﻪ وﺿﻮح آﺷﻜﺎر ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬ ‫دوران ﻣﻜﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﻣﺮﺣﻠﺔ دﻋﻮت ﻣﺨﻔﻲ‪ ،‬ﺳﻪ ﺳﺎل؛‬ ‫‪ .2‬ﻣﺮﺣﻠﺔ دﻋﻮت ﻋﻠﻨﻲ در ﻣﻴﺎن اﻫﻞ ﻣﻜﻪ‪ ،‬از آﻏﺎز ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم ﺑﻌﺜﺖ ﺗﺎ ﻣﺒﺪأ‬ ‫ﻫﺠﺮت رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ؛‬ ‫‪ .3‬ﻣﺮﺣﻠﺔ ﮔﺴﺘﺮش دﻋﻮت ﺑﻴﺮون از ﻣﻜﻪ و رواج ﻳﺎﻓﺘﻦ آن در ﻣﻴﺎن ﻣﻜﻴﺎن‪ ،‬از‬ ‫اواﺧﺮ ﺳﺎل دﻫﻢ ﺑﻌﺜﺖ؛ اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‪ ،‬دوران ﻣﺪﻧﻲ را ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﺗﺎ واﭘﺴﻴﻦ‬ ‫ﻟﺤﻈﺎت ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬اﻣﺘﺪاد ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﺮاﺣﻞ‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ دوران ﻣﺪﻧﻲ در ﺟﺎي ﺧﻮدش ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ او‪‬ل‬ ‫ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺑﻌﺜﺖ‬ ‫ﺩﺭ ﻏﺎﺭ ﺣﺮﺍﺀ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﺳﻦ ﭼﻬﻞ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﻧﺰدﻳﻚ‬ ‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ؛ و ﻫﺮ اﻧﺪازه ﺑﺮ ژرﻓﺎي ﺑﻴﻨﺶ و ﮔﺴﺘﺮة اﻧﺪﻳﺸﺔ اﻳﺸﺎن اﻓﺰوده‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻜﺎف ﻋﻘﻼﻧﻲ و ﻓﻜﺮي ﻣﻴﺎن اﻳﺸﺎن ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻫﻢ روزﮔﺎرﺷﺎن ﻧﻴﺰ‬ ‫ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ؛ و ﺑﻴﺸﺘﺮ اوﻗﺎت دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ‬ ‫ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺧﻠﻮت ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬آب و ﻏﺬاﻳﻲ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻏﺎر‬ ‫ﺣﺮاء‪ -‬واﻗﻊ در ﺟﺒﻞاﻟﻨﻮر‪ ،‬در ﻓﺎﺻﻠﺔ دو ﻣﻴﻞ ﺗﺎ ﻣﻜﻪ‪ -‬ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻏﺎر‬ ‫ﺣﺮاء ﻏﺎر ﺗﻨﮓ و ﺑﺎرﻳﻜﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ درازاي ﭼﻬﺎر ذراع ﻛﻪ ﭘﻬﻨﺎي آن ﻳﻚ‬ ‫و ﺳﻪ ﭼﻬﺎرم ذراع ﻓﻠﺰي اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را ﻫﻤﻪ ﺳﺎﻟﻪ در ﻏﺎر‬ ‫ﺣﺮاء اﻗﺎﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و اوﻗﺎت ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺧﺪاو ﺗﻔﻜﺮ و‬ ‫ﺗﺄﻣﻞ در اﻃﺮاف ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﻋﺒﺮتآﻣﻮز آﻓﺮﻳﻨﺶ در ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬و دﺳﺖ ﻗﺪرت و اﺑﺘﻜﺎري ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره در ﻣﺎوراي اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎ‬ ‫و در ﺧﻮد اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎ در ﻛﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﮔﺬراﻧﻴﺪﻧﺪ‪ .‬آن ﺣﻀﺮت ﻫﺮﮔﺰ‬ ‫زﻣﺎن اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺧﻮد را ﺑﻪ دﺳﺖ اﻓﻜﺎر و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺳﺴﺖ و ﺑﻲﭘﺎﻳﻪ و اﺳﺎس‬ ‫ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺪاده ﺑﻮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ‪ ،‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ،‬راه روﺷﻦ و روش‬ ‫ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬و ﻣﺴﻴﺮ ﻣﻌﻴﻨﻲ ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺶ روي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ آن دل ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ و آن‬ ‫را ﺑﭙﺴﻨﺪﻧﺪ و ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﮔﻮﺷﺔ ﻋﺰﻟﺖ اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮدن‪ ،‬ﺧﻮد ﮔﻮﺷﻪاي از ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺧﺪاوﻧﺪي در‬ ‫ﻛﺎر اﻳﻦ ﺑﻨﺪة ﺑﺮﮔﺰﻳﺪة ﺧﺪاي ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﺑﺮﻳﺪن از ﺳﺮﮔﺮﻣﻲﻫﺎ و‬ ‫اﺷﺘﻐﺎﻻت زﻣﻴﻨﻲ و ﻫﻴﺎﻫﻮي زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑﺸﺮي‪ ،‬و اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺣﻘﻴﺮ‬ ‫آدﻣﻴﺰادﮔﺎن‪ ،‬ﻧﻘﻄﺔ ﺗﺤﻮﻟﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي آﻣﺎده ﺷﺪن اﻳﺸﺎن در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ‬ ‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ و رﺳﺎﻟﺖ ﻋﻈﻴﻤﻲ ﻛﻪ در اﻧﺘﻈﺎر اﻳﺸﺎن ﺑﻮد‪ ،‬و از اﻳﻦ راه‪،‬‬ ‫ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ آﻣﺎدﮔﻲ ﻻزم را ﺑﺮاي ﻛﺸﻴﺪن ﺑﺎر اﻣﺎﻧﺖ ﺑﺰرگ اﻟﻬﻲ و دﮔﺮﮔﻮن‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﭼﻬﺮة زﻣﻴﻦ و ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﺴﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬از ﺳﻪ ﺳﺎل‬

‫ﭘﻴﺶ از ﺗﻔﻮﻳﺾ ﻣﻘﺎم رﺳﺎﻟﺖ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﺰﻟﺖ ﮔﺮاﻳﻲ را ﺑﺮاي اﻳﺸﺎن‬ ‫ﺗﺪﺑﻴﺮ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮد‪ ،‬و آن ﺣﻀﺮت ﻫﺮ از ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﺪت ﻳﻚ ﻣﺎه در ﭘﻨﺎه‬ ‫اﻳﻦ ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﻴﻨﻲ روزﮔﺎر ﻣﻲﮔﺬراﻧﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ روح ﺳﺮﮔﺮدان ﻫﺴﺘﻲ‬ ‫دﻣﺴﺎز ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و راز ﺳﺮ ﺑﻪ ﻣﻬﺮ اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد را ﻣﻮرد ﺗﺄﻣﻞ و ﺗﺪﺑﺮ‬ ‫ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آن زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﻋﺪ ﻫﻤﺮازي ﺑﺎ اﻳﻦ ﮔﻨﺠﻴﻨﺔ اﺳﺮار ﻏﻴﺒﻲ‬ ‫ﺑﻪ اذن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮا ﺑﺮﺳﺪ ‪.1‬‬ ‫ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺍﻣﻴﻦ ﻭﺣﻲ‬ ‫ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﺗﻤﺎم از ﻋﻤﺮ ﺷﺮﻳﻒ آن ﺣﻀﺮت ﮔﺬﺷﺖ‪ -‬ﻛﻪ ﻗﻠﺔ‬ ‫ﻛﻤﺎل اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﻫﻤﮕﻲ در اﻳﻦ ﺳﻦ ﻣﺒﻌﻮث ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ -‬ﻃﻼﻳﻪﻫﺎي ﻧﺒﻮت آﺷﻜﺎر‪ ،‬و اﺛﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي در وﺟﻮد آن ﺣﻀﺮت‬ ‫ﻣﺸﻬﻮد ﺑﻮد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻨﻜﻪ در ﻣﻜﻪ ﺗﺨﺘﻪﺳﻨﮕﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ آن ﺣﻀﺮت‬ ‫ﺳﻼم ﻣﻲﻛﺮد؛ رؤﻳﺎﻫﺎي ﺻﺎدﻗﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ و ﻫﺮﮔﺎه ﻛﻪ ﺧﻮاب‬ ‫ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻮري را در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻮاب ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﭙﻴﺪي ﺻﺒﺤﮕﺎﻫﺎن ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ؛‬ ‫ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻨﻮال‪ ،‬ﺷﺶ ﻣﺎه ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺪت رﺳﺎﻟﺖ و ﻧﺒﻮت‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺧﺘﻤﻲ ﻣﺮﺗﺒﺖ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬را ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل‬ ‫درﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬اﻳﻦ رؤﻳﺎﻫﺎي ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺑﺮاي آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬در واﻗﻊ اﻣﺮ‪،‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از اﺟﺰاء ﭼﻬﻞ و ﺷﺶ ﮔﺎﻧﺔ دوران ﻧﺒﻮت و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﻣﺤﺴﻮب‬ ‫ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻣﺎه رﻣﻀﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﻏﺎر ﺣﺮاء ﻋﺰﻟﺖ ﻣﻲﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ در اﻳﻦ ﻣﺎه‬ ‫رﻣﻀﺎن اراده ﻓﺮﻣﻮد ﻛﻪ رﺣﻤﺖ ﺑﻲﻣﻨﺘﻬﺎي ﺧﻮد را ﺑﺮ اﻫﻞ زﻣﻴﻦ ارزاﻧﻲ‬ ‫‪ -1‬ﺑﺮاي ﻣﺘﻦ ﻛﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻚ‪ :‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ح ‪3‬؛ ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸـﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص‬ ‫‪ 236-235‬و دﻳﮕﺮ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺣﺪﻳﺚ و ﺳﻴﺮه‪ .‬ﮔﻮﻳﻨـﺪ‪ :‬ﻋﺒـﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬ ‫ﻛﺴﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺤﻨﺚ در ﻏﺎر ﺣﺮاء را ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‪ ،‬و ﻫﻤـﻪ ﺳـﺎﻟﻪ ﻫﻤﻴﻨﻜـﻪ ﻣـﺎه‬ ‫رﻣﻀﺎن ﻓﺮا ﻣﻲرﺳﻴﺪه ﺑﺮ ﻏﺎر ﺣﺮاء ﻓﺮاز ﻣﻲآﻣﺪه‪ ،‬و ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻣﺎه رﻣﻀـﺎن ﺑﻴﻨﻮاﻳـﺎن را‬ ‫اﻃﻌﺎم ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ؛ ﻧﻜـ‪ :‬اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.553‬‬

‫‪146‬‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ ،‬و آن ﺣﻀﺮت را ﺑﺎ اﻋﻄﺎي ﻣﻘﺎم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﮔﺮاﻣﻲ داﺷﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ را ﺑﺎ آﻳﺎﺗﻲ از ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﻪ ﻧﺰد اﻳﺸﺎن ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد ‪.1‬‬ ‫ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮاﺋﻦ و ﺷﻮاﻫﺪ و دﻻﻳﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺳﺎﻟﺮوز ﺑﻌﺜﺖ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬را ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﺎن دوﺷﻨﺒﻪ ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ‬ ‫رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ دﻫﻢ اﮔﻮﺳﺖ ﺳﺎل ‪ 610‬ﻣﻴﻼدي‪ ،‬ﺷﺐ ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬ﻣﻌﻴﻦ‬ ‫ﺳﺎزﻳﻢ ﻛﻪ در آن اوان‪ ،‬اﻳﺸﺎن دﻗﻴﻘﺎً ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﻗﻤﺮي و ﺷﺶ ﻣﺎه و‬ ‫دوازده روز از ﻋﻤﺮ ﺷﺮﻳﻔﺸﺎن ﻣﻲﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ‪ 39‬ﺳﺎل ﺷﻤﺴﻲ و‬ ‫‪ 2‬ﻣﺎه و ‪ 20‬روز ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ‪.2‬‬

‫‪ -1‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻴﻬﻘﻲ ﮔﺰارش ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﻮل ﻣﺪت رؤﻳﺎﻫﺎي ﺻـﺎدﻗﻪ ﺷـﺶ ﻣـﺎه‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬آﻏﺎز ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ رؤﻳﺎﻫﺎي ﺻﺎدﻗﻪ و ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ‬ ‫ﻣﺎه رﺑﻴﻊاﻟﻤﻮﻟﻮد‪ ،‬در ﺳﻦ ﭼﻬﻞ ﺳﺎﻟﮕﻲ اﻳﺸﺎن ﺑﻮده‪ ،‬و آﻏﺎز ﻧﺰول وﺣﻲ ﺑﺮ آن ﺣﻀﺮت‬ ‫در ﺑﻴﺪاري‪ ،‬ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﻧﻚ‪ :‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.27‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻴﺮهﻧﻮﻳﺴﺎن در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺎه ﮔﺮاﻣﻴﺪاﺷﺖ ﺣﻀـﺮت ﻣﺤﻤـﺪ ‪-‬ﺻـﻠﻰ اﷲ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﻧﺒﻮت از ﺳﻮي ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎدن وﺣﻲ ﺑﺮ آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬اﺧﺘﻼف‬ ‫ﻓﺮاوان دارﻧﺪ‪ .‬ﻋﺪه زﻳﺎدي از ﺳﻴﺮهﻧﻮﻳﺴﺎن ﺑﺮ آن ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎه رﺑﻴﻊاﻻول ﺑﻮده اﺳﺖ؛‬ ‫ﮔﺮوه دﻳﮕﺮي ا ز آﻧﺎن ﺑﺮ آناﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴـﺰ ﮔﻔﺘـﻪاﻧـﺪ‪ :‬ﻣـﺎه‬ ‫رﺟﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﺗﺮﺟﻴﺢ دادهاﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ‬ ‫ﻛﻪ ﻣـﻲﻓﺮﻣﺎﻳـﺪ‪ ﴿ :‬ﺷ ‪‬ﻬ ‪‬ﺮ ‪‬ﺭ ‪‬ﻣﻀ‪‬ﺎ ﹶﻥ ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻱ ﹸﺃ‪‬ﻧ ﹺﺰ ﹶﻝ ﻓ‪‬ﻴ ‪‬ﻪ ﺍﹾﻟ ﹸﻘ ‪‬ﺮﺁ ﹸﻥ﴾ )ﺍﻟﺒﻘـﺮﺓ‪ .(۱۸۵ :‬و اﻳـﻦ آﻳـﻪ‬ ‫ﺷﺮﻳﻔﻪ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪﴿ :‬ﹺﺇﻧ‪‬ﺎ ﹶﺃ‪‬ﻧ ‪‬ﺰﹾﻟﻨ‪‬ﺎ ‪‬ﻩ ﻓ‪‬ﻲ ﹶﻟ ‪‬ﻴ ﹶﻠ ‪‬ﺔ ﺍﹾﻟ ﹶﻘ ‪‬ﺪ ﹺﺭ﴾‪) .‬ﺍﻟﻘـﺪﺭ‪ .( (۱ :‬ﻛـﻪ درﻧﺘﻴﺠـﻪ‬ ‫ﺷﺐ ﻗﺪر در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬و ﺷﺐ ﻗﺪر ﻫﻤﺎن ﺷﺒﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در آﻳـﻪ ‪،2‬‬ ‫ﺳﻮره دﺧﺎن‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ درﺑﺎره آن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳـﺪ‪﴿ :‬ﹺﺇﻧ‪‬ﺎ ﹶﺃ‪‬ﻧ ‪‬ﺰﹾﻟﻨ‪‬ﺎ ‪‬ﻩ ﻓ‪‬ﻲ ﹶﻟ ‪‬ﻴﻠﹶـ ‪‬ﺔ ‪‬ﻣﺒ‪‬ﺎ ‪‬ﺭﻛﹶـ ‪‬ﺔ ﹺﺇﻧ‪‬ـﺎ ﹸﻛﻨ‪‬ـﺎ‬ ‫‪‬ﻣ ‪‬ﻨ ‪‬ﺬﺭﹺﻳ ‪‬ﻦ﴾‪) .‬ﺍﻟﺪﺧﺎﻥ‪ .(۳ :‬و ﻧﻴﺮ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ آﻧﻜﻪ اﻗﺎﻣﺖ آن ﺣﻀﺮت در ﻏﺎر ﺣـﺮاء در ﻣـﺎه‬ ‫رﻣﻀﺎن ﺑﻮده‪ ،‬و واﻗﻌﻪ ﻧﺰول ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﺮ اﻳﺸﺎن ﻧﻴﺰ در ﻫﻤﻴﻦ ﻣـﺎه ﺑـﻮده اﺳـﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ‬ ‫ﻫﻤﮕﺎن ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻗﺎﺋﻼن ﺑﻪ آﻏﺎز ﻧﺰول وﺣﻲ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﻧﻴﺰ در ﺑﺎب ﺗﻌﻴـﻴﻦ دﻗﻴـﻖ‬ ‫اﻳﻦ روز ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ ،‬و رواﻳﺎت در اﻳﻦ زﻣﻴﻨـﻪ ﻣﺨﺘﻠـﻒ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀـﻲ‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪ :‬روز ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ ،‬و ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻫﺠـﺪﻫﻢ‪ .‬اﺑـﻦ‬

‫اﻳﻨﻚ‪ ،‬ﮔﻮش ﻓﺮادﻫﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻋﺎﻳﺸﺔ ﺻﺪﻳﻘﻪ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ‪-‬‬ ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ اﻳﻦ روﻳﺪاد ﻋﻈﻴﻢ را ﻛﻪ ﻧﻘﻄﺔ آﻏﺎز ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ‬ ‫اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻮده‪ ،‬و از آن ﻧﻘﻄﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺐﻫﺎي دراز و ﺗﻴﺮه و ﺗﺎر‬ ‫و ﻇﻠﻤﺎت ﻛﻔﺮ و ﺿﻼﻟﺖ ﺑﻪ ﺳﭙﻴﺪه دم اﻳﻤﺎن و ﻫﺪاﻳﺖ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎن‬ ‫ﻧﻘﻄﺔ آﻏﺎزي ﻛﻪ ﻣﺠﺮاي ﻫﺴﺘﻲ را ﺗﻐﻴﻴﺮ داده‪ ،‬و ﺧﻂﻣﺸﻲ ﺗﺎرﻳﺦ را ﺗﻌﻴﻴﻦ‬ ‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اماﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﺎﻳﺸﻪ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ‪ -‬ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﻛﻪ ﻧﺰول وﺣﻲ ﺑﺮ رﺳﻮل ﺧﺪا آﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‬ ‫رؤﻳﺎي ﺻﺎدﻗﻪ و در ﺧﻮاب ﺑﻮد‪ .‬آن ﺣﻀﺮت ﻣﻜﺮر در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻮاب ﻣﻨﻈﺮة‬ ‫ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ و ﺷﻜﺎﻓﺘﻦ ﻧﻴﺰهﻫﺎي ﺑﺮاق ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺗﺎرﻳﻜﻲﻫﺎي ﺷﺐ ﺗﺎر‬ ‫را‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻧﺪك اﻧﺪك‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻠﻮت ﮔﺰﻳﺪن از ﻣﺮدم و دوري‬ ‫ﻛﺮدن از ﻏﻮﻏﺎي ﺷﻬﺮ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ وﻗﺖ ﻳﻚﺑﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﺎر ﺣﺮاء‬ ‫اﺳﺤﺎق و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از ﺳﻴﺮهﻧﻮﺳﺎن ﺑﺮ آناﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ روز‪ ،‬روز ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺑـﻮده اﺳـﺖ؛‬ ‫اﻣﺎ‪ ،‬ﻣﺎ ﺗﺮﺟﻴﺢ دادﻳﻢ ﻛﻪ روز ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜـﻢ ﺑـﻮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ دﻟﻴـﻞ ﻛـﻪ ﺗﻤـﺎﻣﻲ‬ ‫ﺳﻴﺮهﻧﻮﻳﺴﺎن ﻳﺎ اﻛﺜﺮ آﻧﺎن ﻣﺘﻔﻖاﻟﻘﻮلاﻧﺪ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻌﺜﺖ رﺳﻮل ﺧـﺪا ‪-‬ﺻـﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴـﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬در روز دوﺷﻨﺒﻪ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺧﻮد ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪» :‬ﻓﻴـﻪ‬ ‫وﻟﺪت و ﻓﻴﻪ اﻧﺰل ﻋﻠﻲ« و ﺑﻪ رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ‪» :‬ذاك ﻳﻮم وﻟـﺪت ﻓﻴـﻪ و ﻳـﻮم ﺑﻌﺜـﺖ او‬ ‫اﻧﺰل ﻋﻠﻲ ﻓﻴﻪ« )ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴـﻠﻢ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪368‬؛ ﻣﺴـﻨﺪ اﺣﻤـﺪ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪299 ،297‬؛‬ ‫ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ :300 ،286‬ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ .(62‬روز دوﺷـﻨﺒﻪ در ﻣـﺎه‬ ‫رﻣﻀﺎن ﻧﻴﺰ در آن ﺳﺎل ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﺎ روز ﻫﻔﺘﻢ؛ روز ﭼﻬﺎردﻫﻢ؛ روز ﺑﻴﺴـﺖ و‬ ‫ﻳﻜﻢ‪ ،‬و روز ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ؛ از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ دﻻﻟﺖ اﺣﺎدﻳﺚ ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬ﺷـﺐ ﻗـﺪر‬ ‫ﺟﺰ ﺑﺎ ﻳﻜﻲ از ﺷﺒﻬﺎي ﻓﺮد در دﻫﻪ آﺧـﺮ رﻣﻀـﺎن ﻣﻨﻄﺒـﻖ ﻧﻤﻴﮕـﺮدد‪ ،‬و ﺷـﺐ ﻗـﺪر در‬ ‫ﻣﺤﺪوده اﻳﻦ ﺷﺒﻬﺎ ﺟﺎﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ آﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ را ﻛﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳـﺪ‪﴿ :‬ﹺﺇﻧ‪‬ﺎ ﹶﺃ‪‬ﻧ ‪‬ﺰﹾﻟﻨ‪‬ﺎ ‪‬ﻩ‬ ‫ﻓ‪‬ﻲ ﹶﻟ ‪‬ﻴ ﹶﻠ ‪‬ﺔ ﺍﹾﻟ ﹶﻘ ‪‬ﺪ ﹺﺭ﴾‪ .‬ﺑﺎ رواﻳﺖ اﺑﻮﻗﺘﺎده ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﻌﺜﺖ آن ﺣﻀﺮت روز دوﺷﻨﺒﻪ ﺑـﻮده‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﻮﻳﻢ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ ﻛﻪ ﻣﻮارد ﻣﻄﺎﺑﻘـﺖ روز‬ ‫دوﺷﻨﺒﻪ را ﺑﺎ اﻳﺎم رﻣﻀﺎن در آن ﺳﺎل ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻳﻘﻴﻨـﻲ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻌﺜﺖ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳـﻠﻢ‪ -‬ﺷـﺐ ﻫﻨﮕـﺎم‪ ،‬ﺷـﺎﻣﮕﺎه روز ‪21‬‬ ‫رﻣﻀﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪148‬‬ ‫ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ و در آﻧﺠﺎ ﺧﻠﻮت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﺤﻨﺚ )ﻋﺒﺎدت( ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻏﺎﻟﺒﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺪاري آب و ﻏﺬا ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺷﺐ ﻣﺘﻮاﻟﻲ در ﻏﺎر‬ ‫ﻣﻲﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهﺷﺎن ﺑﺎزﻧﻤﻲﮔﺸﺘﻨﺪ؛ ﮔﺎه ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﭘﻴﺶ از ﻣﻮﻗﻊ ﺑﻪ ﻧﺰد‬ ‫ﺧﺪﻳﺠﻪ ﺑﺎزﻣﻲﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﭼﻨﺪ ﺷﺐ دﻳﮕﺮ آب و ﻏﺬا ﺑﺮﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ و‬ ‫دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻏﺎر ﺣﺮاء ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ؛ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ در ﻳﻜﻲ از آن روزﻫﺎ ﻛﻪ وي در‬ ‫ﻏﺎر ﺣﺮاء ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﻚ ﺣﻖ ﺑﻪ ﺳﺮاغ اﻳﺸﺎن آﻣﺪ‪ .‬ﻓﺮﺷﺘﺔ وﺣﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺰد آن ﺣﻀﺮت آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻗﺮأ«؛ ﺑﺨﻮان! ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ اﻧﺎ ﺑﻘﺎري« ﻣﻦ‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﻲداﻧﻢ! ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪ :‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻣﺮا درﺑﺮﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺤﻜﻢ ﻓﺸﺎر داد‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﺣﺪي ﻛﻪ ﺑﻲﺗﺎب ﺷﺪم‪ .‬آﻧﮕﺎه رﻫﺎﻳﻢ ﻛﺮد و اﻳﻦ ﺑﺎر ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫ﻚ‬ ‫ﻚ ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻱ ‪‬ﺧ ﹶﻠ ‪‬ﻖ * ‪‬ﺧ ﹶﻠ ‪‬ﻖ ﺍﹾﻟ‪‬ﺄ‪‬ﻧﺴ‪‬ﺎ ﹶﻥ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ‪‬ﻋ ﹶﻠ ﹴﻖ * ﺍ ﹾﻗ ‪‬ﺮﹾﺃ ‪‬ﻭ ‪‬ﺭﺑ‪ ‬‬ ‫﴿ﺍ ﹾﻗ ‪‬ﺮﹾﺃ ﺑﹺﺎ ‪‬ﺳ ﹺﻢ ‪‬ﺭﺑ‪ ‬‬ ‫ﺍﹾﻟﹶﺄ ﹾﻛ ‪‬ﺮ ‪‬ﻡ * ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻱ ‪‬ﻋﻠﱠ ‪‬ﻢ ﺑﹺﺎﹾﻟ ﹶﻘ ﹶﻠ ﹺﻢ * ‪‬ﻋﻠﱠ ‪‬ﻢ ﺍﹾﻟ‪‬ﺄ‪‬ﻧﺴ‪‬ﺎ ﹶﻥ ﻣ‪‬ﺎ ﹶﻟ ‪‬ﻢ ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ ﹶﻠ ‪‬ﻢ﴾‪.1‬‬ ‫رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻗﻠﺒﺸﺎن ﺑﻪ ﺷﺪت‬ ‫ﻣﻲﻃﭙﻴﺪ‪ ،‬ﻧﺰد ﺧﺪﻳﺠﻪ ﺑﻨﺖ ﺧﻮﻳﻠﺪ رﻓﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬زﻣﻠﻮﻧﻲ! زﻣﻠﻮﻧﻲ!«‬ ‫ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻴﺪم! ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻴﺪم! آن ﺣﻀﺮت را در ﮔﻠﻴﻤﻲ ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻫﺮاس و‬ ‫وﺣﺸﺖ اﻳﺸﺎن ﭘﺎﻳﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﺪﻳﺠﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎﻟﻲ؟« ﭼﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ‬ ‫ﻣﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ؟! و ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاي ﺧﺪﻳﺠﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻟﻘﺪ‬ ‫ﺧﺸﻴﺖ ﻋﻠﻲ ﻧﻔﺴﻲ« ﺑﻪ ﺷﺪت ﺑﺮ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺗﺮﺳﻴﺪهام! ﺧﺪﻳﺠﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ‪،‬‬ ‫ﻫﺮﮔﺰ! ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ! ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻴﭽﮕﺎه ﺗﻮ را ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮔﺬاﺷﺖ؛ ﺗﻮ‬ ‫ﺻﻠﺔ رﺣﻢ ﻣﻲﻛﻨﻲ؛ و ﺑﺎر ﻧﺎﺗﻮاﻧﺎن را ﺑﺮ دوش ﻣﻲﻛﺸﻲ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‬ ‫رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻲ؛ و ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮاز ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬و در راه ﺣﻖ ﻣﺮدﻣﺎن را ﻳﺎري‬ ‫ﻣﻲرﺳﺎﻧﻲ! ﺧﺪﻳﺠﻪ آن ﺣﻀﺮت را ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺮ ورﻗﻪ ﺑﻦ‬ ‫ﻧﻮﻓﻞ ﺑﻦ اﺳﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰي ﭘﺴﺮ ﻋﻤﻮي ﺧﺪﻳﺠﻪ وارد ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬وي ﻣﺮدي‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻋﻬﺪ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﻧﺼﺮاﻧﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﻛﺘﺎﺑﺖ ﻋﺒﺮاﻧﻲ را ﻧﻴﻚ‬

‫‪ -1‬ﻋﻠﻖ ‪.5-1 :‬‬

‫ﻣﻲداﻧﺴﺖ و آﻳﺎت اﻧﺠﻴﻞ را ﻫﺮ اﻧﺪازه ﻛﻪ ﺧﺪا ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ ﺑﻪ‬ ‫ﻋﺒﺮاﻧﻲ ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن دﻳﮕﺮ ﭘﻴﺮﻣﺮدي ﻛﻬﻨﺴﺎل ﺑﻮد و از دو ﭼﺸﻢ ﻧﺎﺑﻴﻨﺎ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺪﻳﺠﻪ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﭘﺴﺮﻋﻤﻮ‪ ،‬ﺑﺸﻨﻮ‪ ،‬ﺑﺒﻴﻦ ﺑﺮادرزادهات ﭼﻪ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ! او ﺑﺎزﮔﻔﺖ‪ .‬ورﻗﻪ ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﻧﺎﻣﻮﺳﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﺑﺮ ﻣﻮﺳﻲ ﻧﺎزل ﮔﺮده اﺳﺖ‪ .‬اي ﻛﺎش ﻣﻦ ﺑﻪ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم دﻋﻮت ﺗﻮ ﺗﺎزه ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﻮدم! اي ﻛﺎش ﻣﻦ زﻧﺪه ﺑﺎﺷﻢ آﻧﮕﺎه ﻛﻪ‬ ‫ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﻪات ﺗﻮ را از ﺷﻬﺮ و دﻳﺎرت آواره ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ! رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اَو‪ ‬ﻣ‪‬ﺨﺮﺟﻲ ﻫ‪‬ﻢ؟« ﻣﮕﺮ آﻧﺎن ﻣﺮا اﺧﺮاج‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؟! ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻣﺮدي ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺗﻮ‬ ‫آوردهاي ﻧﻴﺎورده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﻫﻤﮕﺎن ﺑﺎ او دﺷﻤﻨﻲ آﻏﺎز ﻛﺮدهاﻧﺪ!‬ ‫اﮔﺮ روزﮔﺎر ﺗﻮ را درﻳﺎﺑﻢ ﺗﻮ را ﻳﺎري ﺷﺎﻳﺴﺘﻪاي ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد! آﻧﮕﺎه‬ ‫ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ ورﻗﻪ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ ،‬و ﻓﺘﺮت وﺣﻲ ﻧﻴﺰ آﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ ‪.1‬‬ ‫ﻓﹶﺘﺮﺕ ﻭﺣﻲ‬ ‫راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺪت زﻣﺎن ﻓﺘﺮت وﺣﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻈﺮات و اﻗﻮال‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﺻﺤﻴﺢ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﺪ روزي ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‬ ‫رواﻳﺖ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد‪ .‬ﻗﻮل ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬داﻳﺮ ﺑﺮ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺪت زﻣﺎن ﻓﺘﺮت وﺣﻲ ﺳﻪ ﺳﺎل ﻳﺎ دو ﺳﺎل و ﻧﻴﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﻪ‬ ‫ﻫﻴﭻ وﺟﻪ درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫در ﭘﻲ ﺑﺎزﻧﮕﺮي رواﻳﺎت و اﻗﻮال اﻫﻞ ﻋﻠﻢ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻓﺘﺮت وﺣﻲ‪،‬‬ ‫ﻧﻜﺘﺔ ﺷﮕﻔﺘﻲ ﺑﺮاي ﻣﻦ آﺷﻜﺎر ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﺪﻳﺪهام ﻫﻴﭽﻴﻚ از داﻧﺸﻤﻨﺪان‬ ‫اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و آن اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﻳﻦ رواﻳﺎت و اﻗﻮال‬ ‫ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﻫﺮ ﺳﺎل ﻣﺎه‬ ‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢاﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ح ‪ ،3‬ﺑﺨﺎري اﻳﻦ رواﻳﺖ را ﺑﺎ اﻧـﺪك اﺧﺘﻼﻓـﻲ در ﻋﺒـﺎرت در ﻛﺘـﺎب‬ ‫اﻟﺘﻔﺴﻴﺮ و ﻛﺘـﺎب ﺗﻌﺒﻴـﺮ اﻟﺮؤﻳـﺎ‪ ،‬ح ‪6982 ،4957 -4953 ،3392‬؛ ﺻـﺤﻴﺢ ﻣﺴـﻠﻢ‪،‬‬ ‫ﻛﺘﺎب اﻻﻳﻤﺎن‪ ،‬ح ‪.252‬‬

‫‪150‬‬ ‫رﻣﻀﺎن را‪ -‬در ﻏﺎر ﺣﺮاء اﻗﺎﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ آﻳﻴﻦ را ﺳﻪ ﺳﺎل‬ ‫ﭘﻴﺶ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي آﻏﺎز ﻛﺮده ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﺳﺎل ﺑﻌﺜﺖ آﺧﺮﻳﻦ ﺳﺎل ﺑﻮده‪ ،‬و ﺑﺎ‬ ‫ﭘﺎﻳﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن اﻗﺎﻣﺖ اﻳﺸﺎن ﻧﻴﺰ در ﻏﺎر ﺣﺮاء ﭘﺎﻳﺎن‬ ‫ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬و اﻳﺸﺎن ﺑﺎﻣﺪاد روز اول وﻣﺎه ﺷﻮال از ﻏﺎر ﺣﺮاء ﺑﻪ زﻳﺮ‬ ‫ﻣﻲآﻣﺪهاﻧﺪ و راﻫﻲ ﺧﺎﻧﺔ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در رواﻳﺖ ﺻﺤﻴﺤﻴﻦ ﻧﻴﺰ‬ ‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﺰول وﺣﻲ ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﻓﺘﺮت ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ‬ ‫اﻳﺸﺎن ﻋﺎزم ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ وﺣﻴﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از‬ ‫دورة ﻓﺘﺮت ﺑﺮ رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ،‬در‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روز ﺷﻮال‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﻫﻤﺎن ﻣﺎه رﻣﻀﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﺸﺮﻳﻒ ﻧﺒﻮت‬ ‫ﺑﺮ ﻗﺎﻣﺖ آﻧﺤﻀﺮت ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﻓﺮود آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ‬ ‫آﺧﺮﻳﻦ اﻗﺎﻣﺖ و اﻋﺘﻜﺎف ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﻏﺎر‬ ‫ﺣﺮاء ﺑﻮده‪ ،‬و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ اﺛﺒﺎت ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬آﻏﺎز ﻧﺰول وﺣﻲ‬ ‫ﺷﺎﻣﮕﺎه روز ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ‬ ‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﻓﺘﺮت وﺣﻲ ﺗﻨﻬﺎ ده روز ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪه‪ ،‬و ﭘﺲ از‬ ‫ﮔﺬﺷﺖ آن ده روز‪ ،‬ﺑﺎﻣﺪاد ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ اول ﺷﻮال ﺳﺎل ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻌﺜﺖ ﺑﺎر‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻧﺰول وﺣﻲ اﺳﺘﻤﺮار ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ و ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻄﻠﺐ راز‬ ‫اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻦ دﻫﺔ آﺧﺮ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﻪ ﻣﺠﺎورت ﺑﻴﺖاﷲ و اﻗﺎﻣﺖ و‬ ‫اﻋﺘﻜﺎف در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام و دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ راز ﻋﻴﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ روز اول‬ ‫ﺷﻮال ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ؛ واﷲ اﻋﻠﻢ‪.‬‬ ‫در اﺛﻨﺎي روزﻫﺎي ﻓﺘﺮت وﺣﻲ‪ -‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رواﻳﺎت رﺳﻴﺪه‪ -‬ﻧﺒﻲ اﻛﺮم ‪-‬‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ - -‬ﮔﺎه آﻧﭽﻨﺎن اﻧﺪوﻫﮕﻴﻦ ﻣﻲﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﺮ ﺑﻪ‬ ‫ﻛﻮﻫﺴﺘﺎن ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ و در ﭘﻲ آن ﺑﺮﻣﻲآﻣﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را از ﻓﺮاز‬ ‫ﻗﻠﻪﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ ﻛﻮه ﺑﻪ زﻳﺮ اﻓﻜﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﺮﺑﺎر ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﻠﺔ ﺑﻠﻨﺪي‬ ‫ﻣﻲرﺳﺎﻧﻴﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺑﻪ ژرﻓﺎي درهﻫﺎي ﻋﻤﻴﻖ ﺑﻴﺎﻓﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ‬

‫در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﺸﺎن ﻧﻤﻮدار ﻣﻲﺷﺪه و ﻣﻲﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اي ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺗﻮ ﺑﺮاﺳﺘﻲ‬ ‫رﺳﻮل ﺧﺪاﻳﻲ! و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺟﻮش و ﺧﺮوش درون آن ﺣﻀﺮت‬ ‫ﺗﺴﻜﻴﻦ ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻪ و آرام ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و از ﻛﻮه ﺑﻪ زﻳﺮ ﻣﻲآﻣﺪه و‬ ‫ﺑﺎزﻣﻲﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ؛ و ﺑﺎز‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﻣﺪﺗﻲ ﻧﺰول وﺣﻲ ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ‬ ‫ﻣﻲاﻓﺘﺎده‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻛﺎر راﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎز ﻫﻢ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮ‬ ‫ﻓﺮاز ﻗﻠﻪ ﻛﻮه ﻣﻲرﺳﺎﻧﻴﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ در ﺑﺮاﺑﺮﺷﺎن ﻧﻤﻮدار ﻣﻲﺷﺪه و‬ ‫ﻫﻤﺎن ﺳﺨﻦ ﻳﺎد ﺷﺪه را ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﻲراﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻳﻦ )ﭼﻨﺪ روز ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪن ﻧﺰول وﺣﻲ( ﺑﺪان‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻮد ﻛﻪ آن ﻫﻴﺠﺎن و دﻫﺸﺖ دروﻧﻲ رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬آرام ﮔﻴﺮد‪ ،‬و ﺣﺎﻟﺖ و ﺷﻮق و اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺮاي ﻧﺰول ﻣﺠﺪد وﺣﻲ ﺑﻪ‬ ‫آن ﺣﻀﺮت دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪2‬؛ و ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺬﻛﻮر ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت دﺳﺖ‬ ‫داد‪ ،‬و ﺑﻪ اﻧﺘﻈﺎر آﻣﺪن وﺣﻲ اﻟﻬﻲ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ دو ﻣﺮﺗﺒﻪ اﻳﺸﺎن را ﺑﺎ‬ ‫ﻧﺰول ﻣﺴﺘﻤﺮ وﺣﻲ ﮔﺮاﻣﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت رﺳﻮل اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪:‬‬ ‫»ﻳﻚ ﻣﺎه ﺗﻤﺎم در ﻏﺎر ﺣﺮاء اﻋﺘﻜﺎف ﻛﺮده ﺑﻮدم‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ دورة‬ ‫اﻋﺘﻜﺎف ﺑﻪ ﺳﺮآﻣﺪ از داﻣﻨﺔ ﻛﻮه ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﺪم؛ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺷﺖ ﭘﺎي‬ ‫ﻧﻬﺎدم ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻣﺮا ﺻﺪا ﻣﻲزﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻢ‪،‬‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻧﺪﻳﺪم؛ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻧﺪﻳﺪم؛ روﺑﺮو ﻧﮕﺎه‬ ‫ﻛﺮدم‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻧﺪﻳﺪم؛ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻧﮕﺎه ﻛﺮدم‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻧﺪﻳﺪم؛ ﺳﺮم را ﺑﺎﻻ‬ ‫ﻛﺮدم‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻲدﻳﺪم‪ ،‬دﻳﺪم؛ آن ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﻛﻪ در ﻏﺎر ﺣﺮاء ﺑﻪ‬ ‫ﻧﺰد ﻣﻦ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻴﺎن آﺳﻤﺎن و زﻣﻴﻦ روي ﻳﻚ ﻛﺮﺳﻲ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫وﺣﺸﺖ ﺳﺮاﺳﺮ وﺟﻮدم را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﻧﻘﺶ زﻣﻴﻦ ﺷﺪم‪.‬‬ ‫ﻧﺰد ﺧﺪﻳﺠﻪ آﻣﺪم و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬زﻣﻠﻮﻧﻲ‪ ،‬زﻣﻠﻮﻧﻲ‪ ،‬دﺛﺮوﻧﻲ‪ ،‬دﺛﺮوﻧﻲ! ﻣﺮا‬

‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ح ‪.6982‬‬ ‫‪ -2‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.27‬‬

‫‪152‬‬ ‫ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻴﺪ‪ ...‬و ﺑﺮ ﺳﺮ و روي ﻣﻦ آب ﺳﺮد ﺑﭙﺎﺷﻴﺪ! آﻧﮕﺎه اﻳﻦ آﻳﺎت ﻧﺎزل‬ ‫ﺷﺪ‪:‬‬ ‫ﻚ ﹶﻓ ﹶﻄﻬ‪ ‬ﺮ * ﻭ‪‬ﺍﻟﺮ‪ ‬ﺟ ‪‬ﺰ‬ ‫ﻚ ﹶﻓ ﹶﻜﺒ‪ ‬ﺮ * ‪‬ﻭ‪‬ﺛﻴ‪‬ﺎ‪‬ﺑ ‪‬‬ ‫﴿ﻳ‪‬ﺎ ﹶﺃﻳ‪‬ﻬ‪‬ﺎ ﺍﹾﻟ ‪‬ﻤﺪ‪‬ﺛﱢ ‪‬ﺮ * ﹸﻗ ‪‬ﻢ ﹶﻓﹶﺄ‪‬ﻧ ‪‬ﺬ ‪‬ﺭ * ‪‬ﻭ ‪‬ﺭﺑ‪ ‬‬

‫ﺠ ‪‬ﺮ﴾‪.١‬‬ ‫ﻓﹶﺎ ‪‬ﻫ ‪‬‬

‫ﻧﺰول اﻳﻦ آﻳﺎت ﭘﻴﺶ از واﺟﺐ ﺷﺪن ﻧﻤﺎز ﺑﻮد؛ ﭘﺲ از آن ﺗﻨﻮر وﺣﻲ‬ ‫داغ ﺷﺪ و ﻧﺰول وﺣﻲ اﺳﺘﻤﺮار ﻳﺎﻓﺖ‪.2‬‬ ‫اﻳﻦ آﻳﺎت‪ ،‬ﻣﺒﺎﻧﻲ رﺳﺎﻟﺖ ﺧﺎﺗﻢ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ آﻏﺎز ﺑﻌﺜﺖ اﻳﺸﺎن‪،‬‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻓﺘﺮت وﺣﻲ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪ ،‬و ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺗﺒﻴﻴﻦ و اﺑﻼغ دو‬ ‫ﻧﻮع وﻇﻴﻔﻪ ﺑﺮاي آن ﺣﻀﺮت اﺳﺖ‪ ،‬و ﺿﻤﻨﺎً‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ اﻗﺪام ﺑﻪ‬ ‫اﻳﻦ اﻣﻮر را ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي آن ﺣﻀﺮت ﺑﺮﻣﻲﺷﻤﺮد‪.‬‬ ‫ﻧﻮع اول‪ :‬وﻇﻴﻔﺔ اﺑﻼغ و اﻧﺬار؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﺔ ﴿ ﹸﻗ ‪‬ﻢ ﹶﻓﹶﺄ‪‬ﻧ ‪‬ﺬ ‪‬ﺭ﴾‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدﻣﺎن را از ﻋﺬاب ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺣﺬر دار‪ ،‬ﻛﻪ اﮔﺮ از اﻳﻦ‬ ‫ﻛﺠﺮويﻫﺎ و ﮔﻤﺮاﻫﻲﻫﺎ و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪاﻳﺎن دﻳﮕﺮ ﺟﺰ ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬و‬ ‫ﺷﺮك آوردن ﺑﻪ ﺧﺪا در ذات و ﺻﻔﺎت و ﺣﻘﻮق و اﻓﻌﺎل‪ ،‬دﺳﺖ‬ ‫ﺑﺮﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪن آﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﺬاب اﻟﻬﻲ ﺣﺘﻤﻲ اﺳﺖ!‬ ‫ﻧﻮع دوم‪ :‬وﻇﻴﻔﺔ ﺗﻄﺒﻴﻖ اواﻣﺮ ﺧﺪاي ﺳﺒﺤﺎن ﺑﺮ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺧﻮﻳﺶ و‬ ‫ﺗﻌﻬﺪ و اﻟﺘﺰام دروﻧﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺟﺮاي آن‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺪﻳﻨﻮﺳﻴﻠﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺧﺸﻨﻮدي‬ ‫ﺧﺪاي ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬و اﺳﻮة ﺣﺴﻨﻪ و اﻟﮕﻮﻳﻲ ﻧﻴﻜﻮ ﺑﺮاي‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻫﻞ اﻳﻤﺎن ﮔﺮدد؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در آﻳﺎت ﺑﻌﺪي آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎي‬ ‫ﮏ ﻓﹶﮑﺒ‪‬ﺮ‪ ﴾‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ :‬ﺧﺪاي ﺧﻮدت را ﺑﺰرگ ﺑﺪار‪ ،‬و در‬ ‫﴿ﻭ‪‬ﺭﺑ‪ ‬‬ ‫ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﺧﺪاي ﺧﻮﻳﺶ ﻫﻴﭽﻜﺲ را ﺷﺮﻳﻚ ﻣﮕﺮدان‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻇﺎﻫﺮ‬ ‫ﻚ ﹶﻓ ﹶﻄﻬ‪ ‬ﺮ﴾ ﻫﻤﺎن ﭘﺎﻛﻴﺰه ﮔﺮداﻧﻴﺪن و ﭘﺎك ﻧﮕﺎه‬ ‫ﻛﻼم در آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﺔ ﴿ ‪‬ﻭ‪‬ﺛﻴ‪‬ﺎ‪‬ﺑ ‪‬‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮرة ﻣﺪ‪‬ﺛﺮ‪ ،‬آﻳﺎت ‪.5-1‬‬ ‫‪ -2‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺳـﻮرة اﻟﻤـﺪﺛﺮ‪ ،‬ﺑـﺎب ‪ 1‬ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪447-445‬؛ ﻧﻴـﺰ‪،‬‬ ‫ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻻﻳﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،144‬ح ‪.257‬‬

‫داﺷﺘﻦ ﺟﺎﻣﻪ و ﺗﻦ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا‪ ،‬آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﺗﻜﺒﻴﺮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ و در ﭘﻴﺸﮕﺎه‬ ‫ﺧﺪا ﻣﻲاﻳﺴﺘﺪ‪ ،‬روا ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻪاش ﻧﺠﺲ و آﻟﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬اﻋﻤﺎل‬ ‫ﺠ ‪‬ﺮ﴾‬ ‫و اﺧﻼق ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ اوﻟﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎي ﴿ﻭ‪‬ﺍﻟﺮ‪ ‬ﺟ ‪‬ﺰ ﻓﹶﺎ ‪‬ﻫ ‪‬‬ ‫اﻳﻨﺴﺖ ﻛﻪ‪ :‬از ﻣﻮﺟﺒﺎت و ﻋﻮاﻣﻞ ﺳﺨﻂ و ﻋﺬاب اﻟﻬﻲ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را دور‬ ‫ﮔﺮدان! و اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ از راه اﻟﺘﺰام ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري و ﺗﺮك ﻣﻌﺼﻴﺖ‬ ‫ﺴ‪‬ﺘ ﹾﻜ‪‬ﺜ ‪‬ﺮ﴾ ﻳﻌﻨﻲ‪ :‬وﻗﺘﻲ اﺣﺴﺎن‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﴿ﻭ‪‬ﻻ ‪‬ﺗ ‪‬ﻤ‪‬ﻨ ‪‬ﻦ ‪‬ﺗ ‪‬‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭘﺎداش آن را از ﻣﺮدم ﺑﺨﻮاﻫﻲ‪ ،‬ﻳﺎ در ﻫﻤﻴﻦ رواﺑﻂ دﻧﻴﻮي‬ ‫اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻲ ﻛﻪ اﺣﺴﺎﻧﻲ ﺑﺮﺗﺮ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ روا دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫آﺧﺮﻳﻦ آﻳﻪ از اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻳﺎدآوري اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫وﻗﺘﻲ ﺑﻪ دﻳﻦ و آﻳﻴﻨﻲ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ دﻳﻦ و آﻳﻴﻦ ﻣﺮدم روزﮔﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ‬ ‫ﻣﻲﮔﺮدد؛ و ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪،‬‬ ‫و آﻧﺎن را از ﻋﺬاب و ﺑﺮﺧﻮرد ﺷﺪﻳﺪ او ﺑﺮﺣﺬر ﻣﻲدارد‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﺎﻳﺪ‬ ‫اﻧﺘﻈﺎر اﻧﻮاع آزار و ﺷﻜﻨﺠﻪ را از ﺳﻮي آﻧﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ از اﻳﻦ رو‪،‬‬ ‫ﺻﹺﺒ ‪‬ﺮ﴾‪.‬‬ ‫ﻚ ﻓﹶﺎ ‪‬‬ ‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ ﴿ :‬ﻭ‪‬ﻟ ‪‬ﺮﺑ‪ ‬‬ ‫واﻧﮕﻬﻲ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻊ اﻳﻦ آﻳﺎت‪ ،‬در ﺑﺮدارﻧﺪة ﻳﻚ ﻧﺪاي آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ‬ ‫ﻃﻨﻴﻦ دلاﻧﮕﻴﺰ ﺻﺪاي ﺧﺪاوﻧﺪ ﻛﺒﻴﺮ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎﻛﻲ از اﻳﻨﻜﻪ ﻧﺒﻲ‬ ‫اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺮاي اﻳﻦ اﻣﺮ ﻋﻈﻴﻢ درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ آن ﺣﻀﺮت را ﺑﺎ اﻳﻦ ﺧﻄﺎب اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ‬ ‫از ﺧﻮاب و راﺣﺖ و آﺳﺎﻳﺶ ﺟﺪا ﻣﻲﺳﺎزد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﻬﺎد و ﻣﺒﺎرزه و‬ ‫رﻧﺞ و ﻣﺸﻘﺖ ﻓﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬ ‫﴿ﻳ‪‬ﺎ ﹶﺃﻳ‪‬ﻬ‪‬ﺎ ﺍﹾﻟ ‪‬ﻤﺪ‪‬ﺛﱢ ‪‬ﺮ * ﹸﻗ ‪‬ﻢ ﹶﻓﹶﺄ‪‬ﻧ ‪‬ﺬ ‪‬ﺭ﴾ ﮔﻮﻳﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي‬ ‫ﺧﻮدش زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻲﺧﻴﺎل و آﺳﻮده زﻳﺴﺖ ﻛﻨﺪ؛‬ ‫اﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻮ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎر ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ را ﺑﺮ دوش داري‪ ،‬ﺗﻮ راﺑﺎ ﺧﻮاب ﭼﻪ‬ ‫ﻛﺎر؟! ﺗﻮ را ﺑﺎ آﺳﺎﻳﺶ ﭼﻪ ﻛﺎر؟! ﺗﻮ را ﺑﺎ ﺑﺴﺘﺮ ﻧﺮم و ﮔﺮم ﭼﻪ ﻛﺎر؟! ﺗﻮ‬ ‫را ﺑﺎ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ آرام و ﺗﻮأم ﺑﺎ ﻋﻴﺶ و ﻋﺸﺮت ﭼﻪ ﻛﺎر؟! ﺑﺮاي اﻣﺮ ﻋﻈﻴﻤﻲ‬ ‫ﻛﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﺗﻮ را ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ ،‬و آن وﻇﻴﻔﺔ ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮ درﻧﻈﺮ‬

‫‪154‬‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﺧﻴﺰ! ﺑﺮاي ﻛﺎر و ﻛﻮﺷﺶ و رﻧﺞ و ﺗﻌﺐ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ﭘﺎﺧﻴﺰ! ﺑﻪ ﭘﺎﺧﻴﺰ‪ ،‬ﻛﻪ وﻗﺖ ﺧﻮاب و راﺣﺖ ﺳﭙﺮي ﺷﺪه‪ ،‬و از ﭘﺲ اﻣﺮوز‪،‬‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻴﺪار ﺧﻮاﺑﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﺒﺎرزة ﻃﺎﻗﺖﻓﺮﺳﺎي دراز‬ ‫ﻣﺪت! ﺑﻪ ﭘﺎﺧﻴﺰ و ﺑﺮاي اﻳﻦ اﻣﻮر آﻣﺎده و ﻣﻬﻴﺎ ﺷﻮ‪.‬‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺑﺰرگ اﺳﺖ و ﺳﻬﻤﮕﻴﻦ‪ ،‬ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬را از ﺑﺴﺘﺮ ﻧﺮم در ﺧﺎﻧﺔ آﺳﻮده و آرام و ﻛﺎﻧﻮن ﮔﺮم ﺧﺎﻧﻮاده‬ ‫ﺟﺎﻳﻜﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ او را ﺑﻪ ﻛﺎم ازدﺣﺎم‪ ،‬و ﻛﺎﻧﻮن ﻏﻮﻏﺎ و ﺑﻠﻮاي‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻴﺎﻓﻜﻨﺪ‪ ،‬و آن ﺣﻀﺮت را ﺑﺎ ﮔﺮدوﻧﺔ ﮔﺮدان اﺣﺴﺎﺳﺎت و‬ ‫ﻋﻮاﻃﻒ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬و واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ﺗﻠﺦ و ﺷﻴﺮﻳﻦ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ درﮔﻴﺮ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫آري‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن »ﻗﻢ«‬ ‫از ﺟﺎي ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬و از آن ﭘﺲ ﺑﻪ ﻣﺪت ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل ﺗﻤﺎم‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ‪،‬‬ ‫اﺳﺘﻮار و ﭘﺎﻳﺪار اﻳﺴﺘﺎد‪ ،‬و ﻟﺤﻈﻪاي اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻧﻜﺮد و ﻧﻴﺎﺳﻮد‪ ،‬و ﺣﺘﻲ‬ ‫دﻗﻴﻘﻪاي ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻳﺎ ﺧﺎﻧﻮادهاش زﻧﺪﮔﻲ ﻧﻜﺮد‪ .‬از ﺟﺎي ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺮﭘﺎي اﻳﺴﺘﺎد و ﻛﺎر دﻋﻮت اﻟﻲاﷲ را ﺳﺎﻣﺎن داد‪ .‬ﺑﺎر ﺳﻨﮕﻴﻦ اﻳﻦ‬ ‫رﺳﺎﻟﺖ ﻋﻈﻴﻢ را ﺑﺮ دوش ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬و ﻫﻴﭽﮕﺎه اﺣﺴﺎس ﺧﺴﺘﮕﻲ و‬ ‫درﻣﺎﻧﺪﮔﻲ ﻧﻜﺮد‪ .‬ﺑﺎر اﻣﺎﻧﺖ ﺑﺰرگ اﻟﻬﻲ و آﺳﻤﺎﻧﻲ را در اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ و‬ ‫اوﺿﺎع و اﺣﻮال زﻣﻴﻨﻲ ﻛﺸﻴﺪ‪ ،‬و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺑﺸﺮﻳﺖ‪ ،‬و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ‬ ‫ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ ﻋﻘﻴﺪه‪ ،‬و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻧﺒﺮد و ﻣﺒﺎرزه در ﻣﻴﺪانﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد و ﻣﺘﻨﻮ‪‬ع‬ ‫را ﻳﻚ ﺗﻨﻪ ﻋﻬﺪهدار ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻣﺘﺠﺎوز از ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل‪ ،‬در ﻣﻴﺪان ﻧﺒﺮد ﺑﻲاﻣﺎن‬ ‫زﻳﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻫﺮﻛﺲ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد‪ .‬از ﻟﺤﻈﻪاي ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺪاي‬ ‫ﭘﺮﻃﻨﻴﻦ و ارﺟﻤﻨﺪ آﺳﻤﺎﻧﻲ را ﺷﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻔﺲ واﭘﺴﻴﻦ را ﻛﺸﻴﺪ‪،‬‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺎري‪ ،‬وي را از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻛﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﺎزﻧﺪاﺷﺖ؛‬ ‫زﻳﺮا‪ ،‬ﻫﻴﻤﻨﺔ وﻇﻴﻔﻪ و ﺗﻜﻠﻴﻒ را آﻧﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ و ﺷﺎﻳﺪ درﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد!‪...‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺎ و از ﺟﺎﻧﺐ ﻗﺎﻃﺒﺔ ﺑﺸﺮﻳﺖ‪ ،‬آﻧﺤﻀﺮت را ﺑﺎ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﺟﺰاي ﺧﻴﺮ ﭘﺎداش دﻫﺎد‪.‬‬

‫ﺻﻔﺤﺎت آﺗﻲ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻛﻮﭼﻚ ﺷﺪه و ﺳﻄﺤﻲ از اﻳﻦ ﻧﺒﺮد‬ ‫ﺑﻲاﻣﺎن و ﺟﻬﺎد ﻣﺴﺘﻤﺮ و ﻃﺎﻗﺖﻓﺮﺳﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل اﻛﺮم ‪-‬‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﻃﻮل اﻳﻦ ﻣﺪت ﭘﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺍﻧﻮﺍﻉ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻥ ﻭﺣﻲ‬ ‫ﭘﻴﺶ از وارد ﺷﺪن ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻬﺎد و ﻧﺒﺮد‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ ،-‬ﻧﻴﻜﻮﺗﺮ ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ اﺳﺘﻄﺮاداً ﺑﻪ ﺑﻴﺎن‬ ‫اﻧﻮاع وﺣﻲ و ﻣﺮاﺗﺐ آن ﺑﭙﺮدازم‪ .‬اﺑﻦ ﻗﻴﻢ‪ ،‬در ﻣﻘﺎم ﻳﺎد ﻛﺮد ﻣﺮاﺗﺐ و‬ ‫درﺟﺎت وﺣﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬رؤﻳﺎي ﺻﺎدﻗﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﺮآﻏﺎز ﻧﺰول وﺣﻲ اﻟﻬﻲ ﺑﺮ ﺣﻀﺮت ﺧﺘﻤﻲ‬ ‫ﻣﺮﺗﺒﺖ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬اﻟﻘﺎي ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺮﺷﺘﺔ وﺣﻲ در ذﻫﻦ و ﻗﻠﺐ آن‬ ‫ﺣﻀﺮت‪ ،‬ﺑﺪون آﻧﻜﻪ اﻳﺸﺎن ﻓﺮﺷﺘﺔ وﺣﻲ را ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ‬ ‫ﻧﺒﻮي ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪:‬‬ ‫)ﺇﻥ ﺭﻭﺡ ﺍﻟﻘﺪﺱ ﻧﻔﺚ ﰲ ﺭﻭﻋﻲ ﺃﻧﻪ ﻟﻦ ﲤﻮﺕ ﻧﻔﺲ ﺣﱴ ﺗﺴﺘﮑﻤﻞ ﺭﺯﻗﹶﻬﺎ‪،‬‬

‫ﻓﺎﺗﻘﻮﺍ ﺍﷲ ﻭﺃﲨﻠﻮﺍ ﰲ ﺍﻟﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻭﻻ ﳛﻤﻠﻨﮑﻢ ﺍﺳﺘﺒﻄﺎ ُﺀ ﺍﻟﺮﺯﻕ ﻋﻠﻰ ﺃﻥ‬ ‫ﺗﻄﻠﺒﻮﻩ ﲟﻌﺼﻴﺔ ﺍﷲ؛ ﻓﺈﻥ ﻣﺎ ﻋﻨﺪ ﺍﷲ ﻻ ﻳﻨﺎﻝ ﺇﻻ ﺑﻄﺎﻋﺘﻪ(‪.‬‬

‫»روحاﻟﻘﺪس اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ را در ذﻫﻦ ﻣﻦ اﻟﻘﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﻴﭻﻛﺲ ﻣﺰه‬ ‫ﻣﺮگ را ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﭼﺸﻴﺪ ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﭘﻴﺶ از آن رزق و روزياش‬ ‫را در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﺗﻤﺎم و ﻛﻤﺎل درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ! ﺣﺎل ﻛﻪ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ‪ ،‬در ﭘﺮﺗﻮ ﺗﻘﻮاي اﻟﻬﻲ »اﺟﻤﺎل در ﻃﻠﺐ«‬ ‫)زﻳﺒﻨﺪه و ﻧﻴﻜﻮ ﻛﺴﺐ درآﻣﺪ ﻛﺮدن( را ﭘﻴﺸﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬و اﻧﺪﻛﻲ‬ ‫دﻳﺮﺗﺮ رﺳﻴﺪن رزق و روزي‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ آن وا ﻧﺪارد ﻛﻪ از راه‬ ‫ﻣﻌﺼﻴﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺧﺪا ﺑﻪ رزق و روزي ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﺮﺳﻴﺪ!‬ ‫زﻳﺮا‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪوﺧﺘﻪﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﺰ از راه ﻃﺎﻋﺖ‬ ‫و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري او ﻧﻤﻲﺗﻮان دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ«‪.‬‬

‫‪156‬‬ ‫‪ .3‬ﺗﺠﺴ‪‬ﻢ ﻓﺮﺷﺘﻪ وﺣﻲ ﻧﺰد آن ﺣﻀﺮت در ﻗﺎﻟﺐ ﻳﻚ ﻓﺮد ﻋﺎدي و‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت را ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و اﻳﺸﺎن ﻫﺮ آﻧﭽﻪ را‬ ‫ﻛﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ درﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ؛ در اﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ از وﺣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺎه ﺑﺮﺧﻲ از‬ ‫ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﻴﺰ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻓﺮﺷﺘﻪ وﺣﻲ را ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﻧﺰول وﺣﻲ ﺑﺎ ﺻﺪاﻳﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺻﺪاي ﺑﺎﻧﻚ ﺟﺮَس‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﻨﮕﻴﻦﺗﺮﻳﻦ‬ ‫و دﺷﻮارﺗﺮﻳﻦ اﻧﻮاع وﺣﻲ ﺑﺮاي آن ﺣﻀﺮت ﺑﻮده‪ .‬و ﻣﻮﺟﺐ آن ﻣﻲﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن ﻓﺮﺷﺘﺔ وﺣﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺎزﻧﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬دﺷﻮاري و ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ از وﺣﻲ ﭼﻨﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺮﻣﺎي ﺳﺨﺖ ﻗﻄﺮات‬ ‫ﻋﺮق ﺑﺮ ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ آن ﺣﻀﺮت ﻣﻲﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻳﺎ ﭼﻨﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ در‬ ‫ﺣﺎل ﻧﺰول وﺣﻲ از اﻳﻦ ﻧﻮع‪ ،‬اﮔﺮ ﺳﻮار ﺑﺮ ﭼﺎرﭘﺎﻳﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬آن ﭼﺎرﭘﺎ‬ ‫ﺑﻲاﺧﺘﻴﺎر ﺷﻜﻢ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﻲﭼﺴﺒﺎﻧﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻚ ﺑﺎر‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ران‬ ‫ﭘﺎي آن ﺣﻀﺮت در ﻣﺠﺎورت ران ﭘﺎي زﻳﺪﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮد‪ ،‬وﺣﻴﻲ از اﻳﻦ‬ ‫ﻧﻮع ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ وﺣﻲ‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎن ﭘﺎي آن ﺣﻀﺮت را ﺗﺤﺖ‬ ‫ﻓﺸﺎر ﻗﺮار داد ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮد ﭘﺎي زﻳﺪﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺸﻜﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﻧﺰول ﻓﺮﺷﺘﺔ وﺣﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺻﻠﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ او را ﺑﺮ‬ ‫آن ﺻﻮرت آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ از وﺣﻲ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﺔ وﺣﻲ ﻫﺮ‬ ‫آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اراده ﻓﺮﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ او وﺣﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ اﻳﻦ ﻧﻮع از‬ ‫وﺣﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺳﻮرة ﻧﺠﻢ ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬دو ﻧﻮﺑﺖ ﺑﺮاي‬ ‫رﺳﻮل اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬روي داده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .6‬وﺣﻲ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج ﺑﺮ‬ ‫ﻓﺮاز آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ وﺟﻮب ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻳﻮﻣﻴﻪ و ﺑﻌﻀﻲ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ دﻳﮕﺮ را ﺑﻪ‬ ‫اﻳﺸﺎن وﺣﻲ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬ ‫‪ .7‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺪون وﺳﺎﻃﺖ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪،‬‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮان ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ از وﺣﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﺺ ﺻﺮﻳﺢ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﺮاي‬

‫ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺛﺒﻮت آن ﺑﺮاي‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺣﺪﻳﺚ اﺳﺮاء اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﺔ ﻫﺸﺘﻢ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي وﺣﻲ اﻟﻬﻲ ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت‬ ‫اﻓﺰودهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن‪ ،‬روﻳﺎروي و‬ ‫ﺑﻲﭘﺮده‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﻧﺰد ﺳﻠﻒ و ﺧﻠﻒ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.1‬‬

‫‪ -1‬زاداﻟﻤﻌﺎد‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،18‬ﺑﺎ اﻧﺪﻛﻲ ﺗﻠﺨﻴﺺ در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ و ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻫﺸﺘﻢ‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ دو‪‬م‬ ‫دﻋﻮت ﻣﺨﻔﻲ‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺍﻭ‪‬ﻝ ﺩﻋﻮﺕ‪ ،‬ﺳﻪ ﺳﺎﻝ ﺩﻋﻮﺕ ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻧﺎزل ﺷﺪن آﻳﺎت ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻮرة ﻣﺪ‪‬ﺛﺮ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ آوردﻳﻢ‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺮاي دﻋﻮت ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪاوﻧﺪ‪ -‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﻲ‪ -‬ﺑﻪ‬‫ﭘﺎﺧﺎﺳﺘﻨﺪ؛ اﻣﺎ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﺔ آن ﺣﻀﺮت ﻣﺮدﻣﻲ ﺑﻲﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺟﺰ‬ ‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﻲ و وﺛﻨﻴﺖ دﻳﻦ و آﺋﻴﻨﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺪران و ﻧﻴﺎﻛﺎﻧﺸﺎن را ﺑﺮ آن دﻳﻦ‬ ‫و آﻳﻴﻦ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬دﻟﻴﻞ و ﺑﺮﻫﺎن دﻳﮕﺮي ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ؛ و ﺟﺰ ﻏﻴﺮت ﺟﺎﻫﻼﻧﻪ و ﺣﻤﻴﺖ و‬ ‫ﻓﺨﺮ و ﻣﺒﺎﻫﺎت ﺑﻲاﺳﺎس‪ ،‬از اﺧﻼق اﻧﺴﺎﻧﻲ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺸﻜﻼت‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎ ﻫﻴﭻ راهﺣﻞ دﻳﮕﺮي ﺑﺠﺰ ﺷﻤﺸﻴﺮ آﺷﻨﺎ ﻧﺒﻮدﻧﺪ؛ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬ﺻﺪارت و‬ ‫زﻋﺎﻣﺖ دﻳﻦ و دﻧﻴﺎي ﻣﺮدم در ﺟﺰﻳﺮهاﻟﻌﺮب ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﺮﻛﺰ اﺻﻠﻲ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻳﻌﻨﻲ‬ ‫ﻣﻜﻪ را در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺧﻮد را ﺿﺎﻣﻦ ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬﺪاري ﻛﻴﺎن آن ﻣﻌﺮﻓﻲ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻌﻴﺖ و ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﻣﺨﺎﻃﺒﺎﻧﻲ اﻗﺘﻀﺎي‬ ‫آن را داﺷﺖ ﻛﻪ دﻋﻮت آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬در آﻏﺎز ﻛﺎر‪ ،‬ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻳﻜﺒﺎره و‬ ‫ﺑﻄﻮر ﻏﻴﺮﻣﻨﺘﻈﺮه ﺑﺎ دﻋﻮت آﺳﻤﺎﻧﻲ اﺳﻼم روﻳﺎروي ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮﻧﻴﺎﺷﻮﺑﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﭘﻴﺸﺘﺎﺯ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ رﺳﻮل اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬اﺳﻼم را‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮﻳﻦ ﻛﺴﺎن از ﺧﺎﻧﺪان و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان و دوﺳﺘﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻋﺮﺿﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪ .‬آن‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮدﻧﺪ؛ اﺑﺘﺪا ﺑﺴﺘﮕﺎن و دوﺳﺘﺎﻧﺸﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻼم ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ اﻣﻴﺪ ﺧﻴﺮي از آﻧﺎن ﻣﻲرﻓﺖ؛ اﻳﺸﺎن آﻧﺎن را ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬و‬ ‫آﻧﺎن اﻳﺸﺎن را ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ؛ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺟﺰ راﺳﺘﻲ و درﺳﺘﻲ در‬

‫ﻛﺎرﺷﺎن ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ اﺳﻼم ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬از ﻣﻴﺎن اﻳﻦ اﻓﺮاد‪ ،‬ﻛﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻋﻈﻤﺖ‬ ‫رﺳﻮل اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬و ﺟﻼﻟﺖ ﻗﺪر و راﺳﺘﻲ و درﺳﺘﻲ آن ﺣﻀﺮت‬ ‫ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﺗﺮدﻳﺪي ﺑﻪ دل راه ﻧﻤﻲدادﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻤﺎﻋﺘﻲ دﻋﻮت آن ﺣﻀﺮت را‬ ‫اﺟﺎﺑﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﺳﺎﺑﻘﻴﻦ او‪‬ﻟﻴﻦ« ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫درﺻﺪر آﻧﺎن ﻫﻤﺴﺮ ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ام‪‬اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﺧﺪﻳﺠﺔ ﺑﻨﺖ ﺧﻮﻳﻠﺪ؛‬ ‫و ﺑﺮدة آزاد ﺷﺪة وي‪ ،‬زﻳﺪﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ ﺑﻦ ﺷﺮاﺣﻴﻞ ﻛﻠﺒﻲ‪ ،1‬ﭘﺴﺮﻋﻤﻮي اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ‬ ‫اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ‪ -‬ﻛﻪ ﻧﻮﺟﻮان و ﺗﺤﺖ ﻛﻔﺎﻟﺖ رﺳﻮل اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻮد‪ ،-‬و‬ ‫دوﺳﺖ ﺻﻤﻴﻤﻲ اﻳﺸﺎن‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮﺻﺪﻳﻖ ﻗﺮار دارﻧﺪ ﻛﻪ در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روز دﻋﻮت‪ ،‬اﺳﻼم‬ ‫آوردﻧﺪ‪.‬‬ ‫آﻧﮕﺎه‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮ در راﺳﺘﺎي دﻋﻮت ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻼم ﻓﻌﺎل ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬وي ﻣﺮدي ﻧﺮﻣﺨﻮي‬ ‫و دوﺳﺖداﺷﺘﻨﻲ و ﺧﻮش ﻣﺸﺮب و ﺧﻮش اﺧﻼق و دﺳﺖ و دل ﺑﺎز ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮدان ﻗﻮم‬ ‫و ﻗﺒﻴﻠﻪاش ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﻧﺸﻮري و ﻣﺮدﻣﺪاري و ﺧﺒﺮﮔﻲ وي در ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻧﺰد او‬ ‫آﻣﺪ و ﺷﺪ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ او دﻣﺴﺎز ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻧﻴﺰ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان و دوﺳﺘﺎن و‬ ‫ﻫﻤﻨﺸﻴﻨﺎﻧﺶ را ﻛﻪ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد او ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬در ﭘﺮﺗﻮ دﻋﻮت و‬ ‫ﺗﺒﻠﻴﻎ اﺳﻼم ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ ،-‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن اﻣﻮي؛ زﺑﻴﺮﺑﻦ‬ ‫ﻋﻮام اﺳﺪي؛ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻮف زﻫﺮي؛ ﺳﻌﺪﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص زﻫﺮي؛ و ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻦ‬ ‫‪ -1‬وي در ﻳﻜﻲ از ﺟﻨﮓﻫﺎ اﺳﻴﺮ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺮده زرﺧﺮﻳﺪ او را ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪﻳﺠـﻪ ﻧﺨﺴـﺖ وي‬ ‫را ﺑﻪ ﻣﻠﻜﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ درآورد و ﺳﭙﺲ او را ﺑﻪ رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴـﻪ وﺳـﻠﻢ‪ -‬ﺑﺨﺸـﻴﺪ‪ .‬ﭘـﺪر و‬ ‫ﻋﻤﻮﻳﺶ آﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ او را ﺑﻪ ﻧﺰد ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﻪاش ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻨﺪ؛ اﻣﺎ‪ ،‬وي رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪-‬‬ ‫را ﺑﺮ ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﻪ و ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ ﺗﺮﺟﻴﺢ داد‪ .‬ﺣﻀﺮت رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻـﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴـﻪ وﺳـﻠﻢ‪ -‬ﻧﻴـﺰ وي را‬ ‫ﺑﺮﺣﺴﺐ آداب و روﺳﻢ ﻗﻮم ﻋـﺮب ﺑـﻪ ﻓﺮزﻧـﺪي ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬و ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺟﻬـﺖ‪ ،‬او را زﻳـﺪﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ‬ ‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﻼم ﭘﺪرﺧﻮاﻧﺪﮔﻲ را ﺑﺎﻃﻞ اﻋـﻼم ﻛـﺮد‪ .‬وي در ﺟﻨـﮓ ﻣﻮﺗـﻪ در ﻣـﺎه‬ ‫ﺟﻤﺎدياﻻوﻟﻲ‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮت‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪.‬‬

‫‪160‬‬ ‫ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺗﻴﻤﻲ اﺳﻼم آوردﻧﺪ؛ و اﻳﻦ ﻫﺸﺖ ﻧﻔﺮ‪ 1‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﻴﺸﺘﺎزان و ﭘﻴﺸﻘﺮاوﻻن‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦاﻧﺪ ﻛﻪ در اﺳﻼم آوردن از ﻫﻤﮕﺎن ﺳﺒﻘﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫از ﭘﺲ اﻳﻦ ﮔﺮوه‪» ،‬ﺃﻣﲔ ﻫﺬﻩ ﺍﻷﻣﺔ«‪ 2‬اﺑﻮ ﻋﺒﻴﺪه ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﺟﺮاح از ﺑﻨﻲ ﺣﺎرث ﺑﻦ‬ ‫ﻓﻬﺮ؛ اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻻﺳﺪ ﻣﺨﺰوﻣﻲ؛ ﻫﻤﺴﺮش ام ﺳﻠﻤﻪ؛ ارﻗﻢ ﺑﻦ اﺑﻲ اﻻرﻗﻢ‬ ‫ﻣﺨﺰوﻣﻲ؛ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻈﻌﻮن ﺟﻤﺤﻲ؛ دو ﺑﺮادر وي ﻗﺪاﻣﻪ و ﻋﺒﺪاﷲ؛ ﻋﺒﻴﺪه ﺑﻦ ﺣﺎرث‬ ‫ﺑﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﻣﻨﺎف؛ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ زﻳﺪ ﻋﺪوي؛ ﻫﻤﺴﺮش ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺖ اﻟﺨﻄﺎب ﻋﺪوﻳﻪ‪،‬‬ ‫ﺧﻮاﻫﺮ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب؛ ﺧﺒﺎب ﺑﻦ ارت ﺗﻤﻴﻤﻲ؛ ﺟﻌﻔﺮﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ؛ ﻫﻤﺴﺮش اﺳﻤﺎء‬ ‫ﺑﻨﺖ ﻋﻤﻴﺲ؛ ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ ﺳﻌﺪﺑﻦ ﻋﺎص اﻣﻮي؛ ﻫﻤﺴﺮش اﻣﻴﻨﺔ ﺑﻨﺖ ﺧﻠﻒ؛ آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﺑﺮادرش‬ ‫ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺳﻌﺪﺑﻦ ﻋﺎص؛ ﺣﺎﻃﺐ ﺑﻦ ﺣﺎرث ﺟﻤﺤﻲ؛ ﻫﻤﺴﺮش ﻓﺎﻃﻤﺔ ﺑﻨﺖ ﻣﺠﻠﻞ؛‬ ‫ﺑﺮادرش ﺧﻄﺎب ﺑﻦ ﺣﺎرث؛ ﻫﻤﺴﺮ ﺑﺮادرش ﻓﻜﻴﻬﺔ ﺑﻨﺖ ﻳﺴﺎر؛ ﺑﺮادرش ﻣﻌﻤﺮﺑﻦ‬ ‫ﺣﺎرث؛ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻦ ازﻫﺮ زﻫﺮي؛ ﻫﻤﺴﺮش رﻣﻠﺔ ﺑﻨﺖ اﺑﻲﻋﻮف؛ و ﻧﻌﻴﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬ ‫ﻧﺤ‪‬ﺎم ﻋﺪوي اﺳﻼم آوردﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﻫﻤﮕﻲ از ﺗﻴﺮهﻫﺎ و ﻃﺎﻳﻔﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺒﻴﻠﺔ ﻗﺮﻳﺶ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺳﺎﺑﻘﻴﻦ او‪‬ﻟﻴﻦ ﻛﻪ از ﻏﻴﺮ ﻗﺮﻳﺶ در اﺳﻼم آوردن ﭘﻴﺸﺘﺎز ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻫﺬﻟﻲ؛ ﻣﺴﻌﻮد ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ اﻟﻘﺎري‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﺤﺶ اﺳﺪي؛ ﺑﺮادرش‬ ‫اﺑﻮاﺣﻤﺪﺑﻦ ﺟﺤﺶ؛ ﺑﻼل ﺑﻦ رﺑﺎح ﺣﺒﺸﻲ؛ ﺻﻬﻴﺐ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن روﻣﻲ؛ ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﻳﺎﺳﺮ‬ ‫ﻋﻨﺴﻲ؛ ﭘﺪرش ﻳﺎﺳﺮ؛ ﻣﺎدرش ﺳﻤﻴﻪ؛ ﻋﺎﻣﺮﺑﻦ ﻓﻬﻴﺮه‪.‬‬

‫‪ -1‬ﻇﺎﻫﺮاً ‪ 9‬ﻧﻔﺮ‪ -‬م‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺑﺮاي وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴﻪ وي ﺑﻪ اﻳﻦ ﻟﻘﺐ‪ ،‬ﻧﻜـ‪ :‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ﻣﻨﺎﻗﺐ اﺑﻲ ﻋﺒﻴﺪة ﺑﻦ ﺟﺮاح‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.530‬‬

