Kalligraphos – Essays on Byzantine Language, Literature and Palaeography: From Byzantine Historiography to Post-Byzantine Poetry 9783111010335, 9783111009810

Table of contents :
Preface
Contents
Abbreviations
Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι: Τομές, δεδομένα και προκλήσεις στην έρευνα
Parva Hesychiana
Theodotos Melissenos Kassiteras: A Note on the Meaning of his Sobriquet
Imperial Hymnography: The Canon of St Demetrios Attributed to Emperor Constantine VII Porphyrogenitus
A Note on Leo the Deacon’s Ηistory 6, 6 (pp. 100–101 Hase)
Theophylact of Ohrid’s Vita of Clement of Ohrid and the Martyrdom of the Fifteen Martyrs of Tiberiopolis
Les rats et le vieux gentilhomme gourmand: Notes sur un épisode de Timariôn
Gregory the Sinaite, Savas of Vatopedi and Maximos Kausokalybites
Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve
Un Recueil Palamite inconnu du XIVe s. au Musée de Sainte Catharine d’Héraklion
Μάρκου Μουσούρου τοῦ Κρητὸς παράφραση τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως σὲ ἑξαμέτρους στίχους
Some Remarks on the Manuscript Tradition of Ptochoprodromica
Ο Κρασοπατέρας του 14ου αιώνα – Kριτική έκδοση
Η αρχική μορφή του Καταλογιού της Πόθας του Στέφανου Σαχλίκη και τί άραγε τραγουδούσαν οι μαθητές του σχολείου
Διδαχή Σολομῶντος περὶ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ Ροβοάμ: New Evidence for the Dating and Cretan Provenance of the Poem
Ἀρχοντόπουλo καὶ ἀπὸ καλὴν γενέαν: Una Variante della Batrachomyomachia di Dimitrios Zinos (Dal frammento del Sinai
Cherchez la Veuve: Remarks on Apokopos
Ἐξήγησις τοῦ Θαυμαστοῦ Ἰμπερίου: Βιβλιολογικὲς παρατηρήσεις σὲ Ἐκδόσεις τοῦ 16ου αἰώνα
Η Ερωφίλη του Γεωργίου Χορτάτση και η Acripanda του Antonio Decio da Orte
Νεότερες φιλολογικές εκδόσεις του Ερωτόκριτου: Εκτιμήσεις, απορίες, εικασίες, προτάσεις
Η Δυναμική των Αντιθέσεων σε Έργα της Κρητικής Λογοτεχνίας (14ος–17ος αι.)
When is a Monk not a Monk? A Landowner’s Complaint in Seventeenth Century Crete
Notes on a Cretan Poet’s Precedence Dispute (Venice, late 17th Century)
The Poem by Marinos Tzanes (1684) and Pavlos Kladopoulos’ Newer Rhyme (1712)
Bibliography – Ι. Mavromatis
General Index

Citation preview

Kalligraphos – Essays on Byzantine Language, Literature and Palaeography

Byzantinisches Archiv

Begründet von Karl Krumbacher Als Ergänzung zur Byzantinischen Zeitschrift herausgegeben von Albrecht Berger

Band 42

Kalligraphos – Essays on Byzantine Language, Literature and Palaeography From Byzantine Historiography to Post-Byzantine Poetry Festschrift in Honour of Ioannes Mavromatis Edited by Alexander Alexakis and Dimitrios S. Georgakopoulos

ISBN 978-3-11-100981-0 e-ISBN (PDF) 978-3-11-101033-5 e-ISBN (EPUB) 978-3-11-101208-7 ISSN 1864-9785 Library of Congress Control Number: 2023935714 Bibliographic information published by the Deutsche Nationalbibliothek The Deutsche Nationalbibliothek lists this publication in the Deutsche Nationalbibliografie; detailed bibliographic data are available on the Internet at http://dnb.dnb.de. © 2023 Walter de Gruyter GmbH, Berlin/Boston Printing and binding: CPI books GmbH, Leck www.degruyter.com

Preface The present volume includes twenty-four essays on topics in learned and vernacular Byzantine and post-Byzantine/early modern-Greek literature dedicated to Ioannis Mavromatis, Professor Emeritus of the University of Ioannina, written by colleagues, students, and friends on the occasion of his seventieth birthday. The first eleven papers focus on topics of learned Byzantine literature (historiography, hagiography, hymnography, rhetoric, theology and lexicography), while the thirteen studies that follow deal with issues related to written and printed transmission, editorial practices, and intertextuality of the works belonging to the vernacular Byzantine literature and the literature of Venetian Crete. This section also includes a contribution investigating Cretan society over the course of the last years of the Venetian presence on the island. The literary output of Venetian Crete and its relationship to the Western European medieval and Renaissance literature, as well as the vernacular Byzantine and post-Byzantine literature are the main fields in which Ioannis Mavromatis served for more than forty years, both as a scholar and as a teacher. The dedicatee of this volume studied at the Faculty of Philosophy of the University of Ioannina (1968-1973), which was established in the year 1964 and was staffed by a host of distinguished professors. After graduating with a degree in Greek Philology, he pursued doctoral studies under the supervision of his beloved teacher Nikos M. Panagiotakes, who directed him to the study of the literature of VenetianCrete and in particular of Vitsentzos Kornaros’s Erotokritos. The investigation and identification of the medieval model of this work was the subject of his Dissertation. Granted a Scholarship by the Academy of Athens, Mavromatis continued research on this topic at the Institute of Byzantine and post-Byzantine Studies in Venice (1979-1983) under the supervision of the then-Director of the Institute, Professor and member of the Academy, Manusos I. Manusakas. The creative period of his residence in Venice also guided his subsequent scholarly trajectory, since in Venice he had the opportunity to widen his research in the inexhaustible treasure troves of the Venetian Archives and Libraries, including the study of the society and culture of Venice-occupied Crete. In 1982 Mavromatis was awarded his Doctoral Degree in Medieval Greek Philology from the Faculty of Philosophy of the University of Ioannina, where he was also appointed to a teaching position. In 1996 he was appointed to Full Professor of Vernacular Byzantine and post-Byzantine Literature, a position from which he retired in 2017. He served as an Associate Chair and Chair of the Department of Philology (19921999, 2015-2017) and as a Dean of the Faculty of Philosophy (1999-2003), all the while incessantly continuing his research. Professor Mavromatis’ Doctoral Dissertation brought about a major change in the history of early Modern Greek Literature; after the identification of the Italian model

https://doi.org/10.1515/9783111010335-202

VI | Preface

of Erotocritos, it became possible to identify its author with the Veneto-Cretan noble Vitsentzos Kornaros of Iakovos (1533–1613/14), but also to date more precisely the composition of the work, to almost a century before its first edition in Venice (1713). Mavromatis continued his research in the Venetian archives, publishing a number of studies dedicated to documents related to members of the Kornaros family (wills and testaments, contracts, notarial deeds), and shed light in a very revealing fashion on the social and cultural milieux in which Vitsentzos Kornaros lived and expressed his creative talent. Information provided by these documents further consolidated the identification of the poet of Erotocritos with Vitsentzos Kornaros of Iakovos. A fruit of his research in the Venetian Archives, which he frequently visited from 1980-2000, was the edition of the register of the notarial deeds of Ierapetra’s notary Ioannis Holokalos (1396–1453), and of a number of studies on individuals or other topics of Venice-occupied Crete (monastery and church libraries, Athinganoi [Gypsies}, The Cretan War, Agapios Landos, Alexandros Charonites, Demetrios Damias, Markos-Antonios Phoscolo, Andreas-Ioannes Troilos). In addition, as the Editor-in-Chief of the Series Venetian Sources of Cretan History (Βενετικές Πηγές Κρητικής Ιστορίας, 12 volumes 2003-2017), he published in two volumes notarial documents from the register of Candia’s notary Michael Maras. Professor Mavromatis’ involvement with the vernacular Greek literature of the late Middle Ages led to him singlehandedly organizing the 6th International Conference on Neograeca Medii Aevi at the University of Ioannina (2012) and the subsequent publication of its Acts (Heraklion, 2012). On the same subject he also published a number of minor and major studies, among which prominently feature the annotated critical edition of the poems Περὶ Ξενιτείας (1995) and the long-awaited edition of the verses of Stephanos Sachlikes, which the late Panagiotakes left unfinished (2015). Currently, Mavromatis, in collaboration with Dr. Arnold van Gemert, Professor Emeritus of the University of Amsterdam, is preparing the critical edition of Sachlikes’ verses for the acclaimed series Byzantine and Modern Greek Library (Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη). He has also largely completed the editio princeps of two unknown late medieval poems of religious content, the manuscript tradition of which he has thoroughly explored: the History of the All-beautiful Joseph (Ιστορία του Παγκάλου Ιωσήφ), and a Paraphrasis of the New Testament. Broadly speaking, one could say that Ioannis Mavromatis, noted for his gentleness and generosity towards his colleagues, students, and friends, has lived a lifetime in scholarship, quietly conducting his research and producing a rich output that loudly proclaims his indelible seal on the study of late medieval and early Modern Greek Literature. The co-editors would like to express their gratitude to a number of individuals who contributed to the completion of the present volume: First and foremost to the anonymous peer-reviewer whose comments helped improve the articles and eliminated a number of errors; second, to Professor Albrecht Berger and De Gruyter for accepting this volume in the series Byzantinisches Archiv; third, to the editors of De

Preface | VII

Gruyter Csilla Serestely and Teodor Borsa whose exceptional diligence has given the final form to the present publication, and, finally, to Mrs. Ioanna Matsouli, a constant helper of our scholarly and administrative obligations and an invaluable collaborator of Prof. Mavromatis and of all the members of the Department of Philology at the University of Ioannina. The co-editors

Contents Preface  |  V Abbreviations  |  XIIΙ Αpostolos Karpozilos   Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι: Τομές, δεδομένα και προκλήσεις στην έρευνα | 1  Charilaos Avgerinos   Parva Hesychiana | 13  Alexander Alexakis   Theodotos Melissenos Kassiteras: A Note on the Meaning of his Sobriquet | 23  Theodora Antonopoulou   Imperial Hymnography: The Canon of St Demetrios Attributed to Emperor Constantine VII Porphyrogenitus | 27  Athanasios Markopoulos   A Note on Leo the Deacon’s Ηistory 6, 6 (pp. 100–101 Hase) | 57  Eirini – Sophia Kiapidou   Theophylact of Ohrid’s Vita of Clement of Ohrid and the Martyrdom of the Fifteen Martyrs of Tiberiopolis | 69  Marina Loukaki   Les rats et le vieux gentilhomme gourmand: Notes sur un épisode de Timariôn | 77  Ioannis Polemis   Gregory the Sinaite, Savas of Vatopedi and Maximos Kausokalybites | 89  Eleni Kaltsogianni   Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 101  Marina Detoraki   Un Recueil Palamite inconnu du XIVe s. au Musée de Sainte Catharine d’Héraklion | 145 

X | Contents

†Theocharis Detorakis   Μάρκου Μουσούρου τοῦ Κρητὸς παράφραση τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως σὲ ἑξαμέτρους στίχους | 167  Sofia Kotzabassi   Some Remarks on the Manuscript Tradition of Ptochoprodromica | 173  Ulrich Moennig   Ο Κρασοπατέρας του 14ου αιώνα – Kριτική έκδοση | 179  Arnold van Gemert   Η αρχική μορφή του Καταλογιού της Πόθας του Στέφανου Σαχλίκη και τί άραγε τραγουδούσαν οι μαθητές του σχολείου | 209  Dimitrios Georgakopoulos   Διδαχή Σολομῶντος περὶ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ Ροβοάμ: New Evidence for the Dating and Cretan Provenance of the Poem|223  Caterina Carpinato   Ἀρχοντόπουλo καὶ ἀπὸ καλὴν γενέαν: Una Variante della Batrachomyomachia di Dimitrios Zinos (Dal frammento del Sinai) | 233  Tina Lendari   Cherchez la Veuve: Remarks on Apokopos | 249  Stefanos Kaklamanis   Ἐξήγησις τοῦ Θαυμαστοῦ Ἰμπερίου: Βιβλιολογικὲς παρατηρήσεις σὲ Ἐκδόσεις τοῦ 16ου αἰώνα | 261  Michael Paschalis   Η Ερωφίλη του Γεωργίου Χορτάτση και η Acripanda του Antonio Decio da Orte | 269  Georgios Kechagioglou   Νεότερες φιλολογικές εκδόσεις του Ερωτόκριτου: Εκτιμήσεις, απορίες, εικασίες, προτάσεις | 287  Sotiria Stavrakopoulou   Η Δυναμική των Αντιθέσεων σε Έργα της Κρητικής Λογοτεχνίας (14ος–17ος αι.) | 309 

Contents | XI

Alfred Vincent   When is a Monk not a Monk? A Landowner’s Complaint in Seventeenth Century Crete | 329  Eirini Lydaki   Notes on a Cretan Poet’s Precedence Dispute (Venice, late 17th Century) | 341  Anastasia Marcomichelaki   The Poem by Marinos Tzanes (1684) and Pavlos Kladopoulos’ Newer Rhyme (1712) | 355 

Bibliography – Ι. Mavromatis  | 365 

General Index  | 371  

Abbreviations AnBoll AASS BF BHG BMGS Byz. BSl ΒΖ CFHB CPG CSHB DChAE DOP DOS DTC ΕΕΒS EEPhSPA ΕΕPhSΑPTh GRBS Hell JMGS JÖB JÖBG Lampe LBG LSJ

MEG ΝΕ OCA ODB PG PL PLP RÉB

Analecta Bollandiana Acta Sanctorum Byzantinische Forschungen Bibliotheca Hagiographica Graeca Byzantine and Modern Greek Studies Byzantion Byzantinoslavica Βyzantinische Zeitschrift Corpus Fontium Historiae Byzantinae Clavis Patrum Graecorum Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae Δελτίον τῆς Χριστιανικῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας Dumbarton Oaks Papers Dumbarton Oaks Studies Dictionnaire de Theologie Catholique Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Greek, Roman and Byzantine Studies Ἑλληνικά Journal of Modern Greek Studies Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen Gesellschaft A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1961 Lexikon zur byzantinischen Gräzität H.G. Liddell / R. Scott / H.St. Jones / R. McKenzie, A Greek-English Lexicon. Oxford9 1925–1940. Revised Supplement by P.G.W. Glare with the assistance of A.A. Thompson. Oxford 1996 Medioevo Greco Νέος Ἑλληνομνήμων Orientalia Christiana Analecta Oxford Dictionary of Byzantium, ed. A Kazhdan et. al. 3 vols. New York/Oxford 1991 Patrologia Graeca Patrologia Latina Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit Revue des Études Byzantines

https://doi.org/10.1515/9783111010335-203

XIV | Abbreviations

RÉG SC ΤΜ WBS

Revue des Études Greques Sources Chrétiennes Travaux et mémoires Wiener byzantinistische Studien

Αpostolos Karpozilos

Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι: Τομές, δεδομένα και προκλήσεις στην έρευνα Κατά το κοινώς λεγόμενο η κάθε εποχή γράφει την ιστορία της ή για να το διατυπώσω λίγο διαφορετικά, η ιστορία γράφεται και ξαναγράφεται συνεχώς επειδή η κάθε εποχή βάζει τα δικά της ερωτήματα και τους δικούς της προβληματισμούς προκειμένου να ερμηνεύσει ή έστω να κατανοήσει καλύτερα το παρελθόν. Οι πηγές λίγο–πολύ παραμένουν οι ίδιες, ωστόσο ο πλούτος των πληροφοριών τους δεν εκτιμάται το ίδιο από εποχή σε εποχή, και τούτο είναι ευνόητο – καθόσον εξαρτάται κάθε φορά από την ιδεολογία του μελετητή, τις επικρατούσες τάσεις στην έρευνα, την συνειδητή ή έστω ασύνειδη επιλογή ερμηνευτικών μεθόδων και εν τέλει τα διαφορετικά ερωτήματα που θέτουμε. Μια περιδιάβαση των θεμάτων που εξετάστηκαν στα διεθνή βυζαντινολογικά συνέδρια μας δίνουν μια γενική εικόνα των τάσεων που επικράτησαν από εποχή σε εποχή στην έρευνα. Tο 1998 με πρωτοβουλία του J. Ljubarskij ξεκίνησε μία συζήτηση στο περιοδικό Symbolae Osloenses με θέμα τις αφηγηματικές δομές των ιστορικών κειμένων, την απαγκίστρωσή τους από τις παραδοσιακές μεθόδους και την εφαρμογή νέων ερμηνευτικών εργαλείων στην έρευνα - κάτω από την επίδραση της θεωρίας της λογοτεχνίας και της κριτικής των κειμένων.1 Κατά πόσον οι προβληματισμοί που τέθηκαν σε συζήτηση το 1998 έφεραν πρακτικά αποτελέσματα είναι συζητήσιμο. Άλλωστε, η κατανόηση των κειμένων αποτελεί προϋπόθεση για κάθε ερμηνεία, όπως και η έρευνα των πηγών (η Quellenfosrchung) την οποία οι μοντερνιστές την εποχή εκείνη έβαζαν σε δεύτερη μοίρα. Τομή στην ελληνική ιστοριογραφία αποτελεί αναμφίβολα η χριστιανική αντίληψη της ιστορίας, η οποία είναι καθόλα γραμμική στην σύλληψή της με αφετηρία την δημιουργία του κόσμου έως και την συντέλεια των αιώνων και με μοναδικό στόχο της ιστορίας την σωτηρία του ανθρωπίνου γένους. Πάνω στο Ευσεβιανό πρότυπο – δηλαδή, την Εκκλησιαστική του Ιστορία και σε άλλα συναφή προς αυτήν έργα (κυρίως την ευαγγελική προπαρασκευή) – γράφτηκαν έως και τον έκτο αιώνα παρόμοιες ιστορίες, οι οποίες διακρίνονταν από ορισμένες σταθερές τάσεις με κορυφαία εκείνη της επέμβασης στα ανθρώπινα πράγματα, μιας υπερβατικής οντότητας, επίγεια εικόνα του οποίου ήταν το χριστιανικό imperium.2 Έκτοτε, από τον τέταρτο αιώνα, και καθ’ όλη την διάρκεια του χριστιανικού μεσαίωνα η ιστορία παύει πλέον να ασχολείται με τα βαθύτερα αίτια των κοινωνικών

|| 1 J. Ljubarskij, Quellenforschung and/or Literary Criticism. Narrative Structures in Byzantine Historical Writings. Symbolae Osloenses 73 (1998) 5–73. 2 Πβ. B. Croke, The Origins of the Christian World Chronicle, στον τομο: B. Croke/A. M. Emmett (eds.), History and Historians in Late Antiquity. Sydney 1983, 116–133. F. Winkelmann, Euseb von Kaisareia. Der Vater der Kirchengeschichte. Berlin 1991, 88–94. https://doi.org/10.1515/9783111010335-001

2 | Αpostolos Karpozilos

αλλαγών και στρέφεται κυρίως στην αξιολόγηση των ανθρωπίνων πράξεων με κριτήριο την ευσέβεια και την πίστη στο θείο. Στο εξής η ιστοριογραφία (η εκκλησιαστική ιστορία και εκ παραλλήλου η χριστιανική χρονογραφία) τίθεται στην υπηρεσία του κράτους και της Εκκλησίας. Πολύ δε περισσότερο που τα εκκλησιαστικά πράγματα εξαρτιόνταν εν πολλοίς από την πολιτική των εκάστοτε αυτοκρατόρων. Δεν θα ήταν υπερβολικό να πούμε ότι ιστοριογραφία αντανακλά αυτή τη σύμπτωση Κράτους και Εκκλησίας κάτω από ένα κοινό ιδεολογικό πλαίσιο, το οποίο ερμήνευε το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Στα χρονικά ενσωματώθηκε ολόκληρη η ιερά ιστορία (όπως εκτίθεται στην Παλαιά Διαθήκη), μαζί με την ιστορία των μεγάλων αυτοκρατοριών της ανατολής και με τελευταία της Ρώμης. Αξίζει μάλιστα να σημειωθεί ότι η ιστορία της ελληνικής αρχαιότητας ποτέ δεν καταγράφτηκε σε χρονικό – και ο λόγος είναι προφανής: ο χρονογράφος πραγματευόταν στο έργο του μόνον τις μεγάλες, τις οικουμενικές αυτοκρατορίες, και όχι τις πόλεις–κράτη. Η βιβλική ιστορία ερμηνεύτηκε χριστολογικά, προσδιορίστηκε μάλιστα ως η ιστορία της σωτηρίας και κατ’ αυτόν τον τρόπο επιτεύχθηκε η σύζευξη της χριστιανικής αποκαλύψεως και της ιστορίας.3 Η δυναμική που απέκτησε η χριστιανική διανόηση σήμανε φυσικά την περιθωριοποίηση των εθνικών – της παλιάς αριστοκρατίας του πνεύματος. Σε αντιπαράθεση με τους χριστιανούς ομότεχνούς τους, οι εθνικοί ιστορικοί ήταν ομολογουμένως κάτοχοι μιας εκλεκτής παιδείας που τους ξεχώριζε από τους πολλούς. Εξέφραζαν ένα πολιτικό και ταυτόχρονα θρησκευτικό συντηρητισμό που αναπόφευκτα τους έφερνε στο περιθώριο και όχι στο επίκεντρο της πολιτικής ζωής, στο οποίο συχνά κυριαρχούσαν οι διάφοροι επήλυδες, οι ευνούχοι και οι μοναχοί. Εν τούτοις oι εθνικοί συνέχιζαν να γράφουν πολιτικές και στρατιωτικές ιστορίες ξεδιπλώνοντας το νήμα της αφήγησής τους από το σημείο που το είχαν αφήσει οι παλαιότεροι ομότεχνοί τους – στην πραγματικότητα ήταν οι μόνοι αυθεντικοί συνεχιστές μιας παράδοσης αιώνων. Η καινοφανής Εκκλησιαστική Ιστορία έμοιαζε να είχε δημιουργηθεί σε αντίδραση αυτής ακριβώς της αρχαιοελληνικής παράδοσης.4 Ο Ευνάπιος έζησε την άνοδο και την πτώση του Ιουλιανού και τους αγώνες του να αναβιώσει τα ήθη και έθιμα της παλαιάς θρησκείας. Ο Ζώσιμος δεν δίστασε να καταγράψει τα κακουργήματα του Μεγάλου Κωνσταντίνου κατά της συζύγου του Φαύστας και του γιού του Κρίσπου. Και ο Πρίσκος ο Πανίτης, καταδίκασε την εξωτερική πολιτική του Θεοδοσίου Β΄, ο οποίος προτιμούσε να καταβάλει δυσβάστακτους φόρους υποτελείας στον Αττίλα αντί να υπερασπιστεί τα σύνορά του στην Θράκη. Μας παραδίδονται και αλλά έργα κλασικιζόντων ιστορικών, των οποίων την θρησκευτική ταυτότητα προσπαθούμε να ανιχνεύσουμε (κατά πόσον παρέμεναν λάτρεις των αρχαίων θεών ή του || 3 H. von Campenhausen, Die Entstehung der Heilgeschichte: der Aufbau des christlichen Geschichtsbildes in der Theologie des ersten und zweiten Jahrhunderts. Saeculum 21 (1970) 189–212. 4 Πβ. A. Momigliano, Pagan and Christian Historiography in the Fourth Century A.D., στον τόμο: A. Momigliano (ed.), The Conflict Between Paganism and Christianity in the Fourth Century. Oxford 1963, 79–99. L. C. Ruggini, The Ecclesiastical Histories and the Pagan Historiography: Providence and Miracles. Athenaeum 55 (1977) 107–126.

Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι: Τομές, δεδομένα και προκλήσεις στην έρευνα | 3

Ευαγγελίου). Στην πλειονότητά τους οι ειδωλολάτρες ιστορικοί προέρχονταν από τις τάξεις της κρατικής υπαλληλίας, εφοδιασμένοι με πολιτικές και στρατιωτικές εμπειρίες, προσόντα ουσιαστικά για τον ιστορικό. Για τους απώτερους στόχους τους, τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγραψαν, αλλά και για το αναγνωστικό τους κοινό και την απήχηση του έργου τους μόνον υποθέσεις μπορούν να γίνουν. Και τούτο ισχύει στις περισσότερες περιπτώσεις. Σε αντίθεση με εκείνους που έγραψαν κατ’ εντολή κάποιου υψηλού παράγοντα (Προκόπιος Καισαρείας) ή με στόχο να αποκτήσουν την εύνοια των κρατούντων (Σαλαμίνιος Ερμείας Σωζομενός), οπότε το έργο τους αποκτούσε κάποια εγκυρότητα, που εξασφάλιζε και την διάδοσή του. Πάντως με τον εκχριστιανισμό του κράτους η ρήξη με το παρελθόν είχε παγιωθεί μια για πάντα και στο εξής δεν αφορούσε μόνον την χριστιανική Ανατολή αλλά και την Δύση. Η χριστιανική Χρονογραφία μετά τον έκτο αιώνα εκτόπισε από το προσκήνιο την Εκκλησιαστική Ιστορία, η οποία με την παγίωση του χριστιανικού δόγματος και του θριάμβου της Εκκλησίας κατά των εθνικών είχε επιτελέσει πλέον τον σκοπό της. Η Χρονογραφία δεσπόζει πλέον στους επόμενους αιώνες, αφού παρακάμψουμε βέβαια την σκοτεινή περίοδο από τους επιγόνους του Ηρακλείου έως τις απαρχές της Εικονομαχίας – περίοδο πολιτικών αναστατώσεων, που επέφερε κυρίως ο αραβικός επεκτατισμός στις ανατολικές επαρχίες με τεράστιες εδαφικές απώλειες. Η κλασικίζουσα ιστορία μαζί με άλλα κοσμικά γραμματειακά είδη δεν επιβίωσε. Αναρωτιόμαστε όμως κατά πόσον το πολιτιστικό επίπεδο σε μια περίοδο βαθιάς κρίσης θα ευνοούσε την συγγραφή μιας ιστορίας της πολιτικής παρακμής. Αλλά η Ιστορία όπως ξέρουμε γράφεται συνήθως από τους νικητές. Τα αίτια που οδήγησαν την συγγραφή ιστορικών έργων σε μια σταδιακή κάμψη ως και την παντελή σιγή θα πρέπει βέβαια να αναζητηθούν στις πολιτικο–κοινωνικές αναστατώσεις και τις αλλαγές που συντελέστηκαν τον 7ο και 8ο αιώνα – παρακμή των μεγάλων αστικών κέντρων, εξαφάνιση ενός παραδοσιακά δημόσιου τρόπου ζωής και συμπεριφοράς που ήταν άμεσα συνδεδεμένος με τον πολιτισμό της αρχαιότητας. Θεσμοί και ιδέες που είχαν τις ρίζες τους στον πολιτισμό της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας εγκαταλείφθηκαν οριστικά και η εγκατάλειψή τους σήμανε το πέρασμα στον βυζαντινό μεσαίωνα.5 Η απομόνωση, ο μονήρης βίος και η έμφαση στην πνευματικότητα, η οποία συσχετίστηκε με τα ασκητικά ιδεώδη, αντικατοπτρίζονται στα κείμενα της εποχής και φυσικά στη Χρονογραφία. Αλλά ήδη από το δεύτερο μισό του 6ου αι. έχει παρατηρηθεί ένας περιορισμός στα ιστορικά ενδιαφέροντα, ο οποίος (περιορισμός) αποδόθηκε στην αμβλυμμένη συλλογική ιστορική μνήμη που χαρακτήριζε γενικότερα την πνευματική

|| 5 A. Cameron, The Mediterranean World in Late Antiquity AD 395–600. London 1993, 157–162. J. E. Haldon, Byzantium in the Seventh Century: The Transformation of a Culture. Cambridge 1990, 376 κ.ε. A. Kazhdan/A. Cutler, Continuity and Discontinuity in Byzantine History. Byz 52 (1982) 429–478.

4 | Αpostolos Karpozilos

διανόηση της εποχής των διαδόχων του Ιουστινιανού. Τούτο γίνεται άλλωστε καταφανές αν συγκρίνει κανείς τον Ιωάννη Μαλάλα με το Πασχάλιο Χρονικό ή τον Θεοφύλακτο Σιμοκάττη με τους παλαιότερους ομοτέχνους του. Το ιστορικό παρελθόν φαίνεται να αντιμετωπιζόταν είτε με αδιαφορία είτε να αντικαταστάθηκε από θρύλους και αγιολογικές διηγήσεις. Με αποτέλεσμα κοσμοϊστορικά γεγονότα της περιόδου των σκοτεινών αιώνων, όπως ο αραβικός επεκτατισμός, να μην έχουν καταγραφεί από σύγχρονους ιστορικούς και να είναι γνωστά από μεταγενέστερες πηγές. Τους σκοτεινούς αιώνες διαδέχθηκε η περίοδος της Εικονομαχίας τα αίτια της οποίας ερμηνεύτηκαν από νεότερους μελετητές ποικιλοτρόπως. Οι ιστορικές μαρτυρίες είναι περιορισμένες και μονόπλευρες. Το πρόβλημα δεν είναι βέβαια αυτή καθ’ αυτή η διαμάχη περί της λατρείας των εικόνων όσο τα αίτια που προκάλεσαν την κρίση σ’ αυτήν τη συγκεκριμένη περίοδο – είτε αυτά ήταν αποτέλεσμα του μεταρρυθμιστικού προγράμματος που εγκαινίασαν οι Ίσαυροι, είτε η αναμόρφωση της κοινωνίας, ο περιορισμός της οικονομικής ισχύος των μοναστηριών και γενικώς η εξυγίανση της θρησκευτικής ζωής και λατρείας και άλλα παρεμφερή.6 Τα χρονογραφικά κείμενα (όπως του πατριάρχη Νικηφόρου και του Θεοφάνη του Ομολογητή) εστιάζουν πλέον το ενδιαφέρον τους στην πρωτεύουσα του κράτους και φυσικά στα διάφορα μέτωπα του πολέμου. Στο σημείο αυτό ας μου επιτραπεί μία παρέκβαση: Προσωπικά απέρριψα την άποψη ότι η Χρονογραφία του Θεοφάνη ήταν έργο του Γεωργίου Συγκέλου. Μία σύγκριση των δύο κειμένων δείχνει νομίζω ουσιαστικές διαφορές στη γλώσσα και στο ύφος τους, αλλά και στις απόψεις που εξέφρασαν πάνω σε συγκεκριμένα ζητήματα. Η αμφισβήτηση της πατρότητας οδήγησε πάντως σε περαιτέρω θεωρίες και σε σχοινοτενή δημοσιεύματα που τελικά δεν οδήγησαν πουθενά.7 Τον δέκατο αιώνα παρατηρείται πάντως μία ενδιαφέρουσα στροφή από τη χρονογραφικού τύπου διήγηση στην ιστορική, και κυρίως στο μέρος εκείνο της συγγραφής, όπου ο χρονογράφος διαλαμβάνει τα γεγονότα του πρόσφατου παρελθόντος. Η κύρια αλλαγή αφορά την σκιαγράφηση των ηρώων, του συναισθηματικού τους κόσμου και της αντιφατικότητας που ενίοτε τους χαρακτηρίζει. Η αφήγηση δεν επικεντρώνεται πλέον σε χρονολογικές καταγραφές, αλλά σε πρόσωπα που δρουν και διαμορφώνουν την εξέλιξη των γεγονότων. Υπ’ αυτήν την έννοια η Χρονογραφία παραχωρεί σταδιακά τη θέση της στην Ιστορία, όπως συμβαίνει στη Συνέχεια του Θεοφάνη, στον Ιωσήφ Γενέσιο και τον χρονογραφικό κύκλο του Λογοθέτη.8 Η καινοτομία αυτή συνδέθηκε γενικότερα με την μακεδονική αναγέννηση – πιστεύουμε όμως ότι η στροφή στη || 6 J. Haldon, Some Remarks on the Background to the Iconoclast Controversy. BSl 38 (1977) 161–184. T. K. Λουγκής, Οι νέοι προσανατολισμοί των Ισαύρων. Βυζαντιακά 2 (1982) 63–73. P. Schreiner, Der byzantinische Bilderstreit: Kritische Analyse der Zeitgenössischen Meinungen und das Urteil der Nachwelt bis Heute. Settimane di Studio del Centro Italiano di Studi sull’ alto medioevo 34 (1988) 319–427. 7 Bλ. A. Kαρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, τ. Β΄. Αθήνα 2002, 120–123, 142–152. 8 J. Ljubarskij, Man in Byzantine Historiography from John Malalas to Michael Psellos. DOP 46 (1992) 177–186. A. Kazhdan, Der Mensch in der byzantinischen Literaturgeschichte. JÖB 28 (1979) 1–21.

Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι: Τομές, δεδομένα και προκλήσεις στην έρευνα | 5

συγγραφή πονημάτων που διαπραγματεύονταν τα έργα και τις ημέρες επωνύμων ανδρών είχε συντελεστεί ήδη στα μέσα του ένατου αιώνα, όπως μαρτυρούν τα Κατά Θωμάν επί Μιχαήλ Β’ και η Ιστορία της επανάστασης του Ευφημίου στην Σικελία (827) που έγραψε ο Θεόγνωστος, ο οποίος ήκμασε στους χρόνους του Λέοντος Ε΄ (813– 820).9 Αλλά όπως και να έχει το ζήτημα, οι δυναστικές ιστορίες από τον δέκατο αιώνα και εξής αρχίζουν να προβάλουν την ιδέα του βασιλικού γένους και την εκ Θεού αποστολή του βασιλέως, όπως στην περίπτωση του καθόλα άσημου την καταγωγή Βασιλείου Α΄, ο οποίος ανήλθε στον θρόνο εξοντώνοντας τον Μιχαήλ Γ΄. Στο εξής η βιογραφία των βασιλέων καθιερώνεται στην ιστοριογραφία ως αφηγηματικό πρότυπο. Τον καινούργιο ιστοριογραφικό προσανατολισμό πιστεύουμε ότι τον επέβαλαν πρωταρχικά οι πολιτικές εξελίξεις – με άλλα λόγια επιβλήθηκε εκ των πραγμάτων. Με την μόνη διαφορά ότι η οπλοθήκη των ιστορικών ανανεώθηκε με ιδέες και πρότυπα που αντλούσαν από την αρχαία ελληνική γραμματεία – βρισκόμαστε ήδη στην περίοδο του πρώτου βυζαντινού ουμανισμού – και ειδικότερα από την ρητορική, της οποίας αξιοποίησαν το μοτίβο του εγκωμίου σε αντιδιαστολή με το μοτίβο του ψόγου. Άλλωστε, η καταγραφή σύγχρονων γεγονότων και πολιτικών εξελίξεων, άμεσα συνδεδεμένων με δυναστικές διεκδικήσεις και την άνοδο στην εξουσία μιας νέας αριστοκρατίας με επίκεντρο την πρωτεύουσα του κράτους δεν προσφερόταν ως χρονογραφικό υλικό. Το ιστορικό ενδιαφέρον εστιαζόταν πλέον στους φορείς της εξουσίας. Την περίοδο αυτή εμφανίζεται μια νέα τάξη λογίων, συνδεδεμένη με την διοίκηση και την αυτοκρατορική αυλή, τα ενδιαφέροντά της οποίας στρέφονται στη μελέτη των θετικών επιστημών, αλλά και σε έργα εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρα, λεξικά, εγχειρίδια και ανθολογίες αρχαίων ελληνικών κειμένων. Η μορφή και ο βαθμός της επίδρασης της αρχαιοελληνικής σκέψης στα ιστορικά έργα της περιόδου νομίζω ότι δεν έχουν προσδιοριστεί αναλυτικά και σε θεωρητικό επίπεδο. Η επίδραση του αναβιώσαντος κλασικισμού ουσιαστικά παραμένει ένα πρωταρχικό ζητούμενο ή καλύτερα μια ανοιχτή πρόκληση στην έρευνα. Στην πρώτη ιστορία που γράφτηκε πάνω σε κλασικά πρότυπα τον 10ο αι., του Λέοντος Διακόνου, πρωταγωνιστούν οι ήρωες–πολεμιστές, το πρότυπο του στρατηλάτη αυτοκράτορα (Νικηφόρος Φωκάς, Ιωάννης Τζιμισκής) και η ανδρεία των στρατηγών σε αντιπαράθεση με την ανανδρία και τη δολιότητα των ευνούχων της αυτοκρατορικής αυλής.10 Στο κείμενο παρεμβάλλονται δημηγορίες και λόγοι κατά το πρότυπο των αρχαίων ιστορικών. Κατά το πρότυπό τους επίσης περιγράφονται οι πολιορκίες και τα ανδραγαθήματα στα πεδία των μαχών. Παλαιότερα υποστηρίχτηκε ότι ο κλασικισμός του συγγραφέα και η εξάρτηση του από τον Αγαθία Σχολαστικό υπονομεύουν την αξία

|| 9 Bλ. Kαρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί Β΄ 33–50. 10 A. Mαρκόπουλος, Ζητήματα κοινωνικοῦ φύλου στὸν Λέοντα Διάκονο, στον τόμο: Σ. Kακλαμάνης εκδ., Ενθύμησις Νικολάου Μ. Παναγιωτάκη. Ηράκλειον 2000, 475–493.

6 | Αpostolos Karpozilos

του έργου του Διακόνου.11 Δεν νομίζω όμως ότι η άποψη αυτή ευσταθεί. Στην πραγματικότητα τα φραστικά δάνεια από τον Αγαθία είναι σχετικά λίγα και άνευ ιδιαίτερης σημασίας – αφορούν μεμονωμένες φράσεις, τις οποίες ο Διάκονος σημείωσε για να εμπλουτίσει την αφήγησή του. Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες γράφτηκε το έργο του Διακόνου παραμένουν άγνωστες, όπως και ο πνευματικός περίγυρος που συνέβαλε στην συγγραφή της συγκεκριμένης κλασικίζουσας ιστορίας στον δέκατο αιώνα. Το σίγουρο πάντως είναι ότι ο συγγραφέας ανήκε τουλάχιστον για ένα διάστημα στο αυλικό περιβάλλον του Βασιλείου Β΄, την βασιλεία του οποίου ωστόσο δεν έγραψε – πιθανόν δεν πρόλαβε να γράψει εκτός και αν υπήρχαν άλλοι λόγοι που τον εμπόδισαν. Δεν είναι όμως άνευ σημασίας το γεγονός ότι και τα ιστοριογραφικά κείμενα του 11ου και του 12ου αιώνα γράφτηκαν από πρώην αυτοκρατορικούς αξιωματούχους που είτε είχαν αποσυρθεί από την ενεργό υπηρεσία είτε βρίσκονταν στη δύση της σταδιοδρομίας τους. Δεν είμαι σίγουρος αν η Ιστορία του Λέοντος Διακόνου είναι αυλικό δημιούργημα και μάλιστα με ξεκαθαρισμένο περιεχόμενο και προκαθορισμένη μορφή και στόχους. Δηλαδή, αν το αυλικό περιβάλλον στην περίπτωσή του αποφάσιζε το πώς θα γραφόταν και τι υλικό θα περιλάμβανε η Ιστορία του, όπως περίπου συνέβη στην περίπτωση της Συνέχειας του Θεοφάνη και του Γενεσίου. Πίσω από την ιδέα της συγγραφής συχνά όμως υπήρχε κάποιος εντολέας, όπως η Ειρήνη Δούκαινα στην περίπτωση του Νικηφόρου Βρυεννίου και της Άννας Κομνηνής ή η σεβαστοκρατόρισσα Ειρήνη στην περίπτωση του Κωνσταντίνου Μανασσή. Άλλοι πάλι, όπως ο Μιχαήλ Ατταλειάτης και ο Ιωάννης Κίναμος γνωρίζουμε ότι αφιέρωσαν το έργο τους στον αυτοκράτορα που θαύμαζαν ιδιαίτερα προσδοκώντας αναμφίβολα κάποια οφέλη – οπότε το έργο τους ήταν σαν να γράφτηκε κατά παραγγελία. Πρόκειται βέβαια για προπαγανδιστικού χαρακτήρα ιστορίες που εξυπηρετούσαν δυναστικά συμφέροντα και υποθέτω κάτι ανάλογο ίσχυε και στην περίπτωση του Λέοντος Διακόνου. H αρχαία ελληνική σκέψη τον ενδέκατο αιώνα δεν μπόρεσε να απελευθερώσει την διανόηση από μακροχρόνιους περιορισμούς και έντονες θρησκευτικές προκαταλήψεις. Οι φιλοσοφικές αναζητήσεις του Μιχαήλ Ψελλού ως γνωστό αντιμετωπίστηκαν από τους εκκλησιαστικούς κύκλους με επιφυλάξεις, για αυτό και ο ύπατος των φιλοσόφων υποχρεώθηκε να υπερασπιστεί την ορθοδοξία του σε μια γραπτή ομολογία πίστεως. Σηματοδοτούν ωστόσο μια αναγεννησιακή περίοδο, απότοκος της οποίας ήταν ο ορθολογισμός στην σκέψη, όπως διαφάνηκε τουλάχιστον στα κείμενα του Ιωάννη Ιταλού κατά τον 12ο αι. Αλλά και αυτή η κίνηση δεν τελεσφόρησε διότι ο ιταλός φιλόσοφος καταδικάστηκε ως αιρετικός την περίοδο των θρησκευτικών εκκαθαρίσεων που εγκαινίασε ο Αλέξιος Κομνηνός – γεγονός που εξιστορεί δια μακρών η Άννα Κομνηνή στην Αλεξιάδα της.

|| 11 M. J. Sjuzjumov, Ob istočnikach L’va Diakona I Skilicy. Vizantijskoe Obozrenie 2 (1916) 106–166.

Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι: Τομές, δεδομένα και προκλήσεις στην έρευνα | 7

Τα σημάδια προόδου που εντοπίζονται στην ιστοριογραφία αυτήν την περίοδο (11ος–12ος αι.) εστιάζονται στην αυτοκρατορική κριτική, όπως και στην αμεσότητα της ιστορικής αφήγησης, σε συνάρτηση με το προσωπικό ή το αυτοβιογραφικό στοιχείο που διατρέχει τις σελίδες του έργου τους (βλέπε Ψελλό, Ατταλειάτη, Άννα Κομνηνή, Ζωναρά, Νικήτα Χωνιάτη). Η παρρησία που χαρακτηρίζει τη γραφή τους – ή ακριβέστερα τη γραφή ορισμένων εξ αυτών – θα ήταν αδιανόητη κάτω από ένα αυταρχικό καθεστώς αν υποθέσουμε μάλιστα ότι τα κείμενά τους προορίζονταν να δημοσιευτούν. Μόνο σε μια περίοδο κρίσης θεσμών και αξιών θα μπορούσε ο ιστορικός να προβεί σε αξιολογήσεις που έθιγαν ευθέως την αυτοκρατορική εξουσία. Ο Μιχαήλ Ψελλός στη Χρονογραφία του προχώρησε ακόμη περισσότερο, αναφερόμενος σε σκάνδαλα της αυλής, ενός χώρου ιερού που παρέμενε έως τότε στο απυρόβλητο. Η κουφότητα και η αβελτηρία του Κωνσταντίνου Θ΄ Μονομάχου θλίβουν τον Ψελλό διότι ασχέτως προς τα αισθήματα που έτρεφε για τον ευεργέτη του, ήταν φιλορώμαιος – εἰμὶ γὰρ εἴπερ τις ἄλλος φιλορώμαιος και φιλόπατρις. Οι προσωπικές παρεκβάσεις στο κείμενό του είναι δείγμα της απελευθέρωσής του από παραδοσιακές νόρμες και συμβάσεις του είδους, τα δε νεωτερικά στοιχεία που εισάγει σηματοδοτούν μια νέα στροφή στη συγγραφή της Ιστορίας. Αλλά τι επιδιώκει ο Ψελλός στην Χρονογραφία του; Να γράψει την ιστορία του πρόσφατου παρελθόντος αποκαθηλώνοντας τα σύμβολα της εξουσίας για να φανεί η ανικανότητα και ενίοτε η γελοιότητα εκείνων που κυβερνούσαν; Νομίζω ότι έγραφε κυρίως για τον εαυτό του και για να καταγγείλει στις μέλλουσες γενιές –αμφιβάλλω αν είχε κατά νου το παρόν – ότι δεν εκτιμήθηκε από τους κρατούντες ως φιλόσοφος και πολιτικός παρά τις γνώσεις, την εμπειρία και τις ικανότητες που διέθετε. Διότι κανείς από τους αυτοκράτορες δεν ακολούθησε με συνέπεια τις συμβουλές του, με αποτέλεσμα η αυτοκρατορία να οδηγηθεί στο χάος. Ο κεντρικός ήρωας της Χρονογραφίας ήταν συνεπώς ο ίδιος. Σε παρόμοια κατεύθυνση κινήθηκε αργότερα και ο Νικήτας Χωνιάτης έχοντας προ οφθαλμών την προοπτική της άλωσης της Βασιλεύουσας. Αυτός όμως δεν αυτοπροβάλλεται ούτε διεκδικεί ρόλο πρωταγωνιστή στην αφήγησή του. Απομυθοποιεί βεβαίως την εξουσία διότι στα μάτια του το αυτοκρατορικό ιδεώδες είχε ξεφτίσει καθώς το κράτος οδηγούνταν στην καταστροφή. Ωστόσο, η κριτική τόσο του Ψελλού όσο και του Χωνιάτη δεν είχε θεωρητικό υπόβαθρο ούτε συνοδευόταν από προτάσεις για το πολιτικό σύστημα, την διοίκηση και τους πολιτικούς θεσμούς. Η αντιμετώπιση της εξουσίας με λιγότερο δέος και με γνώμονα την ευνομία, τη δικαιοσύνη, τη φιλανθρωπία και τη γενναιότητα των αυτοκρατόρων στο πεδίο των μαχών, υποστηρίχτηκε ότι ήταν απόρροια ενός ρωμαιοκεντρικού ιδεολογήματος, το οποίο εξέφρασαν κυρίως ο Ψελλός και ο Ζωναράς.12 Ο Ζωναράς πράγματι

|| 12 P. Magdalino, Aspects of Twelfth–Century Byzantine Kaiserkritik. Speculum 58 (1983) 342–345. A. Markopoulos, Roman Antiquarianism: Aspects of the Roman Past in the Middle Byzantine Period (9th–11th Centuries), στον τόμο: E. Jeffreys/F. K. Haarer/J. R. Ryder (eds.), Proceedings of the 21st

8 | Αpostolos Karpozilos

χρησιμοποίησε ως πηγή τον Δίωνα Κάσσιο, αλλά οι σκέψεις που διατυπώνει στην κριτική του εναντίον του Αλεξίου Κομνηνού απηχούν μάλλον κοινούς τόπους, που θυμίζουν περισσότερο πλατωνικά χωρία και λιγότερο τις ρωμαϊκές του πηγές. Νομίζω ότι η αντιμετώπιση της εξουσίας με κριτική διάθεση σχετίζεται περισσότερο με την πολιτική κρίση που προκάλεσαν οι ανίκανοι επίγονοι του Βασίλείου Β΄. Από τα παραπάνω ελπίζω να έχει διαφανεί ότι το προσωπικό στοιχείο στην εξιστόρηση ή αλλιώς της ανθρωποκεντρικής προσέγγισης αποτελεί μία μεγάλη τομή στην ιστοριογραφία, μολονότι η τομή αυτή δεν χαρακτηρίζει τους συγγραφείς της περιόδου στο σύνολό τους. Άλλωστε, δεν δημιουργήθηκαν ιδεολογικά πρότυπα προς μίμηση ούτε ασκήθηκε λογοκρισία από την πλευρά της εξουσίας. Στην τελική ανάλυση, η σχέση των ιστορικών με την εξουσία καθόριζε εν πολλοίς την οπτική γωνία από την οποία έβλεπαν τα γεγονότα που εξιστορούσαν.13 Η ιστοριογραφία του 13ου αιώνα αι. και συνακόλουθα των παλαιολογείων χρόνων δεν εγκαινιάζει τίποτε το ριζοσπαστικά καινούργιο αναφορικά με την τεχνική της αφήγησης, τη σκέψη ή τη νοοτροπία των συγγραφέων και τις επιλογές που έκαναν στην πραγμάτευση των θεμάτων τους. Εξαίρεση αποτελούν τα χρονικά με τις φιλολατινικές τους τάσεις, που γράφτηκαν στην φραγκοκρατούμενη Πελοπόννησο (Χρονικό του Μορέως), στην Ήπειρο (Χρονικό των Τόκκων) και στην Κύπρο (Χρονικό του Λεοντίου Μαχαιρά), και τα οποία είχαν ξεκοπεί από την κωνσταντινουπολίτικη λόγια παράδοση. Από την άλλη μεριά, η αποδυνάμωση της κεντρικής εξουσίας άφηνε κάποια περιθώρια στην ελευθερία της έκφρασης, πράγμα που διαπιστώνεται στην αυτοκρατορική κριτική που άσκησε στους δύο πρώτους Παλαιολόγους, Μιχαήλ Η΄ και Ανδρόνικο Β΄, ο Γεώργιος Παχυμέρης. Όταν ολοκλήρωνε τη συγγραφή της Ιστορίας του στις αρχές του δέκατου τέταρτου αιώνα, ο Παχυμέρης είχε καταλήξει πλέον στο συμπέρασμα ότι δεν υπήρχε καμιά ελπίδα η αυτοκρατορία να ανακάμψει. Την απαισιοδοξία του την εξέφρασε στην αρχή κιόλας του Προοιμίου του: εἰς τοσοῦτον γὰρ τῆς συμφορᾶς προῆλθε τὰ πράγματα... ὥστε μὴ μόνον οὐκ εὐθαλεῖν ὑπονοεῖν παρέχοντα, ἀλλ’ οὐδὲ ζωτικῆς τὸ παράπαν μετέχειν τοὺς Ῥωμαίους κινήσεως (I 1, 25,12–20). Την αρχή της κατάπτωσης της αυτοκρατορίας την απέδωσε στην μοιραία απόφαση του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου να εγκαταλείψει στην τύχη της τη Μικρά Ασία μεταφέροντας τα στρατεύματά του στη Δύση (I 5, 31,21–33,11).14 Η πολιτική κρίση που μάστιζε τη βασιλεία του Ανδρονίκου Β΄ συνεχίστηκε και επί των διαδόχων του. Όταν ο Νικηφόρος Γρηγοράς ξεκίνησε να γράφει την Ἱστορία του στη δεκαετία 1340–1350 είχαν σημειωθεί ήδη οι δύο αιματηροί εμφύλιοι πόλεμοι, ο ένας των δύο Ανδρονίκων (1321–1328), και ο δεύτερος ανάμεσα στην Άννα της Σαβοΐας και τον Ιωάννη Καντακουζηνό (1341–1347). Ο Γρηγοράς περιέγραψε ρεαλιστικά τις

|| International Congress of Byzantine Studies, London, 21–26 August 2006, vol. I, London 2006, 277–297. 13 Bλ. Α. Kαρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, τ. Γ΄. Αθήνα 2009, 40–57. 14 Α. Kαρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, τ. Δ΄. Αθήνα 2015, 23–31.

Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι: Τομές, δεδομένα και προκλήσεις στην έρευνα | 9

καταστροφές που άφησε πίσω του ο εμφύλιος σπαραγμός στη Μακεδονία και τη Θράκη και επέρριπτε την ευθύνη αποκλειστικά στους κρατούντες και ιδιαίτερα στον Ιωάννη Καντακουζηνό, με τον οποίο είχε έρθει σε ανοιχτή ρήξη πάνω στο ζήτημα της ησυχαστικής έριδας. Το τέλος του βυζαντινού κράτους ήταν προδιαγεγραμμένο από την στιγμή που χάθηκε για πάντα η Μικρά Ασία στους Τούρκους. Ο πληθυσμός του συρρικνωμένου πλέον κράτους μειώθηκε δραματικά εξ αιτίας των μακροχρόνιων πολέμων και του Μαύρου Θανάτου, στο πέρασμα του οποίου χάθηκαν πολλές χιλιάδες, όπως και από τη φυγή πολλών άλλων που για να επιβιώσουν κατέφευγαν στις τουρκοκρατούμενες περιοχές. Τα ιστορικά έργα αυτής της περιόδου στις περισσότερες περιπτώσεις είχαν πολιτική στόχευση – ήταν ουσιαστικά όπλο προπαγάνδας.15 Ο Γεώργιος Ακροπολίτης υπήρξε απολογητής του Μιχαήλ Η΄. Ο Ιωάννης Καντακουζηνός, ο δήθεν απρόθυμος αυτοκράτορας, έγραψε Ιστορία προσπαθώντας να δικαιώσει τους εμφυλίους πολέμους που του άνοιξαν τον δρόμο προς την εξουσία. Ο Μιχαήλ Κριτόβουλος εξύμνησε τον Μωάμεθ Β΄, ενώ στην περίπτωση του Γεωργίου Παχυμέρη και του Νικηφόρου Γρηγορά οι Ιστορίες τους διέπονταν από αντιπολιτευτικές θέσεις, που απηχούσαν πολιτικο–εκκλησιαστικούς κύκλους. Ο Παχυμέρης μάλιστα, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ανήγαγε την αρχή της κατάπτωσης της αυτοκρατορίας στην μοιραία απόφαση του Μιχαήλ Η΄ να εγκαταλείψει στην τύχη της τη Μικρά Ασία μεταφέροντας τα στρατεύματά του στη Δύση. Προκειμένου να γίνει απόλυτος μονάρχης ο Μιχαήλ Παλαιολόγος είχε τυφλώσει ως γνωστόν τον νεαρό Ιωάννη Λάσκαρη, προκαλώντας μεγάλη αναταραχή στις ανατολικές επαρχίες που έμεναν πιστές στην δυναστεία των Λασκαριδών. Ο ίδιος ιστορικός άσκησε δριμεία κριτική και στον Ανδρόνικο Β΄ για την εν γένει παθητική του στάση σε περιόδους που απαιτούσαν γενναίες αποφάσεις και άμεση δράση μπροστά στους εξωτερικούς κινδύνους που απειλούσαν την ασφάλεια του κράτους. Η αυτοκρατορική ιδέα σε μία περίοδο μεγάλων αλλαγών και αναστατώσεων λόγω των ξένων επιδρομών και των εσωτερικών πολιτικο–θρησκευτικών συγκρούσεων, προφανώς μετρούσε ελάχιστα και αυτή η πραγματικότητα ήταν που επέτρεπε την ελευθεροστομία από μέρους των ιστορικών. Οι απόψεις τους παρά την οξύνοια που τους χαρακτηρίζει παραμένουν παραδοσιακές και αυστηρά στο πλαίσιο της χριστιανικής διδασκαλίας. Σημείο συνεχούς αναφοράς στους λογιότερους εξ αυτών αποτελεί η κλασική αρχαιότητα, καθώς τα σύγχρονα γεγονότα ανάγονται ή παραλληλίζονται με δρώμενα του απώτερου παρελθόντος. Η αρχαία γραμματεία αποτελεί πηγή έμπνευσης, ιδεών και φυσικά μίμησης όσον αφορά τη γλώσσα τους. Σχολιάζοντας την επανάσταση των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη, γεγονός που δεν είχε προηγούμενο για τα μέτρα της εποχής, ο Γρηγοράς έμεινε μόνο στην επιφάνεια των γεγονότων διότι στην πραγματικότητα τα κοινωνικά προβλήματα δεν τον απασχολούσαν σοβαρά όσο τα

|| 15 Α. Καρπόζηλος, Η ιστορία ως όπλο προπαγάνδας στο Ύστερο Βυζάντιο, στον τομο: Γ. Ξανθάκη– Καραμάνου (επιμ.), Η πρόσληψη της αρχαιότητας στο Βυζάντιο, κυρίως κατά τους παλαιολόγειους χρόνους. Αθήνα 2014, 3–15.

10 | Αpostolos Karpozilos

θρησκευτικά. Κάνοντας και πάλι μια αναγωγή στην αρχαιότητα, αποφάνθηκε ότι το πολίτευμα που επέβαλαν οι Ζηλωτές δεν ήταν αριστοκρατικό, ούτε δημοκρατικό, αλλά μια οχλοκρατία πρωτόφαντη που την έφερνε και την πήγαινε εδώ και εκεί η μοίρα (Ρωμαϊκή Ιστορία, XVI 1, 796,11–12). Εν κατακλείδι ο Γρηγοράς έβλεπε τη φθίνουσα πορεία του κράτους από την πλευρά της άρχουσας τάξης. Δεν έτρεφε ιδιαίτερη συμπάθεια για τον λαό, τον βάναυσο όχλο και το δημοτικόν, όπως χαρακτηριστικά τον αποκαλεί (VΙ 1, 162,23–163,3. VΙ 2, 171,12–16. ΧΙΙ 12, 614,5. ΧΙΙΙ 8, 663,15. ΧΙΙΙ 10, 675,13), γι’ αυτό τα κοινωνικά προβλήματα και τα πραγματικά αίτιά τους τον άφηναν αδιάφορο αν όχι απροβλημάτιστο. Οι ιστορικοί κατέγραψαν ο καθένας με τον τρόπο του τη γενική κατάρρευση. Εξετάζοντας την αφήγησή τους, από μια πρώτη ματιά, φαίνεται να διέπονται από ιδέες και στερεότυπα που έχουμε ήδη συναντήσει σε παλαιότερες εποχές: μοιραίες πολιτικές αποφάσεις και καταστροφές αποδίδονται όπως πάντα στη θεία πρόνοια. Εξαίρεση από τον κανόνα αποτελεί ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης διότι από τη σκέψη του απουσιάζει το θρησκευτικό συναίσθημα. Είναι και ο μόνος που επιχειρεί μία τομή με το παρελθόν: αποκαλεί τους βυζαντινούς αυτοκράτορες Έλληνες και όχι Ρωμαίους, και ό ίδιος άλλωστε αισθάνεται Έλληνας, ακολουθώντας προφανώς τα διδάγματα του ελληνολάτρη Γεμιστού Πλήθωνα. Αλλά σ΄ αυτά τα συμφραζόμενα αξίζει να θυμίσουμε ότι από τα μέσα του δέκατου τέταρτου αιώνα έως και τους ιστορικούς της Αλώσεως δεν γράφτηκε καμία ιστορία για τον τουρκικό επεκτατισμό και την συνακόλουθη παρακμή του κράτους. Μας παραδίδονται μόνον χρονογραφικά κείμενα – βραχέα και τοπικά χρονικά που κατέγραψαν την κατάκτηση της βαλκανικής χερσονήσου και τον αποκλεισμό της πρωτεύουσας από τους Οθωμανούς δεδομένου ότι εξωτερικός παράγοντας είχε γίνει πλέον ο ρυθμιστής της πολιτικής κατάστασης στην Πόλη. Η κεντρική εξουσία απουσιάζει ακόμη και από σύντομες ιστορικές διηγήσεις, όπως του Ιωάννη Αναγνώστη και του Ιωάννη Κανανού.16 Αλλά και στα τρία τελευταία ιστορικά έργα που γράφτηκαν μετά την Άλωση, το κύριο θέμα τους ήταν η ραγδαία άνοδος των Οθωμανών Τούρκων σε κυρίαρχη δύναμη στη Μικρά Ασία και τα Βαλκάνια. Ο Κριτόβουλος είδε το τέλος του Βυζαντίου ως φυσικό επακόλουθο της ακμής και παρακμής, όπως συμβαίνει με κάθε οργανισμό που γεννιέται και πεθαίνει. Από την δική του πλευρά, ο αποστασιοποιημένος Χαλκοκονδύλης θεωρούσε ότι η νέα παγκόσμια δύναμη μετά την κατάλυση του βυζαντινού κράτους θα απειλούσε και τον χριστιανισμό της Δύσης και πράγματι δεν έπεσε έξω. Η πολιτικο–θρησκευτική ηγεσία αναλώθηκε μετά τη Φραγκοκρατία έως και τις παραμονές της Αλώσεως σε εσωτερικές και εν πολλοίς στείρες αντιπαραθέσεις που είχαν μοιραία και πολιτικές προεκτάσεις. Η ιδέα της οικουμενικότητας της αυτοκρατορίας, και του βασιλέως ως του κεχρισμένου εις βασιλέα τω Θεώ, κατ’ εικόνα του προφητάνακτος Δαβίδ, έννοιες που προπαγανδίζονταν επί αιώνες από πολιτικούς και

|| 16 Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί Δ΄ 231–235.

Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι: Τομές, δεδομένα και προκλήσεις στην έρευνα | 11

εκκλησιαστικούς, δεν είχαν πλέον κανένα αντίκρισμα. Το μέλλον διαγραφόταν σκοτεινό, και μόνον από τη χριστιανική Δύση θα μπορούσε να περιμένει κανείς χέρι βοηθείας, αλλά και αυτό το ενδεχόμενο είχε το τίμημά του, όπως πολύ καλά γνώριζαν εκείνοι που έκαναν τις διαπραγματεύσεις με τη Ρώμη. Οι ιδεολογικές συγκρούσεις ανάμεσα στους φιλενωτικούς και τους ανθενωτικούς είχαν ξεκινήσει από την εποχή κιόλας του Μιχαήλ Η΄, με την υπογραφή της Ένωσης των Εκκλησιών στη Λυών (1274), που έμεινε όμως μόνον στα χαρτιά. Τώρα η αντιπαράθεση είχε πάρει πολύ μεγαλύτερες διαστάσεις, ίσως επειδή σ’ αυτή τη σύγκρουση εκφράζονταν οι πόθοι, αλλά και οι φόβοι του Ελληνισμού. Ιδεολογικά υπήρχε ένα κενό. Το δυστύχημα ήταν ότι δεν υπήρχε ούτε η πολιτική ηγεσία ούτε η ιδεολογία που θα μπορούσε να συσπειρώσει μαχητικά τον λαό σε μια κρίσιμη περίοδο της ιστορίας του.17

|| 17 F. Dölger, Politische und geistliche Strömungen im Sterbenden Byzanz. JÖBG 3 (1954) 1–18.

Charilaos Avgerinos

Parva Hesychiana π 2986 πονηρός·κακός, δεινός, κακοῦργος π 2989 †πόννα· τὸ γράφος. ἢ μάγος† π 2990 †πόννος· μάγος† Eminent scholars have proposed various attempts at emending Hesych. π 2989 and 2990 (briefly commented by Schmidt1), mostly assuming the existence of words of ambiguous etymology or unattested at all. The soundness of gl. π 2986 has not been questioned, but I consider it also vitiated. As regards π 2989 one should consult Schmidt’s apparatus,2 as well as Hansen’s note in π 4506 πῶννα· γραφίον. λύπη.3 There is nothing further to contribute in the case of the words πόννα, and γράφος4 (π 2989). Evidently, this entry is the glossa dittographa of π 45065 (πῶννα· γραφίον. λύπη), at least up to the interpr. pr. γραφίον; cf. Theogn. Περὶ ὀρθογραφίας 66, 24 Alpers.6 There is, however, something amiss here: if π 2989 is the corrupt glossa dittographa of π 4506 (πῶννα· τὸ γραφίον etc.), then the interpr. sec. ἢ μάγος has been

|| 1 M. Schmidt (ed.), Hesychii Alexandrini Lexicon, III: Λ–Ρ. Ienae 1861, 360 (henceforth: Schmidt, Hesych. III). These include Soping’s suggestion to retain the transmitted lemma (taking πόννα as sound [i. e. πόννα < penna]; cf. the Modern Greek πένα: if πένα or πέννα was originally recorded, it would be extra ordinem), even though it is otherwise unknown (cf. Schmidt, Hesych. III 360, adn. cr.: “Incompertum vocabulum πόννα e latino penna detortum videbatur Sopingo, quo artificio non appareret”). Undoubtedly, Palmerius’ ποννατογράφος ἢ μάγος was inventive: if that was the case here, then the entries would have the following form: π 2986 πονηρός· κακός, δεινός, κακοῦργος; π 2989 ποννατογράφος ἢ μάγος (sine interpr.); π 2990 πόννος· μάγος (?). Several Hesychian lemmata were recorded in the form they were gleaned from an original text, without being glossed; cf. F. Bossi, Lexicographica. Eikasmos 6 (1995) 249–266 [here: 255–256]. G. Dindorff’s πόννος· ποννατογράφος ἢ μάγος offers a more plausible palaeographical explanation regarding the corruption; Schmidt, Hesych. III 360, observes: “ex duobus glossis unam fecit GDindorff”. The sequence of the entries makes more sense than in the form proposed by Palmerius: π 2986 πονηρός· κακός, δεινός, κακοῦργος; π 2989 πόννος· ποννατογράφος ἢ μάγος. 2 Schmidt, Hesych. III 360. 3 P. A. Hansen (ed.), Hesychii Alexandrini Lexicon, III: Π–Σ. Berlin/New York 2005, 148 (henceforth: Hansen, Hesych. III). 4 On the readings πόννος and γράφος cf. H. van Herwerden, Lexicon Graecum suppletorium et dialecticum. Lugduni Batavorum 1910, 716, s. v. πῶννα. According to O. Hoffmann, Die Griechischen Dialekten in ihrem historischen Zusammenhange mit den wichtigsten ihrer Quellen, II Der nord– achäische Dialekt. Göttingen 1893, 245, this lemma is of Aeolic origin. 5 Their possible relation was probably first noted by Salmasius: cf. Hansen, Hesych. III 222, adn. cr. ad gl. π 4506; van Herwerden, Lexicon Graecum, 716. 6 K. Alpers, Theognostos Περὶ ὀρθογραφίας. Überlieferung, Quellen und Text der Kanones 1–84. Hamburg 1964, 107: πῶνα· γραφεῖον, λύπη. https://doi.org/10.1515/9783111010335-002

14 | Charilaos Avgerinos

transposed. I think that it originally belonged to π 2986: πονηρός· κακός, δεινός, κακοῦργος. ⟨ἢ μάγος⟩. Once misplaced this interpretation probably contributed to the vitiation of gll. π 2989-2990. The transmitted form of π 2990 must be the product of a series of palaeographical errors;7 initially the gloss did not relate to π 2989 and/or 4506, but it was totally irrelevant. I would propose πόρνος· μάχλος. The slip would be easy to occur, either in the majuscule or in the minuscule (ΠΟΡΝΟC→ΠΟΝΝΟC/πόρνος→πόννος).8 If this was in fact the case here, then the original and extra ordinem9 inserted π 2990 was vitiated due to visual confusion; this would be facilitated by mental predisposition caused by the lemma of the previous entry (πόννα/πῶννα), or even by the following one (πόνος· ἄλγος etc.) as Schmidt assumed explaining also the glossema μάγος.10 Furthermore, if the last glossema of π 2986 (ἢ μάγος) was transposed to its current position, as I presume, this would also affect the soundness of the word μάχλος originally recorded in π 2990; once again, visual confusion and mental associations made the scribe repeat the word μάγος he had just copied. Το conclude, it is probable that the three entries were initially recorded as: π 2986 πονηρός· κακός, δεινός, κακοῦργος ⟨ἢ μάγος⟩; π 2989 πῶννα· τὸ γράφος (i. e. γραφίον, –φεῖον?);11 π 2990 πόρνος· μάχλος. π 3151 πότνα, *πότνια·⸥ σεβαστή (ε 215 ..), ⸤ἔντιμος (Α 357. Δ 2 ..) Σπ580. ἢ ⸤φίλη[μα] [Α ]. καὶ ⸤δέσποινα (Φ 470) Σπ579 [Α32]. καλή. †μεσήτρια† 32

The extent of the interpolation12 gl. π 3151 has been subjected to is evident by Hansen’s system of indicating it.13 Schmidt observed: “ad καλή confer πατνή. Sed

|| 7 Namely, via dittography of the word πῶννα vel πόννα (π 2989) and its subsequent vitiation to πόννος, followed by the erroneous addition of the word μάγος. See however my main text above. 8 On the confusion amongst the letters Ρ and Ν in the tradition of Marc. Gr. 622, cf. K. Latte, Prolegomena, in: Hesychii Alexandrini Lexicon, I: Α–Δ. Hauniae 1953, p. xxv n. 1. 9 On alphabetization in Hesychius’ sole witness cf. Latte, Prolegomena, pp. xxix–xxxii. 10 Cf. Schmidt, Hesych. III 360, adn. cr. ad π 2991: “Sed fortasse μάγος nihil est nisi ἄλγος e seqq. πόνος· ἄλγος male repetitum”. 11 On the use of γράφος in the sense of “γράμμα” cf. LSJ9 360. 12 The interpolation was already present in the 10th cent.: cf. K. Alpers, Corrigenda et Addenda to Lattes’ Prolegomena to Hesychii Alexandrini Lexicon Vol. I: Α–Δ. In: Hansen, Hesych. III pp. xv– xxiii [here: xviii–xix]; A. Kleinlogel, Hesychinterpolationen im Augustanus F, In: A. Kleinlogel (ed.), Scholia Graeca in Thucydidem. Scholia vetustiora et Lexicon Thucidideum Patmense. Berlin/Boston 2019, 167–176; Alpers, Theognostos 52–58; W. Bühler, (review of Hesychii Alexandrini Lexicon, Vol. II: E–O, ed. K. Latte. Hauniae 1966), Gnomon 42 (1970) 339–354 [here: 353]; On A. Adler’s opinion see Alpers, Corrigenda et Addenda, p. xviii n. 16. The interpolations occasionally caused the confusion of adjacent entries; they were at times inserted extra ordinem or already corrupt. Speaking of Greek lexica, I agree with the views of S. Valente, Old and New Lexica in Palaeologan Byzantium. In: A. M. Cuomo/E. Trapp (eds.), Toward a Historical Sociolinguistic Poetics of Medieval Greek [Βυζάντιος, Studies in Byzantine History and Civilization 12], Turnhout 2017, 45–55 [here: 45], regarding the

Parva Hesychiana | 15

μεσήτρια (μεσίτρια AM.) nescio quid sit”.14 Noting that the word καλὴ is somehow out of place I would not relate it to Hesych. π 1116 πατνή· καλὴ ὑπό Πάρθων,15 where it should probably be taken in its literal sense (“beautiful”).16 In my point of view, in gl. π 3151 καλὴ has the Christian denotation of “propitious, benevolent”.17 As for μεσήτρια, Hansen has noted this spelling in Hdn. Π. διχρόνων II 11, 32 Lentz (Gramm. Gr.);18 cf. also Π. καθολικῆς προσῳδίας 11, 11 (Gramm. Gr ΙΙΙ.1, 248, 11 Lentz)19 and 20, 16 (Gramm. Gr. ΙΙΙ.1, 531, 16 Lentz). Long after Herodianus, the word was used by Damascenus Studites, Thesauros 12, 325,20 in a much later (16th c. CE) and markedly vernacular text. But despite its presence in the grammatical treatises mentioned above, the barely found μεσήτρια is probably a trivialization of the amply attested μεσίτρια.21 Therefore, I disagree with West’s ingenious μεδήτρια (“i. q. μεδέουσα”):22 the word is unattested. At any rate, being a morphological peculiarity and appearing rather incoherent to the rest of the entry the adjective is marked as corrupt. An economic approach would be to consider that the phrase δέσποινα καλὴ μεσήτρια (or μεσίτρια) is a citation from a Christian text.23 The adjective in question is a typical appellation of Vir-

|| “uniqueness” of each copy of every lexicon and the process of “updating and adapting the old materials to new purposes”. 13 Cf. I. C. Cunningham, Proll. In: P. A. Hansen/I. C. Cunningham (eds.), Hesychii Alexandrini Lexicon, Vol. IV: Τ–Ω, Berlin/New York 2009, pp. xvi–xvii. 14 Cf. Schmidt, Hesych. III 366, adn. cr. ad π 3151. 15 See the learned note by Schmidt, Hesych. III 292. Cf. Hansen, Hesych. III 156, adn. cr. ad π 3151: “cf. gl. 3153” (*πότνια γῆ· καλὴ γῆ); this adjacent entry could have caused the insertion of the word in question in gl. 3151. Both entries were interpolated from Cyril. Their vicinity in this part of the Lexicon speaks in favor of Hansen’s view. 16 F. Montanari et al. Σύγχρονο Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής γλώσσας. Athens 2013, 10616, s. v. πατνή. 17 Cf. Montanari, Λεξικό 1056–1057, s. v. καλός. 18 Cf. Hansen, Hesych. III 156. However, it is probable that it is of a later date: according to Lentz (cf. his note ad loc.), Lehrs suspected that the words μεσήτρια and ὁδηγήτρια, attested in this passage of Herodianus’ treatise but transmitted only in cod. B were most probably added at later date, hence their absence from the rest of the treatises’ witnesses. 19 On the suspected forms μεσήτρια and ὁδηγήτρια cf. Lentz’s note ad. loc: “ποιήτρια ––––– μαθήτρια sumpsi ex Dichr. 289, 8”; on the latter passage see the previous note. 20 N. P. Papadopoulos (ed.), Λόγος εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς ὑπερευλογημένης Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας (Λόγος ΙΒ΄), in: Θησαυρὸς Δαμασκηνοῦ τοῦ Ὑποδιακόνου καὶ Στουδίτου τοῦ Θεσσαλονικέως: μετὰ προσθήκης ἐν τῷ τέλει ἑτέρων Ἑπτὰ Λόγων ψυχωφελεστάτων καὶ τῆς Ἐξηγήσεως τοῦ Πάτερ Ἡμῶν, Athens 1926, 139: ἀμὴ ἐγὼ θέλω εἶμαι πρέσβυς καὶ μεσήτρια εἰς τὸν ἠγαπημένον μου Υἱὸν etc. 21 The reading appears in Schmidt’s note cited in my main text above. 22 Cf. Hansen, Hesych. III 156. 23 There is no punctuation between the words δέσποινα καλὴ μεσήτρια (commas or full–stops) in our sole witness, cod. Marc. Gr. 622; however, this is not decisive. Cf. Hansen, Hesych. III 156: “φίλημα. καὶ δέσποινα καλὴ μεσήτρια H: Schm. (interpunct. post δέσποινα iam Schr. [Schrevelius];

16 | Charilaos Avgerinos

gin Mary in the Christian Greek Orthodox tradition: cf. Ephraim Syrus, Praedicationes ad Dei matrem (Εὐχὴ τῆς Θεοτόκου) 4.362-3 ἡ μετὰ τὴν Τριάδα πάντων ⟨τῶν ποιημάτων⟩ Δέσποινα, ἡ μετὰ τὸν Παράκλητον ἄλλος Παράκλητος, καὶ μετὰ τὸν Μεσίτην ⟨Χριστὸν Μεσίτρια τοῦ⟩ κόσμου παντός;24 ibid. 2.357 Πανάμωμε καὶ Μεσίτρια τοῦ κόσμου: in the first case the two words (δέσποινα and μεσίτρια) are found in the same phrase. One cannot but think also of Theodorus II Ducas Lascaris’ eighth Sermon on Christian Theology (Sermones VIII de theologia christiana), dedicated to the Holy Mother of God (8, 135-136):25 βασιλίς τε καὶ κυρία καὶ δέσποινα, μεσίτρια etc.; in this passage the two adjectives are notably used consecutively. Similar phrases are very common in the praise of the Θεοτόκος of the Greek Orthodox Church.26 We could remove the cruces and read: πότνα, πότνια· σεβαστή, ἔντιμος. ἢ φίλη. καὶ δέσποινα καλὴ μεσίτρια ⟨an τοῦ κόσμου⟩,27 assuming that the last interpretation was added by the interpolator of Hesychius, or even by a later scribe, taking the transmitted μεσήτρια as a later trivialization. In this line of thinking the transmitted δέσποινα does not relate to the Homeric Φ 470 but refers to Virgin Mary. It is more plausible, however, that the interpolated material once ended with the words καὶ δέσποινα;28 this word is appropriate to gloss πότνια used in the context of πότνια θηρῶν of Φ 470, as well as πότνα (cf. Od. ε 215, Theocr. 2.69).29 Perhaps, at a later stage of the Lexicon’s history a scribe versed in the Greek Orthodox hymnology and liturgy, or even familiar with the specific text of Ephraim Syrus, mentally associated the last glossema (δέσποινα) to the appellations of Virgin Mary and added the rest of the transmitted words. The following π 3152 ποτνιᾷ· ἱκετεύει, παρακαλεῖ30 probably facilitated the emergence of mental associations in the field of || cruces ipse addidi preeunte Schm.”; Schmidt, Hesych. III 366: πότνα· πότνια, σεβαστή, ἔντιμος. ἢ φίλη[μα]. καὶ δέσποινα. καλή. μεσήτρια. 24 K. G. Frantzoles (ed.), Ὁσίου Ἐφραὶμ τοῦ Σύρου ἔργα, vol. 6. Thessaloniki 1995, 362–363. 25 Cf. Chr. Krikonis, Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως Περὶ χριστιανικῆς θεολογίας Λόγοι [Ἀνάλεκτα Βλατάδων 49]. Thessaloniki 1988; Cf. also Chronicon Paschale, PG 92, col. 604.1: ἐποίησε τὴν συναγωγὴν … εὐκτήριον οἶκον μέγαν τῆς δεσποίνης ἡμῶν τῆς Θεοτόκου etc. 26 Cf. Ἀκολουθία τοῦ Μικροῦ Παρακλητικοῦ Κανόνος εἰς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον, Ὠδὴ θ΄, Τροπάρια, in: Ἱερὰ Σύνοψις καὶ τὰ Ἅγια Πάθη. Ἀθῆναι 1992, 180 Δέσποινα καὶ Μήτηρ τοῦ Λυτρωτοῦ …. ἵνα μεσιτεύσῃς πρὸς τὸν ἐκ σοῦ τεχθέντα. Ὦ Δέσποινα τοῦ κόσμου, γενοῦ μεσίτρια. This hymn is delivered during the Holy Mass of the 15th of August. I cordially thank the Reverend Father Vasileios Klouras at this point. As an appellative of the Virgin Mary the word μεσίτρια is lemmatized in Modern Greek Lexica: cf. C. G. Charalampakis et al., Χρηστικό λεξικό της Νεοελληνικής γλώσσας. Athens 2014, 996, s. v. μεσίτης. 27 The loss of the phrase τοῦ κόσμου would probably trigger the vitiation of μεσίτρια. 28 The word is used for the goddess Athena in Dio Chrysostomus, Or. 59. 5, 5. 29 This approach is further validated by Suda π 2137 A. Πότνα: δέσποινα, and π 2138 A. Πότνια: σέμνη (leg. σεμνή), ἔντιμος. 30 Cf. J. Pearson, Adversaria Hesychiana, II. Oxonii 1844, 592. As in the case of Hesychius, Suda’s entries (above, n. 13) are followed by a series of cognates with πότνια: Suda π 2139 ποτνιᾶσθαι:

Parva Hesychiana | 17

Christian faith. In this case we should probably retain the transmitted μεσήτρια; the form of the entry would be: πότνα, πότνια σεβαστή, ἔντιμος ἢ φίλη καὶ δέσποινα. [καλὴ μεσήτρια vel μεσίτρια ⟨an τοῦ κόσμου⟩]. π 3498 †προΐθες†· προφανῶς προβεβηκώς Alberti31 noted the morphological similarity the lemma shares with the entry (κ 1353 Latte) κατὰ †προΐθην· κατὰ πρεσβυγονία. ἔνιοι τὸ κατὰ δαίμονα;32 being also corrupt, the latter cannot help us mend the problem of gl. π 3498. Schmidt’s προθείς· προφανῶς προβεβληκώς assumes the transposition of iota (I) inside the lemma and the loss of a lambda (Λ) in προβεβηκώς, both plausible mechanical errors; more to the point – as regards the lemma – was his primary idea, πρόϊθι· προβεβηκὼς ἔσο (based on Pl. Gorg. 497a7 καὶ πρόϊθί γε ἔτι εἰς τὸ ἔμπροσθεν).33 What was initially lemmatized in π 3498 was a derivative of the verb πρόειμι (εἶμι, ibo):34 for προΐθες we could read προΐτης, a word treated in the grammatical tradition: cf. Et. Gud. φ 556 Sturz φοιτητής· ... τοῦτο παρὰ τὴν πρόθεσιν, καὶ τὸ εἶμι τὸ πορεύομαι, ἐξ οὗ ἔστιν ὄνομα ῥηματικὸν ἴτης καὶ μετὰ τῆς προθέσεως προΐτης καὶ προϊτῶ etc.; also, Eust. in Il. 631, 58 van der Valk (on Z 157) ὁ δὲ Προῖτος τῇ ἐτυμολογίᾳ προϊτητικὸς φαίνεται

|| παρακαλεῖν. καὶ Ποτνιᾶται, παρακαλεῖ, ἐπικαλεῖται θεούς. According to Adler’s marginal notes, this last entry originated in the so–called Lexicon Ambrosianum, a known source for the Suda (cf. A. Adler, Suidae Lexicon, Pars I: Α–Γ, Berlin 1928, pp. XVII–XVIII; K. Tsantsanoglou, Τὸ Λεξικὸ τοῦ Φωτίου. Χρονολόγηση – Χειρόγραφη παράδοση. Thessaloniki 1967, 62). However, from the four (so far known) manuscripts of this unedited lexicon (codd. Laur. Plut. 59,16, Ambr. B 12 sup., Athen. 1065 and Zavord. 95) only Ambr. B 12 sup. transmits something relevant: f. 132r, l. 29 πότνϊ ἡ εύλάβεια··καὶ ἡ τιμή: ποτνιᾶται εὐλαβεῖται; f. 132v, l. 15 ποτνιᾶται· τιμᾶται· παρακαλεῖται ἢ θλίβεται. But these two entries are probably by a later hand. As in other occasions I am not convinced that Adler’s marginal notation of Suda’s sources is informative enough of the contents of the lexicon in question (Adler used Δ to denote the witness of Ambr. B 12 sup. and Athen. 1065). Therefore, I agree with the hesitations expressed by N. Pace, Analisi preliminare e ricerca di possibili citazioni poetiche nel Lexicon Ambrosianum, In: G. Arrighetti/M. Tulli (eds.), Letteratura e riflessione sulla letteratura nella cultura classica, Atti del Convegno, Pisa, 7–9 giugno 1999, Pisa/Roma 2000, 309– 325 [here: 315–316]. This scholar has also recorded entries where Adler’s notes do not correspond to the contents of the Lex. Ambrosianum. 31 J. Alberti (ed.), Hesychii Lexicon, cum notis doctorum virorum …, Tomus secundus. Lugduni Batavorum 1766, 1031 (henceforth: Alberti, Hesych. II). 32 Cf. Alberti, Hesych. II 181. 33 Cf. Schmidt, Hesych. III 379, adn. cr. ad loc: “Non liquet. Nisi προφανῶς additum esse coniecissem πρόϊθι· προβεβηκὼς ἔσο … Nunc προθείς· προφανῶς προβεβληκώς conicio”. 34 I refer mainly to the sense “go forward, advance, go first, go forth”; cf. LSJ9 1476, s. v. πρόειμι, 1., 4., 5. See the attested forms of the verb in J. J. Bodoh, An Index of Greek verb forms. Hildesheim/Zürich/New York 1984, 396.

18 | Charilaos Avgerinos

εἶναι καὶ ὁρμητίας ἀπὸ τοῦ προϊέναι35 (LSJ9 1483, s. v. προϊτητικός; cf. also προϊτέον in Str. 9.5.22, LSJ9 1483).36 This was most probably an error that occurred in the minuscule stage of the Lexicon’s transmission, where a misread ligature could produce the misreading of tau (τ) into theta (θ). I think that the vitiation of the lemma blemished the first glossema as well; instead of προφανῶς, suspected also by Schmidt, we should read προφανής: προΐτης· προφανής. προβεβηκώς. The corruption of the lemma and the existence of the interpr. sec. προβεβηκώς led a scribe to alter the final syllable of προφανής, which was probably misread. π 4166 *πρωτόλειον· ἀπαρχή (g1A3). ἢ τὸ †πρῶτον ἐλθεῖν† τὴν λείαν Despite the cruces only the second of the two words (ἐλθεῖν) is in my opinion corrupt. Alberti correlated this gloss to π 4002 *προτολεῖον· ὑπάρχον, which in its transmitted form seems irrelevant.37 Schmidt considered Voss’ πρὸ τοῦ ἐλθεῖν rather convincing (“recte ni fallor”) but improved it by reading ἢ τὸ πρὸ τοῦ διελεῖν τὴν λείαν,38 although such an interpretation is rather incongruent with the lemma; I will return on this shortly. Heinsius’ πρῶτον ἐλθὸν εἰς39 does not mend the problem. I will begin by stressing the following: (1) the preceding gl. πρωτόλεια· ἀπάργματα relates to the one under consideration; (2) Hesych. π 4166 gives the impression of being a combination of two separate entries. Given the testimony of Cyril’s cod. Bremensis G 11 (E),40 namely gl. π 654 πρωτόλειον (cor. Hagedorn): ἀπαρχήν,41 per-

|| 35 On the various connotations of ἴτης cf. I. N. Perysinakis, Ἀρχαϊκὴ Λυρικὴ ποίηση. Ἠθικὲς ἀξίες καὶ πολιτικὴ συμπεριφορὰ στὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ λογοτεχνία: προβλήματα ἑρμηνείας καὶ μετάφρασης τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς λογοτεχνίας: μιὰ ἑρμηνευτικὴ προσέγγιση. Ἀνθολογία ἀρχαϊκῆς λυρικῆς ποίησης μὲ βάση τὴν ἀρετὴ καὶ τὸν ἀγαθόν. Athens 2012, 102–105 (this scholar examines the possible relation of the word to ἴαμβος and its etymology). The word ἴτης was used by Plato, Smp. 203d to describe Eros; cf. also Alexis 236, 5 PCG K. – A.; Ar. Nu. 445. See also the use of ἴτης in Pl. Prt. 349d, where brave men are described as “… καὶ ἴτας γε ἐφ’ ἃ οἱ πολλοὶ φοβοῦνται ἰέναι”. 36 Not to be confused with the derivatives of προΐημι (LSJ9 1482). 37 Cf. Hansen, Hesych. III 195, adn. cr.: “h. e. πρωτόλειον· ἀπαρχή (ΚΣ), cf. gl. 4166”. 38 Schmidt, Hesych. III 402, sounds confident of his proposal; after recording Vossius’ attempt he adds: “tum vero legendum ἢ τὸ πρὸ τοῦ διελεῖν τὴν λείαν”. Speaking of improvement, I refer to the correction of the infinitive which relates to my attempt described below. 39 Cf. Alberti, Hesych. II 1068 n. 23; Hansen, Hesych. III 203. 40 This is the oldest known manuscript of the Cyril glossary: cf. K. Alpers, Ein Handschriftenfund zum Cyrill–Glossar in der Staats– und Universitätsbibliothek Bremen. In: W. Hörandner/E. Trapp (eds.), Lexicographica Byzantina, [Byzantina Vindobonensia Band XX], Wien 1991, 11–52; U. Hagedorn, Einleitung, in: Das sogenannte “Kyrill”–Lexikon in der Fassung der Handschrift E (Codex Bremensis G 11), 2005, p. vi (www.kups.ub.uni–koeln.de/volltexte/2006/1813); Cunningham, Proll. pp. xvii–xviii. The manuscript was already presented by M. Schmidt (ed.), Hesychii Alexandrini Lexicon, IV: Σ–Ω. Ienae 1862, p. xlvi, in the context of his “Quaestiones Hesychianae”. 41 Cf. also Cyril π 582 Η. πρωτόλειον: δῶρον ἀνάθημα. On the technique of lemmatization used in the Cyril glossary cf. Alpers, Corrigenda et Addenda, pp. xxi–xxii.

Parva Hesychiana | 19

haps one is allowed the assumption that the original interpolation in Hesychius was πρωτόλειον· ἀπαρχή. Probably, the interpr. sec. formed part of the preceding and perhaps original Hesychian π 4165, being transposed to its current position after the insertion of the interpolated gloss (π 4166); but this is not germane to my attempt. To restore π 4166 we should turn to other Greek Byzantine lexica, where usually both words, πρωτόλεια and πρωτόλειον, have been lemmatized: cf. Photius π 469,4 and 469,7-9 Theod. πρωτόλειον· ἀπαρχήν, and πρωτόλεια· τὰ ἀπάργματα τῆς λείας, ἃ τοῖς θεοῖς ἀνετίθεσαν· ἢ αἱ τῶν καρπῶν ἀπαρχαί, οἷον πρωτολήϊα; Suda π 2965 A. πρωτόλεια: ἡ πρώτη λεία,42 π 2966 A. πρωτόλειον: ἀπαρχή; more elucidative is the Et. M 693.11 Gaisf. πρωτόλεια: τὰ πρῶτα τῶν ληΐων, καὶ τῶν τοῦ πολέμου λαφύρων ἐξαίρετα καὶ πρώτιστα, ἅπερ εἰώθασιν οἱ ἄριστοι λαμβάνειν etc. (~ Ps.-Zonaras 1585 T.43); Et. Gud. π 484.30 Sturz πρωτόλεια, τὰ πρῶτα τῆς λείας, ἤτοι τῆς πραίδας· καὶ πρωτόλειον, ἡ ἀπαρχή etc; Lex. Vind. π 30 πρωτόλεια· τὰ πρῶτα τῆς λείας.44 It is by now clear, I think, that in Hesych. π 4166 we could read πρωτόλειον· ἀπαρχή. ἢ τὸ πρῶτον ἑλεῖν τὴν λείαν,45 taking ἑλεῖν as “take with the hand, take away, gain” (LSJ9 41, s. v. αἱρέω, A.1., 2., 3.). This is a neat and intelligible construction that rephrases the wording of the interpr. sec. in Et. M 693.111 G.; as stated above, one could plausibly assume that it once belonged to the previous entry (π 4165), where Hesychius recorded πρωτόλεια· ἀπάργματα (cf. Phot. π 469, 7-9 above). The singular neuter article τὸ would prompt someone to transfer this interpretation to gl. π 4166; following this, it would be easy for scribe to recall the quasi-similar and certainly more familiar infinitive, namely ἐλθεῖν, a slip aided by visual confusion (probably in the stage of the minuscule).46

|| 42 Similar are the readings of the witnesses of the Lex. Ambr.: Ambr. B 12 sup. (f. 134v, l. 2) πρωτόλεια; Athen. 1065 (f. 75r, col. a, ll. 33–34) πρωτέλεια, ἡ πρώτη λεία; Zav. 95 (f. 46r, col. b, l. 6) πρωτέλεια, ἡ πρώτη λεία. The last two manuscripts often prove to be related: cf. also Pace, Analisi preliminare 310, 316, 317 n. 35, and 322 with n. 80. 43 Ps.–Zonaras has confused things in his text: Πρωτόλεια. αἱ ἀπαρχαί. τὰ πρὸ τῶν ληΐων ἐξαίρετα καὶ πρώτιστα, ἅπερ εἰώθασιν οἱ ἄριστοι λαμβάνειν. The locution τὰ πρὸ τῶν ληΐων (in the sense of “spoils, booty”) is probably a vitiation of τὰ πρῶτα τῶν ληΐων (Et. M 693.11 G.). 44 Cf. A. Guida (ed.), Lexicon Vindobonense sive Andreae Lopadiotae Τεχνολογίαι περὶ γραμματικῆς, duabus redactionibus traditae quas una contextas [Bibliotheca dell’ «Archivium Romanicum», Serie II: Linguistica]. Firenze 2018, 117. 45 I have also entertained the possibility that ἐλθεῖν stands for an original ἑλέσθαι, in the sense “take to oneself, choose” (LSJ9 42, s. v. αἱρέω, B. II), quite appropriate in the case of spoils of war. An erroneously transcribed suspension would have caused such an error. In this case the meaning of the interpretamentum would be “(the right) to choose first from the spoils”. But this reading finds no support in the grammatical tradition. 46 We cannot exclude that the use of the word πρῶτον also contributed to the confusion. Invariably, in all relevant entries included in the various Lexica the numerical adjective πρῶτος consistently defines the nouns λήϊα, or λεία (Suda π 2965 A. ἡ πρώτη λεία; Et. M 693.11 G. τὰ πρῶτα τῶν ληΐων; Et. Gud. π 484.30 Sturz τὰ πρῶτα τῆς λείας). If my line of thinking is sound, in Hesych. π 4166 the

20 | Charilaos Avgerinos

Given that the interpolated Hesychius was already present by the 10th cent. CE,47 we can be definite that this entry does not relate to the ones contained in the Suda and the Greek Etymologica. If the interpolator of Hesychius is to be accredited with this interpretation, his succinct contribution was rather scholarly in inspiration and form. ρ 37 *ῥαθάμιγγες· ῥανίδες, σταγόνες (Λ 536 ..). καὶ ὁ ἀπὸ τῶν ἵππων κονιορτός (Ψ 502) vg1A4. ἄλλοι †ῥαθάμιγγες† λέγουσι Schmidt’s attempt ῥάθμιγγες,48 based on ρ 40 ῥαθμίζεσθαι· ῥαίνεσθαι, is not convincing. This verb cannot validate the existence of the form proposed by this scholar: Opp. Hal. 5.657, the locus classicus according to Hansen,49 attests ῥαθαμίζεται (... αἷμα γὰρ ἐχθρόν | αὐτίκ’ ὑπὸ σπόγγων ῥαθαμίζεται); cf. Nonn. D. 6.256 (ῥαθάμιζον). H. Stephanus justifiably proposed the emendation of gl. ρ 40 to ῥαθαμίζεσθαι.50 But Schmidt’s approach furthermore disregards the various meanings of ῥαθάμιγγες as well as the lexicographical usus in our Hesychius. Therefore, more to the point was Alberti’s brilliant idea to take the last phrase ἄλλοι ῥαθάμιγγες λέγουσι as referring to the preceding καὶ ὁ ἀπὸ τῶν ἵππων κονιορτὸς, slightly rewording the text as καὶ τὸν … κονιορτὸν, probably also altering the case of the second ῥαθάμιγγας to the accusative.51 From my point of view, all of Alberti’s conjectures were preferable than Schmidt’s. Perhaps I could add one more. The existing interpretations of the lemma in ρ 37 leave aside connotations regarding speckle, spot, and noise, all inherent in the noun in question.52 Either the interpolator never recorded them, or they dropped out of the original entry in the Cyril glossary. Given that the transmitted ἄλλοι usual-

|| numerical was either used adjectivally to define the hero (first amongst the warriors to choose from the spoils) or was used adverbially to describe the act itself (to choose at the beginning, firstly). 47 See more above, n. 12. 48 Cf. Schmidt, Hesych. III 418. 49 Cf. Hansen, Hesych. III 226. 50 In Schmidt’s line of thinking, then, a disputed verbal form supports the emendation of an existing noun to the unattested ῥάθμιγγες. Alberti (Hesych. II 1096), who examined several ways to treat the corrupt word (see more below), had already conjectured the existence of an alternative form of the word ῥαθάμιγγες. 51 Alberti (above, n. 50) also entertained the possibility of a form ἄλλοις … λέγεται, assuming most probably a lacuna in the text. 52 Cf. LSJ9 1563, s. v. ῥαθάμιγξ, I–III. Cf. Hesych. ρ 34 Hansen ῥάθαγος· τάραχος, ἦχος, θόρυβος, ψόφος; Hesych. ε 6003 Latte ἐρραθάγει· ἐκρότει (gleaned from the Schol. et glossae in Nic. Ther. 194a Crugnola [cf. also ε 6004, 6005]); ρ 36 Hansen ῥαθαίνεται· ῥαίνεται, βρέχεται. On this last lemma cf. A. von Blumenthal, Hesych–Studien. Untersuchungen zur Vorgeschichte der griechischen Sprache nebst lexicographischen Beiträgen. Stuttgart 1930, 11.

Parva Hesychiana | 21

ly refers to a different source of the grammatical tradition,53 we may infer that it was used here to introduce a distinct and, therefore, alternate meaning (a common practice in the Greek lexica),54 and not, as Schmidt’s proposal would necessitate, an idiosyncratic form of the same word.55 Therefore, I believe that the entry is mutilated and that the interpolator of Hesychius recorded at least one more glossema after λέγουσι. If we correct to ῥαθάμιγγας, we could read: ῥαθάμιγγες· ῥανίδες, σταγόνες. καὶ ὁ ἀπὸ τῶν ἵππων κονιορτός. ἄλλοι ῥαθάμιγγας λέγουσι ⟨…⟩. After the final words had dropped out, someone consciously altered the case, from nominative to accusative, to mend the problem. Exempli gratia, we could attempt τὰς κηλῖδας, based on Opp. C. 3.299 Mair, without excluding that other glossemata followed as well: ῥαθάμιγγες· ῥανίδες, σταγόνες. καὶ ὁ ἀπὸ τῶν ἵππων κονιορτός. ἄλλοι ῥαθάμιγγας λέγουσι ⟨τὰς κηλῖδας?⟩.

|| 53 Extensively applied also in ancient scholiastic corpora: cf. E. Dickey, Ancient Greek Scholarship. A Guide to Finding, Reading, and Understanding Scholia, Commentaries, Lexica, and Grammatical Treatises, from Their Beginnings to the Byzantine Period. New York 2007, 112. 54 In constructions with ἄλλοι and λέγουσιν In Hesychius’ Lexicon the lexicographer prefixes the pronoun, citing in what follows the alternate opinion of a different source. 55 A quick survey shows that the use implied by Schmidt appears in gll. α 1834 (the gloss is placed in rectangular brackets; on Latte’s editorial principles see Alpers remarks and objections in: Alpers, Corrigenda et Addenda pp. xxi–xxii), β 601. For the meaning “other sources” cf. gll. α 1866, 4037, 4800, 5695, 6641, 7302, β 106, 107, 572, 714, γ 15, 30, 469, 500, 622, 734, 965, 969, 1018, δ 621, 1143, 2490 (ἄλλοι δέ φασι), 2705 Latte and Cunningham, ε 3010, 4752, 5117, 7363, η 352, 399, θ 977 Latte, etc. For uses of ἄλλοι with λέγουσι(ν), cf. σ 23 Hansen σαγάδην· τὸν θύλακον. ἄλλοι δὲ σάκταν λέγουσιν ὁδοιπορικὸν θύλακον, and ζ 45 Latte Ζάλμοξις … ἄλλοι ⟨τὸν αὐτὸν⟩ τῷ Κρόνῳ εἶναι λέγουσι.