‫دﻳﮕﺮ زﻧﺎن ﭘﻴﺸﺘﺎز در ﺗﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم‪ ،‬ﺟﺰ آن ﺑﺎﻧﻮاﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻳﺎد ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ام‪ ‬ﻳﻤﻦ؛ ﺑﺮﻛﻪ ﺣﺒﺸﻴﻪ؛ ام‪ ‬اﻟﻔﻀﻞ ﻟﺒﺎﺑﺔ ﻛﺒﺮي ﺑﻨﺖ ﺣﺎرث ﻫﻼﻟﻴﻪ ﻫﻤﺴﺮ‬ ‫ﻋﺒ‪‬ﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ؛ و آﺳﻤﺎء ﺑﻨﺖ اﺑﻲﺑﻜﺮ ﺻﺪ‪‬ﻳﻖ‪ -‬رﺿﻲاﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ‪.1‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﺎﻣﺒﺮدﮔﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﺳﺎﺑﻘﻴﻦ او‪‬ﻟﻴﻦ« ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ در‬ ‫ﭘﺮﺗﻮ ﺗﺘﺒﻊ و اﺳﺘﻘﺮاي ﺗﺎم‪ ،‬ﺷﻤﺎر دﻗﻴﻖ اﻓﺮادي ﻛﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﭘﻴﺸﺘﺎزي‬ ‫در اﺳﻼم ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻜﺼﺪ و ﺳﻲ ﺗﻦ ﻣﺮد و زن ﻣﻲرﺳﺪ؛ ﻟﻴﻜﻦ ﺑﻪ دﻗﺖ‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻳﻦ اﻓﺮاد ﭘﻴﺶ از ﻋﻠﻨﻲ ﺷﺪن دﻋﻮت‪ ،‬اﺳﻼم آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ‬ ‫اﺳﻼم آوردن ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﺔ دﻋﻮت ﻋﻠﻨﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺸﺮﻳﻊ ﻧﻤﺎﺯ‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﻼم‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﺷﺎرع ﻣﻘﺪس داﺋﺮ ﺑﺮ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﭘﻴﺶ از اﺳﺮاء‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻧﻤﺎز‬ ‫ﻣﻲﮔﺰاردهاﻧﺪ؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬اﺻﺤﺎب اﻳﺸﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﻲﮔﺰاردهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﭘﻴﺶ از ﺗﺸﺮﻳﻊ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ ﻳﻮﻣﻴﻪ ﻧﻤﺎز واﺟﺒﻲ در ﻛﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ ﻳﺎ‬ ‫ﻧﻪ؟ ﺑﻌﻀﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در آن اوان‪ ،‬ﻳﻚ ﻧﻤﺎز ﭘﻴﺶ از ﻃﻠﻮع آﻓﺘﺎب ‪ ،‬و ﻳﻚ ﻧﻤﺎز ﭘﻴﺶ از‬ ‫ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب واﺟﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫ﺣﺎرث ﺑﻦ اﺑﻲ اﺳﺎﻣﻪ از ﻃﺮﻳﻖ اﺑﻦ ﻟﻬﻴﻌﻪ ﺑﻪ ﺳﻨﺪ ﻣﻮﺻﻮل از زﻳﺪﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ رواﻳﺖ‬ ‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻪ در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ دﻓﻌﺎت ﻧﺰول وﺣﻲ‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻧﺰد رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬آﻣﺪ و وﺿﻮ را ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﻳﺎد داد‪ .‬وﻗﺘﻲ از وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻓﺮاﻏﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﺸﺘﻲ آب ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻋﻮرت ﺧﻮﻳﺶ ﭘﺎﺷﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را ﻧﺰدﻳﻚ‬ ‫‪ -1‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻧﻜـ‪ :‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪262-245‬؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎم ﺑﺮدن ﺑﺮﺧـﻲ از ﻧﺎﻣﺒﺮدﮔـﺎن در‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ وي ﺧﺎﻟﻲ از اﺷﻜﺎل ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪162‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻀﻤﻮن رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺰ ﻧﻈﻴﺮ آن را از ﺑﺮاءﺑﻦ ﻋﺎزب و اﺑﻦ ﻋﺒ‪‬ﺎس‬ ‫رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺪﻳﺚ اﺑﻦ ﻋﺒ‪‬ﺎس آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﻳﻦ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﺮاﺋﺾ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫اﺑﻦ ﻫﺸﺎم ﻳﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺒﻲ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬و ﺻﺤﺎﺑﺔ آن‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز داﺧﻞ ﻣﻲﺷﺪ ﺑﻪ درهﻫﺎي اﻃﺮاف ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻧﻤﺎزﺷﺎن را از ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺧﻮﻳﺶ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ روزي دﻳﺪ ﻛﻪ‬ ‫رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺎ ﻋﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ اﻳﺴﺘﺎدهاﻧﺪ؛ در آنﺑﺎره ﺑﺎ‬ ‫ﻫﺮدوي اﻳﺸﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ اﻣﺮ آﺷﻨﺎ ﺷﺪ‪ ،‬آن دو را اﻣﺮ ﺑﻪ ﺛﺒﺎت‬ ‫ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻋﺒﺎدﺗﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ]دردوران ﻣﻜّﻲ[ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫زﻳﺎده ﺑﺮ آن ]در آن دوران[ اﻣﺮ و ﻧﻬﻲ و ﻋﺒﺎدﺗﻲ در ﻛﺎر ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﺣﻲ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺟﻮاﻧﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻮﺣﻴﺪ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻪ‪ ،‬و‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﺗﺰﻛﻴﺔ ﻧﻔﺲ ﻣﺸﺘﺎق ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻪ؛ و درﺟﻬﺖ ﻣﻜﺎرم اﺧﻼق ﺗﺮﻏﻴﺐ و‬ ‫ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲﻛﺮده‪ ،‬و ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ را آﻧﭽﻨﺎن ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﮔﻮﻳﻲ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﺳﺮ آﻧﻬﺎ را ﻣﻲدﻳﺪهاﻧﺪ؛ و ﺑﺎ ﻣﻮاﻋﻆ ﻣﺆﺛﺮ و ﺗﻜﺎن دﻫﻨﺪه دلﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫را روﺷﻦ ﻣﻲﮔﺮداﻧﻴﺪه‪ ،‬و ارواﺣﺸﺎن را ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ؛ و آﻧﺎن را آرام آرام ﺑﻪ‬ ‫ﺳﻮي ﺟﻮ دﻳﮕﺮي ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﺟﻮي ﻛﻪ ﺑﺸﺮﻳﺖ در آن روزﮔﺎر ﺑﺎ آن ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪،‬‬ ‫ﺳﻮق ﻣﻲداده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻮال ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬و دﻋﻮت اﺳﻼم ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﺤﺪود ﺑﻪ‬ ‫دﻋﻮتﻫﺎي ﻓﺮدي ﺑﻮد‪ ،‬و ﻫﻨﻮز ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﻲ اﺳﻼم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﻣﺠﺎﻣﻊ‬ ‫و ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺑﻪ دﻋﻮت ﻋﻠﻨﻲ ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬در ﻧﺰد ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن دﻋﻮت اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬ ‫‪ -1‬ﻣﺨﺘﺼﺮه اﻟﺴﻴﺮة‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﷲ اﻟﻨﺠﺪي‪ ،‬ص ‪.88‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪،‬ج ‪ ،1‬ص ‪247‬؛ ﻧﻴﺰ ﻧﻜـ‪ :‬ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻲ داود اﻟﻄﻴﺎﻟﺴﻲ‪ ،‬ص ‪.26‬‬

‫ﺷﺪه‪ ،‬و ﺻﻴﺖ ﺷﻬﺮت اﺳﻼم در ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﺮدم ﻫﻤﻮاره از آن ﺳﺨﻦ‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎه ﻧﻴﺰ ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺮدم در ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﻼم ﻣﻮﺿﻊ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ‬ ‫از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺘﻢﻫﺎﻳﻲ را روا ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ دﻳﻦ و آﺋﻴﻦ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﺗﻌﺮﺿﻲ ﻧﻜﺮده ﺑﻮد‪ ،‬و راﺟﻊ ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﺎن و‬ ‫ﺑﻨﻬﺎﻳﺸﺎن ﺳﺨﻨﻲ ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬دﻋﻮت اﺳﻼم را ﭼﻨﺪان ﺑﻪ ﺧﺮج ﺑﺮﻧﻤﻲداﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪164‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮ‪‬م‬ ‫دﻋﻮت ﻋﻠﻨﻲ‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﺮﻣﺎﻥ ﺍﻧﺬﺍﺭ ﺟﻤﻌﻲ‬ ‫ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ در ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻛﻮﭼﻜﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ﺑﺮادري و ﻫﻤﻴﺎري‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺨﺸﻲ از ﺑﺎر ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺗﺒﻠﻴﻎ رﺳﺎﻟﺖ اﺳﻼم و ﺗﺜﺒﻴﺖ و ﺗﺤﻜﻴﻢ‬ ‫آن را ﺑﺮ دوش ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬وﺣﻲ اﻟﻬﻲ ﺑﺮ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪-‬‬ ‫ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و آن ﺣﻀﺮت را ﺑﻪ ﻋﻠﻨﻲ ﺳﺎﺧﺘﻦ دﻋﻮت‪ ،‬و روﻳﺎروﻳﻲ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﺎ ﺟﺒﻬﺔ‬ ‫ﺑﺎﻃﻞ ﻣﻮﻇﻒ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺻﺎدر ﮔﺮدﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﺑﻮد‪:‬‬ ‫ﲔ﴾‪» .1‬و اﻳﻨﻚ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﻧﺰدﻳﻚ ﺧﻮﻳﺶ را اﻧﺬار‬ ‫ﻚ ﺍﹾﻟﹶﺄ ﹾﻗ ‪‬ﺮﹺﺑ ‪‬‬ ‫ﲑ‪‬ﺗ ‪‬‬ ‫ﺸ‪‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭﹶﺃ‪‬ﻧ ‪‬ﺬ ‪‬ﺭ ‪‬ﻋ ‪‬‬ ‫ﻛﻦ«‪.‬‬ ‫اﻳﻦ آﻳﻪ در ﺳﻴﺎق آﻳﺎﺗﻲ ﺟﺎي داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ آﻳﺎت‪ ،‬اﺑﺘﺪا‬ ‫داﺳﺘﺎن ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ ،-‬از آﻏﺎز ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﺗﺎ ﻫﺠﺮت آن ﺣﻀﺮت ﺑﺎ‬ ‫ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ‪ ،‬و داﺳﺘﺎن رﻫﺎﻳﻲ اﻳﺸﺎن از ﭼﻨﮕﺎل ﻓﺮﻋﻮن و ﻓﺮﻋﻮﻧﻴﺎن‪ ،‬و ﻏﺮق ﺷﺪن‬ ‫ﻓﺮﻋﻮﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻓﺮﻋﻮن ﮔﺰارش ﺷﺪه‪ ،‬و اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺮاﺣﻠﻲ را ﻛﻪ ﺑﺮ‬ ‫دﻋﻮت اﻟﻬﻲ و آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻲ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬در روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ ﻓﺮﻋﻮن و‬ ‫ﻓﺮﻋﻮﻧﻴﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬درﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻳﻲ‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﻣﻮﺳﻲ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻃﻮل و ﺗﻔﺼﻴﻞ در اﻳﻨﺠﺎ‪ ،‬در ﻛﻨﺎر‬ ‫ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ آﺷﻜﺎر ﺳﺎﺧﺘﻦ دﻋﻮت‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره ﺷﻌﺮاء‪ ،‬آﻳﻪ ‪.214‬‬

‫اﻟﻬﻲ و آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺧﻮﻳﺶ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﻧﻤﻮدار ﻣﺸﺨﺺ و ﮔﻮﻳﺎﻳﻲ از اﻧﻮاع ﺳﺘﻴﺰ‬ ‫و ﺗﻜﺬﻳﺐ و ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﻠﻨﻲ ﻛﺮدن‬ ‫دﻋﻮت در اﻧﺘﻈﺎر داﻋﻴﺎن اﻟﻲاﷲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮاروي آن ﺣﻀﺮت و ﻳﺎراﻧﺸﺎن ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و‬ ‫از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر و ﺑﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺼﻴﺮت و ﺑﻴﻨﺶ ﻻزم را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﻮره ﻋﻼوه ﺑﺮ ﮔﺰارش ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻓﺮﻋﻮن و ﻗﻮم ﻓﺮﻋﻮن‬ ‫ﻣﺸﺘﻤﻞ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻳﺎد ﻛﺮد ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻛﺎر دﻳﮕﺮ ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن اﻧﺒﻴﺎء اﻟﻬﻲ‪ :‬ﻗﻮم ﻧﻮح؛‬ ‫ﻗﻮ ﻋﺎد؛ ﻗﻮم ﺛﻤﻮد؛ ﻗﻮم اﺑﺮاﻫﻴﻢ؛ ﻗﻮم ﻟﻮط؛ و اﺻﺤﺎب اﻳﻜﻪ؛ ﺗﺎ آن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎم‬ ‫ﺗﻜﺬﻳﺐ آﺧﺮﻳﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدة ﺧﺪا ﺑﺮﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﺟﺎم ﻛﺎرﺷﺎن ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬و در‬ ‫ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻜﺬﻳﺐ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺧﻮﻳﺶ اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮرد ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬و اﻫﻞ اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﺴﻦ ﻋﺎﻗﺒﺖ‪ ،‬و ﻓﺮﺟﺎم ﻧﻴﻚ و‬ ‫ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪاﻧﻪ از آن اﻳﺸﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ از آن ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن‪.‬‬ ‫ﺩﻋﻮﺕ ﺧﻮﻳﺸﺎﻭﻧﺪﺍﻥ‬ ‫ﭘﺲ از ﻧﺎزل ﺷﺪن اﻳﻦ آﻳﻪ‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻃﺎﻳﻔﺔ ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ‬ ‫را‪ -‬ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮﻳﻦ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان آن ﺣﻀﺮت ﺑﻮدﻧﺪ‪ -‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺔ ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﮕﻲ آﻣﺪﻧﺪ؛ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺗﻦ از ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﻄﻠّﺐ ﺑﻦ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف ﻫﻤﺮاه آﻧﺎن آﻣﺪﻧﺪ؛ ﻫﻤﻪ ﺑﺎ‬ ‫ﻫﻢ ﺣﺪود ﭼﻬﻞ و ﭘﻨﺞ ﺗﻦ ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪-‬‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺻﺤﺒﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﺑﻮﻟﻬﺐ ﭘﻴﺸﺪﺳﺘﻲ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻤﻪ ﻋﻤﻮزادﮔﺎن ﺗﻮ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮ‪ ،‬و دﻳﻦ ﮔﺮﻳﺰي را واﮔﺬار! اﻳﻦ را ﻧﻴﺰ ﺑﺪان ﻛﻪ ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺗﻮ آن ﺗﺎب و‬ ‫ﺗﻮان را ﻧﺪارﻧﺪ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺎﻃﺒﺔ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب ﺑﺎﻳﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻦ ﺳﺰاوارﺗﺮﻳﻦ ﻛﺲ ﺑﺮاي‬ ‫ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ از ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ! ﺗﻮ را ﻓﺮزﻧﺪان ﭘﺪرت ﺑﺲ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﺗﻮ ﺷﻮﻧﺪ؛ و اﮔﺮ ﺑﺮ اﻓﻜﺎر‬ ‫و ﻋﻘﺎﻳﺪت ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻛﺮدي‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ درﮔﻴﺮي ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﺮاي ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤﻞﺗﺮ از آن‬

‫‪166‬‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﻃﻮاﻳﻒ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﻮ ﻓﺮود آﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﺟﻤﻠﮕﻲ ﻋﺮب آﻧﺎن را ﻣﺪد‬ ‫رﺳﺎﻧﻨﺪ! ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻫﻴﭽﻜﺲ را ﻧﺪﻳﺪهام ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪان ﭘﺪرش ﺑﺪﺗﺮ از آن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ‬ ‫ﺗﻮ آوردهاي ﺑﻴﺎورد! رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺳﻜﻮت اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و در‬ ‫آن ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻴﭻ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ آﻧﺎن را دﻋﻮت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ و ﺑﺮاي آﻧﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻄﺎﺑﻪ اﻳﺮاد ﻛﺮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫)ﺍﳊﻤﺪﷲ‪ ،‬ﺃﲪﺪﻩ ﻭﺃﺳﺘﻌﻴﻨﻪ ﻭﺃﻭﻣﻦ ﺑﻪ ﻭﺃﺗﻮﮐﻞ ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻭﺃﺷﻬﺪ ﺃﻥ ﻻ ﺇﻟﻪ ﺇﻻ ﺍﷲ ﻭﺣﺪﻩ‪ ،‬ﻻ‬

‫ﺷﺮﻳﮏ ﻟﻪ‪ ...‬ﺇﻥ ﺍﻟﺮﺍﺋﺪ ﻻ ﻳﮑﺬﺏ ﺃﻫﻠﻪ! ﻭﺍﷲ ﺍﻟﺬﻱ ﻻ ﺍﻟﻪ ﺍﻻ ﻫﻮ‪ ،‬ﺃﱐ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﷲ ﺇﻟﻴﮑﻢ‬ ‫ﺧﺎﺻﺔ‪ ،‬ﻭﺇﻟﯽ ﺍﻟﻨﺎﺱ ﻋﺎﻣﺔ؛ ﻭﺍﷲ ﻟﺘﻤﻮﺗﻦ ﮐﻤﺎ ﺗﻨﺎﻣﻮﻥ‪ ،‬ﻭﻟﺘﺒﻌﺜﻦ ﮐﻤﺎ ﺗﺴﺘﻴﻘﻈﻮﻥ‪ ،‬ﻭﻟﺘﺤﺎﺳﱭ‬ ‫ﲟﺎ ﺗﻌﻤﻠﻮﻥ‪ ،‬ﻭﺇ‪‬ﺎ ﺍﳉﻨﺔ ﺃﺑﺪﹰﺍ ﺃﻭ ﺍﻟﻨﺎﺭ ﺃﺑﺪﹰﺍ(‪.‬‬

‫»ﺳﭙﺎس ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎي را اﺳﺖ‪ .‬او را ﺳﭙﺎس ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪ ،‬و از او ﻣﺪد ﻣﻲ‬ ‫ﺟﻮﻳﻢ‪ ،‬و ﺑﻪ او اﻳﻤﺎن و ﺑﺮ او ﺗﻮﻛﻞ ﻛﺮدهام؛ و ﺷﻬﺎدت ﻣﻲدﻫﻢ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ‬ ‫ﺧﺪاﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﺠﺰ ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎﺳﺖ و ﺷﺮﻳﻚ و ﻫﻤﺘﺎﻳﻲ ﻧﺪارد‪...‬‬ ‫ﻫﻴﭽﮕﺎه دﻳﺪهﺑﺎن ﺑﻪ ﻛﺎرواﻧﻴﺎن ﻫﻤﺮاه ﺧﻮﻳﺶ دروغ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ! ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ ﻛﻪ ﺟﺰ او ﺧﺪاﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻣﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ ﻫﺴﺘﻢ ﺑﻪ‬ ‫ﺳﻮي ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﻮم‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺪا‬ ‫ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﮕﻲ ﺷﻤﺎﻳﺎن ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻣﺮد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺑﻴﺪ؛ و ﻫﻤﮕﻲ‬ ‫ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﻴﺪار ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ؛ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻛﻴﻔﺮ و ﭘﺎداش ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ؛ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻬﺸﺖ اﺑﺪي اﺳﺖ‪ ،‬و ﻳﺎ‬ ‫دوزخ اﺑﺪي«‪.‬‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه‪ ،‬ﻣﺎ دوﺳﺘﺪار ﻫﻤﺮاﻫﻲ و ﻫﻤﺪﺳﺘﻲ ﺑﺎ ﺗﻮاﻳﻢ؛ از‬ ‫ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﺎﻧﺔ ﺗﻮ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ؛ و ﮔﻔﺘﺎر ﺗﻮ را ﺑﺎور ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﻫﻤﻪ‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪان ﭘﺪر ﺗﻮاﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻦ ﻧﻴﺰ ﻳﻜﻲ از آﻧﺎﻧﻢ‪ ،‬ﺟﺰ آﻧﻜﻪ از ﻫﻤﮕﻲ‬

‫اﻳﻨﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﺗﻮﺳﺖ اﺷﺘﻴﺎق دارم‪ .‬ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ اﻟﻬﻲ ﺧﻮﻳﺶ را‬ ‫دﻧﺒﺎل ﻛﻦ؛ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ از ﺗﻮ ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﺣﺮاﺳﺖ ﻣﻲﻛﻨﻢ؛ ﺟﺰ اﻳﻨﻜﻪ‬ ‫روح و روان ﻣﻦ درﺟﻬﺖ ﻣﻔﺎرﻗﺖ از دﻳﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﺎ ﻣﻦ راه ﻧﻤﻲآﻳﺪ!‬ ‫اﺑﻮﻟﻬﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ اﻳﻦ رﺳﻮاﻳﻲ اﺳﺖ! ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ دﻳﮕﺮان ﺑﺮ ﺳﺮ او‬ ‫ﺑﺮﻳﺰﻧﺪ ﺷﻤﺎ ﺧﻮد ﻣﺎﻧﻊ او ﺑﺸﻮﻳﺪ! اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ دم آﺧﺮ‪ ،‬از او‬ ‫ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد!‬

‫‪1‬‬

‫ﺑﺮ ﻓﺮﺍﺯ ﮐﻮﻩ ﺻﻔﺎ‬ ‫ﺑﻌﺪ از آﻧﻜﻪ ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬از ﺑﺎﺑﺖ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ و ﺣﻤﺎﻳﺖ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬ ‫در راﺳﺘﺎي ﺗﺒﻠﻴﻎ و دﻋﻮت ﺧﻮد ﺧﺎﻃﺮ ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬روزي ﺑﺮ ﻛﻮه ﺻﻔﺎ ﻓﺮاز آﻣﺪﻧﺪ و‬ ‫ﺑﺮ روي ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﺻﺨﺮة آن ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآوردﻧﺪ‪ :‬ﻳﺎ ﺻﺒﺎﺣﺎه! در آن دوران‬ ‫اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺔ اﻧﺬار‪ ،‬ﻫﺸﺪار و اﺧﻄﺎري ﺑﻮد ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻟﺸﻜﺮي ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮده‪ ،‬و ﻳﺎ اﻣﺮي‬ ‫ﻋﻈﻴﻢ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﻳﻚ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻃﻮاﻳﻒ ﻗﺮﻳﺶ را‪ ،‬ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻧﺎم ﺑﺮدﻧﺪ‪ :‬ﻳﺎ ﺑﻨﻲ ﻓﻬﺮ؛ ﻳﺎ ﺑﻨﻲ‬ ‫ﻋﺪي‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻨﻲ ﻓﻼن؛ ﻳﺎ ﺑﻨﻲ ﻓﻼن؛ ﻳﺎ ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف؛ ﻳﺎ ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠّﺐ‪.‬‬ ‫ﺻﺪاي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﻲ اﺳﻼم ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﺮدم ﻣﻜﻪ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ‬ ‫ﻛﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻧﺪاي »ﻳﺎ ﺻﺒﺎﺣﺎه« ﺳﺮداده اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ! ﺟﻤﻠﮕﻲ ﺑﺴﻮي آن‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ؛ ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺧﻮدش ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮي را ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ‬ ‫ﺑﺒﻴﻨﺪ ﭼﻪ ﺧﺒﺮ اﺳﺖ و ﺑﺮاي او ﺑﺎز ﮔﻮﻳﺪ‪ .‬اﺑﻮﻟﻬﺐ آﻣﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﺔ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻫﻤﻪ ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ -1‬اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.585-584‬‬

‫‪168‬‬ ‫ﻼ ﺑﺎﻟﻮﺍﺩﻱ ﺑﺴﻔﺢ ﻫﺬﺍ ﺍﳉﺒﻞ ﺗﺮﻳﺪ ﺃﻥ ﺗﻐﲑ ﻋﻠﻴﮑﻢ؛ ﺃﮐﻨﺘﻢ‬ ‫)ﺃﺭﺃﻳﺘﮑﻢ ﻟﻮ ﺃﺧﱪﺗﮑﻢ ﺃﻥ ﺧﻴ ﹰ‬ ‫ﻣﺼﺪﻗﻲ؟(‬

‫»ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﺑﺒﻴﻨﻢ! اﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎزﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻟﺸﮕﺮي آﻣﺎده در اﻳﻦ ﺑﻴﺎﺑﺎن‪ ،‬ﺑﺮ داﻣﻨﻪ‬ ‫ﭘﺸﺖ اﻳﻦ ﻛﻮه‪ ،‬ﻗﺼﺪ ﻳﻮرش ﺑﻪ ﺷﻤﺎ و ﻗﺘﻞ و ﻏﺎرت ﺷﻤﺎ را دارد؛ ﺷﻤﺎ‬ ‫ﺳﺨﻦ ﻣﺮا ﺑﺎور ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟‬ ‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آري؛ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﺪارد ﻛﻪ از ﺷﻤﺎ ﺳﺨﻦ دروﻏﻲ ﺷﻨﻴﺪه ﺑﺎﺷﻴﻢ! ﻫﺮﮔﺎه ﻫﺮ‬ ‫ﺳﺨﻨﻲ از ﺷﻤﺎ ﺷﻨﻴﺪهاﻳﻢ راﺳﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ!«‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫)ﻓﺈﱐ ﻧﺬﻳﺮ ﻟﮑﻢ ﺑﲔ ﻳﺪﻱ ﻋﺬﺍﺏ ﺷﺪﻳﺪ! ﺇﳕﺎ ﻣﺜﻠﻲ ﻭﻣﺜﻠﮑﻢ ﮐﻤﺜﻞ ﺭﺟﻞ ﺭﺃﯼ ﺍﻟﻌﺪﻭ‬

‫ﻓﺎﻧﻄﻠﻖ ﻳﺮﺑﺄ ﺃﻫﻠﻪ ﻓﺨﺸﻲ ﺃﻥ ﻳﺴﺒﻘﻮﻩ ﻓﺠﻌﻞ ﻳﻨﺎﺩﻱ‪ :‬ﻳﺎ ﺻﺒﺎﺣﺎﻩ!(‬

‫»ﺣﺎل ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ آﻣﺪهام ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻫﺸﺪار ﺑﺪﻫﻢ ﻛﻪ ﻋﺬاﺑﻲ ﺳﺨﺖ در‬ ‫اﻧﺘﻈﺎر ﺷﻤﺎ اﺳﺖ! ﻣﺜﻞ ﻣﻦ و ﺷﻤﺎ ﻣﺜﻞ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﺪهﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮده و‬ ‫دﺷﻤﻦ را دﻳﺪه‪ ،‬و ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎده اﺳﺖ ﺗﺎ ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﻪاش را ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺳﺎزد؛ اﻣﺎ‪،‬‬ ‫ﺗﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﺎدا دﺷﻤﻦ زودﺗﺮ از وي ﺑﺮﺳﺪ؛ و ﻓﺮﻳﺎد ﺳﺮ داده اﺳﺖ‪ :‬ﻳﺎ‬ ‫ﺻﺒﺎﺣﺎه!«‬ ‫آﻧﮕﺎه ﻫﻤﺔ ﺣﺎﺿﺮان را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺬاب‬ ‫اﻟﻬﻲ ﻫﺸﺪار دادﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﺎه ﺧﺼﻮﺻﻲ و ﮔﺎه ﻋﻤﻮﻣﻲ اﻧﺬار ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫)ﻳﺎ ﻣﻌﺸﺮ ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﺍﺷﺘﺮﻭﺍ ﺃﻧﻔﺴﮑﻢ ﻣﻦ ﺍﷲ! ﺃﻧﻘﺬﻭﺍ ﺃﻧﻔﺴﮑﻢ ﻣﻦ ﺍﻟﻨﺎﺭ! ﻓﺈﱐ ﻻ ﺃﻣﻠﮏ ﻟﮑﻢ‬ ‫ﻣﻦ ﺍﷲ ﺿﺮﹰﺍ ﻭﻻ ﻧﻔﻌﹰﺎ!( )ﻭﻻ ﺃﻏﲏ ﻋﻨﮑﻢ ﻣﻦ ﺍﷲ ﺷﻴﺌﹰﺎ(‪.‬‬

‫»اي ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﺧﻮدﺗﺎن را از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎز ﺧﺮﻳﺪ ﻛﻨﻴﺪ! ﺧﻮدﺗﺎن را از‬ ‫آﺗﺶ دوزخ رﻫﺎ ﺳﺎزﻳﺪ! ﻛﻪ ﻣﻦ در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎﻟﻚ ﻫﻴﭻ ﺳﻮد و زﻳﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺣﻤﺎﻳﺘﻲ از ﺷﻤﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ‬ ‫ﺑﻜﻨﻢ!«‬

‫)ﻳﺎ ﺑﲏ ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻟﻮﻱ‪ ،‬ﺃﻧﻘﺬﻭﺍ ﺃﻧﻔﺴﮑﻢ ﻣﻦ ﺍﻟﻨﺎﺭ؛ ﻓﺈﱐ ﻻ ﺃﻣﻠﮏ ﻟﮑﻢ ﺿﺮﹰﺍ ﻭﻻ ﻧﻔﻌﹰﺎ!‬ ‫ﻳﺎ ﺑﲏ ﻣﺮﺓ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪ ،‬ﺃﻧﻘﺬﻭﺍ ﺃﻧﻔﺴﮑﻢ ﻣﻦ ﺍﻟﻨﺎﺭ!‬

‫ﻳﺎ ﻣﻌﺸﺮ ﺑﲏ ﻗﺼﻲ‪ ،‬ﺃﻧﻘﺬﻭﺍ ﺃﻧﻔﺴﮑﻢ ﻣﻦ ﺍﻟﻨﺎﺭ؛ ﻓﺈﱐ ﻻ ﺃﻣﻠﮏ ﻟﮑﻢ ﺿﺮﹰﺍ ﻭﻻ ﻧﻔﻌﹰﺎ!‬

‫ﻳﺎ ﻣﻌﺸﺮ ﺑﲏ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎﻑ‪ ،‬ﺃﻧﻘﺬﻭﺍ ﺃﻧﻔﺴﮑﻢ ﻣﻦ ﺍﻟﻨﺎﺭ؛ ﻓﺈﱐ ﻻ ﺃﻣﻠﮏ ﻟﮑﻢ ﻣﻦ ﺍﷲ ﺿﺮﹰﺍ ﻭﻻ‬ ‫ﻧﻔﻌﺎﹰ‪ ،‬ﻭﻻ ﺃﻏﲏ ﻋﻨﮑﻢ ﻣﻦ ﺍﷲ ﺷﻴﺌﺎ!‬

‫ﻳﺎ ﺑﲏ ﻋﺒﺪ ﴰﺲ‪ ،‬ﺃﻧﻘﺬﻭﺍ ﺃﻧﻔﺴﮑﻢ ﻣﻦ ﺍﻟﻨﺎﺭ!‬

‫ﻳﺎ ﺑﲏ ﻫﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺃﻧﻘﺬﻭﺍ ﺃﻧﻔﺴﮑﻢ ﻣﻦ ﺍﻟﻨﺎﺭ!‬

‫ﻳﺎ ﻣﻌﺸﺮ ﺑﲏ ﻋﺒﺪﺍﳌﻄﻠﺐ‪ ،‬ﺃﻧﻘﺬﻭﺍ ﺃﻧﻔﺴﮑﻢ ﻣﻦ ﺍﻟﻨﺎﺭ؛ ﻓﺎﱐ ﻻ ﺃﻣﻠﮏ ﻟﮑﻢ ﺿﺮﹰﺍ ﻭﻻ ﻧﻔﻌﺎ‪،‬‬

‫ﻭﻻ ﺃﻏﲏ ﻋﻨﮑﻢ ﻣﻦ ﺍﷲ ﺷﻴﺌﺎ! ﺳﻠﻮﱐ ﻣﻦ ﻣﺎﱄ ﻣﺎ ﺷﺌﺘﻢ؛ ﻻ ﺃﻣﻠﮏ ﻟﮑﻢ ﻣﻦ ﺍﷲ ﺷﻴﺌﺎ!(‬

‫»اي ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‪ ،‬ﺧﻮدﺗﺎن را از آﺗﺶ دوزخﻫﺎ رﻫﺎ ﺳﺎزﻳﺪ! ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﺎﻟﻚ ﻫﻴﭻ ﺳﻮد و زﻳﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ‬ ‫ﺣﻤﺎﻳﺘﻲ از ﺷﻤﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻜﻨﻢ! از داراﻳﻲ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻦ ﻫﺮﭼﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ‬ ‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻨﻴﺪ؛ در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺧﺪا ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﺎﻟﻚ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻧﻴﺴﺘﻢ!«‬ ‫)ﻳﺎ ﻋﺒﺎﺱ ﺑﻦ ﻋﺒﺪﺍﳌﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻻ ﺃﻏﲏ ﻋﻨﻚ ﻣﻦ ﺍﷲ ﺷﻴﺌﺎ!(‬ ‫»اي ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺣﻤﺎﻳﺘﻲ از ﺗﻮ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻜﻨﻢ!«‬ ‫)ﻳﺎ ﺻﻔﻴﺔ ﺑﻨﺖ ﻋﺒﺪﺍﳌﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻋﻤﺔ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﷲ‪ ،‬ﻻ ﺃﻏﲏ ﻋﻨﻚ ﻣﻦ ﺍﷲ ﺷﻴﺌﹰﺎ!(‬ ‫»اي ﺻﻔﻴﻪ ﺑﻨﺖ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻋﻤﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ‬ ‫ﺣﻤﺎﻳﺘﻲ از ﺷﻤﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻜﻨﻢ!«‬ ‫)ﻳﺎ ﻓﺎﻃﻤﺔ ﺑﻨﺖ ﳏﻤﺪ ﺭﺳﻮﻝﺍﷲ‪ ،‬ﺳﻠﻴﲏ ﻣﺎﺷﺌﺖ ﻣﻦ ﻣﺎﱄ؛ ﺃﻧﻘﺬﻱ ﻧﻔﺴﮏ ﻣﻦ ﺍﻟﻨﺎﺭ؛ ﻓﺈﱐ‬

‫ﻻ ﺃﻣﻠﮏ ﻟﻚ ﺿﺮﹰﺍ ﻭﻻ ﻧﻔﻌﺎﹰ‪ ،‬ﻭﻻ ﺃﻏﲏ ﻋﻨﮏ ﻣﻦ ﺍﷲ ﺷﻴﺌﹰﺎ!(‬

‫»اي ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮلﺧﺪا‪ ،‬ﻫﺮ آﻧﭽﻪ از داراﻳﻲ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻦ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ از ﻣﻦ درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻦ؛ اﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻮ ﺧﻮد ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮدت را از آﺗﺶ‬

‫‪170‬‬ ‫دوزخ رﻫﺎ ﺳﺎزي‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻣﺎﻟﻚ ﻫﻴﭻ ﺳﻮد و زﻳﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺘﻢ و در‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺣﻤﺎﻳﺘﻲ از ﺗﻮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻜﻨﻢ!«‬ ‫)ﻏﲑ ﺃﻥ ﻟﮑﻢ ﺭﲪﹰﺎ ﺳﺄﺑﻠﻬﺎ ﺑﺒﻼﳍﺎ(‪.‬‬ ‫»ﺗﻨﻬﺎ ﺣﻘﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﻣﻦ دارﻳﺪ‪ ،‬ﺣﻖ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي اﺳﺖ؛ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻧﻴﺰ آن را‬ ‫رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﻢ و ﺣﻖ ﺻﻠﻪ رﺣﻢ را ادا ﻣﻲﻛﻨﻢ!«‬ ‫وﻗﺘﻲ اﻳﻦ ﻣﺠﻠﺲ اﻧﺬار ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪﻧﺪ و ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻠﻲ از آﻧﺎن در ﺗﺎرﻳﺦ ﺛﺒﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ ﺟﺰ آﻧﻜﻪ اﺑﻮﻟﻬﺐ روﻳﺎروي‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت ﭘﺮﺧﺎش ﻛﺮد و‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺒﺎً ﻟﻚ ﺳﺎﺋﺮ اﻟﻴﻮم! اﻟﻬﺬا ﺟﻤﻌﺘﻨﺎ؟ »ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ و ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺧﺸﻚ و‬ ‫ﺑﻲﻣﺼﺮف ﺷﻮي؛ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺮفﻫﺎ ﻣﺎ را در اﻳﻨﺠﺎ ﮔﺮدآوردي؟!«‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﺳﻮرة ‪‬ﻣﺴ‪‬ﺪ را ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫﴿ َﺗ ‪‬ﺒﺖ‪ ‬ﻳﺪ‪‬ا أَﺑِﻲ َﻟ ‪‬ﻬﺐٍ و‪َ ‬ﺗﺐ‪.1﴾...‬‬ ‫»ﺧﺸﮕﻴﺪه ﺑﺎد دو دﺳﺖ اﺑﻮﻟﻬﺐ؛ ﺧﻮد او ﻧﻴﺰ ﺧﺸﻜﻴﺪه و ﺑﻲﻣﺼﺮف ﺑﺎد!‪«...‬‬ ‫اﻳﻦ ﻓﺮﻳﺎد ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻗﺪام در راﺳﺘﺎي ﺗﺒﻠﻴﻎ و دﻋﻮت اﺳﻼم ﺑﻮد ﻛﻪ ﻃﻲ آن‪،‬‬ ‫رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺮاي ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮﻳﻦ ﻛﺴﺎﻧﺸﺎن روﺷﻦ ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﺗﺼﺪﻳﻖ و ﺗﺄﻳﻴﺪ اﻳﻦ رﺳﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺷﺮط ﺑﺮﻗﺮار ﻣﺎﻧﺪن رواﺑﻂ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي و ﻗﻮﻣﻲ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬و زﻧﺠﻴﺮة اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ و ﻧﮋاد ﻛﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻗﻮم ﻋﺮب ﺑﺮ ﻣﺤﻮر آن ﺑﻨﻴﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬در ﺣﺮارت اﻳﻦ اﻧﺬار اﻟﻬﻲ رﺳﺎﻟﺖ آﺳﻤﺎﻧﻲ ذوب ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ح ‪4771 ،3527-3525 ،2753‬؛ ﻓﺘﺢاﻟﺒـﺎري‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ ،449‬ج ‪ ،6‬ص ‪ ،637‬ج ‪،8‬‬ ‫ص ‪360‬؛ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪114‬؛ ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺳﻮرة اﻟﺸﻌﺮاء‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪،317-316‬‬ ‫ح ‪3186-3184‬؛ ﻣﻮﻟﻒ‪ ،‬ﻣﺘﻮن اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ را ﮔﺮدآوري‪ ،‬و در ﻗﺎﻟـﺐ ﻳـﻚ رﺳـﺎﻟﻪ ﺟﺪاﮔﺎﻧـﻪ ﺗـﺎﻟﻲ و‬ ‫ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﺎن آواي اﻳﻦ دﻋﻮت در اﻃﺮاف و اﻛﻨﺎف ﻣﻜﻪ ﻃﻨﻴﻦاﻧﺪاز ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ آﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ‪:‬‬ ‫ﲔ﴾‪ .1‬ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫ﺸ ﹺﺮ ‪‬ﻛ ‪‬‬ ‫ﺽ ‪‬ﻋ ﹺﻦ ﺍﹾﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬ ‫ﻉ ﹺﺑﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﺗ ‪‬ﺆ ‪‬ﻣ ‪‬ﺮ ‪‬ﻭﹶﺃ ‪‬ﻋ ﹺﺮ ‪‬‬ ‫ﺻ ‪‬ﺪ ‪‬‬ ‫﴿ﻓﹶﺎ ‪‬‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻧﻴﺰ از آن ﭘﺲ‪ ،‬در ﻫﻤﺔ ﻣﺠﺎﻣﻊ و ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻣﻜﻪ ﻧﺪاي دﻋﻮت ﺧﻮﻳﺶ را‬ ‫ﺑﻠﻨﺪ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﻛﺘﺎب ﺧﺪا را ﺗﻼوت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ آﻧﺎن ﻫﻤﺎن ﺳﺨﻨﻲ را ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻧﺒﻴﺎء اﻟﻬﻲ ﺑﻪ ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫﴿ﻳ‪‬ﺎ ﹶﻗ ‪‬ﻮ ﹺﻡ ﺍ ‪‬ﻋ‪‬ﺒﺪ‪‬ﻭﺍ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ﻣ‪‬ﺎ ﹶﻟ ﹸﻜ ‪‬ﻢ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ﹺﺇﹶﻟ ‪‬ﻪ ﹶﻏ ‪‬ﻴ ‪‬ﺮ ‪‬ﻩ﴾‪.2‬‬ ‫»اي ﻗﻮم ﻣﻦ‪ ،‬ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ را ﺑﭙﺮﺳﺘﻴﺪ؛ ﻛﻪ ﺟﺰ او ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺧﺪاﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ!«‬ ‫از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬از آن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎن ﻣﺸﺮﻛﺎن و ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در وﺳﻂ روز‪ ،‬در ﻣﻼﻋﺎم‪ ،‬در ﺣﺮﻳﻢ ﻛﻌﺒﺔ ﻣﻌﻈﻤﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻠﻨﻲ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﻲاﻳﺴﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ‪ ،‬دﻋﻮت رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻧﺰد ﻣﻜّﻴﺎن ﻣﺰﻳﺪ ﻗﺒﻮل ﻳﺎﻓﺖ‪،‬‬ ‫و ﻣﺮدم ﻣﻜﻪ ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي ﺑﻪ دﻳﻦ ﺧﺪا وارد ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و رواﺑﻂ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ و‬ ‫ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي ﻣﻴﺎن ﺗﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻃﻮاﻳﻒ و ﻗﺒﺎﻳﻠﺸﺎن دﺳﺘﺨﻮش ﻛﺪورت و ﺗﻴﺮﮔﻲ‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و ﻟﺠﺎﺟﺖ و ﻛﻴﻨﻪ ودﺷﻤﻨﻲ ﻣﻴﺎن ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ؛ و ﻗﺮﻳﺶ از اﻳﻦ ﺑﺎﺑﺖ‬ ‫ﺳﺨﺖ رﻧﺠﻴﺪه ﺧﺎﻃﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺻﺤﻨﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪ‬ ‫ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺭﺍﻳﺰﻧﻲ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮﺍﻱ ﻣﺒﺎﺭﺯﻩ ﺑﺎ ﺁﺋﻴﻦ ﺟﺪﻳﺪ‬ ‫در اﻳﻦ اﺛﻨﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﺔ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﻗﺮﻳﺶ را ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار داد‪.‬و ﻫﻨﻮز از آﻏﺎز‬ ‫دﻋﻮت ﻋﻠﻨﻲ اﺳﻼم روزﻫﺎ ﻳﺎ ﻣﺎﻫﻬﺎﻳﻲ ﭼﻨﺪ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ ﻓﺮا رﺳﻴﺪ‪ ،‬و‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره ﺣﺠﺮ؛ آﻳﻪ ‪.94‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره اﻋﺮاف‪ ،‬آﻳﺎت ‪.85 ،73 ،65 ،59‬‬

‫‪172‬‬ ‫ﻗﺮﻳﺶ ﻧﮕﺮان آن ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ دﺳﺘﻪﺟﺎت ﻋﺮب ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻜﻪ ﺑﺮ‬ ‫آﻧﺎن وارد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﺎﻳﺪ در ﭘﻲ آن ﺑﺮآﻳﻨﺪ ﺳﺨﻨﻲ آﻣﺎده و ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺎﺟﻴﺎن ﻋﺮب درﺑﺎره ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎزﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ دﻋﻮت اﺳﻼم در ﺟﺎن و‬ ‫دل اﻋﺮاب اﺛﺮ ﻧﮕﺬارد‪.‬‬ ‫ﻳﻜﺠﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﺰد وﻟﻴﺪﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮه رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ راﻳﺰﻧﻲ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫وﻟﻴﺪﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮه ﮔﻔﺖ‪ :‬در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص‪ ،‬ﻫﻤﮕﻲ اﺟﻤﺎع ﻛﻨﻴﺪ و ﻳﻚ ﺳﺨﻦ ﺷﻮﻳﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ‬ ‫ﻳﻚ ﺑﻪ راﻫﻲ ﻧﺮوﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺎ درﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻛﻨﻴﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ آراء و‬ ‫ﻧﻈﺮات ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺎﻳﺴﺘﻴﺪ! ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﺧﻮد ﺑﮕﻮي ﻛﻪ ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ و ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد! و‬ ‫ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪﻧﻈﺮ ﭘﺪﻳﺪآور ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻫﻤﺎن را ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ! ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻌﻜﺲ؛ ﺷﻤﺎ‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﺗﺎ ﻣﻦ ﺑﺸﻨﻮم! ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ :‬ﻛﺎﻫﻦ اﺳﺖ! ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا؛ او ﻛﺎﻫﻦ ﻧﻴﺴﺖ!‬ ‫ﻣﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺎﻫﻨﺎن را دﻳﺪهاﻳﻢ؛ اﻳﻦ ﺑﺎ وردﻫﺎ و ﺳﺠﻊﻫﺎي ﻛﺎﻫﻨﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ!‬ ‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ :‬ﻣﺠﻨﻮن اﺳﺖ! ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﻣﺠﻨﻮن ﻧﻴﺴﺖ! ﻣﺎ ﺟﻨﻮن را ﻓﺮاوان ﻣﺸﺎﻫﺪه‬ ‫ﻛﺮدهاﻳﻢ و ﻧﻴﻚ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻴﻢ ﻛﻪ ﺟﻨﻮن ﭼﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﻋﻼﺋﻢ ﺟﻨﻮن از ﻗﺒﻴﻞ‬ ‫ﻋﻮارض ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ؛ درﮔﻴﺮيﻫﺎي ﻋﺎﻃﻔﻲ و رواﻧﻲ‪ ،‬و ﺣﺎﻻت وﺳﻮاس و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻲ را‬ ‫در وﺟﻮد او ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﻴﻢ! ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ :‬ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺖ! ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﺷﺎﻋﺮ ﻧﻴﺴﺖ! ﻣﺎ اﻧﻮاع‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﻌﺮ‪ :‬رﺟﺰ و ﻫﺰج و ﻗﺮﻳﺾ و ﻣﻘﺒﻮض و ﻣﺒﺴﻮط را ﺧﻮب ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻴﻢ؛ اﻳﻦ‬ ‫ﺷﻌﺮ ﻧﻴﺴﺖ! ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﻴﮕﻮﻳﻴﻢ‪ :‬ﺳﺎﺣﺮ اﺳﺖ! ﮔﻔﺖ‪ :‬وي ﺳﺎﺣﺮ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ! ﻣﺎ ﺟﺎدوﮔﺮان و‬ ‫ﺟﺎدوﻫﺎﻳﺸﺎن را ﻓﺮاوان دﻳﺪهاﻳﻢ؛ ﻧﻪ دﻣﻴﺪﻧﻲ در ﻛﺎر او ﻫﺴﺖ‪ ،‬و ﻧﻪ ﮔﺮهزدﻧﻲ! ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﭘﺲ ﭼﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا! ﺳﺨﻨﺎن وي ﺷﻴﺮﻧﻲ ﺧﺎﺻﻲ دارد‪ ،‬و از آب و رﻧﮕﻲ‬ ‫ﻛﻢﻧﻈﻴﺮ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬رﻳﺸﻪاي ﺳﺘﺮگ دارد‪ ،‬و ﺷﺎﺧﻪﻫﺎﻳﻲ ﭘﺮﺑﺎر؛ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ‬ ‫ﺳﺨﻨﺎن را ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ ﻣﻄﺮح ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺮ ﻫﻤﮕﺎن ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ؛ ﺑﺎز‬ ‫ﻫﻢ از ﻫﻤﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ‪ :‬ﺳﺎﺣﺮ اﺳﺖ! ﮔﻔﺘﺎري آورده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺤﺮ‬

‫اﺳﺖ؛ ﻣﻴﺎﻧﺔ ﺷﺨﺺ را ﺑﺎ ﭘﺪرش‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮادرش‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش و ﺑﺎ ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺮﻫﻢ ﻣﻲزﻧﺪ!‬ ‫ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﻫﻤﻴﻦ رأي و ﻧﻈﺮ را از او ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ ‪.1‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت ﺣﺎﻛﻲ از آناﻧﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ وﻟﻴﺪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدات ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن را رد‬ ‫ﻛﺮد‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آن رأي و ﻧﻈﺮ ﺑﻲﺣﺮف و ﺳﺨﻦ ﺧﻮدت را ﺑﻪ ﻣﺎ اراﺋﻪ ﻛﻦ! وﻟﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫ﻣﻬﻠﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪﻫﻴﺪ ﺗﺎ در اﻳﻦﺑﺎره ﺑﻴﺎﻧﺪﻳﺸﻢ! ﻣﺪﺗﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ و اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬ ‫ﻫﻤﺎن رأي و ﻧﻈﺮي را ﻛﻪ اﺧﻴﺮاً از او ﻧﻘﻞ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﺎن اﺑﺮاز ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻧﺰده آﻳﻪ از ﺳﻮرة ﻣﺪ‪‬ﺛّﺮ )آﻳﺎت ‪ 11‬ﺗﺎ ‪ 2 (26‬را در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ‬ ‫ﻣﺎﺟﺮاي راﻳﺰﻧﻲ ﻗﺮﻳﺶ و اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ وﻟﻴﺪﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮه ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺿﻤﻨﺎً ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺑﺮرﺳﻲ و ﺑﺮﺧﻮرد و ﻣﻮﺿﻌﮕﻴﺮي وﻟﻴﺪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺴ ‪‬ﺮ‬ ‫ﺲ ‪‬ﻭ‪‬ﺑ ‪‬‬ ‫ﻒ ﹶﻗﺪ‪ ‬ﺭ * ﹸﺛﻢ‪ ‬ﻧ ﹶﻈ ‪‬ﺮ * ﹸﺛﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﺒ ‪‬‬ ‫ﻒ ﹶﻗﺪ‪ ‬ﺭ * ﹸﺛﻢ‪ ‬ﹸﻗ‪‬ﺘ ﹶﻞ ﹶﻛ ‪‬ﻴ ‪‬‬ ‫﴿ﹺﺇﻧ‪ ‬ﻪ ﹶﻓﻜﱠ ‪‬ﺮ ‪‬ﻭ ﹶﻗﺪ‪ ‬ﺭ * ﹶﻓ ﹸﻘ‪‬ﺘ ﹶﻞ ﹶﻛ ‪‬ﻴ ‪‬‬ ‫ﺤ ‪‬ﺮ ‪‬ﻳ ‪‬ﺆﹶﺛ ‪‬ﺮ * ﹺﺇ ﹾﻥ ‪‬ﻫﺬﹶﺍ ﹺﺇﻟﱠﺎ ﹶﻗ ‪‬ﻮ ﹸﻝ ﺍﹾﻟ‪‬ﺒ ‪‬‬ ‫* ﹸﺛﻢ‪ ‬ﹶﺃ ‪‬ﺩ‪‬ﺑ ‪‬ﺮ ﻭ‪‬ﺍ ‪‬ﺳ‪‬ﺘ ﹾﻜ‪‬ﺒ ‪‬ﺮ * ﹶﻓﻘﹶﺎ ﹶﻝ ﹺﺇ ﹾﻥ ‪‬ﻫﺬﹶﺍ ﹺﺇﻟﱠﺎ ‪‬ﺳ ‪‬‬ ‫ﺸ ﹺﺮ﴾‪.٣‬‬ ‫»او ﺑﺮرﺳﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮآورد ﻛﺮد‪ .‬ﺧﺪا ﺑﻜﺸﺪش؛ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮآورد ﻛﺮد! ﺑﺎز‬ ‫ﻫﻢ‪ ،‬ﺧﺪا ﺑﻜﺸﺪش‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮآورد ﻛﺮد! آﻧﮕﺎه ﺑﺎز ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﭼﻬﺮه‬ ‫درﻫﻢ ﻛﺸﻴﺪ و روي ﺗُﺮش ﻛﺮد‪ .‬آﻧﮕﺎه روي ﮔﺮداﻧﻴﺪ و اﺳﺘﻜﺒﺎر ورزﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻳﻚ ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدوي ﻣﻤﺘﺎز و ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ اﺳﺖ! اﻳﻦ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ‬ ‫ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎر ﺑﺸﺮ ﻧﻴﺴﺖ!«‬ ‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺷﻮراي ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮي اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬و ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن در ﭘﻲ اﺟﺮاي‬ ‫آن ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ‪ ،‬ﺳﺮ راه ﻣﺮدم ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﺮﻛﺲ ﻛﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻣﻲﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬او‬

‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪271‬؛ ﺑﻴﻬﻘﻲ و اﺑﻮﻧﻌﻴﻢ ﻧﻴﺰ در دﻻﺋﻞ و دﻳﮕﺮ آﺛﺎرﺷﺎن آوردهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻇﺎﻫﺮا آﻳﺎت ‪ 11‬ﺗﺎ ‪ -31‬م‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﺳﻮره ﻣﺪﺛّﺮ‪ ،‬آﻳﺎت ‪.25-18‬‬

‫‪174‬‬ ‫را از ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ آﺋﻴﻦ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺮﺣﺬر ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻗﻀﻴﺔ دﻋﻮت ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ‬ ‫اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬را ﺑﺮاي او ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ‪.1‬‬ ‫از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﻣﻘﺎم دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﻴﻎ‪ ،‬ﻫﺮﺟﺎ‬ ‫ﻛﻪ ﺣﺎﺟﻴﺎن و ﻣﺴﺎﻓﺮان ﺑﺎر ﻣﻲاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ در ﻋﻜﺎظ و ﻣﺠﻨّﻪ و ذواﻟﻤﺠﺎز‪ ،‬ﻣﺮدم را‬ ‫ﺑﻪ دﻳﻦ ﺧﺪا دﻋﻮت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و اﺑﻮﻟﻬﺐ از ﭘﺸﺖ ﺳﺮ آن ﺣﻀﺮت ﻣﻲآﻣﺪ و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺮد از دﻳﻦ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ و دروغﺳﺎز اﺳﺖ!‬

‫‪2‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ آن ﺳﺎل‪ ،‬ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﺮب ﺑﻪ ﺣﺞ رﻓﺘﻪ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻃﻼع ﻛﺎﻓﻲ از اﺧﺒﺎر دﻋﻮت رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬از ﻣﻮﺳﻢ‬ ‫ﺣﺞ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬وﺻﻴﺖ ﺷﻬﺮت و دﻋﻮت ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺳﺮاﺳﺮ ﺑﻼد ﻋﺮب را در َﻧﻮ‪‬ردﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.271‬‬ ‫‪ -2‬اﻳﻦ ﻛﺎر اﺑﻮﻟﻬﺐ را اﻣﺎم اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮد رواﻳﺖ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ :‬ج ‪ ،3‬ص ‪492‬؛ ج ‪ ،4‬ص ‪341‬؛ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻧﻚ‪ :‬اﻟﺒﺪاﻳﺔ و اﻟﻨﻬﺎﻳﺔ‪ ،‬ج ‪ ،12‬ص ‪.450-449‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‬ ‫ﺟﺒﻬﻪﮔﻴﺮي ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن دﻋﻮت‬ ‫ﺷﻴﻮﻩﻫﺎﻱ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻥ ﮐﺎﺭﺷﮑﻨﻲ‬ ‫ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن از ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ‪ ‬آن ﺳﺎل ﻓﺮاﻏﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺰم ﺟﺰم ﻛﺮدﻧﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻦ دﻋﻮت ﺟﺪﻳﺪ را در ﮔﻬﻮارهاش ﺳﺮ ﺑﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﺳﺎزﻧﺪ؛ و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر‬ ‫ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﻣﺴﺨﺮه ﻛﺮدن‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻛﺮدن‪ ،‬اﺳﺘﻬﺰا‪ ،‬ﺗﻜﺬﻳﺐ و ﻧﻴﺸﺨﻨﺪ‪ :‬آﻧﺎن ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را درﻧﻈﺮ اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺧﻮار ﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي آﻧﺎن را ﺧﻨﺜﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻬﻤﺖﻫﺎي ﻧﺎروا و ﻛﻮدﻛﺎﻧﻪ ﺑﻪ رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬زدﻧﺪ‪ ،‬دﺷﻨﺎمﻫﺎي‬ ‫ﻧﺎﺑﺨﺮداﻧﻪ ﻧﺜﺎر آن ﺣﻀﺮت ﻛﺮدﻧﺪ؛ ﮔﺎه اﻳﺸﺎن را »ﻣﺠﻨﻮن« ﺻﺪا ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﺠﻨ‪‬ﻮ ﹲﻥ﴾‪.1‬‬ ‫ﻚ ﹶﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭﻗﹶﺎﻟﹸﻮﺍ ﻳ‪‬ﺎ ﹶﺃﻳ‪‬ﻬ‪‬ﺎ ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻱ ‪‬ﻧﺰ‪ ‬ﹶﻝ ‪‬ﻋ ﹶﻠ ‪‬ﻴ ‪‬ﻪ ﺍﻟﺬﱢ ﹾﻛ ‪‬ﺮ ﹺﺇﻧ‪ ‬‬ ‫ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺗﻬﻤﺖ ﺟﺎدوﮔﺮي و دروﻏﮕﻮﻳﻲ ﻣﻲزدﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﺏ﴾‪.2‬‬ ‫ﺠﺒ‪‬ﻮﺍ ﹶﺃ ﹾﻥ ﺟ‪‬ﺎ َﺀ ‪‬ﻫ ‪‬ﻢ ‪‬ﻣ ‪‬ﻨ ‪‬ﺬ ‪‬ﺭ ﻣ‪ ‬ﻨ ‪‬ﻬ ‪‬ﻢ ‪‬ﻭﻗﹶﺎ ﹶﻝ ﺍﹾﻟﻜﹶﺎ ‪‬ﻓﺮ‪‬ﻭ ﹶﻥ ‪‬ﻫﺬﹶﺍ ﺳ‪‬ﺎ ‪‬ﺣ ‪‬ﺮ ﹶﻛﺬﱠﺍ ‪‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭ ‪‬ﻋ ﹺ‬ ‫ﻫﻤﻪ ﺟﺎ دﻧﺒﺎل اﻳﺸﺎن ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ و ﻧﮕﺎهﻫﺎي ﻫﺮاساﻧﮕﻴﺰ از روي ﺧﺸﻢ و اﻧﺘﻘﺎم ﺑﺮ آن‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪﻧﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺷﺪ‪‬ت ﻧﺎراﺣﺘﻲ و ﻧﺎآراﻣﻲ ﺧﻮدﺷﺎن را در ارﺗﺒﺎط‬ ‫ﺑﺎ ﻋﻤﻠﻜﺮد دﻋﻮت و ﺗﺒﻠﻴﻎ رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﻚ ﹺﺑﹶﺄ‪‬ﺑﺼ‪‬ﺎ ﹺﺭ ‪‬ﻫ ‪‬ﻢ ﹶﻟﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﺳ ‪‬ﻤﻌ‪‬ﻮﺍ ﺍﻟﺬﱢ ﹾﻛ ‪‬ﺮ ‪‬ﻭ‪‬ﻳﻘﹸﻮﻟﹸﻮ ﹶﻥ ﹺﺇﻧ‪ ‬ﻪ‬ ‫﴿ ‪‬ﻭﹺﺇ ﹾﻥ ‪‬ﻳﻜﹶﺎ ‪‬ﺩ ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻳ ‪‬ﻦ ﹶﻛ ﹶﻔﺮ‪‬ﻭﺍ ﹶﻟ‪‬ﻴ ‪‬ﺰ‪‬ﻟﻘﹸﻮ‪‬ﻧ ‪‬‬

‫ﺠﻨ‪‬ﻮ ﹲﻥ﴾‪.3‬‬ ‫ﹶﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره ﺣﺠﺮ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.6‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره ﺻﺎد‪ ،‬آﻳﻪ ‪.4‬‬ ‫‪ -3‬ﺳﻮره ﻗﻠﻢ‪ ،‬آﻳﻪ ‪510‬‬

‫‪176‬‬ ‫ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﻋﺪهاي از‬ ‫ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﻴﻦ‪ ،‬ﻳﺎران و اﺻﺤﺎﺑﺸﺎن‪ ،‬ﮔﺮداﮔﺮد اﻳﺸﺎن ﺣﻠﻘﻪ زدهاﻧﺪ؛ از روي اﺳﺘﻬﺰا‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫﴿ﹶﺃ ‪‬ﻫﺆ‪‬ﻻ ِﺀ ‪‬ﻣﻦ‪ ‬ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ‪‬ﻋ ﹶﻠ ‪‬ﻴ ﹺﻬ ‪‬ﻢ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ‪‬ﺑ ‪‬ﻴﹺﻨﻨ‪‬ﺎ﴾‪» .‬آﻳﺎ ﻫﻢ اﻳﻨﺎناﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻣﻴﺎن‬ ‫ﻣﻤﺘﺎزﺷﺎن ﮔﺮداﻧﻴﺪه و ﺑﺮ آﻧﺎن ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ؟!«‬ ‫ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﭘﺎﺳﺦ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫ﺲ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ﹺﺑﹶﺄ ‪‬ﻋ ﹶﻠ ‪‬ﻢ ﺑﹺﺎﻟﺸ‪‬ﺎ ‪‬ﻛﺮﹺﻳ ‪‬ﻦ﴾‪» .1‬آﻳﺎ ﺧﺪا ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻨﺪﮔﺎن‬ ‫﴿ﹶﺃﹶﻟ ‪‬ﻴ ‪‬‬ ‫ﺷﻜﺮﮔﺰارش را ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ؟!«‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﺟﺎ اﻓﺮاد ﺑﺎ اﻳﻤﺎن را ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫آﻧﺎن ﻣﻲﺧﻨﺪﻳﺪﻧﺪ؛ از ﻛﻨﺎرﺷﺎن ﻛﻪ ﻣﻲﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن اﺷﺎرهﻫﺎي ﻣﻌﻨﺎدار‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ! ﻧﺰد رﻓﻘﺎﻳﺸﺎن ﻛﻪ ﺑﺮﻣﻲﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎﻧﻪ و ﺳﺮﺧﻮش‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎي ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺖ‬ ‫ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﺎ آب وﺗﺎب ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ وﻗﺘﻲ ﻧﮕﺎﻫﺸﺎن ﺑﻪ اﻫﻞ اﻳﻤﺎن ﻣﻲاﻓﺘﺎد‪،‬‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﮔﻤﺮاﻫﻨﺪ! ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﭘﺎﺳﺨﺸﺎن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻣﺎ‬ ‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻤﺎن را ﺑﻪ اﻳﻨﺎن ﺳﭙﺮدهاﻳﻢ ﻛﻪ در ﻫﻤﻪ ﻛﺎر و ﺑﺎرﺷﺎن ﻓﻀﻮﻟﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؟! ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‬ ‫در اﻳﻦ آﻳﺎت ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪:‬‬ ‫ﺤﻜﹸﻮ ﹶﻥ * ‪‬ﻭﹺﺇﺫﹶﺍ ‪‬ﻣﺮ‪‬ﻭﺍ ﹺﺑ ﹺﻬ ‪‬ﻢ ‪‬ﻳ‪‬ﺘﻐ‪‬ﺎ ‪‬ﻣﺰ‪‬ﻭ ﹶﻥ * ‪‬ﻭﹺﺇﺫﹶﺍ‬ ‫ﻀ‪‬‬ ‫﴿ﹺﺇﻥﱠ ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻳ ‪‬ﻦ ﺃﹶ ‪‬ﺟ ‪‬ﺮﻣ‪‬ﻮﺍ ﻛﹶﺎﻧ‪‬ﻮﺍ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻳ ‪‬ﻦ ﺁ ‪‬ﻣﻨ‪‬ﻮﺍ ‪‬ﻳ ‪‬‬ ‫ﲔ * ‪‬ﻭﹺﺇﺫﹶﺍ ‪‬ﺭﹶﺃ ‪‬ﻭ ‪‬ﻫ ‪‬ﻢ ﻗﹶﺎﻟﹸﻮﺍ ﹺﺇﻥﱠ ‪‬ﻫﺆ‪‬ﻻ ِﺀ ﹶﻟﻀ‪‬ﺎﻟﱡﻮ ﹶﻥ * ‪‬ﻭﻣ‪‬ﺎ ﹸﺃ ‪‬ﺭ ‪‬ﺳﻠﹸﻮﺍ‬ ‫ﺍ‪‬ﻧ ﹶﻘ ﹶﻠﺒ‪‬ﻮﺍ ﹺﺇﻟﹶﻰ ﹶﺃ ‪‬ﻫ ‪‬ﻠ ﹺﻬ ‪‬ﻢ ﺍ‪‬ﻧ ﹶﻘ ﹶﻠﺒ‪‬ﻮﺍ ﹶﻓ ‪‬ﻜ ﹺﻬ ‪‬‬

‫ﲔ﴾‪.٢‬‬ ‫‪‬ﻋ ﹶﻠ ‪‬ﻴ ﹺﻬ ‪‬ﻢ ﺣ‪‬ﺎ ‪‬ﻓ ‪‬ﻈ ‪‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره اﻧﻌﺎم‪ ،‬آﻳﻪ ‪.53‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره ﻣﻄﻔﻔﻴﻦ‪ ،‬آﻳﺎت ‪.33-29‬‬

‫ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻣﻜﻪ در راﺳﺘﺎي اﺳﺘﻬﺰا و ﻧﻴﺸﺨﻨﺪ و ﺳﺮزﻧﺶ و ﻣﺴﺨﺮه ﻛﺮدن اﻫﻞ اﻳﻤﺎن‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر روز اﻓﺰون ﻣﻲاﻓﺰودﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ روح و روان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬را ﺗﺤﺖﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار داد؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺻ ‪‬ﺪ ‪‬ﺭ ‪‬ﻙ ﹺﺑﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﻳﻘﹸﻮﻟﹸﻮ ﹶﻥ﴾‪» .‬ﻣﺎ ﻧﻴﻚ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﻮ از ﺑﺎﺑﺖ‬ ‫ﻚ ‪‬ﻳﻀ‪‬ﻴ ‪‬ﻖ ‪‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭﹶﻟ ﹶﻘﺪ‪ ‬ﻧ ‪‬ﻌ ﹶﻠ ‪‬ﻢ ﹶﺃﻧ‪ ‬‬ ‫اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي اﻳﺸﺎن دﻟﺘﻨﮓ ﻣﻲﺷﻮي‪«.‬‬ ‫آﻧﮕﺎه روﺣﻴﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ‬ ‫ﻣﺆﺛﺮي را ﺑﺮاي زدودن دﻟﺘﻨﮕﻲ ﺑﺮ آن ﺣﻀﺮت اراﺋﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﲔ﴾‪0.1‬‬ ‫ﻚ ﺍﹾﻟ‪‬ﻴ ‪‬ﻘ ‪‬‬ ‫ﻚ ‪‬ﺣﺘ‪‬ﻰ ‪‬ﻳ ﹾﺄ‪‬ﺗ‪‬ﻴ ‪‬‬ ‫ﻚ ‪‬ﻭ ﹸﻛ ‪‬ﻦ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ﺍﻟﺴ‪‬ﺎ ﹺﺟﺪ‪‬ﻳ ‪‬ﻦ * ﻭ‪‬ﺍ ‪‬ﻋ‪‬ﺒ ‪‬ﺪ ‪‬ﺭﺑ‪ ‬‬ ‫ﺤ ‪‬ﻤ ‪‬ﺪ ‪‬ﺭﺑ‪ ‬‬ ‫ﺢ ﹺﺑ ‪‬‬ ‫ﺴﺒ‪ ‬‬ ‫﴿ ﹶﻓ ‪‬‬ ‫»ﺗﺴﺒﻴﺢ و ﺣﻤﺪ ﺧﺪاي ﺧﻮﻳﺶ را ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي آر‪ ،‬و ﻫﻤﻮاره در زﻣﺮة‬ ‫ﺳﺠﻮدآورﻧﺪﮔﺎن ﺑﺎش؛ و ﺗﺎ ﺟﺎن در ﺑﺪن داري ﺧﺪاي ﺧﻮﻳﺶ را ﻋﺒﺎدت‬ ‫ﻛﻦ‪«.‬‬ ‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ آﻳﺎت‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﻄﺎب ﺑﻪ رﺳﻮل اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪-‬‬ ‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﻑ ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ ﹶﻠﻤ‪‬ﻮ ﹶﻥ﴾‪.٢‬‬ ‫ﺴ ‪‬ﻮ ‪‬‬ ‫ﺠ ‪‬ﻌﻠﹸﻮ ﹶﻥ ‪‬ﻣ ‪‬ﻊ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ﹺﺇﻟﹶﻬﹰﺎ ﺁ ‪‬ﺧ ‪‬ﺮ ﹶﻓ ‪‬‬ ‫ﲔ * ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻳ ‪‬ﻦ ‪‬ﻳ ‪‬‬ ‫ﺴ‪‬ﺘ ‪‬ﻬﺰﹺﺋ ‪‬‬ ‫﴿ﹺﺇﻧ‪‬ﺎ ﹶﻛ ﹶﻔ ‪‬ﻴﻨ‪‬ﺎ ‪‬ﻙ ﺍﹾﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬ ‫»ﻣﺎ ﺷﺮّ اﺳﺘﻬﺰا ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن را از ﺗﻮ دﻓﻊ ﻛﺮدهاﻳﻢ! آن ﻛﺴﺎن ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺧﺪاي‬ ‫ﻳﻜﺘﺎ‪ ،‬ﺧﺪاي دﻳﮕﺮي را ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ؛ ﻧﻴﻚ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﻧﺴﺖ!«‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﻲ اﺳﻼم را ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬

‫ﺴ‪‬ﺘ ‪‬ﻬ ﹺﺰﺋﹸﻮ ﹶﻥ﴾‪.٣‬‬ ‫ﺨﺮ‪‬ﻭﺍ ‪‬ﻣ ‪‬ﻨ ‪‬ﻬ ‪‬ﻢ ﻣ‪‬ﺎ ﻛﹶﺎﻧ‪‬ﻮﺍ ﹺﺑ ‪‬ﻪ ‪‬ﻳ ‪‬‬ ‫ﻕ ﺑﹺﺎﻟﱠ ‪‬ﺬﻳ ‪‬ﻦ ‪‬ﺳ ‪‬‬ ‫ﻚ ﹶﻓﺤ‪‬ﺎ ‪‬‬ ‫ﺉ ﹺﺑ ‪‬ﺮ ‪‬ﺳ ﹴﻞ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ﹶﻗ ‪‬ﺒ ‪‬ﻠ ‪‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭﹶﻟ ﹶﻘ ‪‬ﺪ ﺍ ‪‬ﺳ‪‬ﺘ ‪‬ﻬ ﹺﺰ ‪‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره ﺣﺠﺮ‪ ،‬آﻳﺎت ‪.99-98‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره ﺣﺠﺮ‪ ،‬آﻳﺎت ‪.96-95‬‬ ‫‪ -3‬ﺳﻮره اﻧﻌﺎم‪ ،‬آﻳﻪ ‪.10‬‬

‫‪178‬‬ ‫»ﭘﻴﺶ از ﺗﻮ ﻧﻴﺰ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﺧﺪا ﻣﻮرد اﺳﺘﻬﺰاي ﻣﺮداﻧﺸﺎن ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و‬ ‫اﺳﺘﻬﺰاﻫﺎي آﻧﺎن ﺑﺮ ﺳﺮ ﺧﻮد آن ﻣﺴﺨﺮهﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻓﺮود آﻣﺪ!«‬ ‫‪ .2‬اﻟﻘﺎي ﺷﺒﻬﻪ و ﺟﻮﺳﺎزيﻫﺎي دروﻏﻴﻦ‪ :‬در اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط‪ ،‬آﻧﻘﺪر ﮔﺴﺘﺮده و ﻣﺘﻨﻮع‬ ‫ﻋﻤﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﺮﺻﺖ و ﻣﺠﺎل ﺗﺄﻣﻞ و ﺗﻔﻜﺮ ﭘﻴﺮاﻣﻮن دﻋﻮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم را از ﻣﺮدم‬ ‫ﺳﻠﺐ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬درﺑﺎرة ﻗﺮآن‪ ،‬ﮔﺎه ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﺙ ﹶﺃﺣ‪‬ﻼ ﹴﻡ﴾‪» .‬ﺧﻮابﻫﺎي آﺷﻔﺘﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ وي ﺷﺒﻬﺎ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ و روزﻫﺎ‬ ‫ﺿﻐ‪‬ﺎ ﹸ‬ ‫﴿ﹶﺃ ‪‬‬ ‫ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﻲﻛﻨﺪ!«‬ ‫و ﮔﺎه ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫﴿‪‬ﺑ ﹺﻞ ﺍ ﹾﻓ‪‬ﺘﺮ‪‬ﺍ ‪‬ﻩ﴾‬

‫‪1‬‬

‫»از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮدش ﻣﻲﺳﺎزد و ﻣﻲﭘﺮدازد!«‬ ‫ﮔﺎه ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﺸ ‪‬ﺮ﴾‪.2‬‬ ‫﴿ﹺﺇﻧ‪‬ﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﻳ ‪‬ﻌﻠﱢ ‪‬ﻤ ‪‬ﻪ ‪‬ﺑ ‪‬‬ ‫»ﻳﻚ ﻓﺮد ﺑﺸﺮ ﺑﻪ اوﺗﻌﻠﻴﻢ دﻫﺪ!«‬ ‫دﻳﮕﺮ ﮔﺎه ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻚ ﺍ ﹾﻓ‪‬ﺘﺮ‪‬ﺍ ‪‬ﻩ ‪‬ﻭﹶﺃﻋ‪‬ﺎ‪‬ﻧ ‪‬ﻪ ‪‬ﻋ ﹶﻠ ‪‬ﻴ ‪‬ﻪ ﹶﻗ ‪‬ﻮ ‪‬ﻡ ﺁ ‪‬ﺧﺮ‪‬ﻭ ﹶﻥ﴾‪» .‬اﻳﻦ ﻳﻚ دروغ ﺑﺰرگ و‬ ‫﴿ﹺﺇ ﹾﻥ ‪‬ﻫﺬﹶﺍ ﹺﺇﻟﱠﺎ ﹺﺇﻓﹾ ‪‬‬ ‫ﺑﻲاﺳﺎس اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ و دﻳﮕﺮ دﺳﺘﻴﺎراﻧﺶ در ﺳﺎﺧﺘﻦ و‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻦ آن ﺑﻪ او ﻛﻤﻚ ﻛﺮدهاﻧﺪ!«‬ ‫ﻳﺎ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي دﻳﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻼ﴾‪.3‬‬ ‫ﲔ ﺍ ﹾﻛﺘ‪‬ﺘ‪‬ﺒﻬ‪‬ﺎ ﹶﻓ ﹺﻬ ‪‬ﻲ ‪‬ﺗ ‪‬ﻤﻠﹶﻰ ‪‬ﻋ ﹶﻠ ‪‬ﻴ ‪‬ﻪ ‪‬ﺑ ﹾﻜ ‪‬ﺮ ﹰﺓ ‪‬ﻭﹶﺃﺻ‪‬ﻴ ﹰ‬ ‫ﲑ ﺍﹾﻟﹶﺄﻭ‪‬ﻟ ‪‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭﻗﹶﺎﻟﹸﻮﺍ ﹶﺃﺳ‪‬ﺎ ‪‬ﻃ ‪‬‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره اﻧﺒﻴﺎء‪ ،‬آﻳﻪ ‪.5‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره ﻧﺤﻞ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.103‬‬ ‫‪ -3‬ﺳﻮره ﻓﺮﻗﺎن‪ ،‬آﻳﻪ ‪5‬‬

‫»اﻳﻨﻬﺎ اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺨﻪﺑﺮداري ﻛﺮده و ﺑﺎﻣﺪادان و‬ ‫ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﺎن آﻧﻬﺎ را ﺑﺮ او اﻣﻼ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ!«‬ ‫ﻳﻚ ﺑﺎر ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﻳﻚ ﻓﺮد ﺟﻨّﻲ ﻳﺎ ﻳﻚ ﺷﻴﻄﺎن ارﺗﺒﺎط دارد و ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ‬ ‫ﺟﻨّﻴﺎن و ﺷﻴﺎﻃﻴﻦ ﺑﺮ ﻛﺎﻫﻨﺎن ﻧﺎزل ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮد ﺟﻨّﻲ ﻳﺎ ﺷﻴﻄﺎن ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ او ﻧﻴﺰ ﺑﺮ‬ ‫او ﻧﺎزل ﻣﻲﺷﻮد! ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫ﲔ * ‪‬ﺗ‪‬ﻨﺰ‪ ‬ﹸﻝ ‪‬ﻋﻠﹶﻰ ﹸﻛﻞﱢ ﹶﺃﻓﱠﺎ ‪‬ﻙ ﹶﺃﺛ‪‬ﻴ ﹴﻢ﴾‪.١‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻫ ﹾﻞ ﹸﺃ‪‬ﻧﺒ‪‬ﹸﺌ ﹸﻜ ‪‬ﻢ ‪‬ﻋﻠﹶﻰ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ‪‬ﺗ‪‬ﻨﺰ‪ ‬ﹸﻝ ﺍﻟﺸ‪‬ﻴ‪‬ﺎ ‪‬ﻃ ‪‬‬

‫»ﺑﻪ اﻳﻨﺎن ﺑﮕﻮ ﻛﻪ ﺷﻴﺎﻃﻴﻦ ﺑﺮ ﺗﺒﻬﻜﺎران دروغ زن و آﻟﻮده ﺑﻪ اﻧﻮاع ﮔﻨﺎﻫﺎن‬ ‫ﻓﺮود ﻣﻲآﻳﻨﺪ؛ ﺷﻤﺎ ﻫﻴﭻ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺳﺨﺘﻲ دروغ‪ ،‬ﻳﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮري از ﻣﻦ‬ ‫ﻧﺪارﻳﺪ؛ آن وﻗﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻗﺮآن را دﺳﺘﺎورد ﻓﺮود آﻣﺪن ﺷﻴﺎﻃﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺑﻪ‬ ‫ﺣﺴﺎب ﻣﻲآورﻳﺪ؟!«‬ ‫ﺑﺎر دﻳﮕﺮ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬وي ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺑﻴﻤﺎري‬ ‫ﺟﻨﻮن ﻣﺒﺘﻼ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ را ﺗﺨﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ آﻧﮕﺎه آن ﻣﻌﺎﻧﻲ وﻣﻔﺎﻫﻴﻢ را‬ ‫در ﻗﺎﻟﺐ ﻛﻠﻤﺎت و ﺟﻤﻼت و ﻋﺒﺎرات زﻳﺒﺎ و دلاﻧﮕﻴﺰ ﻣﻲرﻳﺰد؛ درﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن‬ ‫ﺷﻴﻮهاي ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮان ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬وي ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺖ و ﻛﻼﻣﺶ ﺷﻌﺮ!‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﭘﺎﺳﺦ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫﴿ﻭ‪‬ﺍﻟﺸ‪ ‬ﻌﺮ‪‬ﺍ ُﺀ ‪‬ﻳﺘ‪‬ﹺﺒ ‪‬ﻌ ‪‬ﻬ ‪‬ﻢ ﺍﹾﻟﻐ‪‬ﺎﻭ‪‬ﻭ ﹶﻥ * ﹶﺃﹶﻟ ‪‬ﻢ ‪‬ﺗ ‪‬ﺮ ﹶﺃﻧ‪ ‬ﻬ ‪‬ﻢ ﻓ‪‬ﻲ ﹸﻛﻞﱢ ﻭ‪‬ﺍ ‪‬ﺩ ‪‬ﻳﻬﹺﻴﻤ‪‬ﻮ ﹶﻥ * ‪‬ﻭﹶﺃﻧ‪ ‬ﻬ ‪‬ﻢ ‪‬ﻳﻘﹸﻮﻟﹸﻮ ﹶﻥ ﻣ‪‬ﺎ ﻻ‬

‫‪‬ﻳ ﹾﻔ ‪‬ﻌﻠﹸﻮ ﹶﻥ﴾‪.2‬‬

‫»ﺷﺎﻋﺮان‪ ،‬ﻫﻮاداراﻧﺸﺎن ﻛﺠﺮواناﻧﺪ؛ و ﻫﺮ زﻣﺎن در اﻳﻦ وادي و آن وادي‬ ‫ﺳﺮﮔﺮداناﻧﺪ؛ ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺨﻨﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﻠﻲ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ آن ﻧﺪارﻧﺪ‪«.‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره ﺷﻌﺮا‪ ،‬آﻳﺎت ‪.222-221‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره ﺷﻌﺮاء‪ ،‬آﻳﺎت ‪.226-224‬‬

‫‪180‬‬ ‫اﻳﻦ ﺳﻪ وﻳﮋﮔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮان دارﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﻳﻨﻬﺎ در ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﻴﺮوان آن ﺣﻀﺮت راه ﻳﺎﻓﺘﮕﺎناﻧﺪ و راﻫﻨﻤﺎي دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﭘﺎرﺳﺎ و‬ ‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و دﻳﻦ و اﺧﻼق و ﻛﻮﺷﺶﻫﺎ و اﻗﺪاﻣﺎﺗﺸﺎن ﺷﺎﻳﺎن ﺗﺤﺴﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و در‬ ‫ﻫﻴﭻ ﺟﻨﺒﻪاي و در ﻫﻴﭻ زﻣﻴﻨﻪاي اﺛﺮي از ﻛﺠﺮوي در وﺟﻮد اﻳﺸﺎن ﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬از‬ ‫ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺒﻲ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺎﻋﺮان در ﻫﺮ وادي ﺳﺮﮔﺮدان‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ او ﺑﺴﻮي ﺧﺪاي واﺣﺪ و دﻳﻦ واﺣﺪ و ﺻﺮاط واﺣﺪ دﻋﻮت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ ﺟﺰ آﻧﭽﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﺟﺰ آﻧﭽﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ؛ آﻧﻮﻗﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻟﻬﻲ‬ ‫ﻛﺠﺎ و ﺷﺎﻋﺮان ﻛﺠﺎ؟! ﺷﺎﻋﺮان ﻛﺠﺎ و اﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻟﻬﻲ ﻛﺠﺎ؟!‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﺷﺒﻬﻪاي ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺑﺮﺿﺪ‪ ‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬ ‫و ﻗﺮآن و اﺳﻼم اﻟﻘﺎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻮابﻫﺎي ﻛﺎﻓﻲ و ﺷﺎﻓﻲ و واﻓﻲ ﻣﻲداد‪.‬‬ ‫ﻋﻤﺪة ﺷﺒﻬﺎت ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﺤﻮر ﺗﻮﺣﻴﺪ و ﻧﺒﻮت و ﻣﻌﺎد دور ﻣﻲزد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺷﺒﻬﺎت آﻧﺎن در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺗﻮﺣﻴﺪ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ‪ ،‬و ﻋﻼوه ﺑﺮ آن‪ ،‬زﻳﺎداﺗﻲ‬ ‫را ﺑﺮ آن ﻣﺒﺎﺣﺚ اﻓﺰود‪ ،‬و ﻗﻀﻴﺔ ﺗﻮﺣﻴﺪ را از ﻫﺮ ﺳﻮي روﺷﻦ و واﺿﺢ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ و درﻣﺎﻧﺪﮔﻲ ﺧﺪاﻳﺎن ﻗﺮﻳﺶ و دﻳﮕﺮ اﻋﺮاب را ﺑﺎ ﻋﻤﻖ و وﺳﻌﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از‬ ‫آن ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮد؛ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻲ و ﺟﺪال ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ‬ ‫ﺧﺸﻢ و ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري آﻧﺎن را ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ ﺑﺮﻣﻲاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ ،‬و آن ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎﻳﻲ را ﭘﺪﻳﺪآورد‬ ‫ﻛﻪ ﭘﺪﻳﺪ آورد‪.‬‬ ‫ﺷُﺒﻬﺎت ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﭘﻴﺮاﻣﻮن رﺳﺎﻟﺖ ﻧﺒ‪‬ﻲ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﻮد‬ ‫ﻛﻪ آﻧﺎن ﺑﺎ وﺟﻮد اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ راﺳﺘﮕﻮﻳﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و اﻣﺎﻧﺖ و ﺻﻼﺣﻴﺖ و ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎري آن‬ ‫ﺣﻀﺮت‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﺼﺐ ﻧﺒﻮت و رﺳﺎﻟﺖ ﺑﺮﺗﺮ و ﺑﺰرﮔﺘﺮ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﻳﻚ ﻓﺮد ﺑﺸﺮ ﻋﻄﺎ ﺷﻮد؛ ﺑﺸﺮ ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻓﺮﺷﺘﻪ )ﻓﺮﻳﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎده( ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎدة ﺧﺪا ﻧﻴﺰ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻋﻘﺎﻳﺪ اﻳﺸﺎن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺸﺮ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا‬

‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬دﻋﻮت ﺧﻮﻳﺶ را ﻋﻠﻨﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺮدﻣﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي دﻳﻦ و‬‫اﻳﻤﺎن ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن دﭼﺎر ﺣﻴﺮت ﺷﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬

‫ﻕ﴾‪.١‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭﻗﹶﺎﻟﹸﻮﺍ ﻣ‪‬ﺎ ﹺﻝ ‪‬ﻫﺬﹶﺍ ﺍﻟﺮ‪‬ﺳ‪‬ﻮ ﹺﻝ ‪‬ﻳ ﹾﺄ ﹸﻛ ﹸﻞ ﺍﻟﻄﱠﻌ‪‬ﺎ ‪‬ﻡ ‪‬ﻭ‪‬ﻳ ‪‬ﻤﺸ‪‬ﻲ ﻓ‪‬ﻲ ﺍﹾﻟﹶﺄ ‪‬ﺳﻮ‪‬ﺍ ﹺ‬

‫»اﻳﻦ ﭼﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻓﺮﺳﺘﺎدهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻏﺬا ﻣﻲﺧﻮرد و در ﻛﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار‬ ‫ﻗﺪم ﻣﻲزﻧﺪ؟!«‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﺮاي ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﭼﻴﺰي‬ ‫ﻧﺎزل ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺸ ﹴﺮ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ‪‬ﺷ ‪‬ﻲ ٍﺀ﴾‪.‬‬ ‫﴿ﻣ‪‬ﺎ ﹶﺃ‪‬ﻧ ‪‬ﺰ ﹶﻝ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ‪‬ﻋﻠﹶﻰ ‪‬ﺑ ‪‬‬ ‫و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﭘﺎﺳﺦ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫ﺱ﴾‪.٢‬‬ ‫ﻯ ﻟ‪‬ﻠﻨ‪‬ﺎ ﹺ‬ ‫ﺏ ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻱ ﺟ‪‬ﺎ َﺀ ﹺﺑ ‪‬ﻪ ﻣ‪‬ﻮﺳ‪‬ﻰ ﻧ‪‬ﻮﺭﹰﺍ ‪‬ﻭﻫ‪‬ﺪ ‪‬‬ ‫﴿ ﹸﻗ ﹾﻞ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ﹶﺃ‪‬ﻧ ‪‬ﺰ ﹶﻝ ﺍﹾﻟ ‪‬ﻜﺘ‪‬ﺎ ‪‬‬

‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬آن ﻛﺘﺎﺑﻲ را ﻛﻪ ﻣﻮﺳﻲ آورد‪ ،‬و ﻧﻮر و ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻮد‪،‬‬ ‫ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﻧﺎزل ﻛﺮده ﺑﻮد؟!«‬ ‫ﭘﺮواﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و اﻋﺘﺮاف داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻮﺳﻲ ﻳﻚ ﻓﺮد ﺑﺸﺮ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﺷﺒﻬﺔ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺟﻤﻠﮕﻲ اﻗﻮام ﭘﻴﺸﻴﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫رﺳﻮﻻن ﺧﺪا از راه ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﺸ ‪‬ﺮ ‪‬ﻣ ﹾﺜ ﹸﻠﻨ‪‬ﺎ﴾‪.3‬‬ ‫﴿ﹺﺇ ﹾﻥ ﹶﺃ‪‬ﻧ‪‬ﺘ ‪‬ﻢ ﹺﺇﻟﱠﺎ ‪‬ﺑ ‪‬‬ ‫»ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﻫﺴﺘﻴﺪ!«‬ ‫و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺧﺪا ﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲدادﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﺸ ‪‬ﺮ ‪‬ﻣ ﹾﺜ ﹸﻠ ﹸﻜ ‪‬ﻢ ‪‬ﻭﹶﻟﻜ‪‬ﻦ‪ ‬ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ‪‬ﻳ ‪‬ﻤﻦ‪ ‬ﻋﻠﹶﻰ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ‪‬ﻳﺸ‪‬ﺎ ُﺀ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ‪‬ﻋﺒ‪‬ﺎ ‪‬ﺩ ‪‬ﻩ﴾‪.4‬‬ ‫ﺤ ‪‬ﻦ ﹺﺇﻟﱠﺎ ‪‬ﺑ ‪‬‬ ‫﴿ﹺﺇ ﹾﻥ ‪‬ﻧ ‪‬‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره ﻓﺮﻗﺎن‪ ،‬آﻳﻪ ‪.7‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره اﻧﻌﺎم‪ ،‬آﻳﻪ ‪.91‬‬ ‫‪ -3‬ﺳﻮره اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.10‬‬ ‫‪ -4‬ﺳﻮره اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.11‬‬

‫‪182‬‬ ‫»ﻣﺎ ﻫﻢ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎﻳﻴﻢ؛ اﻣﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﻨّﺖ ﻣﻲﮔﺬارد!‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻄﻠﺐ اﻳﻨﻜﻪ اﻧﺒﻴﺎء و رﺳﻞ ﺑﺎﻳﺪ از اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﺑﺸﺮ ﺑﻮدن ﺑﺎ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮدن ﻫﻴﭻ ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﻲ ﻧﺪارد‪«.‬‬ ‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﻲ اﺳﻼم اﻋﺘﺮاف داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ و‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ و ﻣﻮﺳﻲ ‪-‬ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم‪ -‬ﻫﻢ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﺧﺪا و ﻫﻢ از اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪،‬‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻣﺠﺎﻟﻲ ﺑﺮاي اﻳﺸﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺷﺒﻬﻪ ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ‬ ‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي ﻋﻬﺪهدار ﺷﺪن رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻛﺴﻲ را ﺟﺰ اﻳﻦ ﻳﺘﻴﻢ ﻣﺴﻜﻴﻦ‬ ‫ﻧﻴﺎﻓﺖ؟! اﻳﻦ درﺳﺖ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﺰرﮔﺎن و ﺳﺮان ﻣﻜﻪ و ﻃﺎﺋﻒ را ﻛﻨﺎر ﺑﺰﻧﺪ و اﻳﻦ‬ ‫ﺑﻴﻨﻮا را ﻓﺮﺳﺘﺎدة ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪:‬‬ ‫﴿ﹶﻟﻮ‪‬ﻻ ‪‬ﻧﺰ‪ ‬ﹶﻝ ‪‬ﻫﺬﹶﺍ ﺍ ﹾﻟ ﹸﻘﺮ‪‬ﺁ ﹸﻥ ‪‬ﻋﻠﹶﻰ ‪‬ﺭ ‪‬ﺟ ﹴﻞ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ﺍﹾﻟ ﹶﻘ ‪‬ﺮ‪‬ﻳ‪‬ﺘ ‪‬ﻴ ﹺﻦ ‪‬ﻋﻈ‪‬ﻴ ﹴﻢ﴾‪.1‬‬ ‫»ﭼﺮا اﻳﻦ ﻗﺮآن ﺑﺮ ﻳﻜﻲ از ﻣﺮدان ﺑﺰرگ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دو ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ ﻓﺮود‬ ‫ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ؟!«‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﭘﺎﺳﺦ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫ﻚ﴾‪.2‬‬ ‫ﺖ ‪‬ﺭﺑ‪ ‬‬ ‫ﺴﻤ‪‬ﻮ ﹶﻥ ‪‬ﺭ ‪‬ﺣ ‪‬ﻤ ‪‬‬ ‫﴿ﹶﺃ ‪‬ﻫ ‪‬ﻢ ‪‬ﻳ ﹾﻘ ِ‬ ‫»ﻣﮕﺮ اﻳﻨﺎن ﻣﺘﺼﺪ‪‬ي ﺗﻮزﻳﻊ رﺣﻤﺖ ﺧﺪاي ﺗﻮاﻧﺪ؟!«‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر اﻳﻨﻜﻪ وﺣﻲ و رﺳﺎﻟﺖ رﺣﻤﺖ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬و ﺧﺪا ﺧﻮد ﻧﻴﻚ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ‬ ‫رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮﻳﺶ را ﻛﺠﺎ ﻗﺮار دﻫﺪ‪:‬‬ ‫ﺠ ‪‬ﻌ ﹸﻞ ﹺﺭﺳ‪‬ﺎﹶﻟ‪‬ﺘ ‪‬ﻪ﴾‪.3‬‬ ‫ﺚ ‪‬ﻳ ‪‬‬ ‫﴿ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ﹶﺃ ‪‬ﻋ ﹶﻠ ‪‬ﻢ ‪‬ﺣ ‪‬ﻴ ﹸ‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره زﺧﺮف‪ ،‬آﻳﻪ ‪.31‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره زﺧﺮف‪ ،‬آﻳﻪ ‪.32‬‬ ‫‪ -3‬ﺳﻮره اﻧﻌﺎم‪ ،‬آﻳﻪ ‪.124‬‬

‫از اﻳﻨﺠﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﺷﺒﻬﻪ دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪﻧﺪ؛ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن دﻧﻴﺎ ﺑﺎ‬ ‫ﺣﺸَﻢ اﻳﻦ ﻃﺮف و آن ﻃﺮف ﻣﻲروﻧﺪ و از اﺑﻬﺖ و ﺟﻼل و‬ ‫ﺧﺪ‪‬م و ‪‬‬ ‫ﻣﻮﻛﺐ ﺧﺎص‪ ‬و َ‬ ‫ﺟﺒﺮوت ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﻪ اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎم ﺑﺮگ و ﺳﺎز زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ؛‬ ‫اﮔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﺑﺎﻳﺪ در ﻛﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬ ‫ﻟﻘﻤﻪاي ﻧﺎن ﺑﺮود؟!‬ ‫ﻚ ﹶﻓ‪‬ﻴﻜﹸﻮ ﹶﻥ ‪‬ﻣ ‪‬ﻌ ‪‬ﻪ ‪‬ﻧﺬ‪‬ﻳﺮﹰﺍ * ﹶﺃ ‪‬ﻭ ‪‬ﻳ ﹾﻠﻘﹶﻰ ﹺﺇﹶﻟ ‪‬ﻴﻪ‪ ‬ﹶﻛ ‪‬ﻨ ‪‬ﺰ ﹶﺃ ‪‬ﻭ ‪‬ﺗﻜﹸﻮ ﹸﻥ ﹶﻟ ‪‬ﻪ ‪‬ﺟﻨ‪ ‬ﹲﺔ ‪‬ﻳ ﹾﺄ ﹸﻛ ﹸﻞ ‪‬ﻣ ‪‬ﻨﻬ‪‬ﺎ‬ ‫﴿ﹶﻟﻮ‪‬ﻻ ﹸﺃ‪‬ﻧ ﹺﺰ ﹶﻝ ﹺﺇﹶﻟ ‪‬ﻴ ‪‬ﻪ ‪‬ﻣ ﹶﻠ ‪‬‬

‫ﺴﺤ‪‬ﻮﺭﹰﺍ﴾‪.١‬‬ ‫ﻼ ‪‬ﻣ ‪‬‬ ‫‪‬ﻭﻗﹶﺎ ﹶﻝ ﺍﻟﻈﱠﺎ‪‬ﻟﻤ‪‬ﻮ ﹶﻥ ﹺﺇ ﹾﻥ ‪‬ﺗﺘ‪‬ﹺﺒﻌ‪‬ﻮ ﹶﻥ ﹺﺇﻟﱠﺎ ‪‬ﺭ ‪‬ﺟ ﹰ‬

‫»ﭼﺮا ﻫﻤﺮاه او ﻳﻚ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻓﺮود ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ او ﻣﺸﺘﺮﻛﺎً ﺑﻪ اﻧﺬار ﻣﺮدم‬ ‫ﺑﭙﺮدازد؟ ﻳﺎ آﻧﻜﻪ ﮔﻨﺠﻲ ﭘﺮ زر و ﺳﻴﻢ از آﺳﻤﺎن ﺑﺮاي او اﻓﻜﻨﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؟‬ ‫ﻳﺎ دﺳﺖ ﻛﻢ ﺑﺎغ و ﺑﺎﻏﭽﻪاي ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺑﺎ آن روزﮔﺎر ﺑﮕﺬارﻧﺪ؟!« و ﺑﺎﻻﺧﺮه‬ ‫اﻳﻦ ﺳﺘﻤﻜﺎران ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ آﻣﺪهاﻳﺪ ﭘﻴﺮو ﻣﺮدي ﺟﺎدو ﺷﺪه ﮔﺮدﻳﺪهاﻳﺪ!«‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﺷﺒﻬﻪ را ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ داد ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮلﺧﺪا اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ‪ ،‬وﻇﻴﻔﻪ او‬ ‫اﺑﻼغ رﺳﺎﻟﺖ اﻟﻬﻲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺻﻐﻴﺮ و ﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬و ﻧﺎﺗﻮان و ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮﺗﺮ و ﻓﺮوﺗﺮ‪ ،‬و آزاده و‬ ‫ﺑﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺎ اﺑﻬﺖ و ﺟﻼل و ﺟﺒﺮوت و ﺧﺪم و ﺣﺸﻢ و‬ ‫ﭘﺎﺳﺪاران و ﭘﻴﺸﻘﺮاوﻻن‪ -‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن و ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‪ -‬در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم‬ ‫رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﻣﺮدم ﻧﺎﺗﻮان و ﺿﻌﻴﻒ ﺑﻪ داﻣﺎن او ﻧﻤﻲرﺳﺪ و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ از‬ ‫وﺟﻮد او ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺑﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﻫﻢ ﻋﺒﺎرت از ﻫﻤﻴﻦ اﻓﺮادي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ‬ ‫ﺣﺴﺎب ﻧﻤﻲآﻳﻨﺪ؛ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻧﻘﺾ ﻏﺮض ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و دﻳﮕﺮ ﺧﺎﺻﻴﺖ و ﻓﺎﻳﺪهاي‬ ‫ﺑﺮاي رﺳﺎﻟﺖ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره ﻓﺮﻗﺎن‪ ،‬آﻳﺎت ‪.8-7‬‬

‫‪184‬‬ ‫در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﻌﺎد و ﺣﺸﺮ و ﻧﺸﺮ و رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺠﺰ ﺗﻌﺠﺐ و اﺳﺘﺒﻌﺎد‪ ،‬و اﮔﺮ و ﻣﮕﺮ‪ ،‬ﭼﻴﺰي در‬ ‫ﭼﻨﺘﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬ ‫﴿ﻗﹶﺎﻟﹸﻮﺍ ﹶﺃﹺﺇﺫﹶﺍ ‪‬ﻣ ‪‬ﺘﻨ‪‬ﺎ ‪‬ﻭ ﹸﻛﻨ‪‬ﺎ ‪‬ﺗﺮ‪‬ﺍﺑﹰﺎ ‪‬ﻭ ‪‬ﻋﻈﹶﺎﻣﹰﺎ ﹶﺃﹺﺇﻧ‪‬ﺎ ﹶﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﺒﻌ‪‬ﻮﺛﹸﻮ ﹶﻥ * ﹶﺃﻭ‪‬ﺁﺑ‪‬ﺎ ‪‬ﺅﻧ‪‬ﺎ ﺍﹾﻟﹶﺄﻭ‪‬ﻟﹸﻮ ﹶﻥ﴾‪.١‬‬ ‫»ﻣﮕﺮ ﻣﻲﺷﻮد ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻣﺎ ﻣﺮدﻳﻢ و ﺧﺎك ﺷﺪﻳﻢ و اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎي ﻣﺎ‬ ‫ﭘﻮﺳﻴﺪ؛ از ﻧﻮ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﺷﻮﻳﻢ؟ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﭘﺪران و ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﻣﺎ؟!«‬ ‫ﻳﺎ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻚ ‪‬ﺭ ‪‬ﺟ ‪‬ﻊ ‪‬ﺑﻌ‪‬ﻴ ‪‬ﺪ﴾‪» .‬اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻲ ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻌﻴﺪ اﺳﺖ!«‬ ‫﴿ ﹶﺫ‪‬ﻟ ‪‬‬ ‫ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬را ﻳﻚ ﻓﺮد ﻋﺠﻴﺐ و ﻏﺮﻳﺐ ﺟﻠﻮه‬ ‫دﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﻋﺠﻴﺐ و ﻏﺮﻳﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺣﺮﻓﻬﺎي ﻋﺠﻴﺐ و ﻏﺮﻳﺐ ﻣﻲزﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﻳﺎ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻕ ﹺﺇﻧ‪ ‬ﹸﻜ ‪‬ﻢ ﹶﻟﻔ‪‬ﻲ ‪‬ﺧ ﹾﻠ ﹴﻖ ‪‬ﺟﺪ‪‬ﻳ ‪‬ﺪ * ﹶﺃ ﹾﻓ‪‬ﺘﺮ‪‬ﻯ‬ ‫﴿ ‪‬ﻫ ﹾﻞ ‪‬ﻧ ‪‬ﺪﱡﻟ ﹸﻜ ‪‬ﻢ ‪‬ﻋﻠﹶﻰ ‪‬ﺭ ‪‬ﺟ ﹴﻞ ‪‬ﻳ‪‬ﻨﺒ‪‬ﹸﺌ ﹸﻜ ‪‬ﻢ ﹺﺇﺫﹶﺍ ‪‬ﻣﺰ‪ ‬ﹾﻗ‪‬ﺘ ‪‬ﻢ ﹸﻛﻞﱠ ‪‬ﻣ ‪‬ﻤﺰ‪ ‬ﹴ‬ ‫‪‬ﻋﻠﹶﻰ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ﹶﻛﺬ‪‬ﺑﹰﺎ ﹶﺃ ‪‬ﻡ ﹺﺑ ‪‬ﻪ ﹺﺟﻨ‪ ‬ﹲﺔ﴾‪.٢‬‬

‫»ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻣﺮدي را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﺘﻼﺷﻲ ﺷﺪﻳﺪ و از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ از ﻧﻮ ﺑﺎ آﻓﺮﻳﻨﺸﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﻴﺪ‬ ‫ﮔﻔﺖ؟ ﻧﻤﻲداﻧﻴﻢ اﻳﻦ ﻣﺮد ﺑﻪ ﺧﺪا دروغ ﻣﻲﺑﻨﺪد؟ ﻳﺎ دﭼﺎر ﺟﻨﻮن ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ؟!«‬ ‫ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺷﺎﻋﺮﺷﺎن ﻣﻲﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫اَ ‪‬ﻣﻮ‪‬ت‪ُ ‬ﺛﻢ‪ ‬ﺑ ‪‬ﻌﺚٌ ُﺛﻢ‪ ‬ﺣ‪‬ﺸﺮُ؟‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره ﺻﺎﻓّﺎت‪ ،‬آﻳﺎت ‪.17-16‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره ﺳﺒﺄ‪ ،‬آﻳﺎت ‪.8-7‬‬

‫ﺣﺪﻳﺚُ ﺧُﺮاﻓﺔٍ ﻳﺎ اُم‪ ‬ﻋﻤﺮوٍ!‬

‫»آﻳﺎ ﻣﺮگ اﺳﺖ و ﭘﺲ از آن ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﺷﺪن و ﭘﺲ از آن ﺣﺸﺮ و ﻧﺸﺮ و‬ ‫رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ؟ اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻤﻪ ﺧﺮاﻓﺎت اﺳﺖ‪ ،‬اي ام‪ ‬ﻋﻤﺮو!«‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن‪ ،‬از راه ﺑﺎز ﻛﺮدن ﭼﺸﻢ ﺑﺼﻴﺮت آﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ در دﻧﻴﺎ‬ ‫ﻣﻲﮔﺬرد‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺳﺘﻤﮕﺮان اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺳﺰاي ﺳﺘﻤﮕﺮي‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﻣﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺘﻤﺪﻳﺪﮔﺎن ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺣﻖ ﺧﻮدﺷﺎن را از‬ ‫ﺳﺘﻤﮕﺮان ﺑﺎزﺳﺘﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﻣﻴﺮﻧﺪ؛ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران ﺧﻮش ﻋﻤﻞ و درﺳﺘﻜﺎر‪ ،‬ﺑﺪون آﻧﻜﻪ ﭘﺎداش‬ ‫اﺣﺴﺎن و راﺳﺘﻲ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬از دﻧﻴﺎ ﻣﻲروﻧﺪ؛ و ﺗﺒﻬﻜﺎران ﺑﺪﻋﻤﻞ و ﺑﺪﻛﺮدار‪،‬‬ ‫ﺑﺪون آﻧﻜﻪ از ﺑﺎﺑﺖ ﻋﻤﻞ ﺑﺪﺷﺎن ﻛﻴﻔﺮ ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬از دﻧﻴﺎ ﻣﻲروﻧﺪ؛ اﮔﺮ ﺣﺸﺮ و ﻧﺸﺮ و‬ ‫رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ و زﻧﺪﮔﻲ اﺑﺪي و ﭘﺎداش و ﻛﻴﻔﺮ ﭘﺲ از ﻣﺮگ در ﻛﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺘﻤﮕﺮ و‬ ‫ﺳﺘﻤﺪﻳﺪه ﻳﻜﺴﺎن و ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر و ﺑﺪﻛﺮدار ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺳﺘﻤﮕﺮان و‬ ‫ﺗﺒﻬﻜﺎران ﺧﻮﺷﺒﺨﺖﺗﺮ و ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪﺗﺮ از ﺳﺘﻤﺪﻳﺪﮔﺎن و ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد؛ و‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي – ﺑﻲﺣﺮف و ﺳﺨﻦ‪ -‬ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺗﺼﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻈﺎم ﺧﻠﻘﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻓﺴﺎدي اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺎﻳﻪﮔﺬاري ﻛﻨﺪ؟! ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل‬ ‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺤ ﹸﻜﻤ‪‬ﻮ ﹶﻥ﴾‪.1‬‬ ‫ﻒ ‪‬ﺗ ‪‬‬ ‫ﲔ * ﻣ‪‬ﺎ ﹶﻟ ﹸﻜ ‪‬ﻢ ﹶﻛ ‪‬ﻴ ‪‬‬ ‫ﺠ ﹺﺮ ‪‬ﻣ ‪‬‬ ‫ﲔ ﻛﹶﺎﹾﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬ ‫ﺴ ‪‬ﻠ ‪‬ﻤ ‪‬‬ ‫ﺠ ‪‬ﻌ ﹸﻞ ﺍﹾﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬ ‫﴿ﹶﺃ ﹶﻓ‪‬ﻨ ‪‬‬ ‫»ﻣﮕﺮ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﺑﺎ ﻣﺠﺮﻣﺎن ﻳﻜﺴﺎن ﻗﺮار دﻫﻴﻢ؟! ﭼﻪ ﺧﺒﺮﺗﺎن‬ ‫اﺳﺖ؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ داوري ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟!«‬ ‫و ﻧﻴﺰ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﲔ‬ ‫ﺠ ‪‬ﻌ ﹸﻞ ﺍﹾﻟ ‪‬ﻤﺘ‪ ‬ﻘ ‪‬‬ ‫ﺽ ﹶﺃ ‪‬ﻡ ‪‬ﻧ ‪‬‬ ‫ﺴﺪ‪‬ﻳ ‪‬ﻦ ﻓ‪‬ﻲ ﺍﹾﻟﹶﺄ ‪‬ﺭ ﹺ‬ ‫ﺕ ﻛﹶﺎﹾﻟﻤ‪ ‬ﹾﻔ ِ‬ ‫ﺠ ‪‬ﻌ ﹸﻞ ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻳ ‪‬ﻦ ﺁ ‪‬ﻣﻨ‪‬ﻮﺍ ‪‬ﻭ ‪‬ﻋ ‪‬ﻤﻠﹸﻮﺍ ﺍﻟﺼ‪‬ﺎ‪‬ﻟﺤ‪‬ﺎ ‪‬‬ ‫﴿ﹶﺃ ‪‬ﻡ ‪‬ﻧ ‪‬‬

‫ﻛﹶﺎﹾﻟ ﹸﻔﺠ‪‬ﺎ ﹺﺭ﴾‪.2‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره ﻗﻠﻢ‪ ،‬آﻳﺎت ‪.36-35‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره ﺻﺎد‪ ،‬آﻳﻪ ‪.28‬‬

‫‪186‬‬ ‫»ﻳﺎ ﻣﮕﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ اﻫﻞ اﻳﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻔﺴﺪﻳﻦ‬ ‫ﻓﻲاﻻرض ﻗﺮار دﻫﻴﻢ؟ ﻳﺎ ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎران را در ردﻳﻒ ﺗﺒﻬﻜﺎران ﻗﺮار دﻫﻴﻢ؟!«‬ ‫و ﻧﻴﺰ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺕ‬ ‫ﺠﻌ‪ ‬ﹶﻠ ‪‬ﻬ ‪‬ﻢ ﻛﹶﺎﻟﱠﺬ‪‬ﻳ ‪‬ﻦ ﺁ ‪‬ﻣﻨ‪‬ﻮﺍ ‪‬ﻭ ‪‬ﻋ ‪‬ﻤﻠﹸﻮﺍ ﺍﻟﺼ‪‬ﺎ‪‬ﻟﺤ‪‬ﺎ ‪‬‬ ‫ﺕ ﹶﺃ ﹾﻥ ‪‬ﻧ ‪‬‬ ‫ﺐ ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻳ ‪‬ﻦ ﺍ ‪‬ﺟ‪‬ﺘ ‪‬ﺮﺣ‪‬ﻮﺍ ﺍﻟﺴ‪‬ﻴ‪‬ﺌﹶﺎ ‪‬‬ ‫ﺴ ‪‬‬ ‫﴿ﹶﺃ ‪‬ﻡ ‪‬ﺣ ِ‬

‫ﺤ ﹸﻜﻤ‪‬ﻮ ﹶﻥ﴾‪.1‬‬ ‫ﺤﻴ‪‬ﺎ ‪‬ﻫ ‪‬ﻢ ‪‬ﻭ ‪‬ﻣﻤ‪‬ﺎ‪‬ﺗ ‪‬ﻬ ‪‬ﻢ ﺳ‪‬ﺎ َﺀ ﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﻳ ‪‬‬ ‫‪‬ﺳﻮ‪‬ﺍ ًﺀ ‪‬ﻣ ‪‬‬

‫»ﻳﺎ آن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﺑﺪ ﺑﺴﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن‬ ‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ آﻧﺎن را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﺑﺎ اﻳﻤﺎن و درﺳﺖ ﻛﺮدار ﻗﺮار‬ ‫دﻫﻴﻢ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ زﻧﺪﮔﻲ و ﻣﺮﮔﺸﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺪ داوري‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ!«‬ ‫در ﭘﺎﺳﺦ اﺳﺘﺒﻌﺎدﻫﺎي ﻣﻨﻜﺮان زﻧﺪﮔﻲ دوﺑﺎره و ﺣﻴﺎت اﺑﺪي اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫﴿ﹶﺃﹶﺃ‪‬ﻧ‪‬ﺘ ‪‬ﻢ ﹶﺃ ‪‬ﺷﺪ‪ ‬ﺧﻠﹾﻘﹰﺎ ﹶﺃ ﹺﻡ ﺍﻟﺴ‪‬ﻤ‪‬ﺎ ُﺀ ‪‬ﺑﻨ‪‬ﺎﻫ‪‬ﺎ﴾‪.2‬‬ ‫»آﻳﺎ ﺷﻤﺎ آﻓﺮﻳﻨﺶ ﭘﻴﭽﻴﺪهﺗﺮي دارﻳﺪ ﻳﺎ آﺳﻤﺎن؟!«‬ ‫و ﻧﻴﺰ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫ﺨ ﹾﻠ ‪‬ﻘ ﹺﻬﻦ‪ ‬ﹺﺑﻘﹶﺎ ‪‬ﺩ ﹴﺭ ‪‬ﻋﻠﹶﻰ ﹶﺃ ﹾﻥ‬ ‫ﺽ ‪‬ﻭﹶﻟ ‪‬ﻢ ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ ‪‬ﻲ ﹺﺑ ‪‬‬ ‫ﺕ ﻭ‪‬ﺍﹾﻟﹶﺄ ‪‬ﺭ ‪‬‬ ‫﴿ﹶﺃ ‪‬ﻭﹶﻟ ‪‬ﻢ ‪‬ﻳ ‪‬ﺮﻭ‪‬ﺍ ﹶﺃﻥﱠ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻱ ‪‬ﺧ ﹶﻠ ‪‬ﻖ ﺍﻟﺴ‪‬ﻤ‪‬ﺎﻭ‪‬ﺍ ‪‬‬

‫ﺤﹺﻴﻲ‪ ‬ﺍﹾﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﻮﺗ‪‬ﻰ ‪‬ﺑﻠﹶﻰ ﹺﺇﻧ‪ ‬ﻪ ‪‬ﻋﻠﹶﻰ ﹸﻛﻞﱢ ‪‬ﺷ ‪‬ﻲ ٍﺀ ﹶﻗﺪ‪‬ﻳ ‪‬ﺮ﴾‪.3‬‬ ‫‪‬ﻳ ‪‬‬

‫»و آﻳﺎ ﻧﺪﻳﺪهاﻳﺪ و ﻧﺴﻨﺠﻴﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪي ﻛﻪ آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦ را آﻓﺮﻳﺪه‪،‬‬ ‫و از آﻓﺮﻳﺪن آﻧﻬﺎ ﺧﺴﺘﻪ و ﻣﺎﻧﺪه ﻧﮕﺮدﻳﺪه‪ ،‬ﻫﻢ ﺗﻮاﻧﺎ اﺳﺖ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺮدﮔﺎن را‬ ‫زﻧﺪه ﮔﺮداﻧﺪ؛ و اﻟﺒﺘﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ زﻳﺮا ﻛﻪ او ﺑﺮ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﺗﻮاﻧﺎ اﺳﺖ‪«.‬‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره ﺟﺎﺛﻴﻪ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.21‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره ﻧﺎزﻋﺎت‪ ،‬آﻳﻪ ‪.27‬‬ ‫‪ -3‬ﺳﻮره اﺣﻘﺎف‪ ،‬آﻳﻪ ‪.33‬‬

‫و ﻧﻴﺰ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫ﺸﹶﺄ ﹶﺓ ﺍﹾﻟﺄﹸﻭﻟﹶﻰ ﹶﻓ ﹶﻠﻮ‪‬ﻻ ‪‬ﺗ ﹶﺬﻛﱠﺮ‪‬ﻭ ﹶﻥ﴾‪.1‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭﹶﻟ ﹶﻘ ‪‬ﺪ ‪‬ﻋ ‪‬ﻠ ‪‬ﻤ‪‬ﺘ ‪‬ﻢ ﺍﻟﻨ‪ ‬‬ ‫»ﺷﻤﺎ ﻛﻪ از ﻣﺮدم ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺎﺧﺒﺮﻳﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻧﻤﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﺪ و‬ ‫درﻧﻤﻲﻳﺎﺑﻴﺪ؟!«‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ در اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط ﻳﻚ اﺻﻞ ﻛﻠّﻲ را ﻛﻪ ﻋﻘﻼً و ﻋﺮﻓﺎً ﻣﻌﻠﻮم و ﻗﻄﻌﻲ اﺳﺖ‬ ‫ﻣﻄﺮح ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪن اﻧﺴﺎن ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﺪا ﺳﺎدهﺗﺮ از‬ ‫اﺻﻞ آﻓﺮﻳﻨﺶ آﻧﺎن اﺳﺖ‪ ﴿ :‬ﻭ ‪‬ﻫ ‪‬ﻮ ﹶﺃ ‪‬ﻫ ‪‬ﻮ ﹸﻥ ‪‬ﻋ ﹶﻠ ‪‬ﻴ ‪‬ﻪ﴾‪ .2‬و ﻧﻴﺰ ﻓﺮﻣﻮد‪ ﴿ :‬ﹶﻛﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﺑ ‪‬ﺪﹾﺃﻧ‪‬ﺎ ﹶﺃﻭ‪ ‬ﹶﻝ ‪‬ﺧ ﹾﻠ ﹴﻖ‬ ‫‪‬ﻧﻌ‪‬ﻴ ‪‬ﺪ ‪‬ﻩ﴾‪» .٣‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ را آﻏﺎز ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬آﻧﺮا دوﺑﺎره ﺑﺎزﻣﻲﮔﺮداﻧﻴﻢ! و‬ ‫ﺨ ﹾﻠ ﹺﻖ ﺍﹾﻟﹶﺄﻭ‪ ‬ﹺﻝ﴾‪» 4‬ﻣﮕﺮ ﻣﺎ از آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺧﺴﺘﻪ و ﻣﺎﻧﺪه ﺷﺪﻳﻢ؟!«‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬ﹶﺃ ﹶﻓ ‪‬ﻌﻴﹺﻴﻨ‪‬ﺎ ﺑﹺﺎﹾﻟ ‪‬‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺷﺒﻬﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن دﻋﻮت‬ ‫اﺳﻼم اﻟﻘﺎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻮابﻫﺎي ﻛﺎﻓﻲ و ﺷﺎﻓﻲ اراﺋﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎن ﺧﺮدﻣﻨﺪ‬ ‫و ﺻﺎﺣﺒﺪﻟﻲ را ﻗﺎﻧﻊ ﻣﻲﮔﺮداﻧﻴﺪ؛ اﻣﺎ‪ ،‬آﻧﺎن اﺳﻴﺮ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻲﻫﺎي درون ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ از راه اﺳﺘﻜﺒﺎر و ﺑﺮﺗﺮيﺟﻮﻳﻲ‪ ،‬رأي و ﻧﻈﺮ ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﺮ دﻳﮕﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن‬ ‫ﺧﺪا ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﻨﻨﺪ؛ از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﻫﻤﻮاره در وادي ﺣﻴﺮت ﺳﺮﮔﺮدان ﻣﻲﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﺗﺤﺮﻳﻢ ﮔﻮش ﻓﺮادادن ﺑﻪ ﻗﺮآن‪ ،‬و ﺗﺮوﻳﺞ اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎي ﻛﻬﻦ ﺑﺮاي روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ‬ ‫ﻗﺮآن‪ :‬ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻣﻜﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻟﻘﺎي اﻳﻦ ﺷﺒﻬﺎت‪ ،‬ﻋﻤﻼً ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﺷﻴﻮهاي ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻗﺮآن ﮔﻮش ﻓﺮا دﻫﻨﺪ‪ ،‬و دﻋﻮت اﺳﻼم ﺑﻪ‬ ‫ﮔﻮش ﻣﺮدم ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﻛﻪ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮام اﺳﻼم در ﻣﻘﺎم دﻋﻮت ﻓﺮد ﻳﺎ‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره واﻗﻌﻪ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.62‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره روم‪ ،‬آﻳﻪ ‪.27‬‬ ‫‪ -3‬ﺳﻮره اﻧﺒﻴﺎء‪ ،‬آﻳﻪ ‪.104‬‬ ‫‪ -4‬ﺳﻮره ﻗﺎف‪ ،‬آﻳﻪ ‪.15‬‬

‫‪188‬‬ ‫اﻓﺮادي ﺑﻪ دﻳﻦ ا ﺳﻼم ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ا ﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﻳﺴﺘﺎدهاﻧﺪ ﻳﺎ ﻗﺮآن‬ ‫ﺗﻼوت ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم را از اﻃﺮاف آن ﺣﻀﺮت دور ﻣﻲﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ؛ ﺳﺮو ﺻﺪا و ﻏﻮﻏﺎ‬ ‫راه ﻣﻲاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ؛ آواز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ؛ ﻣﻌﺮﻛﻪﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل‬ ‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺴ ‪‬ﻤﻌ‪‬ﻮﺍ ‪‬ﻟ ‪‬ﻬﺬﹶﺍ ﺍﹾﻟ ﹸﻘﺮ‪‬ﺁ ‪‬ﻥ ﻭ‪‬ﺍﹾﻟ ‪‬ﻐﻮ‪‬ﺍ ﻓ‪‬ﻴ ‪‬ﻪ ﹶﻟ ‪‬ﻌﻠﱠ ﹸﻜ ‪‬ﻢ ‪‬ﺗ ‪‬ﻐ ‪‬ﻠﺒ‪‬ﻮ ﹶﻥ﴾‪.1‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭﻗﹶﺎ ﹶﻝ ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻳ ‪‬ﻦ ﹶﻛ ﹶﻔﺮ‪‬ﻭﺍ ﻻ ‪‬ﺗ ‪‬‬ ‫»ﻛﺎﻓﺮ ﻛﻴﺸﺎن ﻣﻜﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺮآن ﮔﻮش ﻓﺮا ﻧﺪﻫﻴﺪ‪ ،‬و درﺣﻴﻦ ﺗﻼوت‬ ‫ﻗﺮآن ﺳﺮو ﺻﺪاﻫﺎي ﺑﻲﻣﻌﻨﺎ راه ﺑﻴﺎﻧﺪازﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻴﺪ ﺑﺮ او ﻏﻠﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ!«‬ ‫ﻛﻔﺎر ﻣﻜﻪ آﻧﭽﻨﺎن ﭘﺎي اﻳﻦ ﻛﺎر اﻳﺴﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺗﺎ اواﺧﺮ ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻌﺜﺖ ﻫﺮﮔﺰ اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ را ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﻣﺠﺎﻟﺲ و‬ ‫ﻣﺤﺎﻓﻞ آﻧﺎن ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﻜﺎن ﺑﻨﺤﻮي روي ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﺻﻮرت ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻄﻮر ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬و ﺑﺪون آﻧﻜﻪ ﻛﻔّﺎر‬ ‫ﭘﻲ ﺑﺒﺮﻧﺪ ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺗﻼوت ﻗﺮآن را آﻏﺎز ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻀﺮﺑﻦ ﺣﺎرث‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺷﻴﻄﺎنﻫﺎي ﻧﺎﻣﺪار ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻴﺮه رﻓﺖ‪ ،‬و در آﻧﺠﺎ‬ ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻳﺮان و اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎي رﺳﺘﻢ و اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﻫﺮﮔﺎه ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﻣﻴﺎن ﺣﻠﻘﻪاي از ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﻲﻧﺸﺴﺖ و‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ -‬اي ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن‪ -‬ﺧﻮش ﮔﻔﺘﺎرﺗﺮ از اوﻳﻢ! آﻧﮕﺎه درﺑﺎرة‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﻳﺮان و ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن اﻓﺴﺎﻧﻪاي‪ ،‬رﺳﺘﻢ و اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫آﻧﮕﺎه ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮش ﮔﻔﺘﺎرﺗﺮ از ﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ؟!‬

‫‪2‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﺰارش رواﻳﺘﻲ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﻧﻀﺮﺑﻦ ﺣﺎرث ﻛﻨﻴﺰك آوازﺧﻮاﻧﻲ ﺧﺮﻳﺪاري‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬و ﻫﺮﮔﺎه ﻛﻪ ﻣﻲﺷﻨﻴﺪ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ اﺳﻼم ﺗﻤﺎﻳﻞ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وي را ﺑﻪ آن‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره ﻓﺼﻠﺖ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.26‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،358 ،300-299‬ﺑﺎ ﺗﻠﺨﻴﺺ‪.‬‬

‫ﻛﻨﻴﺰك ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﺳﭙﺮد‪ ،‬و ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻮراك و ﻧﻮﺷﻴﺪﻧﻲ ﺑﺮاﻳﺶ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻦ و‬ ‫آواز ﺑﺮاﻳﺶ ﺑﺨﻮان! آﻧﮕﺎه ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آن ﻧﻮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺑﺴﻲ ﺑﻬﺘﺮ از آن‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻮ را ﺑﺴﻮي آﻧﻬﺎ ﻓﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ! اﻳﻦ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ درﺑﺎرة ﻧﻀﺮ‬ ‫و ﻋﻤﻠﻜﺮد او در ﺟﻬﺖ روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ ﻗﺮآن ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻀﻞﱠ ‪‬ﻋ ‪‬ﻦ ‪‬ﺳﺒﹺﻴ ﹺﻞ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ﴾‪.١‬‬ ‫ﺚ ‪‬ﻟ‪‬ﻴ ‪‬‬ ‫ﺤﺪ‪‬ﻳ ‪‬‬ ‫ﺸﺘ‪‬ﺮﹺﻱ ﹶﻟ ‪‬ﻬ ‪‬ﻮ ﺍﹾﻟ ‪‬‬ ‫ﺱ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ‪‬ﻳ ‪‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ﺍﻟﻨ‪‬ﺎ ﹺ‬

‫»و از اﻳﻦ ﻣﺮدﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻌﻀﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎزار ﻳﺎوه ﺳﺮاﻳﻲ را ﮔﺮم ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ‬ ‫ﺑﺪﻳﻨﻮﺳﻴﻠﻪ ﻣﺮدم را از راه ﺧﺪا ﮔﻤﺮاه ﮔﺮداﻧﻨﺪ«‪.2‬‬ ‫‪ -4‬آزارﻫﺎ و ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ :‬ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻣﻜّﻪ ﺑﻪ ﻣﻮازات ﻇﻬﻮر اﺳﻼم و ﻋﻠﻨﻲ‬ ‫ﺷﺪن دﻋﻮت آن در آﻏﺎز ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم ﺑﻌﺜﺖ‪ ،‬ﺷﻴﻮهﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﻳﺎد ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ‬ ‫ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﭼﺮاغ دﻋﻮت اﺳﻼم را ﺧﺎﻣﻮش ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻫﻔﺘﻪﻫﺎ و ﻣﺎهﻫﺎ‬ ‫ﮔﺬﺷﺖ و ﻛﻔﺎر و ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺑﻪ آزار و ﺷﻜﻨﺠﻪ و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻧﻤﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ دﻳﺪﻧﺪ آن ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ درﺟﻬﺖ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺳﺎﺧﺘﻦ روﻧﺪ دﻋﻮت اﺳﻼم ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬ ‫ﻣﺸﻮرت ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻘﺮر داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و از دﻳﻦ ﺟﺪﻳﺪ‬ ‫ﺑﻴﺰارﺷﺎن ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬از آن ﭘﺲ‪ ،‬ﻫﺮ رﺋﻴﺲ ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﺗﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺧﻮﻳﺶ را ﺗﺤﺖ‬ ‫آزار و ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻗﺮار ﻣﻲداد و ﻫﺮﻛﺲ ﻛﻪ ﺑﺮدﮔﺎﻧﻲ داﺷﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرت ﺗﻤﺎﻳﻞ آﻧﺎن ﺑﻪ‬ ‫اﺳﻼم و اﻳﻤﺎن‪ ،‬آﻧﺎن را ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻣﻲﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اراذل و اوﺑﺎش و ﺳﻴﺎﻫﻲ ﻟﺸﮕﺮﻫﺎ ﻧﻴﺰ‪ -‬در ﭼﻨﻴﻦ اوﺿﺎع و اﺣﻮاﻟﻲ‪-‬‬ ‫ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺑﺰرﮔﺎن و رؤﺳﺎي ﺧﻮدﺷﺎن راه ﺑﻴﻔﺘﻨﺪ و درﺟﻬﺖ ﺗﻤﺎﻳﻼت و ﺟﻠﺐ رﺿﺎﻳﺖ‬ ‫اﻳﺸﺎن ﻓﻌﺎل ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬آزارﻫﺎ و ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎﻳﻲ را ﺑﻪ وﻳﮋه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﺎﺗﻮان و‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره ﻟﻘﻤﺎن‪ ،‬آﻳﻪ ‪.6‬‬ ‫‪ -2‬اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺳﻮره ﻟﻘﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪.307‬‬

‫‪190‬‬ ‫اﻓﺮاد ﺑﻲدﺳﺖ و ﭘﺎ‪ -‬ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻋﻤﺎل ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺪن اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﻟﺮزه‬ ‫درﻣﻲآورد‪ ،‬و آﻧﭽﻨﺎن از اﻳﻦ ﺗﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺘﻘﺎم ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ دﻟﻬﺎ ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن ﮔﺰارش‬ ‫آﻧﻬﺎ از ﺟﺎي ﻛﻨﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ!‬ ‫اﺑﻮﺟﻬﻞ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻲﺷﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدي ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺎم و ﺻﺎﺣﺐ ﻋﻨﻮان در ﻣﻴﺎن ﻗﺒﺎﻳﻞ‬ ‫ﻋﺮب ﺑﻪ اﺳﻼم ﮔﺮوﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬او را ﺳﺨﺖ ﻣﻮرد ﺳﺮزﻧﺶ و ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻗﺮار ﻣﻲداد‪ ،‬و او‬ ‫را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﺧﺴﺎرات ﻣﺎﻟﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺮاي او در ﭘﻲ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ و اﮔﺮ‬ ‫آن ﻣﺮد ﺗﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺿﻌﻴﻒ و ﺑﻲدﺳﺖ و ﭘﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ او ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﺑﺮد و او را آزار و‬ ‫ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻣﻲداد ‪.1‬‬ ‫ﻋﻤﻮي ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔّﺎن وي را در ﺣﺼﻴﺮي ﻣﻲﭘﻴﭽﻴﺪ و ﺑﺮگ درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ روي او‬ ‫ﻣﻲرﻳﺨﺖ و او را روي آﺗﺶ دود ﻣﻲداد ‪.2‬‬ ‫ﻣﺎدر ﻣﺼﻌﺐﺑﻦﻋﻤﻴﺮ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻓﻬﻤﻴﺪ ﭘﺴﺮش اﺳﻼم آورده اﺳﺖ‪ ،‬آب و ﻏﺬا را ﺑﺮ‬ ‫او ﺑﺴﺖ‪ ،‬و او را از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻴﺮون ﻛﺮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ وي از ﻣﺮﻓﻪﺗﺮﻳﻦ و ﺑﺮﺧﻮردارﺗﺮﻳﻦ‬ ‫ﻋﺮبﻫﺎي آن روزﮔﺎر ﺑﻮد‪ ،‬و ﻛﺎر ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺼﻌﺐ ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺪﻧﺶ از ﺷﺪت‬ ‫ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ و ﺗﺸﻨﮕﻲ‪ -‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎري ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﭘﻮﺳﺖ ﺑﻴﺎﻧﺪازد‪ -‬ورﻗﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ‪.3‬‬ ‫ﺻ‪‬ﻬ‪‬ﻴﺐ ﺑﻦ ﺳ‪‬ﻨﺎن روﻣﻲ را آﻧﻘﺪر ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻣﻲدادﻧﺪ ﺗﺎ از ﻫﻮش ﻣﻲرﻓﺖ و دﻳﮕﺮ‬ ‫ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻴﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪.4‬‬ ‫ﺑِﻼل‪ ،‬ﺑﺮدة زرﺧﺮﻳﺪ اُﻣﻴﻪ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ ﺟ‪‬ﻤﺤﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﻴﻪ ﻃﻨﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﮔﺮدن او ﻣﻲﺑﺴﺖ و‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﻣﻲداد‪ ،‬ﺗﺎ او را در ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻬﺎي اﻃﺮاف ﻣﻜﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮي و آن ﺳﻮي‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.320‬‬ ‫‪ -2‬رﺣﻤﺔﻟﻠﻌﺎﻟﻤﻴﻦ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.57‬‬ ‫‪ -3‬اﺳﺪاﻟﻐﺎﻳﺔ‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪406‬؛ ﺗﻠﻘﻴﺢ ﻓﻬﻮم اﻫﻞ اﻻﺛﺮ‪ ،‬ص ‪.60‬‬ ‫‪ -4‬اﻻﺻﺎﺑﺔ‪ ،‬ج ‪ ،4-3‬ص ‪255‬؛ ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.248‬‬

‫ﺑﻜﺸﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﭽﻪﻫﺎ آﻧﻘﺪر او را اﻳﻦ ﻃﺮف و آن ﻃﺮف ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻃﻨﺎب در‬ ‫ﺣﺪ‪ !‬اُﻣﻴﻪ ﺑﻼل را ﺑﺎ‬ ‫ﺣﺪ‪ !‬اَ ‪‬‬ ‫ﮔﻮﺷﺘﻬﺎي ﮔﺮدن ﺑﻼل ﻓﺮو ﻣﻲرﻓﺖ‪ ،‬و او ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬اَ ‪‬‬ ‫ﻃﻨﺎﺑﻬﺎي ﻣﺤﻜﻢ ﻣﻲﺑﺴﺖ و ﺑﺎ ﭼﻮﺑﺪﺳﺘﻲ ﺑﻪ ﺟﺎن او ﻣﻲاﻓﺘﺎد‪ ،‬و او را وادار ﻣﻴﻜﺮد ﻛﻪ‬ ‫ﻣﺪﺗﻬﺎ زﻳﺮ آﻓﺘﺎب ﺑﻨﺸﻴﻨﺪ؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬او را ﭘﻴﺎﭘﻲ ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ ﻣﻲداد‪ .‬از ﻫﻤﺔ اﻳﻨﻬﺎ‬ ‫ﺳﺨﺖﺗﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺮﻣﺎ ﮔﺮم آﻓﺘﺎب ﻧﻴﻤﺮوز او را از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻴﺮون ﻣﻲآورد و ﺑﺮ ﭘﺸﺖ‪،‬‬ ‫روي رﻳﮕﺰار داغ ﻣﻜﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺑﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬و دﺳﺘﻮر ﻣﻲداد ﺗﺨﺖ ﺳﻨﮕﻲ ﺑﺰرگ را روي ﺳﻴﻨﻪ‬ ‫او ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬در ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎل ﺧﻮاﻫﻲ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ وﻗﺘﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻤﻴﺮي ﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻛﺎﻓﺮ ﺷﻮي و ﻻت و ﻋﺰي را ﺑﭙﺮﺳﺘﻲ! ﺑﻼل در آن ﺣﺎل‪ ،‬ﻫﻤﻮاره‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬اَﺣ‪‬ﺪ! اَﺣ‪‬ﺪ! و ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻛﻠﻤﺔ دﻳﮕﺮي را ﻳﺎد داﺷﺘﻢ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻴﺸﺘﺮ‬ ‫از اﻳﻦ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺧﺸﻢ آورد‪ ،‬ﻫﻤﺎن را ﻣﻲﮔﻔﺘﻢ! روزي‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﺮ او ﻣﻲﮔﺬﺷﺖ و او را‬ ‫زﻳﺮ ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻼل را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻚ ﻏﻼم ﺳﻴﺎه دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺎي ‪ 7‬اوﻗﻴﻪ ﻳﺎ ﭘﻨﺞ‬ ‫اوﻗﻴﻪ ﻧﻘﺮه ﺧﺮﻳﺪاري ﻛﺮد و آزاد ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪.1‬‬ ‫ﻋﻤ‪‬ﺎرﺑﻦﻳﺎﺳﺮ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬ﻧﻴﺰ ﺑﺮدة زر ﺧﺮﻳﺪ ﺑﻨﻲﻣﺨﺰوم ﺑﻮد‪ .‬او ﺧﻮد و ﭘﺪر و‬ ‫ﻣﺎدرش اﺳﻼم آوردﻧﺪ‪ .‬ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻣﻜﻪ‪ ،‬و در رأس آﻧﺎن اﺑﻮﺟﻬﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻴﻤﺮوز ﻛﻪ‬ ‫رﻳﮕﺰارﻫﺎي ﻣﻜﻪ ﺳﺨﺖ ﺗﻔﺘﻴﺪه ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻣﻲﮔﺮداﻧﻴﺪ و روي آن‬ ‫ﺳﻨﮕﻬﺎي آﺗﺸﻴﻦ ﻣﻲﺧﻮاﺑﺎﻧﻴﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ آﻧﺎن را ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻣﻲداد‪ .‬ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ‬ ‫اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻫﺮﮔﺎه از ﻛﻨﺎر آﻧﺎن ﻣﻲﮔﺬﺷﺘﻨﺪ و آﻧﺎن را زﻳﺮ ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﻲﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﺻ‪‬ﱪﹰﺍ ﺁ ﹶﻝ ﻳﺎﺳﺮ‪ ،‬ﻓﺈﻥﱠ ﻣ‪‬ﻮ ‪‬ﻋ ‪‬ﺪﮐﹸﻢ ﺍﳉﻨﺔ« ﺷﻜﻴﺒﺎ ﺑﺎﺷﻴﺪ اي ﺧﺎﻧﺪان ﻳﺎﺳﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻴﻌﺎد‬ ‫ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ! ﻳﺎﺳﺮ زﻳﺮ ﺷﻜﻨﺠﻪ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ .‬اﺑﻮﺟﻬﻞ ﺳﻤﻴﻪ ﻣﺎدر ﻋﻤﺎر را ﺑﺎ‬ ‫ﺿﺮﺑﺔ ﺷﺪﻳﺪ ﻧﻴﺰه‪ -‬از روﺑﺮو‪ -‬از ﭘﺎي درآورد‪ .‬وي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ زن ﺷﻬﻴﺪ در اﺳﻼم ﺑﻮد؛‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪318-317‬؛ ﺗﻠﻘﻴﺢ ﻓﻬﻮم اﻫﻞ اﻻﺛﺮ‪ ،‬ص ‪61‬؛ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ذﻳـﻞ آﻳـﻪ ‪،106‬‬ ‫ﺳﻮره ﻧﺤﻞ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.648‬‬

‫‪192‬‬ ‫ﺳﻤﻴﻪ ﺑﻨﺖ ﺧﻴﺎط‪ ،‬ﻛﻨﻴﺰ اﺑﻮﺧﺪﻳﺠﻪ ﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮه ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦﻋﻤﺮﺑﻦ ﻣﺨﺰوم‪ ،‬ﭘﻴﺮزﻧﻲ‬ ‫ﺳﺎﻟﺨﻮرده و ﻧﺎﺗﻮان‪ .‬ﻋﻤﺎر را‪ ،‬ﮔﺎه ﺑﺎ ﮔﺮﻣﺎي آﻓﺘﺎب ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ ﮔﺎه‬ ‫ﺗﺨﺘﻪﺳﻨﮓﻫﺎي آﺗﺸﻴﻦ ﺑﺮ روي ﺳﻴﻨﻪاش ﻣﻲﻧﻬﺎدﻧﺪ؛ و ﮔﺎه ﺳﺮ او را آﻧﻘﺪر زﻳﺮ آب ﻧﮕﺎه‬ ‫ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ از ﻫﻮش ﻣﻲرﻓﺖ؛ و ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ دﺳﺖ از ﺗﻮ ﺑﺮﻧﻤﻲدارﻳﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ دﺷﻨﺎم ﺑﺪﻫﻲ ﻳﺎ درﺑﺎرة ﻻت و ﻋﺰي ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻲ و ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻲ‪ .‬از روي‬ ‫اﺟﺒﺎر و اﻛﺮاه‪ ،‬ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻋﻤﺎر ﺧﻮاﺳﺘﺔ آﻧﺎن را اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬و ﮔﺮﻳﺎن و ﻧﺎﻻن ﺑﻪ‬ ‫ﻋﺬرﺧﻮاﻫﻲ ﻧﺰد ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ اﻳﻦ آﻳﻪ را درﺑﺎرة‬ ‫وي ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫﴿ﹺﺇﻟﱠﺎ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ﹸﺃ ﹾﻛ ﹺﺮ ‪‬ﻩ ‪‬ﻭ ﹶﻗ ﹾﻠ‪‬ﺒ ‪‬ﻪ ‪‬ﻣ ﹾﻄ ‪‬ﻤ‪‬ﺌﻦ‪ ‬ﺑﹺﺎﹾﻟ‪‬ﺄﳝ‪‬ﺎ ‪‬ﻥ﴾‪.١‬‬

‫»ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از اﻳﻤﺎن آوردن ﺑﻪ ﺧﺪا ﻛﺎﻓﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ از روي اﻛﺮاه در‬ ‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ دﻟﻬﺎي اﻳﺸﺎن ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﭘﺮﺗﻮ اﻳﻤﺎن آرام ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ«‪.2‬‬ ‫اﺑﻮﻓﻜﻴﻬ‪‬ﻪ‪ -‬ﻛﻪ ﻧﺎم وي اَ َﻓﻠَﺢ ﺑﻮد‪ -‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﻨﻲﻋﺒﺪاﻟﺪار‪ ،‬و ﺧﻮد از ﻃﺎﻳﻔﺔ‬ ‫ازد ﺑﻮد‪ .‬وي را ﻧﻴﻤﺮوز‪ ،‬زﻳﺮ ﺣﺮارت ﺷﺪﻳﺪ آﻓﺘﺎب‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ زﻧﺠﻴﺮي آﻫﻨﻴﻦ ﺑﺮﭘﺎي‬ ‫او ﺑﻮد‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻴﺮون ﻣﻲﻛﺸﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺟﺎﻣﻪﻫﺎﻳﺶ را از ﺗﻦ وي درﻣﻲآوردﻧﺪ‪ ،‬و روي‬ ‫رﻳﮕﺰارﻫﺎي ﻣﻜﻪ ﺑﺪﻧﺶ را ﻛﺒﺎب ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ آﻧﮕﺎه ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮕﻲ روي ﮔﺮدهاش‬ ‫ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺗﻜﺎن ﺑﺨﻮرد‪ .‬آﻧﻘﺪر در اﻳﻦ ﺣﺎل ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ از ﻫﻮش ﻣﻲرﻓﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اداﻣﻪ داﺷﺖ ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ وي در ﻫﺠﺮت دوم ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ‪ ،‬در زﻣﺮة‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻳﻜﺒﺎر‪ ،‬ﭘﺎي او را ﺑﺎ ﻃﻨﺎب ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و او را ﻛﺸﺎن ﻛﺸﺎن ﺑﺮ‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره ﻧﺤﻞ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.106‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪320-139‬؛ ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ .249-248‬ذﻳﻞ رواﻳﺖ را ﻋﻮﻓﻲ از‬ ‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس آورده اﺳﺖ؛ ﻧﻜـ‪ :‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪648‬؛ ﻧﻴﺰ‪ :‬اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر‪ ،‬ذﻳﻞ ﺗﻔﺴﻴﺮ آﻳﻪ ‪،106‬‬ ‫ﺳﻮره ﻧﺤﻞ‪.‬‬

‫روي رﻳﮕﺰارﻫﺎ اﻓﻜﻨﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و آﻧﻘﺪر ﮔﻠﻮي او را ﻓﺸﺎر داده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻤﺎن ﻛﺮدﻧﺪ‬ ‫از دﻧﻴﺎ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در آن ﺣﺎل‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮ از آﻧﺠﺎ ﻣﻲﮔﺬﺷﺖ؛ او را ﺧﺮﻳﺪاري ﻛﺮد و در‬ ‫راه ﺧﺪا آزاد ﺳﺎﺧﺖ ‪.1‬‬ ‫ﺧﺒ‪‬ﺎب ﺑﻦ اَر‪‬ت‪ ‬ﺑﺮدة زرﺧﺮﻳﺪ اُم‪ ‬اَﻧﻤﺎر ﺑﻨﺖ ﺳﺒﺎع ﺧﺰاﻋﻲ ﺑﻮد؛ ﺣﺮﻓﻪاش آﻫﻨﮕﺮي‬ ‫َ‬ ‫ﺑﻮد؛ وﻗﺘﻲ اﺳﻼم آورد‪ ،‬ارﺑﺎب وي او را ﺑﺎآﺗﺶ ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻣﻲداد‪ .‬آﻫﻦ ﮔﺪاﺧﺘﻪ را‬ ‫ﻣﻲآورد و ﺑﺮ ﮔﺮده ﻳﺎ ﺳﺮ و ﺻﻮرت او ﻣﻲﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻛﺎﻓﺮ ﺷﻮد؛ اﻣﺎ‪ ،‬اﻳﻦ ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ اﺳﻼم و اﻳﻤﺎن او ﻣﻲاﻓﺰود‪ .‬دﻳﮕﺮ‬ ‫ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻣﻜﻪ ﻧﻴﺰ او را ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻣﻲدادﻧﺪ؛ ﮔﺮدﻧﺶ را ﻣﻲﭘﻴﭽﺎﻧﺪﻧﺪ؛ ﻣﻮﻫﺎﻳﺶ را‬ ‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻣﻲﻛﺸﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و در آﺗﺶ ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻣﻮﻫﺎﻳﺶ او را در آﺗﺶ ﺑﺎﻻ و‬ ‫ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬آن آﺗﺶ ﺧﺎﻣﻮش ﻧﻤﻲﺷﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺮ اﺛﺮ روﻏﻨﻲ ﻛﻪ از ﮔﺮدة‬ ‫او ﺑﺮﻣﻲآﻣﺪ!‬

‫‪2‬‬

‫زِﻧّﻴﺮَه ﻳﻚ ﻛﻨﻴﺰ روﻣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﺳﻼم آورد و در راه ﺧﺪا ﺑﺴﻴﺎر ﺷﻜﻨﺠﻪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ آﻧﻘﺪر آﺳﻴﺐ دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻮري وي ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻻت و ﻋﺰي ﺗﻮ را ﺑﻪ‬ ‫اﻳﻦ روز اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ! ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ ﺑﺨﺪا‪ ،‬ﻻت و ﻋﺰي ﻫﻴﭽﻜﺎرهاﻧﺪ؛ اﻳﻦ ﺑﻼﻳﻲ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺑﻬﺒﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺨﺸﻴﺪ! ﺑﺎﻣﺪاد ﻓﺮداي آن روز وﻗﺘﻲ از‬ ‫ﺧﻮاب ﺑﻴﺪار ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﺸﻤﺎن او را ﺑﻪ وي ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪه ﺑﻮد؛ ﻗﺮﻳﺶ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ‬ ‫ﮔﻮﺷﻪاي از ﺟﺎدوﮔﺮي ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ!‬

‫‪3‬‬

‫اُم‪ ‬ﻋ‪‬ﺒ‪‬ﻴﺲ‪ ،‬ﻛﻨﻴﺰ ﺑﻨﻲزﻫﺮه ﻧﻴﺰ اﺳﻼم آورد‪ .‬ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻣﻜﻪ او را ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻣﻲدادﻧﺪ؛ ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺼﻮص ارﺑﺎﺑﺶ اﺳﻮدﺑﻦ ﻋﺒﺪﻳﻐﻮث‪ ،‬ﻛﻪ از ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﻳﻦ دﺷﻤﻨﺎن ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ‬ ‫‪ -1‬أﺳﺪاﻟﻐﺎﺑﺔ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪248‬؛ اﻻﺻﺎﺑﺔ‪ ،‬ج ‪ ،8/7‬ص ‪152‬؛ و ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮ‪.‬‬ ‫‪ -2‬أﺳﺪاﻟﻐﺎة‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪592-591‬؛ ﺗﻠﻘﻴﺢ ﻓﻬﻮم اﻫﻞ اﻻﺛﺮ‪ ،‬ص ‪60‬؛ و ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪256‬؛ ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.318‬‬

‫‪194‬‬ ‫اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬و از ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺘﻬﺰاﻛﻨﻨﺪﮔﺎن داﺋﻤﻲ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪-‬‬ ‫ﺑﻮد ‪.1‬‬ ‫ﻛﻨﻴﺰ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﻣﺆﻣ‪‬ﻞ از ﺑﻨﻲ ﻋﺪي‪ .‬اﻳﻦ زن را ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ -‬آن زﻣﺎن ﻛﻪ ﻫﻨﻮز در‬ ‫زﻣﺮة ﻣﺸﺮﻛﺎن ﺑﻮد‪ -‬ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻣﻲداد؛ آﻧﻘﺪر او را ﻛﺘﻚ ﻣﻲزد ﺗﺎ از ﺣﺎل ﻣﻲرﻓﺖ؛ آﻧﮕﺎه‬ ‫رﻫﺎﻳﺶ ﻣﻲﻛﺮد و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺨﺪا‪ ،‬رﻫﺎﻳﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻦ از زدن ﺗﻮ‬ ‫ﺧﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮم! وي ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاي ﺗﻮ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎر را ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد!‬

‫‪2‬‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ دﻳﮕﺮ ﻛﻨﻴﺰان ﻛﻪ در راه ﺧﺪا ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﻼم آوردن‪ ،‬ﺷﻜﻨﺠﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻬﺪﻳﻪ‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬و دﺧﺘﺮش‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ دو از آن ﺑﻨﻲﻋﺒﺪاﻟﺪار ﺑﻮدﻧﺪ‪.3‬‬ ‫از ﺟﻤﻠﻪ دﻳﮕﺮ ﻏﻼﻣﺎن و ﺑﺮدﮔﺎن ﻛﻪ در راه اﺳﻼم ﺷﻜﻨﺠﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺎﻣﺮﺑﻦ ﻓﻬﻴﺮه‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬آﻧﻘﺪر او را ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻣﻲدادﻧﺪ ﺗﺎ از ﻫﻮش ﻣﻲرﻓﺖ و دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻴﺪ ﭼﻪ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪.4‬‬ ‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻏﻼﻣﺎن و ﻛﻨﻴﺰان را‪ -‬ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻫﻤﮕﻲ زﻧﺎن‬ ‫و ﻣﺮداﻧﺸﺎن ﺧﺸﻨﻮد ﺑﺎد‪ -‬ﺧﺮﻳﺪاري ﻛﺮد و در راه ﺧﺪا آزاد ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬ﭘﺪرش اﺑﻮﻗﺤﺎﻓﻪ‬ ‫در اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط او را ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﻲﻛﺮد و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﺮدﮔﺎن ﻧﺎﺗﻮان و ﻧﺎﻛﺎرآﻣﺪ‬ ‫را آزاد ﻣﻲﻛﻨﻲ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺮدان زرﺧﺮﻳﺪ ﻛﺎرآﻣﺪ را اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺧﺮﻳﺪي و آزاد‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدي‪ ،‬دﺳﺖ ﺗﻮ را در اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎزﻧﻤﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ! اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﺪا‬ ‫اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎ را ﻣﻲﻛﻨﻢ! ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻴﺰ در ﺷﺄن اﺑﻮﺑﻜﺮ آﻳﺎﺗﻲ از ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ را ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‬ ‫و او را ﺳﺘﻮد و دﺷﻤﻨﺎن وي را ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻛﺮد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫‪ -1‬اﻻﺻﺎﺑﺔ‪ ،‬ج ‪ ،8/7‬ص ‪.258‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪319‬؛ ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪.256‬‬ ‫‪ -3‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.319-318‬‬ ‫‪ -4‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.248‬‬

‫ﺼﻠﹶﻰ ﺍﻟﻨ‪‬ﺎ ‪‬ﺭ ﺍﹾﻟ ﹸﻜ ‪‬ﺒﺮ‪‬ﻯ﴾‪.١‬‬ ‫﴿ ﹶﻓﹶﺄ‪‬ﻧ ﹶﺬ ‪‬ﺭ‪‬ﺗ ﹸﻜ ‪‬ﻢ ﻧ‪‬ﺎﺭﹰﺍ ‪‬ﺗ ﹶﻠﻈﱠﻰ * ﹶﻻ ‪‬ﻳﺼ‪‬ﻼﻫ‪‬ﺎ ﹺﺇﻻﱠ ﺍﹾﻟﹶﺄ ‪‬ﺷﻘﹶﻰ * ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻱ ‪‬ﻳ ‪‬‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬اﻣﻴﻪ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ ﺑﻮد‪ ،‬و دﻳﮕﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻢ ﺷﺎﻛﻠﺔ او ﺑﻮدﻧﺪ؛‬ ‫ﺠﺰ‪‬ﻯ * ﹺﺇﻻﱠ‬ ‫ﺠﻨ‪‬ﺒﻬ‪‬ﺎ ﺍﹾﻟﹶﺄ‪‬ﺗﻘﹶﻰ * ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻱ ‪‬ﻳ ‪‬ﺆﺗ‪‬ﻲ ﻣ‪‬ﺎﹶﻟ ‪‬ﻪ ‪‬ﻳ‪‬ﺘ ‪‬ﺰﻛﱠﻰ * ‪‬ﻭﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﻟﹶﺄ ‪‬ﺣ ‪‬ﺪ ‪‬ﻋ ‪‬ﻨ ‪‬ﺪ ‪‬ﻩ ‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ﹺﻧ ‪‬ﻌ ‪‬ﻤ ‪‬ﺔ ‪‬ﺗ ‪‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭ ‪‬ﺳ‪‬ﻴ ‪‬‬ ‫ﺍ‪‬ﺑ‪‬ﺘﻐ‪‬ﺎ َﺀ ‪‬ﻭ ‪‬ﺟ ‪‬ﻪ ‪‬ﺭﺑ‪ ‬ﻪ ﺍﹾﻟﹶﺄ ‪‬ﻋﻠﹶﻰ﴾‪.٢‬‬

‫ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬ﺑﻮد‪.3‬‬ ‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬ﺧﻮد ﻧﻴﺰ آزار و ﺷﻜﻨﺠﻪ دﻳﺪ‪ .‬ﻧﻮﻓﻞ ﺑﻦ ﺧﻮﻳﻠﺪ‬ ‫‪‬ﻋﺪ‪‬وي‪ ،‬او را ﺑﺎ ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮد و ﺑﺎ ﻳﻚ ﻃﻨﺎب ﻫﺮ دو را ﺑﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺎ‬ ‫ﻧﮕﺬارد ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و آن دو را از دﻳﻨﺸﺎن ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ؛ اﻣﺎ آن دو ﮔﻮش ﺑﻪ ﺣﺮف وي‬ ‫ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻮﺟﺐ ﺷﮕﻔﺘﻲ ﻧﻮﻓﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬آن ﺑﻮد ﻛﻪ دﻳﺪ آن دو از ﺑﻨﺪ‬ ‫رﻫﺎ ﺷﺪهاﻧﺪ و دارﻧﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ! ﺑﻪ ﻣﻼﺣﻈﺔ ﻫﻤﻴﻦ داﺳﺘﺎن اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻃﻠﺤﻪ‬ ‫ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ را »ﻗﺮﻳﻨﻴﻦ« ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رواﻳﺖ دﻳﮕﺮي‪ ،‬اﻳﻦ آزارﻫﺎ را ﻋﺜﻤﺎنﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ‬ ‫ﺑﺮادر ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪.4‬‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻄﻠﺐ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺧﺒﺮ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﺮدان و زﻧﺎن اﻫﻞ ﻣﻜﻪ‬ ‫اﺳﻼم آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎي آزار و ﺷﻜﻨﺠﺔ او را ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺎر در ارﺗﺒﺎط‬ ‫ﺑﺎ اﻓﺮاد ﺿﻌﻴﻒ و دون ﭘﺎﻳﺔ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﺑﺮدﮔﺎن و ﻛﻨﻴﺰان‪ ،‬ﺳﺎده و آﺳﺎن ﺑﻮد؛ آﻧﺎن‬ ‫ﻛﺴﻲ را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮﺷﺎن ﺑﻪ ﺧﺸﻢ ﺑﻴﺎﻳﺪ ﻳﺎ از آﻧﺎن ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ؛ ﺣﺘّﻲ ﺑﺰرﮔﺎن‬ ‫و ﺳﺮان ﻣﻜﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﻜﻨﺠﻪ آﻧﺎن دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎزﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬و اوﺑﺎش را ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره ﻟﻴﻞ‪ ،‬آﻳﺎت ‪.16 ،14‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره ﻟﻴﻞ‪ ،‬آﻳﺎت ‪.21-17‬‬ ‫‪ -3‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪319-318‬؛ ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪256‬؛ ﻛﺘﺐ ﺗﻔﺴﻴﺮ‪ ،‬ذﻳـﻞ آﻳـﺎت ‪-14‬‬ ‫‪ ،21‬ﺳﻮره ﻟﻴﻞ‪.‬‬ ‫‪ -4‬اُﺳﺪ‪‬اﻟﻐﺎﻳﺔ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.486‬‬