Alexander Alexakis

Theodotos Melissenos Kassiteras: A Note on the Meaning of his Sobriquet This brief note pays an indirect homage to one of the aspects of the Byzantine and post-Byzantine preoccupations of Prof. I. Mavromatis: His involvement with the works and days of people treading on the shadowy paths of the world of spectacles and other low-life activities. In my brief article I posit that such a person could still become a patriarch, albeit with a double caveat: First that my linguistic approach is correct and, second, that the nickname “Κασσιτερᾶς” is not simply part of Iconophile slandering practices.1 The role of Theodotos Melissenos Kassiteras as an iconoclast patriarch of the second Iconoclasm under Leo V is well known and has been thoroughly studied by many Byzantinists.2 He was a scion of the noble family of Melissenoi and Iconophile sources generally agree that he was a rather meek character, uneducated and ignorant in theological matters. Still, in the six years he held the office of the Patriarch, he tried his best to implement the iconoclastic policies of emperor Leo V the Armenian, a friend of his. In the sources he is referred to as Theodotos Kassiteras (Κασσιτερᾶς or Κασσιτηρᾶς) and in some of them it is also stated that this was a nickname.3 In one source it is possibly implied that Kassiteras was part of a double surname (Melissenos – Kassiteras).4 The question is what does this Κασσιτερᾶς or Κασσιτηρᾶς mean? Two further witnesses to this nickname give an interesting aetiology of this word, but its obvious meaning within their context does not seem to make any sense. The two sources that cite this piece of information are: 1) The ninth century Life of Niketas of Medikion by his disciple Theosteriktos (BHG 1341, written before 830, VNM henceforth), in which the text reads as follows: …ἐποίησαν δὲ καὶ πατριάρχην Θεόδοτόν τινα ἀπὸ σπαθαρίων, μειρακίων παίγνια ὥσπερ συνιστῶντες, ἀφελῆ τινα ὄντα καὶ κουφόγνωμον, ὥστε καὶ τῷ τῆς

|| 1 For this phenomenon and a few examples, see J. Signes Codoñer, The Emperor Theophilos and the East, 829-842. Farnham Surrey 2014, 4–5, 80, 84–85. 2 For a full review of bibliography see PBE at http://www.pbe.kcl.ac.uk/person/p7813 (retrieved March 14, 2017) and PmbZ, 7954 Theodotos I. (von Kpl.) 3 Cf., for example, de Leone Armeno I. Bekker (ed.), Leonis Grammatici chronographia, De Leone Armeno [CSHB]. Bonn 1842, 360.17-18: Θεόδοτον, ὃν ἔλεγεν [sc. Leo V] Κασσιτερᾶν… 4 See Ioannes Zonaras. T. Büttner–Wobst (ed.), Epitome historiarum (lib. 13-18), Ioannis Zonarae epitomae historiarum libri xviii, vol. 3 [CSHB]. Bonn 1897, 325.14-15: ὁ Μελισσηνὸς ἀντεισήχθη Θεόδοτος, ᾧ διώνυμον τὸ ἐπώνυμον· ἐλέγετο γὰρ καὶ Κασσιτηρᾶς. https://doi.org/10.1515/9783111010335-003

24 | Alexander Alexakis

2)

θυμέλης παιγνίου ὀνόματι [sc. κασσιτερᾷ] τούτῳ προσονομάσαι εἰς γέλοιον τῶν χλευάζειν ἐθελόντων.5 The slightly later (mid 840s?)6 Chronicle by Georgios Monachos, which reads: …ἀντιχειροτονεῖ τὸν ἀπὸ σπαθαρίων Θεόδοτον τὸ ἐπίκλην Κασσιτερᾶν καὶ τῆς θυμέλης τὴν προσηγορίαν ἐπειλημμένον.7

Although the sentence in the Life of Niketas of Medikion does not include this partiuclar word from the context it is obvious that the nickname Kassiteras is common knowledge. Moreover, the sentence in VNM seems to be more complete in meaning, whereas, in the passage by Georgios Monachos the meaning is rather vague. One might suspect that Georgios Monachos did not fully understand his source which seems to be VNM (our text above number 1)8. At any rate, these two sentences have led the author of the relevant PBE entry on Theodotos to suggest that: “The nickname, which actually means a worker of tin, was supposedly derived from the theatre”.9 Indeed, the theater might have been the source of the nickname κασσιτερᾶς, but the meaning attested in Sophocles’ Lexicon (“dealer or worker in tin”)10 does not make any sense in a theatrical context. The text n. 1 above, roughly translates into English as follows: Theodotos was a naïve and light-minded person, who was given the nickname [προσωνoμάσαι] from this name [ὀνόματι τούτῳ] () of the “plaything of the theater [τῆς θυμέλης παιγνίου]”.11 In other words, Melissenos was given a nickname that derived from a “plaything of the theater”. What was that “plaything of the theater”? Interestingly, one may find in the Suda the following entry, which defines what a “plaything of the theater” is, and, in addition, cites a very rare poetic example that further clarifies it:

|| 5 Edition: AASS Aprilis I, Appendix, p. XXV, par. 37.1-4. The text is slightly emended on the basis of a new PhD thesis, by O. Kousouri, Ἐπιτάφιος εἰς τὸν ὅσιον πατέρα ἡμῶν καὶ ὁμολογητὴν Νικήταν συγγραφεὶς παρὰ Θεοστηρίκτου, μαθητοῦ αὐτοῦ μακαριωτάτου (BHG 1341). Ioannina 2016, 130. For Niketas of Medikion see PBE Niketas 43, PmbZ, 5443. 6 See, D. Afinogenov, The Date of Georgios Monachos Reconsidered. BZ 92 (1999) 446. For a more detailed discussion and possible later dates of composition, see A. Karpozilos, Βυζαντινοὶ Ἱστορικοὶ καὶ Χρονογράφοι, τ. 2. Athens 2002, 213-214. 7 Georgios Monachos, C. de Boor (ed.) [ed. corr. P. Wirth], Georgii monachi chronicon, vol. 2. Stuttgart 1978, 780.7–8. 8 For Georgios’ knowledge of VNM, see, Karpozilos, Βυζαντινοὶ Ἱστορικοὶ, 225 n. 27. 9 PBE as in footnote 2 above. 10 E. Sophocles, Greek Lexicon of Roman and Byzantine Periods. Hildesheim/Zürich/New York 1983, 632, no relevant entry in LSJ, or Lampe, not even in Trapp’s LBG. 11 This meaning results from the following rearrangement of the words of this sentence: ὥστε προσονομάσαι καὶ τῷ ὀνόματι τούτῳ τῆς θυμέλης παιγνίου.

Theodotos Melissenos Kassiteras: A Note on the Meaning of his Sobriquet | 25

Suda Lexicon, kappa.2680.1-2: Κύμβαλα: θυμελικὰ παίγνια. ἐν Ἐπιγράμμασι··καὶ κύμβαλ᾽ ὀξύδουπα, κοιλοχείλεα.12 Its translation reads as follows: Cymbals: Musical instruments. [lit. theatrical playthings]. In the Epigrams: “and sharpclashing, hollow-lipped cymbals”.

The example the author of this entry gives is a verse from a poem by Philip of Thessalonike (priest of Cybele), anthologized in Anthologia Graeca VI.94.13 Therefore, based on the entry in the Suda I might conclude this brief note on a nickname, which, to the best of my knowledge, does not appear in connection with any other individual apart from Theodotos Melissenos, throughout the whole Byzantine millenium. Accordingly, I would suggest that Κασσιτερᾶς means “cymbal player” or “percussionist”. However, the process through which I made the connection between κασσιτερᾶς and κύμβαλα (cymbals) raises a problem: the connective term between these two words, that is, between the object (κύμβαλον) and its handler (κασσιτερᾶς) is the expression “θυμέλης παίγνια (VNM) – θυμελικὰ παίγνια (Suda)”. The denominative root κύμβαλ- with the addition of a suffix denoting the handler of the object should normally generate the substantive κυμβαλιστής.14 Consequently, the term κασσιτερᾶς –equivalent in my argument to κυμβαλιστής— should derive from another word, most expectedly the root κασσίτερ-. Unfortunately, all extant dictionaries (LSJ, Lampe, Sophocles, and LBG) do not provide any meaning related to percussion for either word (κασσίτερος and κασσιτερᾶς). So, the only reasonable suggestion I have to submit here is the following one: Κασσιτερᾶς was based on a rather idiomatic usage of the word κασσίτερος or κασσιτέρινον/-α, which in the period of Iconoclasm (8th-9th cent.) or, perhaps, earlier, should have indicated some kind of cymbals (perhaps, rather cheap ones,

|| 12 Suidae lexicon kappa 2680, A. Adler (ed.), Suidae lexicon, vol. 1.2 [Lexicographi Graeci 1.1-1.4]. Leipzig 1931 (rep. Stuttgart 1967). 13 Translation and information found in: http://www.stoa.org/sol-bin/search.pl?db=REAL& search_method=QUERY&login=guest&enlogin=guest&user_list=LIST&page_num=1&searchstr=kap pa,2680&field=adlerhw_gr&num_per_page=1, (Accessed March 14, 2017). It should be noted that in this digital entry there is an additional reference to another occurrence of this expression meaning “cymbals” found in the De cerimoniis aulae Byzantinae of Constantine Porphyrogennitos, see G. Dagron/B. Flusin/D. Feissel (eds.), Constantin VII Porphyrogénète: Le livre de céremonies, [CFHB 52/1-5]. Paris 2020, Vol. ΙΙΙ, 147.606-608: …ὅτι οἱ ἀποστολῖται ψάλται καὶ οἱ ἁγιοσοφῖται παρῆσαν ἐν τῷ αὐτῷ κλητωρίῳ ᾄδοντες τὰ βασιλίκια. ἔπαιξαν δὲ καὶ τὰ θυμελικὰ πάντα παίγνια. The French translation adopted for this phrase: “…On donna aussi toutes sortes de divertissements scéniques”, differs from my approach. 14 Which, it should be noted, is a hapax in the corpus of the online TLG Greek texts, occurring only in the Cassius Dio, Roman History U. P. Boissevain (ed.), Cassii Dionis Cocceiani historiarum Romanarum quae supersunt, vol. 2. Berlin 1895, 343.31: …εἷς τῶν ἀπὸ Κανώβου κυμβαλιστῶν γέγονε.

26 | Alexander Alexakis

judging by the material [tin] they were made) that were used in the hippodrome. This word fell out of use in the subsequent centuries. If my suggestion for κασσιτερᾶς = “cymbal player/percussionist” is viable, then I might conclude that the iconoclast patriarch Theodotos was credited by his Iconophile opponents with a hobby or pastime that was demeaning15 and might have reasonably provoked the laughter of those wishing to mock him, as the excerpt from the VNM indicates above. All in all, this is a token of the satirical vein among the Byzantine Iconophiles that left its trace on the Medieval Greek language itself.

|| 15 For a case of slander and mockery in which the recipient of this kind of abuse is accused of paganism, child-molestation, water-divination (lecanomancy), adultery and numerous other vices, among which playing various musical instruments is listed, see Constantine of Rhodes’ poem “Πρὸς τὸν Χοιροσφάκτην Λέοντα”, in P. Matranga (ed.), Anecdota Graeca, vol. 2. Rome 1850, 625.21-22: βαρβητοναβλοπλινθοκυμβαλοκτύπε/καὶ ψαλτοχορδοσαμβυκοργανοκρότα. Κύμβαλον is featured prominently in verse 21. Few years separate this poem from the patriarchate of Kassiteras, since it was written in 907, see L. James (ed.), Constantine of Rhodes, On Constantinople and the Church of the Holy Apostles (With a new edition of the Greek text by Ioannis Vassis), Farnham Surrey 2012, 131–132 and n. 8. Melissenos is further mocked in the same passage of the VNM, where he is also accused of keeping a female servant on account of his kidney disease but in reality to satisfy his carnal desires. (τοῦτον εἴρηται καὶ δούλην ἐπιφέρεσθαι διὰ τὸ νοσεῖν αὐτὸν τὴν τῶν νεφρῶν νόσον, μᾶλλον δὲ εἰς ἡδονῆς ἐκπλήρωσιν, Kousouri as in n. 5 above, 130).

Theodora Antonopoulou

Imperial Hymnography: The Canon of St Demetrios Attributed to Emperor Constantine VII Porphyrogenitus Emperor Constantine VII Porphyrogenitus is credited with three liturgical Canons in the manuscript tradition, two of which are dedicated to St John Chrysostom (Canons A and B) and one to St Demetrios (Canon C). I have commented elsewhere on the first two works and edited them critically, arguing in favour of their attribution to Constantine.1 I have also presented a preliminary investigation of the third Canon,2 listing two manuscripts (A and V), which were available to me at the time, pointing out the problems concerning its extent and heirmoi, posed by the differences between the manuscripts in question and two previous, problematic editions, and, finally, commenting briefly on its authorial attribution. However, the Canon remained an obscure case, as a solution to the questions raised was necessarily dependent upon an eventual critical edition and further examination, which, it was hoped, would shed more light on the text and its author. The present article offers the promised critical edition of Canon C. Moreover, the introduction to the edition contains a study of the work, referring to my earlier publication for details whenever necessary.

1 Canon C: Manuscript tradition, previous editions and structure As noted in past scholarship and repeated in my earlier study, Canon C has the incipit: Ῥεῖθρα ζωῆς, ῥέοντα ἐκ τῆς κοιλίας σου. However, the critical edition below suggests a slight change in the text, which thus begins with Ῥείθροις ζωῆς ῥέουσιν ἐκ τῆς κοιλίας σου. The Canon is sung in the second mode.

|| 1 See Th. Antonopoulou, Imperial Hymnography: The Canons Attributed to Emperor Constantine VII Porphyrogenitus. With the Critical Edition of the First Canon on St John Chrysostom. In: A. Rhoby/N. Zagklas (eds.), Middle and Late Byzantine Poetry: Texts and Contexts, [Studies in Byzantine History and Civilization 14]. Turnhout 2018, 211–244; and Th. Antonopoulou, Imperial Hymnography: The Second Canon on St John Chrysostom by Emperor Constantine VII Porphyrogenitus. In: A. Binggeli/V. Déroche/M. Stavrou (eds.), Mélanges Bernard Flusin. TM 23/1 (2019) 11–40. The ‘Special Account for Research Grants’ of the National and Kapodistrian University of Athens helped towards research expenses. 2 See Antonopoulou, Imperial Hymnography: The Canons 216, 223–225. https://doi.org/10.1515/9783111010335-004

28 | Theodora Antonopoulou

Five codices transmitting the entire Canon have been identified so far.3 They are the following in chronological order, the earlier two being roughly contemporary:4 1) A = Athous, Laurae I 185 (paper, 312 ff., 22 × 13, second half 14th cent. [Eustratiades: 15th cent.]; mutilated at the beginning and end), ff. 289r–297v.5 A musical manuscript, which belongs to a number of important musical manuscripts that came from Thessaloniki or were closely associated with the city.6 The lemma of the Canon is: ποίημα τοῦ Πορφυρογεννήτου κυροῦ Κωνσταντίνου, μελισθὲν δὲ παρὰ τοῦ πρωτοψάλτου Θεσσαλονίκης κυροῦ Μανουὴλ τοῦ Πλαγ(ί)του. The first troparion of each ode is written without notation, while the heirmos (with notation) is placed at the end of the ode. The Canon breaks off after the end of the seventh ode (that is, after v. 111). There is no proof that the codex ever contained the rest of the Canon, but this is very probable given that a couple of folios may be missing after f. 297.

|| 3 It should be noted that in his description of Serdicensis, Ivan Dujčev 323 gr., ff. 115r–144v, D. Getov, A Catalogue of Greek Liturgical Manuscripts in the Ivan Dujčev Centre for Slavo–Byzantine Studies. Rome 2007, 436, lists a canon on Demetrios published in Θύρα Μετανοίας. Thessaloniki 1988 (repr. of the edition of 1795), 221–225. However, this is not Canon C, which follows the canon in question in the edition (on which, see below, n. 20). The aforementioned pages actually correspond to pp. 217–220 of the original edition and contain the canon on the saint by the chartophylax of the Metropolis of Thessaloniki Ioannes Stavrakios (cf. below, n. 21). Thanks are due to Dr Getov for placing at my disposal reproductions of the relevant folios. 4 On codd. A and V, see Antonopoulou, Imperial Hymnography: The Canons 216 with n. 20–23. Codex A was used in the edition of the canon by Spyridon Lavriotes, Ἀνέκδοτος ἐκκλησιαστικὴ ποίησις. Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς 8 (1924) 256–266; at 260–262. Codex V was noted by S. Eustratiades, Ἁγιολογικά. Ὁ Ἅγιος Δημήτριος ἐν τῇ ὑμνογραφίᾳ. EEBS 11 (1935) 120–150; at 130, with indication of the initial folio; repeated in A. E. Alygizakis, Ἡ βασιλική Ὑμνογραφία: ϛ΄–ι΄ αἰ. In: Χριστιανική Θεσσαλονίκη. Ἀπό τῆς Ἰουστινιανείου ἐποχῆς ἕως καί τῆς Μακεδονικῆς δυναστείας. ΚΔ´ Δημήτρια. Γ΄ Ἐπιστημονικό Συμπόσιο, [Κέντρο Ἱστορίας Θεσσαλονίκης τοῦ Δήμου Θεσσαλονίκης, Αὐτοτελεῖς ἐκδόσεις 6]. Thessaloniki 1991, 185–261; at 217 n. 9. The other codices became known much later, thanks mainly to new manuscript descriptions and musicological studies; see below, n. 7, 8, 10, 14– 17. I wish to thank the Patriarchal Institute for Patristic Studies (Vlatadon Monastery, Thessaloniki) for providing me with printouts from its microfilms of codd. A and V; the Department of Manuscripts of the National Library of Greece for digital reproductions of the relevant folia of cod. B; Dimosthenis Stratigopoulos for sharing information on cod. T and digital reproductions of its relevant folia; and Dimitrios Skrekas for useful discussions. The other Athenian codices (apart from 2411) mentioned in this study were consulted online. 5 Spyridon Lavriotes/S. Eustratiades, Catalogue of the Greek Manuscripts in the Library of the Laura on Mount Athos, [Harvard Theological Studies 12]. Cambridge 1925, repr. New York 1969, 211, no. 1269. 6 See E. Giannopoulos, Ο κεντρικός ρόλος της Θεσσαλονίκης στην εξέλιξη και διάδοση της ψαλτικής. In: Χριστιανική Θεσσαλονίκη. ΛΘ´–Μ´ Δημήτρια. Πρακτικά. ΙΗ΄ Διεθνές Ἐπιστημονικό Συμπόσιο: Ἐκκλησιαστικοί συγγραφεῖς τῆς Θεσσαλονίκης, Ἱερά Μονή Βλατάδων, 4–6 Νοεμβρίου 2004. ΙΘ΄ Διεθνές Ἐπιστημονικό Συμπόσιο: Θεσσαλονίκη καί ἡ Χερσόνησος τοῦ Αἵμου, Ἱερά Μονή Βλατάδων, 3–5 Νοεμβρίου 2005. Thessaloniki 2011, 275–292; at 286.

Imperial Hymnography: St Demetrios’ Canon Attributed to Constantine VII | 29

2)

B = Atheniensis, Bibliothecae Nationalis (EBE) 2062 (paper, 391 ff., 22 × 14.5, second half 14th cent. [Politis: probably end 14th–beginning 15th cent.]), ff. 120r–134v. A musical manuscript containing various liturgical texts.7 A note almost identical to that in codex A introduces the Canon: ποίημα τοῦ Πορφυρογεννήτου κυροῦ Κωνσταντίνου, μελισθεὶς παρὰ τοῦ πρωτοψάλτου Θεσσαλονίκης κυροῦ Μανουὴλ τοῦ Πλαγίτου. The text is complete. Two kinds of textual corrections are evident, either by the hand of the scribe, or by another, slightly later hand, using a finer pen and henceforth called B2. The heirmos of each ode (with notation) comes first, after which only the first troparion is written without notation. 3) T = Atheniensis, Metochii Sancti Sepulchri (ΜΠΤ) 181 (paper, 119 ff., 20.8 × 14.3, 15th cent.), ff. 72v–77r (anonymous, introduced only as ὁ κανών). The codex is dedicated to St. Demetrios, its first part containing various canons on the saint, while its second part contains hymns on him by Symeon Archbishop of Thessaloniki (d. 1429).8 4) V = Athous, Vatopedinus 1131 (paper, 313 ff., 19 × 13, 16th cent.), ff. 248r–261r (anonymous, introduced only as κανὼν τοῦ ἁγίου).9 A Menaeum of October, when Demetrios’s feast is celebrated. Canon C, which is complete, does not cover the full extent of the given folia, as it is the second of three canons, the odes of which are sung consecutively. 5) D = Atheniensis, EBE 2019 (paper, III + 231 ff., 31.5 × 21.5, AD 1547, cols 2; mutilated at the end), ff. 180v–182v (anonymous). ‘A Menaion for October with pre– festal canons to St. Demetrios from the beginning of the month’.10 According to the relevant notes, it was copied by a certain Cyril and once belonged to the Metropolis of Thessaloniki. Canon C is introduced only with the following

|| 7 See L. Politis, with the cooperation of M. L. Politi, Κατάλογος χειρογράφων τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος ἀρ. 1857–2500, [Πραγματεῖαι τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν 54]. Athens 1991, 101–103. The 14th–century date is based primarily on the evidence of a polychronion and the script; note Politis’s remarks concerning the discrepancy between the polychronion datable to the period from 1356 (or just before 1373) to 1376 and the watermarks, which point to the end of the 14th–beginning of the 15th cent. (ca. 1394–1404). However, for the watermarks as pointing to the second half of the 14th cent., see A. Jakovljević, Δίγλωσση Παλαιογραφία καὶ μελωδοί–ὑμνογράφοι τοῦ κώδικα τῶν Ἀθηνῶν 928, [Κέντρο Μελετῶν Ἱερᾶς Μονῆς Κύκκου, Ξεχωριστές εκδόσεις 1]. Nicosia 1988, 12; cf. 225; see also 85–86 mentioning the canon. 8 A. Papadopoulos–Kerameus, Ἱεροσολυμιτικὴ Βιβλιοθήκη, vol. IV. St. Petersburg 1899, repr. Brussels 1963, 150 without mention of individual canons. 9 S. Eustratiades/Arcadios Vatopedinos, Catalogue of the Greek Manuscripts in the Library of the Monastery of Vatopedi on Mt. Athos, [Harvard Theological Studies 11]. Cambridge 1924, 195. 10 See Politis, Κατάλογος χειρογράφων 80–81; also, the fuller description by D. Stratigopoulos, The codex Atheniensis Bibl. Nat. 2019: Menaion for October and ‘month’ of saint Demetrios. Byzantina 34 (2015–2016) 37–58; at 43–53 on the contents of the manuscript, and 51 for the canon (with Lavriotes’s edition as the only identifying reference).

30 | Theodora Antonopoulou

liturgical indication: οὗτος ὁ κανὼν ψάλλεται πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ ἁγίου. The heirmoi are quoted in full at the end of each ode, with the exception of ode 8, where the heirmos is found at its beginning. The heirmoi of the Canon as indicated in the five manuscripts come from four well– known canons of the second mode in the following order: aaaabcdb, where a is a Resurrection canon of Cosmas of Maiouma, b a Resurrection canon of John the Monk, c the canon on Monday of Holy Week by Cosmas again, and d another Resurrection canon of John the Monk.11 It should be noted that the combination of heirmoi from different canons also appears in the case of Constantine’s Canon A, whereas in Canon B a single model canon was used. Codices A and B testify that the heirmoi were set to new music by the priest and master chanter Manuel Plagites, a most productive Thessalonican composer attested in 1336. These heirmoi were the most popular of his works in the late Byzantine and post–Byzantine periods.12 Several other musical manuscripts contain only the heirmoi in question according to Plagites’s music, without the actual Canon.13 This is the case, for example, with the following codices (in approximate chronological order): 6) Atheniensis, EBE 2456 (ca. 1390 [Jakovljević] / second half 14th cent.: probably 1381–1394 [Politis]), ff. 222r–228r.14 A musical manuscript (Papadike): εἱρμοὶ ψαλλόμενοι ἐν τῇ μνήμῃ τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Δημητρίου, μελισθέντες παρὰ τοῦ πρωτοψάλτου Θεσσαλονίκης κυροῦ Μανουὴλ τοῦ Πλαγίτου. 7) Atheniensis, EBE 2411 (relevant part of the codex: last quarter 14th cent. [Jakovljević] / second half 14th cent.–beginning 15th cent.: probably 1390–1427 || 11 S. Eustratiades, Εἱρμολόγιον (Μνημεῖα Ἁγιολογικά), [Ἁγιορειτικὴ Βιβλιοθήκη 9]. Chennevières– sur–Marne 1932, nos. 51, 46, 53, and 47 respectively; see the apparatus hirmorum of the edition below; also, Antonopoulou, Imperial Hymnography: The Canons 224 with n. 47. T. L. Kollyropoulou, Περί του προβλήματος της Β´ ωδής των κανόνων. Athens 2012, 116 no. 73, wrongly notes the mode and the heirmos as: ήχος πλ. δ΄. Σταυρὸν χαράξας Μωσῆς. 12 PLP 23290 as Manuel Spanos Plagiates or Plagites. On Plagites and his works, see I. A. Liakos, Ἡ βυζαντινὴ ψαλτικὴ παράδοση τῆς Θεσσαλονίκης κατὰ τὸν ΙΔ´–ΙΕ´ αἰῶνα, [Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, Μελέται 15]. Athens 2007, 117–120, who rejects his identification with Manuel Spanos (p. 118 n. 97) and mentions several codices, including one for the canon, on which see below, n. 16. Also, Jakovljević, Δίγλωσση Παλαιογραφία 85–86. Cf. Antonopoulou, Imperial Hymnography: The Canons 223 with n. 46. 13 Giannopoulos, Ο κεντρικός ρόλος της Θεσσαλονίκης 280, considers these heirmoi as a classic case, among many others, of setting to music of hymns on Demetrios in the chanting tradition of Thessaloniki. He also notes that the heirmoi concern the canon by Constantine Porphyrogenitus, and mentions, in way of example, codd. EBE 2062 and 2458 and Lavra I 185 as containing it in its entirety. However, EBE 2458 does not contain the canon, but another work of Plagites; see Politis, Κατάλογος χειρογράφων 458. 14 See Politis, Κατάλογος χειρογράφων 455–457; at 456; Jakovljević, Δίγλωσση Παλαιογραφία 12, 85–86 (erroneously as containing the whole canon), 225.

Imperial Hymnography: St Demetrios’ Canon Attributed to Constantine VII | 31

[Politis]), ff. 282r–286v(?). A musical manuscript:15 εἱρμοὶ ψαλλόμενοι εἰς τὴν μνήμην τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος μυροβλύτου καὶ θαυματουργοῦ Δημητρίου, μελισθέντες παρὰ τοῦ πρωτοψάλτου Θεσσαλονίκης κυροῦ Μανουὴλ τοῦ Πλαγίτου. 8) Atheniensis, EBE 2444 (relevant part of the codex: beginning 15th cent. [Jakovljević] / first half 15th cent.: probably 1415–1435 [Politis]), ff. 341r–346r. A musical manuscript (Papadike).16 The same note as in codices AB introduces the Canon: Κανὼν εἰς τὸν ἐν ἁγίοις μεγαλομάρτυρα καὶ μυροβλήτην (lege –βλύτην) Δημήτριον. ποίημα τοῦ Πορφυρογεννήτου κυροῦ Κωνσταντίνου, μεληθὲν (sic pro μελισθὲν) παρὰ τοῦ πρωτοψάλτου Θεσσαλονίκης κυροῦ Μανουὴλ τοῦ Πλαγίτου. However, only the heirmoi with musical notation are copied. 9) Athous, Iviron 973 (15th cent.), ff. 68r ff. A musical manuscript: εἱρμοὶ ᾀσματικοὶ ψαλλόμενοι εἰς τὸν ἅγιον μάρτυρα Δημήτριον, μελισθέντες παρὰ τοῦ πρωτοψάλτου Μανουὴλ τοῦ Πλαγίτου.17 Needless to say, these codices are of no consequence for the constitution of the text of the Canon. However, they bear testimony to the heirmoi used, which is especially important in the case of odes 8 and 9, as will be explained below. Moreover, by mentioning the Canon and Constantine Porphyrogenitus’s authorship, EBE 2444 offers evidence that this manuscript too derived from an exemplar containing the entire work. Regarding the manuscripts of the Canon, it should be noted that their number is likely to increase in the future, given that many musical manuscripts as well those of the liturgical Menaea lack detailed descriptions of their contents in the published catalogues. As a result, the construction of a traditional stemma codicum should be avoided. Despite the existing restrictions, I would make the following points as regards the relationship of the identified manuscripts: 1) Apart from A, the other four codices contain the whole of the Canon. The absence of odes 8 and 9 in A is without consequence in this case, being apparently of a secondary nature (loss of folios with text). 2) Due to the significant errors peculiar to it, B cannot have served as the exemplar of A (if that were possible on chronological grounds) or the later TVD. Moreover, B shares no errors with A, T, V or D, with the exception of a minor one at v. 79, which is shared by BATD. This error could go back to the archetype and could have easily been corrected by V. || 15 See Politis, Κατάλογος χειρογράφων 408–411; at 409–410; Jakovljević, Δίγλωσση Παλαιογραφία 12, 84–86 (erroneously as containing the whole canon), 224–225. 16 See Politis, Κατάλογος χειρογράφων 444–446; Jakovljević, Δίγλωσση Παλαιογραφία 225. 17 See S. P. Lambros, Catalogue of the Greek Manuscripts on Mount Athos, vol. II. Cambridge 1895, repr. Amsterdam 1966, 243 no. 5093, who, however, gives no details on the contents. For the information on the heirmoi in the codex, see Liakos, Ἡ βυζαντινὴ ψαλτικὴ παράδοση 119.

32 | Theodora Antonopoulou

3)

4)

5)

6)

7)

Errors of B: 11–12, 15, 35, 49, 72, 83, 84, 89, 106; odes 8–9: 121, 144, 149. Binding error of BATD: 79 (orthographical in nature; see above). Furthermore, B has a few unsystematic corrections above or below the line, or in the margin. These are due to a scribe B2, who collated B’s text with a manuscript close to A, since the unknown codex repeated A’s error at v. 49 and did not share the significant error of TVD in ode 6 (v. 84; see below). See vv. 49, 83, 89, 106; odes 8–9: 121 and 147 (both on the evidence of VD, which must have agreed with A, as at 83, 89, 106 [T also agrees with VD at 121 but with B at 147; see below]). Since A contains significant errors peculiar to it, it cannot have served as the exemplar of B, or of the later TVD. Furthermore, A and V share a variant (but not preferable) text of the first troparion against BTD, and must, therefore, derive, directly or indirectly, from a lost common exemplar. In spite of its more recent date, overall V is better witness to the text than A in the part they have in common, while containing several errors as well as presenting some interventions in the text in the form of variants. Binding errors of AV: 1–2, 4, 7 (the version of AV at vv. 1–7 is also acceptable, but BTD’s is preferred due to the use of the second person, which also occurs in the following stanza), 83 (this could be coincidental, because of its orthographical nature). Errors of A: 11, 49, 58, 69, 75, 77, 81, 98 (variant), 102. Errors of V: 15, 72 (variant), 92 (where both versions are sound, but AB’s version is preferable because it continues the preceding reference to the Bible); odes 8– 9: 117 (variant), 126, 147 (variant); on 84 and 125, see below, on T and D. B and the (direct or indirect) exemplar of AV were eventually derived from the same archetype, as testified by the lemma in AB, which mentions the hymnographer and the new composer. Because of the time during which the composer lived, the archetype cannot be earlier than the first half of the fourteenth century. For a probable minor error in the archetype, see above. Τ and D have errors peculiar to each of them. Therefore, T cannot have served as the exemplar of the later D. The errors of D include a highly surprising one at v. 42 (Λύκου instead of the well–known Λυαίου). The existence of a problematic exemplar of D results from v. 58, where the omission of a word is indicated by a larger gap in–between the framing words. Errors of T: 12, 27, 29, 35, 38, 40, 45, 87, 99, 110, 119, 123. Errors of D: 39, 42, 58, 75, 81, 88, 100, 101, 122, 123; also, 8, 27, 44 (all three due to the rubricator’s omission of the initial letter of the troparion). At v. 127 a shared error of Ta.corr.D could be accidental. However, at vv. 122/123 their related errors suggest a common descendance. T and D represent an intermediary branch of the manuscript tradition. They share the preferable version of the first troparion with B, and at v. 91 they agree with Ba.corr.. T and D do not contain errors binding them with A, while the shared

Imperial Hymnography: St Demetrios’ Canon Attributed to Constantine VII | 33

error of AT at v. 102 could easily be coincidental. In addition, T agrees with B against the rest of the codices at v. 147; at v. 35 both BT have a wrong, although not identical reading. Therefore, T is closer to B than D, but it is not its copy, as explained above. Furthermore, T and D share a significant error with V, the beginning of a troparion (v. 84), while D also shares with V a consequential intervention in the text (v. 125, regarding which see further below, p. 51 [12]; if this reading had existed in A, it would probably also appear as B2, which is not the case. Moreover, the reading at v. 147, shared with B2V and most probably A, as mentioned above, is an equal and common variant). It is probable that the texts of Τ and D resulted from a process of contamination, which drew on the tradition of B and the one represented by V. 8) Therefore, all five codices will be retained for the edition. The first part of the title is not necessarily original in either A or B, so the simpler version in B has been chosen. The Canon was edited twice in the past, both times in clearly inadequate editions, which necessitate a new, critical edition. I will start with the problems presented by the more recent and better known edition. In 1924 Spyridon Lavriotes edited the Canon on the basis of codex A alone and, obviously, without knowledge of the previous publication.18 In particular, Odes 8 and 9, which were missing from A, are different in the edition from the respective ones in BVTD. The well–known heirmos of ode 8 happens to be the same as that of the BVTD ode 8, but for ode 9 a different heirmos is used. This heirmos is derived from model canon c mentioned above. Spyridon provides no indication as to the provenance of the two odes, while their troparia are not known from elsewhere.19 It can be deduced that they did not belong to the original Canon, contrary to the authentic odes preserved in BVTD. Moreover, given a comparable situation in the 1795 edition, it can be reasonably surmised that these odes were modern compositions written in order to complete the odes missing from codex A in view of the publication of the Canon. Notwithstanding, their poet is unknown. It is noteworthy that he appears to have had in mind the Church of the saint in Thessaloniki, when he composed the second troparion of ode 8, according to which the faithful who worship at the saint’s holy Church are saved from afflictions. Spyridon’s edition also includes many erroneous readings, as the present

|| 18 Lavriotes, Ἀνέκδοτος ἐκκλησιαστικὴ ποίησις 260–262; cf. above, n. 4; Antonopoulou, Imperial Hymnography: The Canons 216 n. 22. 19 It is noteworthy that none of the troparia of the canon is found in E. Follieri, Initia hymnorum Ecclesiae Graecae, I–V.2, [Studi e Testi 211–215bis]. Vatican City 1960–1966, except for the theotokion of ode 7, on which see below, n. 26.

34 | Theodora Antonopoulou

edition and its critical apparatus will make clear. In turn, these readings cause deviations from the metre, absent from the authentic text. The first edition of the Canon was published in 1795 in Venice. It formed part of a book on death and the afterlife, which included an appendix on St Demetrios containing miracles attributed to and canons on the saint.20 This choice can be explained by the editorial contribution to the publication by the monks of the Athonite Skete of St Demetrios, as stated in the title of the book. The appendix in question included two ‘old’, namely Byzantine, canons, which were sung in the first and second mode respectively, and six ‘new’ canons for the rest of the modes, all without an attribution to an author.21 The canon that interests us is the second ‘old’ one, which has the correct odes 8 and 9, as known from BVTD. However, it includes eight more troparia than the manuscripts, since an extra troparion introduces each ode. The extra troparia cannot be found in any of the known manuscripts. In addition, the examination of their metre reveals considerable metrical problems, which distance them from the heirmoi and the rest of the Canon, pointing to a different hymnographer. In fact, in his Synaxarist, St Nikodemos the Hagiorite informs his readers that the six ‘new’ canons on St Demetrios were his own work and that he incorporated them into a single series with the two ‘old’ canons in order to achieve a series of eight canons covering the eight musical modes.22 Therefore, it can be suggested, but not proven, that the extra troparia of Canon C are also modern compositions either by Nikodemos himself, who, however, makes no such claim, or a contemporary of his in view of the printed edition, in order that the number of troparia would be the same (that is, three plus one theotokion) in all eight canons. The collation of the 1795 edition with the manuscripts of the Canon makes clear that it was based on a manuscript close to V, if not V itself, to which the monks of the Skete of St Demetrios could have had easy access (see vv. 117, 125 for shared

|| 20 Θύρα τῆς μετανοίας, ἤτοι βίβλος κατανυκτική, καὶ ψυχωφελεστάτη, περιέχουσα τὰ τέσσερα ἔσχατα τοῦ ἀνθρώπου, θάνατον, κρίσιν, ᾍδην καὶ παράδεισον· δι᾽ ὧν γίνεται ἡ θαυμαστὴ μεταμόρφωσις τοῦ παλαιοῦ ἀνθρώπου, καὶ τοῦ νέου ἡ γέννησις. Συντεθεῖσα μὲν πρὶν παρά τινος σοφοῦ ἀνδρός, καλλωπισθεῖσα δὲ νῦν, καὶ διορθωθεῖσα μετ᾽ ἐπιμελείας διὰ συνδρομῆς τῆς Σκήτεως τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, τῆς ἐν τῷ Ἁγίῳ Ὄρει τοῦ Ἄθω, κατὰ τὸ Βατοπαίδιον κειμένης. ᾟ τινι βίβλῳ προσετέθησαν καὶ θαύματά τινα ἀνέκδοτα, καὶ ὀκτώηχοι κανόνες τοῦ αὐτοῦ Ἁγίου Δημητρίου. Venice 1795, 221–224. The edition was pointed out in E. Papailiopoulou–Photopoulou, Ταμεῖον ἀνεκδότων βυζαντινῶν ᾀσματικῶν κανόνων, I. Κανόνες Μηναίων. Athens 1996, 60 n. 111 (with no pagination). 21 For the identification of the two ‘old’ canons, see Papailiopoulou, Ταμεῖον 60 n. 111. 22 See Nikodemos Hagioreites, Συναξαριστὴς τῶν δώδεκα μηνῶν τοῦ ἐνιαυτοῦ, τόμ. Α´. Σεπτέμβριος – Ὀκτώβριος. Thessaloniki 1989 (repr.), 425 n. 120 – 426: “Σημείωσαι, ὅτι ἡ ἐμὴ ἀδυναμία ἐφιλοπόνησεν ἓξ νέους κανόνας ἑξαήχους εἰς τὸν ἅγιον τοῦτον Δημήτριον, οἵτινες συναριθμηθέντες μὲ ἄλλους δύο παλαιοὺς εἰς πρῶτον καὶ δεύτερον ἦχον ὄντας, ἔγινεν ὡραία ὀκτώηχος εἰς τὸν ἅγιον Δημήτριον· ἐτυπώθη δὲ αὕτη ἀνωνύμως ἐν τῷ τέλει τοῦ νεοτυπώτου βιβλίου τοῦ καλουμένου Θύρα Mετανοίας, τοῦ περὶ τῶν τεσσάρων ἐσχάτων διαλαμβάνοντος”.

Imperial Hymnography: St Demetrios’ Canon Attributed to Constantine VII | 35

errors with V alone; cf. 1–2, 4, 7 for shared errors with AV; 84 for a shared error with VTD; 147 for a shared error with VD; also, 101 for a shared error with D; see the app. cr. below). If not V, the actual exemplar could have been a thus far unidentified copy, possibly sent to Venice to be used for the edition and now lost or latent. It is also clear that the copyist of this manuscript, if it existed, and/or the monks– editors, or even the composer of the extra troparia, took care to occasionally refine and/or simplify the text (see vv. 14, 33, 38, 49, 50, 101–102, 112, 113, 115, 136, 137), or make minor additions for the sake of metre (see vv. 115, 129, 144), although a few errors were not avoided (see vv. 2, 52, 66, 124). Together with the extra troparia, this activity undermines the reliability of the edition. Given the situation just described, namely the relative uncertainty regarding the manuscript on which the edition was based and the fact that the readings peculiar to the edition may go back to a lost manuscript and/or are editorial interventions, these readings will be recorded in the apparatus criticus. As a result of the preceding investigation, the extent and structure of Canon C as preserved in ABVTD has become clear and all textual material foreign to the Byzantine tradition has been identified. The Canon in its transmitted form consists of odes 1 and 3–9 with a total of 24 troparia, three in each ode, of which the third is always a theotokion. It becomes apparent that Canon C is shorter than the other two Canons attributed to Constantine VII, which have four troparia per ode each (with the exception of the two troparia of the second ode 9 at the end of Canon B). On the other hand, the extraneous material consists of the extra troparia of the 1795 edition as well as odes 8 and 9 of the 1924 edition. These will be reproduced at the end of the critical edition for the reader’s convenience. Canon C lacks an acrostic, which would also function as the poet’s signature by providing his name. In addition, since the initial letters of the troparia are ΡΤΓ | ΩΣΗ | ΗΣΓ | ΑΞΟ | ΝΣΡ | ΝΤΙ | ΔΟΟ | ΙΝΥ, a major problem related to the theotokia arises. In particular, it was correctly pointed out by E. Papailiopoulou that the theotokia form the acrostic ΓΗΓΟΡΙΟΥ. In order to account for the missing letter Ρ, she also suggested that a second, now lost ode may have existed, if the Canon, composed by a certain Gregory, belonged to the first period of the genre in the eighth to ninth centuries.23 On the basis of the acrostic in question it appears that at least the theotokia, if not the whole Canon, were composed not by Constantine, but by Gregory.24 As far as the initial existence of a second ode is concerned, this is, of course, possi|| 23 See Papailiopoulou, Ταμεῖον 69 n. 111; cf. also, Kollyropoulou, Περί του προβλήματος 116 no. 73, noting that the second ode has gone missing. 24 On hymnographers named Gregory, see Papailiopoulou, Ταμεῖον 69 n. 111, 72 no. 155, 80–82 nos. 182 and 184; Kollyropoulou, Περί του προβλήματος 325 with reference to nos. 72, 73, 127, 313 and 323 of her list of canons composed with ode 2, and n. 1 for bibliography. The study of the canons attributed to a Gregory and the identification of the hymnographer(s) by that name lie outside the scope of this paper. Cf. below, n. 36.

36 | Theodora Antonopoulou

ble, but remains a conjecture, since there is no other evidence to support it, given that no acrostic joins the rest of the troparia. On the contrary, the examination of the textual sequence of odes 1 and 3, where the story of the saint begins to unfold, shows no evidence of a missing ode. It might well have been possible for Gregory to add his own theotokia to a preexisting Canon of eight odes, replacing any previous theotokia, whereby he necessarily omitted the second letter of his nine–lettered name. If so, he must have been very adept as far as metre is concerned, since, as will be explained below, no significant deviation from the metre of the other troparia is observed. Alternatively, a later copyist could have inserted Gregory’s theotokia from another canon with the same heirmoi into the earlier text. Such a working method was not unusual, as testified by other canons.25 Yet, these theotokia appear to be unique compositions, a fact which speaks in favour of their intimate connection with the present canon.26 We will come back to the issue of authorship below.

2 Contents, sources, liturgical context, metre, authorship The Canon has a prominent narrative character, although with expected encomiastic overtones.27 Indeed, odes 1 to 6 (apart from the theotokia) centre on the saint’s story of martyrdom, including the other two saintly figures associated with him, Nestor, a follower, and Lupus, his servant. The Canon starts with Demetrios’s teaching of Christian doctrine (ode 1, trop. 1), his contempt of imperial orders, and his subsequent entry into martyrdom (trop. 2). It continues with the confession of his faith before Maximian (ode 3, trop. 1), the stadion as the location at large of the events (trop. 2), and the story of Nestor, from his request for Demetrios’s blessing in his struggle against Lyaios to his own execution (ode 4, trop. 1–2 and ode 5, trop. 1– 2). The first part ends with Demetrios’s martyrdom (ode 6, trop. 1), and Lupus healing patients with the help of Demetrios’s chlamys, which had been soaked in his blood (trop. 2). The hymnographer then turns to a laudation of the saint for not surrendering to his persecutors (ode 7, trop. 1), and a supplication for help (trop. 2). Further praise for his martyrdom (ode 8, trop. 1) is then followed by a reference to

|| 25 For examples, see Kollyropoulou, Περί του προβλήματος 270–281; at 272 n. 2, 279–280. 26 Exceptionally, the theotokion of ode 7 has been published as part of ode 7 of a canon on the Theotokos by John Mauropous; see Nikodemos Naxios (Hagioreites), Θεοτοκάριον. Constantinople 1849, 31 (Venice 1883, 19). If the edition is correct, it is possible that Mauropous took over the earlier troparion, thus providing a terminus ante quem for its composition. A dependence the other way round is to be precluded on account of the present argumentation on the authorship of the canon. 27 For another, brief presentation of the contents of the canon, based, unfortunately, on the problematic edition, see Alygizakis, Ἡ βασιλική Ὑμνογραφία 217–218.

Imperial Hymnography: St Demetrios’ Canon Attributed to Constantine VII | 37

the saint’s current splendid feast (trop. 2), and an invitation to him to come among the worshippers in his own celebrated Church (ode 9, trop. 1–2). The hymnographer, probably in his capacity of representing the entire congregation, speaks in the first person in his prayers to Demetrios (ode 5, trop. 2, and ode 7, trop. 2), showing particular devotion to him and asking for deliverance from his passions and difficulties in life. Moreover, as in Canon B, an interest in doctrinal issues is expressed, with belief in the Trinitarian One God being stressed in connection with the praise of the saint (ode 9, trop. 1 ‘you honour God as Three and One’). It should also be mentioned that the surviving theotokia, besides insisting on Mary’s role as the Mother of God, also stress the two natures of Christ (ode 9, trop. 3, which is a kind of confession of faith on Gregory’s part). The story of Demetrios,28 barely disguised as an encomiastic hymn, develops in accordance with the Second Passion of the saint,29 from which it also borrows certain significant words (noted in boldface in the edition below). Some of these words are also present in the First Passion,30 but the absence of the remainder (Canon vv. 25, 42, 46, 49, 62) as well as of the story of Lupus (Canon vv. 80–83) make certain the dependence of the Canon on the Second Passion. With regard to the Third Passion of the Saint, authored by Symeon Metaphrastes, which used both the Second Passion and Leo VI’s homily 17 on St Demetrios,31 it emerges that most of the Canon’s loan–words from the Second Passion also occur in Symeon, except the ones at vv. 25 (Χριστιανός), 46 (ὡραῖος with reference to Nestor), and 82 (cf. also 77 λόγχαις as in the Second Passion against Symeon’s λογχεύει at col. 1197B12). This fact confirms the direct dependence of the Canon on the Second Passion. On the contrary, || 28 There is extensive bibliography on St Demetrios. For the purpose of the present article, see in particular, H. Delehaye, Les légendes grecques des saints militaires. Paris 1909, repr. New York 1975; P. Lemerle, Les plus anciens recueils des miracles de saint Démétrius. I. Le texte, II. Commentaire. Paris 1979–1981, vol. I 40–42 on the hagiographical dossier; Th. Antonopoulou, The Homilies of the Emperor Leo VI, [The Medieval Mediterranean 14]. Leiden/New York/Cologne 1997, 132–136 on the homiletic dossier; Stratigopoulos, The codex Atheniensis Bibl. Nat. 2019 39 n. 11 for bibliography on the Byzantine hymns on Demetrios; C. Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art and Tradition. Aldershot/Burlington 2003, 67–93; at 68 n. 1 (for some previous bibliography), 76–80; 270, 274. On the manuscripts of the Byzantine prose works on the saint, see D. Kaklamanos, Παρατηρήσεις για τη χειρόγραφη παράδοση και τη διάδοση της Δημητρείου γραμματείας κατὰ τη μεσοβυζαντινή και υστεροβυζαντινή περίοδο. Βυζαντινά 34 (2015–2016) 217–251. On the cult of the saint in general, see also E. Russell, St Demetrius of Thessalonica. Cult and Devotion in the Middle Ages, [Byzantine and Neohellenic Studies 6]. Bern 2010; and M. White, Military Saints in Byzantium and Rus, 900–1200. Cambridge 2013, passim. 29 BHG 497, PG 116: cols 1173–1184. 30 BHG 496, Delehaye, Les Légendes 259–263. See, in particular, the words στάδιον, συμπλοκῆς, εὐχαῖς, καιρίαν, λόγχαις in the First Passion: pp. 260, l. 13; 262, ll. 1. 7. 10; cf. Canon, vv. 27, 45, 47, 50, 77 respectively with reference to the Second Passion. 31 BHG 498, PG 116: cols 1185–1201. On its sources, see Antonopoulou, The Homilies of Leo VI 135–136.

38 | Theodora Antonopoulou

the only passage that could imply a dependence on Symeon is vv. 30–31, according to which Demetrios, rejoicing in his coming martyrdom, sang a victorious song to God. A prayer of the saint at that point is only found in Symeon, but it might just be pious speculation on his behalf as well as that of the hymnographer; the latter also presents the saint praying at a later time, in the framework of the laudation dedicated to him (ode 7, trop. 1, vv. 93–94).32 Thus, a dependence on Symeon, which would provide a terminus post quem for the Canon, and exclude its composition by Constantine VII, is uncertain. A dependence of Symeon on the Canon or the existence of a common source also cannot be precluded. Furthermore, it is worth noting a minor difference of the Canon from the Second and Third Passions. According to the Canon, Lupus cured patients with the saint’s chlamys, whereas in the Passions he used the saint’s ring, which had been smeared with his blood, and which Lupus had wiped with the saint’s orarium after his martyrdom.33 The Canon presumably offers a simplification of the story, which does not necessarily imply a different source, especially since the blood–soaked and miracle–working chlamys is mentioned at the end of both Passions in connection with the Prefect Leontios.34 Incidentally, the Canon does not mention Leontios or the scorpion miracle during Demetrios’s imprisonment. The Canon was destined for St Demetrios’s feast, that is for 26 October. The hymnographer speaks of the celebration taking place in a ‘glorious’ Church dedicated to Demetrios in the presence of the congregation (ἔνδοξον ναόν· … ἐν τούτῳ τῶν τιμώντων σε; see vv. 144–148; also, 119–125 and 137–140). However, he mentions neither the location of that Church nor a relic of the saint. There is no apparent connection to Thessaloniki, which he would perhaps have mentioned or suggested, if it had existed. Only in Spyridon’s edition does ode 8 mention first the miracles performed by the saint’s myrrhon (vv. 112a–113a Ῥεῖθρα θαυμάτων ἐκ τῆς γῆς | ἀναβλύζοντα), then the pilgrims to Demetrios’s Church (vv. 119a–120a Οἱ τῷ ναῷ σου τῷ σεπτῷ | προσπελάζοντες), apparently the one par excellence, in Thessaloniki; in any event, as argued above, the passage in question has nothing to do with the genuine Canon and was a later addition, probably contemporary with the edition. As far as the metre of the Canon is concerned, the analysis that follows treats the troparia and the theotokia together, since the examination reveals no notewor-

|| 32 See the comment in PG 116: 1191 n. 8 regarding this peculiarity of the Third Passion and Symeon’s writing technique in general. 33 See Second Passion 12–13, PG 116: 1181A7–16; Third Passion 20, PG 116: 1197C11–1200A2. 34 See Second Passion 16–17, PG 116: 1184A–C; Third Passion 23–25, PG 116: 1201A–C. On the chlamys of Demetrios and the warrior saints, see Walter, The Warrior Saints 274 with n. 29; P. L. Grotowski, Arms and Armour of the Warrior Saints: Tradition and Innovation in Byzantine Iconography (843–1261), [The Medieval Mediterranean 87]. Leiden 2010, 255–265.

Imperial Hymnography: St Demetrios’ Canon Attributed to Constantine VII | 39

thy deviations in this respect between the theotokia and the rest of each ode. However, it should be born in mind that all third troparia are theotokia. The odes are faithful to the respective heirmoi, but at the same time a certain freedom is observed in regard to isosyllaby and/or homotony. First, as in Canons A and B, the common option is employed to add or detract a final accented syllable in comparison to the heirmos in order to produce anisosyllabic but musically equivalent cola. In particular, in ode 3, verse 4 of trop. 3; ode 4, verse 6 of trop. 2, and verse 7 of trop. 1 and 2, a final accented syllable has been added (the 13th, 12th, and 13th syllable respectively). On the contrary, ode 1, verse 2 of trop. 1; ode 5, verse 1 of trop. 3; ode 7, verse 8 of trop. 1 and 3; ode 8, verse 4 of trop. 1 and 3; and ode 9, verse 4 of trop. 2 and 3, lack the final accented syllable (10th, 7th, 7th, 7th and 10th syllable respectively). Second, as in Canon B, an accent is occasionally moved one or two positions (but not three as in Canon B) in comparison to the heirmos, thus creating minor variations of rhythm. It is unnecessary to enumerate these few cases, and an example will suffice: in ode 9, verse 1, the pattern of the heirmos is 8: 4–6–7, while in the Canon it becomes 8: 2–4–7 in troparia 2 and 3. In this Canon we do not encounter the peculiarity of Canons A and B, which also occurs in other hymnography, where one or two syllables are added or subtracted in comparison to the heirmos with the accents adjusted accordingly. The metrical analysis of the Canon does not offer definitive arguments in favour of or against the identification of its poet(s) with that of Canons A and B, although the picture drawn above accords relatively well with that of the other two Canons. Having dealt with the various issues posed by Canon C, it is time to recapitulate the situation regarding the identity of the hymnographer and look for any compelling internal evidence. In their identical titles, codices AB, that is the older tradition of the text, and EBE 2444 explicitly attribute it to ‘Constantine Porphyrogenitus’ and inform that the text was set to new music by Manuel Plagites. The lemma appears well–informed and sets the terminus ante quem for the composition of the Canon to the date of Plagites’s new melody for its heirmoi in the first half of the fourteenth century. Apart from Emperor Constantine VII, no other hymnographer Constantine despotes (as in the case of Canons A and B) or porphyrogenitus appears in the published prosopographic and hymnographical lists for the whole Byzantine period.35 In

|| 35 See C. Émereau, Hymnographi byzantini, quorum nomina in litteras digessit notulisque adornavit. Échos d’Orient 22 (1923) 11–25; at 18–19; Follieri, Initia, vol. V.1 289–290. Also, Antonopoulou, Imperial Hymnography: The Canons 225 with n. 49, pointing out with regard to Canons A and B, which already existed in the eleventh century, that the only recorded hymnographer named Constantine to have lived before 1200 is the porphyrogenitus Emperor Constantine VII. Regarding PLP 14162 Κωνσταντῖνος δεσπότης: ‘Hymnograph – 13. Jh. od. früher’ (accompanied by an asterisk denoting chronological uncertainty), which mentions as a sole source N. Bees’s description of codex Meteorensis, Metamorphoseos 291 (13th cent.), it should be noted that the relevant part of the manuscript is a heirmologion and the person in question cannot be distinct from Constantine VII.

40 | Theodora Antonopoulou

addition, it is conceivable that Constantine VII had a special interest in Demetrios, as his father Leo VI had before him.36 However, Canon C lacks an acrostic and, at the same time, Constantine’s seal, that is the inclusion of his name in the acrostic, a feature of both Canons A and B. This casts doubts on the authenticity of the Canon. Be that as it may, the acrostic of the theotokia, which reveals the name Gregory, precludes their composition by Constantine, as noted above. The manuscript tradition sheds no further light on this issue, as it completely overlooks the evidence of the theotokia. Nevertheless, this may be an indication of the secondary addition of Gregory’s theotokia. Furthermore, the fact that, apart from the theotokia, the odes consist of only two other troparia each, also contradicts Canons A and B with three troparia and a theotokion in each ode. Given that it was not unusual for canons to suffer all kinds of interventions, the possibility that at some point(s) in its transmission the Demetrios Canon underwent changes, such as the alteration of the number of troparia in each ode, perhaps of an original full–length acrostic, and of the theotokia, cannot be dismissed. In fact, this suggestion entails extensive interventions in the Canon. Actually, the original absence of a full–length acrostic would have facilitated the introduction of theotokia foreign to the Canon, perhaps on the occasion of Plagites’s new melody. An eventual study of the canons attributed to hymnographers who are named Gregory and lived before ca. 1300, might also shed some light on the issue. On metrical grounds, it is impossible to distinguish between a single poet and a good hymnographer who successfully followed the model of the heirmoi and the other troparia. At another level, its distinctive narrative character distances this Canon from Canons A and B, which are predominantly encomiastic. Although as in those Canons simple language is used, Canon C is comparatively poor in allusions to sources other than Demetrios’s Passion(s), including the Bible. Thus, it gives the impression of being on the whole less elaborate than the other Canons, which makes it doubtful that it was authored by the same hymnographer. On the contrary, the critical edition presents us with a passage that points to a connection of the Canon to the imperial environment. According to the genuine ode 8, trop. 2, the splendid feast day not only exalts both the immaterial and the human choirs, but also pleases and magnifies the imperial sceptres. More specifically, at vv. 124–125 (missing in A), instead of VD’s τέρπει, μεγαλύνει | τὰ (D) / καὶ (V) βασιλέων σκῆπτρα, BT have τέρπει, μεγαλύνει | τὰ βασιλέως σκῆπτρα. In other words, in BT (and the edition) there is one specific emperor in contrast to VD’s more generic ref-

|| 36 One should only be reminded that Leo built the palatine Church of the saint, delivered an oration (no. 19) at its encaenia, and composed two more speeches (nos. 17–18) and a troparion on him; moreover, Demetrios ‘is among the few saints honoured with splendid celebrations, which involved a procession with the participation of the emperor, recorded’ in the De Cerimoniis (I 30); see Antonopoulou, Imperial Hymnography: The Canons 229–230 with n. 71–74.

Imperial Hymnography: St Demetrios’ Canon Attributed to Constantine VII | 41

erence to emperors, which must have been due to a revision made with a later audience in mind. It was possibly the same revision that led to the omission of the lemma concerning the poet and the new composer. Therefore, the troparion in question clearly suggests an imperial interest in the feast and probably hints at the presence of the emperor in the audience, although not necessarily at an imperial authorship of the text. Should this be a clue pointing in the direction of Constantine VII, as maintained by the manuscripts, the ‘glorious’ Church of the saint where the performance took place could be the palatine one. In light of the discussion above, the attribution of the Canon to Constantine VII and his environment is plausible mainly on the basis of the consistent evidence of the manuscript tradition and the hint in the aforementioned passage of ode 8. In the case of imperial authorship of most of the present Canon (that is, apart from the theotokia), its text would have undergone modifications, the exact extent of which is unclear. To suggest the involvement of an unknown ghost–writer, which would explain the differences from Constantine’s other Canons, is not improbable as far as the emperor in question is concerned, yet it would be mere speculation. A more straightforward solution, which takes all the aforementioned evidence into account and also explains the silence of the manuscript scribes regarding the acrostic in the theotokia, would be to suggest that Constantine was the imperial patron who ordered the composition of the Canon to a certain Gregory.37 Constantine is known to have acted as the instigator of several works. It is conceivable that the emperor’s name appeared in the title of the Canon from the beginning, and at a certain point in the course of the manuscript transmission, his name overshadowed that of the real author.

3 The Present Edition This first critical edition offers an improved text of the Canon with all five of its manuscripts and the two previous editions having been taken into account. The manuscript colons are reproduced on separate lines as verses.38 The app. cr. is negative unless there is a risk of confusion. Spelling mistakes of the manuscripts are not indicated in the app. cr., except when they result in existing forms of words (cf. also v. 28). It is noteworthy that codex A has considerably more orthographical mistakes in comparison to B and V. Moreover, as musical manuscripts, A and B do not have

|| 37 The homilist and hagiographer Gregory the deacon and referendarios (10th cent., first half), who had ties to the palace, would be an enticing candidate, but there is no evidence that he ever composed hymns; see M. Detoraki, L’Éloge de saint Dèmètrios par Grégoire le Référendaire (BHG 544). RÉB 73 (2015) 5–55. Cf. also above, n. 23. 38 See Antonopoulou, Imperial Hymnography: The Canons 234 for a justification of this practice.

42 | Theodora Antonopoulou

accents, breathings, and iota subscripts, apart from the first troparion of each ode, which is written as normal (that is without musical notation, but still without iota subscripts). T uses no subscripts, whereas V has some subscripts, although it is inconsistent in its practice. As in Canons A and B, the iota subscript has been introduced consistently in the edition (including v. 31 ᾆσμα, v. 59 θνῄσκει, and v. 102 σῷζε, against V). The absence or presence of the iota subscript in the manuscripts, and the extent of the incipit of the heirmoi in each manuscript are not pointed out in the app. cr. There are no differences between the manuscripts regarding the use of the ν ἐφελκυστικόν. It may be noted that occasionally some syllables are repeated in A for the needs of chanting; this practice misled a previous editor to adopt an incorrect reading (see app. cr. at v. 10). With regard to enclitics and having taken the needs of homotony into consideration, the edition largely follows BV, in both of which the traditional rules are applied. On the contrary, ATD diverge from the other two in the case of τέ, which may be accented against the rules, because, as in Canons A and B, τέ can retain its accent without consequences for the accentual pattern of the Canon (see vv. 6 for A and 59 for ATD; but cf. 42); the same is also valid for εἰμί in the case of A (v. 25). At v. 72 the accent on σὲ follows VTD, as it is required by homotony. A peculiarity which is usual in hymnography, including Canons A and B, and which at the same time serves homotony, is encountered at v. 100 λῦσον μου; also, v. 56 (theotokion) περᾶσαι με (for both, see app. cr.; one should be reminded that there are no accents in AB in these cases). Simple orthographical and typographical mistakes of the older edition do not appear in the app. cr. Regarding the reproduction of odes 8 and 9 of the 1924 edition, the colons are printed on separate lines rather than being separated from each other with commas; no apparatuses accompany these odes. Finally, biblical quotations in the text are printed in italics and words from the Second Passion of St Demetrios in boldface.

Imperial Hymnography: St Demetrios’ Canon Attributed to Constantine VII | 43

Critical Edition CANON IN S. DEMETRIUM Opus dubium Imperatoris Constantini VII Porphyrogeniti

ABBREVIATIONES IN APPARATIBUS ADHIBITAE A B B2 D T V

Athous, Laurae I 185 (Eustrat. 1269), ff. 289r–297r Atheniensis, EBE 2062, ff. 120r–134v Atheniensis, EBE 2062, manus altera Atheniensis, EBE 2019, ff. 180v–182v Atheniensis, ΜΠΤ 181, ff. 72v–77r Athous, Vatopedinus 1131, ff. 248r–261r

Sp. S. Lavriotes, Ἀνέκδοτος ἐκκλησιαστικὴ ποίησις 260–262 Th. Θύρα τῆς Μετανοίας 221–224 EE S. Eustratiades, Εἱρμολόγιον (Μνημεῖα Ἁγιολογικά), [Ἁγιορειτικὴ Βιβλιοθήκη 9]. Chennevières–sur–Marne 1932 Follieri E. Follieri, Initia hymnorum Ecclesiae Graecae, I–V.2, [Studi e Testi 211– 215bis]. Città del Vaticano 1960–1966

Κανὼν ψαλλόμενος εἰς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα τοῦ Χριστοῦ καὶ μυροβλύτην Δημήτριον, ποίημα τοῦ Πορφυρογεννήτου κυροῦ Κωνσταντίνου, μελισθεὶς δὲ παρὰ τοῦ πρωτοψάλτου Θεσσαλονίκης κυροῦ Μανουὴλ τοῦ Πλαγίτου. ἦχος β´. acrostichis in theotociis ΓΗΓΟΡΙΟΥ

|| tit. 1/3] οὗτος ὁ κανὼν ψάλλεται πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ ἁγίου D, κανὼν Β´. παλαιός Th. 1/2 Κανὼν– Δημήτριον] Ἕτερος praem. B, κανὼν ψαλλόμενος εἰς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα μυροχεύμονα καὶ θαυματουργὸν Δημήτριον A, κανὼν τοῦ ἁγίου V, ὁ κανών T 2 μελισθὲν Sp. δὲ] om. B 3 πλαγ(´)του Α, Πλαγιάτου Sp. 4 β´] δ´ Sp.

2/3 ποίημα–Πλαγίτου] om. V T

44 | Theodora Antonopoulou

Ὠιδὴ α´. Δεῦτε λαοί

5

10

15

20

Ῥείθροις ζωῆς ῥέουσιν ἐκ τῆς κοιλίας σου, μάρτυς σοφὲ Δημήτριε, ἀφθόνως ἤρδευσας καρδιῶν τὰς αὐχμώσας, Θεῷ τε καρποφόρους ἐτελεσφόρησας. Τὸ ἐμβριθὲς φρύαγμα τῆς τυραννούσης φρενὸς ὡς παιδιὰν λελόγισαι· τὸν κενωθέντα δὲ οὐρανόθεν δι᾽ οἶκτον μιμούμενος, ὑπέδυς πρὸς τὸ μαρτύριον. Θ. Γῆ θεϊκῆς πρόξενε καρποφορίας ἡμῖν, γῆ ζωηφόρου βρώσεως, σύ μου ἐκρίζωσον ἁμαρτίας τὴν βλάστην καὶ δός μοι ἀναθάλλειν φυτὰ θεάρεστα.

|| hirm. α´ EE 37–38, num. 51 Ἀναστάσιμος. Ποίημα Κοσμᾶ μοναχοῦ; cf. Follieri I, 287–288 || 1/7 cf. Passionem alteram Sancti Demetrii (= Pass.) 1–3, PG 116, 1173A13–B3. 9–1176B1 1 cf. ex. gr. Roman. Melod., Canticum XXXV (de BMV Nativitate), stropha 5, v. 1, ed. P. Maas–C. A. Trypanis, Sancti Romani Melodi cantica: Cantica genuina. Oxford 1963, p. 278 Ῥεῖθρον ζωῆς ἐξέβλυσας ἡμῖν 5 cf. Canonem XXX,2 (25 Ian.), oda 2, vv. 75–76, ed. A. Proiou, Analecta Hymnica Graeca, V. Canones Ianuarii. Roma 1971, p. 365 καρδίας τῶν ἀνθρώπων, | ὡς ἐν ἀνύδρῳ τῇ πλάνῃ αὐχμώσας 8/14 cf. Pass. 1, 1173A3–12; 3, 1176B1–7 9 (τυραννούσης) cf. infra, v. 42 11 cf. Philipp. 2, 7 17 cf. Ioh. 6, 27 19 cf. ex. gr. Greg. Nyss., In Canticum canticorum, Orat. 7, ed. H. Langerbeck (Gregorii Nysseni Opera VI). Leiden 1960, p. 241, 10–13 ἀλλ᾽ ἀκάνθαις ἐπιτέρπονται καὶ τριβόλοις· οὕτω γὰρ τῆς παραβολῆς τοῦ εὐαγγελίου ὀνομαζούσης τὰς ἁμαρτίας ἠκούσαμεν, ὧν ἡ κατάρα τοῦ ὄφεως τὴν κακὴν βλάστην ἐδημιούργησεν || 1/2 Ῥεῖθρα … ῥέοντα A V Th. 2 ῥέοντα] post σου transp. Th. 4 ἤρδευσαν A V Th. 5 καρδίας Sp. 6 τὲ Α 7 ἐτελεσφόρησαν A V Th. 8 Τὸ] ὸ D 9 φρύαγμα τῆς] φρυάγματος Sp. 10 παιδιὰν] παιδίων παιδείαν Sp. 11 καινωθέντα A Sp. 11/12 δὲ οὐρανόθεν] om. Β 12 ἀφ᾽ ὑψόθεν … οἶτον T 13/14 ὑπέδυς πρὸς] εἰσῆλθες εἰς Th. 15 Γῆ] Τῆ V θεϊκη B 17 βρύσεως Sp

Imperial Hymnography: St Demetrios’ Canon Attributed to Constantine VII | 45

Ὠιδὴ γ´. Ἐν πέτρᾳ με τῆς

25

30

35

Ὡς ὄρθρος, ὡς ἡμέρα τῷ τυραννοῦντι ἀνίσχες, ὁ δὲ μάταιος οὐ συνῆκε· τῷ Πνεύματι γὰρ ἔχαιρες ἀνακράζων· «Χριστιανός εἰμι, Χριστὸν καὶ σέβομαι καὶ Θεὸν ἐπίσταμαι ἐκ πατέρων μου». Στάδιον ὑπεισῆλθες τοῦ μαρτυρίου, Χριστὸν ὁμολογήσας ἀνδρείως πρόσθεν, τοῦ σπλάγχνων τοῖς σπαράγμασιν ἐντρυφῶντος, σοφὲ Δημήτριε, καὶ ἀγαλλόμενος, Θεῷ ἐπινίκιον ᾆσμα ἔμελπες. Θ. Ἠγάθυνας τεκοῦσα ἀγαθοδότην· ἀλλ᾽ οἴκτειρον, οἰκτίρμονος οὖσα Μήτηρ, ἀπόσμηξον τὰ ἕλκη μου τῶν πταισμάτων σπόγγῳ πρεσβείας σου, τὸ ἐκμαγεῖον Πατρός, τοῦ Θεοῦ βραχίονα ὡς γεννήσασα.

|| hirm. γ´ EE 38, num. 51 Ἀναστάσιμος. Ποίημα Κοσμᾶ μοναχοῦ; cf. Follieri Ι, 454 || 22 (τυραννοῦντι) cf. infra, v. 42 23 cf. Pass. 6, PG 116, 1177A12–B2 25 cf. Pass. 6, PG 116, 1177A9–12 26 cf. ex. gr. Odam 7, 26; 8, 52; Act. 3, 13 27 cf. Pass. 6, 1177B1 28 vide supra, vv. 25–26; cf. etiam Pass. 12, 1181A5–7 29 cf. Pass. 12, 1181A5 30/31 cf. Passionem tertiam Sancti Demetrii auctore Symeone Metaphraste, PG 116, 1185–1201, speciatim 3, 1192A8–B2 33 cf. ex. gr. Lc. 6, 36 35 (ἐκμαγεῖον Πατρός) i.e. Christus; cf. Greg. Nazianz., In theophania (orat. 38) 13, ll. 17–19, ed. C. Moreschini, Grégoire de Nazianze, Discours 38–41 (SC 358). Paris 1990, p. 132 (cf. ibid., app. font. et n. 2) τὸ ἐκμαγεῖον τοῦ ἀρχετύπου κάλλους, ἡ μὴ κινουμένη σφραγίς, ἡ ἀπαράλλακτος εἰκών, ὁ τοῦ Πατρὸς ὅρος καὶ λόγος; et iterum In sanctum pascha (orat. 45) 9, PG 36, 633C10–12 36 cf. ex. gr. Is. 53, 1; Ioh. 12, 38 || 25 εἰμί A, εἰμὶ Sp. Χριστὸν] om. Sp. 26 Θεοῦ Sp. 27 τάδιον D ἐνυπῆλθες T 28 ὡμολογήσας V 29 σπλάχνων A παράγμασιν T 32 Ἠγάθησας Sp. 33] τὴν φύσιν τῶν ἀνθρώπων δι᾽ ὃ βοῶ σοι Th. οὖσα] ὡς praem. Sp. 35 πρεσβείαις T, πρεσβεία B

46 | Theodora Antonopoulou

Ὠιδὴ δ´. Ὑμνῶ σε· ἀκοήν

40

45

50

55

Ἠμείψω τὸν οἰκέτην Νέστορα ἀντὶ πίστεως ἧς προσῆγε, νίκαις διτταῖς ἅγιε, νευρώσας τοῦτον κατὰ δύο ἐχθρῶν, τοῦ Λυαίου τοῦ τυράννου τε, ὧνπερ ἀλείπτης ἦν ὁ τῶν δικαίων ἐχθρός. Συνέσει συμπλακεὶς τῷ βρέμοντι ὁ ὡραῖος Λυαίῳ Νέστωρ, εὐχὴν τὸ σὸν ὄνομα ποιεῖται πρὸς Χριστὸν καὶ ἅμα αἰχμῇ τὴν καρδίαν περονᾷ τοῦ ἐχθροῦ· ῥομφαίαν ὄντως δίστομον, καιρίαν πληγήν. Θ. Γαλήνῃ ἀπαθείας ἴθυνον ῥιπιζόμενον ἐμπαθείαις, τὸν σὸν Υἱὸν μίμησαι κοιμήσαντα θαλάσσης σάλον, καὶ δὸς ἀκλυδώνιστον περᾶσαι με παθῶν τὰς τρικυμίας Παναμώμητε.

|| hirm. δ´ EE 38, num. 51 Ἀναστάσιμος. Ποίημα Κοσμᾶ μοναχοῦ; cf. Follieri ΙV, 399–400 || 37/42 cf. Pass. 7, 1177C1–12 41/42 (κατὰ–ἐχθρῶν ... τυράννου) cf. etiam Pass. 8–9, 1177D–1180B 42 (τυράννου) Pass. 10, 1180C2 43 cf. Act. 13, 10 45 et 47/50 cf. Pass. 10, 1180B–C, speciatim C3–4. 7. 4 46 cf. Pass. 7, 1177B15 50 cf. ex. gr. Sirac. 21, 3 51 et 54/56 cf. Mt. 8, 23–27, speciatim 26; Mc. 4, 35–41, speciatim 39 et Lc. 8, 22–25, speciatim 24 || 38 τῶ οἰκέτι Νέστορι T ἱκέτην Th. 39 προσάγεν D 40 νίκην διττὴν T 42 Λυαίου] λύκου D 44 υνέσει D 45 βρέγμοντι T 49 αἰχμὴ D, αἰχμὴν B2 s.l. A Sp., (και) ου μη B, εὐχῇ Th. περονᾷ] περνᾶ Sp. 50] sc. ποιεῖται τὸ σὸν ὄνομα (vide vv. 47–48), ῥομφαίας διστόμου καιρίᾳ πληγῇ Th. 51 Γαλήνη Sp. 52 ἴθυνον] με praem. Th. 54 μίμησαι] μῆτερ Sp. 56 περάσαι V T D Sp.

Imperial Hymnography: St Demetrios’ Canon Attributed to Constantine VII | 47

Ὠιδὴ ε´. Ὁ τοῦ φωτός

60

65

70

75

Ἄγεται Νέστωρ κριτός, ὁ τοῦ Λυαίου νικητής, θνῄσκει τε ὑπὲρ Χριστοῦ τμηθεὶς τὸν αὐχένα, καὶ τούτου δεξιᾷ στέφεται ὡς ἔφης, Δημήτριε ἅγιε. Ξόανα πλάνης κωφὰ ῥώμῃ λεπτύνεις προσευχῶν, Νέστορα ἐνδυναμοῖς, μάρτυρα προσάγεις· ἀλλά με πειρασμῶν, παθῶν καὶ πταισμάτων ἀνάσῳζε δέομαι. Θ. Ὅλον ἐλέησον τὸν ἑαυτὸν ὅλον ἐν σοὶ ῥίψαντα, καὶ ἐπὶ σὲ μόνην ἠλπικότα, καὶ σὲ πρὸς τὸν ἐκ σοῦ Θεὸν μεσιτείαν ἀεὶ προβαλλόμενον.

|| hirm. ε´ EE 38, num. 51 Ἀναστάσιμος. Ποίημα Κοσμᾶ μοναχοῦ; cf. Follieri III, 203–204 || 58/62 cf. Pass. 11, 1180C–D, speciatim D12 62 (ὡς ἔφης) cf. Pass. 7, 1177C11–12 64/65 cf. ex. gr. Canonem XXVIII (17 Dec.), oda 9, vv. 219–220, ed. A. Kominis, Analecta Hymnica Graeca, IV. Canones Decembris. Roma 1976, p. 361 λεπτύνας τῶν εἰδώλων τὰ ξόανα | τῇ δυναστείᾳ τῆς θεότητος || 58 κριτός] κριτὴς A Sp., om. D 59 τὲ A T D 61 δεξιᾷ] δ᾽ ἕνεκα Sp. 66 μάρτυρα] καὶ praem. Th. 69/70 ἀνάσῳζε δέομαι. | Ὅλον …] ανασωζε με. | Ολον … Α, ἀνάσωζέ με ὅλον … Sp. 72 σε μονη Β, σοὶ μόνῃ V, σὲ μόνον Sp. 73 καὶ] om. Sp. 75 προβαλομενος A, προβαλλόμεθα D

48 | Theodora Antonopoulou

Ὠιδὴ ϛ´. Ἐν ἀβύσσῳ Νενυγμένον καθόλου τὸ σῶμα σου λόγχαις, ὡς κατάστερος οὐρανὸς ἔλαμπε φωτοβολοῦν Δημήτριε, ἁγιάζον ψυχὰς τῶν ὑμνούντων σε. 80

85

Σταλαγμοὶ τῶν ἀχράντων αἱμάτων σου ῥύακας ἀνέστειλαν παθῶν καὶ θλίψεων· Λοῦπος τρανοῖ ἰώμενος ἀσθενεῖς τῇ χρανθείσῃ χλαμύδι σου. Θ. Βαπτισμῷ τῆς πρεσβείας σου Δέσποινα, τὸν δεδουλωμένον με παντοίοις πάθεσιν ὡς ἀγαθὴ ἀπόλυσον τῆς ἐκείνων δουλείας ἐλεύθερον.

|| hirm. ϛ´ EE 34, num. 46 Ἀναστάσιμος. Ποίημα Ἰωάννου μοναχοῦ; cf. Follieri Ι, 428 || 76/77 cf. Pass. 12, 1181Α5 80 cf. Pass. 12–13, 1181A9. 12 82/83 cf. Pass. 13, 1181A, speciatim 12 et 14; B3 83 (χρανθείσῃ χλαμύδι) cf. Pass. 16, 1184B1–3; cf. etiam ibid. 12, 1181A8 (ὀράριον) 85 cf. IV Macc. 13, 2 87 cf. Rom. 8, 21; Gal. 5, 1 || 77 ἔλαμπες A Sp. 78 φωτοβόλε Sp. 79 ἁγιάζων Β A T D Sp. 81 ρυακος A παθῶν] καὶ praem. D 82 Λοῦπος] λουππος A, δοῦπον, Sp. 83 ἀσθενεῖς] ἀσθενὴς A V Sp. χλαμύδι] B2 infra l. A V D, χλανιδι B 84 Ῥαπισμῷ V T D Th. σου] ω B (lege ὦ) Δέσποινα] δέχου ὦ praem. Sp. 87 ἐκείνου T ἐλευθέρωσον Sp.

Imperial Hymnography: St Demetrios’ Canon Attributed to Constantine VII | 49

Ὠιδὴ ζ´. Εἰκόνος χρυσῆς

90

95

Νοῒ σταθερῷ ἐν τῇ πέτρᾳ στηριχθεὶς Χριστῷ ἀσείστως, βροχαῖς ἡδέων οὐκ ἐνέδωκας, οὐ ποταμοῖς τῶν κολάσεων, οὐ τῶν ἀπειλῶν τοῖς ἀνέμοις· ἀτρεμῶν δὲ ἀνέμελπες· «Χριστὸς Θεός μου καὶ ζωή», μάρτυς Δημήτριε.

Τὴν ὅλην ζωὴν ἀνεθέμην σοι ζεούσῃ πεποιθήσει· ὡς ἀθλοφόρος, ὡς θερμότατος προασπιστὴς τῶν καλούντων σε, 100 λῦσον μου σειρὰς τῶν πταισμάτων, τῶν τοῦ βίου σκανδάλων με σῷζε, μεσίτης μοι γενοῦ πρὸς τὸν σωτῆρα Χριστόν.

105

110

Θ. Ἰὸς τὴν ἰσχὺν ἁμαρτίας χαλεπῆς ἐκδαπανᾷ μου· ἀλλ᾽ ἐπινεύσει φιλευσπλάγχνῳ σου, τῇ σῇ παλάμῃ τῆς χάριτος πρόφθασον ἀπάντλησον τοῦτον, ὡς τοῦ κόσμου τὸν αἴροντα τὰς ἁμαρτίας ἐπὶ γῆς μόνη κυήσασα.

|| hirm. ζ´ EE 39, num. 53 Τῇ Μεγάλῃ Δευτέρᾳ. Ποίημα Κοσμᾶ μοναχοῦ; cf. Follieri Ι, 368–369 || 89/92 cf. Mt. 7, 24–25 109/110 cf. Odam 14, 19. 21; Ioh. 1, 29 || 88 σταθηρῶ D 89 ἐν–πέτρᾳ] B2 infra l. A V D, ἐπὶ πέτραν B στηριχθὴς Ba.corr. 90 ἐνέδωκες Sp. 91 ποταμοὶ Ba.corr. T D τῆς κολάσεως Sp. 92 ταῖς ἀπειλαῖς τῶν ἀνόμων V 93 ἀτρέμως Sp. 97 ἀναθέμην Sp. 98 ἀθληφόρος A Sp. 99 καλούν T 100 λῦσον] sic accent. V T σειραῖς D 101 τῶν τοῦ] καὶ τῶν Th. με] om. D Th. 102 μοι] μου A T Sp., δὲ Th. 106 σου] B2 s.l. A V D, om. B 108 ἀπάντησον Sp. 110 τῆς T ἐπὶ] ἐκ Sp.

50 | Theodora Antonopoulou

Ὠιδὴ η´. Τὸν ἐν καμίνῳ

115

Δοκιμασθεὶς οἷα χρυσὸς τῇ χωνείᾳ τῶν δεσμῶν τοῦ μαρτυρίου, καὶ ταῖς λόγχαις τὸ σῶμα ἀνορυττόμενος, τῇ ἄνω πόλει ἐχρημάτισας κόσμος ὡραΐζων τοὺς ὀφθαλμοὺς Κυρίου.

Ὁλολαμπής σου ἀθλητά, ἡ ἡμέρα τοὺς χοροὺς τῶν ἀσωμάτων, καὶ ἀνθρώπων σεμνύνει χοροστασίας· τὰ σὰ κροτοῦσα θεῖα στρατηγήματα, τέρπει, μεγαλύνει 125 τὰ βασιλέως σκῆπτρα. 120

130

Θ. Ὄρος τὸ πῖον, τοῦ Θεοῦ, εἰς ὁδόν με τὴν στενὴν καὶ τεθλιμμένην ἡδονῶν τῇ πλατείᾳ ἐπισυρόμενον, ὕψωσον καὶ ἐπὶ τὴν ἄσειστον πέτραν τοῦ Υἱοῦ σου κατεύθυνον καὶ στῆσον.

|| hirm. η´ EE 35, num. 47 [Ἀναστάσιμος]. Ποίημα Ἰωάννου μοναχοῦ; cf. Follieri ΙV, 201 || 112/113 cf. Sap. Sal. 3, 6 114/115 cf. supra, vv. 76–77 118 cf. ex. gr. Ps. 33, 16; I Pet. 3, 12 126 Ps. 67, 16 127 (ὁδόν ... τὴν–τεθλιμμένην) cf. Mt. 7, 14 127 (με) et 130/131 (ὕψωσον ... πέτραν) cf. Ps. 26, 5; 60, 3 127 (με) et 130/132 (ἐπὶ–στῆσον) cf. Ps. 39, 3 128 cf. Mt. 7, 13 || oda η´] deest in A 112 οἷα] μὲν ὡς Th. 113 τοῦ μαρτυρίου] φυλακισμῶν τε Th. 115] σφυρηλατούμενος δὲ Th. 117 ὡραΐζων] καθηδύνων V Th. 119 Ὁλολαμπῆ T 121 καὶ] B2 s.l. T V D, τας B 122/123 τὰς σὰς κρατούσας D 123 κροτούσας T 124 μεγαλύνει] καθηδύνει Th. 125 τὰ βασιλέως] τὰ βασιλέων D, καὶ βασιλέων V Th. 126 τοῦ] om. V 127 τεθλιμένην Ta.corr. D 129] νῦν add. Th.

Imperial Hymnography: St Demetrios’ Canon Attributed to Constantine VII | 51

Ὠιδὴ θ´. Τὸν ἐκ Θεοῦ Θεὸν Λόγον

135

140

145

150

155

Ἴθι γενοῦ ἡμῶν μέσον ἐξ ἀΰλων παστάδων — ἐν αἷς σὺν τοῖς ἀΰλοις λειτουργοῖς τρία τὸ θεῖον δοξάζεις καὶ ἕν —, τῶν τῷ οἴκῳ σου τούτῳ ᾠδαῖς ἀνευφημούντων σε λαμπρῶς· καὶ ἑκάστῳ τὴν χάριν ἀντίδος πρὸς τὴν πρόθεσιν. Νυμφῶνα ἔχει καὶ οἶκον τὴν οὐράνιον πόλιν ἡ ὄντως μακαρία σου ψυχή. Ἔχει παστάδα καὶ θάλαμον τὸ σὸν ὄνομα τοῦτον Δημήτριε, τὸν ἔνδοξον ναόν· μὴ παρόψει τὴν πίστιν ἐν τούτῳ τῶν τιμώντων σε. Θ. Υἱὸν ὑψίστου Παρθένε, τὸν υἱόν σου γινώσκω, ἁπλοῦν ἀλλὰ καὶ σύνθετον ἐκ σοῦ, ἕνα ἐκ δύο τῶν φύσεων· ἀφορμὴν εἰς πρεσβείαν τὴν πίστιν μου λαβοῦσα πρὸς αὐτόν, ἀκατάγνωστον δεῖξον ἐν ὥρᾳ με τῆς κρίσεως.

|| hirm. θ´ EE 34–35, num. 46 Ἀναστάσιμος. Ποίημα Ἰωάννου μοναχοῦ; cf. Follieri IV, 197 || 135/136 cf. Is. 6, 3 149/150 cf. Lc. 1, 31–32 155 cf. Tit. 2, 8 156 ex. gr. Apocal. 14, 7 || oda θ´] deest in A 133 μέσων Va.corr. 136 τὸ–ἕν] δοξάζεις–ἓν τὸν Θεὸν Th. 137 τῶν] τῶ Va.corr. τῷ] ἐν Th. 144 θαλαμο B, δὲ add. Th. 147 παρόψει] παρόψη T, παρίδης B2 in mg. V D Th. (forsan recte) 149 Υον Β

52 | Theodora Antonopoulou

Editio 1924 (Sp.) ᾠδὴ η´. Τὸν ἐν καμίνῳ τοῦ πυρός Ῥεῖθρα θαυμάτων ἐκ τῆς γῆς ἀναβλύζοντα σοροὺς πιστοὺς ἀρδεύει καὶ ἰάσεις προσνέμει 115a τοῖς ἐκ πόθου χαλεπῶν ἀλγοῦσι καὶ σοὶ καταφεύγουσι μεγαλομαρτύρων κρηπὶς καὶ μέγα ἔλεος. Οἱ τῷ ναῷ σου τῷ σεπτῷ 120a προσπελάζοντες θερμῇ πίστει τρισμάκαρ τῶν ὀδύνων λυτροῦνται καὶ εὐχαρίστοις φωναῖς ὑμνοῦσι Δημήτριε Κύριον τὸν σὲ ἐν πληθύϊ 125a δοξάσαντα θαυμάτων. Θ. Ναὸς καὶ θρόνος τοῦ θεοῦ καὶ πιστῶν κλῖμαξ ἀνεδείχθεις (lege ἀνεδείχθης) θεοτόκε Μαρία ὡς ἐν γαστρί σου θεοῦ (lege θεὸν) 130a ἀφράστως χωρίσασα (lege χωρήσασα) Πάναγνε ὅθεν σε τὰ πλήθη πιστῶν ἀνευφημοῦμεν. ᾠδὴ θ´. Ἡ τὸν πρὸ ἡλίου φωστῆρα Ἔχων πρὸς θεὸν παρρησίαν Δημήτριε μνημόνευε 135a τῶν ἐπὶ γῆς ἀεὶ μνημονευόντων σου καὶ παθῶν τε καὶ συμφορῶν καὶ θλίψεων ἐκλύτρωσαι ἵνα χαρᾷ καὶ ζήλῳ σε ἀκαταπαύστως μεγαλύνομεν (lege μεγαλύνωμεν). 140a Βεβήλων χειλέων θεόφρον προσκομιζόντων σοι ἔπαινον μὴ ἀποπέμψῃς, μέγιστε Δημήτριε ἀλλὰ πρόσδεξαι εὐμενῶς καὶ δίδου ἡμῖν συγχώρησιν 145a καὶ τοῖς ὑμνοῦσιν ἴασιν παθῶν ὁμοῦ ψυχῆς καὶ σώματος. Θ. Ὡς καθαρωτέρα ἀγγέλων τῶν ἀΰλων οὖσα Πάναγνε

Imperial Hymnography: St Demetrios’ Canon Attributed to Constantine VII | 53

τὸν τοῦ θεοῦ υἱὸν σαρκὶ ἐγέννησας 150a καὶ ὡς πρῶτον τόκον ἁγνὴ Παρθένος σὺ διέμεινας διὸ κυρίως ἅπαντες σὲ θεοτόκον μεγαλύνομεν.

|| hirm. θ´ editionis Sp. EE 40, num. 53 Τῇ Μεγάλῃ Δευτέρᾳ. Ποίημα Κοσμᾶ μοναχοῦ; cf. Follieri II, 453

54 | Theodora Antonopoulou

Editio 1795 (Th.) oda 1, inc. Ἐμοί, φησι Δαβὶδ ὁ μέγας πρὸς Κύριον, φίλοι σου ἐτιμήθησαν καὶ αἱ ἀρχαὶ αὐτῶν. Σὺ δ᾽ ἀρχὴ Θεοῦ φίλων καὶ κορυφὴ μαρτύρων, ὅθεν τιμῶμέν σε. oda 3, inc. Ἐν μάρτυσιν ἐδείχθης ὡς φωστὴρ μέγας, ἐν ἄστρασιν ἐπέχων ζωῆς τὸν λόγον Δημήτριε γενναῖε παγκρατιάρχα, περιλαμπόμενος καὶ σεμνυνόμενος ἀθλητικῶν πράξεων θείαις χάρισιν. oda 4, inc. Χαρίτων ἁπασῶν ἀνθρωπίνων καὶ θείων τὴν συστοιχίαν τὸν μάρτυρα Χριστοῦ τὸν ὅσιον καὶ προφήτην τὸν σοφόν, τὸν παρθένον καὶ ἀπόστολον, τὸν θαυμαστὸν Δημήτριον τιμήσωμεν. oda 5, inc. Ἀπὸ παιδὸς πάντα ἦς μεγαλομάρτυς Κυρίου Δημήτριε, ἔμπνουν καὶ κινούμενον ἄγαλμα παντοίας ἀρετῆς, καὶ βίβλος λαλοῦσα ἀεὶ τὰ σωτήρια. oda 6, inc. Ἐν νεότητος ἄνθει Δημήτριε, ὥραν παρθενίας ἐκ πόθου ἠγάπησας, καὶ παῖς ὢν ἐν τῷ σώματι γεραρὸς τῇ συνέσει ἐτύγχανες. oda 7, inc. Σὺ μόνος τελεῖς, ὦ Δημήτριε μάρτυς, τὰ πάντα· καὶ μόνος ἐν σοὶ ἔφερες τὰς ἀρετὰς πάντων ἅγιε· δι᾽ ὃ καὶ τὰς ὀφειλομένας εὐφημίας τοῖς ἅπασι σὺ μόνος καρποῦσθαι δίκαιος ὑπάρχεις ἀεί.

Imperial Hymnography: St Demetrios’ Canon Attributed to Constantine VII | 55

oda 8, inc. Ῥάβδος ἐδείχθης Ἀαρών, ἄλλη νέα ὦ Δημήτριε τρισμάκαρ, ἅμα βλαστήσασα ἀνθήσασα, καὶ ἅμα καρπὸν τελεσφορήσασα πανεύφημε· δι᾽ ὅ σε ἐν ὕμνοις ἀεὶ ἀνευφημοῦμεν. oda 9, inc. Καλὸς εὖ μάλα ὑπῆρχες νεανίας τὸ σῶμα, καλὸς δὲ πολλῷ μᾶλλον τὴν ψυχήν· ὅθεν Θεός σε ἠγάπησεν, ἐρασθείς σου τοῦ κάλλους Δημήτριε σοφέ, καὶ ἐν σοὶ κατοικήσας ὅλος ἐπανεπαύσατο.

Athanasios Markopoulos

A Note on Leo the Deacon’s Ηistory 6, 6 (pp. 100–101 Hase) According to explicit testimony by Leo the Deacon, one of John Tzimiskes’ (969– 976) foremost concerns, after his coronation by Patriarch Polyeuktos and ascent to the imperial throne on December 25th 969,1 was the filling of the throne of Patriarch of Antioch, which had remained unoccupied since the Arabs killed Patriarch Christopher in May 967.2 Always according to the historian’s testimony, the emperor, after conducting a relevant search, arrived at the conclusion that the man most qualified for this position was the monk Theodore, who was from Koloneia, in the Polemoniac Pontus, seat of the theme of the same name,3 and was the abbot of the || The references to the historian’s text adhere to the C. B. Hase, Leonis diaconi Caloënsis Historia libri decem. Bonn 1828. Wherever there are differentiations between the Hase edition and that which I have been preparing for a while now from the remnants of N. M. Panagiotakes, they are noted within the text. For the English translation of the original Greek passages, I have used the A.–M. Talbot/D. F. Sullivan et al. The History of Leo the Deacon. Byzantine Military Expansion in the Tenth Century, [DOS 41]. Washington DC 2005 (henceforth: Talbot, History). 1 According to Leo the Deacon (6, 4 [p. 98, 16–99, 4]), Polyeuktos imposed three specific terms on Tzimiskes in exchange for crowning him: removal of the augusta Theophano from the palace, indication of Nikephoros Phokas’s (963–969) murderer—whoever that might be—and, finally, revocation of certain orders given by Phokas regarding the powers of the Holy Synod, which, in Polyeuktos’s view, damaged the authority of the Church. Tzimiskes agreed immediately and the coronation went ahead. G. Ostrogorsky, Geschichte der byzantinischen Staates. München 31963, 243, aptly describes these events as a byzantine Canossa. See the relatively recent R.–J. Lilie, Caesaropapismus in Byzanz? Patriarch Polyeuktos und Kaiser Ioannes I. Tzimiskes, in: K. Belke et al. (eds.), Byzantina Mediterranea. Festschrift für Johannes Koder zum 65. Geburtstag, Wien/Köln/Weimar 2007, 387–397. For Polyeuktos in particular, see PmbZ, II, nr. 26715 and Ch. Messis, Les eunuques à Byzance. Entre réalité et imaginaire. Paris 2014, 265–266, 272, 293 and passim. Cf. also V. Grumel/J. Darrouzès, Les Regestes des Actes du Patriarcat de Constantinople. I/II–III, Les Regestes de 715 à 1206. Paris 1989, nr. 794. Finally, regarding the role played by the well–known Basil Lekapenos during the transition of power from Phokas to Tzimiskes see E. Chrestou, Αυτοκρατορική εξουσία και πολιτική πρακτική. Ο ρόλος του παραδυναστεύοντος στη βυζαντινή διοίκηση (τέλη 8ου–αρχές 11ου αιώνα). Athens 2008, 244–248 ; Chr. Angelidi, Basile Lécapène. “Deux ou trois choses que je sais de lui”, in: Chr. Gastgeber et al. (eds.), Pour l’amour de Byzance. Hommage à Paolo Odorico, Frankfurt am Main 2012, 11–26, esp. 17–18 and Messis, Les eunuques 275–278. 2 Antioch had been re–conquered by the byzantine forces on October 28th 969 (Leo the Deacon 5, 4 [p. 82, 23–24]). For the dating, see for example E. Bondoux/J.–P. Grélois (eds.), Léon le Diacre. Empereurs du Xe siècle. Présentation, traduction et notes par — Paris 2014, 117 n. 29. On Christopher, see PmbZ, II, nr. 21277. 3 See V. Vlysidou, Θέμα Κολωνείας, in: V. Vlysidou et al. (eds.), Η Μικρά Ασία των θεμάτων, Athens 1998, 321–329. Regarding the disagreements among scholars about Theodore’s birthplace, Koloneia in the Pontos or that of Cappadocia, see PmbZ, II, nr. 27759, with comprehensive biography of Theodore. https://doi.org/10.1515/9783111010335-005

58 | Athanasios Markopoulos

monastery of St. Anthony, in the theme of Armeniakon. Leo notes that, from an early age, Theodore had chosen «...τὸν ἐρημικὸν καὶ ἀπράγμονα βίον» (6, 6 [p. 100, 22–23]; Talbot, History 150: “…the solitary and contemplative life…”), while also possessing prophetic abilities, as «...Νικηφόρῳ τε πρότερον καὶ αὖθις Ἰωάννῃ τὴν τῆς βασιλείας θεοκλυτῆσαι ἀνάρρησιν» (6, 6 [p. 101, 4–5]; Talbot, History 150: “…is said to have prophesied the proclamation of first Nikephoros, and then John as emperor”). Tzimiskes presented Theodore, who at that time was in Constantinople, to Polyeuktos, «...ὃς (ὁ δὲ Hase) ἅμα τοῖς ἐνδημοῦσι τῶν ἐπισκόπων τὸν ἄνδρα ἐξητακώς, ἐφευρών τε τὴν μὲν θύραθεν παιδείαν οὐ πάνυ ἠκριβωκότα, τήν γε μὴν θείαν καὶ ἡμετέραν ἐξησκημένον φιλοτιμότατα, χρίει αὐτὸν πατριάρχην Ἀντιοχείας» (6, 6 [p. 101, 6–10]; Talbot, History 150–151: “…who, together with the resident bishops, examined the man; after finding that his secular education was not very advanced, but that he was thoroughly versed in our [Christian] divine studies, he anointed him as patriarch of Antioch”).4 Theodore would occupy by appointment the patriarchal throne of Antioch on January 23rd, 970 and would remain there until his death in the year 976.5 Upon closer inspection of the above excerpt, it undoubtedly becomes evident that, according to the historian, the only criterion for the choice of Theodore as patriarch is directly related to his education, and focuses on his mediocre performance in secular education, in contrast with his «θείαν καὶ ἡμετέραν (παιδείαν)», in other words his proficient knowledge of the holy texts, that was obvious at first sight.6 I would also like to note at this point that, with the exception of Leo the Deacon, none of the byzantine sources of this period which treat the subject of Theodore’s elevation to Patriarch of Antioch mention that the decisive element in this process was solely his devotion to the holy texts. Skylitzes in particular, who, if he has not used Leo the Deacon in his chronicle, has most likely taken elements from a common

|| 4 Emphasis added. 5 See also Vl. Stanković, Carigradski patrijarsi i carevi Makedonske dinastije. Beograd 2003, 133– 134. It should be noted at this point that, immediately after the byzantine re–conquest of the city, Eustratios, bishop of Phlavias (PmbZ, II, nr. 21894), had been chosen, with the support of Nikephoros Phokas, as the future Patriarch of Antioch. It appears, however, that due to Phokas’s murder, Eustratios was never elevated to this position. As V. Grumel, Le patriarcat et les patriarches d’Antioche sous la seconde domination byzantine (969–1084). EO 33 (1934) 129–147, esp. 134, has rightly noted, the position of Patriarch of Antioch was clearly political. This also explains Tzimiskes’ haste in filling this unoccupied patriarchal seat with a person clearly inside his own sphere of influence. I also note, however, that contrary to what Vlysidou, Θέμα Κολωνείας 327 and other scholars have supported in the past, Leo the Deacon’s text does not describe a political standoff between Tzimiskes and Polyeuktos, the result of which was the choice of Theodore. The historian explicitly emphasizes Tzimiskes’s proposal of Theodore to the permanent (ἐνδημοῦσα) patriarchal synod and the final choice, which was made by Polyeuktos himself, who, I would like to remind here, had power over Tzimiskes, if we consider what he demanded to proceed with the crowning. 6 Bondoux–Grélois, Léon le Diacre 32.