‫‪196‬‬ ‫آﻧﺎن را آزار ﺑﺪﻫﻨﺪ؛ اﻣﺎ‪ ،‬در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﺷﺮاف و ﺑﺰرﮔﺎن اﻫﻞ ﻣﻜﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﻼم‬ ‫ﻣﻲﮔﺮوﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار ﺑﻮد؛ زﻳﺮا آﻧﺎن از ﻋﺰّت و ﺷﻮﻛﺖ در ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﺧﻮدﺷﺎن‬ ‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻮردي ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻣﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﺳﺮان و اﺷﺮاف و‬ ‫ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﺧﻮد آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺰاران ﺣﺰم و اﺣﺘﻴﺎط‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﻌﺮّﺿﻲ ﺑﻜﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‬ ‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺸﺮﻛﺎن ﺑﺎ رﺳﻮل ﺧﺪا‬ ‫ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬و ﺗﻌﺮض ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬ﻛﺎر‬ ‫آﺳﺎﻧﻲ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻣﺮدي ﺑﺎ ﺷﻬﺎﻣﺖ و ﺑﺎ وﻗﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬ ‫و داراي ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﻛﻢﻧﻈﻴﺮ؛ ﻫﻴﺒﺖ و ﻋﻈﻤﺖ آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎن در دل دوﺳﺖ و‬ ‫دﺷﻤﻦ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﺸﺎن ﺟﺰ ﺑﺎ اﺣﺘﺮام و ﺗﻜﺮﻳﻢ روﻳﺎروي‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺟﺰ ﺑﺮﺧﻲ از اراذل و اوﺑﺎش و ﺑﻴﺨﺮدان ﺟﺮأت ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ در‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ دﺳﺖ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬اﻳﺸﺎن ﺗﺤﺖ‬ ‫ﺣﻤﺎﻳﺖ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ از ﻣﻌﺪود ﻣﺮدان ﺑﺰرگ ﻣﻜﻪ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻧﻈﺮ اﺻﻞ و‬ ‫ﻧﺴﺐ ﺑﺰرگ ﺑﻮد‪ ،‬و در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر‬ ‫دﺷﻮار ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﺮﻳﻢ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺗﻌﺮض ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺮﻣﺖ ﺣﻤﺎﻳﺖ او را‬ ‫ﺑﺸﻜﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن را ﺑﺴﻴﺎر ﻧﮕﺮان ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬و ﺧﻮاب و آرام را از آﻧﺎن‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و آﻧﺎن را واداﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﻜﺮﺷﺎن را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﻴﺎﻧﺪازﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي‬ ‫از آن ﺗﻨﮕﻨﺎ ﺑﻴﺮون ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎري و ﭘﻴﺸﺎﻣﺪي ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺪ ﺧﻮﺑﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫دﭼﺎر ﻧﮕﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮه‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎ و ﻣﺸﻮرتﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﻮة ﻣﺬاﻛﺮه را‬ ‫ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ رﻋﺎﻳﺖ ﻫﻤﺔ ﺟﻮاﻧﺐ ﺧﺮدورزي و ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻧﻮﻋﻲ اﻋﻼم وﺟﻮد‬ ‫و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺿﻤﻨﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻴﺦ ﻛﺒﻴﺮ ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬وارد ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬را وادار ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي آﻧﺎن ﺗﻦ‬ ‫دردﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻴﺄﺕ ﺍﻋﺰﺍﻣﻲ ﻗﺮﻳﺶ ﻧﺰﺩ ﺍﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬ ‫اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻋﺪهاي از رﺟﺎل و اﺷﺮاف ﻗﺮﻳﺶ‪ -‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ از دﻳﮕﺮ‬ ‫ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن‪ -‬ﻧﺰد اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ آﻣﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬ﭘﺴﺮ ﺑﺮادر ﺷﻤﺎ ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﺎ را‬ ‫دﺷﻨﺎم ﻣﻲدﻫﺪ؛ از دﻳﻦ ﻣﺎ ﻋﻴﺒﺠﻮﻳﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ اﻓﻜﺎر ﻣﺎ را ﻧﺎﺑﺨﺮداﻧﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآورد؛‬

‫‪198‬‬ ‫و ﭘﺪران و ﻧﻴﺎﻛﺎن ﻣﺎ راه ﮔﻤﺮاه ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ! دﺳﺖ وي را از ﻣﺎ ﺑﺎز دارﻳﺪ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ از‬ ‫ﺳﺮ راه ﻣﺎ و او ﻛﻨﺎر ﺑﺮوﻳﺪ؛ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﺧﻮدﺗﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎ ﺑﺎ او ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻫﺴﺘﻴﺪ؛ ﻣﺎ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺷﺮ او را از ﺳﺮ ﺷﻤﺎ ﻛﻮﺗﺎه ﻛﻨﻴﻢ! اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﻧﺮﻣﻲ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي آﻧﺎن داد‪ .‬ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ؛ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻧﻴﺰ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﺧﻮﻳﺶ اداﻣﻪ داد؛ دﻳﻦ ﺧﺪا را ﺗﺮوﻳﺞ ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد و ﻫﻤﮕﺎن‬ ‫را ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻼم ﻓﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ .1‬اﻣﺎ‪ ،‬ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن وﻗﺘﻲ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺳﺨﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﻛﺎر ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮلاﻧﺪ‪ ،‬و از دﻋﻮت اﻟﻲاﷲ ﻟﺤﻈﻪاي ﻓﺮوﮔﺬار ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ؛ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ زﻳﺎد‬ ‫ﺗﺎب ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﻓﻜﺮ و ذﻛﺮﺷﺎن ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪-‬‬ ‫و ﺗﻮﻃﺌﻪ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﺳﺮﺳﺨﺘﺎﻧﻪﺗﺮ و‬ ‫ﺧﺸﻦﺗﺮ از ﭘﻴﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺰد اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﺮوﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺍﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺍﺯ ﺳﻮﻱ ﺳﺮﺍﻥ ﻗﺮﻳﺶ‬ ‫ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺎز ﻧﺰد اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ آﻣﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬ﺷﻤﺎ در ﻣﻴﺎن ﻣﺎ‬ ‫ﺷﺮف و ﻣﻨﺰﻟﺖ وﻳﮋهاي دارﻳﺪ و ﺑﺰرگ ﻗﺒﻴﻠﺔ ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ .‬از ﺷﻤﺎ درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ‬ ‫دﺳﺖ ﺑﺮادرزادة ﺧﻮدﺗﺎن را از ﺳﺮﻣﺎ ﻛﻮﺗﺎه ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﺛﺮ ﻧﺪادﻳﺪ‪ .‬ﻣﺎ‪-‬ﺑﺨﺪا‪-‬‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺗﺎب ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ را ﻧﺪارﻳﻢ‪ ،‬ﭘﺪران و ﻧﻴﺎﻛﺎن ﻣﺎ را دﺷﻨﺎم‬ ‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ؛ اﻓﻜﺎر ﻣﺎ را ﻧﺎﺑﺨﺮداﻧﻪ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﺎرا ﻋﻴﺒﺠﻮﻳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ! اﻳﻨﻚ‬ ‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺧﻮد دﺳﺖ او را از ﺳﺮ ﻣﺎ ﻛﻮﺗﺎه ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻳﺎ آﻧﻜﻪ ﻣﺎ ﻫﻤﮕﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬ ‫و ﺑﺮادرزادة ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻧﺒﺮد ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰﻳﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﻳﻜﻲ از دو ﻃﺮف ﺳﺮ ﺑﻪ ﻧﻴﺴﺖ و رﻳﺸﻪﻛﻦ‬ ‫ﮔﺮدد!؟‬

‫‪ -1‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.265‬‬

‫اﻳﻦ وﻋﺪ و وﻋﻴﺪ و ﺗﻬﺪﻳﺪ اﺷﺮاف ﻣﻜﻪ ﺑﺮ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﺲ ﮔﺮان آﻣﺪ‪ .‬ﻧﺰد رﺳﻮلﺧﺪا‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻓﺮﺳﺘﺎد و اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺔ ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ اﻳﺸﺎن‬‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﭘﺴﺮ ﺑﺮادر ﻣﻦ‪ ،‬ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺰد ﻣﻦ آﻣﺪهاﻧﺪ و ﺑﺎ ﻣﻦ ﭼﻨﻴﻦ و ﭼﻨﺎن‬ ‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؛ رﻋﺎﻳﺖ ﺣﺎل ﻣﻦ و ﺧﻮدﺗﺎن را ﺑﻜﻨﻴﺪ‪ ،‬و ﻣﺮا ﺑﻪ وﺿﻌﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﺗﺎب ﺗﺤﻤﻞ آن را‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ دﭼﺎر ﻧﮕﺮداﻧﻴﺪ! ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﻋﻤﻮﻳﺸﺎن ﺑﻨﺎي ﺳﻠﺐ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ را از اﻳﺸﺎن دارد‪ ،‬و در ﻛﺎر ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ و‬ ‫ﻣﺪدرﺳﺎﻧﻲ آن ﺣﻀﺮت ﻧﺎﺗﻮان ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫) ﻳﺎ ﻋﻢ‪ ،‬ﻭﺍﷲ ﻟﻮ ﻭﺿﻌﻮﺍ ﺍﻟﺸﻤﺲ ﰲ ﳝﻴﲏ ﻭﺍﻟﻘﻤﺮ ﰲ ﻳﺴﺎﺭﻱ ﻋﻠﻰ ﺃﻥ ﺃﺗﺮﮎ ﻫﺬﺍ ﺍﻷﻣﺮ‬

‫ﺣﱴ ﻳﻈﻬﺮﻩ ﺍﷲ ﺃﻭ ﺃﻫﻠﮏ ﻓﻴﻪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺗﺮﻛﺖ(‪.‬‬

‫»ﻋﻤﻮﺟﺎن‪ ،‬ﺑﺨﺪا؛ اﮔﺮ ﺧﻮرﺷﻴﺪ را در دﺳﺖ راﺳﺖ ﻣﻦ‪ ،‬و ﻣﺎه را در دﺳﺖ‬ ‫ﭼﭗ ﻣﻦ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﻦ اﻳﻦ دﻋﻮت اﻟﻬﻲ ﺧﻮﻳﺶ را‪ ،‬ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫آن را ﭘﻴﺮوز ﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎﻣﻦ ﺧﻮددر اﻳﻦ راه از ﻣﻴﺎن ﺑﺮوم‪ ،‬رﻫﺎ ﺳﺎزم‪ ،‬ﻣﻦ‬ ‫دﺳﺖ از اﻳﻦ ﻛﺎر ﻧﻤﻲﻛﺸﻢ!«‬ ‫آﻧﮕﺎه اﺷﻚ در ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن ﺟﻤﻊ ﺷﺪ و ﮔﺮﻳﺴﺘﻨﺪ و از ﺟﺎي ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮوﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ‬ ‫ﻗﺪﻣﻲ ﻛﻪ دور ﺷﺪﻧﺪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ اﻳﺸﺎن را ﺻﺪا ﻛﺮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي وي ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮو‪ ،‬ﺑﺮادرزادة ﻋﺰﻳﺰم‪ ،‬و ﻫﺮﭼﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ ﺑﮕﻮي؛ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻴﭽﻜﺲ و‬ ‫ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ دﺳﺖ از ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺗﻮ ﺑﺮﻧﻤﻲدارم! ‪ 1‬و اﻳﻦ اﺑﻴﺎت را ﺳﺮود‪:‬‬ ‫و‪‬اﷲ ﻟـــــﻦ ﻳﺼـــــﻠﻮا اﻟﻴـــــﻚ ﺑﺠﻤﻌﻬـــــﻢ‬

‫ﺣﺘـــﻲ اوﺳـــﺪ ﻓـــﻲ اﻟﺘـــﺮاب دﻓﻴﻨـــﺎ‬

‫ﻓﺎﺻـــﺪع ﺑـــﺎﻣﺮك ﻣـــﺎ ﻋﻠﻴـــﻚ ﻏﻀﺎﺿـــﺔٌ‬

‫‪2‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.166-165‬‬ ‫‪ -2‬دﻻﺋﻞ اﻟﻨﺒﻮة‪ ،‬ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.188‬‬

‫و‪‬اﺑﺸـــﺮْ و ﻗـــﺮ ﺑـــﺬاك‪ ‬ﻣﻨـــﻚ‪ ‬ﻋ‪‬ﻴﻮﻧـــﺎ‬

‫‪200‬‬ ‫»ﺑﺨﺪا‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ اﻳﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻤﺎ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺮا در ﻣﻴﺎن ﮔﻮر ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﺑﺮو در ﻛﺎر ﺧﻮﻳﺶ‬ ‫ﺑﻜﻮش؛ ﻛﻪ ﺗﻮ را ﻫﻴﭻ ﺑﺎﻛﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ و ﻣﮋده ﺑﺪه‪ ،‬و از اﻳﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﺷﺎدﻣﺎن و‬ ‫ﺧﺸﻨﻮد ﺑﺎش!«‬ ‫اﺷﻌﺎر اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﻴﺖ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ اداﻣﻪ دارد‪.‬‬ ‫ﻣﺮﺍﺟﻌﺔ ﻣﺠﺪ‪‬ﺩ ﻫﻴﺎﺕ ﺍﻋﺰﺍﻣﻲ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ ﺍﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬ ‫وﻗﺘﻲ ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ دﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺸﻐﻮلاﻧﺪ‪ ،‬درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ راﺿﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ دﺳﺖ از ﺣﻤﺎﻳﺖ اﻳﺸﺎن‬ ‫ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬و ﻋﺰم ﺟﺰم ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن دﺷﻤﻨﻲ آﻏﺎز ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺻﻒ ﺧﻮد را از آﻧﺎن‬ ‫ﺟﺪا ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﺎرهﺑﻦ وﻟﻴﺪﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮه را ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و ﻧﺰد اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي‬ ‫اﺑﺎﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬اﻳﻦ ﺟﻮان رﺷﻴﺪﺗﺮﻳﻦ و زﻳﺒﺎ اﻧﺪامﺗﺮﻳﻦ ﺟﻮان ﻗﺮﻳﺶ اﺳﺖ؛ او را ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ و از‬ ‫ﺧﺮد و ﻣﺪد وي ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮﻳﺪ‪ ،‬و او را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪي ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ؛ از آن ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ و در‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺮادرزادة ﺧﻮدﺗﺎن را ﻛﻪ ﺑﺎ دﻳﻦ ﺷﻤﺎ و دﻳﻦ ﭘﺪران و ﻧﻴﺎﻛﺎن ﺷﻤﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬ ‫آﻏﺎز ﻛﺮده‪ ،‬و ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻲ ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺷﻤﺎ را از ﻣﻴﺎن ﺑﺮده‪ ،‬و ﻋﻘﺎﻳﺪ و اﻓﻜﺎر آﻧﺎن را‬ ‫ﺳﻔﻴﻬﺎﻧﻪ و ﻧﺎﺑﺨﺮداﻧﻪ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺎ ﺑﮕﺬارﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺎ او را ﺑﻜﺸﻴﻢ؛ ﻳﻚ ﻣﺮد در‬ ‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻳﻚ ﻣﺮد! اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺨﺪا‪ ،‬ﺧﻴﻠﻲ ﺑﺪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ! ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ‬ ‫ﭘﺴﺮﺗﺎن را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪﻫﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﻴﺎﺑﺖ از ﺷﻤﺎ او را ﺑﺰرگ ﻛﻨﻢ‪ ،‬و در ﺑﺮاﺑﺮ‪ ،‬ﻣﻦ ﭘﺴﺮم را‬ ‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺪﻫﻢ ﺗﺎ او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻴﺪ؟! ﺑﺨﺪا‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي اﻣﻜﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬ ‫داﺷﺖ! ﻣﻄﻌﻢ ﺑﻦ ﻋﺪ‪‬ي ﺑﻦﻧﻮﻓﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬ﺑﺨﺪا‪ ،‬ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﺔ‬ ‫ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ از در اﻧﺼﺎف درآﻣﺪهاﻧﺪ و ﻫﺮﭼﻪ در ﺗﻮان داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را از‬ ‫آﻧﭽﻪ ﻧﺎﺧﻮش ﻣﻲدارﻳﺪ رﻫﺎ ﺳﺎزﻧﺪ؛ اﻣﺎ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﭘﺬﻳﺮش ﻧﺸﺎن‬

‫ﺑﺪﻫﻴﺪ! اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺨﺪا‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻣﻦ از در اﻧﺼﺎف درﻧﻴﺎﻣﺪهاﻳﺪ! ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻮ ﺗﺼﻤﻴﻢ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪاي ﻛﻪ ﻣﺮا ﺗﻨﻬﺎ ﺑﮕﺬاري‪ ،‬و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻦ ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻲ؛ اﻳﻨﻚ‪ ،‬ﺑﻜﻦ ﻫﺮ‬ ‫آﻧﭽﻪ ﺧﻮاﻫﻲ!‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻗﺮﻳﺶ در اﻳﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎ و ﻣﺬاﻛﺮات ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬ ‫را راﺿﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬را از اداﻣﺔ ﻛﺎرﺷﺎن‬ ‫ﺑﺎزدارد‪ ،‬وﻣﺎﻧﻊ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﻳﺸﺎن در دﻋﻮت ﺑﺴﻮي دﻳﻦ ﺧﺪا ﺑﺸﻮد؛ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ﻫﻤﺎن راﻫﻲ ﺑﺮوﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻛﻮﺷﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ از ﮔﺎم ﻧﻬﺎدن در آن راه ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را از ﭘﻴﻤﻮدن ﭼﻨﺎن راه ﭘﺮﺧﻄﺮ و ﭘﺮﻓﺮاز و ﻧﺸﻴﺒﻲ دور ﻧﮕﺎﻫﺪارﻧﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ راه‬ ‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد آزار رﺳﺎﻧﻴﺪن و ﺗﻌﺪي و ﺗﻌﺮض ﻛﺮدن ﺑﻪ رﺳﻮل اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪. -‬‬ ‫ﺍﺫﻳﺖ ﻭ ﺁﺯﺍﺭ ﻗﺮﻳﺶ‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﺑﻪ ﻛﺎري ﻛﻪ ﺳﺨﺖ از آن وﺣﺸﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و از آﻏﺎز ﻇﻬﻮر‬ ‫دﻋﻮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم‪ ،‬از آن ﺑﻴﻤﻨﺎك ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺖ زدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻛﺒﺮ و ﻧﺨﻮت دﻳﺮﻳﻨﺔ‬ ‫ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار ﻣﻲآﻣﺪ ﺑﻴﺶ از آن ﺑﻪ ﺻﺒﻮري اداﻣﻪ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬دﺳﺖ آزار و اذﻳﺘﺸﺎن‬ ‫را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﮔﺸﻮدﻧﺪ؛ ﻣﺴﺨﺮه ﻛﺮدﻧﺪ؛ اﺳﺘﻬﺰا‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ؛ ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ؛ ﺣﻘﺎﻳﻖ را ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻛﺮدﻧﺪ؛ اﻓﻜﺎر ﻣﺮدم را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت‬ ‫آﺷﻔﺘﻪ ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ؛ واز ﻫﺮ ﺷﻴﻮة ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺮاي اذﻳﺖ و آزار آن ﺣﻀﺮت اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﺑﻮﻟﻬﺐ ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﻫﻤﻪ و در رأس ﻫﻤﺔ اﻳﻦ آزار ﻫﻨﺪﮔﺎن ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫وي ﻳﻜﻲ از ﺳﺮان ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ ﺑﻮد‪ ،‬و از ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان وﺣﺸﺖ داﺷﺘﻨﺪ وﺣﺸﺖ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬دﺷﻤﻦ ﺳﺮﺳﺨﺖ اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻮد‪ ،‬و از ﻫﻤﺎن روز اول ﻣﻮﺿﻊ ﺧﺼﻤﺎﻧﺔ‬ ‫ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬اﻋﻼم ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ‬

‫‪202‬‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻨﻮز دﻳﮕﺮ ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ ﻓﻜﺮ آزار ﭘﻴﻐﻤﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ذﻫﻨﺸﺎن‬ ‫ﻧﺮﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وي دﺳﺖ ﺗﻌﺪي ﺑﺮ آن ﺣﻀﺮت دراز ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ دﻳﺪﻳﻢ در‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ ﭼﻪ ﻛﺮدو ﻧﻴﺰ دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر ﻛﻮه ﺻﻔﺎ ﭼﻪ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫اﺑﻮﻟﻬﺐ دو ﭘﺴﺮش ﻋ‪‬ﺘﺒﻪ و ﻋﺘﻴﺒﻪ را ﭘﻴﺶ از ﺑﻌﺜﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮي دو ﺗﻦ از دﺧﺘﺮان‬ ‫رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬رﻗﻴﻪ و امﻛﻠﺜﻮم درآورده ﺑﻮد؛ ﭘﺲ از ﺑﻌﺜﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ﭘﺴﺮاﻧﺶ دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن را ﻃﻼق ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬و آن دو را ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﮔﺬاﺷﺖ‬ ‫ﺗﺎ ﻫﺮ دو ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن را ﻃﻼق دادﻧﺪ ‪.1‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻋﺒﺪاﷲ ﭘﺴﺮ دوم ﺣﻀﺮت رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪،‬‬ ‫اﺑﻮﻟﻬﺐ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺎدﻣﺎن ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﺸﺮﻛﺎن ﺷﺘﺎﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺸﺎرت ﺑﺪﻫﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ اَﺑﺘَﺮ ﺷﺪ!‬

‫‪2‬‬

‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ آوردﻳﻢ ﻛﻪ اﺑﻮﻟﻬﺐ در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ و در ﺑﺎزارﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬ ‫آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ راه ﻣﻲاﻓﺘﺎد‪ ،‬و اﻳﺸﺎن را ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﻃﺎرق ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺤﺎرﺑﻲ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﻮﻟﻬﺐ ﺑﻪ ﺗﻜﺬﻳﺐ و ﺑﺪﮔﻮﻳﻲ اﻛﺘﻔﺎ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﺎ ﺳﻨﮓ‬ ‫ﺑﻪ ﭘﺎي آن ﺣﻀﺮت ﻣﻲزد ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آن ﻫﺮ دو ﻗﻮزك ﭘﺎي آن ﺣﻀﺮت ﺟﺮاﺣﺖ‬ ‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻮد ‪.3‬‬ ‫ﻫﻤﺴﺮ اﺑﻮﻟﻬﺐ‪ ،‬ام‪‬ﺟﻤﻴﻞ‪ ،‬اروي‪ ،‬دﺧﺘﺮ ﺣﺮبﺑﻦاﻣﻴﻪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن‪ ،‬ﻧﻴﺰ دﺳﺖ‬ ‫ﻛﻤﻲ در آزار و دﺷﻤﻨﻲ ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺧﺎر و ﺧﺎﺷﺎك‬ ‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲآورد‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬و ﺑﺮ در ﺧﺎﻧﺔ آن‬ ‫‪ -1‬اﻳﻦ ﺧﺒﺮ را ﻃﺒﺮاﻧﻲ از ﻗﺘﺎده رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬رواﻳﺖ اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺣﺎﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳـﺮان ﻗـﺮﻳﺶ‬ ‫ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻛﺎر دﺧﺎﻟﺖ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻚ‪ :‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.652‬‬ ‫‪ -2‬ﺑﻪ رواﻳﺖ از ﻋﻄﺎء‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ﺳﻮره ﻛﻮﺛﺮ‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.595‬‬ ‫‪ -3‬ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤ‪‬ﺎل‪ ،‬ج ‪ ،12‬ص ‪.449‬‬

‫ﺣﻀﺮت ﻣﻲرﻳﺨﺖ‪ .‬زﻧﻲ ﺑﻲﺣ‪‬ﺠﺐ و ﺣﻴﺎ ﺑﻮد‪ ،‬و زﺑﺎن ﺑﻪ اﻧﻮاع دﺷﻨﺎم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﻲﮔﺸﻮد‪ ،‬و اﻧﻮاع ﺗﻬﻤﺖ و اﻓﺘﺮا و ﻧﺎﺳﺰا را ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت روا ﻣﻲداﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ‬ ‫ﺳﺨﻦ ﭼﻴﻨﻲﻫﺎﻳﺶ آﺗﺶ ﻓﺘﻨﻪ را ﻫﻤﻮاره ﺷﻌﻠﻪورﺗﺮ ﻣﻲﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ ،‬و ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻲاﻣﺎن را ﺑﺮ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺮﻣﻲاﻓﺮوﺧﺖ؛ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ‪ ،‬ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‬ ‫او را »ﺣﻤﺎﻟﻪ اﻟﺤﻄﺐ« ﻧﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ ‪.1‬‬ ‫ام‪ ‬ﺟﻤﻴﻞ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﻨﻴﺪ ﭼﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮاﺗﻲ درﺑﺎرة او و ﻫﻤﺴﺮش در ﻗﺮآن ﻧﺎزل ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺰد رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬آﻣﺪ‪ .‬آن ﺣﻀﺮت در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﻛﻨﺎر‬ ‫ﻛﻌﺒﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ ﻧﻴﺰ در ﻛﻨﺎر آن ﺣﻀﺮت ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ام‪ ‬ﺟﻤﻴﻞ ﭘﺎره‬ ‫ﺳﻨﮕﻲ در دﺳﺖ ﺧﻮﻳﺶ داﺷﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻧﺰد آن دو رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ را ﻧﺴﺒﺖ‬ ‫ﺑﻪ دﻳﺪار ﺣﻀﺮت رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻛﻮر ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ اﺑﻮﺑﻜﺮ را‬ ‫دﻳﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﺎﺑﻜﺮ‪ ،‬رﻓﻴﻘﺖ ﻛﺠﺎﺳﺖ؟ ﺧﺒﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪام ﻛﻪ ﻣﺮا ﻫﺠﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ! ﺑﺨﺪا‪ ،‬اﮔﺮ‬ ‫وي را ﺑﻴﺎﺑﻢ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﭘﺎرهﺳﻨﮓ دﻫﺎﻧﺶ را ﺧﻮﻧﻴﻦ ﺧﻮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ! ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻲ؟ ﺑﺨﺪا‪،‬‬ ‫ﻣﻦ زﻧﻲ ﺷﺎﻋﺮهام! آﻧﮕﺎه ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود‪:‬‬ ‫و‪‬اَﻣﺮَه أﺑﻴﻨﺎ‬

‫» ‪‬ﻣﺬَﻣ‪‬ﻤﺎً ﻋﺼ‪‬ﻴﻨﺎ‬

‫و‪ ‬دﻳ َﻨﻪ‪َ ‬ﻗﻠَﻴﻨﺎ«‬

‫»ﻣ‪‬ﺬﻣﻢ را ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻛﺮدﻳﻢ! ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻴﻢ! و ﺑﺎ دﻳﻨﺶ ﺳﺮﺳﺨﺘﺎﻧﻪ‬ ‫دﺷﻤﻨﻲ ﻛﺮدﻳﻢ!«‬ ‫آﻧﮕﺎه ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا‪ ،‬ﻓﻜﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ ﺷﻤﺎ رادﻳﺪه ﺑﺎﺷﺪ؟!‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ »ﻣﺎ ﺭﺃﺗﲏ؛ ﻟﻘﺪ ﺃﺧﺬ ﺍﷲ ﺑﺒﺼﺮﻫﺎ ﻋﲏ« ﻣﺮا ﻧﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﺸﻤﺎن او را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬ ‫دﻳﺪار ﻣﻦ ﻛﻮر ﮔﺮداﻧﻴﺪ!‬

‫‪2‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره ﻣﺴﺪ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.4‬‬ ‫‪ -2‬ﻧﻜـ‪ :‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ .336-335‬ﻗﺮﻳﺶ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻـﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴـﻪ وﺳـﻠﻢ‪ -‬را از روي‬ ‫ﻛﻴﻨﻪ و ﻋﺪاوت‪» ،‬ﻣﺬﻣﻢ« ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ؛ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻋﻤﻼ دﺷـﻨﺎمﻫﺎﻳﺸـﺎن را از آن ﺣﻀـﺮت‬

‫‪204‬‬ ‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﺰار ﻧﻴﺰ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن را رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رواﻳﺖ وي‪ ،‬وﻗﺘﻲ امﺟﻤﻴﻞ‬ ‫ﻧﺰد اﺑﻮﺑﻜﺮ اﻳﺴﺘﺎد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﺎﺑﻜﺮ‪ ،‬رﻓﻴﻘﺖ ﻣﺎ را ﻫﺠﻮ ﻛﺮده اﺳﺖ! اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن! او ﻫﻴﭽﮕﺎه زﺑﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺷﻌﺮ ﺑﺎز ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﺷﻌﺮ از دﻫﺎن وي‬ ‫ﺑﺮﻧﻤﻲآﻳﺪ! امﺟﻤﻴﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻤﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺗﻮ را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ!‬

‫‪1‬‬

‫اﺑﻮﻟﻬﺐ در ﺣﺎﻟﻲ اﻳﻦ آزارﻫﺎ را ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻣﻲرﺳﺎﻧﻴﺪ‬ ‫ﻛﻪ وي ﻋﻤﻮي ﺣﻀﺮت رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬و ﻫﻤﺴﺎﻳﺔ اﻳﺸﺎن ﺑﻮد‪ ،‬و‬ ‫ﺧﺎﻧﻪاش ﭼﺴﺒﻴﺪه ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺔ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت در ﺧﺎﻧﺔ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻳﺸﺎن را‬ ‫آزار ﻣﻲرﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬را در ﺧﺎﻧﺔ ﺧﻮد‬ ‫آن ﺣﻀﺮت ﻣﻮرد آزار و اذﻳﺖ ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از اﺑﻮﻟﻬﺐ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﺑﻦ‬ ‫اﺑﻲاﻟﻌﺎص ﺑﻦ اﻣﻴﻪ‪ ،‬ﻋﻘﺒﻪﺑﻦ اﺑﻲﻣﻌﻴﻂ‪ ،‬ﻋﺪيﺑﻦ ﺣﻤﺮاء ﺛﻘﻔﻲ‪ ،‬اﺑﻦ اﻻﺻﺪاء ﻫﺬﻟﻲ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ‬ ‫ﻫﻤﻪ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻴﭽﻴﻚ از آﻧﺎن ﺑﺎﻻﺧﺮه‬ ‫اﺳﻼم ﻧﻴﺎوردﻣﮕﺮ ﺣﻜﻢ ﺑﻦاﺑﻲاﻟﻌﺎص‪ ،‬ﭘﺪر ﻣﺮوان ﺧﻠﻴﻔﺔ اﻣﻮي‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از اﻳﻨﺎن ﺷﻜﻤﺒﺔ‬ ‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪﻧﺪ؛ ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ‪،‬‬ ‫ﻫﺮﮔﺎه ﻇﺮف ﻏﺬاﻳﻲ ﺑﺮاي آن ﺣﻀﺮت ﺑﺮ روي آﺗﺶ ﻣﻲﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻜﻤﺒﺔ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ در آن‬ ‫دور ﻣﻲﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬ﻧﻜـ‪ :‬اﻟﺘﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪11‬؛ ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻓـﺘﺢاﻟﺒـﺎري‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص‬ ‫‪162‬؛ ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.369 ،340 ،244‬‬ ‫‪ -1‬ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري ﻧﻴﺰ در اﻟﻤﺴﺘﺪرك )ج ‪ ،2‬ص ‪ ،(361‬اﺑﻦ اﺑﻲ ﺷـﺒﻴﺔ در اﻟﻤﺼـﻨﻒ )ج ‪ ،11‬ص ‪ ،498‬ح‬ ‫‪ ،(1187‬اﺑﻮﻳﻌﻠﻲ در ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮﻳﺶ )ج ‪ ،4‬ص ‪ ،246‬ح ‪ (2358‬اﺑﻮﻧﻌﻴﻢ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ در دﻻﺋﻞ اﻟﻨﺒـﻮة )ص‬ ‫‪ ،71‬ح ‪ ،(54‬ﻃﺒﺮاﻧﻲ‪ ،‬اﺑﻦ اﺑﻲﺣﺎﺗﻢ و دﻳﮕﺮان اﻳﻦ داﺳـﺘﺎن را ﺑـﺎ اﻧـﺪﻛﻲ اﺧـﺘﻼف در ﻣـﺘﻦ‪ -‬رواﻳـﺖ‬ ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎر ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺗﺨﺘﻪﺳﻨﮕﻲ را‬ ‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﭘﺸﺖ آن ﺗﺨﺘﻪﺳﻨﮓ از آزار اﻳﻨﺎن در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻫﺮﮔﺎه آن ﭘﻠﻴﺪيﻫﺎ را ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﺸﺎن ﻣﻲرﻳﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﺑﺮ ﺳﺮ‬‫ﭼﻮﺑﺪﺳﺘﻲ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺮ در ﺧﺎﻧﺔ ﺧﻮد ﻣﻲاﻳﺴﺘﺎدﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻳﺎ ﺑﻨﻲ‬ ‫ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف‪ ،‬اي ﺟﻮار ﻫﺬا؟« اي ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف‪ ،‬اﻳﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪداري اﺳﺖ؟! آﻧﮕﺎه‬ ‫آن را ﻛﻨﺎر ﻛﻮﭼﻪ ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦاﺑﻲ ﻣﻌﻴﻂ از اﻳﻦ ﻫﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ ﺷﻘﺎوت و ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺧﻮﻳﺶ اﻓﺰود‪ .‬ﺑﺨﺎري از‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦﻣﺴﻌﻮد ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺒﻲ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﻛﻨﺎر ﺑﻴﺖاﷲ اﻟﺤﺮام ﻧﻤﺎز ﻣﻲﮔﺰاردﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺟﻬﻞ ﺑﺎ ﻋﺪهاي از ﻳﺎراﻧﺶ‬ ‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻛﺪاﻣﻴﻚ از ﺷﻤﺎ ﻣﻲرود ﺷﻜﻤﺒﺔ ﺷﺘﺮي را ﻛﻪ ﺑﻨﻲ‬ ‫ﻓﻼن ﻛﺸﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺮداردو ﺑﻴﺎﻳﺪ و ﺑﺮ ﮔﺮدة ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺠﻮد‪ ،‬ﺑﮕﺬارد؟ ﺷﻘﻲﺗﺮﻳﻦ‬ ‫آﻧﺎن‪ -‬ﻛﻪ ﻋﻘﺒﻪﺑﻦ اﺑﻲﻣﻌﻴﻂ ﺑﻮد‪ -2‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و رﻓﺖ و آن ﺷﻜﻤﺒﺔ ﺷﺘﺮ را آورد‪ .‬ﻣﻨﺘﻈﺮ‬ ‫ﺷﺪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺮا روي ﮔﺮدة اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﻣﻴﺎن دو ﻛﺘﻒ‬ ‫اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﻗﺮار داد‪ .‬ﻣﻦ آﻧﺠﺎ ﺑﻮدم و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﺮدم؛ اﻣﺎ ﻛﺎري از دﺳﺘﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫اي ﻛﺎش‪ ،‬ﻧﻔﻮذي ﻳﺎ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ داﺷﺘﻢ! ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺷﺮوع ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻪ‬ ‫ﺧﻨﺪﻳﺪن؛ آﻧﻘﺪر ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﻲﺧﻨﺪﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ از ﻓﺮط ﺳﺮﺧﻮﺷﻲ و ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ روي ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬ ‫ﻣﻲاﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و‬ ‫ﺳﺮﺑﺮﻧﻤﻲداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ آﻣﺪ و آن ﺷﻜﻤﺒﻪ را از روي ﮔﺮدة اﻳﺸﺎن‬ ‫ﺑﺮداﺷﺖ‪ .‬آن ﺣﻀﺮت ﺳﺮ از ﺳﺠﺪه ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪو ﺳﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫)اﻟﻠّﻬﻢ‪ ‬ﻋﻠﻴﻚ ﺑﻘُﺮﻳﺶ(‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.416‬‬ ‫‪ -2‬در ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري )ج ‪ ،1‬ص ‪ (543‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪206‬‬ ‫»ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬ﻛﺎر ﻗﺮﻳﺶ را ﺑﺴﺎز!«‬ ‫ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن را اﻳﻦ ﻧﻔﺮﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺮان آﻣﺪ‪ .‬اﺑﻦ‬ ‫ﻣﺴﻌﻮد ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬آﻧﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ دﻋﺎ و ﻧﻔﺮﻳﻦ در آن ﻣﻜﺎن ﻣﺴﺘﺠﺎب ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫آﻧﮕﺎه‪ ،‬آن ﺣﻀﺮت ﻧﺎم ﺑﺮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫)اﻟﻠّﻬﻢ‪ ‬ﻋﻠﻴﻚ ِﺑﺎَﺑﻲ ﺟﻬﻞ! و ﻋﻠﻴﻚ‪ ‬ﺑﻌ‪‬ﺘﺒﺔ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﺔ‪ ،‬و ﺷﻴﺒﺔ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﺔ‪ ،‬واﻟﻮﻟﻴﺪ ﺑﻦ‬ ‫ﻋﺘﺒﺔ‪ ،‬و اُﻣﻴﺔ ﺑﻦ ﺧﻠَﻒ‪ ،‬و ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻣ‪‬ﻌﻴﻂ(‬ ‫»ﻫﻔﺘﻤﻴﻦ آﻧﺎن را ﻧﻴﺰ ﻧﺎم ﺑﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﺎدﻣﺎن ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ آن‬ ‫ﺧﺪاﻳﻲ ﻛﻪ ﺟﺎن ﻣﻦ در دﺳﺖ اوﺳﺖ؛ ﻫﻤﺔ آن ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در آن روز ﻧﺎم ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻧﮕﻮن اﻓﺘﺎده در ﭼﺎه ﺑﺪر‬ ‫دﻳﺪم!«‬

‫‪1‬‬

‫اُﻣﻴﻪ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬را ﻣﻲدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻌﻨﻪ زدن‬ ‫و ﻋﻴﺒﺠﻮﻳﻲ ﻛﺮدن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت آﻏﺎز ﻣﻲﻛﺮد و اﻳﻦ آﻳﺎت درﺑﺎرة او ﻧﺎزل ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭ‪‬ﻳ ﹲﻞ ‪‬ﻟ ﹸﻜﻞﱢ ‪‬ﻫ ‪‬ﻤ ‪‬ﺰ ‪‬ﺓ ﹸﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﺰ ‪‬ﺓ﴾‪.2‬‬ ‫اﺑﻦ ﻫﺸﺎم ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻫ‪ ‬ﻤﺰَه« ﻛﺴﻲ را ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان را ﺑﻄﻮر ﻋﻠﻨﻲ دﺷﻨﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪،‬‬ ‫و ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ را ﻛﺞ و راﺳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ اﺷﺎرة ﭼﺸﻢ ﻃﻌﻨﻪ ﻣﻲزﻧﺪ؛ » ُﻟﻤ‪‬ﺰه« ﻛﺴﻲ را‬

‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢاﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﻮﺿﻮء‪ ،‬ﺑﺎب »اذا اﻟﻘﻲ ﻋﻠـﻲ اﻟﻤﺼـﻠﻲ ﻗـﺬر او ﺟﻴﻔـﺔ«‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،37‬ح ‪،240‬‬ ‫‪3960 ،3854 ،3185 ،2934 ،520‬؛ ﻫﻔﺘﻤﻴﻦ اﻳﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻋﻤﺎرة ﺑﻦ اﻟﻮﻟﻴﺪ ﺑـﻮده اﺳـﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ در‬ ‫ﺣﺪﻳﺚ ‪ 520‬ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره ﻫﻤﺰه‪ ،‬آﻳﻪ ‪ 1‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪.‬‬

‫ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ از دﻳﮕﺮان ﺑﻄﻮر ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ﻋﻴﺒﺠﻮﻳﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻄﻮر ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ آزار‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ‪.1‬‬ ‫ﺑﺮادر وي‪ ،‬اُﺑﻲ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ اﺑﻲﻣﻌﻴﻂ دوﺳﺖ ﺻﻤﻴﻤﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜﺒﺎر‬ ‫ﻋﻘﺒﻪ ﻧﺰد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﻪ ﻛﻼم اﻳﺸﺎن ﮔﻮش ﻓﺮا داد‪.‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ اُﺑ‪‬ﻲ رﺳﻴﺪ‪ ،‬زﺑﺎن ﺑﻪ ﺳﺮزﻧﺶ و ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻋﻘﺒﻪ ﮔﺸﻮد‪ ،‬و از او ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺎر دﻳﮕﺮ آب دﻫﺎن ﺑﻪ ﭼﻬﺮة رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻴﻔﻜﻨﺪ؛ و او ﻫﻤﻴﻦ‬ ‫ﻛﺎر را ﻛﺮد‪ .‬اﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﺧﻮد اﺳﺘﺨﻮان ﭘﻮﺳﻴﺪهاي را در دﺳﺘﺎﻧﺶ ﻧﺮم ﻛﺮد و در آن دﻣﻴﺪ و‬ ‫آن را ﺑﺎد داد ﺗﺎ ﻏﺒﺎر آن ﺑﺮ ﭼﻬﺮة رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻨﺸﻴﻨﺪ‪.2‬‬ ‫اﺧﻨﺲ ﺑﻦ ﺷﺮﻳﻖ ﺛﻘﻔﻲ ﻧﻴﺰ از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ‬ ‫اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬آزار ﻣﻲرﺳﺎﻧﻴﺪ؛ و ﻗﺮآن ﺑﺎ ﻧﻪ ﺧﺼﻠﺖ او را ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ؛ آﻧﺠﺎ‬ ‫ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺨ ‪‬ﻴ ﹺﺮ‬ ‫ﻉ ‪‬ﻟ ﹾﻠ ‪‬‬ ‫ﲔ * ‪‬ﻫﻤ‪‬ﺎ ﹴﺯ ‪‬ﻣﺸ‪‬ﺎ ٍﺀ ﹺﺑ‪‬ﻨﻤ‪‬ﻴ ﹴﻢ * ‪‬ﻫﻤ‪‬ﺎ ﹴﺯ ‪‬ﻣﺸ‪‬ﺎ ٍﺀ ﹺﺑ‪‬ﻨﻤ‪‬ﻴ ﹴﻢ * ‪‬ﻣﻨ‪‬ﺎ ﹴ‬ ‫ﻑ ‪‬ﻣ ﹺﻬ ﹴ‬ ‫﴿ﻭ‪‬ﻻ ‪‬ﺗ ‪‬ﻄ ‪‬ﻊ ﹸﻛﻞﱠ ‪‬ﺣﻠﱠﺎ ‪‬‬ ‫ﻚ ‪‬ﺯﻧﹺﻴ ﹴﻢ﴾‪.٣‬‬ ‫‪‬ﻣ ‪‬ﻌ‪‬ﺘ ‪‬ﺪ ﹶﺃﺛ‪‬ﻴ ﹴﻢ * ‪‬ﻋ‪‬ﺘﻞﱟ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌ ‪‬ﺪ ﹶﺫ‪‬ﻟ ‪‬‬ ‫»و ﭘﻴﺮو و ﻫﻤﺮاه ﻣﺸﻮ ﺑﺎ ﻫﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرﻧﺪه زﺑﻮن؛ ﻃﻌﻨﻪ زﻧﻨﺪه ﺳﺨﻦﭼﻴﻨﻲ؛‬ ‫ﻣﺎﻧﻊ ﻫﺮ ﻛﺎر ﺧﻴﺮ؛ ﺗﺠﺎوزﮔﺮ ﮔﻨﺎﻫﻜﺎر؛ ﭘﺮﺧﺎﺷﮕﺮ ﺑﻲاﺻﻞ و َﻧﺴ‪‬ﺐ!«‬ ‫اﺑﻮﺟﻬﻞ‪ ،‬ﮔﻬﮕﺎه ﻧﺰد رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻣﻲآﻣﺪ و آﻳﺎت ﻗﺮآن را از‬ ‫آن ﺣﻀﺮت ﻣﻲﺷﻨﻴﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﻣﻲرﻓﺖ؛ ﻧﻪ اﻳﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻪ ﻃﺎﻋﺘﻲ‪ ،‬ﻧﻪ ادﺑﻲ‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﺸﻴﺘﻲ؛ از آن‬ ‫ﺳﻮي‪ ،‬رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬را زﺧﻢ زﺑﺎن ﻣﻲزد‪ ،‬و راه ﺧﺪا را ﺑﺮ اﻳﻦ و‬ ‫آن ﻣﻲﺑﺴﺖ‪ ،‬آﻧﮕﺎه از ﺑﺎﺑﺖ اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﻛﺮد ﻣﺒﺎﻫﺎت ﻣﻲﻛﺮد و ﻓﺨﺮ ﻣﻲﻓﺮوﺧﺖ‪،‬‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.357-356‬‬ ‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.362-361‬‬ ‫‪ -3‬ﺳﻮره ﻗﻠﻢ‪ ،‬آﻳﺎت ‪.13 ،10‬‬

‫‪208‬‬ ‫و از اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎي ﺑﺪي ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻓﺘﺨﺎراﺗﻲ ﻳﺎد ﻛﺮدﻧﻲ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ آﻳﺎت در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ درﺑﺎرة او ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺻﻠﱠﻰ‪.١﴾...‬‬ ‫ﻕ ﻭ‪‬ﻻ ‪‬‬ ‫ﺻﺪ‪ ‬‬ ‫﴿ﻓﹶﻼ ‪‬‬

‫از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روزي ﻛﻪ دﻳﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﺣﺮم اﻣﻦ اﻟﻬﻲ ﺑﻪ‬ ‫ﻧﻤﺎز اﻳﺴﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﺸﺎن را از ﻧﻤﺎز ﺑﺎز ﻣﻲداﺷﺖ‪ .‬ﻳﻜﺒﺎر‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت‬ ‫در ﻣﻘﺎم اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻛﻨﺎر ﺣﻀﺮت ﮔﺬﺷﺖ و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺗﻮ را از اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎزﻧﺪاﺷﺘﻪام؟ و اﻳﺸﺎن را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺎ او ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ رﻓﺘﺎر ﻛﺮدﻧﺪ و او را از ﺳﺮ راه‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﻛﻨﺎر زدﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻪ ﺟﺮأﺗﻲ ﻣﺮا ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﻨﻲ؟ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﮕﻮﻳﻢ‪،‬‬ ‫ﺑﺨﺪا ﻣﻦ از ﻫﻤﺔ اﻫﻞ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻳﺎر و ﻃﺮﻓﺪار دارم! ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ آﻳﺎت را‬ ‫ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫ﺏ﴾‪.2‬‬ ‫ﺠ ‪‬ﺪ ﻭ‪‬ﺍ ﹾﻗ‪‬ﺘ ﹺﺮ ‪‬‬ ‫ﻉ ﺍﻟﺰ‪‬ﺑ‪‬ﺎﹺﻧ‪‬ﻴ ﹶﺔ * ﹶﻛﻠﱠﺎ ﻟﹶﺎ ‪‬ﺗ ‪‬ﻄ ‪‬ﻌ ‪‬ﻪ ﻭ‪‬ﺍ ‪‬ﺳ ‪‬‬ ‫﴿ ‪‬ﺳ‪‬ﻨ ‪‬ﺪ ‪‬‬ ‫»اﻳﻨﻚ ﺑﺮود و ﻫﻮاداراﻧﺶ را ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ؛ ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻋﺬاﺑﻤﺎن را‬ ‫ﻓﺮاﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺧﻮاﻧﺪ!«‬

‫‪3‬‬

‫ﺑﻪ رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﮔﻠﻮﮔﺎه اﺑﻮﺟﻬﻞ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و او‬ ‫ﻚ ﹶﻓﹶﺄ ‪‬ﻭﻟﹶﻰ﴾!‪ ٤‬ﺑﺎش ﺗﺎ‬ ‫ﻚ ﹶﻓﹶﺄ ‪‬ﻭﻟﹶﻰ * ﹸﺛﻢ‪ ‬ﹶﺃ ‪‬ﻭﻟﹶﻰ ﹶﻟ ‪‬‬ ‫را ﺳﺨﺖ ﺗﻜﺎن دادﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪﴿ :‬ﹶﺃ ‪‬ﻭﻟﹶﻰ ﹶﻟ ‪‬‬ ‫ﺑﻨﮕﺮي! ﺑﺎش ﺗﺎ ﺑﻨﮕﺮي! ﺑﺎز ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺎش ﺗﺎ ﺑﻨﮕﺮي!‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ،‬آﻳﻪ ‪ 31‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره ﻋﻠﻖ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.19-18‬‬ ‫‪ -3‬اﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي اﻳﻦ رواﻳﺖ را در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ آﻳﺎت آورده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﻴﺮ اﻳـﻦ رواﻳـﺖ را ﻧﻴـﺰ ﺗﺮﻣـﺬي در‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻔﺴﻴﺮ‪ ،‬ﺳﻮره اﻗﺮأ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ ،414‬ح ‪ 3349‬و ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ آورده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﺳﻮره ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ،‬آﻳﺎت ‪.35-34‬‬

‫دﺷﻤﻦ ﺧﺪا ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮا ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ اي ﻣﺤﻤﺪ؟! ﺑﺨﺪا از ﺗﻮ و ﺧﺪاي ﺗﻮ ﻫﻴﭻ‬ ‫ﻛﺎري ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ! ﻣﻦ ﻋﺰﺗﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ اﻓﺮادي ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﻛﻮه در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‬ ‫زﻳﺴﺖ ﻣﻲﻛﻨﻢ!‬

‫‪1‬‬

‫اﺑﻮﺟﻬﻞ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺑﺮﺧﻮرد ﺧﺸﻮﻧﺖ آﻣﻴﺰ ﻧﻴﺰ‪ ،‬از آن ﺣﺎﻟﺖ ﺣﻤﺎﻗﺖ و ﺷﻘﺎوت‬ ‫درﻧﻴﺎﻣﺪ‪.‬‬ ‫* ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻪ رواﻳﺖ از اﺑﻮﻫﺮﻳﺮه آورده اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻮﺟﻬﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ در‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎن ﺷﻤﺎ ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣﻲﻣﺎﻟﺪ؟! ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آري! ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﻻت‬ ‫و ﻋﺰي‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺒﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮدن او را ﻟﮕﺪ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ،‬و ﺻﻮرﺗﺶ را‬ ‫ﻣﺎﻻﻣﺎل ﺧﺎك و ﺧﻮن ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﺮداﻧﻴﺪ! آﻧﮕﺎه ﺑﺴﻮي رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬رﻓﺖ‪ .‬آن ﺣﻀﺮت در ﺣﺎل ﻧﻤﺎز ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻋﺰم ﺟﺰم ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﺮدن اﻳﺸﺎن را‬ ‫ﻟﮕﺪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻫﻤﺔ ﺣﺎﺿﺮان دﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﺑﻮﺟﻬﻞ ﻋﻘﺐ ﻋﻘﺐ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و‬ ‫دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﺔ اﻣﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي اﺑﺎاﻟﺤﻜﻢ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻪ ﺳﺮت‬ ‫آﻣﺪه اﺳﺖ؟! ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻴﺎن ﻣﻦ و او ﺧﻨﺪﻗﻲ ﭘﺮ از آﺗﺶ‪ ،‬اﺷﺒﺎح ﺗﺮﺳﻨﺎك‪ ،‬و ﺑﺎﻟﻬﺎي‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺣﺎﺋﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺣﻀﺮت رﺳﻮل اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫)ﻟﹶﻮ ﺩ‪‬ﻧﺎ ‪‬ﻣﻨ‪‬ﻲ ﻻ ‪‬ﺣ‪‬ﺘﻄﹶﻔﺘ ‪‬ﻪ ﺍﳌﹶﻼ‪‬ﺋ ﹶﮑ ﹸﺔ ﻋ‪‬ﻀﻮﹰﺍ ﻋ‪‬ﻀﻮﹰﺍ(‪.2‬‬ ‫»اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن او را ﺗﻜﻪ ﺗﻜﻪ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ!«‬ ‫***‬ ‫اﻳﻦ ﺑﻮد ﻧﻤﻮدار ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ از ﺟﻮر و ﺟﻔﺎ و ﺳﺘﻤﻲ ﻛﻪ رﺳﻮل اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از دﺳﺖ ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻃﻐﻴﺎﻧﮕﺮ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‬ ‫اﻫﻞ اﷲاﻧﺪ و ﺳﺎﻛﻨﺎن ﺣﺮم اﻣﻦ اﻟﻬﻲ!‬ ‫‪ -1‬ﻧﻜـ‪ :‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪477‬؛ اﻟﺪراﻟﻤﻨﺜﻮر‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪478‬؛ و ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﺻﻔﺎت اﻟﻤﻨﺎﻓﻘﻴﻦ واﺣﻜﺎﻣﻬﻢ‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ ،2154‬ح ‪.38‬‬

‫‪210‬‬ ‫ﻣﻘﺘﻀﺎي اﻳﻦ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﺑﺤﺮاﻧﻲ آن ﺑﻮد ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻣﻮﺿﻌﻲ ﻗﺎﻃﻊ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﺑﻼ و ﻣﺼﻴﺒﺘﻲ ﻛﻪ در آن ﮔﺮﻓﺘﺎر آﻣﺪه‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ رﻫﺎ ﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ در ﺗﻮان داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺸﺎر ﺳﻬﻤﮕﻴﻦ اذﻳﺖ و آزار‬ ‫ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻛﺎﻫﺶ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺣﻀﺮت رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬دو ﮔﺎم ﻋﻈﻴﻢ ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ دﻋﻮت اﺳﻼم‬ ‫و ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ اﻫﺪاف آن ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﻲ داﺷﺖ‪ .‬آن دو ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻬﻢ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ‬ ‫از اﻳﻨﻜﻪ اوﻻً‪ ،‬ﺧﺎﻧﺔ ارﻗﻢ ﺑﻦ اﺑﻲ اﻻرﻗﻢ را ﻣﺮﻛﺰ دﻋﻮت و ﭘﺎﻳﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‬ ‫ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ؛ و ﺛﺎﻧﻴﺎً ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﺔ ﺍﺭﻗﻢ‬ ‫ﺧﺎﻧﺔ ارﻗﻢ ﺑﻦاﺑﻲاﻻرﻗﻢ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻛﻮه ﺻﻔﺎ واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و از دﻳﺪرس و ﻣﺠﺎﻟﺲ و‬ ‫ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻃﺎﻏﻴﺎن ﻣﻜﻪ دور ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪ را درﻧﻈﺮ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ در آﻧﺠﺎ ﻧﺰد ﺧﻮد ﮔﺮدآورﻧﺪ‪ ،‬و در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺗﻼوت‬ ‫آﻳﺎت و ﺗﺰﻛﻴﺔ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻛﺘﺎب و ﺣﻜﻤﺖ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻋﺒﺎدات و‬ ‫اﻋﻤﺎل ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺧﻮدﺷﺎن را در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺟﺎ ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪ ،‬و در ﻛﻤﺎل اﻣﻨﻴﺖ و ﺳﻼﻣﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ‬ ‫اﻟﻬﻲ و آﺳﻤﺎﻧﻲ را درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و در اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺳﻼم ﻣﻲآورﻧﺪ‬ ‫داﺧﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻃﺎﻏﻴﺎن ﺳﻠﻄﻪﮔﺮ و اﻧﺘﻘﺎﻣﺠﻮي ﻣﻜﻪ از وﺟﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺑﺎﺧﺒﺮ‬ ‫ﻧﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪي در آن ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ رﺳﻮلﺧﺪا‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻄﻮر ﻋﻠﻨﻲ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮﻛﺎن‬‫ﻣﻜﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ آن ﻗﺴﺎوت و ﺑﻲرﺣﻤﻲ ﻛﻪ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺎ آﻧﺎن روﻳﺎروي ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و‬ ‫ﻧﻤﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﺗﺰﻛﻴﺔ ﻧﻔﻮس ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺗﻌﻠﻴﻢ‬

‫ﻛﺘﺎب و ﺣﻜﻤﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﺷﺪﻳﺪ ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﺘﻲ ﻣﻮردي اﻳﻨﭽﻨﻴﻦ ﻋﻤﻼ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﺑﻦ اﺳﺤﺎق آورده اﺳﺖ‪ .‬اﺻﺤﺎب‬ ‫رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﺑﻌﻀﻲ درهﻫﺎي ﮔﻮﺷﻪ و ﻛﻨﺎر ﻣﻜﻪ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﻧﻤﺎز‬ ‫ﻣﻲﮔﺰاردﻧﺪ؛ ﻋﺪهاي از ﻛﻔﺎر ﻗﺮﻳﺶ آﻧﺎن را دﻳﺪﻧﺪ؛ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺑﺎ آﻧﺎن درﮔﻴﺮ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﻌﺪﺑﻦ اﺑﻲوﻗّﺎص ﻣﺮدي را ﺿﺮﺑﺖ زد و ﺧﻮن او ﺟﺎري ﺷﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬ ‫ﺧﻮﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در اﺳﻼم رﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪ ‪.1‬‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ اﻳﻦ ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎ ﻣﺘﻌﺪد و ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻫﻼﻛﺖ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻦ ﻫﻤﺔ آﻧﺎن ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ و ﺳﺮي ﻋﻤﻞ ﻛﺮدن‪،‬‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ ﻣﻲ ﻧﻤﻮد‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﻋﻤﻮم ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪-‬‬ ‫اﺳﻼم و ﻋﺒﺎدات و اﺟﺘﻤﺎﻋﺎﺗﺸﺎن را ﻣﺨﻔﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﺨﺺ رﺳﻮلاﷲ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﻣﻴﺎن اﻧﺒﻮه ﻣﺸﺮﻛﺎن آﺷﻜﺎرا ﺑﻪ دﻋﻮت اﺳﻼم و ﻋﺒﺎدت ﺧﺪا ﻣﻲ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ آن ﺣﻀﺮت را از اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎزدارد؛ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر رﻋﺎﻳﺖ ﺣﺎل ﻳﺎراﻧﺸﺎن‪ ،‬و ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻲ‬ ‫آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.263‬‬

‫‪212‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‬ ‫ﻫﺠﺮت ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ و ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي آن‬ ‫ﻫﺠﺮﺕ ﺍﻭ‪‬ﻝ ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ‬ ‫آﻏﺎز دﺷﻤﻨﻲﻫﺎي ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻣﻜﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬اواﺳﻂ ﻳﺎ اواﺧﺮ ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم ﺑﻌﺜﺖ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬اﺑﺘﺪا اﻳﻦ ﺧﺼﻮﻣﺖﻫﺎ ﺧﻔﻴﻒ ﺑﻮد؛ اﻣ‪‬ﺎ روز ﺑﻪ روز و ﻣﺎه ﺑﻪ ﻣﺎه ﺷﺪ‪‬ت ﺑﻴﺸﺘﺮي‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ؛ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ در اواﺳﻂ ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ﺳﺨﺖ ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و اﻗﺎﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﻣﻜﻪ‬ ‫ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﻜﺮ اﻓﺘﺎدﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﺎرهاي ﺑﻴﺎﻧﺪﻳﺸﻨﺪ ﺗﺎ از اﻳﻦ ﻋﺬاب اﻟﻴﻢ‬ ‫ﻧﺠﺎت ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﺑﻮد ﻛﻪ آﻳﺎﺗﻲ از ﺳﻮرة زﻣﺮ ﻧﺎزل ﺷﺪ و‬ ‫اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻦ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ راه ﻫﺠﺮت را ﭘﻴﺶ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ‬ ‫اﻋﻼم ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ زﻣﻴﻦ ﺧﺪا ﺗﻨﮓ ﻧﻴﺴﺖ‪:‬‬ ‫ﺽ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ﻭ‪‬ﺍ ‪‬ﺳ ‪‬ﻌ ﹲﺔ ﹺﺇﻧ‪‬ﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﻳ ‪‬ﻮﻓﱠﻰ ﺍﻟﺼ‪‬ﺎﹺﺑﺮ‪‬ﻭ ﹶﻥ ﹶﺃ ‪‬ﺟ ‪‬ﺮﻫ‪‬ﻢ‬ ‫ﺴ‪‬ﻨ ﹲﺔ ‪‬ﻭﹶﺃ ‪‬ﺭ ‪‬‬ ‫ﺴﻨ‪‬ﻮﺍ ﻓ‪‬ﻲ ‪‬ﻫ ‪‬ﺬ ‪‬ﻩ ﺍﻟﺪ‪‬ﻧﻴ‪‬ﺎ ‪‬ﺣ ‪‬‬ ‫﴿‪‬ﻟﻠﱠﺬ‪‬ﻳ ‪‬ﻦ ﹶﺃ ‪‬ﺣ ‪‬‬ ‫ﺏ﴾‪.1‬‬ ‫ﹺﺑ ‪‬ﻐ ‪‬ﻴ ﹺﺮ ‪‬ﺣﺴ‪‬ﺎ ﹴ‬ ‫رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اَﺻﺤ‪‬ﻤﺔ ﻧﺠﺎﺷﻲ ﭘﺎدﺷﺎه ﻳﻤﻦ‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ دادﮔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و در ﻣﻤﻠﻜﺖ او ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﺳﺘﻢ روا ﻧﻤﻲ دارﻧﺪ؛ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را دﺳﺘﻮر دادﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و دﻳﻨﺸﺎن را از آﺳﻴﺐ ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ و‬ ‫آزارﻫﺎي ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ و ﻛﻔّﺎر دور ﺳﺎزﻧﺪ‪.2‬‬ ‫در ﻣﺎه رﺟﺐ ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻌﺜﺖ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﺮوه از ﺻﺤﺎﺑﺔ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻣﺘﺸﻜّﻞ از دوازده ﻣﺮد و ﭼﻬﺎر زن ﺑﻮد‪ .‬رﻳﺎﺳﺖ اﻳﻦ ﮔﺮوه‬ ‫را ﻋﺜﻤﺎنﺑﻦ ﻋﻔّﺎن ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺖ و ﻫﻤﺴﺮ وي رﻗﻴﻪ دﺧﺘﺮ ﮔﺮاﻣﻲ رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره زﻣﺮ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.10‬‬ ‫‪ -2‬ﻧﻜـ‪ :‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮي‪ ،‬ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص ‪.9‬‬

‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه او ﺑﻮد‪ ،‬و ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬درﺑﺎرة آن دو‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫)ﺇ‪‬ﻤﺎ ﺍﻭﻝ ﺑﻴﺖ ﻫﺎﺟﺮ ﰲ ﺳﺒﻴﻞ ﺍﷲ ﺑﻌﺪ ﺇﺑﺮﺍﻫﻴﻢ ﻭﻟﻮﻁ ﻋﻠﻴﻬﻤﺎﺍﻟﺴﻼﻡ(‪.1‬‬ ‫»اﻳﻦ زن و ﺷﻮﻫﺮ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺧﺎﻧﻮاده اي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪-‬‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬و ﺧﺎﻧﻮاده ﻟﻮط ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬در راه ﺧﺪا ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮهاﻧﺪ‪«.‬‬ ‫اﻳﻦ ﮔﺮوه از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺷﺐ ﻛﻮچ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎدا ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن از رﻓﺘﻦ‬ ‫ﺷﻌ‪‬ﻴﺒﻪ را ﻣﻘﺼﺪ ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار‬ ‫آﻧﺎن ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ آﻫﻨﮓ درﻳﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺪر ُ‬ ‫دادﻧﺪ‪ .‬دﺳﺖ ﺗﻘﺪﻳﺮ‪ ،‬دو ﻛﺸﺘﻲ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﻋﺎزم ﺣﺒﺸﻪ را ﭘﻴﺶ ﭘﺎي آﻧﺎن ﻗﺮار داد‪.‬‬ ‫ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن از ﺧﺮوج اﻳﻦ ﻋﺪ‪‬ه از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ درﭘﻲ ﻳﺎﻓﺘﻦ آﻧﺎن‬ ‫ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ درﻳﺎ رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻣﻨﻴﺖ ﺳﻮار ﺑﺮ‬ ‫ﻛﺸﺘﻲ ﺷﺪه و از آﻧﺠﺎ ﻛﻮچ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮوه از ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺣﺒﺸﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ وﺟﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل و ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ‪.2‬‬ ‫ﺑﺎﺯﮔﺸﺖ ﻣﻬﺎﺟﺮﺍﻥ‬ ‫در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﻫﻤﺎن ﺳﺎل‪ ،‬ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺣﺮم ﻋﺰﻳﻤﺖ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﻋﺪ‪‬ه زﻳﺎدي از ﻣﺮدﻣﺎن ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺮان و ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﮔﺮد‬ ‫آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﻲ اﺳﻼم در ﺟﻤﻊ آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﺎي اﻳﺴﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺗﻼوت‬ ‫ﺳﻮرة ﻧﺠﻢ را آﻏﺎز ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺪ‪‬ه از ﻛﻔّﺎر‪ ،‬ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﻛﻼم ﺧﺪا را ﻧﺸﻨﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ؛‬ ‫زﻳﺮا‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻫﻤﺎن ﻗﺎﻋﺪه و ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻛﻪ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺳﻔﺎرش ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪،‬‬

‫‪ -1‬زاداﻟﻤﻌﺎد‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.24‬‬ ‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪214‬‬ ‫ﻧﻤﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﻫﻴﭽﮕﺎه ﺑﻪ آﻳﺎت ﻗﺮآن ﮔﻮش ﻓﺮا ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ آن‬ ‫ﺳﺮوﺻﺪا اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﺴ ‪‬ﻤﻌ‪‬ﻮﺍ ‪‬ﻟ ‪‬ﻬﺬﹶﺍ ﺍﹾﻟ ﹸﻘﺮ‪‬ﺁ ‪‬ﻥ ﻭ‪‬ﺍﹾﻟ ‪‬ﻐﻮ‪‬ﺍ ﻓ‪‬ﻴ ‪‬ﻪ ﹶﻟ ‪‬ﻌﻠﱠ ﹸﻜ ‪‬ﻢ ‪‬ﺗ ‪‬ﻐ ‪‬ﻠﺒ‪‬ﻮ ﹶﻥ﴾‪.1‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭﻗﹶﺎ ﹶﻝ ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻳ ‪‬ﻦ ﹶﻛ ﹶﻔﺮ‪‬ﻭﺍ ﻟﹶﺎ ‪‬ﺗ ‪‬‬ ‫وﻗﺘﻲ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻲﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻼوت اﻳﻦ ﺳﻮره را ﺑﺮ آﻧﺎن آﻏﺎز ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻛﻼم‬ ‫دلاﻧﮕﻴﺰ اﻟﻬﻲ در ﮔﻮش آﻧﺎن ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬دلاﻧﮕﻴﺰﺗﺮﻳﻦ ﻛﻼﻣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺎ آن ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ‬ ‫ﮔﻮﺷﺸﺎن ﻣﻲﺧﻮرد؛ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺣﻮاس‪ ‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﺮد‪ ،‬و ﻗﺎﻋﺪه و ﻗﺎﻧﻮن‬ ‫ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ ﺧﻮدﺷﺎن را ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻴﭽﻴﻚ از آﻧﺎن ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺟﻮد ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻼوت آﻳﺎت ﺳﻮرة ﻧﺠﻢ ﮔﻮش ﻓﺮا ﻧﺪﻫﺪ‪ .‬ﺑﺠﺰ اﻳﻦ ﻫﻴﭻﭼﻴﺰ ﺑﻪ ذﻫﻨﺸﺎن ﺧﻄﻮر‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺳﻮرة ﻧﺠﻢ را ﺗﻼوت ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﻓﺮازﻫﺎي ﺗﻜﺎن دﻫﻨﺪه و ﻛﻮﺑﻨﺪة ﭘﺎﻳﺎن ﺳﻮره ﻛﻪ دﻟﻬﺎ را از ﺟﺎي ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬رﺳﻴﺪﻧﺪ و‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﺠﺪ‪‬ﻭﺍ ‪‬ﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ﻭ‪‬ﺍ ‪‬ﻋ‪‬ﺒﺪ‪‬ﻭﺍ﴾‪.2‬‬ ‫﴿ﻓﹶﺎ ‪‬ﺳ ‪‬‬ ‫»ﺣﺎل ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ درﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺠﺪه ﺑﻴﺎورﻳﺪ و ﺑﻨﺪﮔﻲ او ﻛﻨﻴﺪ!«‬ ‫ﺣﻀﺮت رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﭘﺲ از ﺗﻼوت اﻳﻦ آﻳﻪ و اﺑﻼغ اﻳﻦ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎن‪ ،‬ﺧﻮد ﺳﺠﺪه ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻴﭽﻴﻚ از آن ﺣﺎﺿﺮان ﻧﻴﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺧﻮد را ﻧﮕﺎه دارد؛‬ ‫ﻫﻤﻪ دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ ﺳﺠﺪه ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﻫﻴﺒﺖ و ﻋﻈﻤﺖ ﺣﻖّ و ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره ﻓﺼﻠﺖ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.26‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره ﻧﺠﻢ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.62‬‬

‫آن ﻟﺠﺎج و ﻋﻨﺎد را در اﻋﻤﺎق ﺟﺎن آن ﻣﺴﺘﻜﺒﺮان اﺳﺘﻬﺰاﮔﺮ درﻫﻢ ﻛﻮﺑﻴﺪه ﺑﻮد؛ و‬ ‫ﻫﻤﮕﻲ آﻧﺎن ﺑﻲاﺧﺘﻴﺎر در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه اﻓﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ ‪.1‬‬ ‫اﻳﻨﻚ‪ ،‬ﺳﺮرﺷﺘﺔ ﻛﺎر از دﺳﺖ ﻣﺸﺮﻛﺎن و ﻛﻔﺎر ﻣﻜﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺟﻼل و‬ ‫ﺟﺒﺮوت ﻛﻼم ﺧﺪا ﻣﻬﺎر ﻧﻔﺲ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﻋﻤﻼً ﻫﻤﺎن ﻛﺎري‬ ‫را ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻛﻮﺷﺶ ﺧﻮدﺷﺎن را در ﺟﻬﺖ ﻣﺤﻮ و ﻧﺎﺑﻮدي آن ﺑﻪ ﻛﺎر‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از ﻫﺮ ﻃﺮف اﻣﻮاج ﺳﺮزﻧﺶ و ﻧﻜﻮﻫﺶ ﺑﺮ ﺳﺮ آﻧﺎن ﻓﺮود آﻣﺪ‪ ،‬و آن ﻋﺪ‪‬ه‬ ‫از ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻛﻪ در آن ﺻﺤﻨﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺑﺎد ﻃﻌﻦ و ﻣﻼﻣﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﺎرهاي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺟﺰ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮ رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬دروغ ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺑﺮاﻳﺸﺎن اﻓﺘﺮا ﺑﺰﻧﻨﺪ و ﭼﻨﻴﻦ واﻧﻤﻮد ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت آﻳﺎﺗﻲ را در ﺳﺘﺎﻳﺶ اﺻﻨﺎم‬ ‫ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﺗﻼوت ﻛﺮده‪ ،‬و ﻫﻤﺎن ﺳﺮودي را ﻛﻪ آﻧﺎن ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﻣﻘﺎم ﺗﺠﻠﻴﻞ و ﺗﻜﺮﻳﻢ‬ ‫ﻻت و ﻋﺰّي و ﻣﻨﺎت زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ زﺑﺎن ﺟﺎري ﻓﺮﻣﻮده و ﺿﻤﻦ آﻳﺎت ﺳﻮرة ﻧﺠﻢ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻼوت ﻛﺮده اﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﺗﻠﻚ اﻟﻐﺮاﻧﻴﻖ اﻟﻌﻠﻲ‬

‫وان ﺷﻔﺎﻋﺘﻬﻦ ﻟﺘﺮﺗﺠﻲ‬

‫»اﻳﻨﺎن ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﭘﺮواز آﺑﻲ رﻧﮓاﻧﺪ؛ و ﺷﻔﺎﻋﺖ اﻳﺸﺎن اﻣﻴﺪوار ﻛﻨﻨﺪه‬ ‫اﺳﺖ!«‬ ‫اﻳﻦ دروغ ﺑﺰرگ را ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ در ﭘﻨﺎه آن ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ از ﺑﺎﺑﺖ ﺳﺠﺪه اي ﻛﻪ ﺑﻲاﺧﺘﻴﺎر‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم از آﻧﺎن ﺳﺮزده اﺳﺖ ﻋﺬرﺧﻮاﻫﻲ ﻛﻨﻨﺪ! و اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻠﻲ از ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﻪ اي ﭼﻮن ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ دروغ و ﻧﻴﺮﻧﮓ اﻧﺲ و اﻟﻔﺘﻲ‬

‫‪ -1‬ﺑﺨﺎري داﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺳﺠﺪه اﻓﺘﺎدن ﻣﺸﺮﻛﺎن را ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر از ﻗﻮل اﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد و اﺑـﻦﻋﺒـﺎس آورده اﺳـﺖ؛‬ ‫ﻧﻚ‪» :‬ﺑﺎب ﺳﺠﺪةاﻟﻨﺠﻢ« و »ﺑﺎب ﺳﺠﻮداﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ و اﻟﻤﺸـﺮﻛﻴﻦ« )ج ‪ ،1‬ص ‪ (146‬و »ﺑـﺎب ﻣـﺎ ﻟﻘـﻲ‬ ‫اﻟﻨﺒﻲ و اﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﻦ اﻟﻤﺸﺮﻛﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻤﻜﺔ« )ج ‪ ،1‬ص ‪.(543‬‬

‫‪216‬‬ ‫دﻳﺮﻳﻨﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و از ﺳﺎﺑﻘﺔ ﻃﻮﻻﻧﻲ در ﻛﺎر دﺳﻴﺴﻪ و اﻓﺘﺮا ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﮕﻔﺖ‬ ‫ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮان ﺣﺒﺸﻪ رﺳﻴﺪ؛ ﻟﻴﻜﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺎ روﻳﺪادﻫﺎي واﻗﻌﻲ‬ ‫آن ﺗﻔﺎوت داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﺧﺒﺮ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﻫﻤﻪ اﺳﻼم آوردهاﻧﺪ! ﻣﻬﺎﺟﺮان‬ ‫ﺣﺒﺸﻪ ﻧﻴﺰ‪ ،‬در ﻣﺎه ﺷﻮ‪‬ال ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﺑﻪ ﻣﻜّﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ دو ﻣﻨﺰل ﺑﺎ ﻣﻜّﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ از واﻗﻌﻴﺖ اﻣﺮ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﺪ‪‬هاي از آﻧﺎن ﻓﻮراً ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎﻳﺮ‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻧﻴﺰ ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻜّﻪ وارد ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ در ﭘﻨﺎه ﻳﻜﻲ از رﺟﺎل ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﻜّﻪ‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ ‪.1‬‬ ‫از آن ﭘﺲ‪ ،‬ﺷﺪ‪‬ت آزار و ﺷﻜﻨﺠﺔ ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ و‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻜّﻪ دو ﭼﻨﺪان ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و ﻃﻮاﻳﻒ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺮﻳﺶ و دﻳﮕﺮ ﻃﻮاﻳﻒ‬ ‫ﻋﺮب ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص اﻳﻨﻜﻪ ﺣ‪‬ﺴﻦ اﺳﺘﻘﺒﺎل و ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ‬ ‫ﻧﻴﻜﻮي ﻧﺠﺎﺷﻲ از ﻣﻬﺎﺟﺮان‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﺑﺮ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﮔﺮان آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ‬ ‫اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﭼﺎرهاي ﻧﺪﻳﺪﻧﺪ ﺟﺰ آﻧﻜﻪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ اﺻﺤﺎﺑﺸﺎن را ﺑﻪ ﻫﺠﺮت ﺑﺴﻮي‬ ‫ﺣﺒﺸﻪ وادار ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺠﺮﺕ ﺩﻭﻡ ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ‬ ‫ﺑﺎر دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﻣﺎدة ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺑﺎر داﻣﻨﺔ ﻫﺠﺮت وﺳﻴﻊﺗﺮ ﺑﻮد؛‬ ‫اﻣﺎ‪ ،‬اﻳﻦ ﻫﺠﺮت دوم از ﻫﺠﺮت اول ﺑﺴﻲ دﺷﻮارﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﺑﻴﺪار ﻛﺎر ﺑﻮدﻧﺪ و‬ ‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻧﮕﺬارﻧﺪ اﻳﻦ ﻫﺠﺮت ﺻﻮرت ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬در ﻋﻴﻦ‬ ‫ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺮﻋﺖ ﻋﻤﻠﺸﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮد؛ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻴﺰ دﺷﻮاريﻫﺎي اﻳﻦ ﺳﻔﺮ را ﺑﺮاي‬

‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪،‬ج ‪ ،1‬ص ‪364‬؛ زاد اﻟﻤﻌﺎد‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،24‬ج ‪ ،2‬ص ‪.44‬‬

‫آﻧﺎن آﺳﺎن ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬و ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮ آﻧﺎن دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬در ﭘﻨﺎه‬ ‫ﻧﺠﺎﺷﻲ ﭘﺎدﺷﺎه ﺣﺒﺸﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺑﺎر‪ ،‬ﺷﻤﺎر ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺸﺘﺎد و ﺳﻪ ﻣﺮد و ﻫﺠﺪه ﻳﺎ ﻧﻮزده زن ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺷﻤﺎر ﻣﺮدان ﺑﺎ اﺣﺘﺴﺎب ﻋﻤ‪‬ﺎر ﻳﺎﺳﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺣﻀﻮر وي در اﻳﻦ ﺳﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ اﺳﺖ ‪.1‬‬ ‫ﻧﻴﺮﻧﮓ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎﻥ ﺑﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮﺍﻥ‬ ‫ﺑﺮ ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻣﻜّﻪ ﮔﺮان آﻣﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮاي ﺟﺎن و ﻣﺎل و دﻳﻨﺸﺎن‬ ‫ﻣﺄﻣﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬دو ﻣﺮد ﻫﺸﻴﺎر و آﮔﺎه را ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ‬ ‫ﻋﺎص و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﻲرﺑﻴﻌﻪ‪ -‬و ﻫﻨﻮز اﺳﻼم ﻧﻴﺎورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ -‬ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﺪاﻳﺎي‬ ‫ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎﺷﻲ و اﺳﻘﻒﻫﺎي درﺑﺎر ﺣﺒﺸﻪ ﻫﻤﺮاه آن دو ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻤﺮوﻋﺎص و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﻲرﺑﻴﻌﻪ آن ﻫﺪاﻳﺎ را ﺑﻪ اﺳﻘﻒﻫﺎ رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و دﻻﻳﻞ و‬ ‫ﺑﺮاﻫﻴﻨﻲ را ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺿﺮورت ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪن ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن داﺷﺘﻨﺪ در اﺧﺘﻴﺎر‬ ‫آﻧﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﺳﻘﻔﺎن ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻳﻚ ﺳﺨﻦ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﺠﺎﺷﻲ را وادار ﻛﻨﻨﺪ‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻛﺎر ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮوﻋﺎص و ﻋﺒﺪاﷲ‬ ‫ﺑﻦ اﺑﻲرﺑﻴﻌﻪ ﻧﺰد ﻧﺠﺎﺷﻲ ﺑﺎر ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﺪاﻳﺎي ﺧﻮد را ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎب ﻣﺬاﻛﺮه را‬ ‫ﺑﺎ او ﮔﺸﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻨﻲ ﭼﻨﺪ از ﺑﺮدﮔﺎن ﻧﺎﺑﺨﺮد ﻣﺎ ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﺷﻤﺎ‬ ‫ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن از دﻳﻦ ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺧﻮدﺷﺎن ﺧﺎرج ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪ دﻳﻦ ﺷﻤﺎ‬ ‫داﺧﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺑﺮاي ﺧﻮدﺷﺎن دﻳﻨﻲ ﻣﻦ درآوردي اﺑﺪاع ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ ﻣﺎ آن را‬ ‫ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻴﻢ و ﻧﻪ ﺷﻤﺎ! ﻫﻢ اﻳﻨﻚ‪ ،‬اﺷﺮاف ﻗﻮم‪ ،‬ﭘﺪران و ﻋﻤﻮﻫﺎ و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮان‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدهاﻧﺪ ﺗﺎ ازﺷﻤﺎ درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻨﺎن‬ ‫‪ -1‬ﻧﻚ‪ :‬زاد اﻟﻤﻌﺎد‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.24‬‬