A Note on Leo the Deacon’s History 6, 6 (pp. 100-101 Hase) | 59

source,7 positively describes Theodore, faithfully following in Leo’s footsteps. He does not, however, mention the subject under examination here, while noting that the new patriarch’s only demand of Tzimiskes was the removal of the Manicheans (sc. Paulicians) from the areas under his authority, which took place soon afterwards (286, 57–66 Thurn). Zonaras essentially abbreviates Skylitzes without further details (XVII 1, 10–13 [p. 521,12–522,4 /Büttner–Wobst]). According to my personal evaluation, Leo’s testimony both regarding Theodore’s general intellectual profile and the examination imposed upon him by Polyeuktos are far from set in stone. The historian, it must be noted, never once mentions the sources from which he drew his material, while stating from the start his intention to catalogue only anything he himself has seen or confirmed from eyewitnesses.8 At any rate, aside from Leo’s relationship with Agathias, confirmed already by Hase,9 many fruitful efforts have been made to identify the sources of Leo’s History, significantly altering the established image we had regarding his sources.10 It is

|| 7 See A. Karpozilos, Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι. I–IV. Athens 1997–2015, here III. Athens 2009, 247–248 and mainly Eir.–S. Kiapidou, Η Σύνοψη Ιστοριών του Ιωάννη Σκυλίτζη και οι πηγές της (811–1057). Athens 2010, 103–110 and passim. 8 «...τὰ δὲ τούτων ἐχόμενα, και ὅσα ὀφθαλμοῖς καὶ αὐτὸς τεθέαμαι (εἴπερ ὀφθαλμοὶ ὤτων πιστότεροι, καθ᾿ Ἡρόδοτον), τὰ δὲ καὶ πρὸς τῶν ἰδόντων ἠκρίβωσα, ταῦτα καὶ δώσω γραφῇ» (1, 1 [p. 5, 19– 22]; Talbot, History 58: “…I will now set down in writing subsequent events, both those that I saw with my own eyes [if indeed eyes are more trustworthy than ears, as Herodotus said], and those that I verified from the evidence of eyewitnesses.). 9 N. M. Panagiotakes, Λέων ο Διάκονος. Α΄ Τα βιογραφικά, Β΄ Χειρόγραφα και εκδόσεις. Athens 1965, 2–3 and passim; Talbot, History 11–12, 23 and passim. Related concerns have also been voiced by Karpozilos, Βυζαντινοί ιστορικοί II 492–508. The observation of A. Kaldellis, The historical and religious views of Agathias: a reinterpretation. Byz. 69 (1999) 206–252, esp. 229 and n. 51 that Leo studied Agathias exhaustively before deciding to utilize him is of note here. 10 For older bibliography, see now Karpozilos, Βυζαντινοί ιστορικοί II 475–525 and passim; A. Kazhdan, A History of Byzantine Literature (850–1000). Athens 2006, 278–289; W. Treadgold, The Middle Byzantine Historians. Basingstoke/New York 2013, 236–246 (where it is supported that Leo’s chief sources were the deacon Nikephoros the Phrygian — only known from Skylitzes’s prologue [3, 27–28/Thurn] — and the oral testimony of a high–ranking official of that period). We can also selectively add: L. Hoffmann, Geschichtsschreibung oder Rhetorik? Zum logos parakletikos bei Leon Diakonos, in: M. Grünbart (ed.), Theatron. Rhetorische Kultur in Spätantike und Mittelalter. Berlin–New York 2007, 105–139; A. Markopoulos, From narrative historiography to historical biography. New trends in Byzantine historical writing in the 10th–11th centuries. BZ 102 (2009) 697–715, esp. 706–707 ; K. Marinow, Hémos comme barrière militaire. L’analyse des écrits historiques de Léon le Diacre et de Jean Skylitzès au sujet de la campagne de guerre des empereurs byzantins Nicéphore II Phokas en 967 et de Jean I Tzymiscès (sic !) en 971. Bulgaria Mediaevalis 2 (2011) 433– 466 (with certain unsound conclusions); A. Kaldellis, The original source for Tzimiskes’ Balkan campaign (971 AD) and the emperor’s classicizing propaganda. BMGS 37 (2013) 1–18; idem, The Byzantine conquest of Crete (961 AD), Prokopios’ Vandal War, and the Continuator of the Chronicle of Symeon. BMGS 39 (2015) 302–311. Further: W. Garrood, The illusion of continuity: Nikephoros Phokas, John Tzimiskes and the eastern border. BMGS 37 (2013) 20–34 and the reply of A. Kaldellis,

60 | Athanasios Markopoulos

now clear that many of the battles described by Leo did not take place according to his narrative, while certain narratives evidently have ulterior motives,11 as, in their vast majority, they are borrowed from similar scenes in earlier works and ‘transplanted’ almost word for word into his text without any related citations.12 Therefore, based on what has already been analyzed, it seems Leo was attempting, with his historical writing, to present the events in such a way as to be in accord with his own personal Weltanschauung on history, and not in the manner in which they occurred, despite his emphatic reassurances to the contrary in his work’s prologue, which clearly references Herodotus.13 The virtual reality which arises from the analysis of the method with which Leo treats his sources leads us to the almost mandatory conclusion: the commentary on Theodore’s intellectual capacity is clearly another of the historian’s devices. It must be noted here that Leo, as a rule, describes positively, even glowingly—without reversing his critical stance, however—both the period’s military aristocracy, which plays a central role in the military campaigns, as was already mentioned,14 and the highest–ranking clergy officials of his time. Polyeuktos in this case is clearly the first among equals,15 though there are other examples, such as his successor to the throne of Constantinople, Basil I Skamandrenos.16 Basil, (to whom Leo initially attributes ecclesiastical virtues proportional to those of the new Patriarch of Antioch

|| Did Ioannes I Tzimiskes campaign in the East in 974? Byz. 84 (2014) 235–240. See also above n. 9 and the subsequent notes. 11 E.g., the duel scenes, which Leo frequently inserts into his narrative, clearly seek to highlight the heroic spirit of the duelists, because history, in his view, is a purely manly endeavour, which takes place on the battlefields and not in the palaces. See regarding A. Markopoulos, Ζητήματα κοινωνικού φύλου στον Λέοντα τον Διάκονο, in: S. Kaklamanis et al. (eds.), Ενθύμησις Νικολάου Μ. Παναγιωτάκη. Herakleion 2000, 475–493, esp. 481 and passim, with many related examples. Also compare I. Dobcheva, Patterns of Interdependence: author and audience in the History of Leo the Deacon. Annual of Medieval Studies at CEU 16 (2010) 62–76, esp. 65–66 and passim. 12 See, for example, D. Tsougarakis, Byzantine Crete. From the 5th Century to the Venetian Conquest. Athens 1988, 60; K. J. Sinclair, War Writing in Middle Byzantine Historiography. Sources, Influences and Trends. Birmingham 2012, 57–60 and passim; Kaldellis, The Byzantine conquest of Crete 310–311. The related bibliographical references are easily multiplied. I also note, finally, that anything mentioned in the French and English translations of Leo’s work about his sources are not related to the line of questioning developed here. See Talbot, History 13–15; Bondoux/Grélois, Léon le Diacre 16–17. 13 See above p. 59 and n. 8. I would like to note that I. Dobcheva, Constructing Imperial Honour in the History of Leo the Deacon. CEU/Budapest 2009 [www.etd.ceu.hu/2009/dobcheva_ivana.pdf], 62, posits that Leo’s narrative balances between historiography and historical fiction. 14 See above and n. 11. 15 «...καὶ τῷ ἱεραρχοῦντι Πολυεύκτῳ εἰς λόγους ἐλθών, ἀνδρὶ τήν τε θείαν καὶ ἀνθρωπίνην φιλοσοφίαν εἰς ἄκρον ἐκμελετήσαντα» (2, 11 [p. 32, 19–21]; Talbot, History 58: “…There he talked with the hierarch Polyeuktos, a man extremely well versed in both divine and human philosophy”). 16 On him, see PmbZ, II, nr. 20983.

A Note on Leo the Deacon’s History 6, 6 (pp. 100-101 Hase) | 61

and possibly to those of Polyeuktos), subsequently exhibits errors in behavior, resulting in scathing criticism from the historian (6, 7 [p. 102, 13–21] and 10, 2 [p. 163, 9–164, 5). There are segments of Leo’s History where the clergy is essentially the embankment which holds back the worst excesses of centralized authority, especially in high–ranking positions.17 On the other hand, the historian’s narrative does not reveal an adoption on his part of Polyeuktos’s views, with which he would have naturally been intimately familiar, on the precedence of the «θείας καὶ ἡμετέρας παιδείας» as opposed to the secular education, or, at least, he does not exactly adopt it to the extent the patriarch does. After all, at another point in his historical narrative he refers to «γνῶσιν θείαν καὶ ἀνθρωπίνην» (10, 3 [p. 164, 15]; Talbot, History,…. “…divine and human knowledge”), while a cursory examination of the text reveals analogous deference both to the classics and to the ecclesiastical writers.18 I would venture, as a preliminary conclusion, that Leo, a clergyman of the palace19 and an iconic homo byzantinus before God,20 attempts to balance between Christian doctrine which he himself, as a man of the cloth, believed and practiced, and the classical tradition, which he had been taught and had accepted as an element of his personality.21 For this reason, I believe the invention of the ‘interview’, which preceded the choice of Theodore for the throne of Antioch, must be placed within this ideological frame. Leo’s device will be further elucidated, if included in the period’s environment, which had already begun to exhibit signs of secularization, which also tended to become the dominant trend in the Church. This phenomenon exhibits novel parameters, with emphasis placed on the appearance of new saints, often noted for the depth of their erudition, such as for example Symeon Metaphrastes,22 or even, for || 17 See Talbot, History 26–27; Bondoux/Grélois, Léon le Diacre 32. 18 See Talbot, History 23–25; Bondoux/Grélois, Léon le Diacre 23. Caution should be exercised with the related references in Treadgold, The Middle Byzantine Historians 236–237, as they are mixed with speculation put forward by the author. 19 See, for example, Panagiotakes, Λέων ο Διάκονος 9; Karpozilos, Βυζαντινοί ιστορικοί II 476; Kazhdan, History of Byzantine Literature 278; Treadgold, The Middle Byzantine Historians 236–237; Talbot, History 9–10; Bondoux/Grélois, Léon le Diacre 14. 20 Clear reference to A. Kazhdan/G. Constable, People and Power in Byzantium. An Introduction to Modern Byzantine Studies. Washington DC, Dumbarton Oaks, 1982, 76–95. 21 On this immense and always relevant topic, recently see E. Chrysos, Περί Παιδείας Λόγος, in: Th. Antonopoulou et al. (eds.) Myriobiblos. Essays on Byzantine Literature and Culture, Boston/Berlin/Munich 2015, 85–97. 22 It is worth mentioning here that Michael Psellos wrote a liturgy (L. G. Westerink, Michaelis Pselli Poemata. Stuttgart 1992, nr. 23, 277–285) but also an enkomion in honour of Metaphrastes (E. A. Fischer, Michaelis Pselli Orationes Hagiographicae. Leipzig 1994, 267–288; also eadem, Michael Psellos, on Symeon the Metaphrast and on the Miracle at Blachernae, annotated translations with introductions. Washington 2014 [http://chs.harvard.edu/CHS/article/display/5584], a classic text on the subject and notably featured, in which the new saint is glorified thanks to the high aesthetic value he offers the well–versed reader through the study of the Menologion. See related the

62 | Athanasios Markopoulos

their descent, usually from high–ranking families, while they are at the opposite end of the spectrum from the ‘traditional’ saint, who would perform miracles and sacrifice himself for his beliefs. Within this context, however, the opposition to this phenomenon is also recorded, along with a generalized rejection of the ‘benefits’ conferred upon the faithful for venerating these saints. The Church attempted to restore the balance, which had clearly been disrupted, while imposing, either through inspection or evaluation on a case–by–case basis, new terms for the acceptance or not of sainthood for a certain individual. It seems, however, that some of these terms deferred to earlier periods, especially regarding matters of education.23 Symeon the New Theologian († 1022) is, as is widely known, the example par excellence (although not the only one) of an individual who, despite his immense esteem in Constantinople both as a monk, initially, in the monastery of Stoudion and as abbot, subsequently, of the monastery of St. Mamas,24 experienced in a painful way the new state of affairs, although he himself was always firmly in favor of the Church’s general patristic tradition, in which he was incredibly well–versed.25 Undoubtedly the Patriarchate and the Church generally lean more conservatively.

|| meticulous analysis by Str. Papaioannou, Michael Psellos. Rhetoric and Authorship in Byzantium. Cambridge 2013, 158–162. Cf. also Chr. HØgel, Symeon Metaphastes. Rewriting and Canonization. Copenhagen 2002, 154–156; idem, Symeon Metaphastes and the Metaphrastic Movement, in: St. Efthymiadis (ed.), The Ashgate Research Companion to Byzantine Hagiography, vols I–II, Farnham/Surrey 2014, here II 181–196, esp. 189–190. 23 Cl. Rapp, Byzantine Hagiographers as Antiquarians. BF 21 (1995) 31–44, esp. 31; N. Oikonomides, How to Become a Saint in Eleventh Century Byzantium, in: E. Kountoura–Galaki (ed.), Οι ήρωες της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Οι νέοι άγιοι, 8ος–16ος αιώνας. Athens 2004, 473–491, esp. 477–485 and passim; S. Paschalidis, Ο ανέκδοτος λόγος του Νικήτα Στηθάτου Κατὰ ἁγιοκατηγόρων και η αμφισβήτηση της αγιότητας στο Βυζάντιο κατά τον 11ο αιώνα, in: E. Kountoura–Galaki (ed.), Οι ήρωες της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Οι νέοι άγιοι, 8ος–16ος αιώνας. Athens 2004, 493–518; idem, The Hagiography of the Eleventh and Twelfth Centuries, in: Efthymiadis, The Ashgate Research Companion to Byzantine Hagiography I 143–171, esp. 148–152; A. Rigo, Le cas de deux nouveaux saints aux Xe–XIe siècle: contrôle et répression de la hiérarchie, in: Proceedings of the 23rd International Congress of Byzantine Studies, Belgrade, 22–27 August 2016, Plenary Papers. Belgrade 2016, 41–58, esp. 45–57. From another point of view the recent article by Im. Pérez MartÍn, La sécularisation du monachisme byzantin à l’époque macédonienne: l’évidence manuscrite, in: O. Delouis et al. (ed.), Le saint, le moine et le paysan. Mélanges d’histoire byzantine offerts à Michel Kaplan, Paris 2016, 564–588. 24 Of exceptional interest here is the article by D. Krausmüller, The monastic communities of Stoudios and St Mamas in the second half of the tenth century, in: M. Mullett/A. Kirby (eds.), The Theotokos Evergetis and eleventh–century monasticism. Belfast 1994, 67–85. 25 See for example H. J. M. Turner, St. Symeon the New Theologian and Spiritual Fatherhood. Leiden/New York/København/Köln 1990, 31–34, 45–51 and passim, and H. Alfeyev, St. Symeon the New Theologian and Orthodox Tradition. Oxford 2000, 38–42 and passim, 127–132, 175 n. 3, and passim. Also compare J. Koder, O Συμεών ο Νέος Θεολόγος και οι Ύμνοι του, in: A. Markopoulos (ed.), Τέσσερα κείμενα για την ποίηση του Συμεών του Νέου Θεολόγου. Athens 2008, 1–35, esp. 4–7 and passim. Finally, a contribution of notable worth is that of P. Magdalino, ‘What we heard in the Lives of the saints we have seen in our own eyes’: the holy man as literary text in tenth–century

A Note on Leo the Deacon’s History 6, 6 (pp. 100-101 Hase) | 63

In what follows I will correlate the passage in Leo the Deacon which refers to the elevation of Theodore to the patriarchal throne of Antioch with indicative excerpts from three well known Saints’ Lives, the subjects of which were active in late 10th c. to early 11th c. Byzantium. A common trait of the saints in these biographies is their descent from affluent families and abandonment of school either during early puberty or at a more mature age; the reason for this decision can be found in the content of their education, which offered them little and for the most part misdirected their personal religious pursuits. Our first example for examination is Loukas of Stiris († 953).26 The saint studied at a school in Corinth «...τὰς σιαγόνας γενείου πληρῶν καὶ ἄνθει νεότητος ἀρετῆς ὥραν ἐπιπρέπουσαν ἔχων».27 He quickly realized the school’s inadequacy; his classmates would misbehave and the «κάλλιστα μαθήματα» offered by the school did not serve to ameliorate their soul. Loukas then decided to abandon the school, consciously choosing «...ἔνδειαν μᾶλλον ἔχειν...παιδείας καὶ μαθημάτων ἢ πλουτῆσαι κακῶς μοχθηρίαν», in order to enter the service of two consecutive stylites, who were located in the region of Achaïa.28 He always described himself as «ἀμαθῆ».29 I would like to note that his Life (BHG 994) was definitely written after 961, by an unknown author unacquainted with the saint personally, who, instead, relied on witness’s testimonies and individuals close to Loukas in order to write the text.30 The second example is from the well–known Life of Symeon the New Theologian, produced by his disciple Niketas Stethatos (BHG 1692),31 which, predictably, concerns the subject of Symeon’s education. According to his biographer’s well– known account, Symeon, having excelled at the primary stage of education under || Constantinople, in: J. Howard–Johnston/P. A. Hayward (eds.), The Cult of Saints in Late Antiquity and the Middle Ages. Essays on the Contribution of Peter Brown. Oxford 1999, 83–112, esp. 104–107. For the possible involvement of Basil Lekapenos in the attempted persecution of Symeon by the Church, see the working hypothesis of Messis, Les eunuques 145–146. See also below p. 67. 26 For the financial strength of the saint’s family, see D. K. Sophianos, Όσιος Λουκάς. Ο Βίος του Οσίου Λουκά του Στειριώτη. Athens 1989, 3 (pp. 160–161) and 5 (p. 161). 27 Sophianos, Όσιος Λουκάς 42 (p. 182). 28 Sophianos, Όσιος Λουκάς 42–43 (p. 183). 29 Sophianos, Όσιος Λουκάς 49 (p. 186). 30 Sophianos, Όσιος Λουκάς 30–34. 31 The Life was written after the saint’s translation of relics (1052), that is, between 1053 and, more likely, 1054. See S. Koutsas, Βίος και πολιτεία του εν αγίοις πατρός ημών Συμεών του Νέου Θεολόγου. Εισαγωγή, κείμενο, μετάφραση, σχόλια. Athens 32005, 33–37. Also M. Hinterberger, Ein Editor und sein Autor: Niketas Stethatos und Symeon Neos Theologos, in: P. Odorico (ed.), La face cachée de la littérature byzantine. Le texte en tant que message immédiat. Paris 2012, 247–264; idem, The Byzantine Hagiographer and his Text, in: Efthymiadis, The Ashgate Research Companion to Byzantine Hagiography II 211–246, esp. 228–229. Finally, it is also worth noting that Stethatos wrote the Life of Symeon using the Life of Theodore of Stoudios as a template. See Koder, O Συμεών ο Νέος Θεολόγος και οι Ύμνοι του 4–5 and Hinterberger, Ein Editor und sein Autor 250–251 and n. 8.

64 | Athanasios Markopoulos

an unnamed tutor, continued his studies, always with success, and lacked only «...ἐξελληνισθῆναι τὴν γλῶτταν τῇ ἀναλήψει παιδείας τῆς θύραθεν καὶ λόγου εὐμοιρῆσαι ῥητορικοῦ», in other words the highest level of education, the enkyklios paideia, entrusted to the grammatikoi.32 Symeon, however, of the extensive curriculum, chose to study only Grammar, and that not completely, while foregoing the other subjects. Stethatos notes that Symeon «...τὸ λοιπὸν ἢ καὶ τὸ πᾶν ὡς εἰπεῖν τῆς ἔξωθεν ἀπεσείσατο παιδείας καὶ τὴν ἐκ τῶν συμφοιτητῶν βλάβην ἐξέφυγεν».33 It is, certainly, difficult to refute the Life’s emphatic testimony regarding Symeon’s refusal to complete his contemporary school curriculum. Besides, the saint himself stresses his lack of more comprehensive education in many of his works;34 on the other hand, however, it must be noted that his perceived deficiency in his general educational background is not supported by an examination of the saint’s own works. This fact led Turner to posit that Symeon had received the right amount of education to be able to compose his works in the ‘literary Koine’, without, however, risking the use of phrases of more refined rhetorical eloquence.35 At any rate, the subject of the saint’s general education or even his particular choices remains an open question, despite the adherence of many scholars to the Life’s text, which is traditionally interpreted literally, without further research.36 I would like to note,

|| 32 Koutsas, Βίος και πολιτεία 2, 25–27 (p. 48–50); R. P. H. Greenfield, The Life of Saint Symeon the New Theologian/Niketas Stethatos. Cambridge, Mass./London 2013, 2 (p. 5): “…he never hellenized his speech by assimilating secular learning, however, nor mastered rhetoric”. According to the Life’s account Symeon was, during his stay in Constantinople, under the custody of his grandfather and an uncle (possibly Joseph Bringas; see recently Messis, Les eunuques 145 and n. 105), who were members of the imperial court. Finally, for the curriculum, see A. Markopoulos, De la structure de l’école byzantine. Le maître, les livres et le processus éducatif, in: B. Mondrain (ed.), Lire et écrire à Byzance. Paris 2006, 85–96; idem, Education, in: E. Jeffreys et al. (ed.), The Oxford Handbook of Byzantine Studies. Oxford 2008, 785–795, esp. 788–789, and finally A. Giannouli, Education and Literary Language in Byzantium, in: M. Hinterberger (ed.), The Language of Byzantine Learned Literature. Turnhout 2014, 52–71. 33 Koutsas, Βίος και πολιτεία 2, 32–34 (p. 50); Greenfield, The Life 2 (p. 7): “…he avoided what remained, or rather the entirety of secular education, and fled the harmful influence of his schoolfellows”. This phrase seems to adhere to a topos found in the “archetypal” hagiography of St Antony the Great; see Vita Antonii PG 26, 884, 29–32. 34 Turner, St. Symeon the New Theologian 38; Koutsas, Βίος και πολιτεία 50–51 and n. 1; J. Koder, Die Hymnen Symeons, des Neos Theologos. Überlegungen zur literarischen Einordnung und zu den Intentionen des Autors. München 2011, 13–18; Hinterberger, Ein Editor und sein Autor 252–258, esp. 254, n. 16–18. See also the following notes. 35 Turner, St. Symeon the New Theologian 38. 36 In the bibliography catalogued in A. Markopoulos, Θέωση και σωτηρία. Απόπειρα ανάγνωσης του ύμνου αρ. 13 του Συμεών του Νέου Θεολόγου, in: A. Markopoulos (ed.), Τέσσερα κείμενα για την ποίηση του Συμεών του Νέου Θεολόγου, Athens 2008, 61–87, esp. 68 and n. 11, we must also add H. J. M. Turner, The Epistles of St Symeon the New Theologian. Oxford 2009, 1–2 and passim but mainly Koder, Die Hymnen Symeons, des Neos Theologos passim, and especially 13 ff., 32 ff. and

A Note on Leo the Deacon’s History 6, 6 (pp. 100-101 Hase) | 65

finally, that Stethatos himself, identifying at this point with Symeon, terminated his studies at school at the age of fourteen, at roughly the same age as his mentor, without achieving «...τῇ θύραθεν γνώσει καταπυκνωθῆναι καλῶς καὶ στομωθῆναι τοῖς λόγοις»; his intellectual pursuits led him down a different path.37 The final example is taken from the Life A of Saint Athanasios the Athonite (BHG 187).38 According to the text’s testimony, Athanasios, who was known by his lay name Abraamios and was preordained to enter the ranks of the clergy by divine will,39 received higher education, initially in his birthplace of Trebizond and subsequently in Constantinople, for the most part, where he studied the ἔξω σοφίαν at the school of Athanasios, a then preeminent teacher in the Capital, whom the Life praises richly, calling him προκαθήμενον τῶν παιδευτηρίων.40 Abraamios excelled in his studies, quickly being elected didaskalos,41 and later achieving the rank of διδασκαλικός θρόνος, for which rank imperial approval was needed, and given.42 After this rank, for which, it must be noted, nothing further is known, Abraamios obligatorily transferred to another school to which, due to the reputation he had achieved, many students from the other educational institutions of Constantinople flocked, even from that of his erstwhile teacher, Athanasios. It must be noted that during the period in which Abraamios taught at the school, he had not distanced

|| Hinterberger, Ein Editor und sein Autor passim. Of importance is the observation of Greenfield, The Life xix, that Stethatos composed an hagiographical and not a biographical work. 37 Koutsas, Βίος και πολιτεία 135, 27–36 (p. 344); Greenfield, The Life 135 (p. 333): “…I had not managed to accumulate very much secular learning or develop my command of language”. It could be supported here that Symeon embodies the same role proportionately for Stethatos as Symeon Eulabes embodied for Symeon himself. See the observations of Hinterberger, Ein Editor und sein Autor 258–260. 38 For the evaluation of contemporary scholarship regarding the two Lives of St. Athanasios, see S. Paschalidis, The Hagiography 150 n. 31. 39 «...τοῦ Θεοῦ προδεικνύντος τὸ μέλλον καὶ τὸ ποιμαντικὸν προτυποῦντος κἀν τῇ ἀτελεῖ καὶ ἀώρῳ τοῦ παιδὸς ἡλικίᾳ»: J. Noret, Vitae duae antiquae sancti Athanasii Athonitae. Turnhout 1982, Life A, 8.10–12 (p. 6). 40 Noret, Vitae duae antiquae sancti Athanasii Athonitae Life Α 12.1–6 (p. 8). P. Lemerle, Le premier humanisme byzantin. Paris 1971, 258, has claimed that προκαθήμενος τῶν παιδευτηρίων was a distinct office responsible for the oversight of the function of Constantinople’s schools. The French byzantinist took this hypothesis further in fact, positing the working hypothesis that this ‘title’, which is mentioned—notably—only in the Life A of Athanasios, must have been instituted around 940 or shortly after. I harbour a few doubts with this interpretation; I believe that this particular passage simply denotes the most eminent teacher of Constantinople, an exemplar of knowledge and virtue, as befits a teacher of a future saint. On the subject, see A. Markopoulos, L’éducation à Byzance aux IXe–Xe siècles : problèmes et questions diverses. TM 21/2 (2017) 53–74, esp. 57–59 ; idem, L’éducation de l’enfant dans la société byzantine in Settimane di Studio del Centro Italiano di Studi sull’ alto medioevo 68 (2021), 870–873. 41 Noret, Vitae duae antiquae sancti Athanasii Athonitae Life Α 13.4–5 (p. 8). 42 Noret, Vitae duae antiquae sancti Athanasii Athonitae Life Α 14.1–4 (p. 9).

66 | Athanasios Markopoulos

himself from «...τῶν ἀσκητικῶν παλαισμάτων (“the ascetic toils”)», in fact “…he afflicted his flesh with lengthy fasting, wasted it with day long toils, and tamed and oppressed it with all manner of maltreatment, that is, all–night vigils, sleeping on the ground, lack of bathing and, besides all these, with barley bread, as they say… a monk among no monks, even before the monastic profession, a violator and athlete even before the entry into the arena, and most significantly, a shepherd before the pastoral perfection”.43 Not long after, Abraamios, wishing to avoid antagonizing his old teacher, abandoned his teaching career and withdrew to Lemnos, where his old acquaintance from Trebizond, Theodore Zephenizer,44 was general of the theme of the Aegean Sea. His life from there onwards took a different, widely known, turn.45 According to my personal evaluation, the extensive description in Life A of the young Abraamios’s exceptional teaching abilities, the discrete imperial presence during his tenure in Constantinople and the young Trebizondian’s intense desire to become a monk, are tesserae in the ideal mosaic of the future founder of the Holy Mountain, described by his erudite biographer Athanasios of Panagiou. Athanasios composed the Life in the first quarter of the 11th c., possibly outside of Mt. Athos,46 drawing on various oral traditions regarding Abraamios–Athanasios, all of which had as their exclusive objective the exaltation of the founder of the Great Lavra Monastery.47 Let it not be forgotten that the secular portion of Abraamios’s life was necessarily immaculately exemplary at every level, according to the well–known standards both for Saints’ Lives and rhetorical encomia, which neither lack praise nor shy away from constructing it whenever necessary. The image of the central figure in the three Saints’ Lives we have just examined is largely similar; the saint, always an example to be imitated, either abandons school willingly, believing secular education misleads him from his personal religious pursuits, or, in Abraamios’s case, completes his education but leads his day– to–day life according to monastic ritual only to subsequently abandon teaching in order to be ordained a monk. Allowing some reservations in the case of Symeon the New Theologian, all three saints were universally respected and widely accepted both within their local community and within a wider theological context. Is, per-

|| 43 Noret, Vitae duae antiquae sancti Athanasii Athonitae Life Α 14.10–20 (p. 9), «...νηστείαις... ὑπερημέροις ἔθλιβε τὸ σαρκίον καὶ πόνοις ἔτρυχε πανημερίοις, καὶ τῇ λοιπῇ κακοπαθείᾳ ἐδουλαγώγει τε καὶ ὑπεπίεζεν, ἀγρυπνίᾳ, χαμευνίᾳ, ἀλουσίᾳ, καὶ τῷ ἐκ κριθῆς ὥς φασὶν ἄρτῳ πρὸς τούτοις… μοναστὴς ἐν οὐ μονασταῖς καὶ πρὸ τῆς μοναδικῆς πολιτείας, βιαστὴς καὶ ἀθλητὴς καὶ πρὸ τῆς εἰς τὸ στάδιον εἰσόδου, ποιμὴν τὸ δὴ μέγιστον, καὶ πρὸ τῆς ποιμαντικῆς τελειότητος». 44 Regarding him, see PmbZ, II, nr. 27682. 45 Noret, Vitae duae antiquae sancti Athanasii Athonitae Life Α 15.1–18.15 (p. 9–11). 46 Noret, Vitae duae antiquae sancti Athanasii Athonitae cix. 47 P. Lemerle, La vie ancienne de saint Athanase l’Athonite composée au début du xie siècle par Athanase de Lavra, in: Le Millénaire du Mont Athos, 963–1963. Études et Mélanges. Chevetogne 1963, I 59–100, esp. 89.

A Note on Leo the Deacon’s History 6, 6 (pp. 100-101 Hase) | 67

haps, the shunning of higher education a connotation of the Church’s skepticism regarding the image of the new saint, which began to timidly but surely appear during this time, as was already mentioned?48 Τhe answer to this question can only be positive; Leo the Deacon’s device, through which secular education is essentially rejected by the patriarch Polyeuktos, must be included within this ecclesiastical context. Leo discreetly heralds the 11th century, which will balance, without much success, between the acceptance and the rejection of secular education. A number of events demonstrate this tension: a) the canonization of Symeon Metaphrastes as a saint,49 and the initial denunciation of Symeon the New Theologian (1009),50 b) the confession of faith subsequently demanded of Psellos (1054) on account of his close relationship with the classical tradition, and c) John Italos’s condemnation, which was soon to follow (1082).51

|| 48 See above pp. 61–62. 49 See above p. 61 and n. 22. 50 See above pp. 64-65. 51 Papaioannou, Michael Psellos 11, 243.

Eirini – Sophia Kiapidou

Theophylact of Ohrid’s Vita of Clement of Ohrid and the Martyrdom of the Fifteen Martyrs of Tiberiopolis A Comparative Study in Relation to Theophylact’s Collected Letters The Vita of Clement of Ohrid (BHG 355, hereafter Vita),1 and the Martyrdom of the Fifteen Martyrs of Tiberiopolis (BHG 1199, hereafter Martyrdom),2 are two examples of middle–Byzantine provincial literature.3 They were composed in the remote bishopric of Ohrid, where Theophylact lived after leaving Constantinople, (where he had taught rhetoric and the Gospel), sometime between 1088 and 1092, until his death in 1108 or 1126. The Vita deals with the life of Clement (ca. 840–916), disciple of Saints Cyril and Methodius and first bishop of Ohrid, while the Martyrdom recounts the martyrdom and miracles of fifteen men who were executed during the reign of Julian (361–363) and were thereafter widely venerated by the orthodox populations of the Balkans. Both texts are traditionally mentioned together as Theophylact’s “hagiographical production”, a distinctive group of highly sophisticated texts on subjects relating to the local legacy and ecclesiastical history of Ohrid. Presumably because of its direct connection with the Cyrillo–Methodian tradition, the Vita is today a better known and more thoroughly studied text than the Martyrdom, which has only recently attracted noteworthy attention4. However, although both are usually listed || 1 Α. Milev, Grutskite žitija na Kliment Okhridski. Sofia 1966, 76–146 (to this edition I quote in the present paper). See also Il. Iliev, Prostrannoto žitie na Kliment Okhridski. Kritično izdanie (The Long Life of Saint Clement of Ohrid. A Critical Edition). Byzantinobulgarica 9 (1995) 81–106. A shorter version of the life of Clement of Ohrid, based on Theophylact’s text, is written by Demetrius Chomatenus (see Milev, Grutskite žitija 174–182). 2 E.–S. Kiapidou, Θεοφύλακτος Αχρίδος. Μαρτύριο των Δεκαπέντε Μαρτύρων της Τιβεριούπολης, [Κείμενα Βυζαντινής Λογοτεχνίας 8]. Athens 2015 (with an introduction, Greek translation and commentary). For earlier editions of this text see Kiapidou, Μαρτύριο 34–38. 3 See more in S. Paschalides, The Hagiography of the Eleventh and Twelfth Centuries, in: S. Efthymiadis (ed.), The Ashgate Research Companion to Byzantine Hagiography, Volume I: Periods and Places. Ashgate 2011, 143–171; at 153–155. 4 On the Vita see slectively D. Obolensky, Theophylact of Ohrid and the authorship of the Vita Clementis, in: Ν. Α. Stratos (ed.), Byzantium: Tribute to Andreas N. Stratos. Athens 1986, 601–618; D. V. Gonis, Ὁ Βίος τοῦ ἁγίου Κλήμεντος Ἀχρίδος στὰ πλαίσια τῆς βυζαντινῆς ἁγιολογίας. Athens 1989, 5–26; On Martyrdom see Kiapidou, Μαρτύριο 13–41. On both texts see D. Obolensky, Six Byzantine Portraits. Oxford 1988, 34–82; G. Podskalsky, Theologische Literatur des Mittelalters in Bulgarien und Serbien 865–1459. Munich 2000, 233–286, where also all relevant bibliography on Theophylact’s life and work. https://doi.org/10.1515/9783111010335-006

70 | Eirini – Sophia Kiapidou

under the general heading of Byzantine hagiography, only the Martyrdom, on the life and death of the Fifteen Martyrs of Tiberiopolis, is actually a hagiographical text5: the Vita’s opening formula Δεῦτε, τέκνα, ἀκούσατέ μου, δεῦτε καὶ διηγήσομαι ὑμῖν, πάντες οἱ φοβούμενοι τὸν θεόν, the frequent use of the second person throughout the text (ζητεῖτε μαθεῖν, ποθεῖτε μαθεῖν, etc.), and the often personal tone of the narrative (see indicatively τοὺς καθ’ ἡμᾶς καιροὺς, εὐχῆς ἔργον ἐμοί, τεκμηριώσομαι…, καὶ δείξω πᾶσιν ἀνθρώποις…, ὡς ἐγὼ κρίνω, etc.), all distinguish the Vita from the Martyrdom, turning it into an oration on the life of Clement of Ohrid and his teachers, SS Cyril and Methodius6. Despite the considerable earlier disputation of the authorship of the Vita and the Martyrdom7, the attribution of both works to Theophylact is now generally accepted on the basis of D. Obolensky’s convincing arguments8 concerning the manuscript tradition, further historical evidence, and above all the remarkable textual similarities between the two texts9 as well as between them and the rest of Theophylact’s work. Obolensky’s comment that Theophylact’s letters “yield less comparative material” than his homiletic work10 is not, however, entirely true, for enlightening textual parallels can be also traced in his collected letters. I indicatively cite a few here: Δεῦτε, τέκνα, ἀκούσατέ μου, δεῦτε καὶ διηγήσομαι ὑμῖν, πάντες οἱ φοβούμενοι τὸν θεόν,… (Vita 1,1–2) // Δεῦτε ἀκούσατε καὶ διηγήσομαι ὑμῖν, πάντες οἱ φοβούμενοι τὸν Θεόν,… (Ep. 96,2–3) – –– καὶ εἰς ὀσμὴν εὐωδίας τὰς τοιουτοτρόπους καρπώσεις δέχεται (Vita 9,23–24) // καὶ εἰς ὀσμὴν εὐωδίας ὁλοκαύτωμα τέλειον (Martyrdom 12,22–23) // καὶ ὀσμὴν εὐωδίας Χριστοῦ γενομένην (Ep. 4, 73–74) ––– τὴν τοῦ κλαυθμῶνος κοιλάδα (Vita 11,13) // τῆς τοῦ κλαυθμῶνος κοιλάδος (Martyrdom 18,5) // τῇ κοιλάδι τοῦ κλαυθμῶνος (Ep. 57, 33 and Ep. 122, 5) ––– ὡς ἐγὼ κρίνω (Vita 21,3) // ὡς δ’ ἐγὼ κρίνω (Ep. 77, 36) // οὕτω γὰρ ἐγὼ κρίνω (Ep. 110, 25–26) ––– διὰ τούτων τὰς… ψυχὰς ἐθρέψατο, γάλακτι ποτίσας τοὺς δυναμένους στερεωτέραν τροφὴν προσήκασθαι… (Vita 66,9–12) // καὶ θρέψιν ἐκείνην ὅσην τε ἐν γάλαξι καὶ ὅσην ἐν στερεωτέρας τροφαῖς ἐποιήσατο (Ep. 84, 7–8) ––– Oὐ γὰρ φύσεως ἐστὶν ἔργον ἡ ἁμαρτία, ἀλλὰ παρὰ φύσιν

|| 5 On this issue see more in Kiapidou, Μαρτύριο 23–26. 6 On the content and structure of the text see Gonis, Ὁ Βίος τοῦ ἁγίου Κλήμεντος Ἀχρίδος 18–19. 7 See, among many, I. Snegarov, Les sources sur la Vie et l'activité de Clément d'Ochrida. Byzantinoslavica 1 (1962) 79–119 and mainly P. Gautier, Deux oeuvres hagiographiques du pseudo– Théophylacte. Paris 1968, 4–35. According to Gautier, both texts were written by the same author in Ohrid in late 11th–early 12th century, but his identification with Theophylact of Ohrid is a pia fraus, while Gonis, Ὁ Βίος τοῦ ἁγίου Κλήμεντος Ἀχρίδος 15, n. 62; also 24–26, considers the issue of the authorship to be still open to debate. 8 Obolensky, Theophylact of Ohrid 607–608. 9 Noted earlier also by Milev, Grutskite žitija 60–67 and Gautier, Deux oeuvres hagiographiques 5– 7. 10 Obolensky, Theophylact of Ohrid 607–608.

Theophylact’s Vita of St Clement and the Martyrdom of the XV Martyrs of Tiberiopolis | 71

ἐξ ἀπροσεξίας τοῖς κουφοτέροις ἐγγίνεται (Martyrdom 22,21–22) // Ἡ γὰρ ἀδοξία ἐκ τῆς ἁμαρτίας, ἥτις παρὰ φύσιν ἐστίν (Ep. 135, 34–36)11 etc.

Vita and Martyrdom can therefore only be Theophylact’s work. Yet there are still a few puzzling issues that need further discussion. [I]. In the framework of the description of Clement as a teacher highly devoted to his mission (§56–59), the Vita says: Ἡμᾶς δὲ τοὺς ταπεινοὺς καὶ ἀναξίους οἰκειοτέρους αὐτῷ τῶν ἄλλων διὰ τὰ σπλάγχνα τῆς χρηστότητος ἐποιήσατο, καὶ πάντοτε συνῆμεν αὐτῷ πᾶσι παρακολουθοῦντες οἷς ἔπραττεν, οἷς ἔλεγεν, οἷς δι’ ἀμφοτέρων ἐδίδασκεν· οὐκ εἴδομεν αὐτὸν ἐσχολακότα ποτέ, ἀλλ’ ἢ τοὺς παῖδας ἐδίδασκε καὶ τοῦτο ποικίλως,… (Vita 58,1–5). The author is clearly declaring himself to be a student of Clement’s, or at least a person very close to him, and his words a few lines later καὶ ἁπλῶς πάντα τὰ τῆς ἐκκλησίας, καὶ οἷς μνῆμαι θεοῦ καὶ ἁγίων φαιδρύνονται, καὶ ψυχαὶ κατανύττονται, Κλήμης τοῖς Βουλγάροις ἡμῖν παρέδωκε (Vita 66, 27–29; “…Clement delivered to us, Bulgarians, all things pertaining to the Church…”) suggest that he is actually a native Bulgarian. It goes without saying that these two pieces of information are directly at odds with Theophylact’s authorship in the late 11th–early 12th century. Scholars who accept Theophylact’s authorship have either omitted these aspects12 or considered them traces of a lost Slavonic source on which Theophylact must have drawn13. This latter assumption alone, no matter how reasonable it may seem, does not to my mind offer a satisfactory explanation for the existence of the passages cited above, mainly because it presupposes a careless use of sources on the part of a highly qualified Byzantine scholar—at least as far as the content is concerned, because in terms of structure both passages are well incorporated into the Vita’s narrative. Interestingly enough, ‘errors’ of this type are detected also in the Martyrdom. I quote indicatively the phrase εἰς μνήμην ἔρχεται τῶν καθ’ ἡμᾶς τούτων ἁγίων (Martyrdom 54,20–21), in which Theophylact calls the local Fifteen Martyrs ‘holy men of ours’14. These elements must also be assessed in relation to other examples of phraseology, in both the Martyrdom and the Vita, that reveal a link with earlier material of local origin: for example the use of the Slavic term Ὄμβροι for the Avars (Martyrdom 27,2)15 or Βαρδάριος for the Axios river (Mar-

|| 11 See also the rare word ἑλάτειρα used twice by Theophylact: in Vita 12.5 and Ep. 101.7. 12 See indicatively A. Delikari, Die lange Vita des Hl. Klemens. Eine wichtige historische Quelle für die Verbreitung des Christentums auf dem Balkan. Kritische Beiträge zum Text, in: Problemi na Kirilo–Metodievoto delo i na bǎlgarskata kultura prez IX–X vek, Sofija, 28 Septemvri–2 Oktomvri 2005 (Cyrillo–Methodian Studies 17). Sofia 2007, 197–203; at 198. 13 Obolensky, Theophylact of Ohrid 611–612; Gonis, Ὁ Βίος τοῦ ἁγίου Κλήμεντος Ἀχρίδος 24–25. 14 See more in Kiapidou, Μαρτύριο 31. 15 As far as I know, Martyrdom is the single Byzantine text that preserves this term.

72 | Eirini – Sophia Kiapidou

tyrdom 51,1–2)16, etc. In these circumstances, we are justified in assuming that what we have here are not traces of a mishandling of sources but signs of a conscious integration of the Bulgarian narrative perspective into Theophylact’s work. [II]. If Theophylact is the author of both theVita and the Martyrdom, it is understandable to date the composition of these texts to the period of his episcopate in Ohrid, namely after 1088 until 1108 or 1126. I shall now attempt to explore the possibility of dating the works more precisely, or at least establishing which of them was written first. The titles of both works mention Theophylact as archbishop of Bulgaria, while the Vita’s heading adds the information that he has been a master of rhetoric in Constantinople17. In this allusion to Theophylact’s previous teaching career one might see a hint that the Vita is the earlier composition of the two: Theophylact is named here not only as an archbishop but also as a master of rhetoric, because that period of his life in Constantinople was still close to the time of the Vita’s composition. This is a rather weak argument, however, for there is a second equally –if not more– plausible interpretation of the difference in title: Vita is a work of rhetoric, therefore the author’s rhetorical qualifications are underlined in advance18. Moving on to the texts themselves, the truth is that the Martyrdom lacks specific chronological data19, while the Vita preserves just one obscure reference in its concluding lines, where the author begs Clement to protect his spiritual children from the barbarian invasions “especially now that grief is getting close, that there is no one to help, that the Scythian knife has gotten drunk with the Bulgarian blood, that hands of godless people have offered the dead bodies of your children as food for the flying creatures of heavens” (μάλιστα δὲ νῦν, ὅτε θλίψις ἐγγύς, ὅτε οὐκ ἔστιν ὁ βοηθῶν, ὅτε σκυθικὴ μάχαιρα Βουλγαρικῶν αἱμάτων ἐμέθυσεν, ὅτε χεῖρες ἀθέων τὰ θνησιμαῖα τῶν σῶν τέκνων τοῖς πετεινοῖς τοῦ οὐρανοῦ ἐξέθεντο βρώματα Vita 80,7–10). The phrase σκυθικὴ μάχαιρα most probably designates the Pechenegs, and Theophylact could be referring to their invasions of the late 1080s20. If this is cor-

|| 16 For a detailed presentation of Vita’s “bulgarocentrism” see Gonis, Ὁ Βίος τοῦ ἁγίου Κλήμεντος Ἀχρίδος 10–18. 17 Vita: Βίος καὶ πολιτεία καὶ ὁμολογία τε καὶ μερικὴ θαυμάτων διήγησις… συγγραφεῖσα παρὰ τοῦ ἁγιωτάτου καὶ ἀοιδίμου ἀρχιεπισκόπου τῆς πρώτης Ἰουστινιανῆς καὶ πάσης Βουλγαρίας, κυρίου Θεοφυλάκτου, χρηματίσαντος ἐν Κωνσταντινουπόλει μαΐστορος τῶν ῥητόρων; Martyrdom: Μαρτύριον... συγγραφὲν ὑπὸ Θεοφυλάκτου τοῦ ἁγιωτάτου ἀρχιεπισκόπου πάσης Βουλγαρίας. 18 On the ‘advertising’ parameter of a title’s choice in Byzantine literature see E.–S. Kiapidou, The titling of Byzantine historiographical texts. MEG 16 (2016) 119–143; at 133–134. 19 Kiapidou, Μαρτύριο 17–18. 20 Obolensky, Theophylact of Ohrid 612–613 and n. 42.

Theophylact’s Vita of St Clement and the Martyrdom of the XV Martyrs of Tiberiopolis | 73

rect21, the Vita must have been composed during Theophylact’s first years in the see of Ohrid. While this is all we know about the chronology of the Vita and the Martyrdom, most of Theophylact’s epistles can, by contrast, be dated more or less accurately thanks to P. Gautier’s edition22 and M. Mullett’s well–known study of the collected letters23. In her book Mullett inter alia convincingly deconstructs the portrait of Theophylact painted by several modern scholars, as either ‘a prime representative of Byzantine imperialism during the period of Byzantine rule in Bulgaria’ or ‘a metropolitan émigré, exiled from the life of the court… venting his spite against his flock in xenophobic outbursts’. She did this, by reassessing the evidence that led to his demonization in the frame of the literacy of the collection and in respect to his correspondents’ expectations regarding descriptions of the Bulgarian setting and people: in other words, the more grotesque the remark the better, in terms also of the reader’s amusement24. To these parameters I shall add a third: the date of the epistles25 that convey Theophylact’s criticisms against Bulgarians26 as a people (Group a: Ep. 4, 5 and 101) or against the citizens of Ohrid (Group B: Ep. 6, 50 and 57) as well as against their barbarian language (Group C: Ep. 82 and 110) and province (Group D: Ep. 24, 25, 29, 30, 44, 90). Regardless of whether Theophylact’s words in these letters truly reflect his personal view of the Bulgarians or are simply epistolographic topoi (which is most probably the case with Groups C27 and D28), the fact is that the ‘harsher’ ones

|| 21 There are scholars like Gautier, Deux oeuvres hagiographiques 26–27 and Gonis, Ὁ Βίος τοῦ ἁγίου Κλήμεντος Ἀχρίδος 8–9, who connect this passage with the barbarian invasions of the 10th century. 22 P. Gautier, Théophylacte d’Achrida. Lettres, [CFHB 16/2]. Thessaloniki 1986. 23 M. Mullett, Theophylact of Ochrid. Reading the letters of a byzantine archbishop, [Birmingham Byzantine and Ottoman Monographs 2]. Birmingham 1997. 24 Mullett, Theophylact of Ochrid 266–274. See also M. Angold, Theophylact of Ohrid, in: Church and Society in Byzantium under the Comneni, 1081–1261. Cambridge 1995, 158–172; at 170–172. 25 According to Mullett, Theophylact of Ochrid 79–98 and 293–346. Gautier’s dating is also noted in this paper, when it differs significantly from the one proposed by Mullett. 26 References in Ep. 89, 96 (where his well discussed phrase φύσις δὲ βουλγαρικὴ πάσης κακίας τιθηνός 34–35; this letter is dated between 1097–1104) and 103 are not taken into account, because Theophylact’s complains in these letters are about specific Bulgarians (two anonymous, a peasant named Lazaros and Theophylact’s pupils) with whom the author seems to have had personal differences regardless of their Bulgarian origin. 27 In both these letters Theophylact apologizes for the use of a barbarian (i.e. Slavic) name; Κίτζαβα, ἀλλ’ ὅπως μή μοι γελάσῃς πρὸς τὸ βάρβαρον ὄνομα (Ep. 82, 6); τοῦ γείτονος ποταμοῦ, ὃν ἡ παλαιὰ μὲν καὶ ἑλληνὶς Ἄξιον, ἡ νέα δὲ καὶ βάρβαρος ὀνομάζει Βαρδουάριον (Ep. 110, 8–9). 28 For example: Ἀνδραποδισθεὶς γὰρ ὑπὸ τῆς ἐνταῦθα τυραννούσης ὡς εἰκὸς ἀμουσίας, δέομαί τινος τοῦ πρὸς τὰ οἰκεῖα διὰ τῆς ἀναμνήσεως γοῦν ἐπανάξοντος (Ep. 25, 6–8); Ἐν γὰρ οὕτω ἀπαρακλήτοις χωρίοις, μᾶλλον δὲ κακίας πάσης ἐργαστηρίοις, εἰ μὴ καὶ αὐτὸς ψωμίζεις ἡμᾶς τὰς γλυκείας κεφαλίδας ταύτας, … τί ἀλλ’ ἢ καταρρυῆναι μὲν ἡμῖν ὡς ᾅδην, ἀπορρυῆναι δὲ πρὸς πᾶσαν

74 | Eirini – Sophia Kiapidou

are found in Theophylact’s early epistles from Ohrid (i.e. Ep. 5, 6, 50 and 57)29. As time goes by, this kind of comments appears in a much milder form30. The key to this development is, to my mind, the first letter in the collection, namely Ep. 4 addressed to Maria of Alania, written most probably in the summer of 1095. It is Theophylact’s written apology for failing to say farewell to Maria while he was in Constantinople, owing to an adventurous journey which he narrates to her in detail. He ends his letter in the following manner: Ἔχω δέ τι καὶ χαριεντίσασθαι πρὸς τὴν τῶν χαρίτων ἀληθῶς γέμουσαν. Ἐν τῇ πόλει ταύτῃ ὄντι μοι, τοσοῦτος ἐξ οὗ χρόνος, προσώζεσαν καὶ ἐσάπησαν τὰ καθ’ ἡμᾶς ἅπαντα καὶ τὰ ἄλλως ἡδύνοντα καὶ εὐωδιάζοντα. Κάτειμι τοίνυν ἐπὶ Βουλγάροις ἀτεχνῶς Κωνσταντινουπολίτης, τὸ ξένον Βούλγαρος ἀπόζων σαπρίας ὡς ἐκεῖνοι τοῦ τῶν κῳδίων γράσου καὶ τὸ δεινότατον ὅτι με οἱ ἐκεῖνοι ἄνθρωποι καὶ παρὰ σοῦ βδελυχθῆναι οἰήσονται, ᾗ γὰρ ἂν ἡ σαπρία μοι εὐωδιάσθη καὶ μάλα πλουσίως καὶ χαριέντως… (Ep. 4,55–62). “I have a charming story to offer to the lady who is truly full of grace. During my stay in this city—it was such a long time ago—all of my belongings, which are normally pleasant and fragrant, rotted and started emitting a foul smell. Then, I returned to the Bulgarians—I, a genuine Constantinopolitan and strangely Bulgarian—smelling of decay as they smell of goatskin. And what is worse, these people will assume that you also found me disgusting, although it was due to you that my decay became abundantly and pleasantly sweet–smelling”

|| κακίαν λείπεται; (Ep. 30, 10–15); Ἐν γὰρ οὕτω βαρβάροις χωρίοις οὐδὲν ἀγαθόν με διδάσκειν ἐθέλουσι βραχεῖά τις ἀπορροὴ σοφίας πρὸς ἡμᾶς καταβαίνουσα αὐτὴ δοκεῖ τοῦ νέκταρος ἡ πηγή (Ep. 44, 12–14); Οὕτω πολυφόρῳ συγκεκράμεθα δαίμονι ὡς, ἔμοιγε πολλῶν συμπεσόντων ἀνιαρῶν ἀφ’ οὗ παρῴκησα μετὰ σκηνωμάτων Κηδάρ,… (Ep. 90, 5–7) etc. 29 Ἐμαυτὸν ἔγραψά σοι ἐν οἵοις εἰμί. Πλὴν ὅσον οὐ βασιλίδι δουλεύω πλουσίᾳ καθαρίῳ τε καὶ καλῇ καὶ συνόλως Ἀφροδίτῃ χρυσῇ, ἀλλὰ δούλοις βαρβάροις ἀκαθάρτοις κινάβρας κῳδίων ἀπόζουσιν καὶ πενεστέροις τὸν βίον ἢ ὅσον τὴν κακοήθειαν πλούσιοι, μᾶλλον δὲ καὶ τῇ τοῦ βίου πενίᾳ καὶ τῇ κακοηθείᾳ συμπάντων βασιλεύουσι. Λύσατέ με τῆς αἰσχρᾶς ταύτης δουλείας οἱ τοῦτο δυνάμενοι… (Ep. 5, 34–39, c. 1088–1089); τίς γὰρ Ἀχριδιώτης οὐκ ἔστιν αὐχὴν ἀκέφαλος, οὔτε θεὸν οὔτ’ ἀνέρα τίειν εἰδώς; Τοιούτοις συνεῖναι κατακεκρίμμαι τέρασι καὶ τὸ δεινότατον ὅτι μηδ’ ἐλπίς ἐστι τοὺς αὐχένας τούτους κεφαλωθῆναί ποτέ τισι δυνάμεσι κρείττοσιν, ὥσπερ ἡ τοῦ Ἀκραγαντίνου σοφοῦ φιλία ἀτελεῖς κόρσας συνάγει πρὸς τὴν ἐντέλειαν. Ἀλλά μοι τὰ πτερὰ τῶν χρηστοτέρων ἐλπίδων ἀπερρύη παντάπασι, καὶ ὁ ἐπὶ τῷ σκήπτρῳ τοῦ Διὸς ἀετὸς πεζεύει, φεῦ, καὶ τῇ ἰλύϊ ἐνίσχεται καὶ τῆς μετὰ βατράχων ζωῆς ἀνέχεται.…. (Ep. 6, 7–14, c. 1088–1089); Ἀλλ’ οἵ γε Ἀχριδιῶται μέλος ἐμὸν ὄνοι λύρας ἀκούουσιν. Οὕτως ἐγὼ περιττὸς καὶ λάλος πέρα τοῦ δέοντος. Εἰ δὲ Ἱπποκράτην ᾔδεσαν ὅστις εἴη, κἂν αὐτὸν ἐπ’ ἐμὲ συνεκάλεσαν, ὡς ἄν με τῆς μανίας ἐλευθερώσῃ, φάρμακα κερασάμενος. Νῦν δὲ ἀπωνάμην τοῦτό γε τῆς ἀμαθίας τῶν ἐμῶν Λειβηθρίων ὅτι μοι τὰ ἐκ τῆς φαρμακοποσίας οὐ παρέχουσι πράγματα (Ep. 50, 2–7, date unknown according to Mullett, 1093/4 in Gautier’s edition); Καὶ τί πρὸς τοὺς ἐκ τῆς πόλεως ἡμῖν ἐπικαταβαίνοντας Ἀχριδιώτας; Οὗτοι οἳ τοῦτο αὐτὸ τὸ εἰς τὴν πόλιν ἀναβῆναι ὡς ὅπλον εὐδοκίας καὶ στεφάνωμα ἔχοντες, ἄγουσι πάντα καὶ φέρουσι, μὴ ὄντος λυτρουμένου μηδὲ σῴζοντος. Τίς γὰρ ὁ τοῖς πολίταις ἀντιστησόμενος; Ἔχεις καστρηνοὺς πονηρούς; Ἀλλὰ παῖδες οὗτοι πρὸς τοὺς ἡμετέρους Βουλγάρους καστρηνούς· μᾶλλον δέ, ἵνα μὴ καταισχύνω τὸ μέγεθος τῆς ἐν κάστρῳ ἡμῶν κακίας, τίνες οἱ σοὶ παμπόνηροι πρὸς τοὺς ἡμετέρους ἀγροίκους Μοκρηνούς; (Ep. 57, 25–32, 1095 Mullett, 1093/4 or 1095 Gautier). 30 See for example Ep. 82, dated after 1094; Ep. 110, dated? Sept 1105–Jan or March 1106 etc.

Theophylact’s Vita of St Clement and the Martyrdom of the XV Martyrs of Tiberiopolis | 75

No matter how extravagantly phrased, Theophylact’s description of himself as ἀτεχνῶς Κωνσταντινουπολίτης, τὸ ξένον Βούλγαρος, reveals a man who a few years after moving to Ohrid has come to terms with his new environment and can even make amusing comments about it. This being the case, it might have been useful to try a different path in seeking an answer to the question of the dating of the Vita and the Martyrdom, namely to connect the attitude towards the Bulgarians Theophylact expresses in them with his own life and the date of these particular works. It has already been pointed out that the Vita mentions in several places the ignorance of the Bulgarians, the poverty of their barbaric language, and their religious sluggishness31. By contrast, this kind of unfavourable criticism is limited in the Martyrdom and relates only to the religious delusion of the Bulgarians in the time before their conversion to Christianity32 and their final numbering among the peoples of God33. Based on these remarks, I conclude my paper with the following hypothesis: The Vita is the first text composed by Theophylact during his early years in Ohrid. It is easy to explain his zeal to present the life and deeds of St Clement: he was a disciple of Saints Cyril and Methodius and the first bishop of Ohrid, therefore a well– known man, whose legacy in Ohrid Theophylact was sent to continue. At that time, however, Theophylact was still the master rhetorician who had moved from the Byzantine capital to a barbarian provincial outpost. Thus, it was only natural for him to compose a rhetorical text imbued with the common contempt of Constantinopolitan scholars for Bulgaria and the Bulgarians. The passing of time and his new pastoral duties obviously moderated Theophylact’s attitude. Thus, when he later came to compose the Martyrdom, his comments on the Bulgarian people and region became milder. This time his subject was drawn directly from the local Christian tradition, with which Theophylact must have eventually become familiar. His language is less elaborate and the goal is apparently to integrate and thus to upgrade his episcopacy’s tradition within the wider historical frame of Byzantine history.

|| 31 See in detail Gonis, Ὁ Βίος τοῦ ἁγίου Κλήμεντος Ἀχρίδος 19–23. Gonis interprets these references in the framework of the hierapostolic aiming of the text: Theophylact does not actually intend to insult the Bulgarians and their language. He simply wishes to overemphasize Sts Cyril and Methodius’ contribution to the Bulgarians (Gonis, Ὁ Βίος τοῦ ἁγίου Κλήμεντος Ἀχρίδος 20) 32 οἱ λεγόμενοι Βούλγαροι ἐκ τῶν τῆς Σκυθίας μερῶν,… Οἳ Χριστοῦ μὲν ὄνομα οὐδ’ ᾔδεσαν, σκυθικῇ δὲ ἀφροσύνῃ δουλεύοντες, ἡλίῳ τε καὶ σελήνῃ καὶ τοῖς λοιποῖς ἄστροις –εἰσὶ δὲ οἳ καὶ τοῖς κυσί– θυσίας προσέφερον. Οὕτως ἐπεσκοτίσθη ἡ ἀσύνετος αὐτῶν καρδία καὶ ἐλάτρευσαν τὴν κτίσιν παρὰ τὸν Kτίσαντα. …οἱ πάσης ἀπονοίας δοῦλοι, καὶ τοῦ ἀληθινοῦ δεσπότου ἀποστάται… ὡς οὐδὲ ἐγίνωσκον, οὐδὲ συνίεσαν, ἐν σκότει διεπορεύοντο (Martyrdom 28,1–34). 33 καὶ ὁ πρὶν οὐ λαός, ἀλλ’ ἔθνος βάρβαρον, νῦν λαὸς Θεοῦ γίνεται καὶ καλεῖται· καὶ τὴν οὐκ ἠλεημένην τῶν Βουλγάρων κληρονομίαν, ἠλεημένην καλεῖ Θεός,… (Martyrdom 35,3–5).

76 | Eirini – Sophia Kiapidou

Vita and Martyrdom may well turn out to be an intriguing pair of works, not only as products of Theophylact’s efforts to appropriate the traditions of the Bulgarian church, but also as reflections of profound inner changes resulting from that pivotal point in his life, the move from the centre of the Byzantine empire to remote Ohrid.

Marina Loukaki

Les rats et le vieux gentilhomme gourmand: Notes sur un épisode de Timariôn Tout au long du XVIIe siècle, dans une atmosphère religieuse et symbolique, les peintres, particulièrement en Flandres et en France, peignent des natures mortes pour évoquer à la fois les activités et les plaisirs de la vie humaine et le caractère éphémère de toute chose, la dégradation et, enfin, le triomphe de la mort; on aura reconnu bien sûr, le thème très répandu à l’époque de la «Vanitas».1 Sur les tableaux où s’accumulent fruits, fleurs, poissons et mets servis, images symboliques de l’abondance et de la prospérité des biens terrestres, très souvent, un rat ronge gloutonnement les reliefs du repas οu les fixe du regard. Il symbolise clairement la dégradation et la destruction;2 en d’autres termes, il évoque l’aboutissement de toutes les choses terrestres, à savoir la mort, et par conséquent la vanité de tous les plaisirs des sens.3 Ancêtres des «natures mortes»,4 y compris de la figure du rat glouton face aux reliefs du repas ou rongeant des aliments,5 les images des «xenia»6 et de l’«asarôtos

|| 1 Sur le thème de la Vanitas dans la peinture, voir J. Turner, The Grove Dictionary of Art. London/New York 1996, s.v.vanitas; plus généralement dans les arts, L. De Girolami Cheney, The Symbolism of Vanitas in the Arts, Literature and Music: Comparative and Historical Studies. Lewiston/New York 1992. 2 H. Kretschmer, Lexikon der Symbole und Attribute in der Kunst. Stuttgart 2008, s.v. Maus; dans la peinture des XIVe –XVIIe siècles, S. et L. Dittrich, Lexikon der Tiersymbole: Tiere als Sinnbilder in der Malerei des 14.–17. Jahrhunderts. Petersberg 2005, s.v. Maus, Mausefalle. 3 Dans les «natures mortes», outre les rats, crânes et squelettes, bougies et lampes à l’huile éteintes, montres et sabliers, fleurs se fanant incarnent également l’éphémère, la vanité et la mort. 4 Voir à ce sujet, Ch. Sterling, La Nature Morte de l’Antiquité à nos jours. Paris 19823 (nouvelle édition révisée), 9–14. 5 J. Toynbee, Animals in the Roman Life and Art. London 1973, 203–204 et pl. 101; R. Amedick, Die Sarkophage mit Darstellungen aus dem Menschenleben. 4. Vita private. Berlin 1991, 23–24; R. Jackson, Tailpiece: Roman mice in Art, Allegory and Actuality, in: R. Collins/F. Macintosh (eds.), Life in the Limes: Studies of the People and Objects of the Roman Frontiers. Oxford/Philadelphia 2014, 217–231. 6 Sur ce thème iconographique d’origine hellénistique, voir R. Hanoune, Le dossier des Xenia et la mosaïque, et A. M. Guimier–Sorbets, Note sur les motifs des Xenia dans les mosaïques de l’époque hellénistique, in: C. Balmelle et al. (eds.), Recherches franco–tunisiennes sur la mosaïque de l’Afrique antique I. Xenia, [Collection de l’Ecole française de Rome 125]. Rome 1990, 7–13 et 66–71. Plus généralement sur ce sujet à l’époque romaine, voir avec la bibliographie afférente, S. H. Blake, The Aesthetics of the Everyday in Flavian Art and Literature, in: A. Zissos (ed.), A Companion to the Flavian Age of Imperial Rome. Malden, MA/Oxford/Chichester 2016, 344–360, en particulier sur les Xenia, 347 sq. https://doi.org/10.1515/9783111010335-007

78 | Marina Loukaki

oikos (sol non balayé)»7 décoraient surtout les salles de banquets des palais et des maisons (villas) de l’Antiquité gréco-romaine.8 Certes, la sémantique de la présence de ces images dans les triclinia des maisons était différente de celle des «natures mortes» de la peinture européenne postérieure: ode à la joie et aux plaisirs de la vie, évocation de l’hospitalité et des festivités qui se déroulent dans le domus, parfois manifestation et célébration de l’éternelle vitalité, hymne au Cosmos;9 aucune allusion à la mort ou à la futilité des terrestres. Pourtant, le rat, comme présage ou symbole de la destruction et de la mort, ou encore de l’existence de la part sombre et invisible des choses qui suggère l’insignifiance et la frivolité de tout ce qui fait la fierté des mortels—richesse, réputation, gloire, puissance, autorité—n’est pas inconnu dans l’Antiquité.10 Deux passages tirés d’œuvres de Lucien, Le songe ou le coq et Zeus tragédien, présentent un intérêt particulier pour la suite de notre étude: dans le premier, Alektryôn, une réincarnation de Pythagore, affirme que, du temps où il régnait sur un vaste pays, célèbre à la fois par la multitude de ses habitants et la beauté de ses villes, fertile et prospère, doté de forces militaires invincibles, il n’oubliait jamais que si l’on regarde à l’intérieur des statues colossales de Zeus et Poséidon, ces dieux tout puissants, étincelantes d’or et d’ivoire, chefs-œuvres de Phidias, de Myron ou de Praxitèle, on découvre entre les leviers, les coins, les barres de fer, les clous, les chevilles, la poix et la poussière, une infinité de rats ou de musaraignes qui y ont établi leur république.11 Pareillement, dans le Zeus tragédien, Hermès dit à Zeus que les statues des dieux grecs sont belles, agréables, magnifiquement ciselées, les plus spectaculaires étant en ivoire rehaussé d’un peu d’or, ce qui leur donne de l’éclat et de la couleur; mais à l’intérieur, elles sont en bois et recèlent des bandes de rats qui y ont

|| 7 Sur ce thème iconographique et son symbolisme, voir E. M. Moormann, La Bellezza dell’Immondezza. Raffigurazioni di rifiuti nell’arte ellenistica e romana, in: X. Dupré Raventós/ J.–A. Remolà Sordes Urbis (eds.), La eliminación de residuos en la ciudad romana, Actas de la reunión de Roma, 15–16 novembre 1996. Roma 2000, 76–94. Voir aussi V. Foskolou, Decoding Byzantine ekphraseis on works of art. Constantine Manasses’s description of earth and its audience. BZ 111 (2018) 87–90. 8 J.–P. Darmon, En guise de conclusion: Propositions pour une sémantique des Xenia, in: C. Balmelle et al. (eds.), Recherches franco–tunisiennes sur la mosaïque de l’Afrique antique I. Xenia. [Collection de l’Ecole française de Rome 125]. Rome 1990, 107–108. 9 Darmon, En guise de conclusion 108–112. 10 Voir, par exemple, Pline l’Ancien, Naturalis Historia, VIII 42, 82; J. Prieur, Les animaux sacrés dans l’Antiquité: art et religion du monde méditerranéen. Ouest–France 1988, 22. 11 Le songe ou le coq, 24 (ed. J. Bompaire, Lucien, Œuvres. III, Opuscules 21–25. Belles Lettres. Paris 2003, 142.33–143.38): ὄψει μοχλούς τινας καὶ γόμφους καὶ ἥλους διαμπὰξ πεπερονημένους καὶ κορμοὺς καὶ σφῆνας καὶ πίτταν καὶ πηλὸν καὶ τοιαύτην τινὰ πολλὴν ἀμορφίαν ὑποικουροῦσαν· ἐῶ λέγειν μυῶν πλῆθος ἢ μυγαλῶν ἐμπολιτευόμενον αὐτοῖς ἐνίοτε.

Les rats et le vieux gentilhomme gourmand: Notes sur un épisode de Timariôn | 79

établi leur république.12 À noter que Théodoret de Cyr mentionne lui aussi quelque chose d’analogue à propos de la statue de Sérapis: lorsqu’elle fut descendue de son socle en 390, à Alexandrie, une multitude de rats en jaillit.13 Certes, dans le monde antique, la symbolique du rat n’était pas univoque mais beaucoup plus complexe et ambiguë, et avait souvent une connotation positive.14 Contrairement au Moyen Âge qui voit presque toujours dans cet animal un symbole de la destruction, du péché, de la lascivité, des ténèbres et du diable.15 L’hagiographie byzantine fait une large place au récit allégorique du roman hagiographique de Barlaam et Josaphat sur les deux rats qui rongent la racine d’un arbuste dont certaines branches laissent couler du miel.16 Selon ce récit, l’homme qui s’enfuit à toutes jambes devant une licorne17 sur le point de le dévorer (= la mort) tombe dans un abîme (= le monde); il s’agrippe à deux mains à un arbuste (= la vie), il voit deux rats, un blanc et l’autre noir, occupés à ronger sans cesse la racine de cet arbre qu’ils auront bientôt coupée (= la nuit et le jour, c’est-à-dire le temps qui passe et se réduit); il aperçoit au fond du gouffre un dragon vomissant des flammes et ouvrant la gueule pour le dévorer (= l’enfer); mais, en levant les yeux, il voit le miel qui coule des branches de cet arbre (= les voluptés trompeuses du monde); il s’abandonne tout entier au plaisir de goûter le miel et en oublie totalement le péril qui le guette.18 Nous lisons d’autres exemples dans la Vie de saint André Salos

|| 12 Zeus tragédien 8 (ed. Bompaire, Lucien, 27.7–9): τὰ δὲ ἔνδον ὑπόξυλοι καὶ οὗτοι, μυῶν ἀγέλας ὅλας ἐμπολιτευομένας σκέποντες. Voir également les notes de J. Coenen, Lukian Zeus tragodos, Überlieferungsgeschichte, Text und Kommentar, [Beiträge zur Klassischen Philologie 88]. Meisenheim am Glan 1977, 57. 13 Théodoret de Cyr, Histoire ecclésiastique, V 23, 4–5 (ed. L. Parmentier/G.C. Hansen/J. Bouffartigue, Théodoret de Cyr Histoire ecclésiastique, [Sources chrétiennes 530]. Paris 2009, 434.26–30): ὁ δὲ Σάραπις δεξάμενος τὴν πληγὴν οὔτε ἤλγησε (ξύλινος γὰρ ἦν), οὔτε φωνὴν ἀφῆκεν, ἄψυχος ὤν. Ἐπειδὴ δὲ τὴν κεφαλὴν ἀφῃρέθη, μύες ἀγεληδὸν ἐξέδραμον ἔνδοθεν· μυῶν γὰρ οἰκητήριον ἦν ὁ Αἰγυπτίων θεός. 14 Voir Prieur, Les animaux sacrés 22; F. Kenneth/Jr. Kitchell, Animals in the Ancient World from A to Z. Oxford/New York 2014, 123–126. 15 Kretschmer, Lexikon s.v. Maus; E. Kirschbaum et al., Lexikon der Christlichen Ikonographie. Rom/Freiburg/Basel/Wien 1971, s.v. Maus, Vanitas. 16 Historia Barlaam et Ioasaph, 12 (ed. R. Volk, Die Schriften des Johannes von Damaskos, VI/2. Historia animae utilis de Barlaam et Ioasaph (spuria), [Patristische Texte und Studien 60]. Berlin/New York 2006, 127.221–130.256). 17 Pour plus de détails à ce sujet voir M. Toumpouri, “L’homme chassé par la licorne: de l’Inde au Mont–Athos,” in: G. Ducoeur (ed.), Autour de Bāmiyān: De la Bactriane hellénisée à l’Inde bouddhique. Actes du colloque de Strasbourg (19–20 juin 2008). Paris, 425–446. 18 Manuel Philès reproduit sur un mode poétique la même histoire dans les épigrammes nos 246, 248–252 (ed. E. Miller, Manuelis Philae, Carmina, I. Paris 1855, 126–19). Nous la rencontrons également dans la pièce de la littérature crétoise, «Απόκοπος» de Bergadis, au titre d’une narration d’introduction, avant que le héros descende dans l’Hadès (ed. P. Vejleskov, Apokopos, trad. angl. M. Alexiou, [Neograeca Medii Aevi 9]. Köln 2009, 184–187).

80 | Marina Loukaki

(IXe-Xesiècle): le saint voit un pécheur lascif mourant que Satan, métamorphosé en rat, accompagne à la mort.19 Le même saint, à la faveur d’une vision, fait connaître l’enfer à son disciple et ami Epiphanios; les pécheurs y sont torturés et transformés en animaux, à savoir les zoophiles en rats.20 Mais, par-delà les symbolismes et les connotations négatives, étant donné que la présence constante, inévitable et gênante des rats faisait partie du quotidien dans l’Antiquité et au Moyen Âge, aussi bien en ville qu’à la campagne, ces petits rongeurs, habituellement répugnants et haïssables du fait de leur capacité de destruction21 mais parfois aussi presque sympathiques en raison de leur petite taille ou de leur insignifiance,22 étaient devenus un thème littéraire répandu.23

|| 19 Vie de saint André Salos, 36 (ed. L. Rydén, The Life of St. Andrew the Fool, [Acta Universitatis Upsaliensis 4/2]. Uppsala 1995, 238.3491–3493): Ἐθεώρει γὰρ ὁ δίκαιος τὸν σατανᾶν ὥσπερ μῦν, ποτὲ δὲ ὡς ὄφιν ἢ ὡς ἔχιδναν εἰσιόντα καὶ ἐξιόντα ἐκ τοῦ στόματος αὐτοῦ. 20 Vie de saint André Salos, 34 (166.2357–2364 Rydén): Αὗταί εἰσιν αἱ ψυχαὶ αἳ παρεσυνεβλήθησαν τοῖς κτήνεσι τοῖς ἀνοήτοις καὶ ὡμοιώθησαν… τοὺς κτηνοβάτας καὶ ἀρσενοκοίτας ὡς τὸν μῦν. Sur les descriptions de l’Hadès durant la période méso–byzantine, voir V. Marinis, Death and the Afterlife in Byzantium. The Fate of the Soul in Theology, Liturgy and Art. New York 2016, 46–48, et en particulier 48 pour la description dans la Vie d’André Salos. 21 Les rats étaient particulièrement odieux aux hommes de lettres dont ils rongeaient les papiers et les livres. Voir, par exemple Hiéroclès, Philogélos, 8 (ed. R. D. Dawe, Hierokles, Philagrios, Philogelos. München/Leipzig 2000, 4). Révélatrice à cet égard, la détresse face aux rats qui envahissent leur demeure, éprouvée aussi bien par Christophoros Mitylenaios au XIe siècle [Christophoros Mitylenaios, poème 103 (ed. M. De Groote, Christophori Mitylenaii Versuum Variorum, Collectio Cryptensis, [Corpus Christianorum Series Graeca 74]. Turnhout 2012, 92–94)], que par Eustathe de Thessalonique au XIIe (ep. 6 (ed. F. Kolovou, Die Briefe des Eustathios von Thessalonike: Einleitung, Regesten, Text, Indizes, [Beiträge zur Altertumskunde 239]. München/Leipzig 2006, 20–25). 22 Voir, par exemple, les fables 151 et 155 d’Ésope sur le lion et le rat (ed. A. Hausrath/H. Hunger, Corpus fabularum Aesopicarum, Ι 1. Leipzig 1970, 177, 182–183). Ou encore le proverbe «Ὤδινεν ὄρος καὶ ἔτεκε μῦν». 23 Voir, par exemple, le très célèbre Batrachomyomachia de Pseudo–Homère ainsi que la parodie byzantine Katomyomachia de Théodoros Prodromos (ed. H. Hunger, Der byzantinische Katz– Mäuse–Krieg. Theodoros Prodromos, Katomyomachia. Einleitung, Text und Übersetzung, [Byzantina Vindobonensia 3]. Gratz/Wien/Köln1968) ou encore les Σχέδη τοῦ Μυός du même auteur (ed. J.– Th. Papademetriou, Τὰ Σχέδη τοῦ Μυός: New Sources and Text, Classical Studies presented to Ben Edwin Perry by his students and colleagues at the University of Illinois, 1924–1960. Illinois Studies in Language and Literature 58 (1969) 210–222; M. Papathomopoulos, Τοῦ σοφωτάτου κυροῦ Θεοδώρου τοῦ Προδρόμου Τὰ σχέδη τοῦ Μυός. Parnassos 21 (1979) 377–399). De nombreux autres exemples sont regroupés et cités par Hunger, Den byzantinische Katz–Mäuse–Krieg 55–63; A. Garzya, Topik und Tendenz in der byzantinischen Literatur, [Sonderabdruck aus dem Anzeiger der phil.–hist. Klasse der Österreichische Akademie der Wissenschaften 113]. Jahrgang 1976, So. 10, 315; B. Baldwin, Timarion, Translated with Introduction and Commentary. Detroit 1984, 107 n. 125–126.

Les rats et le vieux gentilhomme gourmand: Notes sur un épisode de Timariôn | 81

Dans la satire anonyme intitulée Τιμαρίων où Τῶν περὶ κατ’ αὐτὸν παθημάτων, composée au XIIe siècle24 à la manière de Lucien,25 le héros homonyme, qui erre dans le monde des morts26 avant de comparaître devant le tribunal de l’Hadès et de demander à réintégrer le monde des vivants, arrive devant une demeure bien éclairée, indice, selon les codes symboliques du récit, que son résident, du temps où il était en vie, appartenait à la haute société des personnages illustres.27 Timariôn y voit assis un vieil homme souriant et bienveillant en apparence, la barbe courte, appuyé sur le coude gauche, la joue reposant sur la paume gauche, en train de manger de la main droite le contenu délectable d’une marmite de cuivre pleine de légumes et de viandes grasses; il plonge toute la paume droite dans le pot, porte la nourriture à sa bouche et engloutit avec bruit tout ce qui dégouline, ne voulant pas perdre une miette du plaisir que lui procure le repas.28 Il invite même gentiment Timariôn à partager son repas mais ce dernier refuse.29 Un autre mort, un homme vulgaire, qui s’est offert de lui-même pour guider Timariôn dans les régions inférieures, l’informe que le vieil homme fut jadis un noble distingué, originaire de la Grande Phrygie, qui fut bon toute sa vie et qui est mort à un âge avancé au terme d’une vieillesse heureuse.30 Lorsque Timariôn lui demande quel est le nom du défunt, le mort-guide

|| 24 Édition du texte par R. Romano, Pseudo–Luciano, Timarione. Testo critico, Introduzione, Traduzione, Commentario e Lessico. Napoli 1974 (dorénavant, Timariôn); Cette édition, à quelques menues interventions près est également adoptée par M.D. Macleod, Luciani Opera, IV. Oxford 1987, 432–470. Traduction anglaise, introduction et commentaires de Baldwin, Timarion. Traduction en grec et commentaires de P. Vlachakos, Τιμαρίων, Ένα ταξίδι από την Κωνσταντινούπολη στη Θεσσαλονίκη. Thessaloniki 2001. 25 Ch. Messis, The Fortune of Lucian in Byzantium, in: P. Marciniak and I. Nilsson (eds.), Satire in the Middle Byzantine Period: A Golden Age of Laughter? Leiden 2020, 13–38. 26 Sur ce sujet voir aussi I. Nilsson, Poets and teachers in the underworld: the literary katabasis in the Second Sophistics and Byzantium. Symbolae Osloenses 90 (2016) 180–204. 27 Timariôn 65.417–422 (Romano): ἁπλῶς μὲν τὰ ἐν Ἅιδου πάντα ζοφερὰ καὶ ἀνήλια· ἔχουσι δὲ χειροποίητα φῶτα, ὁ μὲν ἐκ ξύλων καὶ ἀνθρακιᾶς, ὁ δ’ ἐκ κλάδων, ὁ κοινὸς καὶ ἀγοραῖος ὄχλος· ὅσοι δὲ παρὰ τὸν βίον ἐλλόγιμοί ποτε καὶ λαμπρότεροι καὶ λαμπάδας ἀνάπτουσι καὶ ὑπὸ φρυκτωρίᾳ διαιτῶνται λαμπρᾷ. 28 Timariôn 65.435–443 (Romano): Καὶ προσπίπτομεν καταλύσει τινὶ λαμπρᾷ τοῖς φωσίν. ἔκειτο δὲ παρ’ αὐτῇ γηραλέος τις οὐ μάλα καθειμένος τὸν πώγωνα· ἔκειτο περὶ εὐώνυμον ἀγκῶνα καὶ τῇ εὐωνύμῳ χειρὶ τὴν παρειὰν ὑπεστήριζε. παρέκειτο δὲ αὐτῷ καὶ χύτρα χαλκῆ εὐμεγέθης κρεῶν ὑείων ταρίχων πλήρης καὶ κράμβης Φρυγίας, πιμελῆς τὰ πάντα μεστά. ἐνέβαλε δὲ ὁ γέρων κατὰ σχολὴν τῇ χύτρᾳ τὴν δεξιὰν πλὴν οὐ κατὰ δύο ἢ τρεῖς τῶν δακτύλων· ἀλλ’ ὅλῃ παλάμῃ ἀνειληφώς, χανδὸν ἐνεφορεῖτο καὶ ὥσπερ ὑπερρόφει τὰ διαρρέοντα. Voir aussi infra n. 43. 29 Timariôn 65.444–66.449 (Romano): καὶ τοῖς παριοῦσιν ἱλαρὸν ἐνώρα καὶ χάριεν καί μοι ἐνιδὼν ἥμερόν τι καὶ γαληνόν, “ἴθι, ὦ ξένε”, φησί, “καὶ παριζήσας ἡμῖν ἔμβαλον καὶ αὐτὸς τῇ χύτρᾳ καὶ νεκρικῆς ἑστιάσεως ἐμφορήθητι”. ἐγὼ δὲ οὐκ ἤθελον, ἅμα μὲν τῇ τοῦ βίου μεταβολῇ τὸ φρονεῖν ἀφῃρημένος, ἅμα δὲ καὶ τοὺς νεκραγωγοὺς δεδιττόμενος μή μοι κονδύλους ἐπίθωνται. 30 Timariôn 66.468–470 (Romano): Γένος μὲν αὐτῷ ἐκ τῆς μεγάλης Φρυγίας, ὥς φασι, τῶν εὐπατριδῶν καὶ ἐλλογίμων. ἐβίω δὲ κατὰ τὸν κόσμον μετὰ χρηστότητος ἐν γήρει τε πίονι καταλύει τὸν βίον.

82 | Marina Loukaki

refuse de le révéler, parce qu’il a peur, dit-il, de Minôs et d’Eaque, les juges de l’Hadès: ceux-ci ont décrété qu’il était interdit de prononcer le nom du vieillard et un châtiment attend aussi bien ceux qui posent la question que ceux qui y répondent.31 L’observateur Timariôn voit un peu plus loin deux énormes rats, à la peau lisse comme celle des cochons32 et s’en étonne, car il croyait que dans le monde souterrain, il serait délivré de ces odieux rongeurs dont il avait dû supporter les désagréments dans sa vie quotidienne.33 Son guide l’informe que, tout au contraire, les multitudes de rats proviennent du fond de la terre; ils sont les partenaires des morts, y vivent insouciants sans craindre la musaraigne et remontent à la surface chaque fois que la terre se fend à cause de la sécheresse.34 Timariôn s’aperçoit que les deux rats fixent un regard joyeux sur le vieil homme en train de manger, actionnent leurs mandibules par gloutonnerie et se lèchent les babines;35 ils donnent l’impression de se délecter du gras davantage encore que le vieil homme. Son compagnon lui explique que les rats savourent par avance l’instant où le vieillard se mettra à ronfler et où ils grimperont le long de sa barbe pour lécher les résidus de bouillon gras et dévorer les miettes.36

|| 31 Timariôn 66.458–466 (Romano): ἠρόμην αὐτὸν τίς τε εἴη ὁ γηραιὸς οὗτος καὶ τοὔνομα ποῖόν ἐστιν αὐτῷ. Ἦ δ’ ὃς ὁ ἀγαθὸς ἐκεῖνος καὶ ἡμέτερος ἤδη ξένος “ὄνομα μέν, ὦ νέηλυ, τοῦ γέροντος μὴ ἐρώτα· οὐ γὰρ ἀσφαλές σοί τε ἐρωτᾶν περὶ τούτου κἀμοὶ ἀποκρίνασθαι. Αἰακοῦ γὰρ καὶ Μίνωος νόμος ἔμποινος ὥρισται κατὰ τῶν ἐρωτώντων ἢ ἀπολογουμένων περὶ τῆς ἐπωνυμίας τοῦ γέροντος· ἐν ἀπορρήτοις γὰρ τὰ περὶ τούτου, ὡς ἐκ νομικῆς διατάξεως, πέπτωκε. 32 Timariôn 67.472–475 (Romano): ἐμοὶ δὲ τοὺς ὀφθαλμοὺς κύκλῳ περιελίττοντι δύο μύες τῇ ὄψει προσέπεσαν λιπώδεις παχεῖς λεῖοι τὴν ἐπιφάνειαν, χοίροις ἐοικότες οἵους κατοικιδίους ἀλεύρῳ καὶ πιτύρῳ τρέφουσιν ἄνθρωποι. 33 Timariôn 67.479–481 (Romano): ὅτι δὲ μύες καὶ παρ’ ὑμῖν εἰσί, τοῦτο πάντων ἀφορητότερόν ἐστί μοι. μυσαττομένῳ γάρ μοι τούτους ὑπὲρ ἄλλο πᾶν μυσαρόν, ἐδόκει τις κουφισμὸς τῆς ἐνταῦθα καθόδου τὸ ἀπηλλάχθαι τῆς τούτων ὀχλήσεως. Sur la répugnance des gens et en particulier des gens de lettres voir également supra note 21. 34 Timariôn 67.487–495 (Romano): γηγενεῖς εἰσι πάντες οἱ μύες κἀν ταῖς ἀνομβρίαις κατὰ μικρὸν σχιζομένης τῆς γῆς γένη μυῶν ἀναδίδονται· μᾶλλον μὲν οὖν εἰκός ἐστι καταγαίους εἶναι τούτους καὶ καθ’ Ἅιδου πληθύειν ἢ ἐν τῷ κόσμῳ καὶ τῇ ἄνω ζωῇ. οὐ γὰρ ἐκεῖθεν ἡμῖν παραγίνονται, ἀλλ’ ἐξ ἡμῶν καὶ τοῦ πυθμένος τῆς γῆς ἀνιᾶσιν εἰς τὴν ἄνω αὐτῆς ἐπιφάνειαν. ὥστε μὴ θαύμαζε εἰ καὶ παρ’ ἡμῖν εἰσι μύες, ἀλλ’ ὅπως ἐθάδες εἰσὶ καὶ ἡμῖν ὁμοδίαιτοι, μυγαλῆς καὶ τῶν ἐκείνης φόβων ἀμέριμνοι. 35 Timariôn 67.495–498 (Romano): ὁρᾷς αὐτούς, ὅπως ἐντρανοῦντες ἐσθίοντι τῷ παλαιῷ τούτῳ χαίρουσιν; ὥσπερ καὶ ἀγαλλιῶνται καὶ τὰς σιαγόνας κροταλίζουσι καὶ τὼ χείλεε τῇ γλώττῃ διαλείχονται, ὥσπερ αὐτοὶ μᾶλλον ἢ ὁ γέρων τῆς πιμελῆς ἐμφορούμενοι. 36 Timariôn 68.500–506 (Romano): “ἀλλὰ βλέπεις”, προσετίθει, “καὶ ὡς τῆς γένυος τοῦ γηραλέου στοχάζονται καὶ τὸν ὕπνον αὐτοῦ περιμένουσι; κἀπειδὰν αἴσθωνται τῶν ῥογμῶν, οἵους αὐτὸς ὑπνώττων ἐκτραγῳδεῖ, παριόντες οὗτοι τὴν γένυν περιλείχονται, τοῦ πιμελώδους ζωμοῦ λελουμένην καὶ τῶν ἀπηρτημένων ψιχίων σιτούμενοι κατακόρως καὶ ζῶσιν ἐκεῖθεν, οὕτως ὡς ὁρᾷς παχυνόμενοι”.

Les rats et le vieux gentilhomme gourmand: Notes sur un épisode de Timariôn | 83

Cette image des rats gloutons qui guettent l’instant propice pour se jeter sur les restes de nourriture rappelle indubitablement à la fois le rat des tableaux qui illustrent la Vanité et celui des représentations gréco-romaines. Il s’agit en fait d’un lieu commun; outre Timariôn, le même thème est développé par exemple—dans la même veine satirique—dans les Σχέδη τοῦ Μυός.37 On le rencontre également dans deux ekphraseis d’une mosaïque de la Terre qui ornait le Palais impériale, une du XIIe siècle, écrite en prose par Constantin Manassès38 et une en vers due à Manuel Philès, datée du XIVe siècle.39 Une image du quotidien est donc passée dans la littérature; mais en fonction du contexte, la même scène peut revêtir une signification et un poids différents. Les études de ces dernières années, surtout les articles de Margaret Alexiou,40 Anthony Kaldellis41 et Dimitris Krallis,42 se fondant sur l’analyse littéraire minutieuse de certains épisodes ou passages de Timariôn, ont montré, de façon convaincante, à mon sens, qu’aucune phrase ni aucun épisode ou passage du texte ne sont innocents et ne sauraient se résumer à une imitation, souvent maladroite, de Lucien, comme on pourrait le croire au premier abord; bien au contraire, le savant auteur anonyme de Timariôn mobilise avec une maîtrise exceptionnelle tous les procédés allusifs de la satire pour critiquer des réalités politiques, sociales et intellectuelles de son époque. Il y a donc tout lieu de se demander si cette scène du gentilhomme de la Grande Phrygie, gourmand et débonnaire constitue simplement,

|| 37 Cf. Papademetriou, Σχέδη en particulier pour son caractère humoristique et satirique 213–214 et n. 18. 38 O. Lampsidis, Der vollständige Text der Ἔκφρασις Γῆς der Konstantinos Manasses. JÖB 41 (1991) 189–205. Voir aussi I. Nilsson, Narrating images in Byzantine literature: the ekphraseis of Konstantinos Manasses. JÖB 55 (2005) 124–126; eadem, Writer and Occasion in twelfth–Century Byzantium. The Authorial Voice of Constantine Manasses. Cambridge/New York 2021, 135–138; P. Agapitos/ M. Hinterberger, Εικών και Λόγος. Έξι βυζαντινές περιγραφές έργων τέχνης. Athènes 2006, 41–73, 175–177. 39 E. Miller, Manuelis Philae Carmina, II. Paris 1857, 267–268. Sur les Ekphraseis de Manassès et de Philès, voir le commentaire détaillé de Th. Mpazaiou–Barabas, Το εντοίχιο ψηφιδωτό της Γης στο Ιερό Παλάτι και οι «Εκφράσεις» του Κωσταντίνου Μανασσή και Μανουήλ Φιλή: Ρεαλισμός και Ρητορεία. Symmeikta 9 (1994) 95–115. Selon Mpazaiou–Barabas, le rat, dans cette représentation, suggère la vanité de l’opulence (p. 106). Un point de vue que ne partage pas Vassiliki Foskolou (Decoding Byzantine ekphraseis 89–90). 40 M. Alexiou, Literary Subversion and the Aristocracy in Twelfth–Century Byzantium: A Stylistic Analysis of the Timarion (ch. 6–10). BMGS 8 (1982/1983) 29–45. 41 A. Kaldellis, The Timarion. Toward a Literary Interpretation, in: P. Odorico (ed.), La face cachée de la littérature byzantine. Le texte en tant que message immédiat, [Dossiers Byzantins 11]. Paris 2012, 275–287. 42 D. Krallis, Harmless satire, stinging critique: Notes and suggestions for reading the Timarion, in: D. Angelov/M. Saxby (eds.), Byzantium Behind the Scenes: Power and Subversion. Surrey 2013, 221–245.

84 | Marina Loukaki

comme on l’a fait valoir, un épisode amusant qui vise la gloutonnerie des Byzantins,43 ou si elle cache davantage de sous-entendus. Certes, il est difficile pour nous de révéler quel personnage réel se cache sous la figure du vieillard gourmand44—sans doute identifiable, en revanche, pour les lecteurs contemporains de l’auteur de Timariôn45—mais cela ne nous empêche pas, à mon sens, de saisir la signification allusive de l’épisode. La famille du vieil homme, selon le texte, était originaire de la Grande Phrygie, ce qui n’implique pas nécessairement qu’il ait lui-même résidé pendant sa vie dans cette province byzantine de l’Asie Mineure. On notera toutefois que la ville byzantine la plus grande et la plus importante de Phrygie était Amorion, pays natal des glorieux empereurs militaires, notamment de l’empereur Théophile, qui fait aussi partie des héros de l’œuvre, en tant que seul juge chrétien siégeant au tribunal de l’Hadès aux côtés des anciens juges païens. Rappelons aussi la série de poèmes acritiques qui célèbrent les hautsfaits d’«Αρμούρης». D’un autre côté, n’oublions pas que Midas fut un roi légendaire de la Phrygie. Dans notre texte, étaient aussi originaires de Phrygie les ancêtres (Paléologues), illustres militaires et savants, du gouverneur de Thessalonique, dont l’auteur décrit la procession spectaculaire et impressionnante vers l’église de SaintDémétrios au début de son récit, lorsque le héros habitait encore le monde des vivants.46 Plusieurs philologues qui ont étudié Timariôn estiment que le vieux noble gourmand de notre épisode doit être un parent de ce duc de Thessalonique.47 Si tel est le cas, pour comprendre ce que l’écrivain insinue précisément dans l’épisode qui nous occupe, il nous faut réexaminer les deux scènes et de prendre en compte les connotations qui se cachent dans la description du duc de Thessalonique.

|| 43 A. Ellissen, Timarion’s und Mazaris’ Fahrten in den Hades. Leipzig 1860, 163; H. F. Tozer, Byzantine Satire. JHS 2 (1881) 250; S. Lampakis, Οι καταβάσεις στον Κάτω κόσμο στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή λογοτεχνία. Athina 1982, 101 n. 18; Baldwin, Timarion 106 n. 120. 44 Notons cependant le passage de Nicétas Choniatès (Historia, ed. I. A. van Dieten, [CFHB 11]. Berlin/New York 1975, 57) sur la gloutonnerie de megas logariastès Jean de Poutza: ἐπεὶ θεάσαιτο παρὰ ταῖς καπηλίσι προβεβλημένην ἐνόδιον ἐδωδήν ἣν ἡ κοινὴ διάλεκτος ἁλμαίαν ὠνόμασεν, ἠράσθη ζωμοῦ ἐμφορηθῆναι καὶ τῆς λαχάνου σχίδακος ἀποτραγεῖν. … ἀμέλει καὶ τὸ τρύβλιον ἁρπαλέως περιχυθεὶς ταῖς χερσὶ τῆς πωλητρίας ὀχούμενον, ὅπερ ἔστεγεν ἔνδον τὸ ἐκείνῳ ἐράσμιον ἔδεσμα, ἐγκύψας ἀμυστὶ καὶ χανδὸν ἐνεφορεῖτο τοῦ ζωμιδίου καὶ τῷ λαχάνῳ πολλάκις ἐνέχανε. Des similitudes avec le comportement du vieux gentilhomme de Timariôn sont évidentes. Je me demande, Nicétas Choniatès, connaissait–t–il ce passage de Timariôn? Je suis reconnaissante au professeur A. Karpozilos qui m’a rappelé le passage de Nicétas Choniatès. 45 Selon Romano (Timariôn 136), c’est par opportunisme et par prudence que l’auteur s’abstient de mentionner le nom. Toutefois, selon Baldwin, l’auteur n’occulte pas le nom d’un personnage précis mais esquisse sans doute simplement un caractère, comme ceux qui prêtent souvent à la satire (Timarion 106 n. 120). 46 Timariôn 57.232–59.272 (Romano), Sur le personnage et ses ancêtres, 130–133. 47 Tozer, Satire 250; Ellissen Timarion’s und Mazaris’ Fahrten, 163; Romano, Timariôn 136; Baldwin, Timarion 106, n. 120.

Les rats et le vieux gentilhomme gourmand: Notes sur un épisode de Timariôn | 85

Margaret Alexiou48 et Dimitris Krallis49 ont bien montré que, si l’auteur compose un éloge rhétoriquement parfait à la fois du duc de Thessalonique et de ses gardes du corps à cheval, les nuances subtiles de certains mots ou expressions qu’il choisit, la signification ambiguë de quelques emprunts à la littérature ancienne, les métaphores et les comparaisons retenues admettent néanmoins une double lecture qui conduit finalement à renverser l’image élogieuse; en fait, l’auteur non seulement ne glorifie pas le gouverneur et son cortège, mais avec une bonne dose d’ironie, dénonce la coquetterie féminine des descendants des glorieux aristocrates militaires de la Phrygie, leurs penchants ambivalents, susceptibles d’avoir un effet dévastateur sur leurs sujets.50 Implicitement il s’oppose au pouvoir d’une aristocratie militaire corrompue par le luxe, l’ostentation et l’érotisme.51 Dans l’épisode qui nous intéresse, le noble vieillard, parent du duc de Thessalonique, continue dans le monde des morts à se régaler de son repas, sans inhibitions, comme il l’avait sans doute fait pendant toute sa vie et jusque dans sa vieillesse avancée. Dans un contexte littéraire non satirique, la phrase «ἐν γήρει τε πίονι καταλύει τὸν βίον», où l’expression «πῖον γῆρας» signifie métaphoriquement la vieillesse bienheureuse de la personne décédée ne mériterait pas une attention particulière; mais ici, associée à celle qui suit «καὶ νῦν ὑπὸ λιπαρᾷ πιμελῇ τὴν ἐν Ἅιδου διαβιβάζει κατάλυσιν», elle révèle, je crois, les véritables intentions de l’auteur: le savant écrivain joue avec les synonymes πῖον (= graisse) et λιπαρός (= gras) pour souligner le penchant incurable et permanent du vieux noble d’origine militaire pour la mollesse des festins somptueux. Il joue aussi malicieusement avec les divers sens du verbe et du dérivé καταλύω-κατάλυσις qui signifient: 1. détruire, terminer 2. loger-séjourner et 3. manger, rompre le jeûne (gr. méd.). Dans le cas du vieil homme, tous les sens sont acceptables. Le séjour dans l’Hadès (κατάλυσις ἐν Ἅιδου) et la fin de la vie (καταλύει τὸν βίον) connotent la même chose, la mort. Amateur des plaisirs gastronomiques durant sa vie, le vieillard reste un gourmand impénitent postmortem. C’est pourquoi, alors que tous les autres morts suivent dans l’Hadès un

|| 48 Alexiou, Literary Subversion 38–44. 49 Krallis, Harmless satire surtout 231–236 50 Alexiou, Literary Subversion 44. Selon Krallis (Harmless satire 232), la satire politique de l’auteur vise les Doukas et les Comnènes, et transparaît clairement, si l’on compare le portrait du duc, (il est le fils de Georges Paléologue et d’Anne Doukaina, sœur de l’impératrice Irène Doukaina) et de ses soldats avec celui de Romain IV Diogène. La simplicité spartiate et la silhouette du Cappadocien de haute taille qui reflètent l’authentique guerrier, sont aux antipodes de la sensualité, du luxe ostentatoire et de l’érotisme qui émanent de l’image du duc et des soldats, dans laquelle on ne distingue pas trace de vaillance. 51 Un point de vue analogue sur la décadence de l’esprit militaire s’était déjà exprimé dans l’étude pionnière à son époque de Tozer (Satire 243) et reprise par Alexiou, Literary Subversion 44.

86 | Marina Loukaki

régime sain à base de légumes,52 lui continue à engloutir des aliments pleins de gras, enfreignant ainsi les règles alimentaires du monde d’en bas. On pourrait présumer que notre homme coule des jours parfaitement heureux dans l’Hadès, puisque ses désirs y sont entièrement comblés. Mais ce tableau idyllique du bonheur commence à s’assombrir, d’abord lorsque Timariôn aperçoit les deux gros rats, lisses et gloutons en embuscade. L’image devient encore plus détestable et repoussante, quand la description permet au lecteur d’anticiper ce qui va suivre: dès que le vieux noble se sera endormi, les rats odieux grimperont sur lui, courront sur son visage et le lècheront. Son sommeil—une réminiscence de plus de la mort?—en devient sinistre. Le parallèle le plus proche de cette image se trouve, selon Lampakis,53 dans le De mercede conductis potentium familiaribus de Lucien: un petit chien maltais qu’une dame riche a confié à son ami, le philosophe stoïcien Thesmopolis, surgit à travers le manteau et sous la barbe du philosophe, pousse des jappements aigus, lui pisse dessus et de temps à autre lèche le jus qui a dégouliné dans sa barbe.54 Mais en dépit de similitudes évidentes, il me semble que l’épisode relaté par Lucien diffère de celui du Timariôn, à la fois par sa signification et par les émotions qu’il suscite chez le lecteur. Le chien, mignon, vif et insouciant, n’est aucunement un animal détestable; bête sans doute et ignorant la valeur et le prestige du philosophe, il ridiculise son apparence vénérable. L’auteur de Timariôn veut suggérer autre chose, plus proche du sens du passage 24 du Songe de Lucien mentionné plus haut: l’image brillante du parfait bonheur humain que projettent la noblesse, la richesse et le sybaritisme est illusoire, puisque, derrière se cache toujours l’aspect sombre et repoussant de l’impureté, du ravage et de la ruine de toute chose. Certes, l’auteur de Timariôn s’inspire de Lucien mais il invente des scènes de son crû qui traduisent les expériences, les mentalités et les valeurs de son époque. En outre, il est un chrétien du Moyen Âge, même si Constantin Acropolitès, qui ne partage pas son humour,

|| 52 Timariôn 71.612–72.619 (Romano): ἐνταῦθα δὲ τοὐναντίον ἅπαν· φιλόσοφος δίαιτα καὶ τράπεζα λιτὴ καὶ βίος ἀθόρυβος, εἰπεῖν δὲ καὶ ἀμέριμνος. καὶ γὰρ ἐν καρδάμῳ τὰ πολλὰ καὶ μαλάχῃ καὶ ἀσφοδέλῳ τὴν μαργῶσαν γαστέρα κατέπαυσα καὶ τὸ τοῦ Ἀσκραίου καλῶς ἔχον ἄρτι πεπληροφόρημαι· ‘οὐδ’ ἴσασιν ὅσον ἐν μαλάχῃ καὶ ἀσφοδέλῳ μέγ’ ὄνειαρ’; 81.887–94: εὑρήσεις λαχάνων εἴδη γνωστῶν σοι καὶ μὴ γνωστῶν. πάντα ῥιζοτομήσας ἀνελοῦ παρ’ ἑαυτῷ· ἔστι γὰρ οὐδὲν ἐνταῦθα δηλητηριῶδες, ἀλλὰ πάντα ἡδέα καὶ τρόφιμα. καὶ εἴ τίς σοι ἐνταῦθα παραμονὴ πρόκειται, τραφήσῃ τούτοις μεθ’ ἡμῶν καὶ χαρήσῃ· πνεύματος γὰρ θειοτέρου καὶ ἀέρος παραπολαύοντα τὰ ἐνταῦθα φυόμενα, ἡδεῖαν ἔχουσι καὶ πρὸ τροφῆς τὴν ὀδμὴν καὶ μετὰ τροφὴν τὴν ἐρυγήν”. 53 Lampakis, Καταβάσεις 101. 54 De mercede conductis potentium familiaribus, 34 (ed. M. D. Macleod, Luciani Opera, II. Oxford 1974, 231.28–33): κυνίδιον ἐκ τοῦ ἱματίου προκῦπτον μικρὸν ὑπὸ τὸν πώγωνα καὶ κατουρῆσαν πολλάκις, … καὶ βαΰζον λεπτῇ τῇ φωνῇ—τοιαῦτα γὰρ τὰ Μελιταῖα—καὶ τὸ γένειον τοῦ φιλοσόφου περιλιχμώμενον, καὶ μάλιστα εἴ τι τοῦ χθιζοῦ αὐτῷ ζωμοῦ ἐγκατεμέμικτο.