‫‪218‬‬ ‫را ﺑﻪ ﻧﺰد ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﺔ اﻳﺸﺎن ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪ؛ آﻧﺎن ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ از اﻳﻦ‬ ‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﻮاﻇﺒﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﮔﻔﺘﺎر و ﻛﺮدار اﻳﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ آﺷﻨﺎﺗﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﻚ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﭼﻪ ﺑﻜﻨﻨﺪ!‬ ‫اُﺳﻘﻔﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ دو ﺗﻦ راﺳﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﺎﺟﺮان را ﺑﻪ اﻳﺸﺎن واﮔﺬار‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺎن‬ ‫را ﺑﻪ ﻧﺰد ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺧﻮدﺷﺎن و ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻨﺪ!‬ ‫اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﻧﺠﺎﺷﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪدر اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و اﻃﺮاف و ﺟﻮاﻧﺐ ﻛﺎر را‬ ‫ﺑﻪ دﻗﺖ ﺑﺴﻨﺠﺪ‪ ،‬و ﺳﺨﻨﺎن ﻃﺮﻓﻴﻦ را ﺑﺸﻨﻮد‪ .‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد و آﻧﺎن‬ ‫را ﺑﻪ درﺑﺎر ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺎ را ﺑﺮ آن ﻧﻬﺎده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺰ ﺳﺨﻦ‬ ‫راﺳﺖ ﭼﻴﺰي ﻧﮕﻮﻳﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺸﻮد!‬ ‫ﻧﺠﺎﺷﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ دﻳﻦ ﺟﺪﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن ﺑﺎ ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺧﻮدﺗﺎن از درِ‬ ‫ﺗﻔﺮﻗﻪ درآﻣﺪهاﻳﺪ ﭼﻴﺴﺖ؟ و ﭼﺮا ﺷﻤﺎﺑﻪ دﻳﻦ ﻣﻦ ﻳﺎ ﺑﻪ دﻳﻦ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دﻳﮕﺮ ﻣﻠﺖﻫﺎي‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه در ﻧﻴﺎﻣﺪهاﻳﺪ؟‬ ‫ﺟﻌﻔﺮﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ‪ -‬ﻛﻪ ﺳﺨﻨﮕﻮي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮد‪ -‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎ ﻗﻮﻣﻲ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ‬ ‫ﻣ‪Ĥ‬ب ﺑﻮدﻳﻢ؛ ﺑﺖﻫﺎ را ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻳﻢ و ﮔﻮﺷﺖ ﻣﺮدار ﻣﻲﺧﻮردﻳﻢ؛ و ﺑﻪ اﻧﻮاع ﻓﺤﺸﺎ‬ ‫آﻟﻮده ﺑﻮدﻳﻢ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻗﻄﻊ رﺣﻢ ﻋﺎدت داﺷﺘﻴﻢ‪ ،‬ﭘﻴﻤﺎﻧﻬﺎي ﺣﻤﺎﻳﺖ و ﭘﻨﺎﻫﻨﺪﮔﻲ را ﺑﻪ‬ ‫راﺣﺘﻲ ﻣﻲﺷﻜﺴﺘﻴﻢ‪ :‬و ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪان ﻣﺎ ﻧﺎﺗﻮان ﻣﺎ را ﻣﻲﺑﻠﻌﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﻣﺎ ﺑﺪﻳﻦ‬ ‫ﻣﻨﻮال ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎدهاي را از ﻣﻴﺎن ﻣﺎ ﺑﺴﻮي ﻣﺎ ﻣﺒﻌﻮث ﮔﺮداﻧﻴﺪ ﻛﻪ‬ ‫اﺻﻞ و َﻧﺴ‪‬ﺐ و ﺻﺪق و وﻓﺎداري و اﻣﺎﻧﺖ و ﻧﺠﺎﺑﺖ او را ﻧﻴﻚ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻴﻢ‪ .‬وي ﻣﺎ را‬ ‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪا ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻮﺣﻴﺪ و ﺑﻨﺪﮔﻲ او درآﻳﻴﻢ‪ ،‬و ﻫﺮ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﻣﺎ و ﭘﺪران‬ ‫و ﻧﻴﺎﻛﺎن ﻣﺎ از ﻗﺒﻴﻞ ﺳﻨﮓ و ﭼﻮب و اﻧﻮاع ﺑ‪‬ﺘﺎن ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﺪهاﻳﻢ‪ ،‬رﻫﺎ ﺳﺎزﻳﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺎ‬ ‫دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ راﺳﺘﮕﻮ ﺑﺎﺷﻴﻢ؛ اﻣﺎﻧﺘﺪار ﺑﺎﺷﻴﻢ؛ ﺻﻠﺔ رِﺣ‪‬ﻢ ﻛﻨﻴﻢ؛ ﺣﻖّ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ را‬ ‫رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺣﺮﻳﻢﻫﺎ را ﻧﺸﻜﻨﻴﻢ؛ ﺧﻮنرﻳﺰي ﻧﻜﻨﻴﻢ؛ از ﻓﺤﺸﺎ و دروغ و ﺗﻬﻤﺖ و‬

‫اﻓﺘﺮا‪ ،‬ﺧﻮردن ﻣﺎل ﻳﺘﻴﻢ‪ ،‬و ﻧﺴﺒﺖ ﻧﺎروا ﺑﻪ زﻧﺎن ﺷﻮﻫﺮدار دادن‪ ،‬ﻧﻬﻲ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬و ﻣﺎ را اﻣﺮ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد ﻛﻪ ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ را ﺑﭙﺮﺳﺘﻴﻢ‪ ،‬و ﺷﺮﻳﻜﻲ ﺑﺮاي او ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺸﻮﻳﻢ؛ و ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و‬ ‫زﻛﺎت و روزه ﻓﺮﻣﺎن داده اﺳﺖ‪ .... ،‬و ﻋﺒﺎدات و آﻳﻴﻦﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ را ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ ...‬ﻣﺎ او‬ ‫را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬و ﺑﻪ او اﻳﻤﺎن آوردﻳﻢ‪ ،‬و او و دﻳﻦ ﺧﺪا را ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ آورده ﺑﻮد‬ ‫ﭘﻴﺮوي ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ روي آوردﻳﻢ‪ ،‬و ﺑﺮاي او ﺷﺮﻳﻜﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺸﺪﻳﻢ‪ ،‬و‬ ‫ﺣﺮامﻫﺎي ﺧﺪا را ﺑﺮ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺣﺮام ﮔﺮداﻧﻴﺪﻳﻢ‪ ،‬و ﺣﻼلﻫﺎي ﺧﺪا را ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ‬ ‫ﺣﻼل داﻧﺴﺘﻴﻢ‪ .‬ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﺔ ﻣﺎ دﺳﺖ ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺎ دراز ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺎ را زﻳﺮ‬ ‫ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ ،‬ودر ﺻﺪد ﺑﺮ آﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ را از دﻳﻨﻤﺎن ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ‬ ‫ﺑﺘﺎن ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬و از ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎزدارﻧﺪ؛ ﺗﺎ دوﺑﺎره ﭘﻠﻴﺪيﻫﺎ را ﺑﺮاي‬ ‫ﺧﻮدﻣﺎن ﺣﻼل ﮔﺮداﻧﻴﻢ! وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺟﻔﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ ﻣﺎ ﺳﺘﻢ روا داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ ﻣﺎ‬ ‫ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻊ از اﻧﺠﺎم وﻇﺎﻳﻒ دﻳﻨﻲ ﻣﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﻤﺎ ﻓﺮاز‬ ‫آﻣﺪﻳﻢ‪ ،‬و ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ دﻳﮕﺮان ﺗﺮﺟﻴﺢ دادﻳﻢ‪ ،‬و ﺑﻪ ﭘﻨﺎﻫﻨﺪﮔﻲ ﻧﺰد ﺷﻤﺎ راﻏﺐ ﺷﺪﻳﻢ‪ ،‬و‬ ‫اﻣﻴﺪ ﺑﺪان ﺑﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ در ﻗﻠﻤﺮو ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺷﻤﺎ ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻧﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎ!‬ ‫ﻧﺠﺎﺷﻲ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺟﻌﻔﺮﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬از آن ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ او از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا‬ ‫آورده اﺳﺖ ﭼﻴﺰي ﻧﺰد ﺗﻮ ﻫﺴﺖ؟ ﺟﻌﻔﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪ .‬ﻧﺠﺎﺷﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺑﺨﻮان!‬ ‫ﺟﻌﻔﺮ آﻳﺎﺗﻲ را از آﻏﺎز ﺳﻮرة ﻣﺮﻳﻢ ﺑﺮاي او ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺨﺪا‪ ،‬ﻧﺠﺎﺷﻲ آﻧﻘﺪر ﮔﺮﻳﺴﺖ ﻛﻪ‬ ‫رﻳﺶﻫﺎﻳﺶ ﺧﻴﺲ ﺷﺪ‪ .‬اﺳﻘﻔﺎن درﺑﺎر ﻧﺠﺎﺷﻲ ﻧﻴﺰ وﻗﺘﻲ آﻳﺎﺗﻲ را ﻛﻪ ﺟﻌﻔﺮ ﺗﻼوت‬ ‫ﻣﻲﻛﺮد ﺷﻨﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬آﻧﻘﺪر ﮔﺮﻳﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺼﺤﻒﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﺧﻴﺲ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫آﻧﮕﺎه ﻧﺠﺎﺷﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﺮوﻋﺎص و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﻲرﺑﻴﻌﻪ روي ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﭽﻪ‬ ‫ﻋﻴﺴﻲ آورده‪ ،‬از ﻳﻚ ﻛﺎﻧﻮن ﻧﻮر آﻣﺪه اﺳﺖ! ﺑﻪ راه ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎزﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺨﺪا اﻳﻦ‬ ‫ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺗﺤﻮﻳﻞ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﻲدﻫﻢ؛ ﻫﺮﮔﺰ!‬

‫‪220‬‬ ‫آن دو از ﻧﺰد ﻧﺠﺎﺷﻲ ﺑﻴﺮون ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮوﺑﻦاﻟﻌﺎص ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﻲرﺑﻴﻌﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺪا‪ ،‬ﻓﺮدا ﺻﺒﺢ ﻣﻄﻠﺒﻲ را ﻧﺰد ﻧﺠﺎﺷﻲ ﭘﻴﺶ ﻣﻲﻛﺸﻢ ﻛﻪ زراﻋﺘﺸﺎن را از رﻳﺸﻪ‬ ‫ﺑﺨﺸﻜﺎﻧﺪ! ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﻲرﺑﻴﻌﻪ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻜﻦ؛ ﻛﻪ آﻧﺎن ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺎ ﻣﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ! اﻣﺎ‪ ،‬ﻋﻤﺮوﻋﺎص ﺑﺮ رأي ﺧﻮﻳﺶ ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﻓﺮدا‬ ‫ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻋﻤﺮوﻋﺎص ﺑﻪ ﻧﺠﺎﺷﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎ‪ ،‬اﻳﻨﺎن درﺑﺎره ﻋﻴﺴﻲﺑﻦﻣﺮﻳﻢ ﺳﺨﻨﺎن‬ ‫ﻫﻮﻟﻨﺎك ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ! ﻧﺠﺎﺷﻲ ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬و از آﻧﺎن ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ درﺑﺎرة ﻋﻴﺴﻲ‬ ‫ﻣﺴﻴﺢ ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ وﺣﺸﺖ اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻨﺎ را ﺑﺮ آن ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﺰ راﺳﺘﻲ و‬ ‫درﺳﺘﻲ ﭘﻴﺶ ﻧﮕﻴﺮﻧﺪ؛ ﻫﺮﭼﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺸﻮد! وﻗﺘﻲ ﺑﺮ ﻧﺠﺎﺷﻲ وارد ﺷﺪﻧﺪ و ﻧﺠﺎﺷﻲ‬ ‫ﺳﺆال ﺧﻮدرا ﻣﻄﺮح ﻛﺮد‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬درﺑﺎرة ﻋﻴﺴﻲ ﻣﺴﻴﺢ‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻤﺎن را ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬او ﺑﻨﺪة ﺧﺪا و ﻓﺮﺳﺘﺎدة ﺧﺪا و روح ﺧﺪا و ﻛﻠﻤﻪاﷲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ آن روح ﺧﻮد را در وﺟﻮد ﻣﺮﻳﻢ ﻋ‪‬ﺬراي ﺑﺘﻮل اﻟﻘﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺠﺎﺷﻲ ﭘﺮ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺧﺸﻜﻴﺪه را از روي زﻣﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺖ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻦ‬ ‫ﻣﺮﻳﻢ ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺪه ﺗﻮ ﮔﻔﺘﻲ ﺑﻪ اﻧﺪازة اﻳﻦ ﭘﺮ ﮔﻴﺎه ﻧﻴﺰ ﻣﺘﻔﺎوت ﻧﺒﻮده اﺳﺖ! اﺳﻘﻔﺎن درﺑﺎر‬ ‫ﻧﺠﺎﺷﻲ ﻓﺮﻳﺎدﺷﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺠﺎﺷﻲ ﮔﻔﺖ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآورﻳﺪ!‬ ‫آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﻧﺠﺎﺷﻲ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮوﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ در ﻣﻤﻠﻜﺖ ﻣﻦ در اﻣﺎﻧﻴﺪ!‬ ‫ﻫﺮﻛﺲ ﺷﻤﺎ را دﺷﻨﺎم ﺑﺪﻫﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﻏﺮاﻣﺖ ﺑﭙﺮدازد؛ ﻫﺮﻛﺲ ﺷﻤﺎ را دﺷﻨﺎم ﺑﺪﻫﺪ ﺑﺎﻳﺪ‬ ‫ﻏﺮاﻣﺖ ﺑﭙﺮدازد؛ ﻫﺮﻛﺲ ﺷﻤﺎ را دﺷﻨﺎم ﺑﺪﻫﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﻏﺮاﻣﺖ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﻫﻴﭻ دوﺳﺖ ﻧﺪارم‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻳﻚ ﻛﻮه ﻃﻼ ﺑﺪﻫﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﻣﻦ ﻳﻜﻲ از ﺷﻤﺎﻫﺎ را آزار دﻫﻢ‪.‬‬ ‫آﻧﮕﺎه ﺑﻪ درﺑﺎرﻳﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺪاﻳﺎي اﻳﻦ دو ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ آن دو ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻦ ﻧﻴﺎزي‬ ‫ﺑﻪ آن ﻫﺪاﻳﺎ ﻧﺪارم‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪ‬ ‫از ﻣﻦ رﺷﻮه ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻻزﻣﺔ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﻦ اﺳﺖ‬

‫رﺷﻮه ﺑﮕﻴﺮم! ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﻦ از ﻣﺮدم ﭘﻴﺮوي ﻧﻜﺮد‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﻦ در‬ ‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ او از ﻣﺮدم ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﻢ!‬ ‫ﺳﻠَﻤﻪ ﻛﻪ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن را رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮوﻋﺎص و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﻲ‬ ‫ام‪ ‬‬ ‫رﺑﻴﻌﻪ ﺷﺮﻣﮕﻴﻦ و ﺳﺮاﻓﻜﻨﺪه از درﺑﺎر ﻧﺠﺎﺷﻲ ﺑﻴﺮون ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﺪاﻳﺎي آن دو را ﺑﻪ آﻧﺎن‬ ‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺎ در آﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪﻳﻢ؛ اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮﺷﻲ داﺷﺘﻴﻢ‪ ،‬و از ﻣﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ وﺟﻪ‬ ‫ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ ﻣﻲﺷﺪ ‪.1‬‬ ‫• اﻳﻦ ﺑﻮد رواﻳﺖ اﺑﻦ اﺳﺤﺎق‪ ،‬دﻳﮕﺮان آوردهاﻧﺪ ﻛﻪ دﻳﺪار ﻋﻤﺮوﻋﺎص ﺑﺎ ﻧﺠﺎﺷﻲ‬ ‫ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻴﻦ دو رواﻳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت‬ ‫ﺟﻤﻊ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ دﻳﺪار وي را ﺑﺎ ﻧﺠﺎﺷﻲ دو ﺑﺎر درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺳﺆال و‬ ‫ﺟﻮابﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ ﻧﺠﺎﺷﻲ و ﺟﻌﻔﺮﺑﻦ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ در دﻳﺪار دوم آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬ ‫ﺳﺆال و ﺟﻮابﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﻦ اﺳﺤﺎق در اﻳﻨﺠﺎ آورده اﺳﺖ‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪،‬‬ ‫ﻓﺤﻮاي اﻳﻦ ﺳﺆال و ﺟﻮاﺑﻬﺎ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﻋﺪﺗﺎً ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﻧﺠﺎﺷﻲ ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻮﺀ ﻗﺼﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﻥ ﺭﺳﻮﻝ ﺧﺪﺍ‬ ‫ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻣﻜّﻪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻧﻴﺮﻧﮓ و ﺗﺰوﻳﺮﺷﺎن ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮان را ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬آﺗﺶ ﺧﺸﻤﺸﺎن ﺷﻌﻠﻪور ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و از ﺷﺪت ﺧﺸﻢ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺘﻼﺷﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬درﻧﺪه ﺧﻮﻳﻲ آﻧﺎن ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و ﻋﺮﺻﻪ را ﺑﺮ دﻳﮕﺮ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻛﻪ در ﻣﻜّﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﮓ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و دﺳﺖ ﺗﻌﺮّض و ﺗﻌﺪ‪‬ي ﺑﻪ‬ ‫ﺷﺨﺺ رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻧﻴﺰ دراز ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و رﻓﺘﺎر و ﻛﺮدارﻫﺎﻳﻲ از‬ ‫آﻧﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪ ﻛﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺳﻮء ﻗﺼﺪ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺟﺎن رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪338 ،334‬؛ ﺑﺎ ﺗﺨﻠﻴﺺ‪.‬‬

‫‪222‬‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻨﻚ دﻳﮕﺮ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن در اﻧﺪﻳﺸﺔ آن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ رﻳﺸﻪﻫﺎي ﻓﺘﻨﻪاي را ﻛﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﭘﻨﺪار آﻧﺎن ﺧﻮاب و راﺣﺖ را از اﻳﻨﺎن ﺑﺎزﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺟﺎي ﺑﺮﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر‬ ‫اﻧﺪك ﺑﻮد‪ .‬از آن ﺷﻤﺎر اﻧﺪك ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻌﻀﻲ ﺧﻮد از اﺷﺮاف و ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﻜﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ‬ ‫آﻧﻜﻪ در ﭘﻨﺎه ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﻜﻪ ﺑﺴﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ؛ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬اﺳﻼﻣﺸﺎن را‬ ‫ﻣﺨﻔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و از ﭼﺸﻤﺎن ﻃﺎﻏﻴﺎن ﻣﻜﻪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﺧﻮدﺷﺎن را دور‬ ‫ﻣﻲﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﭘﺮﻫﻴﺰ و اﺣﺘﻴﺎط‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻄﻮر ﻛﺎﻣﻞ از آزار و ﺳﺘﻢ و ﻓﺸﺎر‬ ‫و ﺗﻌﺪي ﻣﻜﻴﺎن در اﻣﺎن ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻤﺎن آن ﻃﺎﻏﻴﺎن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬ ‫ﻣﻲاﻳﺴﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬و ﺧﺪا را ﻋﺒﺎدت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﻬﺎن و آﺷﻜﺎر ﺑﻪ دﻋﻮت اﻟﻲاﷲ‬ ‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻴﭽﻜﺲ و ﻫﻴﭻﭼﻴﺰ ﻣﺎﻧﻊ آن ﺣﻀﺮت ﻧﺒﻮد‪ ،‬و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ‬ ‫آن ﺣﻀﺮت را از اداﻣﺔ ﻛﺎرﺷﺎن ﺑﺎزدارﻧﺪ؛ زﻳﺮا‪ ،‬اﻳﻦ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮارد ﺗﺒﻠﻴﻎ رﺳﺎﻟﺖ ﺑﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮد‪:‬‬ ‫ﲔ﴾‪.1‬‬ ‫ﺸ ﹺﺮ ‪‬ﻛ ‪‬‬ ‫ﺽ ‪‬ﻋ ﹺﻦ ﺍﹾﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬ ‫ﻉ ﹺﺑﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﺗ ‪‬ﺆ ‪‬ﻣ ‪‬ﺮ ‪‬ﻭﹶﺃ ‪‬ﻋ ﹺﺮ ‪‬‬ ‫ﺻ ‪‬ﺪ ‪‬‬ ‫﴿ﻓﹶﺎ ‪‬‬ ‫»در اﻧﺠﺎم ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﻣﺎ ﺳﺨﺘﻜﻮش ﺑﺎش‪ ،‬و از ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻛﻨﺎرهﮔﻴﺮ!«‬ ‫از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻣﻜّﻪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه اراده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺗﻌﺮّض‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻌﻲ ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎﻳﺸﺎن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺟﺰ‬ ‫آﻧﻜﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺧﻮد ﻣﺮدي ﺻﺎﺣﺐ ﺣﺸﻤﺖ و وﻗﺎر‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ؛ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻧﻴﺰ از ﺣﺮﻣﺖ و ﻣﻨﺰﻟﺖ واﻻﻳﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد؛ و ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻣﻜّﻪ‬ ‫ﻣﻲﺗﺮﺳﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﻗﺪاﻣﺎت اﻳﺬاﺋﻲ آﻧﺎن ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﺑﺪي ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﺑﻪ دﻧﺒﺎل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره ﺣﺠﺮ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.94‬‬

‫ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ آﻧﺎن ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﻳﻦ‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ آﻧﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ و ﺷﺎﻳﺪ در وﺟﻮد آﻧﺎن اﺛﺮﮔﺬار ﺷﻮد‪ ،‬و ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ‬ ‫اﺣﺴﺎس ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﻴﺎن آﻳﻴﻦ و‪‬ﺛَﻨﻴﺖ و ﭘﻴﺸﻮاﻳﻲ دﻳﻨﻲ آﻧﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ دﻋﻮت اﺳﻼم رو‬ ‫ﺑﻪ اﻧﻘﺮاض ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻤﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﻮادﺛﻲ ﻛﻪ در ﻛﺘﺐ ﺣﺪﻳﺚ و ﺳﻴﺮه ﮔﺰارش ﺷﺪه‪ ،‬و ﻗﺮاﺋﻦ و ﺷﻮاﻫﺪ‬ ‫ﮔﻮﻳﺎي آناﻧﺪ ﻛﻪ در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ از زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺣﻀﺮت رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬روي داده‪ ،‬ﻣﺎﺟﺮاي ﻋ‪‬ﺘَﻴﺒﻪ ﺑﻦاﺑﻲﻟﻬﺐ اﺳﺖ‪ .‬وي روزي ﻧﺰد رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ‬ ‫اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻧﺠﻢ اذا ﻫﻮي و ﺑﻪ آﻧﻜﻪ د‪‬ﻧﺎ َﻓ َﺘﺪ‪‬ﻟﻲ ﻛﺎﻓﺮم! ‪ .1‬آﻧﮕﺎه‬ ‫آﻧﮕﺎه دﺳﺖ ﺑﻪ اذﻳﺖ و آزار آن ﺣﻀﺮت ﮔﺸﻮد و ﭘﻴﺮاﻫﻦ اﻳﺸﺎن را ﭘﺎره ﻛﺮد‪ .‬و آب‬ ‫دﻫﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻳﺸﺎن اﻓﻜﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮ ﺻﻮرت آن ﺣﻀﺮت ﻧﻴﻔﺘﺎد‪ .‬ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ‬ ‫اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬او را ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻛﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫)ﺍﻟﻠﻬﻢ ﺳﻠﻂ ﻋﻠﻴﻪ ﮐﻠﺒﹰﺎ ﻣﻦ ﮐ‪‬ﻼﺑﹺﮏ(‪.‬‬ ‫»ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬ﺳﮕﻲ از ﺳﮕﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮ وي ﮔﻤﺎر!«‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻔﺮﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻣﺴﺘﺠﺎب ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا‬ ‫ﻋﺘﻴﺒﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن از ﻣﻜﻪ ﺧﺎرج ﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺑﻪ زرﻗﺎء ﺷﺎم رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺐ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﺷﻴﺮ درﻧﺪهاي ﺑﻪ آﻧﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﻋﺘﻴﺒﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬اي واي ﺑﺮادرم! اﻳﻦ ﺷﻴﺮ درﻧﺪه‬ ‫ﺑﺨﺪا ﻗﺼﺪ درﻳﺪن و ﺑﻠﻌﻴﺪن ﻣﺮا دارد؛ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ؛‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ از آﻧﺠﺎ‪ ،‬از ﻣﻜﻪ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ‪ ،‬در ﺷﺎم‪ ،‬ﻣﺮا ﻛﺸﺖ! ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ او را در ﻣﻴﺎن‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﺟﺎن او در اﻃﺮاف وي ﺧﻮاﺑﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﺒﺎﻧﮕﺎه آن ﺷﻴﺮ‬ ‫درﻧﺪه آﻣﺪ و از ﻳﻜﺎﻳﻚ آﻧﺎن ﮔﺬﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻋ‪‬ﺘَﻴﺒﻪ رﺳﻴﺪ‪ ،‬و ﻣﻐﺰ او را ﻣﺘﻼﺷﻲ ﻛﺮد ‪.2‬‬ ‫‪ -1‬اﺷﺎره ﺑﻪ آﻳﻪ ‪ 1‬و آﻳﻪ ‪ ،8‬ﺳﻮره ﻧﺠﻢ‪.‬‬ ‫‪ -2‬دﻻﺋﻞ اﻟﻨﺒﻮة‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪585‬؛ ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺴﻴﺮة‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﷲ ﻧﺠﺪي‪ ،‬ص ‪.135‬‬

‫‪224‬‬ ‫از ﺟﻤﻠﻪ دﻳﮕﺮ ﺣﻮادث اﻳﻦ دوران‪ ،‬ﻣﺎﺟﺮاﻳﻲ اﺳﺖ داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ اﺑﻲﻣﻌﻴﻂ‬ ‫ﻳﻜﺒﺎر در ﺣﺎل ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﮔﺮدن ﻣﺒﺎرك آن ﺣﻀﺮت را زﻳﺮ ﻓﺸﺎر ﻟﮕﺪ ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺮﻓﺖ و‬ ‫آﻧﻘﺪر ﻓﺸﺎر داد ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮد دو ﭼﺸﻢ ﻣﺒﺎرك اﻳﺸﺎن از ﺣﺪﻗﻪ درآﻳﺪ ‪.1‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﺷﻮاﻫﺪي ﻛﻪ دﻻﻟﺖ دارد ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﺮان ﺳﺮﻛﺶ ﻗﺮﻳﺶ ﻗﺼﺪ ﻛﺸﺘﻦ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬را داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬رواﻳﺖ اﺑﻦاﺳﺤﺎق از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬ ‫ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎص اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎﻛﻲ از اﻳﻨﻜﻪ وي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬در ﺟﻤﻊ آﻧﺎن ﺑﻮدم‪ .‬ﻫﻤﮕﻲ در‬ ‫ﺣ‪‬ﺠﺮ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎم رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺮده ﺷﺪ‪ .‬آﻧﺎن‬ ‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺻﺒﺮ و ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ ﻣﺎ در ﻛﺎر اﻳﻦ ﻣﺮد ﺑﻲ ﺳﺎﺑﻘﻪ اﺳﺖ؟ ﻣﺎ ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه در ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫وي ﺻﺒﻮري ﻧﺸﺎن داده اﻳﻢ! در اﺛﻨﺎي اﻳﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺳﺮرﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬آﻣﺪﻧﺪ و ر‪‬ﻛﻦ ﺣﺎﻣﻞ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد را اﺳﺘﻼم ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ‬ ‫ﻃﻮاف ﺧﻮدﺷﺎن اداﻣﻪ دادﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﻃﻌﻨﻪ و ﺳﺮزﻧﺶ آن ﺣﻀﺮت زﺑﺎن ﮔﺸﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ‬ ‫ﺑﺎزﺗﺎب ﮔﻔﺘﺔ آﻧﺎن را در ﺳﻴﻤﺎي رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدم‪ .‬ﺑﺎر‬ ‫دوم ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎن زﺧﻢ زﺑﺎﻧﺸﺎن را ﺗﻜﺮار ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﺎزﺗﺎب ﺗﻌﺮّض آﻧﺎن را در‬ ‫ﺳﻴﻤﺎي آن ﺣﻀﺮت دﻳﺪم‪ .‬ﺑﺎر ﺳﻮم ﻧﻴﺰ‪ ،‬آن زﺧﻢ زﺑﺎن را ﺗﻜﺮار ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬اﻳﺴﺘﺎدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪) :‬ﺃﺗﺴﻤﻌﻮﻥ ﻳﺎ ﻣﻌﺸ‪‬ﺮ ﻗﺮﻳﺶ؛ ﺃﻣﺎ ﻭ‪‬ﺍﻟﹼﺬﻱ ﻧﻔﺴﻲ ﺑﻴﺪﻩ‪،‬‬ ‫ﹶﻟﻘﹶﺪ ﺟﹺﺌﺘﮑﻢ ﺑﹺﺎﻟﺬﹼﺑﺢ(‪ .‬آﻳﺎ ﻣﻲﺷﻨﻮﻳﺪ اي ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻗﺮﻳﺶ؟ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ‬

‫ﺧﺪاﻳﻲ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮگ را ﺑﺮاﻳﺘﺎن ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن آورده ام‪ .2‬آن ﺟﻤﺎﻋﺖ‬

‫‪ -1‬ﻣﺨﺘﺼﺮاﻟﺴﻴﺮة‪ ،‬ص ‪113‬‬ ‫‪ 2‬در اﻳﻨﺠﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﻇﺎﻟﻢ و ﺳﺘﻤﮕﺮ را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﺮده‪ ،‬ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﮔﻮﺷﺰد‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ روزي ﺳﺰاي اﻳﻦ ﺳﺘﻤﻬﺎ و آزارﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺣﻖ ﻣﺆﻣﻨﺎن روا ﻣﻲ دارﻧﺪ را ﺧﻮاﻫﻨـﺪ‬ ‫دﻳﺪ‪ ...‬ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﺤﺘﺮم ﮔﻮﻳﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺸﺪه ﻓﺮﻣﻮدة آﻧﺤﻀﺮت ‪-‬ﺻﻠﻲ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳـﻠﻢ‪-‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬را درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﺎن ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻲﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻲ‪ ،‬ﮔﻮﻳﻲ ﻋﻘﺎب روي ﺳﺮﺷﺎن ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ! اﻳﻨﻚ‪ ،‬ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﻳﻦ آﻧﺎن‬ ‫درﺻﺪد آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺸﻜﻞ ﭘﻴﺶ آﻣﺪه را ﺑﻪ ﻧﺤﻮي رﻓﻊ و رﺟﻮع ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫ﺑﮕﺬار اي اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ؛ ﺑﺨﺪا‪ ،‬ﺗﻮ ﺟﺎﻫﻞ ﻣﺴﻠﻚ ﻧﺒﻮدي!‬ ‫ﻓﺮداي آن روز دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺗﻴﺐ ﮔﺮدﻫﻢ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و درﺑﺎرة آن ﺣﻀﺮت‬ ‫ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﻃﺮف آﻧﺎن آﻣﺪ‪ .‬آن ﺟﻤﺎﻋﺖ‬ ‫ﻳﻜﺠﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ آن ﺣﻀﺮت رﻳﺨﺘﻨﺪ و اﻃﺮاف اﻳﺸﺎن را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘّﻲ دﻳﺪم ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از‬ ‫آﻧﺎن رداي آن ﺣﻀﺮت را در دﺳﺘﺎﻧﺶ ﺟﻤﻊ ﻛﺮده و ﭘﻴﭽﺎﻧﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ در ﻛﻨﺎر‬ ‫اﻳﺸﺎن اﻳﺴﺘﺎده ﺑﻮد و ﮔﺮﻳﻪ ﻣﻲﻛﺮد و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫ﻼ ﺃﹶﻥ ‪‬ﻳﻘﹸﻮ ﹶﻝ ‪‬ﺭﺑ‪ ‬ﻲ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ﴾‪.1‬‬ ‫﴿ﹶﺃ‪‬ﺗ ﹾﻘ‪‬ﺘﻠﹸﻮ ﹶﻥ ‪‬ﺭ ‪‬ﺟ ﹰ‬ ‫»ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ اﻳﻦ ﻣﺮد را ﺑﻜﺸﻴﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﺠﺮم اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺧﺪاي ﻣﻦ ﻫﻤﺎن‬ ‫ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ اﺳﺖ؟!«‬ ‫آﻧﮕﺎه‪ ،‬دﺳﺖ از آن ﺣﻀﺮت ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺴﺮ ﻋﻤﺮوﻋﺎص ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻳﻦ‬ ‫ﺳﺮﺳﺨﺘﺎﻧﻪﺗﺮﻳﻦ ﺑﺮﺧﻮرد ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﺑﺎ رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ‬ ‫دﻳﺪم؟‬

‫‪2‬‬

‫* در رواﻳﺖ ﺑﺨﺎري از ﻋﺮوه ﺑﻦزﺑﻴﺮ ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ وي ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﭘﺴﺮ‬ ‫ﻋﻤﺮوﻋﺎص ﭘﺮﺳﻴﺪم‪ :‬ﺷﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺸﺮﻛﺎن ﺑﺎ ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪-‬‬ ‫ﻛﺪام ﺑﻮد؟ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺑﺎزﮔﻮي! وي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﺣ‪‬ﺠﺮ‬ ‫را ﺑﺪﻳﻨﺼﻮرت ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده اﻧﺪ ﻛﻪ‪» :‬اي ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻗﺮﻳﺶ! ﻣﻦ ﺑﻪ آﻫﻨﮓ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﺷﺪن ﺑﺴﻮي ﺷﻤﺎ‬ ‫آﻣﺪه ام!«‪.‬‬ ‫‪ -1‬اﻗﺘﺒﺎس از آﻳﻪ ‪ ،28‬ﺳﻮره ﻣﺆﻣﻦ )ﻏﺎﻓﺮ(‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،290 ،289‬ﺑﺎ ﺗﻠﺨﻴﺺ‪.‬‬

‫‪226‬‬ ‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﻳﺴﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦاﺑﻲﻣ‪‬ﻌ‪‬ﻴﻂ آﻣﺪ و ﺟﺎﻣﺔ آن ﺣﻀﺮت را ﺑﺮ ﮔﻠﻮي‬ ‫اﻳﺸﺎن ﭘﻴﭽﺎﻧﻴﺪ و ﺳﺨﺖ ﻓﺸﺎر داد ﺗﺎ آن ﺣﻀﺮت را ﺧﻔﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺟﻠﻮ آﻣﺪ و دو‬ ‫زاﻧﻮي ﻋﻘﺒﻪ را ﮔﺮﻓﺖ و او را ﻛﻨﺎر زد‪ ،‬و او را از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪-‬‬ ‫ﻼ ﺃﹶﻥ ‪‬ﻳﻘﹸﻮ ﹶﻝ ‪‬ﺭﺑ‪ ‬ﻲ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ﴾؟!‪.‬‬ ‫دور ﮔﺮداﻧﻴﺪ و ﮔﻔﺖ‪﴿ :‬ﹶﺃ‪‬ﺗ ﹾﻘ‪‬ﺘﻠﹸﻮ ﹶﻥ ‪‬ﺭ ‪‬ﺟ ﹰ‬

‫‪1‬‬

‫* اﺳﻤﺎء ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺮﻳﺦ ﻧﺰد اﺑﻮﺑﻜﺮ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬رﻓﻴﻘﺖ‬ ‫را درﻳﺎب! اﺑﻮﺑﻜﺮ از ﻧﺰد ﻣﺎ رﻓﺖ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﭼﻬﺎر دﺳﺘﻪ ﻣﻮي ﭘﺮﭘﺸﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻼ ﺃﹶﻥ ‪‬ﻳﻘﹸﻮ ﹶﻝ ‪‬ﺭﺑ‪ ‬ﻲ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ﴾؟ آن ﺟﻤﺎﻋﺖ از‬ ‫ﺑﻪ ﺳﻮي آﻧﺎن رﻓﺖ و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪﴿ :‬ﹶﺃ‪‬ﺗ ﹾﻘ‪‬ﺘﻠﹸﻮ ﹶﻥ ‪‬ﺭ ‪‬ﺟ ﹰ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ روي آوردﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ اﺑﻮﺑﻜﺮ‬ ‫ﻧﺰد ﻣﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آن دﺳﺘﻪ ﻣﻮﻫﺎي ﭘﺮﭘﺸﺖ وي ﻛﻪ ﻣﻲزدﻳﻢ‪،‬‬ ‫ﻣﻮﻫﺎي وي در دﺳﺖ ﻣﺎ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ!‬

‫‪2‬‬

‫ﺍﺳﻼﻡ ﺁﻭﺭﺩﻥ ﺣﻤﺰﻩ‬ ‫در آن ﻓﻀﺎي ﺗﻴﺮه و ﺗﺎر و در اﺛﻨﺎي آن ﺧﻔﻘﺎن و ﺗﺠﺎوز و دﺷﻤﻨﻲ ﻓﺮاﮔﻴﺮ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن‬ ‫از اﻓﻖ آﺳﻤﺎن ﺑﺮﻗﻲ درﺧﺸﻴﺪن ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ راه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را روﺷﻦ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎرﻗﺔ‬ ‫روﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺨﺶ و ﺣﻴﺎتآﻓﺮﻳﻦ‪ ،‬اﺳﻼم آوردن ﺣﻤﺰه ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪-‬‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬وي در اواﺧﺮ ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ﺑﻌﺜﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﮔﻮاﻫﻲ ﺷﻮاﻫﺪ و ﻗﺮاﺋﻦ‪ ،‬در ﻣﺎه ذي ﺣﺠﻪ‬ ‫اﺳﻼم آورد‪.‬‬ ‫اﻧﮕﻴﺰة اﺳﻼم آوردن وي آن ﺑﻮد ﻛﻪ روزي در ﻛﻨﺎر ﻛﻮه ﺻﻔﺎ اﺑﻮﺟﻬﻞ ﮔﺬارش ﺑﻪ‬ ‫رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬اﻓﺘﺎد‪ .‬آن ﺣﻀﺮت را آزار و اذﻳﺖ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺳﺎﻛﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﺨﻨﻲ ﺑﺎ او ﻧﻤﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﺟﻬﻞ ﺑﺎ‬ ‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري«‪ ،‬ﺑﺎب ذﻛﺮ ﻣﺎ ﻟﻘﻲ اﻟﻨﺒﻲ و اﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﻦ اﻟﻤﺸﺮﻛﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻤﻜﻪ«‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.544‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﺨﺘﺼﺮاﻟﺴﻴﺮة‪ ،‬ص ‪.113‬‬

‫ﭘﺎرهﺳﻨﮕﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ آن ﺣﻀﺮت زد‪ .‬ﻓﺮق آن ﺣﻀﺮت را ﺷﻜﺎﻓﺖ و ﺧﻮن ﻓﻮ‪‬اره زد‪.‬‬ ‫آﻧﮕﺎه دﺳﺖ از آن ﺣﻀﺮت ﺑﺮداﺷﺖ و ﻧﺰد ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر ﻛﻌﺒﻪ اﻧﺠﻤﻦ ﻛﺮده‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪآﻣﺪ و در ﻛﻨﺎر آﻧﺎن ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﻛﻨﻴﺰان ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺟﺪﻋﺎن ﻛﻪ ﺑﺮ داﻣﻨﺔ ﺻﻔﺎ‬ ‫ﻣﻨﺰل داﺷﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪ را دﻳﺪ‪ .‬ﺣﻤﺰه از ﺷﻜﺎر ﺑﺎزﻣﻲﮔﺸﺖ و ﺗﻴﺮ و ﻛﻤﺎن ﺣﻤﺎﻳﻞ‬ ‫ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬آن ﻛﻨﻴﺰ ﺻﺤﻨﻪاي را ﻛﻪ دﻳﺪه ﺑﻮد ﺑﺮاي ﺣﻤﺰه ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮد‪ .‬ﺣﻤﺰه ﺑﻪ ﺧﺸﻢ‬ ‫آﻣﺪ‪ .‬ﺣﻤﺰه ﻋﺰﺗﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ و ﻏﻴﺮﺗﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ و ﺣﺴﺎسﺗﺮﻳﻦ ﺟﻮان ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻮد‪ .‬دوان دوان‬ ‫ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد‪ .‬در ﻛﻨﺎر ﻫﻴﭽﻜﺲ درﻧﮓ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ .‬ﺧﻮد را آﻣﺎده ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ‬ ‫ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ اﺑﻮﺟﻬﻞ ﻛﺎر او را ﻳﻜﺴﺮه ﻛﻨﺪ! ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ وارد ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻي ﺳﺮ‬ ‫ﺳﺘَﻪ؟ )اي ﻣﺮدك ﮔﻮزو!( ﭘﺴﺮ ﺑﺮادر ﻣﺮا دﺷﻨﺎم‬ ‫ﺼ ﱢﻔﺮَ ا‪ ‬‬ ‫اﺑﻮﺟﻬﻞ اﻳﺴﺘﺎد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻳﺎ ﻣ‪ ‬‬ ‫ﻣﻲدﻫﻲ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺮ دﻳﻦ او ﻫﺴﺘﻢ؟! آﻧﮕﺎه ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻛﻤﺎن ﻛﻪ ﺣﻤﺎﻳﻞ داﺷﺖ ﺑﺮ‬ ‫ﺳﺮ او زد و زﺧﻤﻲ ﻧﺎﻫﻨﺠﺎر ﺑﺮ ﺳﺮ او ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ .‬ﻣﺮداﻧﻲ از ﺑﻨﻲﻣﺨﺰوم‪ -‬ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان‬ ‫اﺑﻮﺟﻬﻞ‪ -‬ﺑﺮآﺷﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﺣﻤﺰه ﺑﻮدﻧﺪ‪ -‬ﺑﺮآﺷﻔﺘﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﺟﻬﻞ‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺴﺮ ﻋﻤﺎره را واﮔﺬارﻳﺪ! ﻣﻦ ﭘﺴﺮ ﺑﺮادرش را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي زﺷﺖ ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺘﻪام!‬

‫‪1‬‬

‫اﺳﻼم آوردن ﺣﻀﺮت ﺣﻤﺰه ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬در آﻏﺎز ﻛﺎر‪ ،‬از روي ﻏﻴﺮت و‬ ‫ﺣﻤﻴﺖ ﺑﻮد؛ ﺑﺮ او ﮔﺮان آﻣﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮادرزادهاش را اﻫﺎﻧﺖ ﻛﻨﻨﺪ! آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ دل‬ ‫او را ﺑﻪ اﺳﻼم ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋ‪‬ﺮوةاﻟﻮﺛﻘﺎي اﺳﻼم ﭼﻨﮓ زد‪ ،‬و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ‬ ‫ﻣﺴﻤﺎن ﺷﺪن وي ﻋﺰّت و ﺷﻮﻛﺘﻲ دو ﭼﻨﺪان ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻄﹼﺎﺏ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺷﺪﻥ ‪‬ﻋﻤ‪‬ﺮﺑﻦ ﹶ‬ ‫در ﻫﻤﺎن اﺛﻨﺎي ﻫﺠﻮم اﺑﺮﻫﺎي ﺗﻴﺮه وﺗﺎر ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ ﺑﺮ آﺳﻤﺎن ﻣﻜﻪ‪ ،‬ﺑﺮق دﻳﮕﺮي‬ ‫ﻧﻴﺰ از اﻓﻖ ﺗﺎرﻳﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰ اﺳﻼم ﺳﺮزد ﻛﻪ از آن ﺑﺮق ﭘﻴﺸﻴﻦ درﺧﺸﻨﺪهﺗﺮ و‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،292-291‬ﺑﺎ ﺗﻠﺨﻴﺺ‪.‬‬

‫‪228‬‬ ‫ﻛﺎرﺳﺎزﺗﺮ ﺑﻮد؛ ﻳﻌﻨﻲ‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ .-‬وي در ﻣﺎه‬ ‫ذﻳﺤﺠﺔ ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ﺑﻌﺜﺖ‪ -‬ﺳﻪ روز ﺑﻌﺪ از اﻳﻤﺎن آوردن ﺣﻤﺰه ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪--‬‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ‪ .1‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ درﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻴﺎﻳﺶ ﺑﺮده‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ وي اﺳﻼم ﺑﻴﺎورد‪ :‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺗﺮﻣﺬي از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ آورده و ﺣﺪﻳﺚ را ﺻﺤﻴﺢ‬ ‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻃﺒﺮاﻧﻲ از اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و اﻧﺲ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﮔﺮاﻣﻲ‬ ‫اﺳﻼم ﺑﻪ درﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫)ﺍﻟﻠﻬﻢ ﺃﻋﺰ ﺍﻻﺳﻼﻡ ﺑﺄﺣﺐ ﺍﻟﺮﺟﻠﲔ ﺇﻟﻴﻚ‪ :‬ﺑﻌﻤﺮ ﺑﻦ ﺍﳋﻄﺎﺏ‪ ،‬ﺃﻭ ﺑﺎﰊ ﺟﻬﻞ ﺑﻦ ﻫﺸﺎﻡ(‪.2‬‬ ‫»ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬اﺳﻼم را ﺑﺎ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ دو ﻧﻔﺮ ﻛﻪ ﻧﺰد ﺗﻮ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ اﺳﺖ‬ ‫ﻳﺎري ده و ﻋﺰت ﺑﺨﺶ‪ :‬ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﻳﺎ اﺑﻮﺟﻬﻞ ﺑﻦ ﻫﺸﺎم«‪.‬‬ ‫ﻛﻪ ﻋﻤﻼً ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ آن ﻓﺮد ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﻣﺮوري ﺑﺮ ﻣﺠﻤﻮع آﻧﭽﻪ در رواﻳﺎت اﺳﻼﻣﻲ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﻋﻤﺮﺑﻦ‬ ‫ﺧﻄﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ورود و ﻧﻔﻮذ اﺳﻼم در ﻗﻠﺐ ﻋﻤﺮ ﺗﺪرﻳﺠﻲ‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﻚ‪ ،‬ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﺧﻼﺻﺔ آن رواﻳﺎت را ﺑﻴﺎورﻳﻢ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮآﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬از ﻧﻈﺮ ﻋﻮاﻃﻒ و اﺣﺴﺎﺳﺎت‬ ‫اﺷﺎرهاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬ﺑﻪ ﺗُﻨﺪﺧﻮﻳﻲ و ﺳﺮﺳﺨﺘﻲ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫از ﻧﺎﺣﻴﺔ وي آزارﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ‪ ،‬در وﺟﻮد وي اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﺘﻨﺎﻗﻀﻲ‬ ‫ﺑﺎﻫﻢ درﮔﻴﺮ ﺑﻮد‪ .‬از ﻳﻚ ﺳﻮي‪ ،‬ﺑﻪ آداب و رﺳﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﭘﺪران و ﻧﻴﺎﻛﺎن وي ﺑﻨﻴﺎن ﻧﻬﺎده‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ اﺣﺘﺮام ﻣﻲﮔﺬاﺷﺖ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﻌﺼ‪‬ﺐ داﺷﺖ؛ از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ‬ ‫ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺻﻼﺑﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺧﺴﺘﮕﻲﻧﺎﭘﺬﻳﺮي و ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ آﻧﺎن و‬ ‫‪ -1‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻤﺮﺑﻦ اﻟﺨﻄّﺎب‪ ،‬اﺑﻦ ﺟﻮزي‪ ،‬ص ‪.11‬‬ ‫‪ -2‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬اﺑﻮاب اﻟﻤﻨﺎﻗﺐ‪» ،‬ﻣﻨﺎﻗﺐ ﻋﻤﺮﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب«‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ ،576‬ح ‪.3681‬‬

‫ﺗﺤﻤﻞ آزارﻫﺎ و ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎ در راه ﻋﻘﻴﺪه و آﺋﻴﻨﺸﺎن ﺑﺮاي وي ﺳﺨﺖ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﺤﺴﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲﻧﻤﻮد؛ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺮد ﻋﺎﻗﻞ و ﻓﺮزاﻧﻪ‪ ،‬ذﻫﻦ وي درﮔﻴﺮ ﺑﺎ اﻧﻮاع‬ ‫ﺷﻚ و ﺷﺒﻬﻪﻫﺎ ﺑﻮد‪ ،‬داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ واﻗﻌﺎً آﻧﭽﻪ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﻓﺮاﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ ﺑﺮﺗﺮ‬ ‫و ﭘﺎﻛﻴﺰهﺗﺮ از ﻏﻴﺮ آن اﺳﺖ؟ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﺟﻮش و‬ ‫ﺧﺮوش ﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬ﻳﻜﺒﺎره ﻫﻤﺔ ﺷﺮارهﻫﺎي دروﻧﻲاش اﻓﺴﺮده ﻣﻲﮔﺸﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻼﺻﺔ رواﻳﺎت درﺑﺎرة ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ‬ ‫ﻫﻤﺔ ﮔﺰارﺷﻬﺎي رﺳﻴﺪه را ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﭙﻴﻮﻧﺪﻳﻢ و ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻄﻠﺐ را اراﺋﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪ -‬ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ وي ﺷﺒﻲ از ﺷﺒﻬﺎ ﺑﻨﺎ را ﺑﺮ آن ﻧﻬﺎد ﻛﻪ ﺧﺎرج از ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺐ را ﺑﻪ ﺻﺒﺢ‬ ‫ﺑﻴﺎورد‪ .‬ﺑﻪ ﺣﺮم رﻓﺖ‪ ،‬و ﭘﺸﺖ ﭘﺮدة ﻛﻌﺒﻪ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﻳﺴﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و در ﺣﺎل ﻧﻤﺎز ﺳﻮرة ﺣﺎﻗّﻪ را آﻏﺎز ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﮔﻮش ﻓﺮا داد‪ ،‬و ﺗﺤﺖﺗﺄﺛﻴﺮ اﻧﺘﻈﺎم و اﻧﺴﺠﺎم آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻮد او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﺧﻮدم ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﻳﻦ ﻣﺮد ﺑﺨﺪا ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻗﺮﻳﺶ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ! ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻲدرﻧﮓ آن ﺣﻀﺮت ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻼوت ﻛﺮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﻼ ﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﺗ ‪‬ﺆ ‪‬ﻣﻨ‪‬ﻮ ﹶﻥ﴾ »اﻳﻦ ﻗﺮآن ﺳﺨﻦ‬ ‫
ﹺﺇﻧ‪ ‬ﻪ ﹶﻟ ﹶﻘ ‪‬ﻮ ﹸﻝ ‪‬ﺭﺳ‪‬ﻮ ﹴﻝ ﹶﻛ ﹺﺮ ﹴﱘ * ‪‬ﻭﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﻫ ‪‬ﻮ ﹺﺑ ﹶﻘ ‪‬ﻮ ﹺﻝ ﺷ‪‬ﺎ ‪‬ﻋ ﹴﺮ ﹶﻗﻠ‪‬ﻴ ﹰ‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهاي ﻣﻜﺮّم اﺳﺖ؛ و ﻫﺮﮔﺰ ﺳﺨﻦ ﻳﻚ ﺷﺎﻋﺮ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﭼﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ‬ ‫اﻳﻤﺎن ﻣﻲآورﻳﺪ!«‬ ‫ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻛﺎﻫﻦ! ﺑﻲدرﻧﮓ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻼوت ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﲔ﴾‪.‬‬ ‫ﻼ ﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﺗ ﹶﺬﻛﱠﺮ‪‬ﻭ ﹶﻥ * ﺗ‪‬ﻨـﺰﹺﻳ ﹲﻞ ﻣ‪‬ﻦ ﺭ‪‬ﺏ‪ ‬ﺍﹾﻟﻌ‪‬ﺎﹶﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬ ‫‪‬ﻭﻟﹶﺎ ﹺﺑ ﹶﻘ ‪‬ﻮ ﹺﻝ ﻛﹶﺎ ‪‬ﻫ ﹴﻦ ﹶﻗﻠ‪‬ﻴ ﹰ‬ ‫»اﻳﻦ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻛﺎﻫﻦ ﻧﻴﺰ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﺪ و درﻣﻲﻳﺎﺑﻴﺪ!‬ ‫اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺧﺪاي ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن اﺳﺖ!«‬

‫‪230‬‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺗﻼوت آﻳﺎت را ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﻮره اداﻣﻪ‬ ‫دادﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺳﻼم‪ -‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ -‬در ﻗﻠﺐ ﻣﻦ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺖ ‪.1‬‬ ‫اﻳﻦ‪ ،‬ﻫﺴﺘﺔ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺳﻼم ﺑﻮد ﻛﻪ در زﻣﻴﻦ دل وي ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﭘﻮﺳﺘﺔ‬ ‫ﺳﺘُﺮگ ﺗﻤﺎﻳﻼت و ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎي ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ‪ ،‬و ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻣﻮروﺛﻲ‪ ،‬و اﻓﺘﺨﺎر ﺑﻪ آﺋﻴﻦ آﺑﺎء و‬ ‫اﺟﺪادي ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺤﺾ و ﺧﺎﻟﺼﻲ ﻛﻪ در ﮔﻮش دﻟﺶ زﻣﺰﻣﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻴﺮه‬ ‫ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ وي ﺑﺎ ﺟﺪﻳﺖ ﺗﻤﺎم ﺑﺮ ﺿﺪ اﺳﻼم ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪ‪ ،‬و اﺣﺴﺎس ﺗﻌﻴﻴﻦ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪهاي را ﻛﻪ در ژرﻓﺎي وﺟﻮد وي در ﭘﺲ آن ﭘﻮﺳﺘﺔ ﺿﺨﻴﻢ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺮج ﺑﺮﻧﻤﻲداﺷﺖ‪.‬‬ ‫روزي‪ ،‬از ﻓﺮط دﺷﻤﻨﻲ ﺑﺎ رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬و از ﺳﺮ آن ﺗﻨﺪﺧﻮﻳﻲ‬ ‫و ﭘﺮﺧﺎﺷﺠﻮﻳﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺣﻤﺎﻳﻞ ﻛﺮد و از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻴﺮون ﺷﺪ‪ ،‬و ﻗﺼﺪ‬ ‫آن داﺷﺖ ﻛﻪ ﻛﺎر آﻧﺤﻀﺮت را ﻳﻜﺴﺮه ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻌﻴﻢﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﻧﺤ‪‬ﺎم ‪‬ﻋﺪ‪‬وي‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﺮدي از‬ ‫ﺑﻨﻲ زﻫﺮه‪ ،‬ﻳﺎﻣﺮدي از ﺑﻨﻲ ﻣﺨﺰوم‪ ،‬ﺳﺮ راه را ﺑﺮ او ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺠﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﺘﺎب‪،‬‬ ‫اي ﻋﻤﺮ؟! ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺼﺪ دارم ﺑﺮوم و ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻢ! آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫را ﺑﻜﺸﻲ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ از ﺟﺎﻧﺐ ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ و ﺑﻨﻲزﻫﺮه در اﻣﺎن ﺑﻤﺎﻧﻲ؟! ﻋﻤﺮ ﺑﻪ‬ ‫او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ ﺗﻮ ﺻﺎﺑﻲ ﺷﺪهاي و از دﻳﻦ و آﺋﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ آن ﺑﻮدهاي‬ ‫ﺑﺮﮔﺸﺘﻪاي!؟ آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻋﻤﺮ‪ ،‬آﻳﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ ﺧﺒﺮ ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰي را ﺑﺮاي ﺗﻮ‬ ‫ﺑﺎزﮔﻮ ﻛﻨﻢ! ﺧﻮاﻫﺮ و ﺷﻮﻫﺮ ﺧﻮاﻫﺮت ﺻﺎﺑﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و دﻳﻦ و آﺋﻴﻨﻲ را ﻛﻪ ﺗﻮ ﺑﺮ آن‬ ‫ﺑﻮدهاي رﻫﺎ ﻛﺮدهاﻧﺪ! ﻋﻤﺮ ﺑﺎ رﺧﺴﺎرهاي ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ آﻫﻨﮓ ﺧﺎﻧﺔ آﻧﺎن ﻛﺮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺑﻪ‬ ‫‪ -1‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻤﺮﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب‪ ،‬اﺑﻦ ﺟﻮزي‪ ،‬ص ‪ .6‬رواﻳﺖ اﺑﻦ اﺳﺤﺎق از ﻋﻄﺎء و ﻣﺠﺎﻫﺪ ﻧﻴﺰ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ذﻳﻞ آن ﺑﺎ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ؛ ﻧﻚ‪ :‬اﺑـﻦ ﻫﺸـﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ .348-346‬ﻧﻴـﺰ‪،‬‬ ‫رواﻳﺘﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻀﻤﻮن را اﺑﻦ ﺟﻮزي از ﺟﺎﺑﺮ آورده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎز ﻫﻢ ذﻳﻞ آن ﺑﺎ اﻳﻦ رواﻳﺖ‬ ‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ؛ ﻧﻚ‪ :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻤﺮﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب‪ ،‬ص ‪.10-9‬‬

‫آﻧﺠﺎ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺧﺒ‪‬ﺎب ﺑﻦ ارت‪ ‬ﻧﺰد آﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬و از روي ﺻﺤﻴﻔﻪاي ﻛﻪ ﺳﻮرة ﻃﺎﻫﺎ ﺑﺮ آن‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺮ آﻧﺎن ا‪‬ﻗﺮاء ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﺧﺒ‪‬ﺎب ﻣﻌﻠّﻢ ﻗﺮآن آﻧﺪو ﺑﻮد و ﻫﺮازﮔﺎﻫﻲ ﻧﺰد‬ ‫آﻧﺎن ﻣﻲآﻣﺪ و ﻗﺮآن ﻳﺎدﺷﺎن ﻣﻲداد‪ .‬ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﺧﺒ‪‬ﺎب ورود ﻋﻤﺮ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ اﺣﺴﺎس‬ ‫ﻛﺮد‪ ،‬ﺧﻮد را در ﮔﻮﺷﻪاي ﭘﻨﻬﺎن ﻛﺮد‪ .‬ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺧﻮاﻫﺮ ﻋﻤﺮ ﻧﻴﺰ آن ﺻﺤﻴﻔﻪ را در ﺟﺎﻳﻲ‬ ‫ﻣﺨﻔﻲ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ داﺷﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺔ ﺧﻮاﻫﺮش ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺪاي‬ ‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن ﺧﺒ‪‬ﺎب را ﻛﻪ ﺑﺮ آﻧﺪو ا‪‬ﻗﺮاء ﻣﻲﻛﺮد ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺮ و ﺷﻮﻫﺮ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺮش وارد ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آﻧﺪو ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺳﺮو ﺻﺪاﻳﻲ ﻛﻪ از ﺧﺎﻧﺔ ﺷﻤﺎ ﺷﻨﻴﺪم‬ ‫ﭼﻪ ﺑﻮد؟! ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﻴﺰي ﻧﺒﻮد؛ ﮔﻔﺘﮕﻮﻳﻲ ﻋﺎدي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ داﺷﺘﻴﻢ! ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻜﻨﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﺷﻤﺎ ﺻﺎﺑﻲ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻴﺪ؟! ﺷﻮﻫﺮ ﺧﻮاﻫﺮش ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻓﻜﺮ ﻛﺮدهاي ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﺣﻖ ﺑﺎ دﻳﻦ دﻳﮕﺮي ﻏﻴﺮ از دﻳﻦ و آﺋﻴﻦ ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ؟! ﻋﻤﺮ ﺑﺮ او ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد و او را‬ ‫زﻳﺮ ﺿﺮﺑﺎن ﻣﺸﺖ و ﻟﮕﺪ ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺧﻮاﻫﺮش آﻣﺪ ﺗﺎ او را از ﺷﻮﻫﺮش ﺟﺪا ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻤﺮ ﺳﻴﻠﻲ ﻣﺤﻜﻤﻲ ﺑﺮ ﺻﻮرت ﺧﻮاﻫﺮش ﻧﻮاﺧﺖ ﻛﻪ ﺳﺮ و روي او را ﻣﺎﻻﻣﺎل ﺧﻮن‬ ‫ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬ﺑﻪ رواﻳﺖ اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺧﻮاﻫﺮش را ﻛﺘﻚ زد و ﺳﺮ و ﺻﻮرت او را زﺧﻤﻲ‬ ‫ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬ﻓﺎﻃﻤﻪ‪ -‬ﻛﻪ ﺳﺨﺖ ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ -‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺣﺎل ﻛﻪ ﺣﻖ ﺑﺎ دﻳﻦ‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻏﻴﺮ از دﻳﻦ و آﺋﻴﻦ ﺗﻮﺳﺖ؛ اﺷﻬﺪان ﻻاﻟﻪاﻻاﷲ‪ ،‬و أﺷﻬﺪ أن ﻣﺤﻤﺪاً رﺳﻮلاﷲ!‬ ‫ﻋﻤﺮ ﻛﻪ از ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬاري ﺑﺮ اﻓﻜﺎر و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮاﻫﺮ و ﺷﻮﻫﺮﺧﻮاﻫﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺎاﻣﻴﺪ ﺷﺪه‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬و ﺳﺮ روي ﺧﻮنآﻟﻮد ﺧﻮاﻫﺮش ﻓﺮا روي او ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺸﻴﻤﺎن و ﺷﺮﻣﺴﺎر‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪاي را ﻛﻪ ﻧﺰدﺗﺎن ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪﻫﻴﺪ و ﺑﺮ ﻣﻦ اﻗﺮاء ﻛﻨﻴﺪ!‬ ‫ﺧﻮاﻫﺮش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﭘﻠﻴﺪ ﻫﺴﺘﻲ؛ و ﴿ ﹶﻻ ‪‬ﻳ ‪‬ﻤﺴ‪ ‬ﻪ ﹺﺇﻟﱠﺎ ﺍﹾﻟ ‪‬ﻤ ﹶﻄﻬ‪‬ﺮ‪‬ﻭ ﹶﻥ﴾‪ 1‬ﺟﺰ ﭘﺎﻛﺎن ﻛﺴﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ‬ ‫ﻗﺮآن را ﻟﻤﺲ ﻛﻨﺪ! ﺑﺮﺧﻴﺰ و ﻏﺴﻞ ﻛﻦ! ﻋﻤﺮ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻏﺴﻞ ﻛﺮد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺻﺤﻴﻔﺔ‬ ‫ﷲ ﺍﻟﺮ‪‬ﺣ‪‬ﻤ ﹺﻦ ﺍﻟﺮ‪‬ﺣ‪‬ﻴ ﹺﻢ﴾ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﭘﺎك و‬ ‫ﺴ ﹺﻢ ﺍ ِ‬ ‫ﺳﻮرة ﻃﺎﻫﺎ را ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ و ﺧﻮاﻧﺪ‪﴿ :‬ﹺﺑ ‪‬‬ ‫‪ -1‬اﻗﺘﺒﺎس از آﻳﻪ ‪ ،79‬ﺳﻮره واﻗﻌﻪ‪.‬‬

‫‪232‬‬ ‫ﭘﺎﻛﻴﺰهاي! ﺳﭙﺲ ﺧﻮاﻧﺪ‪﴿ :‬ﻃﻪ﴾ و ﺧﻮاﻧﺪ و ﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ رﺳﻴﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ آﻳﻪ‪﴿ :‬ﹺﺇﻧ‪‬ﻨﹺﻲ ﹶﺃﻧ‪‬ﺎ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ﻟﹶﺎ‬ ‫ﹺﺇﹶﻟ ‪‬ﻪ ﹺﺇﻟﱠﺎ ﹶﺃﻧ‪‬ﺎ ﻓﹶﺎ ‪‬ﻋ‪‬ﺒ ‪‬ﺪﻧﹺﻲ ‪‬ﻭﹶﺃ ‪‬ﻗ ﹺﻢ ﺍﻟﺼ‪‬ﻠﹶﺎ ﹶﺓ ‪‬ﻟ ‪‬ﺬ ﹾﻛﺮﹺﻱ﴾‪ 1‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻘﺪر اﻳﻦ ﻛﻼم ﻧﻴﻜﻮ و ﮔﺮاﻣﻲ اﺳﺖ! ﻣﺮا‬ ‫ﻧﺰد ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺒﺮﻳﺪ!‬ ‫ﺧﺒ‪‬ﺎب اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻋﻤﺮ را ﺷﻨﻴﺪ‪ ،‬از ﻧﻬﺎﻧﮕﺎه ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻴﺮون آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮋده‬ ‫وﻗﺘﻲ َ‬ ‫ﺑﺪه‪ ،‬اي ﻋﻤﺮ! ﻛﻪ ﻣﻦ اﻣﻴﺪوارم ﺗﻮ ﻣﺼﺪاق دﻋﺎي رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪-‬‬ ‫در ﺷﺐ ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﺔ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻛﻪ در ﺧﺎﻧﻪاي ﻛﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻛﻮه ﺻﻔﺎ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫آﻧﺤﻀﺮت ﺑﻪ درﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﺍﻟﻠﻬﻢ ﺃﻋﺰ ﺍﻻﺳﻼﻡ ﺑﻌﻤﺮ ﺑﻦ ﺍﳋﻄﺎﺏ ﺃﻭ ﺑﺄﰊ ﺟﻬﻞ‬ ‫ﺑﻦ ﻫﺸﺎﻡ‪.‬‬ ‫ﻋﻤﺮ ﺷﻤﺸﻴﺮش را ﺑﺮداﺷﺖ و ﺣﻤﺎﻳﻞ ﻛﺮد و ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد‪ .‬رﻓﺖ و رﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ‬ ‫داراﻻرﻗﻢ رﺳﻴﺪ‪ .‬در را ﻛﻮﺑﻴﺪ‪ .‬ﻣﺮدي ﺑﻪ ﭘﺎي ﺧﺎﺳﺖ و از ﺷﻜﺎف در ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ را‬ ‫دﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺣﻤﺎﻳﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ! ﺧﺒﺮ ﻧﺰد رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺮﻳﺸﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﻤﺰه ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﭘﺮﻳﺸﺎن ﺷﺪﻳﺪ؟! ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻋﻤﺮ! ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﺎﺷﺪ؟! در را ﺑﺮوي او ﺑﮕﺸﺎﻳﻴﺪ؛ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺧﻴﺮ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﻴﺰ‬ ‫ﺑﺎ او ﺑﻪ ﺧﻴﺮ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ؛ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺷﺮّ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺧﻮدش او‬ ‫را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧﻴﻢ! رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬درون ﺧﺎﻧﺔ ارﻗﻢ ﺣﻀﻮر‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ و آﻳﺎﺗﻲ از ﻗﺮآن داﺷﺖ ﺑﺮ آﻧﺤﻀﺮت وﺣﻲ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﺰد ﻋﻤﺮ آﻣﺪﻧﺪ و او را در اﺗﺎق دﻳﮕﺮ ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻳﻘﺔ ﺟﺎﻣﺔ‬ ‫او را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺑﻨﺪ ﺷﻤﺸﻴﺮش در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﺷﺪ‪‬ت ﻫﺮﭼﻪ ﺗﻤﺎﻣﺘﺮ ﺗﻜﺎن دادﻧﺪ و‬ ‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫)أﻣﺎ أﻧﺖ ﻣﻨﺘﻬﻴﺎ ﻳﺎ ﻋﻤﺮ؟ ﺣﺘﻲ ﻳﻨﺰل اﷲ ﺑﻚ ﻣﻦ اﻟﺨﺰي واﻟﻨﻜﺎل ﻣﺎ ﻧﺰل ﺑﺎﻟﻮﻟﻴﺪ ﺑﻦ‬ ‫اﻟﻤﻐﻴﺮة؟ اﻟﻠﻬﻢ ﻫﺬا ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب! اﻟﻠﻬﻢ أﻋﺰ اﻻﺳﻼم ﺑﻌﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب(‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره ﻃﻪ‪ ،‬آﻳﺎت ‪.14-1‬‬

‫»ﻋﻤﺮ! ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻲ از ﻛﺎرﻫﺎﻳﺖ دﺳﺖ ﺑﺮداري ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﺎن ﺧﻮاري و‬ ‫ﻋﺬاب اﻟﻬﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮه ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﻴﺰ ﻧﺎزل ﮔﺮداﻧﺪ؟!‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب اﺳﺖ! ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬ﺑﺎ )ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن( ﻋﻤﺮﺑﻦ‬ ‫ﺧﻄﺎب اﺳﻼت را ﻋﺰب ﺑﺨﺶ!«‬ ‫ﻋﻤﺮ ﺑﻲدرﻧﮓ ﮔﻔﺖ‪) :‬اﺷﻬﺪان ﻻاﻟﻪاﻻاﷲ‪ ،‬و اﻧﻚ رﺳﻮلاﷲ( و اﺳﻼم آورد‪ .‬ﺳﺎﻛﻨﺎن در‬

‫داراﻻرﻗﻢ آﻧﭽﻨﺎن ﺗﻜﺒﻴﺮي ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﺿﺮان در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﺻﺪاﻳﺸﺎن را ﺷﻨﻴﺪﻧﺪ‪.1‬‬

‫ﻋﻤﺮ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬در دﻟﻴﺮي و ﺳﺮﺳﺨﺘﻲ ﻛﻢ ﻧﻈﻴﺮ ﺑﻮد‪ .‬اﺳﻼم آوردن وي ﺑﺮاي‬ ‫ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻳﻚ ﻓﺎﺟﻌﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺸﺮﻛﺎن اﺣﺴﺎس ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﻜﺒﺎره ﺧﻮار و ﺧﻔﻴﻒ ﺷﺪهاﻧﺪ؛‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻜﺲ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺎﻣﺔ ﻋﺰّت و ﺷﺮف و ﺳﺮور ﺑﺮ ﺗﻦ آراﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫* اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﻪ ﺳﻨﺪ ﺧﻮدش از ﻋﻤﺮ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬وﻗﺘﻲ اﺳﻼم‬ ‫آوردم‪ ،‬در ﺧﺎﻃﺮات ﺧﻮد ﻣﺮور ﻣﻲﻛﺮدم ﻛﻪ از اﻫﻞ ﻣﻜﻪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ در دﺷﻤﻨﻲ ﺑﺎ‬ ‫رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮ اﺳﺖ؟ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﺑﻮﺟﻬﻞ! رﻓﺘﻢ ﺗﺎ‬ ‫در ﺧﺎﻧﺔ او را ﺑﻪ ﺻﺪا درآورم‪ .‬ﺑﻴﺮون آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻫﻼ و ﺳﻬﻼ!؟ ﭼﻪ ﻋﺠﺐ؟! ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آﻣﺪهام ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺧﺒﺮ ﺑﺪﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ و ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدة او ﻣﺤﻤﺪ اﻳﻤﺎن‬ ‫آوردهام و ﻫﺮ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ وي آورده اﺳﺖ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻛﺮدهام! ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺑﻮﺟﻬﻞ در را ﺑﻪ‬ ‫روي ﻣﻦ ﺑﺴﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدهﺷﻮي ﺧﻮدت را و آن ﺧﺒﺮي را ﻛﻪ آوردهاي ﺑﺒﺮد!‬

‫‪2‬‬

‫* اﺑﻦ ﺟﻮزي آورده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه‬ ‫ﻣﺮدي از اﻫﻞ ﻣﻜﻪ اﺳﻼم ﻣﻲآورد‪ ،‬ﻣﺮدان دﻳﮕﺮ را ﺑﺎ او درﮔﻴﺮ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و او را‬ ‫ﻣﻲزدﻧﺪ و او آﻧﺎن را ﻣﻲزد‪ .‬ﻣﻦ ﻧﻴﺰ وﻗﺘﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪم‪ -‬ﻧﺰد داﺋﻲام رﻓﺘﻢ‪ -‬ﻋﺎﺻﻲﺑﻦ‬ ‫ﻫﺎﺷﻢ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﻢ را ﺑﻪ او اﻋﻼم ﻛﺮدم؛ ﺑﻪ درون ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪،‬‬ ‫‪ -1‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻤﺮﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب‪ ،‬ص ‪11-10 ،7‬؛ ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.346-343‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.350-349‬‬

‫‪234‬‬ ‫ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﻣﺮدي از ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﻳﺶ‪ -‬ﺷﺎﻳﺪ اﺑﻮﺟﻬﻞ‪ -‬رﻓﺘﻢ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﻢ را ﺑﻪ او‬ ‫اﻋﻼم ﻛﺮدم؛ ﺑﻪ درون ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ!‬

‫‪1‬‬

‫* ﺑﻪ رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﺑﻦاﺳﺤﺎق از ﻧﺎﻓﻊ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬وﻗﺘﻲ‬ ‫ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب اﺳﻼم آورد ﻗﺮﻳﺶ از ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن او ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ‬ ‫ﻛﺴﻲ از اﻫﻞ ﻣﻜﻪ ﺑﺮاي ﺳﺨﻨﮕﻮﻳﻲ و ﻧﺸﺮ اﺧﺒﺎر و اﺣﺎدﻳﺚ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﺗﺮ و ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؟‬ ‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺟ‪‬ﻤﻴﻞ ﺑﻦ ﻣ‪‬ﻌﻤ‪‬ﺮ ﺟ‪‬ﻤ‪‬ﺤﻲ! ﻧﺰد او ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﻦ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه وي ﺑﻮدم و ﺑﺎ ﭼﺸﻢ و‬ ‫ﮔﻮش ﺑﺎز‪ ،‬ﺑﻪ دﻗﺖ‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﻣﻲدﻳﺪم و ﻣﻲﺷﻨﻴﺪم درﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻢ‪ .‬ﻧﺰد ﺟﻤﻴﻞ رﻓﺖ و ﺑﻪ او‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺟﻤﻴﻞ‪ ،‬ﻣﻦ اﺳﻼم آوردهام! ﻋﺒﺪاﷲﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﺨﺪا ﺟﻤﻴﻞ ﺣﺘﻲ ﻳﻚ‬ ‫ﻛﻠﻤﻪ در ﭘﺎﺳﺦ وي ﻧﮕﻔﺖ‪ :‬ﺑﻲدرﻧﮓ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام رﻓﺖ و ﺑﺎ ﺻﺪاي‬ ‫ﺑﻠﻨﺪ ﻧﺪا در داد‪ :‬اي ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن‪ ،‬ﭘﺴﺮ ﺧﻄﺎب ﺻﺎﺑﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ! ﻋﻤﺮ‪ -‬ﻛﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ او‬ ‫اﻳﺴﺘﺎده ﺑﻮد‪ -‬ﮔﻔﺖ‪ :‬دروغ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ! ﻣﻦ اﺳﻼم آوردهام و ﺑﻪ ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ اﻳﻤﺎن آوردهام‬ ‫و ﻓﺮﺳﺘﺎدة او را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻛﺮدهام! ﻣﺮدم ﺑﺮ ﺳﺮ او رﻳﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎ آﻧﺎن زد و‬ ‫ﺧﻮرد ﻣﻲﻛﺮد و ﻣﺮدم ﺑﺎ وي زد و ﺧﻮرد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﺎﻻي ﺳﺮ‬ ‫آﻧﺎن در وﺳﻂ آﺳﻤﺎن اﻳﺴﺘﺎد‪ .‬ﻋﻤﺮ ﻛﻪ از اداﻣﺔ زد و ﺧﻮرد ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد روي زﻣﻴﻦ‬ ‫ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﺎﻻي ﺳﺮ او اﻳﺴﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﺮﻛﺎر‬ ‫دوﺳﺖ دارﻳﺪ ﺑﻜﻨﻴﺪ! ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﻲﺧﻮرم ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﻋﺪ‪‬ة ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﻴﺼﺪﺗﻦ ﺑﺮﺳﺪ‬ ‫)ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻛﺎر را ﻳﻜﺴﺮه ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد( ﻳﺎ ﻣﺎ ﻣﻜﻪ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ واﻣﻲﮔﺬارﻳﻢ و ﻣﻲروﻳﻢ‪ ،‬ﻳﺎ‬ ‫ﺷﻤﺎ ﻣﻜﻪ را ﺑﻪ ﻣﺎ واﮔﺬارﻳﺪ و ﻣﻲروﻳﺪ!‬

‫‪2‬‬

‫‪ -1‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻤﺮﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب‪ ،‬اﺑﻦ ﺟﻮزي‪ ،‬ص ‪.8‬‬ ‫‪ -2‬ﺳ‪‬ﻨﻦ اﺑﻦ ﺣﺒﺎن )اﻻﺣﺴﺎن(‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص ‪16‬؛ ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪349-348‬؛ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻤﺮﺑﻦ اﻟﺨﻄـﺎب‪،‬‬ ‫اﺑﻦ ﺟﻮزي‪ ،‬ص ‪8‬؛ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻀﻤﻮن در‪ :‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻻوﺳﻂ‪،‬ﻃﺒﺮاﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،172‬ح ‪.1315‬‬