Les rats et le vieux gentilhomme gourmand: Notes sur un épisode de Timariôn | 87

l’accuse d’impiété.55 Il a recours au rat comme animal symbole du mal, de la destruction et de l’anéantissement, associé à la mort et à la punition des faiblesses et des péchés humains, tel qu’il apparaît dans l’hagiographie byzantine. La scène n’est donc qu’un rappel de la futilité des plaisirs humains, selon les paroles de l’Ecclésiaste «vanité des vanités, tout est vanité». Si l’auteur, par sa plume humoristique, donne l’impression de se moquer même de l’enfer, en faisant sourire son lecteur, il rappelle aussi acrimonieusement l’aboutissement horrible de toutes les faiblesses humaines comme la gloutonnerie et le sybaritisme. Blâmant par conséquent le vieux noble de Phrygie, même s’il est apparemment aimable, comme son parent le duc de Thessalonique. D’ailleurs, n’oublions pas, comme le sait assurément le savant écrivain de Timariôn, la triste fin de Midas, qui régnait sur l’ «ἱππόβοτος» et «λιπαρή» Grande Phrygie, selon Denys le Periégète (Orbis descriptio, 811), et Eustathe de Thessalonique.56 Un autre détail, tout aussi important à mon avis, corrobore que l’épisode suggère bel et bien un sentiment de réprobation pour le personnage: le tribunal de l’Hadès a strictement interdit à tous de mentionner le nom du vieil homme, sans doute renommé et distingué de son vivant. Autrement dit, il l’a condamné à l’anonymat, il a effacé sa mémoire. Un coup d’œil sur les Typica des monastères fondés par les Comnènes-Doukas au XIIe siècle, et en particulier sur les chapitres relatifs aux commémorations, révèle à quel point les aristocrates fondateurs se préoccupaient du salut de leur âme ainsi que de la préservation de leur souvenir et de celui de leurs proches. Ils énumèrent individuellement chaque personne, vivante ou décédée, pour laquelle les moines ou les moniales du couvent doivent accomplir des commémorations après la mort et précisent les jours des commémoraisons des noms, les offices et quantité d’autres détails, comme par exemple, les pains d’oblation, le luminaire de l’église, les offrandes, etc.57 Souvent, contre rémunération, des rhéteurs érudits écrivaient des éloges funèbres et des poètes renommés de la cour composaient de nombreuses épigrammes funéraires, en mètres variés, pour perpétuer éternellement leur souvenir. Vanité humaine que le tribunal d’Hadès annule par une simple décision, de sorte que se vérifient non seulement la parole de

|| 55 Lettre de Constantin Akropolitès, ed. Romano, Timariôn 43–45. Sur la critique féroce de Constantin Akropolitès, voir Baldwin, Timarion 24–28; Garzya, Topik und Tendenz 310 et plus récemment P. Marciniak, Laughing Against All the Odds. Some Observations on Humour, Laughter and Religion in Byzantium, in: H. Geybels/W. Van Herck (eds.), Humour and Religion: Challenges and Ambiguities, London/New York 2001, 148. 56 Commentarium in Dionysii periegetae orbis descriptionem, 809 (ed. K. Müller, Geographi Graeci minores, II. Paris 1861, 359.20–26: ἐνδότερον δὲ ἐπ’ ἀνατολὰς ἡ εὐρυτέρα Φρυγία, ὃ ἔστιν ἡ μεγάλη, ἧς Μίδας ἐβασίλευσε …Ταύτην δὲ τὴν μεγάλην Φρυγίαν καὶ ἱππόβοτον λέγει καὶ λιπαράν. 57 Voir, par exemple, le Typicon du monastère du Pantocrator [ed. P. Gautier, Le Typicon du Christ Sauveur Pantocrator. RÉB 32 (1974) 41–47]; Typicon du monastère de la Théotokos Kécharitomèné [ed. P. Gautier, Le Typicon de la Théotokos Kécharitomèné. RÉB 43 (1985) 83–85, 119–125].

88 | Marina Loukaki

l’Ecclésiaste 1,2: ματαιότης ματαιοτήτων, τὰ πάντα ματαιότης (vanité des vanités, tout est vanité), mais aussi celle des Proverbes 10,7: μνήμη δικαίων μετ’ ἐγκωμίων, ὄνομα δὲ ἀσεβοῦς σβέννυται (la mémoire des justes a la louange pour elle; mais le nom des impies s’éteint) et 13,9: φῶς δικαίοις διὰ παντός/ φῶς δὲ ἀσεβῶν σβέννυται/ ψυχαὶ δόλιαι πλανῶνται ἐν ἁμαρτίαις (la lumière brille perpétuellement sur les justes /la lumière des impies s’éteint/ les âmes artificieuses s’égarent dans le péché).

Ioannis Polemis

Gregory the Sinaite, Savas of Vatopedi and Maximos Kausokalybites Parallel Lives and Different Stories of Athonite Monasticism in 14th Century In the present paper I will try to compare the Life of Gregory the Sinaite, written by his disciple Kallistos, patriarch of Constantinople, with the Life of Savas of Vatopedi, written by his close friend Philotheos Kokkinos, patriarch of Constantinople and an adversary of Kallistos, as well as the Lives of Maximos Kausokalybites written by the end of the XIV c.. I intend to focus on the different perspectives under which the history of asceticism in the early 14th c. Mount Athos is described and interpreted by those two authors. As we shall see, Kallistos, underlining the importance of the ascetic teaching of Gregory the Sinaite, who brought a new method of the ascetic prayer to Mt. Athos, tends to downgrade the importance of other contemporary ascetics, who represented different trends of Byzantine monastic spirituality. Emphasizing the innovative character of Gregory’s teaching, which caused a renaissance in Athonite spirituality, Kallistos raises his teacher’s and ultimately his own prestige. On the other hand, Philotheos Kokkinos moves in an opposite direction: Describing the ascetic achievements of Savas of Vatopedi and other Athonite monks who were rough contemporaries of Gregory the Sinaite, he seems to insist that the tradition of Eastern monastic mysticism was alive on Mt. Athos ever before the advent of Gregory, whom he mentions only in passing. The whole picture that emerges from the study of these texts will be complemented by the picture of Athonite monasticism as described in the Lives of Maximos Kausokalybites, an eccentric ascetic of the mid-14th c.

1 The Life of Gregory the Sinaite According to the Life of Kallistos,1 Gregory the Sinaite was born near Klazomenai in Asia Minor sometime after 1265.2 In his youth he was taken prisoner by the Turks, || 1 There are two recent editions of the Life of Gregory the Sinaite, one by H.–V. Beyer, Kallist I, patriarkh Konstantinopolja, Zitie i dejatelnost ize vo svjatakh otca nashego Grigorija Sinaita. Vedenie, kriticeskoe izdanie greceskogo teksta i ruskii perevod. Ekaterinburg 2006 (henceforward Beyer), and A. Delikari, Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Σιναΐτης. Ἡ δράση καὶ ἡ συμβολή του στὴν διάδοση τοῦ ἡσυχασμοῦ στὰ Βαλκάνια. Ἡ σλαβικὴ μετάφραση τοῦ Βίου του κατὰ τὸ ἀρχαιότερο χειρόγραφο. Thessalonike 2004, 311–348 (henceforward Delikari). https://doi.org/10.1515/9783111010335-008

90 | Ioannis Polemis

who ransomed him, for a hefty sum from some Christians in Laodicea of Syria.3 Afterwards, the saint went to Cyprus, where he spent some time as a monk; there, his ascetic life and spiritual achievements were admired by the Cypriots. He then travelled to Sinai, where he joined the monastic community. However, Gregory was forced to abandon the monastery because of the envy of his brethren. After passing through the Holy Land, he travelled to Crete together with his companion Gerasimos of Euripos, who was also a Sinaite. There he met an old man named Arsenios, who taught him the mysteries of the hesychastic prayer and the special prayer technique that safeguarded the vigilance and protection of the mind. The saint then arrived on Mt. Athos;4 there, try as he might to find a monk who knew the mysteries of the hesychastic prayer Arsenios had taught him, Gregory was unable to find anyone: all the monks were devoted to the practical aspects of monasticism, completely neglecting the true contemplative life. After finally coming across three monks who had a faint idea of true monastic contemplation, he settled down in the skete of Magoula, where he devoted himself to practicing the lessons of Arsenios of Crete: repeating the prayer “Lord Jesus Christ have mercy on me”, he felt the inhabitance of the Holy Spirit in his heart and experienced the heat and light of the divine grace5. The saint, though reluctantly, revealed some of these mysteries to his disciples, and especially to Kallistos himself, the author of his Life. At this point Kallistos makes a lengthy digression, narrating the spiritual achievements of Gregory’s students, especially those of his close friend Markos Kyrtos. Afterwards, Kallistos stresses once more the importance of the teaching on the monastic contemplation brought to Mt. Athos: the saint tried to spread his teaching among the ascetics of Athos, urging them to devote themselves to the life of contemplation.6 This caused the envy of certain monks, who were suspicious of Gregory’s intentions; even the Protos of Mt. Athos had certain misgivings about the saint’s teachings. A Turkish raid in 13267 forced the saint and his disciples to abandon Mt. Athos; they eventually arrived at Mt. Paroreia in Thrace, where Gregory founded the monastery of Katakekryomene; the saint returned to Mt. Athos and settled near the monastery of Great Laura, but remained unsatisfied and returned to Paroreia. He persuaded the Bulgarian king to fortify his monastery and started to plan his next travels, in order to spread his teaching on the monastic contemplation among as many monks as possible. After

|| 2 Delikari, 67–68. 3 Delikari, 69. 4 The date of the saint’s arrival to Mount Athos is not known, see a summary of the different views concerning that problem in Delikari, Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Σιναΐτης 74, n. 37. Gregory must have arrived on Mt. Athos in the first decade of the 14th c. 5 Beyer, 135, and Delikari, 320. 6 Beyer, 180–182, and Delikari, 335. 7 Delikari, 78, n. 54.

Gregory the Sinaite, Savas of Vatopedi and Maximos Kausokalybites | 91

comparing the saint with the great monastic figures of the past, Kallistos concludes his narration with a description of the saint’s death and a short prayer to him. Kallistos probably wrote his Life of Gregory after 1350, during his first patriarchate.8 It is evident that his main purpose was to emphasize the spiritual importance of his teacher and to promote his teaching on the monastic life. Kallistos represents his hero as a monastic innovator, in the tradition of the great teacher of monasticism, Anthony of Egypt. Kallistos explicitly equates Gregory to Anthony, since he did not only found new monasteries, civilizing the desert, but also managed to transform the rough, practical life of the Athonite monks into the calm and serene life of the Spirit.9 In order to underline the importance of his teacher, Kallistos is forced to present life on Mt. Athos before the advent of Gregory in somewhat sinister terms: the monks did not know the life of contemplation, which was the essence of Christian asceticism, limiting themselves to the practice of certain practical virtues.10 Kallistos does not describe in detail the method of prayer as practiced by Gregory the Sinaite. As we saw, he mentions the repetition of the so-called Jesus prayer, through which Gregory experienced the presence of the divine grace inside himself. Kallistos omits certain other details of Gregory’s teaching, known from the latter’s own writings: the sitting of the monk on a seat about nine inches high and his compelling his intellect to descend from his head into his heart and retaining it there, his keeping his head forcibly down while repeating the Jesus prayer, etc. However, it is certain that Kallistos was well aware of these aspects of his teacher’s method, but refrained from mentioning them, because he did not want to inform his reader in detail about the hesychastic prayer. Instead, his purpose was to highlight the spiritual achievements of his teacher.

|| 8 D. V. Gonis, Τὸ συγγραφικὸν ἔργον τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριάρχου Καλλίστου Α΄. Athens 1980, 49–57. 9 Beyer, 214, and Delikari, 346. 10 Beyer, 128, and Delikari, 319: εἶδον μὲν ἀνθρώπους οὐκ ὀλίγους πολιᾷ τε καὶ συνέσει καὶ πάσῃ τῇ κατὰ τὸ ἦθος σεμνότητι εἰς ὅσον πλεῖστον κεκοσμημένους, οἵτινες τὴν ἅπασαν μὲν σπουδὴν ἐποιοῦντο περὶ τὸ πρακτικόν, εἰς ἡσυχίαν δὲ ἢ καὶ νοὸς τήρησιν καὶ θεωρίᾳ ἐπερωτώμενοι, οὐδὲ εἰ ὀνόματι ἐγνωρίζετο, ἔλεγον.

92 | Ioannis Polemis

2 The Life of Savas of Vatopedi by Philotheos Kokkinos The picture of Athonite monasticism painted by Philotheos Kokkinos, Kallistos’ successor (and adversary), in his Life of Savas of Vatopedi,11 is completely different. Gregory the Sinaite is completely omitted, as are his disciples. According to Philotheos, Savas was an itinerant monk like Gregory. He was born in Thessalonike around 1283,12 but abandoned his family, in order to embrace the monastic life on Mt. Athos around the year 1300, certainly before the advent of Gregory the Sinaite. He was tonsured a monk by an old, experienced monk and spent seven years there. The Catalan raid in 1307 forced Savas to abandon the Holy Mountain and take refuge in Thessalonike. After experiencing the presence of the divine light inside himself, Savas decided to make a pilgrimage to Palestine. He reached Cyprus, where he spent some time and was beloved by its inhabitants for his ascetic fervor and devotion to God. Wishing to avoid being glorified by his brethren, he decided to live as a fool for Christ. After enduring many temptations, and wishing to avoid the temptation of vainglory, the saint left Cyprus and finally reached Palestine. He also visited Sinai, where he stayed two years. Afterwards he moved to the desert near the river Jordan and lived as an ascetic in a nearby cave. The saint was rewarded for his labors by God with a vision of the uncreated light of Christ’s face;13 he also had an ecstatic experience of the divinity which lasted for forty whole days!14 Returning to Byzantium, he resurrected a dead boy near Damascus. He then arrived on Crete, and lived ascetically in the mountains of the island for a time. After spending some time in Herakleia of Thrace, he moved to Constantinople. The emperor, admiring his ascetic virtues, wished him to be elected patriarch, but Savas was adamant: he refused to accept even his consecration as a priest at a later time. Then he returned to Mt. Athos, where he settled at the monastery of Vatopedi. There, the saint revealed to his students some of his mystical experiences, albeit reluctantly.15 Savas was celebrated for his humility: the abbot of Vatopedi wanted to tempt him, but the saint endured his pretended anger with calmness; he even experienced a vision during his temptation. Savas, though unwilling, joined a group of monks who went to Constantinople to mediate between the two parties during the civil war of 1341-1347. The saint died in Constantinople. Philotheos points out that Savas was unwilling to || 11 D. G. Tsamis, Φιλοθέου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ Κοκκίνου, Ἁγιολογικὰ Ἔργα. Α΄. Θεσσαλονικεῖς Ἅγιοι, [Θεσαλονικεῖς Βυζαντινοὶ Συγγραφεῖς 4]. Thessalonike 1985, 159–325 (henceforward Tsamis). 12 D. G. Tsamis, Ἁγιολογία. Thessalonike 1985, 155. 13 Tsamis, 227 (ch. 34, 53–63). 14 Tsamis, 239–244 (chs. 43–44). 15 Tsamis, 274–275 (ch. 60, 15–57).

Gregory the Sinaite, Savas of Vatopedi and Maximos Kausokalybites | 93

reveal to other men his inner experiences; he spoke about them only to those few people he truly trusted. The Life of Savas was most likely written in 1349-1350.16 Philotheos Kokkinos makes clear that there were many monks on Mt. Athos at Savas’ time who practiced the Jesus prayer and had supernatural experiences connected with it. For example, he points out that some monks of Mt. Athos used to ask other monks to provided them their daily necessities, in order “to devote themselves to the worship of God, that is to the quiet life and to contemplation and prayer that goes with it”.17 He also discusses the supernatural experiences of his hero both on Mt. Athos18 and elsewhere, but he does not even imply that Savas put into practice a new teaching, that was totally unknown to his fellow monks. He does confirm, however, that Savas surpassed all other men, both contemporaries and of old times,19 as far as those experiences were concerned, because he loved God more than the others.20 Like Gregory the Sinaite, Savas also taught that the monk must keep his thoughts to himself.21 The fact that the spiritual achievements of Savas were largely ignored was to be attributed to his extreme humility: the saint did not entrust his secrets to many people, because he did not wish to make any display of his inner spiritual powers.22 But once he revealed to his students that when he looked happy, he had a supernatural vision of the sweetness of Christ.23 Even his appearance was modest and simple: he did not reveal his inner self “through his clothes, his seat, or his pallet (μηδὲ γὰρ ἐμφαίνειν τοῦτο, μὴ στολῇ, μὴ καθέδρᾳ, μὴ σχήματι σκίμποδος)”,24 and thus managed to escape the attention of most people. I find this passage rather intriguing. Was there a way of indicating one’s spiritual situation through the pallet on which he sat? In my view Philotheos may be hint|| 16 Tsamis, Ἁγιολογία 157. On Savas, whose surname was Tziskos, see PLP 27991. 17 Tsamis, 180 (ch. 12, 6–8): ἀπερισπάστως προσεδρεύειν τῇ τοῦ θείου λατρείᾳ, ἡσυχίᾳ δηλαδὴ καὶ τῇ συζύγῳ θεωρίᾳ καὶ προσευχῇ. 18 The saint revealed to Philotheos Kokkinos that he had a vision similar to that of the disciples of Christ during the Transfiguration, see Tsamis, 229 (ch. 35, 10–31). 19 Tsamis, 315 (ch. 79, 14–16): πολλῷ τινι τῷ μέσῳ τοὺς νῦν ὑπερσχὼν πάντας ὁ νῦν εὐφημούμενος, ὡς μηδὲ παραβάλλειν ἐξεῖναι. 20 Tsamis, 259–260 (ch. 51, 58–65). 21 Tsamis, 275 (ch. 60, 23–24): τὸν νοῦν αὐτὸν ἔνδον, καθ’ ὅσον οἷόν τε, συνάγων τὰ κατὰ σαυτὸν ἀνασκοπεῖν ἐπιστημόνως. 22 Tsamis, 318 (ch. 80, 26–29): Ἀλλ’ ᾔδει καλῶς ἐκεῖνος καὶ τίσιν ἐνδείξασθαι τὴν ὑποικουροῦσαν τοῦ πνεύματος ἔδει σοφίαν καὶ τὸν κεκρυμμένον παρ’ ἑαυτῷ θησαυρὸν τῆς χάριτος, καὶ τούτοις αὐτοῖς οὐκ ἐξίσου πάντως, ἀλλὰ κατὰ τὸ ἑκάστου μέτρον. 23 Tsamis, 275 (ch. 60, 32–38): μαθὼν ἀκριβῶς ἔχε ὡς αὐτὸς ὁ γλυκύτατος Ἰησοῦς, ὁ κοινὸς δηλαδὴ δεσπότης, ὑπερβολῇ φιλανθρωπίας ἀρρήτως καὶ ὑπερφυῶς ἐμφανίζεταί μοι καὶ τῇ ξένῃ λαμπρότητι τοῦ θείου καὶ ὑπερφώτου φωτὸς ἐκείνου τῆς καρδίας μοι καταστραπτομένης, θυμηδίας τε καὶ χαρισμάτων ἐξαισίων οἵων ἐντὸς ἀποπληρουμένης, καὶ τὸ φαινόμενον καὶ σωματικόν, ὡς ὁρᾷς, ἀλλοιοῦται, τοῖς νοεροῖς πως συνδιατιθέμενον καὶ συμπάσχον. 24 Tsamis, 318 (ch. 80, 38).

94 | Ioannis Polemis

ing at the psycho-somatic method practiced by Gregory the Sinaite and his students. If we read the relevant texts, we shall see that Gregory placed great emphasis on the external conditions surrounding the monk while praying: “Sitting from dawn on a seat about nine inches high (ἐν σπιθαμιαίᾳ καθέδρᾳ), compel your intellect to descend from your head into your heart, and retain it here”.25 A variation of this passage is found in the treatise of Kallistos and Ignatios Xanthopoulos: “At dawn, invoking the help of the good and powerful Lord Jesus Christ, sit on a pallet (ἐπὶ σκίμποδος) in a quiet and dark cell. Collecting your mind from its external wandering into yourself, bring it into your heart through your respiration, repeating the prayer, Lord Jesus Christ have mercy on me”.26 If the passage of Philotheos’ Life of Savas is to be understood as a reaction to the practices described in the texts of Gregory the Sinaite and the two Xanthopouloi, then the whole perspective of the Life of Savas becomes clearer: Philotheos’ purpose was to offer another view of the history of Athonite monasticism, in which Gregory the Sinaite’s contribution to the revival of monastic spirituality in the early 14th c. was to be erased. It is noteworthy that Philotheos does refer to Gregory the Sinaite in one of his other Lives, that of Isidore Voucheiras of Thessalonike, the future patriarch Isidore of Constantinople. Discussing Isidore’s relationship with Gerasimos of Euripos, Philotheos adds that Gerasimos was a student of the admirable Gregory the Sinaite, to whom he was superior;27 this information is repeated once more.28 He also adds that Gregory the Sinaite had predicted the raid of the Turks in 1326.29 In another passage of the Life of Gregory Palamas, Philotheos, referring to David Disypatos, remarks that he was living near his teacher Gregory the Sinaite, who, once more, is described as an admirable ascetic.30 Philotheos refers to Gregory the Sinaite with respect, but seems unwilling to recognize the importance attributed to him by his student Kallistos. One must not rush to conclude that the picture that emerges from the Life of Savas of Vatopedi is completely accurate. Philotheos attempts to establish a connection between Savas and Gregory Palamas, presenting Savas’ experiences as totally conforming to Palamas’ teaching on the mystical experience of the uncreated energies. However, crucially to our study, Philotheos seems to allege that the teaching of

|| 25 The text comes from the treatise “On stillness”, the translation is that of G.E.H. Palmer/P. Sherrard/K. Ware, The Philokalia. The Complete Text Compiled by St Nikodemos of the Holy Mountain and St Makarios of Corinth, IV. London 1995, 264. The Greek text is to be found in the Φιλοκαλία τῶν ἱερῶν νηπτικῶν συνερανισθεῖσα παρὰ τῶν ἁγίων καὶ θεοφόρων πατέρων, Δ΄. Athens 1991, 71. 26 Φιλοκαλία Δ΄ 224. 27 Tsamis, 347 (ch. 15, 14–20). 28 Tsamis, 352 (ch. 22, 10–12). 29 Tsamis, 354 (ch. 23, 14–15). 30 Tsamis, 492 (ch. 59, 10–14).

Gregory the Sinaite, Savas of Vatopedi and Maximos Kausokalybites | 95

the hesychastic prayer was widespread on Mt. Athos and had not been introduced from abroad as Kallistos would have us believe.

3 The testimony of the other Lives of Philotheos Kokkinos The information provided by the Life of Savas is corroborated by the information Philotheos gives us in some of his other Athonite saints’ lives, where he speaks about several Athonite monks who taught the Jesus prayer independently and concurrently with Gregory the Sinaite. For example, in the Life of Gregory Palamas, Philotheos informs us that Gregory was instructed on Mt. Athos by a certain Nikodemos, who was famous for his spiritual achievements (ἀνδρὶ θαυμαστῷ κατά τε πρᾶξιν καὶ θεωρίαν).31 Νear Nikodemos, Palamas practiced the uninterrupted prayer32. Another teacher of the monastic prayer on Mt. Athos at the time of Palamas was Gregory Drimys, whose body was glorified by God after his death.33 In the Life of Germanos Maroules, who was a rough contemporary of Gregory the Sinaite, Philotheos informs us that Germanos possessed the highest degree of spiritual science and philosophy, although the saint was reluctant to reveal his inner experiences because of his extreme humility.34 He also speaks about the monk Job, a teacher of Germanos, who possessed the gift of spiritual wisdom and whose mind was raised up to God through contemplation.35 Philotheos invokes the testimony of one of Germanos’ students, who had seen the saint shining with an ineffable light, being in ekstasis during his prayer.36 It is very difficult to say who of the two biographers, Kallistos and Philotheos, was right.37 What is undeniable is that the monasticism of Mount Athos in the early 14th c. was not a uniform phenomenon: different tendencies co-existed, or even competed with each other. The hesychastic prayer as practiced by Gregory the Sinaite was somewhat different from that practiced by Savas of Vatopedi, Gregorios Drimys, or Nikodemos, the teacher of Gregory Palamas. Gregory Palamas himself, who certainly knew the works of Gregory the Sinaite, did not seem to entertain close personal relations with him.

|| 31 Tsamis, 446 (ch. 17, 10–11). 32 Tsamis, 447 (ch. 18, 4). 33 Tsamis, 450 (ch. 22, 4–16). 34 Tsamis, 153 (ch. 42, 27–38). 35 Tsamis, 121 (ch. 18, 10–20). 36 Tsamis, 155 (ch. 44, 10–36). 37 Gonis, Τὸ συγγραφικὸν ἔργον 64–65, assumes that Kallistos’s narrative concerning the importance of Gregory the Sinaite is basically true.

96 | Ioannis Polemis

4 Kallistos and Philotheos: Two different approaches of the Jesus prayer? It must be noted that the two biographers of the saints of Mt. Athos, Kallistos and Philotheos Kokkinos, were bitter personal rivals: in 1353 the ecumenical patriarch Kallistos, a supporter of the emperor John V Palaiologos, was forced to resign by John VI Kantakouzenos, who replaced him with Philotheos Kokkinos. After Kantakouzenos was dethroned, Philotheos was deposed and Kallistos returned to the patriarchal throne. Philotheos did not recognize Kallistos and continued to consider himself the canonical patriarch. It is reasonable to assume their enmity had deeper roots. We cannot say whether by composing the Life of Savas Philotheos Kokkinos had the intention to promote a new saint as a counterweight to Gregory the Sinaite; it is possible that Kallistos’ Life of Gregory the Sinaite was written after Philotheos’ Life of Savas. But there is something that clearly distinguishes the Lives written by Philotheos from Kallistos’ Life of Gregory the Sinaite: Philotheos is much more willing to describe certain supernatural experiences of his saints, which have a very distinct hue. Philotheos describes several visions of Christ himself, certain visions of the divine light, and even some visions of angels. He also has a tendency to give undue weight to certain dreams. These descriptions may arguably have a certain materialistic coloring, reminiscent of the visions of Symeon the New Theologian. Kallistos, on the other hand, is much more restrained. His descriptions of the supernatural experiences of Gregory the Sinaite are not as colorful as those of Philotheos: according to Kallistos, Gregory pointed out that the mind that had been illuminated by Christ attained a vision of the created beings in their true dimensions, which was very different from secular knowledge. Afterwards such a man, leaving behind him the creatures, is awarded an inner knowledge of things, which is more exalted and divine. It is a description that lacks the vivid colors of Philotheos’ narratives. To use the mystical terminology of the Eastern church, the vocabulary of Kallistos reminds us of Euagrius of Pontus, while the descriptions of Philotheos reflect the terminology of Symeon the New Theologian. Though not irreconcilable to each other, the approaches of the divine suggested by Kallistos and Philotheos Kokkinos seem to be somewhat distinct. However, one may offer another interpretation of this passage: Savas refused to sit on a prestigious chair out of humility. In such a case our passage has nothing to do with the Jesus prayer. In any case the Lives of Gregory the Sinaite and Savas of Vatopedi exhibit certain similarities: both saints follow almost the same itinerary: both live in the Holy Land for a long period of time, both pass through the island of Crete, both settle on Mt. Athos. I am inclined to believe that this is due to a conscious imitation of one author by the other. Therefore, Savas and Gregory the Sinaite are presented by the two hagiographers as two distinct, not to say competing, poles of Athonite spiritual-

Gregory the Sinaite, Savas of Vatopedi and Maximos Kausokalybites | 97

ity. Kallistos, the disciple of Gregory the Sinaite, had a totally different view of Athonite spirituality than Philotheos Kokkinos. The latter wished to present Gregory Palamas as the true heir of that tradition, which went far beyond the limits imposed on it by Kallistos. However, there are other varieties of monasticism on Mt. Athos, in addition to those presented by Kallistos and Philotheos. This is confirmed by the four Lives of Maximos Kausokalybites..

5 The testimony of the Lives of Maximos Kausokalybites Maximos Kausokalybites is a case by himself. An itinerant monk who embraced the monastic habit early in his life, Maximos came to Mt. Athos but did not change his peculiar way of ascesis: he wandered throughout the southern part of the peninsula, each time burning down his previous wooden cell and constructing a new, provisional one in the new place he chose as his temporary home. Maximos made a great impression on his contemporaries, and this is why four different Lives were written to commemorate him. His first biography was a rather simple text written by the monk Niphon. This was soon followed by a more elaborate biography composed by Theophanes, metropolitan of Peritheorion, and two others, based on Theophanes’ account; one by Makarios Makres, a very learned monk who was a counselor and friend of the emperor Manuel II Palaiologos, and another by Ioannikios Kochylas. It is evident to any reader of these texts that the writers were at a loss to explain the phenomenon of Maximos, being unable to taxonomize him within the cadre of Athonite hesychastic tradition. Maximos lacked any prehistory: Niphon makes no reference to any spiritual guide for him, while the other three refer rather vaguely to the existence of a spiritual guide in Lavra. His biographers were forced to admit, though reluctantly, that his strange behavior caused a certain apprehension among the monks of Mt. Athos, who doubted both his sanity and his Orthodoxy. Theophanes was anxious to affirm to his readers that Maximos was familiar with the great contemporary ascetics of Athos, compiling a list that Ioannikios repeats. Some of these names are unknown to us from any other sources, while some others, like Gerasimos and Markos Kyrtos, were well-known disciples of Gregory the Sinaite.38 It is a conscious attempt to connect Maximos with the tradition of Athonite hesychasm as presented by Kallistos in his biography of Gregory the Sinaite. Anxious to enhance Maximos’ credentials, Theophanes had to insert into his biography an ac-

|| 38 Monk Patapios of Kausokalyvia, Ὅσιος Μάξιμος ὁ Καυσοκαλύβης. Ἁγιολογία–Ὑμνογραφία– Τέχνη. Συμβολὴ στὴ μελέτη τοῦ ἁγιορειτικοῦ μοναχισμοῦ κατὰ τὸν 14ο αἰώνα, Θεσσαλονίκη 2010, 90– 107, identifies these ascetics with certain well–known Athonite personalities of the middle 14th c.

98 | Ioannis Polemis

count of the meeting between Maximos and Gregory, who supposedly investigated Maximos’ views on the subject and admitted that Maximos was superior to him.39 The account of this meeting is documented in the texts of Theophanes and Ioannikios, but absent from Niphon. Makarios Makres gives a rather succinct account of the meeting on the basis of the information provided by Theophanes, obviously not being interested in presenting Maximos as a true heir to the previous hesychastic tradition. In his discussion with Gregory the Sinaite, Maximos informs the venerable teacher of prayer about his own spiritual achievements: at the time of rapture the human mind becomes oblivious to prayer, being absorbed by the immaterial divine light; he compares his visions with the visions of the Old Testament prophets, the apostles on Pentecost, and the vision of St. Stephen during his martyrdom. The Holy Spirit teaches the human mind things that surpass the creatures, things that are around God and even God himself. Theophanes does not specify the meaning of the phrase ἀλλ’ ἐκεῖνα διδάσκῃ αὐτὸν τὰ ὑπὲρ ὄντα καὶ ὑπερκόσμια, οἷον τὰ περὶ τῆς θεότητος ὄντα, καὶ τὸ ὄν, αὐτὸν τὸν Θεόν, ἃ ὀφθαλμὸς σωματικὸς οὐ τεθέαται, οὐδὲ καρδία γεώφρονος ἀνεβίβασεν πώποτε.40 One might be tempted to think that Maximos believes the Spirit teaches men “things concerning God”. However, the corresponding passage of Ioannikios’ biography of Maximos may help clarify the meaning of this somewhat obscure text of Theophanes. This is how Ioannikios rewrites the passage of Theophanes: μυεῖται τότε ὁ νοῦς τὰ ὑπὲρ πάντα νοῦν καὶ διάνοιαν, οἷον τὰ τῆς ὕλης ἐξώτερα καὶ τοῦ εἴδους, τουτέστι τὰ ὑπερκόσμια καὶ ὑπὲρ τὰ ὄντα ἀύλως καὶ ἀμόρφως ὄντα μετὰ Θεὸν καὶ περὶ τὸν Θεὸν καὶ αὐτὸν ἔστιν ὅτε τὸν ἀνείδεον πάντῃ καὶ ὑπερούσιον ὄντα Θεὸν, ἃ ὀφθαλμὸς σωματικὸς οὐ τεθέαται καὶ καρδία οὐκ ἀνεβίβασεν ἄλλοτέ ποτε.41 Τhe meaning of both passages now becomes clearer: both authors refer to the entities near God, i.e. the uncreated energies of God, which are under His essence. Theophanes’ phrase τὰ περὶ τῆς θεότητος ὄντα is equivalent to τὰ …περὶ τὸν Θεὸν, both of which refer to the uncreated energies of God. Somewhat surprisingly to the reader, both authors insist the human mind is able to see God Himself. What is the meaning of this?

|| 39 See A. Rigo, “Massimo il Kausokalyba e la rinascita eremitica sul monte Athos nel XIV secolo”, K. Chrysochoidis–A. Louf–Makarios di Simonos Petras–J. Noret e aa. vv., Atanasio e il monachesimo del Monte Athos, Comunità di Bose, Magnano (BI) 2005, 207–215 and I. Polemis, “Gregorio Palamas e la spiritualità athonita dell’epoca: Esperienze soprannaturali e loro contesto”, I. Alfeyev, aa. vv., Il Christo transfigurato nella tradizione spirituale ortodossa, Comunità del Bose, Magnano (BI) 2008, 319–323. 40 E. Kourilas–F. Halkin, “Deux Vies de S. Maxime le Kausokalybe ermite au Mont Athos (XVIe s.), AnBoll 54 (1936), 86, 25–28 41 Monk Patapios of Kausokalyvia, “Ἱερομονάχου Ἰωαννικίου τοῦ Κόχιλα, Βίος ὁσίου Μαξίμου τοῦ Καυσοκαλύβη (14ος αἰ.), ἔκδοση τοῦ κειμένου ἀπὸ τὸ ἀρχαιότερο χειρόγραφο”, Gregorios o Palamas 819 (November–December 2007), 543, 49–55.

Gregory the Sinaite, Savas of Vatopedi and Maximos Kausokalybites | 99

It becomes clearer from another passage of Theophanes copied and slightly reworked by Ioannikios. This is the passage in question: σχολάζει τότε ἡ προσευχή, διότι καταποθεῖται ὁ νοῦς ὑπὸ τῆς παρουσίας τοῦ ἁγίου Πνεύματος καὶ οὐ δύναται τὰς δυνάμεις αὐτοῦ ἐφαπλοῖν, ἀλλ’ ὅλως ὑποτάσσεται ὅπου ἂν τὸ Πνεῦμα βουληθῇ ἆραι αὐτόν, ἢ εἰς ἀέρα ἄυλον ἀμηχάνου θείου φωτὸς ἢ εἰς ἄλλην ἔκθαμβον θεωρίαν οὕτως ἀσαφὴν ἢ εἰς θείαν ὁμιλίαν τὴν ὑπερβάλλουσαν, καὶ καθὼς βούλεται, οὕτω καὶ χορηγεῖ κατ’ ἀξίαν ὁ παράκλητος ἐπὶ τοῖς δούλοις αὐτοῦ τὴν παράκλησιν.42 The passage is transcribed by Ioannikios Kochylas thus: σχολάζει τότε ἡ προσευχή, διότι ἡ προσευχὴ ἀργεῖ τῇ ἐπιδημίᾳ τοῦ Πνεύματος τοῦ ἁγίου κυριευόμενος, καὶ ἀδυνατῶν ἐφαπλεῖν τὰς ἰδίας δυνάμεις, μόνον ὑπείκει διόλου ἀκολουθῶν ὅποι ἂν αὐτὸν ἐξαγάγοι τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, ἢ εἰς ἄυλον ἀέρα θείου φωτὸς καὶ ἀρρήτου ἢ εἰς ἑτέραν θεωρίαν ἐκστατικὴν καὶ ἀνερμήνευτον, παρ’ ἧς ὁ νοῦς ἐκθαμβούμενος οὐδὲν σαφὲς σημειώσασθαι δύναται, ἢ τό γε μεῖζον εἰς αὐτὴν πολλάκις τὴν ἀπρόσιτον θείαν οὐσίαν εἰς ὁμιλίαν ἀνάγει τὸν νοῦν ὁ παράκλητος καὶ κατ’ ἀξίαν ἑκάστῳ αὐτεξουσίως ἡ χάρις τοῦ παναγίου Πνεύματος ὡς θέλει καὶ βούλεται ἐπιχορηγεῖ τὴν παράκλησιν.43 This makes things much clearer. Ioannikios adds a totally new and unexpected dimension to Theophanes’ text: that the mind of man might come into contact even with the essence of God. This dimension permits us to discern a certain discrepancy between the views of Ioannikios and mainstream Palamism, which insisted on the validity of the distinction between God’s essence, which was totally inaccessible to the human mind, and God’s uncreated energies. Any admission of the possibility for man to come into contact with the essence of God raised suspicions of Messalianism. But what is the historical importance, if any, of such a telling and significant addition by Ioannikios Kochylas to what Theophanes of Peritheorion affirmed about the supernatural achievements of St. Maximos? In all probability Ioannikios, who was aware that Maximos deviated in certain ways from the Orthodox line, or even exhibited certain Messalian leanings, wanted to incorporate these deviations into the Orthodox doctrine on prayer. He does this as discreetly as possible: taking advantage of Theophanes’ assertion that Maximos, after his vision of God’s energies, came to a certain knowledge of God Himself, which was quite innocent and blameless, Ioannikios thought it proper to interpret it in a strange and unorthodox sense in order to make the experience of St. Maximos a part of the Orthodox teaching on prayer. We are not in a position to say whether Maximos had truly claimed to be able to see God’s essence; he was quite illiterate and probably unable to formulate his thoughts on such delicate theological matters in such a way. Ioannikios had a vague understanding of Maximos’ peculiarities and attempted to interpret them, but was hardly unaware of the theological implications of his view that Maximos came into contact with God’s

|| 42 Kourilas–Halkin (as n. 40 above), 86, 5–12. 43 Patapios (as n. 41 above), 542, 18–30.

100 | Ioannis Polemis

essence. Therefore, we have two attempts to integrate Maximos into the history of hesychastic prayer on Mt. Athos. The one by Theophanes of Peritheorion, which is reminiscent of Kallistos’ attempt to stress the importance of hesychastic prayer as taught and practiced by Gregory the Sinaite, and a new attempt by Ioannikios Kochylas, who tries to reinterpret Theophanes’ version, which seemed to him not to take fully into account the particularities of Maximos’ ascetic experience. But such an attempt crossed the boundaries of what was acceptable. We may conclude that there were different ways of interpreting the Athonite hesychastic tradition in the late 14th and early 15th c. Each interpretation involved a historical understanding of hesychasm’s origins, which was not always the same. Each author who dealt with the origins of hesychasm had a different story to tell. Personal ambitions, loyalties, even different approaches to theology colored these stories. One must be alert to these implications, and avoid the trap of harmonizing them.

Eleni Kaltsogianni

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve Among the scholars of the Palaiologan Era whose literary output contains some hitherto unedited and thus, insufficiently studied pieces we can count Matthew of Ephesus.1 Born in Philadelpheia in 1271/72 Matthew shared his life between his native city and Constantinople, and pursued an ecclesiastical career, which was crowned with his appointment as metropolitan of Ephesus in 1329. He was well acquainted with the metropolitan Theoleptos of Philadelpheia and other men of letters and influence of his time, among them Nikephoros Choumnos and Theodore Metochites, and thus, he put his stamp both in the ecclesiastical and scholarly affairs of the first half of the 14th century. His involvement in the Hesychast controversy against Palamas led to his deposition in 1351. He died sometime between 1355-1360. Matthew’s literary production has been preserved for its most part in the autograph codex Vindobonensis Theologicus gr. 1742 and has attracted scholarly attention from the 1970s onwards, especially his letter collection and his ceremonial speeches.3 As a prelate Matthew also composed theological treatises, which remain mostly unpublished; one of them is the Dialogue under consideration. The text of the Dialogue is the first to be found in the Vindobonensis and covers ff. 1-15 of the codex. Kourousis has argued that the pieces in this first part of the manuscript (ff. 1–57) have been arranged according to the chronological order of their composition.4 Based on the date of Matthew’s first letter that follows, the scholar set the terminus ante quem for the composition of the Dialogue to August 1321; as for the terminus post quem, he proposed the year 1317, when Matthew visited (for the third time) the Byzantine capital.5

|| I would like to thank Prof. I. Polemis (University of Athens) and Dr. Eirini Afentoulidou – Leitgeb (Austrian Academy of Sciences) for their help with the consultation of the manuscript and their critical remarks on my article. 1 On Matthew of Ephesus, see the extensive bio–ergographical study of S. Kourousis, Μανουὴλ Γαβαλᾶς εἶτα Ματθαῖος μητροπολίτης Ἐφέσου (1271/72–1355/60). Α. Τὰ βιογραφικά. Athens 1972. See also PLP 3309 (with references to the older literature). 2 For the manuscript, see H. Hunger/O. Kresten, Katalog der griechischen Handschriften der österreichischen Nationalbibliothek. Teil 3/2. Codices theologici 101–200. Wien 1984, 304–310. 3 For an overview of the existing publications, see E. Kaltsogianni, A Fourteenth–Century Oration on the Dormition of the Virgin. Byz 86 (2016) 171–187, esp. 171–172. 4 See Kourousis, Μανουὴλ Γαβαλᾶς 191–192. 5 See Kourousis, Μανουὴλ Γαβαλᾶς 165. For a possible reconsideration of the text’s dating, see below, p. 124. https://doi.org/10.1515/9783111010335-009

102 | Eleni Kaltsogianni

In the title and at the beginning of the text (f. 1r) we read that this is addressed to a man of letters (cf. πρὸς φι[λό]λογ[όν] τ[ινα] and φίλε φιλόλογε respectively), who has not been identified so far among Matthew’s contemporaries. The author describes also the setting, where the discussion took place: it was the day before, after the Vespers, when someone neared him and asked for his view on a theological issue, namely on whether the man was created by God in a mortal or immortal state. Matthew responds that according to the most prominent Orthodox theologians, Adam and Eve were neither immortal nor mortal by nature, but they could be either the one or the other, if they opted for good or evil respectively (f. 1r-v/par. 1). Then a third person that is also unnamed joins the discussion and questions this view; he claims that the man was created immortal, just like the angels (f. 1v/par. 2). This person is Matthew’s opponent for the rest of the discussion, which is reported in direct speech with some minor interventions on the part of the author/narrator. In terms of literary genre, we have to do with a reported dialogue,6 where the author/narrator is also one of the interlocutors. Matthew is probably reporting true facts, giving us a taste of the intellectual atmosphere in Constantinople of the first half of the 14th century. The words in the Dialogue are not evenly distributed between the two interlocutors: the author/narrator holds the lion’s share and exposes his arguments analytically; on the other hand, the opponent only briefly responds to Matthew’s questions, while his answers/reactions are often given in indirect speech as well.7 A summary of the Dialogue’s content will be useful, before proceeding with the dis-

|| 6 On the various types of dialogic literature in Byzantium, see A. M. Ieraci Bio, Il dialogo nella letteratura tardoantica e bizantina, in: A. Garzya (ed.), Spirito e forme nella letteratura bizantina. Séance plenière d’ouverture: Ésprit et formes de la littérature byzantine, Congrès international d’études byzantines, Paris, 19–25 Août 2001, [Quaderni dell’Accademia Pontaniana 47]. Napoli 2006, 21–45, esp. 28–29. 7 Cf., e.g., f. 1v/par. 2: ὅ γε μὴν καίτοι μηδὲν ἐπιστή[μης] ἔτι περὶ συλλογισμῶν· μὴ δὲ τί δύναιτ᾽ ἂν ἀπόφασις ἢ κατάφασις κατὰ σχολὴν διδαχθεὶς (ἴσως μέντοι προθέμενος μαθεῖν ταῦτα μαθήσεται εἰ μή τι κωλύσειε· κωλύσει δὲ πάντως πονηρὰν οὕτω φύσιν εἰς μεῖζον τι προχωρῆσαι), στωμύλλειν ἤρξατο πᾶν ὁτιοῦν ἐπῄει τῇ τῆς γλώττης φορᾷ; f. 2v/par. 3: «ἐντολῆς παράβασις καὶ γεῦσις ἀπειρημένης» ἔφη «τροφῆς»; f. 3r/par. 3: «καὶ μάλα ὑπερφυῶς» ἔφη; f. 3r/par. 3: «ἔμοιγ᾽» ἔφη «δοκεῖ»; f. 3v/par. 4: οὕτως εἰς ἀπορίαν ὁ πάντ᾽ εὔπορος καταστὰς, ἄλλην τινὰ τῆς προκειμένης ἀθανασίας, αὐτίκα πλάττεται· κἀκείνην ἔφη μέλλειν διαλαχεῖν τὸν ἄνθρωπον ἡδονὴν φυλαξάμενον φαύλην. ἐμοῦ δ᾽ ἥτις αὕτη ἐπερομένου, «ἡ πρὸς τὸ θεῖον» ἔφη «προκοπὴ καὶ ἀνάβασις καὶ θέωσις ὡσανεὶ ἄλλη»; f. 4r/par. 4: «καὶ καλῶς γε ᾤου» ἔφη ἐκεῖνος, εἰ μὴ σκῆψις ἦν ἄλλως ἠπορηκότος ὥσπερ οἱ πολλοὶ λέγειν εἰώθασιν ἐξ ἀδυναμίας ἄλλοτ᾽ ἄλλα σκηπτόμενοι καὶ μεταβαίνοντες ἐφ᾽ ἑτέρας τῶν ὁμωνυμούντων ἐννοίας ὅτι μὴ οὐχ᾽ ἱκανῶς ἔχουσι κατὰ τὰς προκειμένας ἀρχὰς διαλέγεσθαι; f. 4r/par. 4: «οἶδα γε» ἔφη; f. 4r/par. 4: ἀλλὰ τί χασμᾷ· καὶ ἰλιγγιῶντι ἔοικας; f. 4r/par. 4: «καὶ δῆτ᾽ ἀκούω» ἦ δ᾽ ὃς; f. 4v/par. 4: «οὐ δοκεῖ» ἔφη; f. 5v/par. 4: «ἔοικε»; f. 5v/par. 4: «καὶ τοῦτ᾽ εἰκὸς» ἔφη «οὕτω γίγνεσθαι»; f. 10v/par. 8: πρὸς ταῦτ᾽ ἐξαπορῶν ὁ γενναῖος, καὶ οὐκ ἔχων ὅπως ἑαυτῷ χρήσηται, αὖθις ἐπὶ τὴν ἰσχυρὰν αὐτοῦ καταφεύγει τῆς ἀποφάσεως καὶ καταφάσεως ἄγκυραν· καὶ ἢ θνητὸν ὅλως ἐξανάγκης γεγενῆσθαι τὸν Ἀδὰμ ἰσχυρίζεται, ἢ γοῦν ἀθάνατον.

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 103

cussion of its models and sources, as well as its place in the framework of contemporary theological disputes. The first subject to be discussed in the Dialogue is the reason why Adam and Eve, although they were immortal by nature, according to the opponent, lost their original immortality. The opponent argues that this was the result of original sin, and death was the punishment of the human being for this sin (ff. 2v–3r/par. 3). Matthew agrees and pushes this thought a step further: if death was the punishment for man’s sin, which would have been the reward, in case he observed God’s commandment? Reasonably thinking, continues Matthew, immortality should have been this reward; thus, if the man was already immortal by his nature, he should count in this case with another kind of immortality, something which sounds absurd (f. 3r-v/par. 3). At this point the young interlocutor is baffled8 and argues that he was referring to another kind of immortality, which would lead to the deification (θέωσις) of man (ff. 3v-4r/par. 4). Matthew decides to re-define the principles of the discussion and invokes the Aristotelian categories of κατ᾽ οὐσίαν and κατὰ συμβεβηκός: some features, such as the rational and the irrational, the mortal and the immortal, are substantial to the subjects (κατ᾽ οὐσίαν) and their absence can change the subject’s substance/nature; on the other hand, features such as knowledge or ignorance, virtue or madness exist in a subject by accident (κατὰ συμβεβηκὸς) and their absence can change the status of the subject, but not its substance/nature. If the change in the substance of the human being due to original sin was the transition from an immortal to a mortal state, then a similar change should happen in case man observed God’s commandment: he should receive as a reward the immortality κατ᾽ οὐσίαν, which would ensure his eternal existence, but not the kind of immortality proposed by the opponent (ff. 4r–5r/par. 4). Moreover, the opposite categories refer, as a rule, to things of the same nature; thus, as far as mortality concerns the human body, immortality should also refer to the material nature of man and not to his mental virtues (ff. 5v–6r/par. 4). This does not mean, Matthew argues further, that Adam and Eve denied their original immortal nature and opted for a mortal one. God did not endow the man with the gift of immortality, but gave the human being a bipartite nature, whose one part, the soul, was only κατὰ χάριν immortal, while the other part, the body, which is governed by the soul, could opt for good or evil, and earn immortality or mortality respectively. In this vein, God honoured the man, making him His “collaborator” in the issue of immortality9 and not an inanimate statue without its own will (ff. 6r–6r/par. 4).

|| 8 Cf. f. 3v/par. 4: οὕτως εἰς ἀπορίαν ὁ πάντ᾽ εὔπορος καταστάς. 9 Cf. f. 7r/par. 4: δῶρον δὲ καὶ τοῦτ᾽ ἄντικρυς ἄλλο Θεοῦ καὶ οὐ φαῦλον, τό γε συνεργάτην παραλαβεῖν βούλεσθαι τῆς ἀθανασίας τὸν ἄνθρωπον.