‫ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا‪ ،‬ﻣﺸﺮﻛﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻋﻤﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و ﻗﺼﺪ ﻛﺸﺘﻦ او را داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺎري از ﻋﺒﺪاﷲﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در آن اﺛﻨﺎ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ در ﺧﺎﻧﺔ‬ ‫ﺧﻮد ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﺮ ﺟﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﺗﺮﺳﻴﺪ‪ ،‬اﺑﻮﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﺑﻦ واﺋﻞ ﺳﻬﻤﻲ‪ ،‬در‬ ‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺣﻠّﺔ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪ اﻓﻜﻨﺪه‪ ،‬و ﭘﻴﺮاﻫﻨﻲ ﺑﺎ آﺳﺘﺮ ﺣﺮﻳﺮ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺰد‬ ‫ﻋﻤﺮ آﻣﺪ‪ .‬ﻋﺎصﺑﻦ واﺋﻞ از ﺑﻨﻲ ﺳﻬﻢ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻨﻲﺳﻬﻢ در دوران ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﻣﺎ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺎص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﭘﺮﻳﺸﺎﻧﻲ؟! ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﻮم ﺗﻮ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﻢ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺸﺖ! ﮔﻔﺖ‪ :‬دﺳﺖ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ! و ﭘﻴﺶ از آن ﺑﻪ او‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﺗﻮ در اﻣﺎﻧﻲ! ﻋﺎصﺑﻦ واﺋﻞ از ﺧﺎﻧﺔ ﻋﻤﺮ ﺑﻴﺮون ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮدم را ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻴﻞ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺧﺎﻧﻪ ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺼﺪ ﻛﺠﺎ را دارﻳﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫اﻳﻦ ﭘﺴﺮ ﺧﻄﺎب ﺻﺎﺑﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ! ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺴﻲ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﻣﺘﻌﺮض او ﺑﺸﻮد! ﻣﺮدم‬ ‫ﺑﻲدرﻧﮓ ﻣﺘﻔﺮق ﺷﺪﻧﺪ!‪ .1‬و ﺑﻪ رواﻳﺖ اﺑﻦاﺳﺤﺎق‪ :‬ﮔﻮﻳﺎ آن ﺟﻤﺎﻋﺖ اﻧﺒﻮه‪ ،‬ﭘﺎرﭼﻪاي‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ روي آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻛﻨﺎر زده ﺷﺪ!‬

‫‪2‬‬

‫اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﻣﺸﺮﻛﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺠﺎﻫﺪ از اﺑﻦﻋﺒﺎس رواﻳﺖ‬ ‫ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﭘﺮﺳﻴﺪم‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭼﻪ ﭼﻴﺰ ﺗﻮ را »ﻓﺎروق«‬ ‫ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻪ روز ﭘﻴﺶ از ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﻣﻦ ﺣﻤﺰه اﺳﻼم آورده ﺑﻮد‪ ...‬و داﺳﺘﺎن‬ ‫اﺳﻼم آوردن ﺧﻮد را ﺑﺮاي او ﺑﺎزﮔﻔﺖ و در ﭘﺎﻳﺎن آن ﮔﻔﺖ‪ :‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ اﺳﻼم آوردم‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺮﺣﻘّﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻤﻴﺮﻳﻢ‬ ‫و ﭼﻪ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﻴﻢ؟! ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫)ﺑﻠﻲ‪ ،‬واﻟﺬي ﻧﻔﺴﻲ ﺑﻴﺪه‪ ،‬إﻧﻜﻢ ﻋﻠﻲ اﻟﺤﻖ إن ﻣﺘﻢ وإن ﺣﻴﻴﺘﻢ(‬ ‫»ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﺣﻖ ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻤﻴﺮﻳﺪ و ﭼﻪ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﻴﺪ!«‬ ‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪» ،‬ﺑﺎب اﺳﻼم ﻋﻤﺮﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب«‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.545‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.349‬‬

‫‪236‬‬ ‫ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭘﺲ ﭼﺮا ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺨﻔﻲ ﺑﺎﺷﻴﻢ؟! ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ آﻧﻜﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﺤﻖ ﻣﺒﻌﻮث ﺑﻪ‬ ‫رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎ ﺻﻒآراﻳﻲ و ﺧﺮوج ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد!‬ ‫آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﻫﻤﺮاه آن ﺣﻀﺮت دو ﺻﻒ آراﺳﺘﻴﻢ و رواﻧﻪ ﺷﺪﻳﻢ؛ ﻣﻦ در ﻳﻜﻲ از آن دو‬ ‫ﺻﻒ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻢ‪ ،‬و ﺣﻤﺰه در ﺻﻒ دﻳﮕﺮ؛ ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪ ﻫﻮا ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺑﻮد؛‬ ‫رﻓﺘﻴﻢ و رﻓﺘﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﺳﻴﺪﻳﻢ‪ .‬ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﻦ و ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺣﻤﺰه‬ ‫اﻓﻜﻨﺪﻧﺪ؛ آﻧﭽﻨﺎن دﻟﺘﻨﮕﻲ ﺑﻪ آﻧﺎن دﺳﺖ داد ﻛﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬آن‬ ‫روز‪ ،‬رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻣﺮا »ﻓﺎروق« ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ ‪.1‬‬ ‫اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﻗﺎدر ﻧﺒﻮدﻳﻢ ﻛﻨﺎر ﻛﻌﺒﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارﻳﻢ‪ ،‬ﺗﺎ‬ ‫آﻧﻜﻪ ﻋﻤﺮ اﺳﻼم آورد ‪.2‬‬ ‫از ﺻ‪‬ﻬﻴﺐ ﺑﻦ ﺳ‪‬ﻨﺎن روﻣﻲ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬وﻗﺘﻲ ﻋﻤﺮ‬ ‫اﺳﻼم آورد‪ ،‬اﺳﻼم ﻇﻬﻮر ﻛﺮد‪ ،‬و دﻋﻮت اﺳﻼم ﻋﻠﻨﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و ﻣﺎ اﻃﺮاف ﺑﻴﺖاﻟﺤﺮام‬ ‫ﺣﻠﻘﻪ زدﻳﻢ و ﻧﺸﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬و ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﺔ ﺧﺪا ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬و از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ‬ ‫رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ داد ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺘﺎﻧﺪﻳﻢ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺑﺨﺸﻲ از آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺎ آورده ﺑﻮدﻧﺪ ﭘﺎﺳﺦ‬ ‫درﺧﻮر دادﻳﻢ!‬

‫‪3‬‬

‫ﻧﻴﺰ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬از وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ اﺳﻼم آورد‪،‬‬ ‫از آن ﭘﺲ‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻤﻮاره ﻋﺰﻳﺰ ﺑﻮدﻳﻢ!‬

‫‪4‬‬

‫‪ -1‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب‪ ،‬اﺑﻦ ﺟﻮزي‪ ،‬ص ‪.7-6‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺳﻴﺮةاﻟﺮﺳﻮل‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﷲ اﻟﻨﺠﺪي‪ ،‬ص ‪.103‬‬ ‫‪ -3‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻤﺮﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب‪ ،‬ص ‪.13‬‬ ‫‪ -4‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪» ،‬ﺑﺎب اﺳﻼم ﻋﻤﺮﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب«‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.545‬‬

‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﺓ ﻗﺮﻳﺶ ﻧﺰﺩ ﺭﺳﻮﻝ ﺧﺪﺍ‬ ‫ﭘﺲ از اﺳﻼم آوردن اﻳﻦ دو ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺣﻤﺰه ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ و ﻋﻤﺮﺑﻦ‬ ‫اﻟﺨﻄﺎب ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬اﺑﺮﻫﺎي ﺗﻴﺮه و ﺗﺎر از ﻓﻀﺎي اﺳﻼم ﺑﻪ ﻛﻨﺎري رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻣﺸﺮﻛﺎن از آن ﺳﺮﻣﺴﺘﻲ ﻛﻪ در ﺷﻜﻨﺠﻪ و آزار ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬و در‬ ‫ﺑﺮﺧﻮرد ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬و ﭘﻴﺮوان آن ﺣﻀﺮت ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺷﻴﻮهﻫﺎي دادوﺳﺘﺪ و ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻫﺪاﻳﺎي ﻧﻔﻴﺲ و ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﭘﻴﺸﻜﺶﻫﺎي‬ ‫ارزﻧﺪه روي آوردﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻴﭽﺎرهﻫﺎ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ آﻧﭽﻪ آﻓﺘﺎب ﺑﺮ آن ﻣﻲﺗﺎﺑﺪ‪،‬‬ ‫در ﺑﺮاﺑﺮ دﻳﻦ ﺧﺪا دﻋﻮت ﺑﺴﻮي ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎل ﭘﺸّﻪاي ﻧﻤﻲارزد! از اﻳﻦ رو‪ ،‬در اﻳﻦ‬ ‫راﺳﺘﺎ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺗﻴﺮﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺳﻨﮓ آﻣﺪ‪ ،‬و ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﺮﺳﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻳﺰﻳﺪﺑﻦ زﻳﺎد از ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻛﻌﺐ ُﻗﺮَﻇﻲ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻧﻘﻞ ﻛﺮد ﻛﻪ او‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮاي ﻣﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎزﮔﻮ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ روزي ﻋ‪‬ﺘﺒﻪﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ‪ -‬ﻛﻪ رﺋﻴﺲ ﻃﺎﻳﻔﺔ‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ و از ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻮد‪ -‬در اﻧﺠﻤﻦ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺪا درداد‪ :‬اي ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻗﺮﻳﺶ‪،‬‬ ‫ﻣﻮاﻓﻘﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺮﺧﻴﺰم و ﺑﺴﻮي ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺮوم و ﺑﺎ او ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻛﻨﻢ‪ ،‬و ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ را ﺑﺎ او در‬ ‫ﻣﻴﺎن ﺑﮕﺬارم‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ را ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ ،‬و ﻫﺮ ﻳﻚ از آن ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺎ را ﻛﻪ‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي او اﻧﺠﺎم ﺑﺪﻫﻴﻢ‪ ،‬و او ﻧﻴﺰ دﺳﺖ از ﺳﺮ ﻣﺎ ﺑﺮدارد؟ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ زﻣﺎﻧﻲ‬ ‫روي داد ﻛﻪ ﺣﻤﺰه ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬اﺳﻼم آورده ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻳﺎران‬ ‫رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﻃﻮر روزاﻓﺰون ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﮕﻲ‬ ‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا‪ ،‬اي اﺑﺎاﻟﻮﻟﻴﺪ؛ ﺑﺮﺧﻴﺰ و ﺑﺴﻮي او ﺑﺮو و ﺑﺎ او ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻛﻦ! ﻋﺘﺒﻪ آﻫﻨﮓ آن‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻛﺮد‪ .‬ﻧﺰد اﻳﺸﺎن رﻓﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﺸﺎن ﻧﺸﺴﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺑﺮادرزاده ﻣﻦ‪،‬‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﺧﻮد ﺷﻤﺎ ﻣﻲداﻧﻴﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ در ﺧﺎﻧﺪان ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬از ﻣﻨﺰﻟﺖ واﻻﻳﻲ‬ ‫ﺑﺮﺧﻮردارﻳﺪ‪ ،‬و از ﻧﻈﺮ اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ ﻣﻜﺎﻧﺖ ﺑﻠﻨﺪي دارﻳﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻋﺠﻴﺒﻲ را‬

‫‪238‬‬ ‫ﻣﻄﺮح ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ ،‬و در ﻣﻴﺎن ﺟﻤﻊ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﺗﻔﺮﻗﻪ اﻓﻜﻨﺪهاﻳﺪ‪ ،‬و اﻓﻜﺎر و ﻋﻘﺎﻳﺪﺷﺎن را‬ ‫ﺳﻔﻴﻬﺎﻧﻪ ﻗﻠﻤﺪاد ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ ،‬و ﺧﺪاﻳﺎن دﻳﻦ و آﺋﻴﻨﺸﺎن را ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺘﻪاﻳﺪ‪ ،‬و ﭘﺪران و‬ ‫ﻧﻴﺎﻛﺎن ﭘﻴﺸﻴﻦ آﻧﺎن را ﻛﺎﻓﺮ داﻧﺴﺘﻪاﻳﺪ! ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻮش ﻓﺮا دﻫﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ را ﺑﺎ ﺷﻤﺎ‬ ‫در ﻣﻴﺎن ﺑﮕﺬارم؛ ﺷﻤﺎ در اﻳﻦ ﭘﺸﻨﻬﺎدﻫﺎ ﺗﺄﻣﻠّﻲ ﺑﻜﻨﻴﺪ؛ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻌﻀﻲ از ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺎ‬ ‫ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫)ﻗﻞ ﻳﺎ اﺑﺎاﻟﻮﻟﻴﺪ‪ ،‬اﺳﻤﻊ(‬ ‫»ﺑﮕﻮ اي اﺑﺎاﻟﻮﻟﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺷﻨﻮم!«‬ ‫ﻋﺘﺒﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺑﺮادرزاده ﻣﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎروﺑﺎري ﻛﻪ ﭘﻴﺸﻪ ﻛﺮدهاﻳﺪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬ ‫ﺛﺮوت و داراﻳﻲ ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺟﻤﻠﮕﻲ از داراﻳﻲﻫﺎي ﺧﻮدﻣﺎن آﻧﻘﺪر ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻲدﻫﻴﻢ و‬ ‫ﺑﺮ ﺛﺮوت ﺷﻤﺎ ﻣﻲاﻓﺰاﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻣﺎ ﺑﺸﻮﻳﺪ؛ اﮔﺮ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻛﺴﺐ ﺟﺎه و‬ ‫ﻣﻘﺎم و ﭘﺎﻳﮕﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻤﮕﻲ ﺷﻤﺎ را ﺳﻴﺪ و ﺳﺎﻻر ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﮔﺮداﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﻫﻴﭻﻛﺎري را ﺟﺰ ﺑﻪ رأي و ﻓﺮﻣﺎن ﺷﻤﺎ اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﻴﻢ؛ اﮔﺮ ﺟﻮﻳﺎي‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺷﻤﺎ را ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﻮدﻣﺎن ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻴﻢ؛ اﮔﺮ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﺷﻤﺎ‬ ‫ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬از ﻧﻮع ﺧﻮاﺑﻬﺎي آﺷﻔﺘﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ آﻧﻬﺎ را از ﺧﻮدﺗﺎن دور ﻛﻨﻴﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻃﺒﻴﺐ را ﻣﻲآورﻳﻢ‪ ،‬و از داراﻳﻲ ﺧﻮدﻣﺎن ﻫﺮﻗﺪر ﻛﻪ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي‬ ‫درﻣﺎن ﺷﻤﺎ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﺷﻤﺎ از اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎري ﺑﻬﺒﻮد ﻳﺎﺑﻴﺪ؛ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‬ ‫ﺷﺨﺺ ﺟﻦزده ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﺗﺤﺖﺗﺄﺛﻴﺮ آن ﺟﻨّﻲ ﻣﺰاﺣﻢ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺪاوا‬ ‫ﺷﻮد‪ ،‬و از دﺳﺖ او رﻫﺎ ﮔﺮدد! ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻋﺒﺎرات دﻳﮕﺮي را ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﻳﺸﺎن در اﻳﻨﺠﺎ‬ ‫ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻋﺘﺒﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﭘﺎﻳﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻛﻪ ﺗﺎ‬ ‫آن ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ دﻗﺖ ﮔﻮش ﻓﺮا داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫)اﻗﺪ ﻓﺮﻏﺖ ﻳﺎ اﺑﺎ اﻟﻮﻟﻴﺪ(‬

‫»آﻳﺎ ﺳﺨﻨﺎﻧﺖ ﭘﺎﻳﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬اي اﺑﺎاﻟﻮﻟﻴﺪ!«‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬آري ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫)ﻓﺎﺳﻤﻊ ﻣﻨّﻲ(‬ ‫»ﺗﻮ ﻧﻴﺰ ﮔﻮش ﻓﺮاده ﺗﺎ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﻳﻢ!«‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﻢ!‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﺖ ﺁﻳ‪‬ﺎ‪‬ﺗ ‪‬ﻪ ﹸﻗﺮ‪‬ﺁﻧﹰﺎ ‪‬ﻋ ‪‬ﺮﹺﺑﻴ‪‬ﹰﺎ ﻟﱢ ﹶﻘ ‪‬ﻮ ﹴﻡ ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ ﹶﻠﻤ‪‬ﻮ ﹶﻥ *‬ ‫ﺏ ﹸﻓﺼ‪ ‬ﹶﻠ ‪‬‬ ‫﴿ﺣﻢ * ﺗ‪‬ﻨﺰﹺﻳ ﹲﻞ ﻣ‪ ‬ﻦ ﺍﻟﺮ‪ ‬ﺣ ‪‬ﻤ ﹺﻦ ﺍﻟﺮ‪‬ﺣ‪‬ﻴ ﹺﻢ * ‪‬ﻛﺘ‪‬ﺎ ‪‬‬ ‫ﺴ ‪‬ﻤﻌ‪‬ﻮ ﹶﻥ * ‪‬ﻭﻗﹶﺎﻟﹸﻮﺍ ﹸﻗﻠﹸﻮ‪‬ﺑﻨ‪‬ﺎ ﻓ‪‬ﻲ ﹶﺃ ‪‬ﻛﻨ‪ ‬ﺔ ﻣ‪‬ﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﺗ ‪‬ﺪﻋ‪‬ﻮﻧ‪‬ﺎ ﹺﺇﹶﻟ ‪‬ﻴ ‪‬ﻪ‬ ‫ﺽ ﹶﺃ ﹾﻛﹶﺜ ‪‬ﺮ ‪‬ﻫ ‪‬ﻢ ﹶﻓ ‪‬ﻬ ‪‬ﻢ ﻟﹶﺎ ‪‬ﻳ ‪‬‬ ‫‪‬ﺑﺸ‪‬ﲑﹰﺍ ‪‬ﻭ‪‬ﻧﺬ‪‬ﻳﺮﹰﺍ ﹶﻓﹶﺄ ‪‬ﻋ ‪‬ﺮ ‪‬‬ ‫ﻚ ‪‬ﺣﺠ‪‬ﺎ ‪‬‬ ‫‪‬ﻭﻓ‪‬ﻲ ﺁﺫﹶﺍﹺﻧﻨ‪‬ﺎ ‪‬ﻭ ﹾﻗ ‪‬ﺮ ‪‬ﻭﻣ‪‬ﻦ ‪‬ﺑ ‪‬ﻴﻨﹺﻨ‪‬ﺎ ‪‬ﻭ‪‬ﺑ ‪‬ﻴﹺﻨ ‪‬‬ ‫ﺏ ﻓﹶﺎ ‪‬ﻋ ‪‬ﻤ ﹾﻞ ﹺﺇﻧ‪‬ﻨ‪‬ﺎ ﻋ‪‬ﺎ ‪‬ﻣﻠﹸﻮﻥ﴾‪.١‬‬

‫ﺣﻀﺮت رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﺗﻼوت آﻳﺎت ﺳﻮرة ﻓﺼ‪‬ﻠﺖ اداﻣﻪ‬ ‫دادﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﺳﺠﺪه در آن ﺳﻮره‪ 2‬رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﺘﺒﻪ در اﺛﻨﺎي ﺗﻼوت آن ﺣﻀﺮت‪،‬‬ ‫ﻛﺎﻣﻼً ﮔﻮش ﻓﺮا داده ﺑﻮد‪ ،‬و دﺳﺘﻬﺎﻳﺶ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ روي زﻣﻴﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻜﻴﻪﮔﺎه‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻗﺮآن ﺧﻮاﻧﺪن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﮔﻮش‬ ‫ﻓﺮا ﻣﻲداد‪ .‬وﻗﺘﻲ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ آﻳﺔ ﺳﺠﺪه رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫)ﻗﺪ ﺳﻤﻌﺖ ﻳﺎ اﺑﺎ اﻟﻮﻟﻴﺪ ﻣﺎ ﺳﻤﻌﺖ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺖ و ذاك(‬ ‫»اي اﺑﺎاﻟﻮﻟﻴﺪ‪ ،‬ﺷﻨﻴﺪي آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺷﻨﻴﺪي‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﻄﻠﺐ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻮد؛ ﺧﻮد‬ ‫داﻧﻲ!«‬ ‫ﻋﺘﺒﻪ ﻧﺰد ﻳﺎراﻧﺶ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ‬ ‫ﺳﻴﻤﺎي اﺑﻮاﻟﻮﻟﻴﺪ ﺑﺎ آن ﺳﻴﻤﺎﻳﻲ ﻛﻪ وي وﻗﺖ رﻓﺘﻦ داﺷﺖ ﻣﺘﻔﺎوت ﺷﺪه اﺳﺖ! وﻗﺘﻲ‬ ‫ﻧﺰد آﻧﺎن ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﺧﺒﺮ؟ اﺑﺎاﻟﻮﻟﻴﺪ؟! ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺒﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺳﺨﻨﻲ را‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره ﻓﺼﻠﺖ‪ ،‬آﻳﺎت ‪.5-1‬‬ ‫‪ -2‬آﻳﻪ ‪.38‬‬

‫‪240‬‬ ‫ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن را ﻧﺸﻨﻴﺪه ﺑﻮدم! ﺑﺨﺪا‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﻌﺮ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺳﺤﺮ و ﻧﻪ‬ ‫ﻛﻬﺎﻧﺖ! اي ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻦ ﻫﻤﺮاه ﺷﻮﻳﺪ و ﻣﺰاﺣﻢ اﻳﻦ ﻣﺮد ﻧﺸﻮﻳﺪ‪ ،‬و ﺑﮕﺬارﻳﺪ‬ ‫ﺑﻪ ﻛﺎرش اداﻣﻪ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬و ﻓﻘﻂ از او ﻛﻨﺎره ﮔﻴﺮﻳﺪ! زﻳﺮا ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﻼﻣﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻦ از وي ﺷﻨﻴﺪم‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﺑﺰرﮔﻲ را ﺳﺎﻣﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داد؛ اﮔﺮ ﻗﻮم ﻋﺮب ﻛﺎر او را‬ ‫ﻳﻜﺴﺮه ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺑﺪون آﻧﻜﻪ درﮔﻴﺮ ﺷﻮﻳﺪ‪ ،‬از ﺷﺮّ او آﺳﻮده ﺷﺪهاﻳﺪ؛ و اﮔﺮ وي ﺑﺮ‬ ‫ﻗﻮم ﻋﺮب ﭘﻴﺮوز ﮔﺮدد‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ او ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﻋﺰّت و ﺷﻜﻮه او ﺷﻜﻮه و‬ ‫ﻋﺰّت ﺷﻤﺎ اﺳﺖ؛ و ﺷﻤﺎ در ﭘﺮﺗﻮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ او از ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم ﺧﻮﺷﺒﺨﺖﺗﺮ ﺧﻮاﻫﻴﺪ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺨﺪا‪ ،‬ﺟﺎدوﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﺑﺎ زﺑﺎﻧﺶ‪ ،‬اﺑﺎاﻟﻮﻟﻴﺪ! ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ رأي ﻣﻦ ﺑﻮد‬ ‫درﺑﺎره وي؛ ﺧﻮد داﻧﻴﺪ؛ ﻫﺮ ﻛﺎري ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﻜﻨﻴﺪ!‬

‫‪1‬‬

‫در رواﻳﺎت دﻳﮕﺮ ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺘﺒﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮔﻮش ﻓﺮا داده و اﺳﺘﻤﺎع‬ ‫ﻣﻴﻜﺮد‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ اﻳﻦ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﻪ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪:‬‬ ‫﴿ ﹶﻓﹺﺈ ﹾﻥ ﹶﺃ ‪‬ﻋ ‪‬ﺮﺿ‪‬ﻮﺍ ﹶﻓ ﹸﻘ ﹾﻞ ﺃﹶﻧ ﹶﺬﺭ‪‬ﺗ ﹸﻜ ‪‬ﻢ ﺻ‪‬ﺎ ‪‬ﻋ ﹶﻘ ﹰﺔ ﻣ‪ ‬ﹾﺜ ﹶﻞ ﺻ‪‬ﺎ ‪‬ﻋ ﹶﻘ ‪‬ﺔ ﻋ‪‬ﺎ ‪‬ﺩ ‪‬ﻭﹶﺛﻤ‪‬ﻮﺩ‪.2﴾‬‬ ‫»ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻴﺪ و اﻋﺮاض ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮ ﻧﻴﺰ ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺷﻤﺎ را ﻫﺸﺪار‬ ‫ﻣﻴﺪﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﺎﻋﻘﻪاي آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺻﺎﻋﻘﻪ ﻋﺎد و ﺛﻤﻮد!«‬ ‫ﻋﺘﺒﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺲ ﻛﻦ! ﺑﺲ ﻛﻦ! و دﺳﺘﺶ را ﺟﻠﻮي دﻫﺎن رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬و اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﺣﻖ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي ﺳﻮﮔﻨﺪ داد ﻛﻪ دﻳﮕﺮ اداﻣﻪ ﻧﺪﻫﻨﺪ؛‬ ‫زﻳﺮا ﺗﺮﺳﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ آن ﻫﺸﺪار ﺗﺤﻘﻖ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ! آﻧﮕﺎه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻧﺰد ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﮔﻔﺖ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﮔﻔﺖ ‪.3‬‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮة اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪294-293‬؛ ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻳﻦ رواﻳﺖ در ﻣﻌﺠﻢ ﺻﻐﻴﺮ ﻃﺒﺮاﻧﻲ ﻧﻴﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ج‬ ‫‪ ،1‬ص ‪.265‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره ﻓﺼ‪‬ﻠﺖ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.13‬‬ ‫‪ -3‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ذﻳﻞ آﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ‪ ،‬ص ‪.96-95‬‬

‫ﮔﻔﺘﮕﻮﻱ ﺳﺮﺍﻥ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺎ ﺭﺳﻮﻝ ﺧﺪﺍ‬ ‫ﮔﻮﻳﺎ ﺑﺎ آن ﻧﺤﻮه ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻲ ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﻋﺘﺒﻪ‪ ،‬و آن‬ ‫ﺷﻴﻮهاي ﻛﻪ آﻧﺤﻀﺮت ﺑﺎ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدات ﻋﺘﺒﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﻴﺪ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﺑﻜﻠﻲ ﻗﻄﻊ‬ ‫ﻧﺸﺪ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ آن ﺣﻀﺮت ﻧﻪ در ﺟﻬﺖ ﭘﺬﻳﺮش آن ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎ ﺻﺮاﺣﺖ داﺷﺖ و ﻧﻪ در‬ ‫ﺟﻬﺖ رد‪ ‬آﻧﻬﺎ‪ .‬اﻳﺸﺎن در ﭘﺎﺳﺦ ﺳﺨﻨﺎن ﻋﺘﺒﻪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ آﻳﺎﺗﻲ را از ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺗﻼوت‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺘﺒﻪ ﭼﻴﺰي از ﻣﺤﺘﻮاي آﻧﻬﺎ درﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و دﺳﺖ از ﭘﺎ درازﺗﺮ‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ ﻣﺴﺌﻠﻪ را در ﻣﻴﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ ﺷﻮر ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و راﺟﻊ ﺑﻪ ﻫﻤﺔ‬ ‫اﻃﺮاف و ﺟﻮاﻧﺐ ﻗﻀﻴﻪ ﻧﻴﻚ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و اﻧﻮاع ﻣﻮﺿﻌﮕﻴﺮﻳﻬﺎي ﻣﻤﻜﻦ را ﺑﺎ دﻗّﺖ و‬ ‫ﺗﺄﻣ‪‬ﻞ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺳﻨﺠﻴﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه‪ ،‬روزي‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب‪ ،‬ﭘﺸﺖ‬ ‫ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﺤﻀﺮت ﻧﻴﺰ ﺷﺘﺎﺑﺎن آﻣﺪﻧﺪ و اﻣﻴﺪ ﺧﻴﺮ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻧﺰد ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ را ﻛﻪ ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻪ آﻧﺤﻀﺮت داده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺠﺪدا‬ ‫ﺗﻜﺮار ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﻲ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدات ﻣﺬﻛﻮر را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آﻧﻜﻪ ﻋﺘﺒﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻣﻄﺮح ﻛﺮده اﺳﺖ ﺟﺪ‪‬ي ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ ﺣﺎل‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻳﻚ ﺳﺨﻦ ﺑﺎ‬ ‫اﻳﺸﺎن ﻣﻄﺮح ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻋﺘﻤﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‪ ،‬ﺣﻀﺮت رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫) ﻣﺎ ﰊ ﻣﺎ ﺗﻘﻮﻟﻮﻥ؛ ﻣﺎ ﺟﺌﺘﮑﻢ ﲟﺎ ﺟﺌﺘﮑﻢ ﺑﻪ ﺃﻃﻠﺐ ﺃﻣﻮﺍﻟﮑﻢ ﻭﻻ ﺍﻟﺸﺮﻑ ﻓﻴﮑﻢ‪ ،‬ﻭﻻ‬ ‫ﺍﳌﻠﮏ ﻋﻠﻴﮑﻢ؛ ﻭﻟﮑﻦ ﺍﷲ ﺑﻌﺜﲏ ﺇﻟﻴﮑﻢ ﺭﺳﻮﻻ‪ ،‬ﻭﺃﻧﺰﻝ ﻋﻠﻲ ﮐﺘﺎﺑﺎ‪ ،‬ﻭﺃﻣﺮﱐ ﺍﻥ ﺃﮐﻮﻥ ﻟﮑﻢ‬

‫ﺑﺸﲑﺍ ﻭ ﻧﺬﻳﺮﺍ‪ ،‬ﻓﺒﻠﻐﺘﮑﻢ ﺭﺳﺎﻻﺕ ﺭﰊ ﻭﻧﺼﺤﺖ ﻟﮑﻢ؛ ﻓﺎﻥ ﺗﻘﺒﻠﻮﺍ ﻣﲏ ﻣﺎ ﺟﺌﺘﮑﻢ ﺑﻪ‪ ،‬ﻓﻬﻮ‬

‫ﺣﻈﮑﻢ ﰲ ﺍﻟﺪﻧﻴﺎ ﻭﺍﻵﺧﺮﺓ‪ ،‬ﻭﺇﻥ ﺗﺮﺩﻭﺍ ﻋﻠﻲ‪ ،‬ﺃﺻﱪ ﻻﻣﺮﺍﷲ ﺣﱴ ﳛﮑﻢ ﺍﷲ ﺑﻴﲏ ﻭﺑﻴﻨﮑﻢ(‪.‬‬

‫»ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻧﻴﺴﺖ! آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‬ ‫آوردهام‪ ،‬ﻧﻴﺎوردهام ﺗﺎ اﻣﻮال ﺷﻤﺎ را از دﺳﺘﺘﺎن ﺑﺎزﺳﺘﺎﻧﻢ‪ ،‬ﻳﺎ در ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ ﺟﺎه‬

‫‪242‬‬ ‫و ﻣﻘﺎم وﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ ﻛﺴﺐ ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻳﺎ ﭘﺎدﺷﺎه و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﺷﻤﺎ ﺑﺸﻮم! ﺧﺪاي‬ ‫ﻳﻜﺘﺎ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺳﻮل ﺧﻮد ﺑﺴﻮي ﺷﻤﺎ ﻣﺒﻌﻮث ﮔﺮداﻧﻴﺪه‪ ،‬و ﺑﺮ ﻣﻦ ﻛﺘﺎﺑﻲ‬ ‫ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده‪ ،‬و ﻣﺮا ﻓﺮﻣﺎن داده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﺸﺎرت و ﻫﺸﺪار دﻫﻢ‪.‬‬ ‫اﻳﻨﻚ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﻬﺎي ﺧﺪاي ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺳﺎﻧﻴﺪم و ﺑﺎ ﺷﻤﺎ از در ﻧﺼﻴﺤﺖ و‬ ‫ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﻲ درآﻣﺪم؛ اﮔﺮ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آوردهام از ﻣﻦ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﺪ‪ ،‬در‬ ‫دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت ﺑﺮﺧﻮردار ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و اﮔﺮ از ﻣﻦ ﻧﭙﺬﻳﺮﻳﺪ‪ ،‬ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ‬ ‫ﻣﻲورزم ﺗﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ در رﺳﺪ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻴﺎن ﻣﻦ و ﺷﻤﺎ ﺣﻜﻢ ﻛﻨﺪ!«‬ ‫ﻳﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺟﻤﺎﻋﺖ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻳﻚ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺑﻌﺪي‪ ،‬از آن ﺣﻀﺮت درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﺧﺪاي ﺧﻮدش‬ ‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺗﺎ ﻛﻮﻫﻬﺎي اﻃﺮاف ﻣﻜﻪ را ﺑﻪ دوردﺳﺖﻫﺎ ﺑﺒﺮد‪ ،‬و ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻧﻬﺎ را ﮔﺴﺘﺮده‬ ‫ﺳﺎزد‪ ،‬و در ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ و اﻃﺮاف آن ﭼﺸﻤﻪﻫﺎ ﺑﺮﺷﻜﺎﻓﺪ و ﺟﻮيﻫﺎي آب ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ ،‬و‬ ‫ﻣﺮدﮔﺎﻧﺸﺎن‪ -‬ﺑﺨﺼﻮص‪ُ ،‬ﻗﺼ‪‬ﻲ ﺑﻦ ﻛﻼب‪ -‬را زﻧﺪه ﮔﺮداﻧﺪ؛ اﮔﺮ ﻗﺼﻲ و دﻳﮕﺮ‬ ‫ﻧﻴﺎﻛﺎﻧﺸﺎن او را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ او اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻫﻤﺎن ﺟﻮاب ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻗﺒﻠﻲ را ﺑﻪ آﻧﺎن دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺳﻮم‪ ،‬از آن ﺣﻀﺮت درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﺧﺪاي ﺧﻮدش ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺗﺎ‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﻪاي را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰاﻧﺪ و ﻫﻤﺮاه وي ﺑﻨﺰد آﻧﺎن ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ ﺗﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي اﻳﺸﺎن را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﻨﺪ‪،‬‬ ‫و ﻣﺮدم ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ از آن ﻓﺮﺷﺘﻪ‪ ،‬راﺳﺘﮕﻮﻳﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﺟﻮﻳﺎ ﺷﻮﻧﺪ؛ و ﺑﺮاي اﻳﺸﺎن ﺑﺎﻏﻬﺎ و‬ ‫ﮔﻨﺞﻫﺎ و ﻛﺎخﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه از ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺗﺪارك ﻛﻨﺪ؛ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻫﻤﺎن ﺟﻮاب ﭘﻴﺸﻴﻦ را ﺑﻪ آﻧﺎن دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬از آن ﺣﻀﺮت درﺧﻮاﺳﺖ ﻋﺬاب ﻛﺮدﻧﺪ؛ از اﻳﺸﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎ و وﻋﺪه و وﻋﻴﺪﻫﺎﻳﺶ ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ از آﺳﻤﺎن را ﺑﺮ ﺳﺮ آﻧﺎن ﺑﻜﻮﺑﺪ‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ‬ ‫اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ذﻟﻚ إﻟﻲ اﷲ؛ إن ﺷﺎء ﻓﻌﻞ« اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺎ‬

‫ﺧﺪاﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ! آﻧﺎن ﻧﻴﺰ در ﺟﻮاب آﻧﺤﻀﺮت ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﺧﺪاي‬ ‫ﺷﻤﺎ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬و از ﺷﻤﺎ ﻣﻲﭘﺮﺳﻴﻢ و درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ؟‬ ‫ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺑﺪﻫﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺪﻫﻴﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﺎز‬ ‫ﮔﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﺎ ﻧﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺎ ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد؟!‬ ‫ﺑﺎﻻﺧﺮه‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺪت ﻫﺮﭼﻪ ﺗﻤﺎمﺗﺮ آﻧﺤﻀﺮت را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ!‬ ‫ﺑﺨﺪا‪ ،‬ﻣﺎ دﺳﺖ از ﺳﺮ ﺗﻮ ﺑﺮﻧﻤﻲدارﻳﻢ و ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺎ آوردهاي ﻧﺎدﻳﺪه‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ اﻧﮕﺎﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﻣﺎ ﺗﻮ را از ﺳﺮِ راه ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﺮدارﻳﻢ‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﻮ ﻣﺎ را از ﺳﺮ راه‬ ‫ﺧﻮدت ﺑﺮداري!‬ ‫رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬از ﻧﺰد آﻧﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادة ﺧﻮﻳﺶ‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎر اﻧﺪوﻫﮕﻴﻦ و ﻣﺘﺄﺳﻒ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ از اﻳﻨﻜﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺧﻴﺮي ﻛﻪ ﺑﺪان دل‬ ‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.1‬‬ ‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻗﻄﻌﻲ ﺍﺑﻮﺟﻬﻞ ﺑﺮ ﻗﺘﻞ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﻲ اﺳﻼم از ﻧﺰد آﻧﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺑﻮﺟﻬﻞ ﺑﺎ ﻳﻚ دﻧﻴﺎ ﻛﺒﺮ‬ ‫و ﻧﺨﻮت ﻳﺎراﻧﺶ را ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار داد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻨﺎي آن را دارد ﻛﻪ دﻳﻦ و آﺋﻴﻦ ﻣﺎ را ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻛﻨﺪ؛ و ﭘﺪران و ﻧﻴﺎﻛﺎن ﻣﺎ را‬ ‫دﺷﻨﺎم دﻫﺪ؛ و اﻓﻜﺎر و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺎ را ﺳﻔﻴﻬﺎﻧﻪ و ﻧﺎﺑﺨﺮداﻧﻪ ﻗﻠﻤﺪاد ﻛﻨﺪ؛ و ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﺎ‬ ‫ﻧﺎﺳﺰا ﺑﮕﻮﻳﺪ! اﻳﻨﻚ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎن ﻣﻲﺑﻨﺪم ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺨﺘﻪﺳﻨﮕﻲ ﻛﻪ ﺣﺘّﻲ‬ ‫ﺧﻮدم ﺗﺎب و ﺗﻮان ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﻛﺮدن آن را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬در ﻛﻤﻴﻦ او ﺑﻨﺸﻴﻨﻢ‪ ،‬و ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﻳﺴﺘﺪ و ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺮود‪ ،‬آن ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮓ را دﻓﻌﺘﺎً ﺑﺮ ﺳﺮ او ﺑﻜﻮﺑﻢ! آن وﻗﺖ‪،‬‬ ‫‪ -1‬رواﻳﺖ اﺑﻦ اﺳﺤﺎق در ﺳﻴﺮه اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪) ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،(298-295‬و رواﻳﺖ اﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ و اﺑﻦاﻟﻤﻨﺬر و اﺑـﻦ‬ ‫اﺑﻲ ﺣﺎﺗﻢ در اﻟﺪ‪‬راﻟﻤﻨﺜﻮر )ج ‪ ،4‬ص ‪ (366-365‬ﺑﺎ ﺗﻠﺨﻴﺺ‪.‬‬

‫‪244‬‬ ‫اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻴﺪ ﻣﺮا ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﺎن وي ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻫﻢ ﺧﻮاﺳﺘﻴﺪ از ﻣﻦ ﺣﻤﺎﻳﺖ و‬ ‫دﻓﺎع ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از آﻧﻜﻪ ﻣﻦ ﻣﺤﻤﺪ را ﻛﺸﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف ﻫﺮ ﻛﺎر ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ‬ ‫ﺑﻜﻨﻨﺪ!! ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ ﻫﻤﮕﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺨﺪا‪ ،‬ﻣﺎ ﺗﻮ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻴﭻﭼﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻴﭽﻜﺲ‬ ‫ﺗﺤﻮﻳﻞ ﻧﻤﻲدﻫﻴﻢ؛ ﺑﺮو و ﻣﻘﺼﻮدت را ﻋﻤﻠﻲ ﻛﻦ!‬ ‫ﻓﺮدا ﺻﺒﺢ‪ ،‬اﺑﻮﺟﻬﻞ ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮕﻲ را ﺑﺎ ﻫﻤﺎن اوﺻﺎف ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد آﻣﺎده ﻛﺮد‪ ،‬و در‬ ‫ﻛﻤﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻧﺸﺴﺖ و اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ‪ .‬آﻧﺤﻀﺮت ﺑﺎﻣﺪاد‬ ‫آن روز ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ روزﻫﺎي دﻳﮕﺮ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﻳﺴﺘﺎدﻧﺪ؛ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﻧﻴﺰ در ﻗﺎﻟﺐ‬ ‫اﻧﺠﻤﻦﻫﺎ و ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪ‪‬د در ﮔﻮﺷﻪ و ﻛﻨﺎر ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ‬ ‫اﺑﻮﺟﻬﻞ ﭼﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺳﺮ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪،‬‬ ‫اﺑﻮﺟﻬﻞ آن ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮓ ﺳﻬﻤﮕﻴﻦ را روي دﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮد‪ ،‬ﻧﺰد آن ﺣﻀﺮت آﻣﺪ‪.‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﻧﺰدﻳﻜﻲ اﻳﺸﺎن رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻋﻘﺐ ﻋﻘﺐ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ رﻧﮓ از رﺧﺴﺎرش‬ ‫ﭘﺮﻳﺪه و ﺳﺨﺖ وﺣﺸﺖزده ﺑﻮد‪ ،‬و ﻫﺮ دو دﺳﺘﺶ روي آن ﺗﺨﺘﻪﺳﻨﮓ ﺧﺸﻚ ﺷﺪه‬ ‫ﺑﻮد؛ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﻮد ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ آن ﺗﺨﺘﻪﺳﻨﮓ را از دﺳﺘﺎﻧﺶ رﻫﺎ ﻛﺮد‪ .‬ﺳﺮان‬ ‫ﻗﺮﻳﺶ ﻧﺰد او آﻣﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﭘﺮﻳﺸﺎﻧﻲ‪ ،‬اﺑﺎاﻟﺤﻜﻢ؟! ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻫﻨﮓ وي ﻛﺮدم ﺗﺎ‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻛﺎري را ﻛﻪ دﻳﺸﺐ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدم ﺑﺮ ﺳﺮ او ﺑﻴﺎورم؛ وﻗﺘﻲ ﺑﻪ او ﻛﺎﻣﻼً ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪم‪،‬‬ ‫ﻳﻚ اﺷﺘﺮ ﻧﺮ ﻣﻴﺎن ﻣﻦ و او ﺣﺎﻳﻞ ﮔﺮدﻳﺪ؛ ﺑﺨﺪا‪ ،‬ﺗﺎ آن ﻟﺤﻈﻪ اﺷﺘﺮي را ﺑﺎ آن ﺟﻤﺠﻤﻪ و‬ ‫آن ﭘﻴﻪ و دﻧﺒﻪ و آن دﻧﺪاﻧﻬﺎي ﻧﻴﺶ ﻧﺪﻳﺪه ﺑﻮدم! ﺑﺴﻮي ﻣﻦ ﺣﻤﻠﻪ آورد ﺗﺎ ﻣﺮا ﺑﺨﻮرد!‬ ‫اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ دادﻧﺪ‪:‬‬ ‫»ﺫﻟﮏ ﺟﱪﻳﻞ‪ ،‬ﻟﻮﺩﻧﺎ ﻷﺧﺬﻩ« ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﻮد‪ ،‬اﮔﺮ اﻧﺪﻛﻲ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬وي را‬ ‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ!‬

‫‪1‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪،1‬ص ‪.299-298‬‬

‫ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ ﻭ ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن در ﻣﺬاﻛﺮات و ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ - -‬ﺑﺎ وﺟﻮد آﻧﻜﻪ ﻫﻤﺔ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﺗﺤﺮﻳﻚ و ﺗﺮﻏﻴﺐ و ﺗﻬﺪﻳﺪ و ارﻋﺎب را ﺑﻪ‬ ‫ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ -‬ﻳﻜﺴﺮه ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ‪ ،‬و اﺑﻮﺟﻬﻞ‪ -‬ﺑﺎ آﻧﻬﻤﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺑﻲرﺣﻤﻲ و‬ ‫در‪‬ﻧﺪه ﺧﻮﻳﻲ ﻛﻪ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داد‪ -‬ﻛﺎري از ﭘﻴﺶ ﻧﺒﺮد‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻞ در اذﻫﺎن آﻧﺎن‬ ‫ﻗﻮ‪‬ت ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ راهﺣ ّﻠﻲ ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ ﺑﻴﺎﻧﺪﻳﺸﻨﺪ ﺗﺎ در ﭘﺮﺗﻮ آن‪ ،‬از آن‬ ‫وﺿﻊ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎن ﻧﺠﺎت ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﺟﺰم و ﻗﻄﻊ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﺑﺮ‬ ‫ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭﹺﺇﻧ‪ ‬ﻬ ‪‬ﻢ ﹶﻟﻔ‪‬ﻲ ‪‬ﺷﻚ‪ ‬ﻣ‪ ‬ﻨ ‪‬ﻪ ‪‬ﻣﺮﹺﻳﺐ﴾‬ ‫»در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ دﻋﻮت آن ﺣﻀﺮت در ﺷﻚ‪ ‬و ﺗﺮدﻳﺪ ﻓﺮاوان ﺑﺴﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ«‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺑﺎر‪ ،‬ﺑﻨﺎ را ﺑﺮ آن ﮔﺬاردﻧﺪ ﻛﻪ در اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﻳﻦ و آﺋﻴﻦ ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬وارد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻴﺎﻧﺔ ﻗﻀﻴﻪ را ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻌﻀﻲ‬ ‫از ﻣﻌﺘﻘﺪاﺗﺸﺎن را رﻫﺎ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و از آن ﺣﻀﺮت ﻧﻴﺰ درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از‬ ‫ﻣﻌﺘﻘﺪاﺗﺶ را ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارد! ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺣﻖ را ﻧﻴﺰ درﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ‬ ‫دﻋﻮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺣﻖ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫* اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﻪ ﺳﻨﺪ ﺧﻮدش رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ‬ ‫اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻃﻮاف ﻛﻌﺒﻪ ﺑﺎ اﺳﻮدﺑﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻦ اﺳﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰّي و‬ ‫وﻟﻴﺪﺑﻦ ﻣﻐﻴﺮه و اُﻣﻴﻪ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ و ﻋﺎصﺑﻦ واﺋﻞ ﺳﻬﻤﻲ‪ -‬ﻛﻪ از اﺷﺮاف ﻗﻮم ﻗﺒﻴﻠﻪ‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪ -‬ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺎ‪ ،‬ﻣﺎ ﺧﺪاﻳﻲ را ﻛﻪ ﺗﻮ ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻲ‬ ‫ﺑﭙﺮﺳﺘﻴﻢ‪ ،‬و ﺗﻮ ﻧﻴﺰ ﺧﺪاﻳﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﻢ ﺑﭙﺮﺳﺖ؛ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮ در‬ ‫اﻳﻦ اﻣﺮ اﺷﺘﺮاك ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ؛ اﮔﺮ آﻧﻜﻪ ﺗﻮ ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻲ ﺑﻬﺘﺮ از آﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ‬

‫‪246‬‬ ‫ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺎ از آن ﺑﻲﺑﻬﺮه ﻧﻤﺎﻧﺪهاﻳﻢ؛ و اﮔﺮ آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﻢ ﺑﻬﺘﺮ از آن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﺗﻮ ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻲ‪ ،‬ﺗﻮ از آن ﺑﻲﺑﻬﺮه ﻧﻤﺎﻧﺪهاي! ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد‬ ‫ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬اﻳﻦ آﻳﺎت را ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫﴿ ﹸﻗ ﹾﻞ ﻳ‪‬ﺎ ﹶﺃﻳ‪‬ﻬ‪‬ﺎ ﺍﹾﻟﻜﹶﺎ ‪‬ﻓﺮ‪‬ﻭ ﹶﻥ * ﻟﹶﺎ ﹶﺃ ‪‬ﻋ‪‬ﺒ ‪‬ﺪ ﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﺗ ‪‬ﻌ‪‬ﺒﺪ‪‬ﻭ ﹶﻥ * ‪‬ﻭﻟﹶﺎ ﺃﹶﻧ‪‬ﺘ ‪‬ﻢ ﻋ‪‬ﺎﹺﺑﺪ‪‬ﻭ ﹶﻥ ﻣ‪‬ﺎ ﹶﺃ ‪‬ﻋ‪‬ﺒ ‪‬ﺪ * ‪‬ﻭﻟﹶﺎ ﹶﺃﻧ‪‬ﺎ ﻋ‪‬ﺎﹺﺑ ‪‬ﺪ‬ ‫ﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﻋﺒ‪‬ﺪﺗ‪ ‬ﻢ * ‪‬ﻭﻟﹶﺎ ﺃﹶﻧ‪‬ﺘ ‪‬ﻢ ﻋ‪‬ﺎﹺﺑﺪ‪‬ﻭ ﹶﻥ ﻣ‪‬ﺎ ﹶﺃ ‪‬ﻋ‪‬ﺒ ‪‬ﺪ * ﹶﻟ ﹸﻜ ‪‬ﻢ ﺩ‪‬ﻳ‪‬ﻨ ﹸﻜ ‪‬ﻢ ‪‬ﻭ‪‬ﻟ ‪‬ﻲ ﺩ‪‬ﻳﻦﹺ﴾‪.١‬‬ ‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻫﺎن اي ﻛﺎﻓﺮان‪ .‬ﻣﻦ ﻧﻤﻲﭘﺮﺳﺘﻢ آﻧﭽﻪ را ﺷﻤﺎ ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﺪ؛ ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﻴﺪ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪ آﻧﭽﻪ را ﻣﻦ ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻢ؛ دﻳﻦ ﺷﻤﺎ از آن ﺧﻮدﺗﺎن‪ ،‬و دﻳﻦ ﻣﻦ‬ ‫ﻧﻴﺰ از آن ﺧﻮدم!«‬

‫‪2‬‬

‫ﻋﺒﺪﺑﻦ ﺣﻤﻴﺪ و دﻳﮕﺮان از اﺑﻦﻋﺒ‪‬ﺎس رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﻮ‬ ‫ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﺎ را ﻧﻴﺎﻳﺶ ﻛﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺧﺪاي ﺗﻮ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد! ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﻮرة‬ ‫ﻛﺎﻓﺮون را در ﭘﺎﺳﺦ آﻧﺎن ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪.3‬‬ ‫اﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ و دﻳﮕﺮان از اﺑﻦﻋﺒ‪‬ﺎس ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﺑﻪ رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻳﻜﺴﺎل‪ ،‬ﺗﻮ ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﺎ را ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻲ؛ و ﻳﻜﺴﺎل‪ ،‬ﻣﺎ ﺧﺪاي‬ ‫ﺗﻮ را ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﻢ! ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﻳﻦ آﻳﻪ را ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫﴿ ﹸﻗ ﹾﻞ ﹶﺃ ﹶﻓ ‪‬ﻐ ‪‬ﻴ ‪‬ﺮ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ‪‬ﺗ ﹾﺄ ‪‬ﻣﺮ‪‬ﻭﻧ‪‬ﻲ ﹶﺃ ‪‬ﻋ‪‬ﺒ ‪‬ﺪ ﹶﺃﻳ‪‬ﻬ‪‬ﺎ ﺍﹾﻟﺠ‪‬ﺎ ‪‬ﻫﻠﹸﻮﻥﹶ﴾‪.٤‬‬

‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬آﺧﺮ ﻏﻴﺮ ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ را ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﻴﺪ ﺑﭙﺮﺳﺘﻢ؟ ﻫﺎن اي‬ ‫ﻧﺎداﻧﺎن؟!«‬

‫‪5‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره ﻛﺎﻓﺮون‪ ،‬آﻳﺎت ‪ 1‬ﺗﺎ ‪) 6‬ﺗﻤﺎم ﺳﻮره(‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.362‬‬ ‫‪ -3‬اﻟﺪراﻟﻤﻨﺜﻮر‪ ،‬ﺳﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬ج ‪.962 ،6‬‬ ‫‪ -4‬ﺳﻮره زﻣﺮ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.64‬‬ ‫‪ -5‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ذﻳﻞ ﺳﻮره ﻛﺎﻓﺮون‪.‬‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﻳﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎ و ﻣﺬاﻛﺮات ﺧﻨﺪهآور را ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﻮاب ﻗﺎﻃﻊ و ﻳﻜﺴﺮه‬ ‫ﻛﻨﻨﺪه ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺧﺎﺗﻤﻪ داد؛ اﻣ‪‬ﺎ ﻛﻔّﺎر ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻄﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﻣﺄﻳﻮس و ﻧﺎاﻣﻴﺪ ﻧﺸﺪﻧﺪ؛‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮ ﻣﻴﺰان ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲﻫﺎﻳﺸﺎن اﻓﺰودﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﻧﻴﺰ ﺑﻌﻀﻲ از‬ ‫دﺳﺘﻮرات و ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت را ﻛﻪ آورده اﺳﺖ ﺗﻌﺪﻳﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﺖ ﹺﺑ ﹸﻘﺮ‪‬ﺁ ‪‬ﻥ ﹶﻏ ‪‬ﻴ ﹺﺮ ﻫ‪‬ـﺬﹶﺍ ﹶﺃ ‪‬ﻭ ‪‬ﺑﺪ‪‬ﻟﹾﻪ﴾‪.‬‬ ‫﴿ﺍﹾﺋ ‪‬‬ ‫»ﻗﺮآﻧﻲ دﻳﮕﺮ ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ ﺑﻴﺎور‪ ،‬ﻳﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮآن را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﺪه!«‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﻳﻦ راه را ﺑﺮ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﭘﺎﺳﺦﻫﺎﻳﻲ در ﻗﺎﻟﺐ آﻳﺎت ﻗﺮآﻧﻲ‬ ‫ﺑﺴﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﭘﺎﺳﺦ درﺧﻮاﺳﺖ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫ﻑ ﹺﺇ ﹾﻥ‬ ‫﴿ ﹸﻗ ﹾﻞ ﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﻳﻜﹸﻮ ﹸﻥ ﻟ‪‬ﻲ ﹶﺃ ﹾﻥ ﹸﺃ‪‬ﺑﺪ‪‬ﹶﻟ ‪‬ﻪ ﻣ‪‬ﻦ ‪‬ﺗ ﹾﻠﻘﹶﺎﺀ ‪‬ﻧ ﹾﻔﺴِﻲ ﹺﺇ ﹾﻥ ﹶﺃﺗ‪‬ﹺﺒ ‪‬ﻊ ﹺﺇﻻﱠ ﻣ‪‬ﺎ ﻳ‪‬ﻮﺣ‪‬ﻰ ﹺﺇﹶﻟﻲ‪ ‬ﹺﺇﻧ‪‬ﻲ ﹶﺃﺧ‪‬ﺎ ‪‬‬ ‫ﺏ ‪‬ﻳ ‪‬ﻮ ﹴﻡ ‪‬ﻋﻈ‪‬ﻴﻢﹴ﴾‪.١‬‬ ‫ﺖ ‪‬ﺭﺑ‪‬ﻲ ‪‬ﻋﺬﹶﺍ ‪‬‬ ‫ﺼ ‪‬ﻴ ‪‬‬ ‫‪‬ﻋ ‪‬‬

‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻣﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻘّﻲ را ﻧﺪارم ﻛﻪ ﻗﺮآن ﺧﺪا را از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﺪﻫﻢ!‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ آﻧﭽﻪ را ﺑﻪ ﻣﻦ وﺣﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﻢ؛ ﻣﻦ ﻣﻲﺗﺮﺳﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ‬ ‫ﺧﺪاي ﺧﻮدم را ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻛﻨﻢ ﺑﻪ ﻋﺬاب و ﺷﻜﻨﺠﻪ آن روز ﺑﺰرگ ﮔﺮﻓﺘﺎر‬ ‫آﻳﻢ!«‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در آﻳﺎت ذﻳﻞ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل اﻫﻤﻴﺖ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪﮔﻲ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را‬ ‫ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫ﻼ‬ ‫ﺨﺬﹸﻭ ‪‬ﻙ ‪‬ﺧﻠ‪‬ﻴ ﹰ‬ ‫ﻱ ‪‬ﻋ ﹶﻠ ‪‬ﻴﻨ‪‬ﺎ ﹶﻏ ‪‬ﻴ ‪‬ﺮ ‪‬ﻩ ‪‬ﻭﺇﹺﺫﹰﺍ ﻻﱠﺗ‪ ‬‬ ‫ﻚ ﻟ‪‬ﺘ ﹾﻔ‪‬ﺘ ﹺﺮ ‪‬‬ ‫ﻚ ‪‬ﻋ ﹺﻦ ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻱ ﹶﺃ ‪‬ﻭ ‪‬ﺣ ‪‬ﻴﻨ‪‬ﺎ ﹺﺇﹶﻟ ‪‬ﻴ ‪‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭﺇﹺﻥ ﻛﹶﺎﺩ‪‬ﻭﹾﺍ ﹶﻟﻴ‪ ‬ﹾﻔ‪‬ﺘﻨ‪‬ﻮ‪‬ﻧ ‪‬‬ ‫ﺤﻴ‪‬ﺎ ‪‬ﺓ‬ ‫ﻒ ﺍﹾﻟ ‪‬‬ ‫ﺿ ‪‬ﻌ ‪‬‬ ‫ﻼ * ﺇﹺﺫﹰﺍ ﻟﱠﹶﺄ ﹶﺫ ﹾﻗﻨ‪‬ﺎ ‪‬ﻙ ‪‬‬ ‫* ‪‬ﻭﹶﻟ ‪‬ﻮ ﹶﻻ ﺃﹶﻥ ﹶﺛﺒ‪ ‬ﺘﻨ‪‬ﺎﻙ‪ ‬ﹶﻟ ﹶﻘ ‪‬ﺪ ﻛ‪‬ﺪﺕ‪ ‬ﺗ ‪‬ﺮ ﹶﻛ ‪‬ﻦ ﹺﺇﹶﻟ ‪‬ﻴ ﹺﻬ ‪‬ﻢ ‪‬ﺷﻴ‪‬ﺌﹰﺎ ﹶﻗﻠ‪‬ﻴ ﹰ‬

‫ﻚ ‪‬ﻋ ﹶﻠ ‪‬ﻴﻨ‪‬ﺎ ‪‬ﻧﺼ‪‬ﲑﺍﹰ﴾‪.٢‬‬ ‫ﺠ ‪‬ﺪ ﹶﻟ ‪‬‬ ‫ﺕ ﹸﺛﻢ‪ ‬ﹶﻻ ‪‬ﺗ ﹺ‬ ‫ﺿ ‪‬ﻌﻒ‪ ‬ﺍﹾﻟ ‪‬ﻤﻤ‪‬ﺎ ‪‬‬ ‫‪‬ﻭ ‪‬‬

‫»اﻳﻨﻚ اﻳﻨﺎن درﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻧﺤﻮي از آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ وﺣﻲ‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهاﻳﻢ ﻣﻨﺼﺮف ﮔﺮداﻧﻨﺪ و ﺗﻮ را وادار ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ و ﺳﺨﻨﺎن دﻳﮕﺮي‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره ﻳﻮﻧﺲ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.15‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره اﺳﺮاء‪ ،‬آﻳﺎت ‪.75-73‬‬

‫‪248‬‬ ‫را ﺑﻪ دروغ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺒﻨﺪي‪ ،‬و در آن ﺻﻮرت‪ ،‬ﺗﻮ را دوﺳﺖ و رﻓﻴﻖ ﺧﻮدﺷﺎن‬ ‫ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺗﻮ را ﺛﺎﺑﺖ ﻗﺪم ﻧﮕﺮداﻧﻴﺪه ﺑﻮدﻳﻢ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺗﻮ ﻫﻢ در ﭘﻲ آن‬ ‫ﺑﺮﻣﻲآﻣﺪي ﻛﻪ اﻧﺪﻛﻲ ﺑﺴﻮي آﻧﺎن ﺗﻤﺎﻳﻞ ﭘﻴﺪا ﺑﻜﻨﻲ‪ .‬در آن ﺻﻮرت‪ ،‬ﺗﻮ را‬ ‫ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻣﺮگ و زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻌﺬّب ﻧﮕﺎه ﻣﻲداﺷﺘﻴﻢ‪ ،‬و آﻧﮕﺎه در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﺮاي‬ ‫ﺧﻮدت ﻳﺎر و ﻳﺎوري ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﺮدي!«‬ ‫ﺳﺮﮔﺮﺩﺍﻧﻲ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎﻥ ﻭ ﻣﺮﺍﺟﻌﺔ ﺁﻧﺎﻥ ﺑﻪ ﻳﻬﻮﺩﻳﺎﻥ‬ ‫ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻣﻜّﻪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎ و ﻣﺬاﻛﺮات و ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲﻫﺎ و‬ ‫اﻣﺘﻴﺎزدادنﻫﺎ‪ ،‬ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ‪ ،‬از ﻫﺮ ﻃﺮف‪ ،‬راﻫﻬﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎﻧﺸﺎن ﺗﺎرﻳﻚ‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺳﺮﮔﺮدان ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ ﺑﻜﻨﻨﺪ؛ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﻳﻜﻲ از ﺷﻴﻄﺎﻧﻬﺎي ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﻧﻀﺮﺑﻦ‬ ‫ﺣﺎرث‪ ،‬درﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﻪ آﻧﺎن از روي ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﻲ و ﻧﺼﻴﺤﺖ‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺨﺪا‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪهاﻳﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻫﻴﭻ راه ﭼﺎرهاي‬ ‫ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ! ﻣﺤﻤﺪ در ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ ﻣﻲزﻳﺴﺖ‪ .‬ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﻮد از ﻫﻤﻪ‬ ‫ﺟﻮاﻧﺎن ﭘﺴﻨﺪﻳﺪهﺗﺮ‪ ،‬راﺳﺘﮕﻮﺗﺮ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺘﺪارﺗﺮ؛ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ آﺛﺎر ﻣﻴﺎﻧﺴﺎﻟﻲ را روي ﺷﻘﻴﻘﻪﻫﺎي‬ ‫وي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻳﺪ‪ ،‬و آورد ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﻧﭽﻪ را آورد؛ آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺘﻴﺪ‪ :‬ﺳﺎﺣﺮ اﺳﺖ!‬ ‫ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬او ﺳﺎﺣﺮ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻣﺎ ﺟﺎدوﮔﺮان ﺑﺴﻴﺎر دﻳﺪهاﻳﻢ و ﺑﻪ دﻣﻴﺪنﻫﺎ و‬ ‫ﮔﺮهزدنﻫﺎﻳﺸﺎن آﺷﻨﺎ ﻫﺴﺘﻴﻢ! ﮔﻔﺘﻴﺪ‪ :‬ﻛﺎﻫﻦ اﺳﺖ! ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬او ﻛﺎﻫﻦ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻣﺎ‬ ‫ﻛﺎﻫﻨﺎن را ﺑﺴﻴﺎر دﻳﺪهاﻳﻢ و ﻳﺎوهﮔﻮﻳﻲﻫﺎ و ﺳﺠﻊﭘﺮدازيﻫﺎﻳﺸﺎن را ﺷﻨﻴﺪهاﻳﻢ! ﮔﻔﺘﻴﺪ‪:‬‬ ‫ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺖ! ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬او ﺷﺎﻋﺮ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻣﺎ ﺷﻌﺮ ﺑﺴﻴﺎر دﻳﺪهاﻳﻢ و ﺷﻨﻴﺪهاﻳﻢ و ﺑﺎ ‪‬ﻫﺰَج‬ ‫و ر‪‬ﺟ‪‬ﺰ آن ﻛﺎﻣﻼ آﺷﻨﺎﻳﻴﻢ! ﮔﻔﺘﻴﺪ‪ :‬ﻣﺠﻨﻮن اﺳﺖ! ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬او ﻣﺠﻨﻮن ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻣﺎ‬ ‫ﺟﻨﻮن را ﺧﻮب ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻴﻢ؛ ﻫﻴﭽﻴﻚ از آﺛﺎر ﺟﻨﻮن از ﻗﺒﻴﻞ ﺗﻨﮕﻲ ﻧﻔﺲ‪ ،‬وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي‬

‫دروﻧﻲ‪ ،‬و اﻓﻜﺎر آﺷﻔﺘﻪ را در وﺟﻮد او ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻴﻢ! اي ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬در ﻛﺎر ﺧﻮﻳﺶ‬ ‫ﻧﻴﻚ ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ؛ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﺼﻴﺒﺘﻲ ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪهاﻳﺪ!‬ ‫ﮔﻮﻳﺎ‪ ،‬ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن وﻗﺘﻲ ﻛﻪ دﻳﺪﻧﺪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫ﻫﻤﺔ آن ﻣﺒﺎرز ﻃﻠﺒﻲﻫﺎﻳﺸﺎن اﺳﺘﻮار اﻳﺴﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﺔ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎي دلاﻧﮕﻴﺰ آﻧﺎن را رد‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺮاﺣﻞ روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ ﺻﻼﺑﺖ و ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺗﻤﺎم ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ؛‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ‪ ،‬در راﺳﺘﮕﻮﻳﻲ و ﭘﺎﻛﺪاﻣﻨﻲ و دﻳﮕﺮ ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﻧﻴﻜﻮي آن ﺣﻀﺮت‬ ‫ﻫﻴﭻ ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺷﺒﻬﻪ در اذﻫﺎن آﻧﺎن ﻗﻮت ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﺎدا اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ‬ ‫رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺎﺷﻨﺪ! ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ درﺑﺎرة آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻗﻄﻌﻲ ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻧﻀﺮﺑﻦ ﺣﺎرث‬ ‫ﭘﻴﺸﻘﺪم ﺷﺪه و از در ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﻲ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وي را ﺑﺎ ﻳﻚ ﺗﻦ ﻳﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ‬ ‫ﺗﻦ دﻳﮕﺮ ﻣﺄﻣﻮر ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮوﻧﺪ‪ .‬ﻧﻀﺮﺑﻦ ﺣﺎرث ﺑﻪ اﺗﻔﺎق‬ ‫ﻫﻤﺮاه ﻳﺎ ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﻧﺰد اﺣﺒﺎر ﻳﻬﻮد رﻓﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﺳﻪ ﺳﺆال را ﺑﺎ او ﻣﻄﺮح ﻛﻨﻴﺪ؛‬ ‫اﮔﺮ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ ،‬ﻧﺒﻲﻣﺮﺳﻞ اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺪاد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺪ! )ﻧﺨﺴﺖ( از او‬ ‫ﺳﺆال ﻛﻨﻴﺪ درﺑﺎرة آن ﺟﻮاﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ در روزﮔﺎران ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﺴﻴﺎر زﺑﺎﻧﺰد ﺑﻮده اﻧﺪ‪،‬‬ ‫داﺳﺘﺎﻧﺸﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻮاﻧﺎن ﺳﺮﮔﺬﺷﺘﻲ ﺷﮕﻔﺖ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪) .‬دوم( از او‬ ‫ﺳﺆال ﻛﻨﻴﺪ درﺑﺎرة ﻣﺮدي ﺟﻬﺎﻧﮕﺮد ﻛﻪ ﺧﺎوران و ﺑﺎﺧﺘﺮان زﻣﻴﻦ را ﺳﺮاﺳﺮ در َﻧﻮ‪‬ردﻳﺪ؛‬ ‫داﺳﺘﺎن او ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ )ﺳﻮم( از او ﺳﺆال ﻛﻨﻴﺪ درﺑﺎرة روح‪ ،‬ﻛﻪ روح ﭼﻴﺴﺖ؟‬ ‫ﻧﻀﺮ ﺑﻦ ﺣﺎرث‪ ،‬ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ اﻋﻼم ﻛﺮد‪ :‬ﺳﺨﻦ آﺧﺮ را ﺑﺮاي ﻳﻜﺴﺮه‬ ‫ﻛﺮدن ﻛﺎر ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ ﺧﻮد آوردهاﻳﻢ! و آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮاي‬ ‫اﻳﺸﺎن ﺑﺎز ﮔﻔﺖ‪ .‬ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن آن ﺳﻪ ﺳﺆال را ﻧﺰد رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪-‬‬ ‫ﻣﻄﺮح ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ روز ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺳﻮرة ﻛﻬﻒ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬و در آن ﺳﻮره داﺳﺘﺎن آن‬ ‫ﺟﻮاﻧﺎن‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﺎن اﺻﺤﺎب ﻛﻬﻒ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و داﺳﺘﺎن آن ﻣﺮد ﺟﻬﺎﻧﮕﺮد ﻛﻪ ﻫﻤﺎن‬

‫‪250‬‬ ‫ذواﻟﻘﺮﻧﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻣﺪه ﺑﻮد؛ و ﭘﺎﺳﺦ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺳﺆال ﺳﻮ‪‬م آﻧﺎن ﻛﻪ روح‬ ‫ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻧﻴﺰ در ﺳﻮرة اﺳﺮاء ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﻛﺎﻣﻼً روﺷﻦ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﺣﻖ رﺳﻮل ﺧﺪاﻳﻨﺪ و در دﻋﻮت ﺧﻮﻳﺶ‬ ‫راﺳﺘﮕﻮﻳﻨﺪ؛ اﻣﺎ‪ ،‬ﺳﺘﻤﮕﺮان ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﻴﺸﻪ راﻫﻲ ﺟﺰ ﻛﻔﺮ و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﻲ ﭘﻴﺶ ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ ‪.1‬‬ ‫***‬ ‫اﻳﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﭼﻨﺪ از ﻣﻮﺿﻊﮔﻴﺮيﻫﺎي ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻣﻜﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ دﻋﻮت رﺳﻮلﺧﺪا‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ . -‬آﻧﺎن ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻳﻦ ﺷﻴﻮهﻫﺎ را ﺑﺎ ﻫﻢ در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ از‬‫اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ دﻳﮕﺮ‪ ،‬و از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﻪ آن ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮرد دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ رﻓﺘﺎر‬ ‫ﻣﻲدادﻧﺪ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در ﻛﺮدارﺷﺎن ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬از ﺳﺨﺘﮕﻴﺮي ﺑﻪ ﻧﺮﻣﺶ و ﻣﺪارا؛ از‬ ‫ﻣﺪارا و ﻧﺮﻣﺶ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﮕﻴﺮي و ﺧﺸﻮﻧﺖ؛ از ﺗﺮﻏﻴﺐ ﺑﻪ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺮﻏﻴﺐ؛ ﮔﺎه ﺑﺮﻣﻲآﺷﻔﺘﻨﺪ‬ ‫و ﭘﺮﺧﺎش ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﺴﺘﻲ ﻣﻲﮔﺮاﻳﻴﺪﻧﺪ و آرام ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﺧﺼﻤﺎﻧﻪ‬ ‫ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﮔﺎﻫﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺗﻤﻠّﻖ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ؛ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﺒﺎرزه‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ دﻳﮕﺮ ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ ﮔﺎﻫﻲ وﻋﺪ و وﻋﻴﺪ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﺎﻫﻲ دﻳﮕﺮ‬ ‫ﺑﺸﺎرت و ﻧﻮﻳﺪ؛ ﮔﻮﻳﻲ‪ ،‬ﮔﺎه ﺟﻠﻮ ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ و ﮔﺎه ﻋﻘﺐ ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ؛ آرام و ﻗﺮار ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛‬ ‫ﺑﻨﺎي ﮔﺮﻳﺰ و ﻓﺮار ﻧﻴﺰ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻘﺼﺪ و ﻣﻘﺼﻮدﺷﺎن از ﻫﻤﺔ اﻳﻦ رﻧﮓﻫﺎ و ﻧﻴﺮﻧﮓﻫﺎ‪،‬‬ ‫ﺑﻲاﺛﺮ ﻛﺮدن دﻋﻮت اﺳﻼم ﺑﻮد‪ .‬آﻧﺎن ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺟﺒﻬﺔ ﻛﻔﺮ را دوﺑﺎره ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ‪،‬‬ ‫ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻛﻮﺷﺶﻫﺎ و ﺗﻜﺎﭘﻮﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺮج دادﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﺔ آن اﻧﻮاع ﻧﻘﺸﻪﻛﺸﻲﻫﺎ و‬ ‫ﭼﺎرهاﻧﺪﻳﺸﻲﻫﺎ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺑﻪ ﻳﻚ آزﻣﻮدﻧﺪ؛ در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﺎن راﻫﻲ ﺑﺠﺰ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺗﻔﺮﻗﻪ را ﺷﺪت ﻣﻲﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ،‬و ﺣﺎﺻﻠﻲ ﺟﺰ درﮔﻴﺮي و ﻧﺒﺮد ﻛﻪ ﻫﻤﻪﭼﻴﺰ را‬ ‫رﻳﺸﻪﻛﻦ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺳﺮﮔﺮدان ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻜﻨﻨﺪ؟!‬

‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.301-299‬‬

‫ﻣﻮﺿﻊ ﮔﻴﺮﻱ ﺍﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻭ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﻭﻱ‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ از وي ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻀﺮت‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬را ﺗﺤﻮﻳﻞ آﻧﺎن ﺑﺪﻫﺪ ﺗﺎ اﻳﺸﺎن را ﺑﻜﺸﻨﺪ؛ و در دﻳﮕﺮ‬ ‫رﻓﺘﺎرﻫﺎ و ﻛﺮدارﻫﺎي ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﻦ و ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ آﻧﺎن‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬را ﺑﻜﺸﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺮﻣﺖ ﺣﻤﺎﻳﺖ‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ را ﺑﺸﻜﻨﻨﺪ؛ و ﺣﺮﻛﺎت اﻣﺜﺎل ﻋﻘﺒﻪﺑﻦ اﺑﻲﻣ‪‬ﻌ‪‬ﻴﻂ و اﺑﻮﺟﻬﻞﺑﻦ ﻫﺸﺎم و ﻋﻤﺮﺑﻦ‬ ‫ﺧﻄّﺎب را زﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ؛ ﻓﺮزﻧﺪان ﻫﺎﺷﻢ و ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﻄﻠﺐ را ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و آﻧﺎن را‬ ‫ﮔ‪‬ﺮد آورد‪ ،‬و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻗﻴﺎم ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪-‬‬ ‫دﻋﻮت ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻤﮕﻲ آﻧﺎن‪ -‬ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻛﺎﻓﺮ‪ -‬از روي ﻏﻴﺮت و ﺣﻤﻴﺖ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬ ‫ﺣﻔﻆ ﺣﺮﻣﺖ ﻗﺎﻧﻮن »ﺟﻮار« درﻓﺮﻫﻨﮓ ﻗﻮﻣﻲ ﻋﺮب‪ ،‬دﻋﻮت اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ را اﺟﺎﺑﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪،‬‬ ‫و در ﻛﻨﺎر ﻛﻌﺒﻪ ﺑﺎ وي ﻫﻢﭘﻴﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻋﻬﺪ ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در آن ﻣﻴﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ اﺑﻮﻟﻬﺐ‪ ،‬ﺑﺮادر‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬از آﻧﺎن ﻛﻨﺎره ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ ﭘﻴﻮﺳﺖ‪.1‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.269‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ‬ ‫ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻗﺘﺼﺎدي ‪ -‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬ ‫ﭘﻴﻤﺎﻥ ﺳﺘﻤﮕﺮﻱ ﻭ ﺟﻔﺎﮐﺎﺭﻱ‬ ‫ﺳﺮﮔﺮداﻧﻲ و ﭘﺮﻳﺸﺎﻧﻲ ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻣﻜﻪ روزﺑﺮوز اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﭼﺎرهﻫﺎﻳﺸﺎن‬ ‫ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﻫﺎﺷﻢ ﺑﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﻄﻠﺐ ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ و‬ ‫ﻋﺰم ﺑﺮ ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺧﺪا ﺟﺰم ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺎ دارﻧﺪ ﻛﻪ از اﻳﺸﺎن ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ؛‬ ‫ﻛﺎر ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻜﺸﺪ!‬ ‫ﺼﺐ اﺟﺘﻤﺎع ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻗﺮﻳﺶ در ﺧﻴﻒ ﺑﻨﻲﻛﻨﺎﻧﻪ در وادي ﻣﺤ ‪‬‬ ‫ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ و ﺑﻨﻲﻣﻄﻠﺐ ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن وﺻﻠﺖ ﻧﻜﻨﻨﺪ؛‬ ‫دادوﺳﺘﺪ ﻧﻜﻨﻨﺪ؛ ﻫﻤﻨﺸﻴﻨﻲ ﻧﻜﻨﻨﺪ؛ ﻣﻌﺎﺷﺮت ﻧﻜﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي آﻧﺎن وارد ﻧﺸﻮﻧﺪ؛ و ﺑﺎ‬ ‫آﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻮﻳﻨﺪ؛ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬را در اﺧﺘﻴﺎر آﻧﺎن‬ ‫ﺑﮕﺬارﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻜﺸﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎنﻧﺎﻣﻪ را در ﺻﺤﻴﻔﻪاي ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎنﻫﺎي‬ ‫ﻣﺤﻜﻢ آﻧﺮا ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ داﺋﺮ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ »ﻫﺮﮔﺰ درﺧﻮاﺳﺖ ﺻﻠﺢ و ﺳﺎزش را از‬ ‫ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ ﻧﭙﺬﻳﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﺮاي ﻛﺸﺘﻦ‬ ‫ﺗﺴﻠﻴﻢ آﻧﺎن ﻛﻨﻨﺪ«‪.‬‬ ‫اﺑﻦ ﻗﻴﻢ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ را ﻣﻨﺼﻮرﺑﻦ ﻋﻜﺮﻣﻪ ﺑﻦﻋﺎﻣﺮﺑﻦ ﻫﺎﺷﻢ ﻧﻮﺷﺖ؛ ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ آﻧﺮا ﻧﻀﺮﺑﻦ ﺣﺎرث ﻧﻮﺷﺖ؛ اﻣﺎ‪ ،‬درﺳﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑ‪‬ﻐﻴﺾ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮﺑﻦ‬ ‫ﻫﺎﺷﻢ ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬و رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ او ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و دﺳﺘﺶ‬ ‫ﻧﺎﻛﺎر ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ -1‬ﻧﻜـ‪ :‬ﺻﺤﻴﺢاﻟﺒﺨﺎري ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻓـﺘﺢاﻟﺒـﺎري‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ ،529‬ح ‪،4285 ،4284 ،3882 ،1590 ،1589‬‬ ‫‪7479‬؛ زاد اﻟﻤﻌﺎد‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.46‬‬

‫اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎنﻧﺎﻣﺔ ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻗﺘﺼﺎدي‪ -‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ و ﺑﻨﻲﻣﻄﻠﺐ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬ﭘﻴﻤﺎنﻧﺎﻣﻪ را درون ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ آوﻳﺨﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﻳﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎﺷﻢ و‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان ﻣﻄﻠﺐ از دﻳﮕﺮ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﺟﺪاﺳﺎزي ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و در ﺷ‪‬ﻌﺐ اﺑﻲﻃﺎﻟﺐ زﻧﺪاﻧﻲ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ در ﺷﺐ اول ﻣﺎه ﻣﺤﺮم ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ ﺑﻌﺜﺖ روي داده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻪ ﺳﺎﻝ ﺩﺭ ﺷ‪‬ﻌﺐ ﺍﺑﻲﻃﺎﻟﺐ‬ ‫ﺣﺼﺮ اﻗﺘﺼﺎدي ﺷﺪت ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺧﻮار و ﺑﺎر و ﻣﻮاد ﻏﺪاﻳﻲ ﺑﻪ روي آﻧﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ و دﻳﮕﺮ ﻛﺎﻻﻫﺎ را ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻣﻜﻪ ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﻛﺎرواﻧﻴﺎن وارد ﺷﻬﺮﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﭘﻴﺸﺪﺳﺘﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و از آﻧﺎن ﺧﺮﻳﺪاري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﺪﮔﺎن ﺗﺎب و ﺗﻮان از‬ ‫دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﻮردن ﺑﺮگ درﺧﺘﺎن و ﭘﻮﺳﺖ ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎر ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ‬ ‫رﺳﻴﺪ ﻛﻪ از آن ﺳﻮي ﺷ‪‬ﻌﺐ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ ﺻﺪاي زﻧﺎن و ﻛﻮدﻛﺎن ﻛﻪ از ﺷﺪت ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ‬ ‫ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲزدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻨﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﻗﻮت و ﻏﺬاي اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻪ‬ ‫آﻧﺎن ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺧﺮﻳﺪاري ﻣﺎﻳﺤﺘﺎج ﺧﻮدﺷﺎن‪ ،‬ﺑﺠﺮ در ﻣﺎﻫﻬﺎي ﺣﺮام ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ‬ ‫از ﺷ‪‬ﻌﺐ ﺧﺎرج ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎه ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ از ﻣﻜﻪ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻴﺮون ﺷﻬﺮ ﺑﻠﻜﻪ‬ ‫ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ از ﻛﺎرواﻧﻴﺎن ﭼﻴﺰي ﺧﺮﻳﺪاري ﻛﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ‪ ،‬ﻣﻜّﻴﺎن ﺳﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪﻧﺪ و آﻧﻘﺪر ﺑﺮ ﺑﻬﺎي‬ ‫ﻛﺎﻻي ﻣﻮردﻧﻈﺮ آﻧﺎن ﻣﻲاﻓﺰودﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ از ﻋﻬﺪة ﭘﺮداﺧﺖ ﻗﻴﻤﺖ آن ﺑﺮآﻳﻨﺪ!‬ ‫ﻫﺮ از ﮔﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺣﻜﻴﻢﺑﻦ ﺣﺰام ﻗﺪري ﮔﻨﺪم ﺑﺮاي ﻋﻤﻪاش ﺧﺪﻳﺠﻪ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬ﺑﻪ‬ ‫داﺧﻞ ﺷ‪‬ﻌﺐ ﻣﻲﺑﺮد‪ .‬ﻳﻜﺒﺎر اﺑﻮﺟﻬﻞ ﺳﺮ راه را ﺑﺮ او ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ او درﮔﻴﺮ ﺷﺪ ﺗﺎ‬ ‫ﻧﮕﺬارد ﻛﻪ آن ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮهﺷﺪﮔﺎن ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺒﺨﺘﺮي ﺳﺮ رﺳﻴﺪ و ﻣﻴﺎﻧﺠﻲ‬ ‫ﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺣﻜﻴﻢ ﻛﻤﻚ ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﮔﻨﺪمﻫﺎ را ﺑﻪ ﺷﻌﺐ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ ﻧﺰد ﻋﻤﻪاش ﺑﺒﺮد‪.‬‬

‫‪254‬‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﺮ ﺟﺎن رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻣﻲﺗﺮﺳﻴﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم‬ ‫ﺷﺐ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ رﺧﺘﺨﻮاب ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﻪ آﻧﺤﻀﺮت دﺳﺘﻮر ﻣﻲداد ﻛﻪ در‬ ‫رﺧﺘﺨﻮاب او ﺑﺨﻮاﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻗﺼﺪ ﻛﺸﺘﻦ ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮاﻧﺔ آن ﺣﻀﺮت را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫ﺗﻴﺮش ﺑﻪ ﺳﻨﮓ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ‪ ،‬ﮔﺎه ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ وﻗﺖ ﺧﻮاب‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﭘﺴﺮان ﻳﺎ‬ ‫ﺑﺮادران ﻳﺎ ﻋﻤﻮزادﮔﺎﻧﺶ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ در ﺑﺴﺘﺮ رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪-‬‬ ‫ﺑﺨﻮاﺑﺪ‪ ،‬و آن ﺣﻀﺮت در ﺑﺴﺘﺮ ﻳﻜﻲ از آﻧﺎن ﺷﺐ را ﺑﻪ ﺻﺒﺢ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ‪،‬‬ ‫رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺷ‪‬ﻌﺐ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﻣﺮدم‬ ‫ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ آوردﻳﻢ ﻛﻪ‬ ‫اﺑﻮﻟﻬﺐ در اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط ﭼﻪ ﺣﺮﻛﺎﺗﻲ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد‪.‬‬ ‫ﻧﻘﺾ ﭘﻴﻤﺎﻥﻧﺎﻣﻪ‬ ‫دو ﺳﺎل ﻳﺎ ﺳﻪ ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻮال ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬در ﻣﺎه ﻣﺤﺮم ﺳﺎل دﻫﻢ ﺑﻌﺜﺖ‪،‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﭘﻴﻤﺎنﻧﺎﻣﻪ ﻧﻘﺾ ﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﺟﺮا از اﻳﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد ﻛﻪ در اﺻﻞ‪،‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن از اﻧﻌﻘﺎد اﻳﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺧﺸﻨﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ ﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪﺷﺎن‬ ‫ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ‪ ،‬آن ﻋﺪه از ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﻛﻪ از اﻧﻌﻘﺎد ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻴﻤﺎنﻧﺎﻣﻪاي ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ آن را ﻧﻘﺾ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺮد ﺷﺎﺧﺼﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ اﻗﺪام ﻛﺮد‪ ،‬ﻫﺸﺎمﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ ،‬ﻣﺮدي از ﻃﺎﻳﻔﺔ ﺑﻨﻲ ﻋﺎﻣﺮﺑﻦ‬ ‫ﻟُﺆي ﺑﻮد‪ .‬وي ﺷﺒﺎﻧﻪ و ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ ﻗﻮت و ﻏﺬا ﺑﻪ ﺷ‪‬ﻌﺐ ﻣﻲﺑﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎر‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫‪ -1‬دﻟﻴﻞ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻘﺾ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ در ﻣﺎه ﻣﺤﺮم روي داده اﺳﺖ‪ ،‬آﻧﺴﺖ ﻛﻪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺷﺶ ﻣﺎه ﭘـﺲ از ﻧﻘـﺾ‬ ‫ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﺤﻘﻴﻖ‪ ،‬وﻓﺎت اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ در ﻣﺎه رﺟﺐ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن از دﻧﻴﺎ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬وﻓﺎت اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻫﺸﺖ ﻣﺎه و ﭼﻨﺪ روز‬ ‫ﭘﺲ از ﻧﻘﺾ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ روي داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺰد زﻫﻴﺮﺑﻦ اﺑﻲاﻣﻴﺔ ﻣﺨﺰوﻣﻲ رﻓﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺎدر وي ﻋﺎﺗﻜﺔ ﺑﻨﺖ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ او‬ ‫روي ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬زﻫﻴﺮ! ﻣﻲﭘﺴﻨﺪي ﻛﻪ ﺗﻮ ﻏﺬاﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮ‪‬ع ﺑﺨﻮري‪ ،‬و ﻧﻮﺷﻴﺪﻧﻲﻫﺎي‬ ‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻨﻮﺷﻲ‪ ،‬و داﻳﻲﻫﺎ و داﻳﻲزادﮔﺎﻧﺖ در آن وﺿﻊ ﻓﻼﻛﺖﺑﺎر ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮﻧﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﻲ؟! ﮔﻔﺖ‪ :‬واي ﺑﺮ ﺗﻮ! ﻣﻦ ﭼﻪ ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻳﻚ دﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺪا ﻧﺪارد؟! ﺑﺎ ﺗﻮ‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا اﮔﺮ ﻳﻚ ﻣﺮد دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻫﻢﺻﺪا ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻘﺾ اﻳﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ‬ ‫ﻗﻴﺎم ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد! ﻫﺸﺎم ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻨﻚ آن ﻣﺮد دﻳﮕﺮ را ﻳﺎﻓﺘﻪاي! زﻫﻴﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬آن ﻣﺮد‬ ‫ﻛﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ! زﻫﻴﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻳﻚ ﻣﺮد ﺳﻮم را ﻧﻴﺰ ﺑﺮاﻳﻤﺎن ﭘﻴﺪا ﻛﻦ!‬ ‫ﻫﺸﺎم ﻧﺰد ﻣ‪‬ﻄﻌ‪‬ﻢ ﺑﻦ ‪‬ﻋﺪ‪‬ي رﻓﺖ‪ ،‬و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي وي را ﺑﺎ ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ و ﺑﻨﻲﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎ‬ ‫او ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬و او را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺑﺎ ﻗﺮﻳﺶ در ﭼﻨﻴﻦ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ آﺷﻜﺎر‬ ‫ﺳﺮزﻧﺶ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻄﻌﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬واي ﺑﺮ ﺗﻮ! ﭼﻪ ﻛﻨﻢ! ﻣﻦ ﻳﻚ ﻣﺮد ﺗﻨﻬﺎ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻴﺴﺘﻢ!‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮد دوﻣﻲ را ﻧﻴﺰ در ﻛﻨﺎر ﺧﻮﻳﺶ داري! ﮔﻔﺖ‪ :‬آن ﻣﺮد ﻛﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ!‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻳﻚ ﻣﺮد ﺳﻮﻣﻲ ﺑﺮاﻳﻤﺎن ﭘﻴﺪا ﻛﻦ! ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻛﺮدهام! ﮔﻔﺖ‪ :‬او ﻛﻴﺴﺖ؟‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬زﻫﻴﺮﺑﻦ اﺑﻲ اﻣﻴﻪ! ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻳﻚ ﻣﺮد ﭼﻬﺎرﻣﻲ ﺑﺮاﻳﻤﺎن دﺳﺖ و ﭘﺎ ﻛﻦ!‬ ‫ﻫﺸﺎم اﻳﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻧﺰد اﺑﻮاﻟﺒﺨﺘﺮي ﺑﻦﻫﺸﺎم رﻓﺖ‪ ،‬و ﻧﻈﻴﺮ آن ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﻌﻢ‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ وي در ﻣﻴﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺴﺎن دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ را در اﻳﻦ‬ ‫اﻣﺮ ﻳﺎري ﻛﻨﻨﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آري‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ؟ ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬زﻫﻴﺮﺑﻦ اﺑﻲ اﻣﻴﻪ‪،‬‬ ‫ﻣﻄﻌﻢﺑﻦ ﻋﺪي‪ ،‬و ﻣﻦ؛ ﻣﺎ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻫﻤﺮاه ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻮد؛ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻳﻚ ﻣﺮد ﭘﻨﺠﻤﻲ‬ ‫ﺑﺮاﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎب!‬ ‫ﻫﺸﺎم ﺑﻪ ﻧﺰد زﻣﻌﻪ ﺑﻦ اﺳﻮدﺑﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻦ اَﺳ‪‬ﺪ رﻓﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ او ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻛﺮد‪ ،‬و ﺣﻖ‬ ‫ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ و ﺑﻨﻲﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ ﻳﺎد او آورد‪ .‬زﻣﻌﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در اﻳﻦ ﻛﺎر ﻛﻪ ﺗﻮ‬ ‫ﻣﺮا ﺑﺴﻮي آن ﻓﺮاﻣﻲﺧﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﻛﺴﺎن دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاهاﻧﺪ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬آري! آﻧﮕﺎه آن ﭼﻬﺎر‬ ‫ﻧﻔﺮ ﻳﺎد ﺷﺪه را – ﻛﻪ ﺧﻮد ﻳﻜﻲ از آﻧﺎن ﺑﻮد‪ -‬ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬در ﻣﺤﻞّ ﺣ‪‬ﺠﻮن‪ -‬ﮔ‪‬ﺮد آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬و‬

‫‪256‬‬ ‫ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﻘﺾ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﺔ ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ‬ ‫و ﺑﻨﻲﻣﻄﻠﺐ ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬زﻫﻴﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از ﻫﻤﺔ ﺷﻤﺎ ﭘﻴﺶﺗﺮ ﺑﻮدم؛ اﻛﻨﻮن ﻣﻦ ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﺪ!‬ ‫ﺑﺎﻣﺪاد ﻓﺮداي آن روز‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺮاﻛﺰ ﺗﺠﻤ‪‬ﻊ ﻫﻤﻪ روزة ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬ ‫زﻫﻴﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﺣ‪‬ﻠّﻪاي ﺑﺮ دوش داﺷﺖ‪ ،‬از راه رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻫﻔﺖ ﺷﺮط دور ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ ﻃﻮاف‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮدم روي ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﻫﻞ ﻣﻜﻪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺧﻮراﻛﻲﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن را‬ ‫ﺑﺨﻮرﻳﻢ و ﻟﺒﺎﺳﻬﺎي ﻣﺘﻨﻮع ﺑﭙﻮﺷﻴﻢ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ دارﻧﺪ ﻫﻼك ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻫﻴﭽﻜﺲ ﺑﺎ آﻧﺎن دادوﺳﺘﺪ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؟! ﺑﺨﺪا‪ ،‬آرام ﻧﻤﻲﻧﺸﻴﻨﻢ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﺔ ﻣﺒﻨﻲ‬ ‫ﺑﺮ ﻗﻄﻊ رﺣﻢ و ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﭘﺎره ﮔﺮدد!‬ ‫اﺑﻮﺟﻬﻞ ﻛﻪ در آن ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬دروغ ﮔﻔﺘﻲ‪ ،‬ﺑﺨﺪا‪ ،‬آن‬ ‫ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﭘﺎره ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ!‬ ‫زﻣﻌﻪ ﺑﻦ اﺳﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﺑﺨﺪا ذروﻏﮕﻮيﺗﺮ از اوﻳﻲ! ﻣﺎ آن زﻣﺎن ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪،‬‬ ‫از آن ﺧﺸﻨﻮد ﻧﺒﻮدﻳﻢ!‬ ‫اﺑﻮاﻟﺒﺨﺘﺮي ﮔﻔﺖ‪ :‬زﻣﻌﻪ راﺳﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ! ﻣﺎ از آﻧﭽﻪ در اﻳﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺧُﺸﻨﻮد ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬و آن را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارﻳﻢ!‬ ‫ﻣﻄﻌﻢ ﺑﻦ ﻋﺪ‪‬ي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ دو ﺗﻦ راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻴﺪ؛ و ﻫﺮﻛﺲ ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﺪ دروﻏﮕﻮي اﺳﺖ! ﻣﺎ دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ از اﻳﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ درﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ اﻋﻼم‬ ‫ﺑﺮاﺋﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬و از ﻣﺤﺘﻮاي آن ﺑﻴﺰاري ﻣﻲﺟﻮﻳﻴﻢ!‬ ‫ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﻧﻴﺰ ﻧﻈﻴﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺨﻨﺎن را ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫اﺑﻮﺟﻬﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪ ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮي ﺷﺪه‪ ،‬و در ﺟﺎي دﻳﮕﺮي ﻏﻴﺮ از‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﻧﻬﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ!‬

‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻧﻴﺰ در آن ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬آﻣﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫رﺳﻮلﮔﺮاﻣﻲ ﺧﻮد را از وﺿﻊ ﺻﺤﻴﻔﻪاي ﻛﻪ ﭘﻴﻤﺎن ﻣﺬﻛﻮر در آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‬ ‫ﻣﻄﻠﻊ ﮔﺮداﻧﻴﺪه‪ ،‬ﺣﺎﻛﻲ از آﻧﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻮرﻳﺎﻧﻪ را ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ ﺗﺎ ﻫﻤﺔ ﻣﺤﺘﻮاي‬ ‫ﺟﻔﺎﻛﺎراﻧﻪ و ﺳﺘﻤﻜﺎراﻧﺔ آﻧﺎن را ﻛﻪ ﭘﺎﻳﻤﺎل ﻛﻨﻨﺪة رواﺑﻂ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي ﺑﻮد ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬ ‫آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺰّوﺟﻞ در آن ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آن ﺣﻀﺮت ﻧﻴﺰ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎ‬ ‫ﻋﻤﻮي ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻨﻚ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﺴﻮي ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن آﻣﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺮاي آﻧﺎن‬ ‫ﺑﺎزﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮادرزادهاش ﺑﻪ او ﭼﻨﻴﻦ و ﭼﻨﺎن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي وي دروغ‬ ‫ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎ او را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ واﮔﺬار ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد؛ و اﮔﺮ راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ دﺳﺖ‬ ‫از ﻗﻄﻊ رﺣﻢ و ﺳﺘﻢ روا داﺷﺘﻦ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﺮدارﻳﺪ! ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﻧﺼﺎف ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻲ!‬ ‫ﭘﺲ از اﻳﻨﻜﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮي اﻳﺸﺎن ﺑﺎ اﺑﻮﺟﻬﻞ ﭘﺎﻳﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻄﻌﻢ آﻫﻨﮓ آن ﺻﺤﻴﻔﺔ‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﻛﺮد؛ دﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ آن را ﻣﻮرﻳﺎﻧﻪ ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺠﺰ ﺟﻤﻠﺔ‬ ‫»ﺑﺎﺳﻤﻚ اﻟﻠﻬﻢ« و ﻫﺮ ﺟﺎي دﻳﮕﺮ آن ﻗﺮارداد ﻛﻪ ﻧﺎم »اﷲ« آﻣﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻗﺮارداد ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻗﺘﺼﺎدي‪ -‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﺑﺮﻋﻠﻴﻪ ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ و‬ ‫ﺑﻨﻲﻣﻄﻠﺐ ﻧﻘﺾ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺎ ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺸﺎن از ﺷ‪‬ﻌﺐ‬ ‫اﺑﻲﻃﺎﻟﺐ ﺑﻴﺮون آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻧﻴﺰ اﻳﻨﻚ ﻣﻌﺠﺰة ﺑﺰرﮔﻲ را در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻧﺒﻮت و‬ ‫رﺳﺎﻟﺖ آن ﺣﻀﺮت ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻨﻄﻮر ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﻗﻮم‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺴ‪‬ﺘ ‪‬ﻤﺮ‪﴾‬‬ ‫ﺤ ‪‬ﺮ ﻣ‪ ‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭﺇﹺﻥ ‪‬ﻳ ‪‬ﺮﻭ‪‬ﺍ ﺁ‪‬ﻳ ﹰﺔ ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ ﹺﺮﺿ‪‬ﻮﺍ ‪‬ﻭ‪‬ﻳﻘﹸﻮﻟﹸﻮﺍ ‪‬ﺳ ‪‬‬

‫‪١‬‬

‫»ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻌﺠﺰهاي را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻋﺘﺮاض ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﺟﺎدوي ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ اﺳﺖ!«‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻌﺠﺰه را ﻧﻴﺰ ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ ﻛﻔﺮ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ اﻓﺰودﻧﺪ ‪.1‬‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره ﻗﻤﺮ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.2‬‬

‫‪258‬‬ ‫ﺁﺧﺮﻳﻦ ﻣﺮﺍﺟﻌﺔ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎﻥ ﺑﻪ ﺍﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬از ﺷ‪‬ﻌﺐ اﺑﻲﻃﺎﻟﺐ ﺑﻴﺮون آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و دوﺑﺎره‬ ‫ﻛﺎرﺷﺎن را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺳﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ آن ﺟﻔﺎﻛﺎري و‬ ‫ﻗﻄﻊ رﺣﻢ ﭘﺎﻳﺎن داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻴﺶ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﺳﻠﻄﻪﮔﺮاﻧﺔ ﺧﻮﻳﺶ‪،‬‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را آزار ﻣﻲدادﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﺧﺪا ﺳﻨﮓ ﻣﻲاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪،‬‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﭽﻨﺎن از ﺑﺮادرزادهاش ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد؛ اﻣﺎ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺳﻦ وي از‬ ‫ﻫﺸﺘﺎد ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و دردﻫﺎ و ﭘﻴﺸﺎﻣﺪﻫﺎي ﻃﺎﻗﺖﻓﺮﺳﺎي ﻣﺘﻮاﻟﻲ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ او‬ ‫را ﻧﺎﺗﻮان و اﻓﺴﺮده ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد؛ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص‪ ،‬ﻣﺤﺎﺻﺮة ﺷ‪‬ﻌﺐ اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ ﭘﺸﺖ وي را‬ ‫ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﻣﻔﺎﺻﻞ وي را از ﻛﺎرآﻳﻲ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻮد؛ ﭘﺲ از ﺧﺮوج از ﺷ‪‬ﻌﺐ‪ ،‬ﭼﻨﺪ‬ ‫ﻣﺎﻫﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛﻪ در ﺑﺴﺘﺮ ﺑﻴﻤﺎري اﻓﺘﺎد‪ ،‬و روز ﺑﻪ روز ﺑﻴﻤﺎرياش ﺷﺪت ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺗﺮﺳﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﭘﺲ از وﻓﺎت اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻼﻳﻲ ﺑﺮ‬ ‫ﺳﺮ ﺑﺮادرزادهاش ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﻋﺮب ﺑﺪﻧﺎم ﮔﺮدﻧﺪ! اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﻚ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ‬ ‫در ﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ در ﺣﻀﻮر اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ‬ ‫ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﻨﺸﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬و اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ را ﺑﺪﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از آن ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ دادن آن اﻣﺘﻴﺎزات‬ ‫ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ؛ و ﺑﺮاي آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺎر‪ ،‬ﻫﻴﺄﺗﻲ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻧﺰد اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ‬ ‫آﺧﺮﻳﻦ ﻣﺮاﺟﻌﺔ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫* اﺑﻦ اﺳﺤﺎق و دﻳﮕﺮان ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﻴﻤﺎر ﺷﺪ‪ ،‬و ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﺣﺎل‬ ‫وي ﺑﻪ ﮔﻮش ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺣﻤﺰه و ﻋﻤﺮ اﺳﻼم آوردهاﻧﺪ! آوازة‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ و آﺋﻴﻦ ﺟﺪﻳﺪ وي درﻣﻴﺎن ﻫﻤﺔ ﻃﻮاﻳﻒ ﻗﺮﻳﺶ ﻇﻨﻴﻦ اﻓﻜﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ! ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ ﻧﺰد‬ ‫‪ -1‬ﺗﻔﺼﻴﻼت اﻳﻦ ﺗﺤﺮﻳﻢ اﻗﺘﺼﺎدي‪ -‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را از ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨـﺎري‪» ،‬ﺑـﺎب ﻧـﺰول اﻟﻨﺒـﻲ ﺑﻤﻜّـﺔ« ج ‪ ،1‬ص‬ ‫‪216‬؛ »ﺑﺎب ﺗﻘﺎﺳ‪‬ﻢ اﻟﻤﺸﺮﻛﻴﻦ ﻋﻠﻲاﻟﻨﺒﻲ«‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪548‬؛ زاد اﻟﻤﻌﺎد‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪46‬؛ ﺳﻴﺮه اﺑﻦ ﻫﺸـﺎم‪،‬‬ ‫ج ‪ ،1‬ص ‪ 377-374 ،351-350‬و دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﺮدآوري ﻛﺮدهاﻳﻢ‪.‬‬

‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺑﺮوﻳﻢ‪ ،‬و از او ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﺴﺮ ﺑﺮادرش ﺳﺨﺖ ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬و او را در اﺧﺘﻴﺎر‬ ‫ﻣﺎ ﺑﮕﺬارد! ﺑﺨﺪا‪ ،‬ﻫﻴﭻ اﻳﻤﻨﻲ ﻧﺪارﻳﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺳﺮرﺷﺘﺔ ﻫﻤﺔ ﻛﺎرﻫﺎ را از دﺳﺖ‬ ‫ﻣﺎ ﺑﻴﺮون ﻧﮕﺮداﻧﻨﺪ! ﺑﻪ رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺧﻮف آن را دارﻳﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺮﻣﺮد‬ ‫ﺑﻤﻴﺮد‪ ،‬و ﻣﺮدم ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﻌﺪي را ﺑﺎ وﻓﺎت وي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﻗﻮم ﻋﺮب ﻣﺎ را‬ ‫ﺳﺮزﻧﺶ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪ :‬او را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد واﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ؛ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﻮﻳﺶ از دﻧﻴﺎ‬ ‫رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮ او دﺳﺖ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ!‬ ‫ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ‪ :‬ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ؛ ﺷﻴﺒﻪ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ؛ اﺑﻮﺟﻬﻞ ﺑﻦ ﻫﺸﺎم؛ اﻣﻴﻪ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ؛‬ ‫اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﺑﻦ ﺣﺮب؛ ﺑﺎ ﻋﺪهاي دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺗﻦ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺰد‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ رﻫﺴﭙﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي اﺑﺎﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﻴﺪ ﻛﻪ در ﻧﺰد ﻣﺎ ﭼﻪ‬ ‫ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺘﻲ دارﻳﺪ‪ .‬اﻳﻨﻚ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل و وﺿﻌﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ دﭼﺎر ﺷﺪهاﻳﺪ‪ ،‬و از‬ ‫ﺑﺎﺑﺖ وﻓﺎت ﺷﻤﺎ ﺗﺮس ﺗﻤﺎﻣﻲ وﺟﻮد ﻣﺎ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﻧﻴﻚ ﻣﻲداﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن‬ ‫ﻣﺎ و ﺑﺮادرزادة ﺷﻤﺎ ﭼﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﻲﮔﺬرد‪ .‬وي را ﻧﺰد ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﻴﺪ‪ ،‬و از‬ ‫او ﺑﺮاي ﻣﺎ و از ﻣﺎ ﺑﺮاي او اﻟﺘﺰام ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ وي ﻛﺎري ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﻛﺎري ﺑﻪ ﻛﺎر او ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ؛ او ﻣﺎ را و آﺋﻴﻦ ﻣﺎ را واﮔﺬارد‪ ،‬و ﻣﺎ او‬ ‫را و آﺋﻴﻦ او را واﮔﺬارﻳﻢ!‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ در ﭘﻲ ﺣﻀﺮتﻣﺤﻤﺪ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬آن ﺣﻀﺮت ﻧﺰد‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﭘﺴﺮ ﺑﺮادر ﻣﻦ‪ ،‬اﻳﻨﺎن اﺷﺮاف و ﺳﺮان ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﺔ‬ ‫ﺗﻮاﻧﺪ؛ در اﻳﻨﺠﺎ ﮔ‪‬ﺮدﻫﻢ آﻣﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬و اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ از ﺗﻮ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ؛‬ ‫آﻧﮕﺎه ﺳﺨﻨﺎن ﺳﺮان ﻗﺮﻳﺶ را ﺑﺮاي اﻳﺸﺎن ﺑﺎزﮔﻔﺖ و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد آﻧﺎن را داﺋﺮ ﺑﺮ ﻋﺪم‬ ‫ﺗﻌﺮّض ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺑﻪ ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺖ‪ .‬رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﭘﺎﺳﺦ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫)ﺃﺭﺃﻳﺘﻢ ﺇﻥ ﺃﻋﻄﻴﺘﮑﻢ ﮐﻠﻤﺔ ﺗﮑﻠﻤﺘﻢ ‪‬ﺎ‪ ،‬ﻣﻠﮑﺘﻢ‪ ،‬ﺎ ﺍﻟﻌﺮﺏ‪ ،‬ﻭﺩﺍﻧﺖ ﻟﮑﻢ ‪‬ﺎ ﺍﻟﻌﺠﻢ؟(‬

‫‪260‬‬ ‫»ﻧﻈﺮﺗﺎن در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﭼﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻛﻠﻤﻪاي را ﺑﺪﻫﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ آن ﻛﻠﻤﻪ‬ ‫را ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺟﻬﺎن ﻋﺮب را زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ ،‬و ﻏﻴﺮﻋﺮب ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎن ﺷﻤﺎ درآﻳﻨﺪ؟!«‬ ‫ﺑﻪ رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﻦ از اﻳﻨﺎن ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ‬ ‫ﻛﻠﻤﻪ را ﺑﺮ زﺑﺎن آورﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻗﻮم ﻋﺮب ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﻳﺸﺎن ﮔﺮدن ﻧﻬﻨﺪ‪ ،‬و ﻏﻴﺮﻋﺮب ﻧﻴﺰ ﺑﻪ‬ ‫آﻧﺎن ﺟﺰﻳﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ! و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اي ﻋﻤﻮي ﻣﻦ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ از ﻣﻦ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﻪ آﻧﺎن را ﺑﺴﻮي ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺧﻴﺮﺷﺎن در آن اﺳﺖ دﻋﻮت ﻧﻜﻨﻢ؟! اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‬ ‫ﮔﻔﺖ ﺑﻪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰي آﻧﺎن را ﻓﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻧﻲ؟ آن ﺣﻀﺮت ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﻦ اﻳﺸﺎن را دﻋﻮت‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻢ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ را ﺑﺮ زﺑﺎن آورﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻤﻪ اﻗﻮام ﻋﺮب ﺳﺮ در ﺧﻂ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺸﺎن ﻧﻬﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ ﻫﻤﺔ اﻗﻮام ﻋﺠﻢ ﻧﻴﺰ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺷﺮاف ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻴﺨﻜﻮب ﺷﺪﻧﺪ و‬ ‫ﺳﺮﮔﺮدان ﺷﺪﻧﺪ و در ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺔ واﺣﺪهاي را ﻛﻪ ﺗﺎ اﻳﻦ اﻧﺪازه‬ ‫ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬رد ﻛﻨﻨﺪ؟! اﺑﻮﺟﻬﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬آن ﻛﻠﻤﻪ ﻛﺪام اﺳﺖ؟ ﺑﻪ ﺟﺎن ﭘﺪرت‬ ‫ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ و ده ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ! ﭘﻴﻐﻤﺒﺮاﻛﺮم‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬‫)ﺗﻘﻮﻟﻮﻥ‪ :‬ﻻﺍﻟﻪﺍﻻﺍﷲ‪ ،‬ﻭﲣﻠﻌﻮﻥ ﻣﺎ ﺗﻌﺒﺪﻭﻥ ﻣﻦ ﺩﻭﻧﻪ(‪.‬‬ ‫»ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ‪ :‬ﻻاﻟﻪاﻻاﷲ‪ ،‬و ﻫﻤﻪ ﺑﺘﺎن و ﻣﻌﺒﻮدان ﻧﺎروا را از ﻣﻘﺎم ﻣﻌﺒﻮدﻳﺖ ﺧﻠﻊ‬ ‫ﻛﻨﻴﺪ‪«.‬‬ ‫ﻣﺸﺮﻛﺎن دﺳﺖ زدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ‪ -‬اي ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ‪ -‬ﻛﻪ ﻫﻤﺔ آن ﺧﺪاﻳﺎن را‬ ‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ ﻛﻨﻲ؟! ﻛﺎر ﻋﺠﻴﺒﻲ را آﻏﺎز ﻛﺮدهاي! آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬ ‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺮد ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬ ‫داد‪ .‬راه ﺧﻮد را ﭘﻴﺶ ﮔﻴﺮﻳﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ ﻫﻤﺎن دﻳﻦ ﭘﺪراﻧﺘﺎن ﺛﺎﺑﺖ ﻗﺪم ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ‬

‫ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ و او ﺣﻜﻢ ﻛﻨﺪ! ﺳﭙﺲ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬آﻳﺎت آﻏﺎزﻳﻦ ﺳﻮرة ﺻﺎد در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ اﻓﺮاد ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻕ * ﹶﻛ ‪‬ﻢ ﹶﺃ ‪‬ﻫ ﹶﻠ ﹾﻜﻨ‪‬ﺎ ﻣ‪‬ﻦ ﹶﻗ ‪‬ﺒ ‪‬ﻠﻬﹺﻢ‬ ‫ﺹ ﻭ‪‬ﺍﹾﻟ ﹸﻘﺮ‪‬ﺁ ‪‬ﻥ ﺫ‪‬ﻱ ﺍﻟﺬﱢ ﹾﻛ ﹺﺮ * ‪‬ﺑ ﹺﻞ ﺍﻟﱠ ‪‬ﺬﻳ ‪‬ﻦ ﹶﻛ ﹶﻔﺮ‪‬ﻭﺍ ﻓ‪‬ﻲ ‪‬ﻋﺰ‪ ‬ﺓ ‪‬ﻭ ‪‬ﺷﻘﹶﺎ ﹴ‬ ‫ﺠﺒ‪‬ﻮﺍ ﺃﹶﻥ ﺟ‪‬ﺎﺀﻫ‪‬ﻢ ﻣ‪‬ﻨ ‪‬ﺬ ‪‬ﺭ ﻣ‪ ‬ﻨ ‪‬ﻬ ‪‬ﻢ ‪‬ﻭﻗﹶﺎ ﹶﻝ ﺍﹾﻟﻜﹶﺎ ‪‬ﻓﺮ‪‬ﻭ ﹶﻥ ‪‬ﻫﺬﹶﺍ‬ ‫ﺹ * ‪‬ﻭ ‪‬ﻋ ﹺ‬ ‫ﲔ ‪‬ﻣﻨ‪‬ﺎ ﹴ‬ ‫ﺕ ‪‬ﺣ ‪‬‬ ‫ﻣ‪‬ﻦ ﹶﻗ ‪‬ﺮ ‪‬ﻥ ﹶﻓﻨ‪‬ﺎ ‪‬ﺩﻭ‪‬ﺍ ‪‬ﻭﻟﹶﺎ ‪‬‬ ‫ﺏ * ﻭ‪‬ﺍﻧ ﹶﻄ ﹶﻠ ‪‬ﻖ ﺍﹾﻟ ‪‬ﻤ ﹶﻠﹸﺄ ‪‬ﻣ ‪‬ﻨ ‪‬ﻬ ‪‬ﻢ‬ ‫ﺸ ‪‬ﻲ ٌﺀ ‪‬ﻋﺠ‪‬ﺎ ‪‬‬ ‫ﺏ * ﺃﹶ ‪‬ﺟ ‪‬ﻌ ﹶﻞ ﺍﻟﹾﺂ‪‬ﻟ ‪‬ﻬ ﹶﺔ ﹺﺇﻟﹶﻬﹰﺎ ﻭ‪‬ﺍﺣ‪‬ﺪﹰﺍ ﹺﺇﻥﱠ ‪‬ﻫﺬﹶﺍ ﹶﻟ ‪‬‬ ‫ﺳ‪‬ﺎ ‪‬ﺣ ‪‬ﺮ ﹶﻛﺬﱠﺍ ‪‬‬ ‫ﺸ ‪‬ﻲ ٌﺀ ‪‬ﻳﺮ‪‬ﺍ ‪‬ﺩ * ﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﺳ ‪‬ﻤ ‪‬ﻌﻨ‪‬ﺎ ﹺﺑ ‪‬ﻬﺬﹶﺍ ﻓ‪‬ﻲ ﺍﹾﻟ ‪‬ﻤﻠﱠ ‪‬ﺔ ﺍﻟﹾﺂ ‪‬ﺧ ‪‬ﺮ ‪‬ﺓ‬ ‫ﺻﹺﺒﺮ‪‬ﻭﺍ ‪‬ﻋﻠﹶﻰ ﺁ‪‬ﻟ ‪‬ﻬ‪‬ﺘ ﹸﻜ ‪‬ﻢ ﹺﺇﻥﱠ ‪‬ﻫﺬﹶﺍ ﹶﻟ ‪‬‬ ‫ﹶﺃ ‪‬ﻥ ﺍ ‪‬ﻣﺸ‪‬ﻮﺍ ﻭ‪‬ﺍ ‪‬‬

‫ﹺﺇ ﹾﻥ ‪‬ﻫﺬﹶﺍ ﹺﺇﻟﱠﺎ ﺍ ‪‬ﺧ‪‬ﺘﻠﹶﺎﻕٌ﴾‪.١‬‬

‫»ﺻﺎد‪ .‬ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻫﺮ داﻧﺶ و آﮔﺎﻫﻲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎﻓﺮاناﻧﺪ ﻛﻪ در‬ ‫ﻛﺎم ﺧﻮدﺑﻴﻨﻲ و اﺧﺘﻼف ﻓﺮورﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﻴﺎر اﻗﻮاﻣﻲ را ﻛﻪ ﻫﻼك‬ ‫ﮔﺮداﻧﻴﺪﻳﻢ‪ ،‬و آﻧﺎن ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآوردﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ روي راهﻫﺎﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ! و ﺑﻪ‬ ‫ﺷﮕﻔﺖ آﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﻳﻜﻲ از ﻣﻴﺎن اﻳﺸﺎن ﺑﻪ اﻧﺬار ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ؛ و ﻛﺎﻓﺮان‬ ‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﺟﺎدوﮔﺮي دروﻏﮕﻮﺳﺖ! آﻳﺎ آﻧﻬﻤﻪ ﺧﺪاﻳﺎن را ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ‬ ‫ﻳﻚ ﺧﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ؟ اﻳﻦ ﭼﻴﺰي ﺳﺨﺖ ﺷﮕﻔﺖآور اﺳﺖ! ﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ را ﺳﺎﻟﻴﺎن ﺳﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺸﻨﻴﺪهاﻳﻢ؛ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﻳﻚ ﺑﺪﻋﺖ‬ ‫ﻧﻮﻇﻬﻮر!«‬

‫‪2‬‬

‫ﻋﺎﻡ ﺍﻟﺤﺰﻥ )ﻭﻓﺎﺕ ﺍﺑﻮﻃﺎﻟﺐ(‬ ‫ﺑﻴﻤﺎري اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺷﺪت ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ وي از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪،‬‬ ‫وﻓﺎت اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ در ﻣﺎه رﺟﺐ ﺳﺎل دﻫﻢ ﺑﻌﺜﺖ‪ ،‬ﺷﺶ ﻣﺎه ﭘﺲ از ﺑﻴﺮون آﻣﺪن از ﺷ‪‬ﻌﺐ‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره ص‪ ،‬آﻳﻪ ‪.7-1‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪،‬ج ‪ ،1‬ص ‪419-417‬؛ ﻧﻴﺰ ﻧـﻚ‪ :‬ﺳـﻨﻦ اﻟﺘﺮﻣـﺬي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ ،341‬ح ‪3232‬؛ ﻣﺴـﻨﺪ اﺑـﻲ‬ ‫ﻳﻌﻠﻲ‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ ،456‬ح ‪2583‬؛ اﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي ﻧﻴﺰ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن را آورده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪262‬‬ ‫روي داد‪ 1 .‬ﺑﻌﻀﻲ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ وي در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﻫﻤﺎن ﺳﺎل‪ ،‬ﺳﻪ روز ﭘﻴﺶ از‬ ‫وﻓﺎت ﺧﺪﻳﺠﻪ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬از دﻧﻴﺎ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻭﻓﺎﺕ ﺣﻀﺮﺕ ﺧﺪﻳﺠﻪ‬ ‫ﺣﺪود دو ﻣﺎه‪ ،‬ﻳﺎ ﺳﻪ روز ﭘﺲ از وﻓﺎت اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‪ -‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺧﺘﻼف اﻗﻮال‪ -‬اُم‪‬اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‬ ‫ﺧﺪﻳﺠﺔ ﻛُﺒﺮي ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬ﻧﻴﺰ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ .‬وﻓﺎت وي در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺳﺎل دﻫﻢ‬ ‫ﺑﻌﺜﺖ روي داد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ رواﻳﺖ‪ ،‬ﺷﺼﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل‬ ‫داﺷﺖ‪ ،‬و رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم وﻓﺎت ﻫﻤﺴﺮﺷﺎن ﺧﺪﻳﺠﻪ ‪-‬‬ ‫رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺧﺪﻳﺠﺔ ﻛﺒﺮي از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ارزاﻧﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻳﻚ ر‪‬ﺑﻊ ﻗﺮن ﺧﺪﻳﺠﻪ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬در ﻛﻨﺎر آن‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﮕﺮاﻧﻲ و ﭘﺮﻳﺸﺎﻧﻲ ﻫﻤﺪم اﻳﺸﺎن ﺑﻮد؛ و در ﺳﺨﺖﺗﺮﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ‪،‬‬ ‫ﻳﺎر و ﻳﺎور و ﻫﻤﺮاه اﻳﺸﺎن ﺑﻮد؛ و در راﺳﺘﺎي ﮔﺴﺘﺮش دﻋﻮت و اداي رﺳﺎﻟﺖ ﺑﻪ آن‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﺪد ﻣﻲرﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬و در ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﺗﻠﺦ ﻣﺒﺎرزه و ﺟﻬﺎد ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﻧﺪﻳﻢ و دﻣﺴﺎز‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬و ﺟﺎن و ﻣﺎل ﺧﻮﻳﺶ را در ﻃﺒﻖ اﺧﻼص ﭘﻴﺶ روي آن ﺣﻀﺮت ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪.‬‬ ‫رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬درﺑﺎرة ﺣﻀﺮت ﺧﺪﻳﺠﻪ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺴﻴﺮة‪ ،‬ص ‪.111‬‬ ‫‪ -2‬اﺑﻦ ﺟﻮزي در ﺗﻠﻘﻴﺢ )ص ‪ ،(7‬ﺑﺮ وﻓﺎت ﺣﻀﺮت ﺧﺪﻳﺠﻪ –رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ‪ -‬در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺳـﺎل ﻣـﺬﻛﻮر‬ ‫ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫)ﺁﻣﻨﺖ ﰊ ﺣﲔ ﮐﻔﺮ ﰊ ﺍﻟﻨﺎﺱ؛ ﻭ ﺻﺪﻗﺘﲏ ﺣﲔ ﮐﺬﺑﲏ ﺍﻟﻨﺎﺱ‪ ،‬ﻭﺃﺷﺮﮐﺘﲏ ﰲ ﻣﺎﳍﺎ ﺣﲔ‬

‫ﺣﺮﻣﲏ ﺍﻟﻨﺎﺱ‪ ،‬ﻭ ﺭﺯﻗﲏ ﺍﷲ ﻭﻟﺪﻫﺎ ﻭﺣﺮﻡ ﻭﻟﺪ ﻏﲑﻫﺎ(‬

‫‪١‬‬

‫»وي ﺑﻪ ﻣﻦ اﻳﻤﺎن آورد‪ ،‬آن ﻫﻨﮕﺎم ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﻦ ﻛﺎﻓﺮ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻣﺮا ﺗﺼﺪﻳﻖ‬ ‫ﻛﺮد‪ ،‬آن ﻫﻨﮕﺎم ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻣﺮا ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮا ﺷﺮﻳﻚ داراﻳﻲ ﺧﻮﻳﺶ‬ ‫ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ ،‬آن ﻫﻨﮕﺎم ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻣﺮا ﻣﺤﺮوم ﮔﺮداﻧﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ؛ و ﺧﺪاوﻧﺪ از وي‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻲ روزي ﻛﺮد؛ اﻣﺎ از ﻫﻤﺴﺮان دﻳﮕﺮم ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮزﻧﺪي ﻧﺪاد‪«.‬‬ ‫* در ﺣﺪﻳﺚ ﺻﺤﻴﺢ از اﺑﻮﻫﺮﻳﺮه رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﺮ ﻧﺒﻲاﻛﺮم‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻧﺎزل ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬اﻳﻦ ﺧﺪﻳﺠﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ دارد‬‫ﻣﻲآﻳﺪ! ﻇﺮﻓﻲ در دﺳﺖ دارد ﻛﻪ در آن ﻧﺎن ﺧﻮرش اﺳﺖ‪ -‬ﻳﺎ ﻏﺬاﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ‪ :‬ﻧﻮﺷﻴﺪﻧﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺗﻮ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺳﻼم ﺧﺪاي ﺧﺪﻳﺠﻪ را ﺑﻪ وي ﺑﺮﺳﺎن و ﺑﻪ او ﺑﺸﺎرت‬ ‫ﺑﺪه ﻛﻪ در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﺎﻧﻪاي از ﻧﻲ ﺑﺮاي او ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬اﺛﺮي‬ ‫از ﺧﺴﺘﮕﻲ و ﻣﺎﻧﺪﮔﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ!‬

‫‪2‬‬

‫ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻏﻢ ﻭ ﺍﻧﺪﻭﻩ‬ ‫اﻳﻦ دو ﺣﺎدﺛﺔ دردﻧﺎك‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﺔ ﭼﻨﺪ روز‪ ،‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺳﻴﻞ ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﺑﻪ ﻗﻠﺐ‬ ‫ﻣﺒﺎرك ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﺪ‪ .‬از آن ﭘﺲ‪ ،‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و ﭘﻴﺎﭘﻲ‬ ‫رﻧﺠﻬﺎ و ﻣﺼﻴﺒﺖﻫﺎ از ﺳﻮي ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ اﻳﺸﺎن روي آورد‪ .‬ﭘﺲ از‬ ‫وﻓﺎت اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﺑﺮ ﮔﺴﺘﺎﺧﻲ ﺧﻮﻳﺶ اﻓﺰودﻧﺪ‪ ،‬و آﺷﻜﺎرا ﺑﻪ ﺷﻜﻨﺠﻪ و آزار آن‬ ‫ﺣﻀﺮت ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻏﻢ و اﻧﺪوه از در و دﻳﻮار ﺑﺮ آن ﺣﻀﺮت ﻣﻲﺑﺎرﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ‬ ‫ﺑﺎﻻﺧﺮه از ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﻗﻄﻊ اﻣﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و راﻫﻲ ﻃﺎﺋﻒ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪان اﻣﻴﺪ ﻛﻪ اﻫﻞ ﻃﺎﺋﻒ‬

‫‪ -1‬اﻳﻦ رواﻳﺎت را اﻣﺎم اﺣﻤﺪﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ در ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮﻳﺶ آورده اﺳﺖ‪ :‬ج ‪ ،6‬ص ‪.118‬‬ ‫‪ -2‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪» ،‬ﺑﺎب ﺗﺰوﻳﺞ اﻟﻨﺒﻲ ﺧﺪﻳﺠﺔ و ﻓﻀﻠﻬﺎ« ج ‪ ،1‬ص ‪.539‬‬

‫‪264‬‬ ‫دﻋﻮت اﻳﺸﺎن را اﺟﺎﺑﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ دﺳﺖ ﻛﻢ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﭘﻨﺎه ﺑﺪﻫﻨﺪ و از اﻳﺸﺎن ﺣﻤﺎﻳﺖ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺧﻮدﺷﺎن اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻛﺴﻲ را‬ ‫ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن را ﭘﻨﺎه ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ؛ ﺣﺘّﻲ آن ﺣﻀﺮت را ﺳﺨﺖ آزار‬ ‫دادﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻼﻫﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ آن ﺣﻀﺮت آوردﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﭼﻨﺎن ﻧﻜﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻮازات اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﻠﻄﻪ و ﻓﺸﺎر و ﺷﻜﻨﺠﻪ و آزار اﻫﻞ ﻣﻜّﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺳﺨﺘﮕﻴﺮي آﻧﺎن ﺑﺮ ﻳﺎران آن ﺣﻀﺮت ﻧﻴﺰ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و ﻛﺎر‬ ‫ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪ‪‬ﻳﻖ‪ ،‬دوﺳﺖ ﺻﻤﻴﻤﻲ و دﻳﺮﻳﻨﺔ آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﻪ‬ ‫ﻫﺠﺮت از ﻣﻜّﻪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﻜﺮ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺧﻮد را ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻫﺠﺮت ﺑﻪ‬ ‫ﺪ‪ُ ‬ﻏﻨّﻪ ﺑﻪ او اﻣﺎن داد‪ ،‬و او را‬ ‫ﺣﺒﺸﻪ از ﻣﻜّﻪ ﺑﻴﺮون ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ ‪‬ﺑﺮْكاﻟﻐ‪‬ﻤﺎد رﺳﻴﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ اﺑﻦ اﻟ ّ‬ ‫در ﭘﻨﺎه ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫* اﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬وﻗﺘﻲ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ از اﻳﻦ ﺟﻬﺎن رﺧﺖ ﺑﺮﺑﺴﺖ‪ ،‬ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﻧﺴﺒﺖ‬ ‫ﺑﻪ رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬آزارﻫﺎﻳﻲ را واداﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﺣﺘّﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اﻧﺪﻳﺸﺔ آن را در ﺳﺮ ﺑﭙﺮوراﻧﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘّﻲ ﻳﻜﺒﺎر‪ ،‬ﻣﺮدي ﻧﺎﺑﺨﺮد‬ ‫از ﺳﻔﻴﻬﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﺳﺮ راه را ﺑﺮ آن ﺣﻀﺮت ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺸﺘﻲ ﺧﺎك ﺑﺮ ﺳﺮ آن ﺣﻀﺮت‬ ‫رﻳﺨﺖ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﻛﻪ ﺳﺮ ﻣﺒﺎرﻛﺸﺎن ﺧﺎكآوﻟﺪ‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬وارد ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از دﺧﺘﺮان آن ﺣﻀﺮت از ﺟﺎي ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﻪ ﺳﻮي‬ ‫اﻳﺸﺎن آﻣﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺷﺴﺘﺸﻮي ﻣﻮﻫﺎي ﺳﺮ آن ﺣﻀﺮت ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻲﮔﺮﻳﺴﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ‪ ،‬آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫)ﻻ ﺗﺒﮑﻲ ﻳﺎ ﺑﻨﻴﺔ‪ ،‬ﻓﺈﻥ ﺍﷲ ﻣﺎﻧﻊ ﺃﺑﺎﮎ(‬ ‫»دﺧﺘﺮﻛﻢ‪ ،‬ﮔﺮﻳﻪ ﻣﻜﻦ؛ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺪرت را ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد!«‬ ‫‪ -1‬اﻳﻦ داﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﻃﻮل و ﺗﻔﺼﻴﻞ آن‪ ،‬در ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪553 ،552‬؛ و ﺳﻴﺮه اﺑﻦ ﻫﺸـﺎم‪ ،‬ج‬ ‫‪ ،1‬ص ‪ 374 ،372‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫و ﻧﻴﺰ‪ ،‬در ﻫﻤﺎن اﺛﻨﺎ ﻣﻲﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫)ﻣﺎ ﻧﺎﻟﺖ ﻣﲏ ﻗﺮﻳﺶ ﺷﻴﺌﺎ ﺃﮐﺮﻫﻪ ﺣﱴ ﻣﺎﺕ ﺍﺑﻮﻃﺎﻟﺐ(‬

‫‪١‬‬

‫»ﻗﺮﻳﺶ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ ﻣﻦ رﻓﺘﺎري ﻧﻜﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮا ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬ ‫اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ!«‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻤﻴﻦ رﻧﺞﻫﺎ و اﻧﺪوهﻫﺎي ﭘﻴﺎﭘﻲ ﻛﻪ در ﺳﺎل دﻫﻢ ﺑﻌﺜﺖ ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬روي آور ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﺎل را »ﻋﺎم اﻟﺤﺰن« ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ اﻳﻦ‬ ‫ﻧﺎم و ﻋﻨﻮان در ﺳﻴﺮة ﻧﺒﻮي و ﺗﺎرﻳﺦ آن روزﮔﺎر ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺍﺯﺩﻭﺍﺝ ﺑﺎ ﺳﻮﺩﻩ‬ ‫در ﻣﺎه ﺷﻮال ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺎل‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺎل دﻫﻢ ﺑﻌﺜﺖ‪ ،‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺎ ﺳﻮدة ﺑﻨﺖ زﻣﻌﻪ‪ -‬ﻛﻪ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﻳﺮﻳﻦ ﺑﻮد‪ ،‬و در ﻫﺠﺮت دوم ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ‬ ‫در ﺷﻤﺎر ﻣﻬﺎﺟﺮان ﺑﻮد‪ -‬ازدواج ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﻮﻫﺮ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺳﻮده‪ ،‬ﺳﻜﺮان ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻮد ﻛﻪ‬ ‫او ﻧﻴﺰ اﺳﻼم آورده ﺑﻮد‪ ،‬و ﻫﻤﺮاه وي ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ﻫﺠﺮت ﻛﺮد‪ ،‬و در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺣﺒﺸﻪ‪ ،‬ﻳﺎ‬ ‫ﭘﺲ از ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﻪ ﻣﻜّﻪ‪ ،‬از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺘﻦ ﻋﺪ‪‬ه وﻓﺎت‪ ،‬رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ‬ ‫اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬از وي ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و او را ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮي ﺧﻮﻳﺶ درآوردﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻮده ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ زﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺲ از وﻓﺎت ﺧﺪﻳﺠﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮي آن ﺣﻀﺮت درآﻣﺪ‪ ،‬و‬ ‫در ﺳﻨﻮات اﺧﻴﺮِ ﻫﻤﺴﺮياش‪ ،‬ﻧﻮﺑﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ( ﺑﺨﺸﻴﺪ ‪.2‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻴﺮه اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.416‬‬ ‫‪ -2‬ﺗﻠﻘﻴﺢ ﻓﻬﻮم اﻫﻞ اﻻﺛﺮ‪ ،‬ص ‪.10‬‬

‫‪266‬‬ ‫ﻋﻮﺍﻣﻞ ﺷﮑﻴﺒﺎﻳﻲ ﻭ ﭘﺎﻳﺪﺍﺭﻱ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ‬ ‫وﻗﺘﻲ اﻧﺴﺎن اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ در راﺳﺘﺎي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﭘﻴﮕﻴﺮي روﻧﺪ ﺳﻴﺮة ﻧﺒﻮي ﺑﻪ اﻳﻨﺠﺎ‬ ‫ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬اﻧﮕﺸﺖ ﺣﻴﺮت ﺑﻪ دﻫﺎن ﻣﻲﮔﺰد؛ و ﺧﺮد ورزان ﺟﻬﺎن از ﻫﺮ ﺳﻮي‪ ،‬زﺑﺎن ﺑﻪ‬ ‫ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻲﮔﺸﺎﻳﻨﺪ؛ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻋﻮاﻣﻞ و ﻣﻮﺟﺒﺎﺗﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻏﺎﻳﻪاﻟﻘﺼﻮاي‬ ‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ و اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ رﺳﺎﻧﻴﺪه اﺳﺖ؟! و اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ آزارﻫﺎ و‬ ‫ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و زﻳﺮ اﻳﻦ ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺳﻬﻤﮕﻴﻦ ﺗﺎب آوردﻧﺪ؟ ﻛﻪ‬ ‫اﻣﺮوزه وﻗﺘﻲ ﺧﺒﺮ آن را ﻣﻲﺷﻨﻮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺪﻧﻤﺎن ﻣﻲﻟﺮزد‪ ،‬و ﻗﻠﺒﻤﺎن ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ از ﻗﻔﺴﺔ ﺳﻴﻨﻪ‬ ‫ﺧﺎرج ﺷﻮد؟! ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ذﻫﻨﻴﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﭘﺮﺳﺶ ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺮآﻧﻴﻢ ﻛﻪ در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ و ﻣﻮﺟﺒﺎت‪ ،‬اﺷﺎرهاي ﺳﺎده و ﮔﺬرا داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪:‬‬ ‫‪ (1‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا‪ :‬ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﻲ ﻣﻘﺎوﻣﺖ و اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ‪ ،‬اوﻻً و ﺑﺎﻟﺬّات‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاي‬ ‫ﻳﻜﺘﺎ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺷﻨﺎﺧﺖ آو‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ و ﺷﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎور و اﻳﻤﺎن ﻗﻄﻌﻲ و ﺗﺰﻟﺰلﻧﺎﭘﺬﻳﺮ‪،‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ در دل اﻧﺴﺎن ﺟﺎي ﮔﻴﺮد‪ ،‬دل را ﻫﻢ وزن ﻛﻮﻫﻬﺎ ﻣﻲﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﻗﻠﺒﻲ دﻳﮕﺮ از ﺟﺎي ﺧﻮد ﺗﻜﺎن ﻧﻤﻲﺧﻮرد‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﻳﻤﺎﻧﻲ اﺳﺘﻮار‪ ،‬و ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﻳﻘﻴﻨﻲ ﻗﻄﻌﻲ دارد‪ ،‬ﻫﻤﺔ دﺷﻮاريﻫﺎ و ﺳﺨﺘﻲﻫﺎي دﻧﻴﺎ را‪ ،‬در ﻛﻨﺎر اﻳﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ دارد‪،‬‬ ‫ﻋﻠﻔﻬﺎي ﻫﺮزهاي ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﺳﻴﻞ ﺑﻨﻴﺎنﻛﻨﻲ ﻛﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ ﺳﺪ‪‬ﻫﺎي ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ‬ ‫را ﺑﺸﻜﻨﺪ‪ ،‬و ﻗﻠﻌﻪﻫﺎي ﻣﺤﻜﻢ را درﻫﻢ ﺧﺮد ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮاز آﻣﺪهاﻧﺪ! اﻧﺴﺎن ﺑﺎ اﻳﻤﺎن‪ ،‬در‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ و ﺣﻼوت اﻳﻤﺎن‪ ،‬و ﺷﺎداﺑﻲ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ ﻳﻘﻴﻦ‪ ،‬ﻛﻪ از آن‬ ‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻴﭽﻴﻚ از آن دﺷﻮاريﻫﺎ و ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎ اﻫﻤﻴﺘﻲ ﻧﻤﻲدﻫﺪ؛‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﻴﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺽ﴾‪.١‬‬ ‫ﺚ ﻓ‪‬ﻲ ﺍ َﻷ ‪‬ﺭ ﹺ‬ ‫ﺱ ﹶﻓ‪‬ﻴ ‪‬ﻤ ﹸﻜ ﹸ‬ ‫ﺐ ‪‬ﺟﻔﹶﺎﺀ ‪‬ﻭﹶﺃﻣ‪‬ﺎ ﻣ‪‬ﺎ ﻳ‪‬ﻨ ﹶﻔ ‪‬ﻊ ﺍﻟﻨ‪‬ﺎ ‪‬‬ ‫﴿ﹶﺃﻣ‪‬ﺎ ﺍﻟﺰ‪‬ﺑ ‪‬ﺪ ﹶﻓ‪‬ﻴ ﹾﺬ ‪‬ﻫ ‪‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره رﻋﺪ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.17‬‬

‫از اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺒﺎت و ﻋﻮاﻣﻞ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﻧﺸﺄت ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺪاري‬ ‫و ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ اﻫﻞ اﻳﻤﺎن ﻣﻲاﻓﺰاﻳﻨﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬ ‫‪ (2‬رﻫﺒﺮي دلاﻧﮕﻴﺰ‪ :‬ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻛﻪ رﻫﺒﺮ ﺑﺰرگ اﻣﺖ اﺳﻼم‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ رﻫﺒﺮ ﺑﺰرگ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺟﻬﺎن ﺑﺸﺮﻳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﭼﻨﺎن ﺧﻮي ﺧﻮش‪ ،‬و ﺧﻠﻖ ﻧﺎزﻧﻴﻦ‪ ،‬و‬ ‫ﻛﻤﺎل ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬و ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت واﻻ‪ ،‬و ﺳﺮ و وﺿﻊ آراﺳﺘﻪاي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ‬ ‫دلﻫﺎ ﺑﺴﻮي آن ﺣﻀﺮت ﺟﺬب ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﺔ ﺟﺎﻧﻬﺎ در آﺗﺶ اﺷﺘﻴﺎق ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﺷﺪن‬ ‫در آﺳﺘﺎﻧﺔ آن ﺣﻀﺮت ﻣﻲﺳﻮﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻬﺮة ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬از‬ ‫ﻛﻤﺎﻻت اﻧﺴﺎﻧﻲ و زﻳﺒﺎﻳﻲﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي و روﺣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﺒﻮب ﻫﻤﮕﺎن ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫اﻧﺪازهاي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻓﺮد دﻳﮕﺮ ﺑﺸﺮ روزي ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻣﺘﺎﻧﺖ و ﺷﺮاﻓﺖ و‬ ‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻣﺘﻴﺎزات و ﻓﻀﺎﺋﻞ و ﻣﻨﺎﻗﺐ ﺑﺮﻓﺮاز ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻗﻠّﻪ ﺟﺎي داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و‬ ‫از ﻧﻈﺮ ﻋﻔﺖ و اﻣﺎﻧﺖ و ﺻﺪاﻗﺖ‪ ،‬و ﻫﺮ وﻳﮋﮔﻲ ﻧﻴﻚ دﻳﮕﺮ‪ ،‬داراي ﻣﻘﺎم و درﺟﻪاي‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ دﺷﻤﻨﺎن آن ﺣﻀﺮت در آن ﺷﻚ‪ ‬و ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ دﻳﮕﺮ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ‬ ‫دوﺳﺘﺎن و ﻫﻤﺮاﻫﺎن اﻳﺸﺎن‪ .‬دوﺳﺖ و دﺷﻤﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﻫﺮﮔﺎه اﻳﺸﺎن ﺳﺨﻨﻲ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ درﺳﺘﻲ و راﺳﺘﻲ آن ﻳﻘﻴﻦ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻚ ﺑﺎر‪ ،‬ﺳﻪ ﺗﻦ از ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﻳﻜﺠﺎ ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻳﻚ‪ -‬ﺑﻪ ﺧﻴﺎل ﺧﻮدﺷﺎن_‬ ‫دور از ﭼﺸﻢ آن دو ﺗﻦ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﻤﺎع ﻗﺮآن ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ‬ ‫رازﺷﺎن آﺷﻜﺎر ﺷﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از آﻧﺎن از اﺑﻮﺟﻬﻞ‪ -‬ﻛﻪ ﺧﻮد ﻳﻜﻲ از آن ﺳﻪ ﺗﻦ ﺑﻮد‪-‬‬ ‫ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﻧﻈﺮت راﺟﻊ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ از ﻣﺤﻤﺪ ﺷﻨﻴﺪي ﭼﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﺷﻨﻴﺪم؟! ﻣﺎ ﺑﺎ ﺑﻨﻲ‬ ‫ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف ﺑﺮ ﺳﺮ ﺟﺎه و ﻣﻘﺎم ﻫﻤﻮاره ﻧﺰاع داﺷﺘﻪاﻳﻢ‪ .‬آﻧﺎن اﻃﻌﺎم ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﻴﺰ اﻃﻌﺎم‬ ‫ﻛﺮدﻳﻢ؛ آﻧﺎن ﻏﺮاﻣﺖﻫﺎي اﻳﻦ و آن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ؛ ﺑﺬل و‬ ‫ﺑﺨﺸﺶ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻛﺮدﻳﻢ؛ ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ دوﺷﺎدوش ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺮار‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ‪ ،‬و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دو اﺳﺐ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪه در ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ و ﺷﺮطﺑﻨﺪي‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮازات ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬

‫‪268‬‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺎﺧﺖ درآﻣﺪﻳﻢ؛ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي دارﻳﻢ ﻛﻪ از آﺳﻤﺎن ﺑﻪ او وﺣﻲ ﻣﻲرﺳﺪ! اﻳﻦ‬ ‫ﻳﻚ اﻣﺘﻴﺎز را دﻳﮕﺮ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﻴﺎورﻳﻢ؟ ﺑﺨﺪا‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ او اﻳﻤﺎن‬ ‫ﻧﻤﻲآورﻳﻢ‪ ،‬و او را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ!‬

‫‪1‬‬

‫اﺑﻮﺟﻬﻞ ﻫﻤﻮاره ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺷﺨﺺ ﺗﻮ را ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻓﻘﻂ آﻧﭽﻪ‬ ‫را ﻛﻪ ﺗﻮ آوردهاي ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ! ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ -‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ‪ -‬اﻳﻦ آﻳﺔ‬ ‫ﺷﺮﻳﻔﻪ را ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫ﺕ ﺍﻟﻠﹼ ‪‬ﻪ‬ ‫ﲔ ﺑﹺﺂﻳ‪‬ﺎ ‪‬‬ ‫ﻚ ‪‬ﻭﹶﻟ ‪‬ﻜﻦ‪ ‬ﺍﻟﻈﱠﺎ‪‬ﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬ ‫ﻚ ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻱ ‪‬ﻳﻘﹸﻮﻟﹸﻮ ﹶﻥ ﹶﻓﹺﺈﻧ‪ ‬ﻬ ‪‬ﻢ ﹶﻻ ‪‬ﻳ ﹶﻜﺬﱢﺑ‪‬ﻮ‪‬ﻧ ‪‬‬ ‫ﺤ ‪‬ﺰ‪‬ﻧ ‪‬‬ ‫﴿ ﹶﻗ ‪‬ﺪ ‪‬ﻧ ‪‬ﻌ ﹶﻠ ‪‬ﻢ ﹺﺇﻧ‪ ‬ﻪ ﹶﻟ‪‬ﻴ ‪‬‬

‫ﺤﺪ‪‬ﻭﻥﹶ﴾‪.٢‬‬ ‫ﺠ‪‬‬ ‫‪‬ﻳ ‪‬‬

‫»اﻳﻨﺎن ﺷﺨﺺ ﺗﻮ را ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻳﻦ ﺳﺘﻢ ﭘﻴﺸﮕﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ آﻳﺎت‬ ‫اﻟﻬﻲ اﻧﻜﺎر و ﺟﺤﻮد ﻣﻲورزﻧﺪ«‪.3‬‬ ‫روزي‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﭘﻴﺎﭘﻲ‪ ،‬ﻛﻔّﺎر ﻣﻜّﻪ آن ﺣﻀﺮت را آزار دادﻧﺪ؛ در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺳﻮم‪ ،‬آن‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫)ﻳﺎ ﻣﻌﺸﺮ ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﺟﺌﺘﮑﻢ ﺑﺎﻟﺬﺑﺢ(‪.‬‬

‫»اي ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن‪ ،‬ﻣﺮگ را ﺑﺮاﻳﺘﺎن ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن آورده ام«‪.4‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.316‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره اﻧﻌﺎم‪ ،‬آﻳﻪ ‪.33‬‬ ‫‪ -3‬ﺗﺮﻣﺬي اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ آﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ در ﺳﻮره اﻧﻌﺎم آورده اﺳﺖ‪ :‬ج ‪ ،5‬ص ‪ ،243‬ح ‪.3064‬‬ ‫‪4‬‬

‫در اﻳﻨﺠﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻗﺮﻳﺸـﻴﺎن ﻇـﺎﻟﻢ و ﺳـﺘﻤﮕﺮ را ﺗﻬﺪﻳـﺪ ﻛـﺮده‪ ،‬ﺑـﺪاﻧﻬﺎ‬ ‫ﮔﻮﺷﺰد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ روزي ﺳﺰاي اﻳﻦ ﺳﺘﻤﻬﺎ و آزارﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺣﻖ ﻣﺆﻣﻨﺎن روا ﻣـﻲ دارﻧـﺪ را‬ ‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ دﻳﺪ‪ ...‬ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﺤﺘﺮم ﮔﻮﻳﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺸﺪه ﻓﺮﻣﻮدة آﻧﺤﻀﺮت ‪-‬ﺻﻠﻲ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬را ﺑﺪﻳﻨﺼﻮرت ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده اﻧﺪ ﻛﻪ‪» :‬اي ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻗﺮﻳﺶ! ﻣﻦ ﺑﻪ آﻫﻨـﮓ ﻗﺮﺑـﺎﻧﻲ ﺷـﺪن‬ ‫ﺑﺴﻮي ﺷﻤﺎ آﻣﺪه ام!«‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﺳﺨﻦ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ اﻧﺪازهاي در ﻋ‪‬ﻤﻖ ﺟﺎن آﻧﺎن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺣﺘﻲ‬ ‫ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﻳﻦ دﺷﻤﻨﺎن اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻋﺒﺎرات و ﺗﻌﺒﻴﺮاﺗﻲ ﻛﻪ در ﺗﻮان داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬در‬ ‫ﺻﺪد دﻟﺠﻮﻳﻲ آن ﺣﻀﺮت ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫روزي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﺷﻜﻤﺒﺔ ﺷﺘﺮ ﺑﺮ ﮔُﺮده آن ﺣﻀﺮت اﻓﻜﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬واﻳﺸﺎن‬ ‫ﻧﻔﺮﻳﻨﺸﺎن ﻛﺮدﻧﺪ؛ ﺧﻨﺪه از ﻟﺒﺎن ﻣﺸﺮﻛﺎن رﺧﺖ ﺑﺮﺑﺴﺖ‪ ،‬و ﭘﺮﻳﺸﺎﻧﻲ و ﻫﺮاس ﺳﺮاﺳﺮ‬ ‫وﺟﻮدﺷﺎن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﻳﻘﻴﻦ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻼﻛﺘﺸﺎن ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋ‪‬ﺘﺒﻪ ﺑﻦ اﺑﻲﻟﻬﺐ را ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬وي ﻧﻴﺰ ﻳﻘﻴﻦ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ اﺛﺮ ﻧﻔﺮﻳﻦ‬ ‫آن ﺣﻀﺮت را ﺧﻮاﻫﺪ دﻳﺪ؛ ﺗﺎ آن ﻫﻨﮕﺎم ﻛﻪ آن ﺷﻴﺮ درﻧﺪه را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫ﺑﺨﺪا‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد در ﻣﻜﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮا در اﻳﻨﺠﺎ ﻛﺸﺖ!‬ ‫ﺧﻠَﻒ آن ﺣﻀﺮت را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫اُﺑﻲﺑﻦ َ‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫)ﺃﻧﺎ ﺃﻗﺘﻠﮏ ﺇﻥ ﺷﺎﺀﺍﷲ(‪.‬‬ ‫»اﻧﺸﺎءاﷲ ﻣﻦ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧﻢ!«‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ اُﺣ‪‬ﺪ‪ ،‬آن ﺣﻀﺮت ﺑﺎ ﺳﺮﻧﻴﺰه ﺑﻪ ﮔﺮدن وي اﺷﺎره ﻛﺮدﻧﺪ؛ ﺑﺎ آﻧﻜﻪ‬ ‫ﻳﻚ ﺧﺮاش ﺟﺰﺋﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮد‪ ،‬اُﺑ‪‬ﻲ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬او در ﻣﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮا‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺸﺖ! ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬اﮔﺮ آب دﻫﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻦ اﻓﻜﻨﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺮا ﺑﻪ ﻛﺸﺘﻦ‬ ‫ﻣﻲداد! ‪ 1‬ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻌﺪﺑﻦ ﻣﻌﺎذ‪ -‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﻜّﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ -‬ﺑﻪ اُﻣﻴﻪﺑﻦ ﺧﻠﻒ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‬ ‫از رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺷﻨﻴﺪهام ﻛﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻮ را ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬ ‫ﻛﺸﺖ! دﭼﺎر وﺣﺸﺘﻲ ﺷﺪﻳﺪ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﻋﻬﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﭘﺎي از ﻣﻜّﻪ ﺑﻴﺮون ﻧﮕﺬارد‪.‬‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ اﺑﻮﺟﻬﻞ او را ﺑﺮاي ﻋﺰﻳﻤﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺪر وادار ﻛﺮد‪ ،‬راﻫﻮارﺗﺮﻳﻦ ﺷﺘﺮ‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.84‬‬

‫‪270‬‬ ‫ﻣﻜﻪ را ﺧﺮﻳﺪاري ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﻓﺮاز آن ﺑﺮآﻳﺪ و از ﺻﺤﻨﺔ ﻧﺒﺮد ﺑﮕﺮﻳﺰد؛ زﻳﺮا‪،‬‬ ‫ﻫﻤﺴﺮش ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬اي اﺑﺎ ﺻﻔﻮان‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮدهاي ﻛﻪ آن ﺑﺮادر ﻳﺜﺮﺑﻲات‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻮ ﭼﻪ ﮔﻔﺖ؟! اُﻣﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﭘﺎﺳﺦ داده ﺑﻮد‪ :‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﻦ ﻗﺼﺪ ﻧﺪارم ﭼﻨﺪ ﻣﻨﺰﻟﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬ ‫ﺗﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﺎ اﻳﻨﺎن ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﻢ!‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﺣﺎل دﺷﻤﻨﺎن آن ﺣﻀﺮت؛ ﻳﺎران و ﻫﻤﻨﺸﻴﻨﺎن آن ﺣﻀﺮت ﻛﻪ اﻳﺸﺎن‬ ‫ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﺣﻜﻢ ﺟﺎن در ﺗﻦ و روح در ﻛﺎﻟﺒﺪ ﺑﻲﺟﺎﻧﺸﺎن را داﺷﺖ؛ رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ‬ ‫اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻗﻠﺐ و ﭼﺸﻢ آﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ آب ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺮازﻳﺮ‬ ‫ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺤﺒ‪‬ﺖ ﻗﻠﺒﻲ و ﻋﺸﻖ راﺳﺘﻴﻦ ﻫﻤﮕﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﺣﻀﺮت ﺳﺮازﻳﺮ‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬و ﺟﺎن ﻫﻤﮕﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﻫﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ آﻫﻦرﺑﺎ ﺟﺬب ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺠﺬوب ﺟﻤﺎل آن‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﻋﺮب ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»ﻓﺼﻮرﺗﻪ ﻫﻴﻮﻟﻲ ﻛﻞ ﺟﺴﻢ‬

‫و ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ اﻓﺌﺪة اﻟﺮﺟﺎل«‬

‫»ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺻﻮرت وي ﻫﻴﻮﻻي ﻫﺮ ﭘﻴﻜﺮي ﺑﻮد‪ ،‬و ﭼﻮﻧﺎن ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ‬ ‫دلﻫﺎي ﻣﺮدان را ﻣﻲرﺑﻮد!«‬ ‫ﺑﺮ اﺛﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﺸﻖ و ﻋﻼﻗﺔ ﺷﺪﻳﺪ و ﺧﺎﻃﺮﺧﻮاﻫﻲ اﺻﺤﺎب و ﻳﺎران آن ﺣﻀﺮت‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﺮدﻧﺶ ﺧﺮد ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﺎﺧﻦ آن ﺣﻀﺮت‬ ‫ﺧﺮاﺷﻲ ﻧﺨﻮرد‪ ،‬و ﺧﺲ و ﺧﺎﺷﺎﻛﻲ ﺑﻪ ﭘﺎي آن ﺣﻀﺮت ﻧﺨﻠَﺪ!‬ ‫روزي‪ ،‬در ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﺔ ﻛﻔّﺎر واﻗﻊ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و او را ﺳﺨﺖ ﻛﺘﻚ‬ ‫زدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺘﺒﻪﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ ﻧﺰدﻳﻚ وي آﻣﺪ و آﻧﻘﺪر ﺑﺎ ﻧﻌﻠﻴﻦ ﻣﻴﺨﺪار ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺮ اﻧﺪام و ﺳﺮ و‬ ‫روي اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻛﻮﺑﻴﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ ﺷﻜﻢ وي ﻟﮕﺪ ﻧﻮاﺧﺖ‪ ،‬ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﭼﺸﻢ و ﺑﻴﻨﻲ اﺑﻮﺑﻜﺮ دﻳﺪه‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﻲﺗَﻴﻢ او را در ﭘﺎرﭼﻪاي ﭘﻴﭽﻴﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﻚ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬

‫‪ -1‬ﻧﻜـ‪ :‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.563‬‬

‫ﻣﻲﻣﻴﺮد‪ .‬ﺷﺎﻣﮕﺎه آن روز ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﻫﻮش آﻣﺪ و ﺧﻮاﺳﺖ ﺣﺮف ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬در ﭼﻪ ﺣﺎل اﺳﺖ؟ ﺑﻪ او زﺧﻢ زﺑﺎنﻫﺎ زدﻧﺪ و‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر او را ﺳﺮزﻧﺶ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه از ﻧﺰد او ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎدرش‪ ،‬ام‪ ‬اﻟﺨﻴﺮ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺒﻲ ﺑﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ او ﭼﻴﺰي ﺑﺨﻮراﻧﻲ ﻳﺎ ﺷﺮﺑﺖ آﺑﻲ ﺑﻪ وي ﺑﺪﻫﻲ!‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﺎ ﻣﺎدرش ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ داﻣﺎن او ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬از رﺳﻮلﺧﺪا‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﭼﻪ ﺧﺒﺮ داري؟ ﻣﺎدرش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺨﺪا‪ ،‬ﻣﻦ از رﻓﻴﻖ ﺗﻮ ﺧﺒﺮي‬‫ﻧﺪارم! اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺰ اُم‪ ‬ﺟﻤﻴﻞ دﺧﺘﺮ ﺧﻄﺎب ﺑﺮو‪ ،‬و از او ﺳﺌﻮال ﻛﻦ ﻛﻪ از‬ ‫رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﭼﻪ ﺧﺒﺮ دارد؟ از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻴﺮون ﺷﺪ و ﻧﺰد ام‪‬ﺟﻤﻴﻞ‬ ‫رﻓﺖ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻮﺑﻜﺮ از ﺗﻮ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻋﺒﺪاﷲ ﺧﺒﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد؟ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ‬ ‫ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻢ و ﻧﻪ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻋﺒﺪاﷲ! اﮔﺮ دوﺳﺖ داري ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﻴﺎﻳﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﺰد ﭘﺴﺮت ﺑﺮوﻳﻢ؟‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬آري! اُم‪‬ﺟﻤﻴﻞ ﻫﻤﺮاه ام‪‬اﻟﺨﻴﺮ آﻣﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺑﺎﻟﻴﻦ اﺑﻮﺑﻜﺮ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺧﻮﻧﻴﻦ و‬ ‫ﻣﺎﻟﻴﻦ در ﺑﺴﺘﺮ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪ .‬اُم‪‬ﺟﻤﻴﻞ ﺑﻪ او ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪ و ﺻﺪا ﺑﻪ ﺷﻴﻮن ﺑﺮآورد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﻼ را ﺑﺮﺳﺮ ﺗﻮ آوردهاﻧﺪ ﻫﻤﻪ ﻓﺎﺳﻖ و ﻛﺎﻓﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻦ‬ ‫اﻣﻴﺪوارم ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻧﺘﻘﺎم ﺗﻮ را از آﻧﺎن ﺑﮕﻴﺮد!‬ ‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬از رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﭼﻪ ﺧﺒﺮ داري؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎدرت‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ اﻳﺴﺘﺎده و ﺣﺮﻓﻬﺎي ﻣﺎ را ﻣﻲﺷﻨﻮد! ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎﻛﻲ از او ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎش! ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﺎﻟﻢاﻧﺪ‬ ‫و ﺑﺮﻗﺮار! اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﺠﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟! اُم‪‬ﺟﻤﻴﻞ ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﺧﺎﻧﺔ اﺑﻦارﻗﻢ! اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺬر ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﺨﻮراﻛﻲ و ﻧﻮﺷﻴﺪﻧﻲ ﻧﺨﻮرم و ﻧﻨﻮﺷﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﺰد‬ ‫رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬درآﻳﻢ! ﺻﺒﺮ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ رﻓﺖوآﻣﺪﻫﺎ ﻛﻢ ﺷﺪ و ﻣﺮدم‬ ‫آرام ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه اﺑﻮﺑﻜﺮ را در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺎدرش و ﺑﺮ ام‪‬ﺟﻤﻴﻞ ﺗﻜﻴﻪ داﺷﺖ‬ ‫ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﺰد رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺮدﻧﺪ ‪.1‬‬ ‫‪ -1‬اﻟﺒﺪاﻳﺔ و اﻟﻨﻬﺎﻳﺔ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.30‬‬

‫‪272‬‬ ‫در ﻓﺼﻮل ﺑﻌﺪي ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺳﺮﮔﺬﺷﺖﻫﺎي ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮدي را از ﻋﺸﻖورزي ﻳﺎران‬ ‫رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬و ﺟﺎنﻧﺜﺎري و ﻓﺪاﻛﺎري آﻧﺎن‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن در ﺟﺎﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺧﻮاﻫﻴﻢ آورد؛ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص‪ ،‬ﻣﺎﺟﺮاي‬ ‫ﺧﺒ‪‬ﻴﺐ و اﻣﺜﺎل او‪.‬‬ ‫ﺟﻨﮓ اُﺣ‪‬ﺪ‪ ،‬و ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ُ‬ ‫‪ (3‬اﺣﺴﺎس ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ‪ :‬ﺻﺤﺎﺑﺔ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﻲ اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺳﻨﮕﻴﻦ و ﺳﻬﻤﮕﻴﻨﻲ‬ ‫را ﻛﻪ ﺑﺮ دوش ﺑﺸﺮﻳﺖ ﻧﻬﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎور‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻوﺟﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ از اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻛﻨﺎرهﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ ﻳﺎ از زﻳﺮ ﺑﺎر آن‬ ‫ﺷﺎﻧﻪ ﺧﺎﻟﻲ ﻛﻨﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﻓﺮار از زﻳﺮ ﺑﺎر ﺗﺤﻤ‪‬ﻞ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر وﺧﻴﻢﺗﺮ و زﻳﺎنﻣﻨﺪﺗﺮ از آن ﺷﻜﻨﺠﻪ و ﻓﺸﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ در راﺳﺘﺎي ﺗﺤﻤﻞ اﻳﻦ‬ ‫ﺑﺎر ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺧﺴﺎراﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﮔﺮﻳﺨﺘﻦ از اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن‪ -‬و ﺑﻪ‬ ‫ﺟﻬﺎن ﺑﺸﺮﻳﺖ‪ -‬روي ﺧﻮاﻫﺪ آورد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ روي‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺨﺘﻲﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺟﻬﺖ ﺗﺤﻤﻞ‬ ‫ﺑﺎر اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺑﺎ آن درﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ (4‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ آﺧﺮت‪ :‬اﻳﻤﺎن ﺑﻪ آﺧﺮت ﻧﻴﺰ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻳﺎران رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬آﻧﺎن ﻳﻘﻴﻦ ﻗﻄﻌﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ روزي در‬ ‫ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺧﺪاي رب‪‬اﻟﻌﺎﻟﻤﻴﻦ ﺧﻮاﻫﻨﺪ اﻳﺴﺘﺎد‪ ،‬و ﺑﺮاي ﺟﺰء و ﻛﻞْ و ﻛﻮﭼﻚ و ﺑﺰرگ‬ ‫اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﺣﺴﺎب ﭘﺲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داد؛ آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻌﻤﺖ ﺟﺎوﻳﺪان‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي‬ ‫ﻋﺬاب ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ در وﺳﻂ دوزخ! اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره ﺷﺐ و روز زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺧﻮد را‬ ‫ﻣﻴﺎن ﺧﻮف و رﺟﺎ ﻣﻲﮔﺬراﻧﻴﺪﻧﺪ؛ اﻣﻴﺪ و رﺟﺎ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﺧﺪا‪ ،‬و ﺧﻮف و ﺑﻴﻢ از‬ ‫ﻋﺬاب اﻟﻬﻲ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬

‫﴿ﻭ‪‬ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻳ ‪‬ﻦ ‪‬ﻳ ‪‬ﺆﺗ‪‬ﻮ ﹶﻥ ‪‬ﻣﺎ ﺁﺗ‪‬ﻮﺍ ﻭ‪ ‬ﹸﻗﻠﹸﻮ‪‬ﺑ ‪‬ﻬ ‪‬ﻢ ‪‬ﻭ ﹺﺟ ﹶﻠ ﹲﺔ ﹶﺃﻧ‪ ‬ﻬ ‪‬ﻢ ﹺﺇﻟﹶﻰ ‪‬ﺭﺑ‪ ‬ﹺﻬ ‪‬ﻢ ﺭ‪‬ﺍ ﹺﺟﻌ‪‬ﻮﻥﹶ﴾‪.١‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره ﻣﺆﻣﻨﻮن‪ ،‬آﻳﻪ ‪.60‬‬

‫»و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﺮﭼﻪ از آﻧﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ؛ اﻣﺎ‪ ،‬در ﻋﻴﻦ‬ ‫ﺣﺎل‪ ،‬دﻟﻬﺎﻳﺸﺎن ﺗﺮﺳﺎن و ﻫﺮاﺳﺎن اﺳﺖ از اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺪاي ﺧﻮﻳﺶ‬ ‫ﺑﭙﻴﻮﻧﺪﻧﺪ!«‬ ‫آﻧﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ دﻧﻴﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎ ﻳﺎ ﺑﺮﺧﻮرداريﻫﺎﻳﺶ در ﻗﻴﺎس ﺑﺎ آﺧﺮت‬ ‫ﺑﻪ اﻧﺪازة ﺑﺎل ﭘﺸﻪاي ﻧﻤﻲارزد؛ و اﻳﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺘﻲﻫﺎ و ﺗﻠﺨﻲﻫﺎ و‬ ‫دﺷﻮاريﻫﺎ و ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎي دﻧﻴﺎ را ﺑﺮاي آﻧﺎن آﺳﺎن ﻣﻲﮔﺮداﻧﻴﺪ؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ اﺻﻼً آﻧﻬﺎ‬ ‫را ﺑﻪ ﺧﺮج ﺑﺮﻧﻤﻲداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﻫﻤﻴﺘﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻲدادﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ (5‬ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‪ :‬در اﺛﻨﺎي اﻳﻦ ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎي ﺗﺎرﻳﻚ و ﻫﻮﻟﻨﺎك‪ ،‬و در ﻛﺸﺎﻛﺶ اﻳﻦ‬ ‫ﺑﺤﺮانﻫﺎي دردﻧﺎك ﺳﻮرهﻫﺎ و آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﺎ آن اﺳﻠﻮب ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد و دﻟﭙﺬﻳﺮ‪،‬‬ ‫ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي ﻧﺎزل ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و درﺟﻬﺖ اﺛﺒﺎت راﺳﺘﻲ و درﺳﺘﻲ اﺻﻮل و ﻣﺒﺎﻧﻲ‬ ‫اﺳﻼم ﻛﻪ دﻋﻮت اﺳﻼم ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ آﻧﻬﺎ ﺻﻮرت ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬دﻻﻳﻞ ﻗﻮي و ﺑﺮﻫﺎنﻫﺎي ﻣﺤﻜﻢ‬ ‫اﻗﺎﻣﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﻓﺮﻣﻮده‬ ‫ﺑﻮد ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ و ﭼﺸﻤﮕﻴﺮﺗﺮﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺑﺸﺮي را در ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﺳﻼﻣﻲ‬ ‫را‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس آﻧﻬﺎ ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪ ،‬رﻫﻨﻤﻮن ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ؛ و اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻋﻮاﻃﻒ و اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي‬ ‫دروﻧﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺻﺒﺮ و ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ و ﺣﻠﻢ و ﺣﻮﺻﻠﻪ و ﺑﺮدﺑﺎري ﺳﻮق‬ ‫ﻣﻲدادﻧﺪ؛ و در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ‪ ،‬ﻣﺜَﻞﻫﺎ ﻣﻲزدﻧﺪ و ﺣﻜﻤﺖﻫﺎ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﺠﻨ‪ ‬ﹶﺔ ‪‬ﻭﹶﻟﻤ‪‬ﺎ ‪‬ﻳ ﹾﺄ‪‬ﺗﻜﹸﻢ ﻣ‪‬ﹶﺜ ﹸﻞ ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻳ ‪‬ﻦ ‪‬ﺧ ﹶﻠ ‪‬ﻮﹾﺍ ﻣ‪‬ﻦ ﹶﻗ ‪‬ﺒ ‪‬ﻠﻜﹸﻢ ﻣ‪‬ﺴ‪ ‬ﺘ ‪‬ﻬ ‪‬ﻢ ﺍﹾﻟ‪‬ﺒ ﹾﺄ ‪‬ﺳﺎﺀ‬ ‫ﺴ ‪‬ﺒ‪‬ﺘ ‪‬ﻢ ﺃﹶﻥ ‪‬ﺗ ‪‬ﺪ ‪‬ﺧﻠﹸﻮﹾﺍ ﺍﹾﻟ ‪‬‬ ‫﴿ﹶﺃ ‪‬ﻡ ‪‬ﺣ ِ‬

‫ﺼ ‪‬ﺮ ﺍﻟﻠﹼ ‪‬ﻪ‬ ‫ﺼ ‪‬ﺮ ﺍﻟﻠﹼ ‪‬ﻪ ﺃﹶﻻ ﹺﺇﻥﱠ ‪‬ﻧ ‪‬‬ ‫ﻭ‪‬ﺍﻟﻀ‪‬ﺮ‪‬ﺍﺀ ‪‬ﻭ ‪‬ﺯﹾﻟ ﹺﺰﻟﹸﻮﹾﺍ ‪‬ﺣﺘ‪‬ﻰ ‪‬ﻳﻘﹸﻮ ﹶﻝ ﺍﻟﺮ‪‬ﺳ‪‬ﻮ ﹸﻝ ﻭ‪‬ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻳ ‪‬ﻦ ﺁ ‪‬ﻣﻨ‪‬ﻮﹾﺍ ‪‬ﻣ ‪‬ﻌ ‪‬ﻪ ‪‬ﻣﺘ‪‬ﻰ ‪‬ﻧ ‪‬‬ ‫ﹶﻗﺮﹺﻳﺐ‪.١﴾‬‬

‫»ﻳﺎ ﭼﻨﺎن ﭘﻨﺪاﺷﺘﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ درآﻳﻴﺪ؟ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻫﻨﻮز ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ‬ ‫اﻣﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﺷﻤﺎ در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن زﻳﺴﺘﻪاﻳﺪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ روي ﻧﺪاده‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره ﺑﻘﺮه‪ ،‬آﻳﻪ ‪.214‬‬

‫‪274‬‬ ‫اﺳﺖ! ﺳﺨﺘﻲﻫﺎ و ﮔﺮﻓﺘﺎرﻳﻬﺎ آﻧﭽﻨﺎن درﮔﻴﺮﺷﺎن ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ دلﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﻪ‬ ‫ﻟﺮزه درﻣﻲآﻣﺪ و ﻛﺎر ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه او‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻳﺎري ﺧﺪاوﻧﺪ ﻛﻲ ﻣﻲرﺳﺪ؟! ﻫﻤﮕﺎن ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﺎري‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺴﻴﺎر زود ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﻴﺪ!«‬ ‫ﺱ ﺃﹶﻥ ‪‬ﻳ ‪‬ﺘ ‪‬ﺮﻛﹸﻮﺍ ﺃﹶﻥ ‪‬ﻳﻘﹸﻮﻟﹸﻮﺍ ﺁ ‪‬ﻣﻨ‪‬ﺎ ‪‬ﻭ ‪‬ﻫ ‪‬ﻢ ﻟﹶﺎ ‪‬ﻳ ﹾﻔ‪‬ﺘﻨ‪‬ﻮ ﹶﻥ * ‪‬ﻭﹶﻟ ﹶﻘ ‪‬ﺪ ﹶﻓ‪‬ﺘﻨ‪‬ﺎ ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻳ ‪‬ﻦ ﻣ‪‬ﻦ‬ ‫ﺐ ﺍﻟﻨ‪‬ﺎ ‪‬‬ ‫ﺴ ‪‬‬ ‫﴿ﺍﱂ * ﹶﺃ ‪‬ﺣ ِ‬ ‫ﺻ ‪‬ﺪﻗﹸﻮﺍ ‪‬ﻭﹶﻟ‪‬ﻴ ‪‬ﻌ ﹶﻠ ‪‬ﻤﻦ‪ ‬ﺍﹾﻟﻜﹶﺎ ‪‬ﺫﹺﺑﲔ‪.١﴾‬‬ ‫ﹶﻗ ‪‬ﺒ ‪‬ﻠ ﹺﻬ ‪‬ﻢ ﹶﻓ ﹶﻠ‪‬ﻴ ‪‬ﻌ ﹶﻠ ‪‬ﻤﻦ‪ ‬ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻳ ‪‬ﻦ ‪‬‬

‫»اﻟﻒ‪ ،‬ﻻم‪ ،‬ﻣﻴﻢ‪ .‬آﻳﺎ ﻣﺮدم ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪ :‬اﻳﻤﺎن‬ ‫آوردﻳﻢ‪ ،‬دﺳﺖ از آﻧﺎن ﺑﺪارﻧﺪ‪ ،‬و آﻧﺎن را اﻣﺘﺤﺎن ﻧﻜﻨﻨﺪ؟! ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد و‬ ‫اﻣﺖﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻨﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ اﻣﺘﺤﺎن ﻛﺮدهاﻳﻢ؛ و اﻟﺒﺘﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻧﺎن‬ ‫را ﻛﻪ راﺳﺘﮕﻮي ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬و آﻧﺎن را ﻧﻴﺰ ﻛﻪ‬ ‫دروﻏﮕﻮي ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ!«‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬آﻳﺎت ﻗﺮآﻧﻲ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﺮادﻫﺎ و ﺷﺒﻬﻪﻫﺎي ﻛﺎﻓﺮان و ﻣﻌﺎﻧﺪان‪ ،‬ﭘﺎﺳﺨﻬﺎي‬ ‫دﻧﺪانﺷﻜﻦ اراﺋﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و راه ﭼﺎره را ﺑﺮ روي آﻧﺎن ﻣﻲﺑﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎه‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‬ ‫دﻋﻮت اﺳﻼم را از ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﻫﻮﻟﻨﺎﻛﻲ ﻛﻪ در ﺻﻮرت اﺻﺮار ورزﻳﺪن ﺑﺮ ﻟﺠﺎﺟﺖ و‬ ‫ﺿﻼﻟﺖ ﺧﻮﻳﺶ داﻣﻨﮕﻴﺮ آﻧﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎ روﺷﻨﻲ و وﺿﻮح ﺑﺮﺣﺬر ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ؛ و‬ ‫در اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﺎماﷲ و ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ دالّ ﺑﺮ اﺟﺮاي ﺳﻨّﺖﻫﺎي اﻟﻬﻲ درﺑﺎرة‬ ‫دوﺳﺘﺎن ﺧﺪا و دﺷﻤﻨﺎن ﺧﺪا اﺳﺘﺪﻻل و اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ و ﮔﺎه از درِ ﻣﻼﻃﻔﺖ و‬ ‫ﻧﺮﻣﺶ درﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬و از راهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﻬﻴﻢ و ارﺷﺎد و ﺗﻮﺟﻴﻪ و ﻫﺪاﻳﺖ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ از آن ﺿﻼل ﻣﺒﻴﻦ ﻛﻪ در آن ﻓﺮو اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﺮدارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﺎﻟَﻢ دﻳﮕﺮي ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ ،‬و ﺻﺤﻨﻪﻫﺎﻳﻲ را از‬ ‫ﺷﻜﻮه و ﺟﻼل آﻓﺮﻳﻨﺶ و ﺟﻤﺎل رﺑﻮﺑﻴﺖ و ﻛﻤﺎل اﻟﻮﻫﻴﺖ‪ ،‬و آﺛﺎر رﺣﻤﺖ و رأﻓﺖ‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره ﻋﻨﻜﺒﻮت‪ ،‬آﻳﺎت ‪.3-1‬‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺧﺸﻨﻮدي و رﺿﺎﻳﺖ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد‪ ،‬و آن ﭼﻨﺎن‬ ‫آﻧﺎن را ﺷﻴﻔﺘﻪ و ﻣﺸﺘﺎق آن ﻋﺎﻟﻢ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﮔﺮدﻧﺔ ﺻﻌﺐاﻟﻌﺒﻮري ﺑﺮ‬ ‫ﺳﺮ راه آﻧﺎن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﺎﺑﺮﺟﺎي ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺳﺪ‪ ‬راه آﻧﺎن ﺷﻮد‪.‬‬ ‫در ﻻﺑﻼي اﻳﻦ آﻳﺎت‪ ،‬ﺧﻄﺎبﻫﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻮش ﺟﺎن و دل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻧﻮازش‬ ‫ﻣﻲداد‪:‬‬

‫ﺕ ﻟﱠ ‪‬ﻬ ‪‬ﻢ ﻓ‪‬ﻴﻬ‪‬ﺎ ‪‬ﻧﻌ‪‬ﻴ ‪‬ﻢ ﻣ‪‬ﻘ‪‬ﻴﻢ‪.١﴾‬‬ ‫ﺿﻮ‪‬ﺍ ‪‬ﻥ ‪‬ﻭ ‪‬ﺟﻨ‪‬ﺎ ‪‬‬ ‫﴿‪‬ﻳ‪‬ﺒﺸ‪ ‬ﺮ ‪‬ﻫ ‪‬ﻢ ‪‬ﺭﺑ‪‬ﻬ‪‬ﻢ ﹺﺑ ‪‬ﺮ ‪‬ﺣ ‪‬ﻤ ‪‬ﺔ ﻣ‪ ‬ﻨ ‪‬ﻪ ‪‬ﻭ ﹺﺭ ‪‬‬ ‫»ﺧﺪاي اﻳﺸﺎن ﺑﺸﺎرﺗﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺘﻲ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺸﻨﻮدي ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬و ﺑﺎﻏﺴﺘﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪«.‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬آﻳﺎﺗﻲ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﻧﺎزل ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻠﻮﻫﺎﻳﻲ را از ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ و ﻓﺮﺟﺎم‬ ‫ﻛﺎﻓﺮان ﻃﻐﻴﺎن ﭘﻴﺸﻪ و ﺳﺘﻤﮕﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد ﻛﻪ در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺆاﺧﺬه و ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬

‫ﺤﺒ‪‬ﻮﻥﹶ ﻓ‪‬ﻲ ﺍﻟﻨ‪‬ﺎ ﹺﺭ ‪‬ﻋﻠﹶﻰ ‪‬ﻭﺟ‪‬ﻮ ‪‬ﻫ ﹺﻬ ‪‬ﻢ ﺫﹸﻭﻗﹸﻮﺍ ‪‬ﻣﺲ‪ ‬ﺳﻘﹶﺮ﴾‪.٢‬‬ ‫ﺴ‪‬‬ ‫﴿‪‬ﻳ ‪‬ﻮ ‪‬ﻡ ‪‬ﻳ ‪‬‬ ‫»آن روز ﻛﻪ اﻳﻨﺎن را ﺑﺮ روي ﺻﻮرتﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﻪ آﺗﺶ ﻣﻲﻛﺸﻨﺪ؛ ﺑﭽﺸﻴﺪ ﻣﺰه‬ ‫آﺗﺶ دوزخ را!«‬

‫‪ (6‬ﻣ‪‬ﮋدهﻫﺎي ﭘﻴﺮوزي‪ :‬از ﻫﻤﺔ اﻳﻨﻬﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﻛﻪ در راه‬ ‫اﺳﻼم دﭼﺎر ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎ و ﻓﺸﺎرﻫﺎ و ﺳﺨﺘﻲﻫﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﭘﻴﺶ از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ‬ ‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ وارد ﺷﺪن ﺑﻪ اﺳﻼم ﻟﺰوﻣﺎً ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪن ﺑﻪ ﻣﺼﻴﺒﺖﻫﺎ و ﻗﺘﻞ و‬ ‫ﻏﺎرتﻫﺎ و ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢﻫﺎ ﻧﺒﻮده و ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ دﻋﻮت اﺳﻼم‪ ،‬از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روز‪ ،‬از ﻣﻴﺎن‬ ‫ﺑﺮدن ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ و ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ اﺛﺎر آن و ﺳﺎﻗﻂ ﻛﺮدن ﻧﻈﺎم ﻏﻴﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ آن را ﻫﺪف‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.21‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره ﻗﻤﺮ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.48‬‬

‫‪276‬‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و از ﺟﻤﻠﻪ دﺳﺘﺎوردﻫﺎي دﻧﻴﻮي آن ﮔﺴﺘﺮش ﻧﻔﻮذ دﻳﻦ اﻟﻬﻲ در ﺳﺮاﺳﺮ‬ ‫ﺟﻬﺎن‪ ،‬و در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﺮرﺷﺘﺔ ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﻫﺪاﻳﺖ در ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺸﺮﻳﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬ ‫رﻫﺒﺮي اﻣﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺑﺸﺮي در راﺳﺘﺎي ﺧﺸﻨﻮدي ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮔﺮداﻧﻴﺪن‬ ‫ﻫﻤﮕﺎن از ﻧﻴﺎﻳﺶ و ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺑ‪‬ﺘﺎن و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ و ﻋﺒﺎدت ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن‪،‬‬ ‫ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ اﻳﻦ ﺑﺸﺎرتﻫﺎ و ﻣﮋدهﻫﺎ را ﮔﺎه ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﻧﺎزل ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬و ﮔﺎه در‬ ‫ﻗﺎﻟﺐ ﻛﻨﺎﻳﻪ و اﺷﺎرت‪ .‬در آن روزﮔﺎران ﻃﺎﻗﺖﻓﺮﺳﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻋﺮﺻﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻨﮓ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﺧﻔﻘﺎن ﺷﺪﻳﺪ آن ﭼﻨﺎن ﺑﺮ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ آﻧﺎن ﺳﺎﻳﻪ اﻓﻜﻨﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮد ﻛﺎر آﻧﺎن را ﺑﺴﺎزد؛ آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻧﺎزل ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺎﺟﺮاﻫﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان‬ ‫ﭘﻴﺸﻴﻦ را ﺑﺎ اﻗﻮاﻣﺸﺎن ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻲﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﻜﺬﻳﺐ آﻧﺎن‬ ‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬و در ﺑﺮاﺑﺮ دﻋﻮت اﻟﻬﻲ آﻧﺎن ﻛﻔﺮﭘﻴﺸﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺤﻮة ﺑﻴﺎن اﻳﻦ آﻳﺎت‪ ،‬ﭼﻨﺎن‬ ‫ﺑﻮد ﻛﻪ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن را ﺑﺮ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﺟﺎري ﻣﻜّﻪ و روﻳﺎروﻳﻲ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﻛﺎﻓﺮان و ﻣﺸﺮﻛﺎن ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻣﻲﻛﺮد؛ آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎ و ﻋﻮاﻗﺒﻲ ﻛﻪ آن‬ ‫اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﺑﺪان ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬و ﻋﺒﺎرت از ﻫﻼﻛﺖ ﻛﺎﻓﺮان و ﻧﺎﺑﻮدي ﺳﺘﻤﮕﺮان‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ دﻣﺎر از روزﮔﺎر آﻧﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ وارث ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎﻳﻲ ﻣﻤﻠﻜﺖﻫﺎ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ داﺳﺘﺎنﻫﺎ اﺷﺎرات‬ ‫واﺿﺤﻲ را در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﻧﻬﺎﺋﻲ اﻫﻞ ﻣﻜﻪ درآﻳﻨﺪه‪ ،‬و ﭘﻴﺮوزي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در‬ ‫ﭘﺮﺗﻮ ﭘﻴﺮوزي دﻋﻮت اﺳﻼم درﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﮔﻴﺮودار آن اوﺿﺎع و اﺣﻮال‪ ،‬و در اﺛﻨﺎي ﻧﺰول آﻳﺎت و ﺳ‪‬ﻮ‪‬ر ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﺎ‬ ‫ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ و ﻣﺘﻨﻮع‪ ،‬آﻳﺎﺗﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﺎزل ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﭘﻴﺮوزي‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺮ ﺟﺒﻬﻪﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮﻳﺪ ﻣﻲدادﻧﺪ‪:‬‬

‫ﲔ * ﹺﺇﻧ‪ ‬ﻬ ‪‬ﻢ ﹶﻟ ‪‬ﻬ ‪‬ﻢ ﺍﹾﻟﻤ‪‬ﻨﺼ‪‬ﻮﺭ‪‬ﻭ ﹶﻥ * ‪‬ﻭﹺﺇﻥﱠ ﺟ‪‬ﻨ ‪‬ﺪﻧ‪‬ﺎ ﹶﻟ ‪‬ﻬ ‪‬ﻢ‬ ‫ﺖ ﹶﻛ ‪‬ﻠ ‪‬ﻤ‪‬ﺘﻨ‪‬ﺎ ‪‬ﻟ ‪‬ﻌﺒ‪‬ﺎ ‪‬ﺩﻧ‪‬ﺎ ﺍﹾﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﺮ ‪‬ﺳ ‪‬ﻠ ‪‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭﹶﻟﻘﹶ ‪‬ﺪ ‪‬ﺳ‪‬ﺒ ﹶﻘ ‪‬‬ ‫ﺠﻠﹸﻮ ﹶﻥ‬ ‫ﺴ‪‬ﺘ ‪‬ﻌ ﹺ‬ ‫ﺼﺮ‪‬ﻭ ﹶﻥ * ﹶﺃ ﹶﻓﹺﺒ ‪‬ﻌﺬﹶﺍﹺﺑﻨ‪‬ﺎ ‪‬ﻳ ‪‬‬ ‫ﻑ ‪‬ﻳ ‪‬ﺒ ‪‬‬ ‫ﺴ ‪‬ﻮ ‪‬‬ ‫ﺼ ‪‬ﺮ ‪‬ﻫ ‪‬ﻢ ﹶﻓ ‪‬‬ ‫ﲔ * ‪‬ﻭﹶﺃ‪‬ﺑ ‪‬‬ ‫ﺍﹾﻟﻐ‪‬ﺎ‪‬ﻟﺒ‪‬ﻮ ﹶﻥ * ﹶﻓ‪‬ﺘ ‪‬ﻮﻝﱠ ‪‬ﻋ ‪‬ﻨ ‪‬ﻬ ‪‬ﻢ ‪‬ﺣﺘ‪‬ﻰ ‪‬ﺣ ﹴ‬ ‫ﺡ ﺍﹾﻟﻤ‪‬ﻨ ﹶﺬﺭﹺﻳ ‪‬ﻦ﴾‪.1‬‬ ‫ﺻﺒ‪‬ﺎ ‪‬‬ ‫* ﹶﻓﹺﺈﺫﹶﺍ ‪‬ﻧ ‪‬ﺰ ﹶﻝ ﹺﺑﺴ‪‬ﺎ ‪‬ﺣ‪‬ﺘ ﹺﻬ ‪‬ﻢ ﹶﻓﺴ‪‬ﺎﺀ ‪‬‬ ‫»ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺎ از دﻳﺮﺑﺎز ﺑﻨﺪﮔﺎن و ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎﻧﻤﺎن ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ؛ آﻧﺎن ﻗﻄﻌﺎً‬ ‫ﭘﻴﺮوز ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮدﻳﺪ؛ و ﻟﺸﻜﺮﻳﺎن ﻣﺎ ﺣﺘﻤﺎً ﭼﻴﺮه ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻨﻚ‪ ،‬ﺗﺎ‬ ‫ﻣﺪﺗﻲ از اﻳﻨﺎن ﭼﺸﻢ ﺑﺮدار! و ﭼﺸﻤﺎن را ﺑﻴﻨﺎ ﮔﺮدان؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﻴﻨﺎ‬ ‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ! آﻳﺎ ﺑﺮاي ﻋﺬاب ﻣﺎ ﺷﺘﺎبزدﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؟! آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺤﻴﻂ‬ ‫زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ آﻧﺎن ﻓﺮود آﻳﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺪ ﺑﺎﻣﺪادي ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ اﻧﺬار ﺷﻮﻧﺪﮔﺎن!!«‬ ‫ﺠ ‪‬ﻤ ‪‬ﻊ ‪‬ﻭ‪‬ﻳ ‪‬ﻮﻟﱡﻮ ﹶﻥ ﺍﻟﺪ‪‬ﺑ ‪‬ﺮ﴾‪.2‬‬ ‫﴿ ‪‬ﺳ‪‬ﻴ ‪‬ﻬ ‪‬ﺰ ‪‬ﻡ ﺍﹾﻟ ‪‬‬ ‫»اﻳﻦ ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻤﻲﻛﺸﺪ ﻛﻪ درﻫﻢ ﺷﻜﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﭘﺎي ﺑﻪ ﻓﺮار‬ ‫ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ!«‬

‫ﻚ ‪‬ﻣ ‪‬ﻬﺰ‪‬ﻭ ‪‬ﻡ ﻣ‪ ‬ﻦ ﺍﹾﻟﹶﺄ ‪‬ﺣﺰ‪‬ﺍﺏ﴾‪.٣‬‬ ‫﴿ﺟ‪‬ﻨ ‪‬ﺪ ﻣ‪‬ﺎ ‪‬ﻫﻨ‪‬ﺎ‪‬ﻟ ‪‬‬

‫»ﻟﺸﻜﺮﻳﺎﻧﻲ اﻧﺪﻛﻨﺪ ﻛﻪ دﺳﺘﻪﺟﺎت ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺧﻮردهاي ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ!«‬ ‫در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ آﻳﻪ ﺷﺮﻳﻔﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪:‬‬ ‫ﺴ‪‬ﻨ ﹰﺔ ‪‬ﻭﹶﻟﹶﺄ ‪‬ﺟ ‪‬ﺮ ﺍﻵ ‪‬ﺧ ‪‬ﺮ ‪‬ﺓ‬ ‫﴿ﻭ‪‬ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻳ ‪‬ﻦ ﻫ‪‬ﺎ ‪‬ﺟﺮ‪‬ﻭﹾﺍ ﻓ‪‬ﻲ ﺍﻟﻠﹼ ‪‬ﻪ ﻣ‪‬ﻦ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌ ‪‬ﺪ ﻣ‪‬ﺎ ﹸﻇ ‪‬ﻠﻤ‪‬ﻮﹾﺍ ﹶﻟ‪‬ﻨ‪‬ﺒﻮ‪‬ﺋﹶﻨ‪ ‬ﻬ ‪‬ﻢ ﻓ‪‬ﻲ ﺍﻟﺪ‪‬ﻧﻴ‪‬ﺎ ‪‬ﺣ ‪‬‬

‫ﹶﺃ ﹾﻛ‪‬ﺒ ‪‬ﺮ ﹶﻟ ‪‬ﻮ ﻛﹶﺎﻧ‪‬ﻮﹾﺍ ‪‬ﻳ ‪‬ﻌ ﹶﻠﻤ‪‬ﻮﻥﹶ﴾‪.٤‬‬

‫»آن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در راه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﺳﺘﻢ ﺑﺴﻴﺎر‬ ‫دﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻫﻤﻴﻦ دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺟﺎي و ﻣﺄواي ﻧﻴﻜﻮﻳﻲ ﺗﺪارك‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬و اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺎداش آﺧﺮت ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ؛ اي ﻛﺎش ﻣﻲﻓﻬﻤﻴﺪﻧﺪ!«‬ ‫‪ -1‬ﺳﻮره ﺻﺎﻓّﺎت‪ ،‬آﻳﺎت ‪.177 ،171‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره ﻗﻤﺮ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.45‬‬ ‫‪ -3‬ﺳﻮره ﺻﺎد‪ ،‬آﻳﻪ ‪.11‬‬ ‫‪ -4‬ﺳﻮره ﻧﺤﻞ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.41‬‬

‫‪278‬‬ ‫درﺑﺎرة داﺳﺘﺎن ﻳﻮﺳﻒ از آن ﺣﻀﺮت ﺳﺆال ﻛﺮدﻧﺪ؛ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻴﺰ در ﺧﻼل‬ ‫اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫ﲔ﴾‪.١‬‬ ‫ﺕ ﻟﱢﻠﺴ‪‬ﺎ‪‬ﺋ ‪‬ﻠ ‪‬‬ ‫ﻒ ‪‬ﻭﹺﺇ ‪‬ﺧ ‪‬ﻮ‪‬ﺗ ‪‬ﻪ ﺁﻳ‪‬ﺎ ‪‬‬ ‫﴿ﻟﱠ ﹶﻘ ‪‬ﺪ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ ﻓ‪‬ﻲ ﻳ‪‬ﻮ ‪‬ﺳ ‪‬‬

‫»در ﻣﺎﺟﺮاي ﻳﻮﺳﻒ و ﺑﺮادراﻧﺶ آﻳﺎت و ﺣﻜﻤﺖﻫﺎي ﻓﺮاوان ﺑﺮاي‬ ‫ﭘﺮﺳﺸﮕﺮان ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ!«‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻫﻞ ﻣﻜﻪ‪ ،‬ﺳﺆال ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺎﺟﺮاي ﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮادران ﻳﻮﺳﻒ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎﻳﺸﺎن ﻧﻘﺶ ﺑﺮ آب ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻀﺮت‬ ‫ﻳﻮﺳﻒ ‪-‬ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‪ -‬از ﺳﺮ ﺗﺴﻠﻴﻢ درآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻫﻞ ﻣﻜﻪ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻌﻴﺘﻲ ﺗﻠﺦ و‬ ‫دﺷﻮار ﺑﺮ ﺳﺮ راﻫﺸﺎن ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ!‬ ‫در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﻗﻮام ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﭘﻴﺸﻴﻦ اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮده‪:‬‬ ‫ﺿﻨ‪‬ﺎ ﺃﹶ ‪‬ﻭ ﹶﻟ‪‬ﺘﻌ‪‬ﻮ ‪‬ﺩﻥﱠ ﻓ‪‬ﻲ ‪‬ﻣﻠﱠ‪‬ﺘﻨ‪‬ﺎ ﹶﻓﹶﺄ ‪‬ﻭﺣ‪‬ﻰ ﹺﺇﹶﻟ ‪‬ﻴ ﹺﻬ ‪‬ﻢ‬ ‫ﺨ ﹺﺮ ‪‬ﺟﻨ‪‬ـﻜﹸﻢ ﻣ‪ ‬ﻦ ﹶﺃ ‪‬ﺭ ‪‬‬ ‫﴿ ‪‬ﻭﻗﹶﺎ ﹶﻝ ﺍﻟﱠﺬ‪‬ﻳ ‪‬ﻦ ﹶﻛ ﹶﻔﺮ‪‬ﻭﹾﺍ ‪‬ﻟ ‪‬ﺮ ‪‬ﺳ ‪‬ﻠ ﹺﻬ ‪‬ﻢ ﹶﻟ‪‬ﻨ ‪‬‬ ‫ﻑ ‪‬ﻣﻘﹶﺎﻣ‪‬ﻲ‬ ‫ﻚ ‪‬ﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﻦ ﺧ‪‬ﺎ ‪‬‬ ‫ﺽ ﻣ‪‬ﻦ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌ ‪‬ﺪ ‪‬ﻫ ‪‬ﻢ ﹶﺫ‪‬ﻟ ‪‬‬ ‫ﺴ ‪‬ﻜ‪‬ﻨﻨ‪‬ـ ﹸﻜ ‪‬ﻢ ﺍ َﻷ ‪‬ﺭ ‪‬‬ ‫ﲔ * ‪‬ﻭﹶﻟ‪‬ﻨ ‪‬‬ ‫‪‬ﺭﺑ‪ ‬ﻬ ‪‬ﻢ ﹶﻟ‪‬ﻨ ‪‬ﻬ ‪‬ﻠ ﹶﻜﻦ‪ ‬ﺍﻟﻈﱠﺎ‪‬ﻟ ‪‬ﻤ ‪‬‬

‫ﻑ ‪‬ﻭﻋ‪‬ﻴﺪ‪.٢﴾‬‬ ‫‪‬ﻭﺧ‪‬ﺎ ‪‬‬

‫»و ﮔﻔﺘﻨﺪ آﻧﺎن ﻛﻪ ﻛﻔﺮ ورزﻳﺪﻧﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن‪ :‬ﺷﻤﺎ را از ﺷﻬﺮ و‬ ‫دﻳﺎرﻣﺎن ﺑﻴﺮون ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ؛ ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﻛﻴﺶ و آﺋﻴﻦ ﻣﺎ ﺑﺎزﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ! ﺧﺪاي‬ ‫اﻳﺸﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آﻧﺎن وﺣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ ﻣﺎ ﺳﺘﮕﺮان را ﺑﻪ ﻫﻼﻛﺖ ﺧﻮاﻫﻴﻢ رﺳﺎﻧﻴﺪ؛‬ ‫و ﺷﻤﺎ را ﭘﺲ از آﻧﺎن در ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﺳﻜﺎن ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد؛ اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻤﻪ ﺑﺮاي‬ ‫آن ﻛﺴﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در دل ﺧﻮف و ﺧﺸﻴﺖ ﻣﺮا داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و از‬ ‫وﻋﻴﺪ و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻦ ﺗﺮﺳﺎن ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ!«‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره ﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬آﻳﻪ ‪.7‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻮره اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬آﻳﺎت ‪.14-13‬‬

‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ آﺗﺶ ﺟﻨﮓ ﻣﻴﺎن اﻳﺮان و روم ﺷﻌﻠﻪ ﻛﺸﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻛﺎﻓﺮان دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﭘﻴﺮوز ﮔﺮدﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﺸﺮك ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬ ‫روﻣﻴﺎن ﭘﻴﺮوز ﮔﺮدﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﻛﻪ روﻣﻴﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و رﺳﻮل و وﺣﻲ اﻟﻬﻲ و ﻛﺘﺎب آﺳﻤﺎﻧﻲ‬ ‫و ﺳﺮاي آﺧﺮت اﻳﻤﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻋﻤﻼً اﻳﺮان ﺑﺮ روم ﭘﻴﺮوز ﺷﺪه و ﺑﺮﻧﺪة‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬در آن ﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻧﻮﻳﺪ ﭘﻴﺮوزي روﻣﻴﺎن ﺑﺮ اﻳﺮاﻧﻴﺎن را در ﻃﻮل‬ ‫ﭼﻨﺪ ﺳﺎل آﻳﻨﺪه )ﺣﺪاﻛﺜﺮ ‪ 9‬ﺳﺎل( ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن داد‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻳﻚ ﺑﺸﺎرت اﻛﺘﻔﺎ ﻧﻜﺮد؛‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻚ ﺑﺸﺎرت ﺻﺮﻳﺢ دﻳﮕﺮ را ﻧﻴﺰ آورد ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻲ از اﻣﺪاد ﻏﻴﺒﻲ اﻟﻬﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬ ‫اﻫﻞ اﻳﻤﺎن ﺑﻮد‪:‬‬ ‫ﺼ ‪‬ﺮ‬ ‫ﺼ ﹺﺮ ﺍﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ﻳ‪‬ﻨ ‪‬‬ ‫ﺡ ﺍﹾﻟ ‪‬ﻤ ‪‬ﺆ ‪‬ﻣﻨ‪‬ﻮ ﹶﻥ * ﹺﺑ‪‬ﻨ ‪‬‬ ‫ﲔ ‪‬ﻟﻠﱠ ‪‬ﻪ ﺍﹾﻟﹶﺄ ‪‬ﻣ ‪‬ﺮ ﻣ‪‬ﻦ ﹶﻗ ‪‬ﺒﻞﹸ ‪‬ﻭﻣ‪‬ﻦ ‪‬ﺑ ‪‬ﻌ ‪‬ﺪ ‪‬ﻭ‪‬ﻳ ‪‬ﻮ ‪‬ﻣ‪‬ﺌ ‪‬ﺬ ‪‬ﻳ ﹾﻔ ‪‬ﺮ ‪‬‬ ‫ﻀ ﹺﻊ ‪‬ﺳﹺﻨ ‪‬‬ ‫﴿ﻓ‪‬ﻲ ﹺﺑ ‪‬‬ ‫ﻣ‪‬ﻦ ‪‬ﻳﺸ‪‬ﺎﺀُ﴾‪.١‬‬

‫»و آن روز‪ ،‬اﻫﻞ اﻳﻤﺎن ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ ﺑﺎ اﻣﺪاد ﭘﻴﺮوزﮔﺮاﻧﻪ اﻟﻬﻲ‪«.‬‬ ‫ﺷﺨﺺ رﺳﻮلاﷲ ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻫﺮازﮔﺎه‪ ،‬ﻧﻈﻴﺮ اﻳﻦ ﺑﺸﺎرتﻫﺎ و‬ ‫ﻧﻮﻳﺪﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ازدﺣﺎم ﻣﺮدﻣﺎن در‬ ‫ﺑﺎزار ﻋﻜّﺎظ و ﺑﺎزار ‪‬ﻣﺠ‪‬ﻨﻪ و ﺑﺎزار ذياﻟﻤ‪‬ﺠﺎز ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺒﻠﻴﻎ اﺳﻼم ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻮﻳﺪ ﻧﻤﻲدادﻧﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺻﺮاﺣﺖ‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫)ﻳﺎ ﺃﻳﻬﺎﺍﻟﻨﺎﺱ‪ ،‬ﻗﻮﻟﻮﺍ ﻻ ﺍﻟﻪ ﺍﻻ ﺍﷲ‪ ،‬ﺗﻔﻠﺤﻮﺍ ﻭﲤﻠﮑﻮﺍ ﺑﻪ ﺍﻟﻌﺮﺏ‪ ،‬ﻭﺗﺪﻳﻦ ﻟﮑﻢ ‪‬ﺎ ﺍﻟﻌﺠﻢ‪،‬‬

‫ﻓﺎﺫﺍ ﻣﺘﻢ ﮐﻨﺘﻢ ﻣﻠﻮﮐﹰﺎ ﰲ ﺍﳉﻨﺔ(‪.٢‬‬

‫»ﻫﺎن اي ﻣﺮدم! ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻻاﻟﻪاﻻاﷲ‪ ،‬ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﻳﺪ و ﺑﺮ ﻫﻤﻪ اﻗﻮام ﻋﺮب‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬و ﻫﻤﻪ اﻗﻮام ﻋﺠﻢ ﺳﺮ در ﺧﻂ ﻓﺮﻣﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﻨﻬﻨﺪ؛‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ از دﻧﻴﺎ رﻓﺘﻴﺪ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮﻳﻦ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﻮد‪«.‬‬

‫‪ -1‬ﺳﻮره روم‪ ،‬اﻳﺎت ‪.5-4‬‬ ‫‪ -2‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.261‬‬

‫‪280‬‬ ‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬را ﺑﻪ ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦرﺑﻴﻌﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺎل و ﻣﻨﺎل و ﺟﺎه و ﻣﻘﺎم دﻧﻴﺎ ﺑﺎ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻨﺎي دادوﺳﺘﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﻼﺣﻈﻪ‬ ‫ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬و دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﻋﺘﺒﻪ از ﭘﺎﺳﺦ آن ﺣﻀﺮت ﭼﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻲ ﻛﺮد‪ ،‬و ﭼﮕﻮﻧﻪ آﻳﻨﺪة‬ ‫درﺧﺸﺎن دﻋﻮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﮔﺮاﻣﻲ اﺳﻼم را از ﻧﺤﻮة ﭘﺎﺳﺦ اﻳﺸﺎن ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ ﺣﻀﺮت رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ آﺧﺮﻳﻦ ﻫﻴﺄت ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ‬ ‫ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﻛﻪ ﻧﺰد اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﻣﺤﺘﻮاﻳﻲ ﻧﻈﻴﺮ اﻳﻦ داﺷﺖ؛ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﻣﻦ از اﻳﻦ ﻗﻮم ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﻴﺎورﻧﺪ ﺗﺎ در ﭘﺮﺗﻮ آن ﻫﻤﺔ ﻗﻮم‬ ‫ﻋﺮب ﺳﺮ در ﺧﻂ ﻓﺮﻣﺎﻧﺸﺎن ﻧﻬﻨﺪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻫﻤﺔ اﻗﻮام ﻋﺠﻢ ﮔﺮدﻧﺪ!‬ ‫ﺧﺒ‪‬ﺎب ﺑﻦ اَر‪‬ت‪ ‬ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬رﻓﺘﻢ‪ .‬اﻳﺸﺎن ﺑ‪‬ﺮد ﻳﻤﺎﻧﻲ‬ ‫َ‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ را زﻳﺮ ﺳﺮ ﻧﻬﺎده ﺑﻮدﻧﺪ و در ﺳﺎﻳﺔ ﻛﻌﺒﻪ آرﻣﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در آن اﻳﺎم‪ ،‬ﻣﺎ از‬ ‫ﻣﺸﺮﻛﺎن ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎي ﺳﺨﺖ ﻣﻲدﻳﺪﻳﻢ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬دﻋﺎ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ و از ﺧﺪا‬ ‫ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ؟! آن ﺣﻀﺮت ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭼﻬﺮة اﻳﺸﺎن ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫)ﻟﻘﺪ ﮐﺎﻥ ﻣﻦ ﻗﺒﻠﮑﻢ ﻟﻴﻤﺸﻂ ﲟﺸﺎﻁ ﺍﳊﺪﻳﺪ ﻣﺎ ﺩﻭﻥ ﻋﻈﺎﻣﻪ ﻣﻦ ﳊﻢ ﻭ ﻋﺼﺐ؛ ﻣﺎ ﻳﺼﺮﻓﻪ‬

‫ﺫﻟﮏ ﻋﻦ ﺩﻳﻨﻪ! ﻭﻟﻴﺘﻤﻦ ﺍﷲ ﻫﺬﺍ ﺍﻷﻣﺮ ﺣﱴ ﻳﺴﲑ ﺍﻟﺮﺍﮐﺐ ﻣﻦ ﺻﻨﻌﺎﺀ ﺇﱃ ﺣﻀﺮﻣﻮﺕ‪ ،‬ﻣﺎ‬ ‫ﳜﺎﻑ ﺇﻻ ﺍﷲ(‪.‬‬

‫»ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﺷﻤﺎ را ﺑﺎ ﺷﺎﻧﻪﻫﺎي آﻫﻨﻴﻦ ﮔﻮﺷﺖ و رگ و ﭘﻲ اﻳﺸﺎن را از روي‬ ‫اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎﻳﺸﺎن ﻣﻲﺗﺮاﺷﻴﺪﻧﺪ اﻣ‪‬ﺎ از دﻳﻨﺸﺎن ﺑﺮﻧﻤﻲﮔﺸﺘﻨﺪ! ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮد‪ ،‬اﻳﻦ‬ ‫اﻣﺮ را ﺑﻪ ﺗﻤﺎم و ﻛﻤﺎل ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎﻧﻲ‬ ‫ﺳﻮار ﺑﺮ ﻣﺮﻛﺐ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﻴﺎن ﺻﻨﻌﺎ ﺗﺎ ﺣﻀﺮﻣﻮت را ﻃﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و در اﺛﻨﺎي اﻳﻦ‬ ‫راه ﻃﻮﻻﻧﻲ و ﻣﺨﻮف‪ ،‬ﺑﺠﺰ از ﺧﺪا از ﻫﻴﭻﻛﺲ و ﻫﻴﭻﭼﻴﺰ ﻧﺘﺮﺳﺪ!«‬

‫راوي ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ‪ :‬و ﻧﻴﺰ از ﮔﺮگ ﺑﺮاي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﺶ! ‪ .1‬ﺑﻪ رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ‪ ،‬آن ﺣﻀﺮت‬ ‫در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﻛﻼم ﻣﺒﺎرﻛﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪) :‬ﻭﻟﮑﻨﮑﻢ ﺗﺴﺘﻌﺠﻠﻮﻥ(! وﻟﻴﻜﻦ ﺷﻤﺎ ﺷﺘﺎبزدﮔﻲ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ!‬

‫‪2‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﮋدهﻫﺎ و ﺑﺸﺎرتﻫﺎ‪ ،‬ﭘﻨﻬﺎن و ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ و ﺳﺮي ﻧﻴﺰ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬آﺷﻜﺎر و ﻓﺎش و‬ ‫ﺑﻲﭘﺮده ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﻛﺎﻓﺮان ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﺑﺸﺎرﺗﻬﺎ را ﻣﻲﺷﻨﻴﺪهاﻧﺪ و در ﺟﺮﻳﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻮدهاﻧﺪ؛‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از آﻧﻬﺎ ﺧﺒﺮدار ﻣﻲﺷﺪهاﻧﺪ ﺣﺘﻲ ﻛﺎر ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ‬ ‫اﺳﻮدﺑﻦ ﻣ ّﻄﻠﺐ و رﻓﻘﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬را‬ ‫ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﺷﺎرات ﮔﻮﺷﺔ ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﺗﻤﺴﺨﺮ و اﺳﺘﻬﺰا ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﻳﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺟﻬﺎن ﻛﻪ وارﺛﺎن ﺧﺴﺮوان اﻳﺮان و ﻗﻴﺼﺮان روماﻧﺪ‪ ،‬از راه‬ ‫رﺳﻴﺪﻧﺪ!! آﻧﮕﺎه ﺳﻮت ﻣﻲﻛﺸﻴﺪﻧﺪ و دﺳﺖ ﻣﻲزدﻧﺪ‪.3‬‬ ‫در ﭘﺮﺗﻮ اﻳﻦ ﺑﺸﺎرتﻫﺎ و ﻣﮋدهﻫﺎي ﻛﺎرﺳﺎز‪ ،‬در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ آﻳﻨﺪهاي درﺧﺸﺎن و‬ ‫ﺑﺎﺷﻜﻮه در ﻫﻤﻴﻦ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ دﻧﻴﺎ‪ ،‬و در ﻛﻨﺎر آن‪ ،‬اﻣﻴﺪواري راﺳﺘﻴﻦ و ﻋﻤﻴﻖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﭘﺎﻳﺎن ﺧﻮش زﻧﺪﮔﻲ در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن و رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻓﻮز اﺑﺪي و ﻛﺎﻣﻴﺎﺑﻲ و ﻛﺎﻣﺮاﻧﻲ در‬ ‫ﺑﻬﺸﺖ؛ ﺻﺤﺎﺑﻪ رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﺮاﺳﺘﻲ و ﺑﻪ روﺷﻨﻲ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ و‬ ‫درﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ آن ﻓﺸﺎرﻫﺎ و ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎ و آزارﻫﺎ ﻛﻪ از ﻫﺮ ﺳﻮي ﺑﻪ آﻧﺎن ﻫﺠﻮم‬ ‫ﻣﻲآورﻧﺪ‪ ،‬و آن ﻣﺼﺎﺋﺐ و ﻣﺼﺎﻋﺒﻲ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ آﻧﺎن را از ﻫﺮ ﻃﺮف درﺑﺮﻣﻲﮔﺮﻓﺖ؛‬ ‫ﻟﻜّﺔ اﺑﺮي ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﻪ ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از دﻗﺎﻳﻘﻲ ﭼﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎرهﭘﺎره و ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻣﻲﮔﺮدد؛‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ ﻋﺮﺑﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺳﺤﺎﺑﺔ ﺻﻴﻒ ﻋﻦ ﻗﻠﻴﻞ ﺗﻘﺸّﻊ!«‬

‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.543‬‬ ‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪.510 ،1‬‬ ‫‪ -3‬اﻟﺴﻴﺮة اﻟﺤﻠﺒﻴﺔ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.512-511‬‬

‫‪282‬‬ ‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﺣﻀﺮت رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ روح و روان‬ ‫ﻳﺎران ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺎ ﻧﻮادر ﻧﻔﻴﺲ اﻳﻤﺎن ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺟﺎن اﻫﻞ اﻳﻤﺎن را ﺑﺎ ﺗﻌﻠﻴﻢ‬ ‫ﺣﻜﻤﺖ و ﻗﺮآن ﺗﺰﻛﻴﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ دﻗﺖ و ﻋﻤﻖ ﻫﺮﭼﻪ ﺗﻤﺎﻣﺘﺮ ﺑﻪ ﺗﺮﺑﻴﺖ آﻧﺎن‬ ‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎﻧﻬﺎي اﻳﺸﺎن را‪ ،‬ﻣﻨﺰل ﺑﻪ ﻣﻨﺰل‪ ،‬در راﺳﺘﺎي اﻋﺘﻼل روح‪ ،‬و ﭘﺎﻛﻲ ﻗﻠﺐ‪،‬‬ ‫و ﺧﻮﺷﺨﻮﻳﻲ‪ ،‬و آزادﮔﻲ‪ ،‬و رﻫﺎﻳﻲ از ﺳﻴﻄﺮة ﻣﺎدﻳﺎت‪ ،‬و ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻬﻮات‪ ،‬و‬ ‫ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﺧﺪاي زﻣﻴﻦ و آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ؛ و آﺗﺶ درون ﺳﻴﻨﺔ آﻧﺎن را ﻫﻤﻮاره‬ ‫ﺷﻌﻠﻪور ﻧﮕﺎه ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ؛ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬آﻧﺎن را از ﺗﺎرﻳﻜﻲﻫﺎ ﺑﻪ روﺷﻨﺎﻳﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ‬ ‫ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻨﺪ؛ و آﻧﺎن را واﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ آزار و ﺷﻜﻨﺠﺔ ﻣﺸﺮﻛﺎن ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ‬ ‫ﺑﻮرزﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ زﻳﺒﺎﻳﻲ از ﺧﻄﺎ و اﺷﺘﺒﺎه آﻧﺎن درﮔﺬرﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻮاﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ ﺧﻮﻳﺶ را‬ ‫ﻣﻘﻬﻮر ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻮدﻛﻪ ﻳﺎران آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬ﻫﻤﻮاره در دﻳﻦ راﺳﺦﺗﺮ‪ ،‬و از ﺷﻬﻮات‬ ‫دورﺗﺮ‪ ،‬و درﺟﻬﺖ ﻛﺴﺐ ﺧﺸﻨﻮدي ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﻌﺎلﺗﺮ‪ ،‬و در ﻫﻮاي ﺑﻬﺸﺖ ﻣﺸﺘﺎقﺗﺮ‪ ،‬و‬ ‫در ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺣﺮﻳﺺﺗﺮ‪ ،‬و در اﻣﺮ دﻳﻦ ﻓﻘﻴﻪﺗﺮ‪ ،‬و در ﺳﻠﻮك ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ‬ ‫ﻋﺎرفﺗﺮ و وارﺳﺘﻪﺗﺮ‪ ،‬و ﺑﺮ ﻋﻮاﻃﻒ و اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي دروﻧﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﭼﻴﺮهﺗﺮ و ﻏﺎﻟﺐﺗﺮ‪ ،‬و‬ ‫ﺑﺮ اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻫﻴﺠﺎﻧﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺴﻠﻂﺗﺮ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ و آراﻣﺶ و وﻗﺎر ﻣﻘﻴﺪﺗﺮ‬ ‫ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ‬ ‫ﮔﺴﺘﺮش دﻋﻮت اﺳﻼم در ﺑﻴﺮون ﻣﻜّﻪ‬ ‫ﺭﺳﻮﻝ ﺍﮐﺮﻡ ‪-‬ﺻﻠﻰ ﺍﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ‪ -‬ﺩﺭ ﻃﺎﺋﻒ‬ ‫در ﻣﺎه ﺷﻮ‪‬ال ﺳﺎل دﻫﻢ ﺑﻌﺜﺖ )ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ اواﺧﺮ ﻣﺎه ﻳﺎ اواﺋﻞ ژوﺋﻦ ﺳﺎل ‪619‬‬ ‫ﻣﻴﻼدي( ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﻃﺎﺋﻒ ﻋﺰﻳﻤﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺷﻬﺮ‬ ‫ﻃﺎﺋﻒ از ﺷﻬﺮ ﻣﻜّﻪ ﺣﺪود ‪ 60‬ﻣﻴﻞ اﺳﺖ‪ .‬آن ﺣﻀﺮت اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻃﻮﻻﻧﻲ را‪ ،‬رﻓﺖ و‬ ‫ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺎي ﭘﻴﺎده ﻃﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﺑﺮدة آزاد ﺷﺪة اﻳﺸﺎن زﻳﺪﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ‬ ‫ﻫﻤﺮاه اﻳﺸﺎن ﺑﻮد‪ .‬در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺴﻴﺮ‪ ،‬در ﻣﻴﺎن راه‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﻛﻪ ﻣﻲﮔﺬﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را‬ ‫ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ‪ ،‬ﺣﺘّﻲ ﻳﻜﻲ از آن ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻧﻴﺰ دﻋﻮت آن ﺣﻀﺮت را‬ ‫اﺟﺎﺑﺖ ﻧﻜﺮد‪.‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻃﺎﺋﻒ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰد ﺳﻪ ﺑﺮادر ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻲ از ﺳﺮان ﺛﻘﻴﻒ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬رﻓﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻋﺒﺪﻳﺎﻟﻴﻞ؛ ﻣﺴﻌﻮد؛ و ﺣﺒﻴﺐ‪ ،‬ﭘﺴﺮان ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﻴﺮ ﺛﻘﻔﻲ‪ .‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و آﻧﺎن را‬ ‫ﺑﺴﻮي ﺧﺪا دﻋﻮت ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻳﺎري اﺳﻼم ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از آﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﺪا‬ ‫ﺗﻮ را ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺮدة ﺧﺎﻧﺔ ﻛﻌﺒﻪ را ﭘﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ! دﻳﮕﺮي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪا ﻛﺴﻲ را‬ ‫ﻏﻴﺮ از ﺗﻮ ﭘﻴﺪا ﻧﻜﺮد؟! ﺳﻮﻣﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺨﺪا‪ ،‬ﻣﻦ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻢ‪ .‬اﮔﺮ‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎدة ﺧﺪا ﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ﺷﺄن ﺗﻮ اﺟﻞّ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺨﻮاﻫﻢ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻫﻢ ﺳﺨﻦ ﺑﺸﻮم؛ و‬ ‫اﮔﺮ دروغ ﺑﺮ ﺧﺪا ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ﺳﺰاوار ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻢ! رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬از ﻧﺰد آﻧﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬ ‫)ﺇﺫ ﻓﻌﻠﺘﻢ ﻣﺎ ﻓﻌﻠﺘﻢ ﻓﺎﮐﺘﻤﻮﺍ ﻋﻨ‪‬ﻲ(‬ ‫»ﺣﺎل ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﻣﻦ رﻓﺘﺎر ﻛﺮدﻳﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﻛﻢ اﻳﻦ راز را ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ ﻣﻦ و‬ ‫ﺧﻮدﺗﺎن ﻧﮕﺎه دارﻳﺪ!«‬

‫‪284‬‬ ‫ﺣﻀﺮت رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ده روز در ﻣﻴﺎن اﻫﻞ ﻃﺎﺋﻒ ﺑﻪ ﺳﺮ‬ ‫ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﺷﺮاف ﻃﺎﺋﻒ را ﻓﺮوﮔﺬار ﻧﻜﺮدﻧﺪ؛ ﻧﺰد ﻳﻜﺎﻳﻚ آﻧﺎن رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ آﻧﺎن‬ ‫ﺻﺤﺒﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﻳﻚ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎ ﺧﺎرج ﺷﻮ! و اراذل و اوﺑﺎش را‬ ‫ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ آزار اﻳﺸﺎن واداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ از ﻃﺎﺋﻒ‬ ‫ﺧﺎرج ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اراذل و اوﺑﺎش ﻃﺎﺋﻒ آن ﺣﻀﺮت را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﻳﺸﺎن را‬ ‫دﺷﻨﺎم ﻣﻲدادﻧﺪ و ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﺸﺎن ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲزدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ اﻧﺒﻮﻫﻲ از ﻣﺮدم ﻃﺎﺋﻒ در‬ ‫اﻃﺮاف آن ﺣﻀﺮت ﮔﺮدآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬و در دو ﺳﻮي اﻳﺸﺎن ﺻﻒ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﻴﺎﭘﻲ ﺑﺴﻮي‬ ‫اﻳﺸﺎن ﺳﻨﮓ ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎن اﺑﻠﻬﺎﻧﻪ اﻳﺸﺎن را آزار ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬آﻧﻘﺪر ﺑﺮ ﻣ‪‬ﭻ‬ ‫ﭘﺎﻫﺎي آن ﺣﻀﺮت ﺳﻨﮓ زدﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻌﻠﻴﻦ آن ﺣﻀﺮت ﻣﺎﻻﻣﺎل ﺧﻮن ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬زﻳﺪﺑﻦ‬ ‫ﺣﺎرﺛﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺳﭙﺮ ﺑﻼي آن ﺣﻀﺮت ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬و ﺿﺮﺑﺎت ﺳﻨﮕﻬﺎ را ﺑﻪ ﺟﺎن‬ ‫ﻣﻲﺧﺮﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﭼﻨﺪ ﺟﺎي ﺳﺮ او ﺷﻜﺎف ﺑﺮداﺷﺖ‪ .‬اراذل و اوﺑﺎش ﺑﺮ ﺳﺮ آن‬ ‫ﺣﻀﺮت رﻳﺨﺘﻨﺪ و ﻫﻤﭽﻨﺎن اﻳﺸﺎن را ﻣﻲزدﻧﺪ و ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ آن دو را ﺑﻪ ﺑﺎﻏﻲ‬ ‫ﻛﻪ از آنِ ﻋﺘﺒﻪ و ﺷﻴﺒﻪ ﭘﺴﺮان رﺑﻴﻌﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺳﻪ ﻣﻴﻞ ﺑﺎ ﻃﺎﺋﻒ ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺖ رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ ﺑﻪ آن ﺑﺎغ درآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن از آن دو دﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﺳﻮي درﺧﺖ اﻧﮕﻮري در ﻛﻨﺎر ﺑﺎغ آﻣﺪﻧﺪ و زﻳﺮ‬ ‫ﺳﺎﻳﺔ آن ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ دﻳﻮار ﺗﻜﻴﻪ دادﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ آرام ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ و ﻗﺪري آﺳﻮده ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬آن‬ ‫دﻋﺎي ﻣﺸﻬﻮر را ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﺑﺮ ﻗﻠﺐ ﻣﺒﺎرك آن ﺣﻀﺮت‪،‬‬ ‫و ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺷﺪت ﺗﺄﺛّﺮ و ﺗﺄﺳﻒ و اﻓﺴﺮدﮔﻲ آن ﺣﻀﺮت اﺳﺖ‪ ،‬از آن ﺑﺎﺑﺖ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﻳﻚ‬ ‫ﺗﻦ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎورده ﺑﻮد‪:‬‬ ‫)ﺍﻟﻠﻬﻢ ﺇﻟﻴﮏ ﺃﺷﮑﻮ ﺿﻌﻒ ﻗﻮﰐ‪ ،‬ﻭﻗﻠﺔ ﺣﻴﻠﱵ‪ ،‬ﻭﻫﻮﺍﱐ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻨﺎﺱ‪ ،‬ﻳﺎ ﺃﺭﺣﻢ ﺍﻟﺮﺍﲪﲔ‪.‬‬

‫ﺃﻧﺖ ﺭﺏ ﺍﳌﺴﺘﻀﻌﻔﲔ‪ ،‬ﻭﺃﻧﺖ ﺭﰊ‪ .‬ﺇﱃ ﻣﻦ ﺗﮑﻠﲏ؟ ﺇﱃ ﺑﻌﻴﺪ ﻳﺘﺠﻬﻤﲏ؟ ﺃﻡ ﺇﱃ ﻋﺪﻭ ﻣﻠﮑﺘﻪ‬

‫ﺃﻣﺮﻱ؟ ﺇﻥ ﱂ ﻳﮑﻦ ﺑﮏ ﻋﻠﻲ ﻏﻀﺐ ﻓﻼ ﺃﺑﺎﱄ‪ ،‬ﻭﻟﮑﻦ ﻋﺎﻓﻴﺘﮏ ﻫﻲ ﺃﻭﺳﻊ ﱄ! ﺍﻋﻮﺫ ﺑﻨﻮﺭ‬

‫ﻭﺟﻬﮏ ﺍﻟﺬﻱ ﺃﺷﺮﻗﺖ ﻟﻪ ﺍﻟﻈﻠﻤﺎﺕ‪ ،‬ﻭﺻﻠﺢ ﻋﻠﻴﻪ ﺃﻣﺮ ﺍﻟﺪﻧﻴﺎ ﻭﺍﻵﺧﺮﺓ‪ ،‬ﻣﻦ ﺃﻥ ﻳﻨـﺰﻝ ﰊ‬

‫ﻏﻀﺒﮏ‪ ،‬ﺃﻭ ﳛﻞ ﻋﻠﻲ ﺳﺨﻄﮏ‪ ،‬ﻟﮏ ﺍﻟﻌﺘﱮ ﺣﱴ ﺗﺮﺿﻰ‪ ،‬ﻭﻻ ﺣﻮﻝ ﻭﻻ ﻗﻮﺓ ﺇﻻ ﺑﮏ(‪.‬‬

‫»ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲﺑﺮم از ﻛﻢ ﺷﺪن ﺗﺎب و ﺗﻮاﻧﻢ؛ و ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪن راه‬ ‫ﭼﺎره در ﺑﺮاﺑﺮم؛ و ﺧﻔّﺖ و ﺧﻮاريام در ﻧﺰد ﻣﺮدﻣﺎن؛ اي ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﺎن‪ .‬ﺗﻮ ﺧﺪاي ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎﻧﻲ‪ ،‬و ﺗﻮ ﺧﺪاي ﻣﻨﻲ؛ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻛﻪ ﻣﻲﺳﭙﺎري؟ ﺑﻪ‬ ‫ﺑﻴﮕﺎﻧﻪاي ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﭘﺮﺧﺎش ﻛﻨﺪ؟ ﻳﺎ ﺑﻪ دﺷﻤﻨﻲ ﻛﻪ زﻣﺎم ﻛﺎر را در دﺳﺖ او‬ ‫ﻗﺮار دادهاي؟ اﮔﺮ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺧﺸﻢ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻛﻲ ﻧﺪارم‪ ،‬اﻣﺎ‪ ،‬آﺳﺎﻳﺶ و‬ ‫آراﻣﺸﻲ ﻛﻪ ﺗﻮ ﺑﺪﻫﻲ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﮔﻮاراﺗﺮ و ﺳﺎزﮔﺎرﺗﺮ اﺳﺖ! ﭘﻨﺎه ﻣﻲﺑﺮم ﺑﻪ ﻧﻮر‬ ‫ﺟﻤﺎل ﺗﻮ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺗﺎرﻳﻜﻲ و ﻇﻠﻤﺘﻲ از ﺑﺮاﺑﺮ آن رﺧﺖ ﺑﺮﻣﻲﺑﻨﺪد؛ و ﻫﻤﻪ ﻛﺎر‬ ‫دﻧﻴﺎ و آﺧﺮت را اﺻﻼح ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ از اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺸﻢ ﺗﻮ ﺑﺮ ﻣﻦ ﻓﺮود آﻳﺪ‪ ،‬ﻳﺎ‬ ‫ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدي ﺗﻮ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﻣﻦ ﮔﺮدد‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ ﺧﻮاﻫﻲ ﻣﺮا ﻋﺘﺎب ﻛﻦ ﺗﺎ‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم از ﻣﻦ ﺧﺸﻨﻮد ﮔﺮدي! ﻫﻴﭽﻜﺲ را ﺟﺰ ﺗﻮ ﺗﻮان و ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‬ ‫ﻣﮕﺮ از ﺟﺎﻧﺐ ﺗﻮ!«‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪان رﺑﻴﻌﻪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ وﺿﻊ و ﺣﺎل ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬را ﺑﺪﻳﻦ‬ ‫ﻣﻨﻮال دﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺲ‪ ‬ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي آﻧﺎن ﺗﺤﺮﻳﻚ ﺷﺪ‪ ،‬و ﻏﻼم ﻧﺼﺮاﻧﻲ ﺧﻮﻳﺶ را‪ ،‬ﺑﻨﺎم‬ ‫ﻋﺪ‪‬اس‪ ،‬ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻗﺪري از اﻳﻦ اﻧﮕﻮرﻫﺎ ﺑﭽﻴﻦ‪ ،‬و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﺮد ﺑﺒﺮ!‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻇﺮف اﻧﮕﻮر را ﭘﺶ روي آن ﺣﻀﺮت ﻧﻬﺎد‪ ،‬آن ﺣﻀﺮت دﺳﺘﺸﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي‬ ‫ﻇﺮف اﻧﮕﻮر دراز ﻛﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺑﺴﻢاﷲ« ﺑﻨﺎم ﺧﺪا؛ و ﺳﭙﺲ ﺗﻨﺎول ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺪ‪‬اس ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﻫﺎﻟﻲ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻨﺪ! رﺳﻮل ﺧﺪا‬ ‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬از ﻛﺪام ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺗﻮ؟ دﻳﻦ و آﺋﻴﻦ ﺗﻮ ﭼﻴﺴﺖ؟‬‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﺼﺮاﻧﻲ ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬اﻫﻞ ﻧﻴﻨﻮا‪ .‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬از ﺷﻬﺮ آن ﻣﺮد ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺲ ﺑﻦ ‪‬ﻣﺘّﻲ؟‬ ‫ﻋﺪ‪‬اس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﻳﻮﻧﺲ ﺑﻦ ‪‬ﻣ ّﺘﻲ را از ﻛﺠﺎ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻲ؟ رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬

‫‪286‬‬ ‫وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬او ﺑﺮادر ﻣﻦ اﺳﺖ؛ او ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮم! ﻋﺪ‪‬اس ﺧﻮد را ﺑﺮ‬ ‫ﺳﺮ و روي و دﺳﺘﻬﺎ و ﭘﺎﻫﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬اﻓﻜﻨﺪ و ﺷﺮوع ﺑﻪ‬ ‫ﺑﻮﺳﻴﺪن ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪان رﺑﻴﻌﻪ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻏﻼﻣﺘﺎن را ﻫﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺮد از دﺳﺘﺘﺎن ﮔﺮﻓﺖ!‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻋﺪ‪‬اس آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬واي ﺑﺮﺗﻮ؛ اﻳﻦ ﭼﻪ ﻛﺎري ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺮدي؟! ﮔﻔﺖ‪ :‬اي‬ ‫ﺳﺮور ﻣﻦ‪ ،‬در ﺳﺮاﺳﺮ روي زﻣﻴﻦ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﺑﻬﺘﺮ از اﻳﻦ ﻣﺮد ﻧﻴﺴﺖ! ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻣﻄﻠﺒﻲ را‬ ‫ﺑﺎزﮔﻔﺖ ﻛﻪ آﻧﺮا ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﻣﮕﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ! آن دو ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬واي ﺑﺮ ﺗﻮ‪ ،‬ﻋﺪ‪‬اس! ﻣﺒﺎدا اﻳﻦ‬ ‫ﻣﺮد ﺗﻮ را از دﻳﻦ و آﺋﻴﻨﺖ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ! دﻳﻦ ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮ از دﻳﻦ اوﺳﺖ!!‬

‫‪1‬‬

‫رﺳﻮل ﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ از ﺑﺎغ ﻓﺮزﻧﺪان رﺑﻴﻌﻪ ﺑﻴﺮون‬ ‫آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻓﺴﺮده و اﻧﺪوﻫﮕﻴﻦ و دلﺷﻜﺴﺘﻪ‪ ،‬راه ﻣﻜﻪ را ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﻗَﺮن‬ ‫اﻟﻤ‪‬ﻨﺎزل رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ را ﺑﻪ ﺳﻮي اﻳﺸﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻓﺮﺷﺘﺔ ﻛﻮﻫﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه‬ ‫ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﻮد؛ آﻣﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ از آن ﺣﻀﺮت ﻛﺴﺐ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ اﮔﺮ ﺻﻼح ﻣﻲداﻧﻨﺪ دو‬ ‫ﻛﻮه ﺑﻠﻨﺪ دو ﺳﻮي ﻣﻜﻪ را ﺑﺮ ﺳﺮ اﻫﻞ ﻣﻜﻪ ﻓﺮود آورد!‬ ‫* ﺑﺨﺎري ﺗﻔﺼﻴﻞ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن راﺑﻪ ﺳﻨﺪ ﺧﻮدش از ﻋﺮوهﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﭼﻨﻴﻦ رواﻳﺖ ﻛﺮده‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ ‪-‬رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﺎ‪ -‬ﺑﺮاي او ﺣﺪﻳﺚ ﻛﺮده ﺑﺎز ﮔﻔﺖ ﻛﻪ روزي ﺑﻪ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ روزي دﺷﻮارﺗﺮ از روز ﺟﻨﮓ‬ ‫اُﺣ‪‬ﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬از ﻗﻮم ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺗﻮ ﭼﻪﻫﺎ دﻳﺪم‪ ،‬ﺑﻤﺎﻧﺪ! دﺷﻮارﺗﺮﻳﻦ آزاري‬ ‫ﻛﻪ از آﻧﺎن دﻳﺪم‪ ،‬روز ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻮد‪ .‬آﺋﻴﻦ و دﻋﻮت ﺧﻮد را ﺑﺎ اﺑﻦ ﻋﺒﺪﻳﺎﻟﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪﻛُﻼل‬ ‫ﻣﻄﺮح ﻛﺮدم؛ ﻣﺮاد ﻣﺮا ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻜﺮد و دﻋﻮت ﻣﺮا ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﻏﻤﮕﻴﻦ و ﻏﺼ‪‬ﻪدار ﺑﻪ راه‬ ‫اﻓﺘﺎدم‪ .‬ﺳﺮم را ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮدم؛ دﻳﺪم ﻛﻪ ﻗﻄﻌﺔ اﺑﺮي ﺑﺮ ﺳﺮم ﺳﺎﻳﻪ اﻓﻜﻨﺪه اﺳﺖ! ﻧﻴﻚ‬ ‫ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻢ‪ ،‬دﻳﺪم ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ از ﻣﻴﺎن آن ﻗﻄﻌﻪ اﺑﺮ ﻣﺮا ﻧﺪا ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫‪ -1‬ﺳﻴﺮةاﺑﻦﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪421-419‬؛ ﺑﺎ ﺗﻠﺨﻴﺺ‪.‬‬

‫ﺳﺨﻨﺎن ﻗﻮم و ﻗﺒﻴﻠﺔ ﺗﻮ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻨﻴﺪ‪ ،‬و ﭘﺎﺳﺦ آﻧﺎن را درﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و اﻳﻨﻚ‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﺔ ﻛﻮﻫﻬﺎ را ﻧﺰد ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ ﺗﺎ ﻫﺮ دﺳﺘﻮري ﻛﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ ﺑﻪ‬ ‫او ﺑﺪﻫﻲ! آﻧﮕﺎه ﻓﺮﺷﺘﺔ ﻛﻮﻫﻬﺎ ﻣﺮا ﻧﺪا داد و ﺑﺮ ﻣﻦ ﺳﻼم ﻛﺮد؛ ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺤﻤﺪ‪،‬‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﻲ! اﮔﺮ ﺧﻮاﻫﻲ ﺗﺎ دو ﻛﻮه ﺑﻠﻨﺪ دو ﺳﻮي ﻣﻜﻪ ﺑﺮ ﺳﺮﺷﺎن‬ ‫ﻓﺮود آورم! ﻣﻨﻈﻮر وي‪ ،‬ﻛﻮه اﺑﻮﻗﺒﻴﺲ در ﻳﻚ ﺳﻮي‪ ،‬و ﻛﻮه ُﻗﻌ‪‬ﻴﻘﻌﺎن در ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‬ ‫ﻣﻜّﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺒﻲاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﻛﻪ اﻣﻴﺪوارم ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺰّوﺟﻞ‬ ‫از ﻧﺴﻞ اﻳﻨﺎن اﻓﺮادي را ﺑﻴﺮون آورد ﻛﻪ ﺧﺪاي ﻋﺰّوﺟﻞ را ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺑﭙﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي‬ ‫او ﻫﻴﭻ ﺷﺮﻳﻜﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺸﻮﻧﺪ!‬

‫‪1‬‬

‫از اﻳﻦ ﺟﻮاﺑﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬اراﺋﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺨﺼﻴﺖ‬ ‫ﻣﻤﺘﺎز آن ﺣﻀﺮت ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ژرﻓﺎي ﺧُﻠﻖ ﻋﻈﻴﻢ ﺣﻀﺮت‬ ‫رﺳﻮلاﻛﺮم ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫رﺳﻮلﺧﺪا ‪-‬ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﺑﻪ ﺧﻮد آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻗﻠﺐ ﻣﺒﺎرﻛﺸﺎن آرام ﮔﺮﻓﺖ؛‬ ‫زﻳﺮا ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻓﺮاز ﻫﻔﺖ آﺳﻤﺎن اﻳﻦ اﻣﺪاد ﻏﻴﺒﻲ را ﺑﺮاي اﻳﺸﺎن‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬از آﻧﺠﺎ‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ راه ﻣﻜﻪ را ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ وادي ﻧﺨﻠﻪ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﭼﻨﺪ روز در آﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬در وادي ﻧﺨﻠﻪ دو آﺑﺎدي ﻗﺎﺑﻞ اﻗﺎﻣﺖ وﺟﻮد دارد‪ :‬اﻟﺴ‪‬ﻴﻞ‬ ‫اﻟﻜﺒﻴﺮ و اﻟﺰّﻳﻤﻪ ﻛﻪ ﻫﺮ دو آﺑﺎد و ﭘﺮﻣﺤﺼﻮلاﻧﺪ؛ در ﻫﻴﺞ ﻣﻨﺒﻌﻲ ﻧﻴﺎﻓﺘﻢ ﻛﻪ ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ‬ ‫آن ﺣﻀﺮت را در وادي ﻧﺨﻠﻪ ﺑﻪ دﻗﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﺑﺪءاﻟﺨﻠﻖ‪ ،‬ح ‪7389 ،3231‬؛ ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪360‬؛ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪» ،‬ﺑـﺎب‬ ‫ﻣﺎﻟﻘﻲ اﻟﻨﺒﻲ ﻣﻦ اذي اﻟﻤﺸﺮﻛﻴﻦ و اﻟﻤﻨﺎﻓﻘﻴﻦ« ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.109‬‬

‫‪288‬‬ ‫در اﺛﻨﺎي اﻗﺎﻣﺖ آن ﺣﻀﺮت در وادي ﻧﺨﻠﻪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﺟﻨﻴﺎن را ﻧﺰد‬ ‫اﻳﺸﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد ‪ 1‬ﻛﻪ وﺻﻒ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن در دو ﻣﻮﺿﻊ از ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﻳﻜﺠﺎ در‬ ‫ﺳﻮره اﺣﻘﺎف و ﺟﺎي دﻳﮕﺮ در ﺳﻮرة ﺟﻦّ‪