104 | Eleni Kaltsogianni

It is Matthew that is puzzled at this point of the discussion, as he admits reporting his inner thoughts.10 He is wondering whether God could have acted like the Byzantine emperor, who honours those that are benevolent towards him, but also favours other people hoping for their gratitude;11 if so, continues Matthew, God could have honoured the man initially with the gift of immortality, which He later took back because of man’s transgression of His commandment. Facing the danger of being defeated by his opponent, Matthew seeks to find new arguments in support of his position (ff. 7v–8r/par. 5); before proceeding with the narration of the Dialogue, he exposes these arguments to his addressee: two among God’s creatures transgressed God’s commandment, the angel (devil) and the man. The first was sentenced to live in the dark, but did not lose its immortal nature; thus, in case the man was also immortal by his nature, as the opponent maintains, it would have been unfair to pay for his sin with his immortality, as far as Satan was not punished in a similar way (ff. 8r–9r/par. 6). “Armed” with new arguments Matthew returns to the discussion and asks once again his opponent about the reward the man should receive, in case he observed God’s commandment. Preempting the answer of his interlocutor, he speaks of a new world, bigger and more perfect than the one we know, a new Paradise, and an honour greater than man’s creation after God’s image. All this, comments Matthew, would bring God down to the level of an inexperienced craftsman, who left his work semi-finished. Moreover, if the man should receive an honour greater than immortality, as the opponent implies, then he should be “added” as a fourth person to the Holy Trinity, something at which only the devil aspired (ff. 9r–10r/par. 7). The young interlocutor is baffled again and seeks once more to elicit a positive or a negative answer to his original question, i.e. whether the man was originally created in a mortal or immortal state. At this point Matthew resorts again to Aristotelian philosophy and evokes the categories of potentia/in potentia vs actus/in actu: under this new light mortality and immortality are considered to be powers that can potentially cause death or life respectively; as powers they can co-exist in a subject, but they cannot operate immediately or simultaneously, just like the other human powers (the man, for example, disposes intellectual powers by his nature, but only gradually he acquires knowledge in philosophy, geometry or astronomy); only in Adam and Eve powers co-existed with their respective operations, while the original

|| 10 Cf. f. 7r-v/par. 5: ἀλλ᾽ ἐγὼ ὦ φιλόλογε ὑπὸ λογισμῶν ἑτέρων ἀντικρουσθεὶς ὡς ὧδε τοῦ λόγου ποι ἐγενόμην, «μήποτε» σιγῇ κατ᾽ ἐμαυτὸν ἔφην «ἀθάνατον Θεὸς τὸν ἄνθρωπον ἀπειργάσατο, εἶτα νόμῳ θείῳ τὸ πρᾶγμα ἐπίστευσεν, ὡς εἰ μὲν τοῦτον φυλάττοι καὶ τὸ δῶρον [ἀνα]φαίρε[τον ἔχειν]· παραλύσας δέ γε, καὶ αὐτὸς ἐν [τῷ μέ]ρει τοῦ τε ζῆν καὶ ἀθάνατος εἶναι παραλυθήσεται καὶ δι[αφ]θαρήσεται;». 11 Cf. f. 7v/par. 5. According to Byzantine imperial ideology, the emperor acts as an imitator of God, of Whom he derives his power; see H. Hunger, Prooimion. Elemente der byzantinischen Kaiseridee in den Arengen der Urkunden, [Wiener Byzantinistische Studien 1]. Wien 1964, esp. 58–63.

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 105

sin had as a result that powers and operations were separated from each other (ff. 10v–13r/par. 8–9). The opponent raises then a new objection and argues that mortality and immortality belong to those features that are opposite the one to the other and thus, they cannot co-exist in a subject. Matthew sustains the objection temporarily, in order to prove that God does not obey to the same rules as the man: what may seem impossible for the man is possible for Him, who can even change the original nature of His creatures by adding new features to them (ff. 13r-v/par. 9). In this vein, Matthew asks again his opponent whether it would be more reasonable to assume that the man was mortal by his nature or that he was immortal. The opponent insists on his original thesis, while Matthew suggests that the man was created either in a mortal state or in an intermediate state, between mortality and immortality. In support of this view he evokes a theological and a philosophical argument: the theological argument is based on the eighth Psalm, according to which the man is put in a slightly lower level than the angels (ff. 13v–14r/par. 9); the philosophical argument, on the other hand, derives again from Aristotelian philosophy and underlines the value of adherence to the mean: if according to Aristotle we should avoid excess and deficiency, then it is more reasonable to assume that the man was also created in an intermediate state, between mortality and immortality (f. 14r/par. 9). In the final part of the Dialogue the two interlocutors resort to the authority of the Church Fathers: the opponent calls upon John Chrysostom, without referring to a certain work of his, and argues that according to John the man was immortal in his original state, but lost his immortality after the sin. Matthew, on the other hand, evokes Gregory of Nazianzus and his 44th Oration, according to which if the man had remained as he was in Paradise and observed God’s commandment, he would have become what he was not by nature, i.e. immortal (ff. 14r–15r/par. 10). The young man is still not convinced and recycles his previous arguments, so Matthew decides to close the discussion and declares that he respects the authority of John Chrysostom (if these views really belong to him and are not spurious), but he sides rather with Gregory the Theologian, whose authority was also acknowledged by John of Damascus; thus, he concludes that Adam and Eve were neither mortal nor immortal before their fall (f. 15r/par. 11). As it is clear from the summary given above, the Dialogue deals with a theological issue, yet the arguments used are rather philosophical, so that the text often gives the impression of a philosophical discussion. Ancient Greek philosophy is, of course, already present in the works of the Church Fathers within the framework of what we call ‘Christian Humanism’, but it has also been observed that the intellectuals of the Early Palaiologan Era often mix Christian views with arguments taken

106 | Eleni Kaltsogianni

from Ancient Greek philosophy.12 Nevertheless, it would be useful to trace some highlights in the history of Orthodox theological thought on the subject, which goes back to the Christian apologists of the 2nd-3rd centuries.13 The Fathers of this early period deal with the issue of “immortality” of the man mostly in the framework of the defense of their religion against Judaism and/or the Greco-Roman culture. Tatian the Assyrian in his Address to the Greeks argues against the teaching of Ancient Greek philosophy on the immortality of soul, and stresses emphatically that the soul is not immortal by itself, but rather mortal.14 In Justin Martyr’s Dialogue with Trypho we read that only God is uncreated and incorruptible, while what came after Him is created, mutable, and corruptible.15 Thus, only God can be considered immortal by His very nature; all other beings, as far as they are created, can only be immortal with God’s grace, and this applies also to the angels and the human soul. In this vein, immortality depends equally on God’s will and the man’s struggle for his moral development and spiritual perfection. Closer to the subject of our Dialogue, Theophilus of Antioch states in his treatise against Autolycus that God gave the man neither in an immortal nor in a mortal state, but Ad-

|| 12 I have been able to show this elsewhere about Matthew’s contemporary, Theodore Metochites; see E. Kaltsogianni, Theodore Metochites and his Logos on the archangel Michael. An essay on the text’s sources and its intellectual background. Parekbolai 5 (2015) 17–52. 13 For a comprehensive overview of the theological tradition on the issue of original sin, both in the Eastern and Western Church, see A. Gaudel/M. Jugie, Péché original. DTC 12/1 (1938), 275–624 (on the tradition of the Eastern Church, see esp. 317–363, 413–432, 606–624). 14 See Tatian, Oratio ad Graecos 13.1–4 (ed. M. Marcovich, Tatiani Oratio ad Graecos: Theophili Antiocheni Ad Autolycum [CPG 1104]. Berlin/New York 1995, 30.1–17): οὐκ ἔστιν ἀθάνατος, ἄνδρες Ἕλληνες, ἡ ψυχὴ καθ᾽ ἑαυτήν, θνητὴ δέ· ἀλλὰ δύναται ἡ αὐτὴ καὶ μὴ ἀποθνήσκειν. Θνήσκει μὲν γὰρ καὶ λύεται μετὰ τοῦ σώματος μὴ γινώσκουσα τὴν ἀλήθειαν, ἀνίσταται δὲ εἰς ὕστερον ἐπὶ συντελείᾳ τοῦ κόσμου σὺν τῷ σώματι θάνατον διὰ τιμωρίας σὺν ἀθανασίᾳ λαμβάνουσα ... Διὰ τοῦτο μόνη μὲν διαιτωμένη πρὸς τὴν ὕλην νεύει κάτω συναποθνήσκουσα τῇ σαρκί, συζυγίαν δὲ κεκτημένη τὴν τοῦ θείου πνεύματος οὐκ ἔστιν ἀβοήθητος, ἀνέρχεται δὲ πρὸς ἅπερ αὐτὴν ὁδηγεῖ χωρία τὸ πνεῦμα· τοῦ μὲν γάρ ἐστιν ἄνω τὸ οἰκητήριον, τῆς δὲ κάτωθεν ἐστὶν ἡ γένεσις. Γέγονε μὲν οὖν συνδίαιτον ἀρχῆθεν τῇ ψυχῇ τὸ πνεῦμα· τὸ δὲ πνεῦμα ταύτην ἕπεσθαι μὴ βουλομένην αὐτῷ καταλέλοιπεν. Cf. I. Romanidis, Τὸ προπατορικὸν ἁμάρτημα ἤτοι Συμβολαὶ εἰς τὴν ἔρευναν τῶν προϋποθέσεων τῆς διδασκαλίας περὶ προπατορικοῦ ἁμαρτήματος ἐν τῇ μέχρι τοῦ Ἁγ. Εἰρηναίου ἀρχαίᾳ Ἐκκλησίᾳ ἐν ἀντιβολῇ πρὸς τὴν καθόλου κατεύθυνσιν τῆς Ὀρθοδόξου καὶ τῆς Δυτικῆς μέχρι Θωμᾶ τοῦ Ἀκινάτου θεολογίας. Thessaloniki 21970, 116, and M. Elze, Tatian und seine Theologie. Göttingen 1960, 88 and 95. 15 See Justin Martyr, Dialogus cum Tryphone 5.4–5 (ed. E. Goodspeed, Iustini Martyris Dialogus cum Tryphone [CPG 1076]. Berlin 1997, 97.31–98.4): ὅσα γάρ ἐστι μετὰ τὸν θεὸν ἤ ἔσται ποτέ, ταῦτα φύσιν φθαρτὴν ἔχειν, καὶ οἷά τε ἐξαφανισθῆναι καὶ μὴ εἶναι ἔτι· μόνος γὰρ ἀγέννητος καὶ ἄφθαρτος ὁ θεὸς καὶ διὰ τοῦτο θεός ἐστι, τὰ δὲ λοιπὰ πάντα μετὰ τοῦτον γεννητὰ καὶ φθαρτά. τούτου χάριν καὶ ἀποθνήσκουσιν αἱ ψυχαὶ καὶ κολάζονται· ἐπεὶ εἰ ἀγέννητοι ἦσαν, οὔτ᾽ ἂν ἐξημάρτανον οὔτε ἀφροσύνης ἀνάπλεω ἦσαν. Cf. Romanidis, Τὸ προπατορικὸν ἁμάρτημα 116. On Justin Martyr, see the monograph of L. W. Barnard, Justin Martyr. His Life and Thought. Cambridge 1966.

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 107

am and Eve could be either the one or the other depending on their own options;16 what Theophilus wishes to emphasize here is on the one hand that God did not intend death, and on the other hand that the achievement of immortality goes hand in hand with human freedom and responsibility. According to the first Christian theologians, Adam and Eve were only relatively perfect; they were created by God in an infant state, in order to gradually develop, and achieve perfection and immortality with the help of the Holy Spirit that dwelt in them. Although they were created in the image of God and according to His likeness, they had to perfect themselves in communion with the Holy Spirit, so as to actually become God’s image and likeness.17 Tatian, who seems to be the first to use

|| 16 See Theophilus of Antioch, Ad Autolycum 2.27.1–4 (ed. M. Marcovich, Tatiani Oratio ad Graecos: Theophili Antiocheni Ad Autolycum [CPG 1107]. Berlin/New York 1995, 77.1–12): ἀλλὰ φήσει οὖν τις ἡμῖν· «Θνητὸς φύσει ἐγένετο ὁ ἄνθρωπος;» Οὐδαμῶς. «Τί οὖν ἀθάνατος;» Οὐδὲ τοῦτό φαμεν. Ἀλλὰ ἐρεῖ τις· «Οὐδὲν οὖν ἐγένετο;» Οὐδὲ τοῦτο έγομεν. Οὔτε οὖν φύσει θνητὸς ἐγένετο, οὔτε ἀθάνατος. Εἰ γὰρ ἀθάνατον αὐτὸν ἀπ᾽ ἀρχῆς πεποιήκει, θεὸν αὐτὸν πεποιήκει· πάλιν εἰ θνητὸν αὐτὸν πεποιήκει, ἐδόκει ἂν ὁ θεὸς αἴτιος εἶναι τοῦ θανάτου αὐτοῦ. Οὔτε οὖν ἀθάνατον αὐτὸν ἐποίησεν, οὔτε μὴν θνητόν, ἀλλά, καθὼς ἐπάνω προειρήκαμεν, δεκτικὸν ἀμφοτέρων, ἵνα, ῥέψῃ ἐπὶ τὰ τῆς ἀθανασίας, τηρήσας τὴν ἐντολὴν τοῦ θεοῦ, μισθὸν κομίσηται παρ᾽ αὐτοῦ τὴν ἀθανασίαν καὶ γένηται θεός, εἰ δ᾽ αὖ τραπῇ ἐπὶ τὰ τοῦ θανάτου πράγματα παρακούσας τοῦ θεοῦ, αὐτὸς ἑαυτῷ αἴτιος ᾖ τοῦ θανάτου. Ἐλεύθερον γὰρ καὶ αὐτεξούσιον ἐποίησεν ὁ θεὸς τὸν ἄνθρωπον. Cf. Romanidis, Τὸ προπατορικὸν ἁμάρτημα 26, and P. Chrestou, Ἡ περὶ ἀνθρώπου διδασκαλία τοῦ Θεοφίλου Ἀντιοχείας. Thessaloniki 1957, 12–17. 17 See Romanidis, Τὸ προπατορικὸν ἁμάρτημα 143–145. According to Orthodox tradition, man’s fall occurred during his moral and spiritual progress from the ‘in the image’ to the ‘in the likeness’ condition; cf. G. Martzelos, Original Sin According to the Orthodox Tradition, in: Κήρυγμα καὶ εὐχαριστία. Τόμος πρὸς τιμὴν τοῦ παναγιωτάτου μητροπολίτου Θεσσαλονίκης Ἀνθίμου. Athens 2009, 168. In a Homily which runs under the name of Basil the Great, but is also attributed to Gregory of Nyssa, the categories of in potentia and in actu are used characteristically, in order to differentiate between the two situations; see Homilia I De creatione hominis 30a.4–31a.15 (ed. H. Hörner, Gregorii Nysseni opera [CPG 3215]. Leiden 1972): ἐπεὶ δὲ καὶ εἰς τὸ κτίζεσθαι ἤδη κατέστημεν καὶ τὸ εἶναι ἀπὸ τοῦ μὴ ὄντος προσελαμβάνομεν, ὃ μὲν παρὰ τοῦ κτίζοντος ἐδίδοτο τῇ φύσει ἡμῶν οἱονεὶ συνουσιωμένον καὶ ἀπεντεῦθεν ἀπηρτισμένον, τοῦτο εὐθὺς εἴχομεν καὶ ἐξ αὐτοῦ ἐκαλούμεθα κατ’ εἰκόνα δηλαδὴ θεοῦ, ὃ δὲ οὐκ εὐθὺς συναπετελέσθη ἡμῖν οὐδὲ συμπαρωμάρτησε φυσικῶς ἐκ τῆς πλάσεως ἀλλ’ ἐκ τῆς ἐπιγενησομένης προαιρέσεως εἴτουν ἐνεργείας ἡμετέρας ἔμελλεν ἐσύστερον προσαρμόσαι ἡμῖν, τὸ τῆς ὁμοιώσεώς φημι τοῦ θεοῦ, τοῦτο οὔπω οὔτε ἦμεν οὔτε λέγεσθαι ἠδυνάμεθα. ἀφῆκε γὰρ τοῦτο ἀτελὲς ὁ κτίσας ἐπίτηδες, ἵνα παρ’ ἡμῶν ἡ ἐργασία τοῦ καλοῦ ἀποτελεσθῇ καὶ ἡμέτρον δόξῃ τὸ ἀγαθόν, ὥστε καὶ μισθὸν ἡμᾶς ἐντεῦθεν ὀφειλόμενον σχεῖν· ἵνα μὴ ὥσπερ εἰκόνες ἄψυχοι διαμένωμεν παρὰ ζωγράφου μὲν ἀποτελεσθεῖσαι εἰκῆ δὲ κείμεναι καὶ μηδὲν οἴκοθεν πρὸς τὸ κάλλος ἑαυταῖς συμβαλλόμεναι, ἃς ὁ θεώμενος καὶ πρὸς ἀκρίβειαν γεγραμμένας κατανοῶν τὸν μὲν ζωγράφον εὐλόγως καὶ θαυμάζει καὶ ἐπαινεῖ, αὐτὰ δὲ δι’ ἑαυτὰ τὰ χρώματα ἢ τοὺς ἐφ’ ὧν γεγράφαται πίνακας οὐδενὸς ἀξιοῖ λόγου. ἵνα τοίνυν τὸ θαῦμα καὶ ἐμὸν γένηται καὶ συμμερίσωμαι τῷ θεῷ τὸν ἐκ τῆς καλῆς δημιουργίας ἔπαινον, ἐμοὶ κατέλιπε τὸ Καθ’ ὁμοίωσιν γεγενῆσθαι θεοῦ. Ἔστιν οὖν δυνάμει μὲν τὸ ἐν ἐμοὶ λογικὸν καὶ νοερόν, ὃ δὴ καὶ Κατ’ εἰκόνα θεοῦ πεποιῆσθαί με δείκνυσιν, ἐνεργείᾳ δὲ τὸ καὶ ἀντιποιηθῆναι τῆς ἀρετῆς καὶ πράξει κατορθῶσαι τὸ ἀγαθὸν καὶ οὕτως ἐλθεῖν διὰ τῆς ἀρίστης πολιτείας εἰς τὸ Καθ’ ὁμοίωσιν τοῦ θεοῦ. ὥστε τὸ μὲν Κατ’

108 | Eleni Kaltsogianni

the term ‘in the image and likeness of God’ explicitly, after the Bible, perceives likeness to God as immortality, which in its turn is achieved through the operation of the life-giving Spirit.18 The idea of Adam’s conditional perfection is repeated by Church Fathers in the next centuries, such as Clemens of Alexandria19 in the 3rd century and Athanasius of Alexandria20 in the fourth. Among the Fathers of the 4th century, Gregory of Nyssa

|| εἰκόνα θεοῦ ἀρχή ἐστι καὶ ῥίζα τοῦ ἀγαθοῦ, ἣν εὐθὺς ἐν τῷ κτίζεσθαι συγκαταβεβλημένην τῇ φύσει μου ἔσχηκα, τὸ δὲ Καθ’ ὁμοίωσιν θεοῦ ἔσχατον ἐκ τῶν ἔργων μου καὶ τῶν περὶ τὰ καλὰ πόνων καὶ τῆς παρ’ ὅλην ζωὴν ἐναρέτου διαγωγῆς περιγίνεταί μοι. The distinction between ‘in the image’ and ‘in the likeness’ is not clear in the first Christian theologians; cf. A. Struker, Die Gottesebenbildlichkeit des Menschen in der christlichen Literatur der ersten zwei Jahrhunderte. Münster 1913, 124–125, and Romanidis, Τὸ προπατορικὸν ἁμάρτημα 136, n. 3. 18 See Tatian, Oratio ad Graecos, 7.1 (17.1–5 Marcovich): Λόγος γὰρ ὁ ἐπουράνιος πνεῦμα γεγονὼς ἀπὸ τοῦ πνεύματος καὶ λόγος ἐκ λογικῆς δυνάμεως, κατὰ τὴν τοῦ γεννήσαντος αὐτὸν πατρὸς μίμησιν εἰκόνα τῆς ἀθανασίας τὸν ἄνθρωπον ἐποίησεν, ἵν’, ὥσπερ ἡ ἀφθαρσία παρὰ τῷ θεῷ, τὸν αὐτὸν τρόπον θεοῦ μοίρας ἄνθρωπος μεταλαβὼν ἔχῃ καὶ τὸ ἀθάνατον, and 12.1 (27.1–4 Marcovich): δύο πνευμάτων διαφορὰς ἴσμεν ἡμεῖς, ὧν τὸ μὲν καλεῖται ψυχή, τὸ δὲ μεῖζον μὲν τῆς ψυχῆς, θεοῦ δὲ εἰκὼν καὶ ὁμοίωσις· ἑκάτερα δὲ παρὰ τοῖς ἀνθρώποις τοῖς πρώτοις ὑπῆρχεν, ἵνα τὸ μέν τι ὦσιν ὑλικοί, τὸ δὲ ἀνώτεροι τῆς ὕλης. Cf. Romanidis, Τὸ προπατορικὸν ἁμάρτημα 133–140. 19 See Clemens of Alexandria, Stromata VI 12.96.1–21 (ed. P. Descourtieux, Clement d'Alexandrie. Les Stromates. Stromate , VI [CPG 1377], Paris 1999, 252.8–254.11): ᾧ λόγῳ λύεται τὸ πρὸς τῶν αἱρετικῶν ἀπορούμενον ἡμῖν, πότερον τέλειος ἐπλάσθη ὁ Ἀδὰμ ἢ ἀτελής· ἀλλ’ εἰ μὲν ἀτελής, πῶς τελείου θεοῦ ἀτελὲς τὸ ἔργον καὶ μάλιστα ἄνθρωπος; εἰ δὲ τέλειος, πῶς παραβαίνει τὰς ἐντολάς; ἀκούσονται γὰρ καὶ παρ’ ἡμῶν ὅτι τέλειος κατὰ τὴν κατασκευὴν οὐκ ἐγένετο, πρὸς δὲ τὸ ἀναδέξασθαι τὴν ἀρετὴν ἐπιτήδειος· διαφέρει γὰρ δή που ἐπὶ τὴν ἀρετὴν γεγονέναι ἐπιτήδειον πρὸς τὴν κτῆσιν αὐτῆς· ἡμᾶς δὲ ἐξ ἡμῶν αὐτῶν βούλεται σῴζεσθαι. αὕτη οὖν φύσις ψυχῆς ἐξ ἑαυτῆς ὁρμᾶν· εἶτα λογικοὶ ὄντες λογικῆς οὔσης τῆς φιλοσοφίας συγγενές τι ἔχομεν πρὸς αὐτήν· ἡ δὲ ἐπιτηδειότης φορὰ μέν ἐστι πρὸς ἀρετήν, ἀρετὴ δ’ οὔ. Πάντες μὲν οὖν, ὡς ἔφην, πρὸς ἀρετῆς κτῆσιν πεφύκασιν, ἀλλ’ ὃ μὲν μᾶλλον, ὃ δ’ ἧττον πρόσεισι τῇ τε μαθήσει τῇ τε ἀσκήσει, διὸ καὶ οἳ μὲν ἐξήρκεσαν μέχρι τῆς τελείας ἀρετῆς, οἳ δὲ μέχρι τινὸς ἔφθασαν, ἀμεληθέντες δ’ αὖ τινες, καὶ εἰ ἄλλως ἦσαν εὐφυεῖς, εἰς τοὐναντίον ἀπετράπησαν. πολὺ δὲ μᾶλλον ἡ μεγέθει πασῶν μαθήσεων καὶ ἀληθείᾳ διαφέρουσα γνῶσις χαλεπωτάτη κτήσασθαι καὶ ἐν πολλῷ καμάτῳ περιγίνεται. 20 For Athanasius, God, out of His goodness, gave man the opportunity to participate in His image, which is the Verb, and earn through this communion a saintly life, along with heavenly incorruptibility; because of his disobedience man lost God’s gift and returned to his natural mortal state. See De incarnatione Verbi, 3.3–4.6 (ed. C. Kannengiesser, De incarnatione Verbi [CPG 2091]. Paris 1973, 270.2–278.10): ὁ Θεὸς γὰρ ἀγαθός ἐστι, μᾶλλον δὲ πηγὴ τῆς ἀγαθότητος ὑπάρχει· ἀγαθῷ δὲ περὶ οὐδενὸς ἂν γένοιτο φθόνος· ὅθεν οὐδενὶ τοῦ εἶναι φθονήσας, ἐξ οὐκ ὄντων τὰ πάντα πεποίηκε διὰ τοῦ ἰδίου Λόγου τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ· ἐν οἷς πρὸ πάντων τῶν ἐπὶ γῆς τὸ ἀνθρώπων γένος ἐλεήσας, καὶ θεωρήσας ὡς οὐχ ἱκανὸν εἴη κατὰ τὸν τῆς ἰδίας γενέσεως λόγον διαμένειν ἀεί, πλέον τι χαριζόμενος αὐτοῖς, οὐχ ἁπλῶς, ὥσπερ πάντα τὰ ἐπὶ γῆς ἄλογα ζῷα, ἔκτισε τοὺς ἀνθρώπους, ἀλλὰ κατὰ τὴν ἑαυτοῦ εἰκόνα ἐποίησεν αὐτούς, μεταδοὺς αὐτοῖς καὶ τῆς τοῦ ἰδίου Λόγου δυνάμεως, ἵνα ὥσπερ σκιάς τινας ἔχοντες τοῦ Λόγου καὶ γενόμενοι λογικοὶ διαμένειν ἐν μακαριότητι δυνηθῶσι, ζῶντες τὸν ἀληθινὸν καὶ ὄντως τῶν ἁγίων ἐν παραδείσῳ βίον. Εἰδὼς δὲ πάλιν τὴν ἀνθρώπων εἰς ἀμφότερα νεύειν δυναμένην προαίρεσιν, προλαβὼν ἠσφαλίσατο νόμῳ καὶ τόπῳ τὴν δοθεῖσαν αὐτοῖς χάριν. Εἰς τὸν ἑαυτοῦ γὰρ παράδεισον αὐτοὺς εἰσαγαγών, ἔδωκεν αὐτοῖς

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 109

gives us a more “optimistic” view of the state of Adam and Eve in Paradise, when he compares their mode of life to that of the angels;21 according to Gregory, man’s bodily condition before the sin was rather spiritual, impassible, and incorruptible.22 Equally imposing is the picture drawn by John Chrysostom, who describes the body of the first man as a golden statue.23 From a different point of view, Theodore of

|| νόμον· ἵνα εἰ μὲν φυλάξαιεν τὴν χάριν καὶ μένοιεν καλοί, ἔχωσι τὴν ἐν παραδείσῳ ἄλυπον καὶ ἀνώδυνον καὶ ἀμέριμνον ζωήν, πρὸς τῷ καὶ τῆς ἐν οὐρανοῖς ἀφθαρσίας αὐτοὺς τὴν ἐπαγγελίαν ἔχειν· εἰ δὲ παραβαῖεν καὶ στραφέντες γένοιντο φαῦλοι, γινώσκοιεν ἑαυτοὺς τὴν ἐν θανάτῳ κατὰ φύσιν φθορὰν ὑπομένειν, καὶ μηκέτι μὲν ἐν παραδείσῳ ζῆν, ἔξω δὲ τούτου λοιπὸν ἀποθνῄσκοντας μένειν ἐν τῷ θανάτῳ καὶ ἐν τῇ φθορᾷ … Οὕτως μὲν οὖν ὁ Θεὸς τὸν ἄνθρωπον πεποίηκε, καὶ μένειν ἠθέλησεν ἐν ἀφθαρσίᾳ· ἄνθρωποι δὲ κατολιγωρήσαντες καὶ ἀποστραφέντες τὴν πρὸς τὸν Θεὸν κατανόησιν, λογισάμενοι δὲ καὶ ἐπινοήσαντες ἑαυτοῖς τὴν κακίαν, ὥσπερ ἐν τοῖς πρώτοις ἐλέχθη, ἔσχον τὴν προαπειληθεῖσαν τοῦ θανάτου κατάκρισιν, καὶ λοιπὸν οὐκ ἔτι ὡς γεγόνασι διέμενον· ἀλλ’ ὡς ἐλογίζοντο διεφθείροντο· καὶ ὁ θάνατος αὐτῶν ἐκράτει βασιλεύων. Ἡ γὰρ παράβασις τῆς ἐντολῆς εἰς τὸ κατὰ φύσιν αὐτοὺς ἐπέστρεφεν, ἵνα, ὥσπερ οὐκ ὄντες γεγόνασιν, οὕτως καὶ τὴν εἰς τὸ μὴ εἶναι φθορὰν ὑπομείνωσι τῷ χρόνῳ εἰκότως. Εἰ γὰρ φύσιν ἔχοντες τὸ μὴ εἶναί ποτε, τῇ τοῦ Λόγου παρουσίᾳ καὶ φιλανθρωπίᾳ εἰς τὸ εἶναι ἐκλήθησαν, ἀκόλουθον ἦν κενωθέντας τοὺς ἀνθρώπους τῆς περὶ Θεοῦ ἐννοίας καὶ εἰς τὰ οὐκ ὄντα ἀποστραφέντας, οὐκ ὄντα γάρ ἐστι τὰ κακά, ὄντα δὲ τὰ καλά, ἐπειδήπερ ἀπὸ τοῦ ὄντος Θεοῦ γεγόνασι, κενωθῆναι καὶ τοῦ εἶναι ἀεί. Τοῦτο δέ ἐστι τὸ διαλυθέντας μένειν ἐν τῷ θανάτῳ καὶ τῇ φθορᾷ. ἔστι μὲν γὰρ κατὰ φύσιν ἄνθρωπος θνητός, ἅτε δὴ ἐξ οὐκ ὄντων γεγονώς. Διὰ δὲ τὴν πρὸς τὸν ὄντα ὁμοιότητα, ἣν εἰ ἐφύλαττε διὰ τῆς πρὸς αὐτὸν κατανοήσεως, ἤμβλυνεν ἂν τὴν κατὰ φύσιν φθοράν, καὶ ἔμεινεν ἄφθαρτος. Cf. Gaudel/Jugie, Péché originel 343– 345, and R. Bernard, L’image de Dieu d’après Saint Athanase, [Théologie 25]. Paris 1952, 36–37. 21 See Gregory of Nyssa, De opificio hominis [CPG 3154], PG 44, 188C11–189A13: Ἡ δὲ τῆς ἀναστάσεως χάρις οὐδὲν ἕτερον ἡμῖν ἐπαγγέλλεται, ἢ τὴν εἰς τὸ ἀρχαῖον τῶν πεπτωκότων ἀποκατάστασιν. Ἐπάνοδος γάρ τίς ἐστιν ἐπὶ τὴν πρώτην ζωὴν ἡ προσδοκωμένη χάρις, τὸν ἀποβληθέντα τοῦ παραδείσου πάλιν εἰς αὐτὸν ἐπανάγουσα. Εἰ τοίνυν ἡ τῶν ἀποκαθισταμένων ζωὴ πρὸς τὴν τῶν ἀγγέλων οἰκείως ἔχει, δηλονότι ὁ πρὸ τῆς παραβάσεως βίος ἀγγελικός τις ἦν· διὸ καὶ ἡ πρὸς τὸ ἀρχαῖον τῆς ζωῆς ἡμῶν ἐπάνοδος τοῖς ἀγγέλοις ὡμοίωται. Ἀλλὰ μὴν, καθὼς εἴρηται, γάμου παρ’ αὐτοῖς οὐκ ὄντος, ἐν μυριάσιν ἀπείροις αἱ στρατιαὶ τῶν ἀγγέλων εἰσίν· οὕτω γὰρ ἐν ταῖς ὀπτασίαις ὁ Δανιὴλ διηγήσατο. Οὐκοῦν κατὰ τὸν αὐτὸν τρόπον, εἴπερ μηδεμία παρατροπή τε καὶ ἔκστασις ἀπὸ τῆς ἀγγελικῆς ὁμοτιμίας ἐξ ἁμαρτίας ἡμῖν ἐγένετο, οὐκ ἂν οὐδὲ ἡμεῖς τοῦ γάμου πρὸς τὸν πληθυσμὸν ἐδεήθημεν. Ἀλλ’ ὅστις ἐστὶν ἐν τῇ φύσει τῶν ἀγγέλων τοῦ πλεονασμοῦ τρόπος, ἄῤῥητος μὲν καὶ ἀνεπινόητος στοχασμοῖς ἀνθρωπίνοις, πλὴν ἀλλὰ πάντως ἐστίν· οὗτος ἂν καὶ ἐπὶ τῶν βραχύ τι παρ’ ἀγγέλους ἠλαττωμένων ἀνθρώπων ἐνήργησεν, εἰς τὸ ὡρισμένον ὑπὸ τῆς βουλῆς τοῦ πεποιηκότος μέτρον τὸ ἀνθρώπινον αὔξων. 22 Cf. J. Daniélou, Platonisme et théologie mystique. Essai sur la doctrine spirituelle de Saint Grégoire de Nysse, [Théologie 2]. Paris 1944, 61–62; E. V. McClear, The Fall of Man and Original Sin in the Theology of Gregory of Nyssa. Theological Studies 9 (1948) 181–185; G. Ladner, The Philosophical Anthropology of Saint Gregory of Nyssa. DOP 12 (1958) 88–93; J. W. Smith, The Body of Paradise and the Body of Resurrection: Gender and the Angelic Life in Gregory of Nyssa’s De hominis opificio. Harvard Theological Review 92/2 (2006) 207–228. 23 See John Chrysostom, Ad populum Antiochenum Homilia XI [CPG 4330], PG 49, 121.11–30: Οὐ γὰρ οὕτω τὸ σῶμα ἐκεῖνο φθαρτὸν καὶ ἐπίκηρον ἦν, ἀλλ’ ὥσπερ τις χρυσοῦς ἀνδριὰς ἀπὸ χωνευτηρίου προελθὼν ἄρτι καὶ λαμπρὸν ἀποστίλβων, οὕτω πάσης φθορᾶς ἐκεῖνο τὸ σῶμα ἀπήλλακτο, καὶ οὔτε πόνος ἠνώχλει, οὔτε ἱδρὼς ἐλυμαίνετο, οὐ φροντίδες ἐπεβούλευον, οὐκ

110 | Eleni Kaltsogianni

Mopsuestia focuses by the end of the 4th century on the mortal aspect of Adam’s nature, and places human mortality in the framework of God’s plan for the salvation of man.24 One of Theodore’s basic arguments is that if God wanted the man to be immortal from the very beginning, Adam’s sin would not have changed His plan, for even Satan remained immortal after his fall.25 A similar comparison of Adam with fallen angels can be found around the same period in Nemesius’ of Emesa anthropological treatise On the Nature of Man. Nemesius shares, as he clearly states, the views of the Hebrews on the subject, and argues that Adam and Eve were neither mortal nor immortal by nature: if they were mortal, they would not have received mortality as a punishment for their sin; if, on the other hand, they were immortal, they would not need food, and they would not lose their

|| ἀθυμίαι ἐπολιόρκουν, οὐκ ἄλλο τι τῶν τοιούτων ἐλύπει παθῶν· ἐπειδὴ δὲ σωφρόνως τὴν εὐημερίαν οὐκ ἤνεγκεν, ἀλλ’ ἐξύβρισεν εἰς τὸν εὐεργέτην, καὶ τὸν ἀπατεῶνα δαίμονα τοῦ κηδεμόνος Θεοῦ καὶ τιμήσαντος αὐτὸν ἐνόμισεν ἀξιοπιστότερον εἶναι, καὶ θεὸς γενέσθαι προσεδόκησε, καὶ μείζονα τῆς οἰκείας ἀξίας ἔλαβεν ἔννοιαν, τότε δὴ, τότε καὶ διὰ τῶν πραγμάτων αὐτῶν σωφρονίζων αὐτὸν ὁ Θεὸς, φθαρτόν τε ἐποίησε καὶ θνητὸν, καὶ ταῖς πολλαῖς ταύταις κατέδησεν ἀνάγκαις, οὐχὶ μισῶν, οὐδὲ ἀποστρεφόμενος, ἀλλὰ κηδόμενος, καὶ τὴν πονηρὰν καὶ ὀλέθριον ἐκείνην ἀπόνοιαν ἐκ προοιμίων κωλύων, καὶ περαιτέρω προελθεῖν οὐκ ἐῶν, ἀλλὰ δι’ αὐτῆς τῶν πραγμάτων τῆς πείρας διδάσκων αὐτὸν, ὅτι θνητός τέ ἐστι καὶ ἐπίκηρος, καὶ ταύτῃ πείθων μηδέποτε τοιαῦτα φαντάζεσθαι καὶ ὀνειροπολεῖν. On the anthropology of John Chrysostom, see Th. Zeses, Ἄνθρωπος καὶ κόσμος ἐν τῇ Οἰκονομίᾳ τοῦ Θεοῦ κατὰ τὸν Ἱερὸν Χρυσόστομον, [Ἀνάλεκτα Βλατάδων 9]. Thessaloniki 1971, 109–112. 24 See Theodore of Mopsuestia, Fragmenta in Genesim [CPG 3827], PG 66, 639C9–640A12: ἐπειδὴ τινῶν ἀκήκοα πυνθανομένων· Εἰ προῄδει ὁ Θεὸς, ὅτι παρακούσει ὁ Ἀδὰμ, τίνος ἕνεκεν τῇ δόσει τῆς ἐντολῆς παρέσχε τῇ παρακοῇ πρόφασιν; τοσοῦτον ἐρῶ, ὅτι μάλα ὁ Θεὸς εἰδὼς συμφέρουσαν ἀνθρώποις τὴν θνητότητα· μένοντες γὰρ ἀθάνατοι, πταίσουσιν ἀθάνατα· καὶ ὅτι λυσιτελεῖ τοῖς τοιούτοις, θανάτῳ λυομένου τοῦ σώματος, συγκαταλυθῆναι καὶ τὸ τῆς ἁμαρτίας· οὐκ εὐθὺς ἔδωκε τὸ συμφέρον, ἵνα μὴ βλασφημῆται, ὡς μὴ δεδωκὼς ἐξ ἀρχῆς τὴν ἀθανασίαν. Ἀλλὰ πρότερον δίδωσι τὴν ἐντολὴν, ἣν οὐκ ἀνεξομένους ᾔδει· ἵνα δείξῃ, ὅτι εἰ καὶ προτεινομένης αὐτοῖς ἀθανασίας ἀπὸ τῆς ὑπακοῆς, καὶ θανάτου ἀπειλουμένου διὰ τὴν παρακοὴν, τοσοῦτον ἠπίστησαν τῷ ποιητῇ καὶ εὐεργέτῃ, ὡς ἐλπίσαι, εἰ παρακούσειεν οὐ μόνον τὴν ἀθανασίαν ἕξειν, ἀλλὰ καὶ τὸ τῆς θεότητος ἀξίωμα προσλήψεσθαι. Εἰ καὶ ἡ σὰρξ αὐτοῖς εἰλήφει τὴν ἀθανασίαν, πῶς οὐ μᾶλλον ἀνεπείσθησαν εἶναι θεοὶ διὰ τῆς παρακοῆς! Οἷς γὰρ οὐκ ἤρκεσεν ἀπειλὴ θανάτου εἰς τὴν φυλακὴν τῆς ἐντολῆς, τὸ τῆς ἀθανασίας βέβαιον πάντως ἂν ἀδεὲς εἰς τὸ πταίειν ἦν, καὶ διηνεκὲς, τῷ τῆς ἀθανασίας ἀσφαλεῖ τεθαρρηκόσι. Πρῶτον οὖν δείκνυσι τῇ τε δόσει τῆς ἐντολῆς, καὶ διὰ τῆς παρακοῆς τῶν περὶ τὸν Ἀδὰμ, ὅτι συμφέρει ἡ θνητότης· καὶ τότε ταύτην δίδωσιν, ὁμοῦ καὶ πείθων ἀνθρώπους, καὶ τῶν συμφερόντων οὐκ ἀφιστάμενος. Ὅτι γὰρ τῷ θνητῷ βίῳ τὸν ἄνθρωπον ηὐτρέπιζεν, αὐτὸ τὸ σχῆμα τοῦ ἄρρενος καὶ τοῦ θήλεος δείκνυσιν, ἐν τῇ δυνάμει τὴν παιδοποιίαν εὐθὺς καὶ ἐκ πρώτης δεικνύμενον. Ὥστε ἡ μὲν πλάσις ἡτοιμάσθη τῷ θνητῷ βίῳ· ἡ δὲ τῆς ἐντολῆς δόσις, καὶ τὸ αὐτεξούσιον προεγύμνασε, καὶ ἔδωκε τῇ γνώμῃ τῶν αὐθαιρέτων ἀγώνων τὴν πρόφασιν, καὶ τὸ τῆς θνητότητος συμφέρον ἔδειξεν. Cf. L. Patterson, Theodore of Mopsuestia and Modern Thought. London 1926 [repr. Eugene, OR 2011], 14–15, and Th. Zeses, Ἡ περὶ τῆς ἀρχεγόνου καταστάσεως τοῦ ἀνθρώπου διδασκαλία τοῦ Θεοδώρου Μοψουεστίας. Κληρονομία 3 (1971) 250–258. 25 See Theodore of Mopsuestia, Contra defensores peccati originalis [CPG 3860], PG 66, 1011A (lat.). Cf. Gaudel/Jugie, Péché originel 357.

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 111

immortality after the fall, for this did not happen even with fallen angels.26 Furthermore, Nemesius suggests an alternative view: if we do not accept the teaching of the Hebrews, then we could assume that the man was created in a mortal state with the possibility to perfect himself and achieve immortality; thus, Adam and Eve should only be regarded as “potentially immortal”.27 This last argument is repeated in our Dialogue.28 The end of the fourth century is marked in the West by the controversy over the teaching of Pelagius and his disciples. Pelagians contested the role of divine grace in the process of human salvation, and taught that the man, being mortal by his nature, would have died, even if he had not transgressed God’s commandment.29 The systematic refutation of Pelagianism by Augustine and other Latin Fathers did not find its counterpart in the East, where the Pelagian controversy does not seem to have affected contemporary theological discussions, at least directly.30 Nevertheless, Pelagianism was officially condemned by the Council of Ephesus in 431.31 However, in the work of the chief representative of Orthodoxy in this Synod, Cyril of Alexandria, original sin is not treated with reference to Pelagian controversy, but

|| 26 See Nemesius of Emesa, De natura hominis 1 (ed. M. Morani, Nemesius of Emesa, De natura hominis [CPG 3550]. Leipzig 1987, 6.6–17): Ἑβραῖοι δὲ τὸν ἄνθρωπον ἐξ ἀρχῆς οὔτε θνητὸν ὁμολογουμένως οὔτε ἀθάνατον γεγενῆσθαί φασιν, ἀλλ’ ἐν μεθορίοις ἑκατέρας φύσεως, ἵνα, ἂν μὲν τοῖς σωματικοῖς ἀκολουθήσῃ πάθεσι, περιπέσῃ καὶ ταῖς σωματικαῖς μεταβολαῖς, ἂν δὲ τὰ τῆς ψυχῆς προτιμήσῃ καλά, τῆς ἀθανασίας ἀξιωθῇ. εἰ γὰρ ἐξ ἀρχῆς αὐτὸν θνητὸν ἐποίησεν ὁ θεός, οὐκ ἂν ἁμαρτόντα θανάτῳ κατεδίκασε· τοῦ γὰρ θνητοῦ θνητότητα οὐδεὶς καταδικάζει· εἰ δ’ αὖ πάλιν ἀθάνατον, οὐδ’ ἂν τροφῆς αὐτὸν ἐνδεᾶ κατεσκεύασεν (οὐδὲν γὰρ τῶν ἀθανάτων τροφῆς σωματικῆς δεῖται) οὐδ’ ἂν οὕτω ῥᾳδίως μετενόησε καὶ τὸν γενόμενον ἀθάνατον θνητὸν εὐθέως ἐποίησεν· οὐδὲ γὰρ ἐπὶ τῶν ἁμαρτησάντων ἀγγέλων τοῦτο φαίνεται πεποιηκώς, ἀλλὰ κατὰ τὴν ἐξ ἀρχῆς φύσιν ἀθάνατοι διέμειναν ἄλλην τῶν ἡμαρτημένων ἀπεκδεχόμενοι δίκην, ἀλλ’ οὐ τὸν θάνατον. Cf. A. Siclari, L’antropologia di Nemesio di Emesa. Padova 1974, 38–41, and A. Kallis, Der Mensch im Kosmos. Das Weltbild Nemesios’ von Emesa. Münster 1977, 66–67. 27 See Nemesius of Emesa, De natura hominis 1 (6.17–20 Morani): βέλτιον οὖν ἢ τοῦτον τὸν τρόπον νοεῖν τὸ προκείμενον ἢ ὅτι θνητὸς μὲν κατεσκευάσθη, δυνάμενος δὲ ἐκ προκοπῆς τελειούμενος ἀθάνατος γενέσθαι, τουτέστι δυνάμει ἀθάνατος. 28 See f. 14r/par. 9: εἴ τις τοίνυν τῆς μεσότητος αὐτὸν ἀποστῆσαι ἐπιχειροίη, πολὺ μᾶλλον ἔκ γε τούτου τοῦ λόγου δικαιότερον ἂν εἴη, θνητὸν τοῦτον εἰπεῖν κατασκευασθῆναι, ἢ ὡς αὐτὸς λέγεις ἀθάνατον. 29 See A. von Harnack, Lehrbuch der Dogmengeschichte, III. Tübingen 41910 [repr. Darmstadt 1983], 172–173. For recent bibliography on Pelagianism, see M. Lamberigts, Pelagius and Pelagians, in: S. Ashbrook Harvey/D.G. Hunter (eds), The Oxford Handbook of Early Christian Studies. Oxford 2008, 258–279. 30 See, e.g., L. Wickham, Pelagianism in the East, in: R. Williams (ed.), The Making of Orthodoxy. Essays in Honour of Henry Chadwick. Cambridge 1989, 200–213, and H. van Loon, The Pelagian Debate and Cyril of Alexandria’s Theology, in: M. Vinzent (ed.), Studia Patristica, LXVIII. Leuven 2013, 61–83. 31 See E. Schwartz, Acta conciliorum oecumenicorum, 1.1.3. Berlin 1927, 27.21–29.

112 | Eleni Kaltsogianni

rather in the context of Christology and Soteriology.32 In his various writings Cyril speaks of the original state of man in contrast to his state after the sin. According to Cyril, Adam’s original life was holy,33 and the man was created in order to be immortal and incorruptible, although it was not impossible for him to be attacked by death;34 his immortality, as well as his sinlessness, holiness, and perfection were only relative, depending on his decision to sin or not.35 In the sixth century the question about the original state of man appears as part of the conflict between Severus of Antioch and Julian of Halikarnassos over the nature/ state of Christ’s body before the Resurrection.36 Severus considered Christ’s body before the Resurrection as subject to change, like the human and all natural bodies, and therefore, to corruption; against Julian who maintained that the bodies of Adam and Christ, the second Adam, did not participate in physical corruption, for they did not come into being through sex, he argued that the original nature of Adam and Eve was corruptible; what the man lost after the sin was not “actual” bodily incorruptibility, but the “potential” to achieve it by an act of divine grace.37 In his explanation of an ambiguous passage from Gregory of Nazianzus’ Oration on Easter (Or. 45), the major theologian of the seventh century, Maximus the Con-

|| 32 On Cyril’s views on the issue of original sin, see Chr. Filiotis–Vlachavas, La création et la chute de l’homme dans la pensée de Cyrille d’Alexandrie selon ses oeuvres d’avant la querelle nestorienne (Thèse de Doctorat). Strasbourg 2003 (not accessible to me), as well as the older article of C. Dratsellas, Man in His Original State and in the State of Sin According to St. Cyril of Alexandria. Θεολογία 41 (1970) 441–455, 545–556; 42 (1971) 519–547. 33 See, e.g., Cyril of Alexandria, Adversus Anthropomorphitas [CPG 5231.2], PG 76, 1085D10–13: καὶ γὰρ ἦν ἅγιος ὁ πρῶτος τῆς ἀνθρώπου ζωῆς χρόνος· παρεισβαλούσης δὲ τῆς ἁμαρτίας, οἱ τῆς πρὸς Θεὸν ὁμοιώσεως χαρακτῆρες οὐκ ἔτι λαμπροὶ μεμενήκασιν ἐν ἡμῖν. Cf. Dratsellas, Man in His Original State 545. 34 See, e.g., Cyril of Alexandria, Homilia Paschalis XV 4.1–10 (ed. W. H. Burns, Cyril of Alexandria, Epistulae (homiliae) paschales i–xxx [CPG 5240]. Paris 1991, 196.24–198.7): Ἄφθαρτον καὶ ἀνώλεθρον ἐποίει τὸν ἄνθρωπον ἐν ἀρχαῖς εὐθὺς ὁ πάντων Δημιουργός, οὐκ ἰδίας φύσεως νόμοις ἐρηρεισμένον εἰς τοῦτο, καὶ ἀκλονήτως ἔχοντά ποθεν. Νοσεῖν γὰρ ἀνάγκη τοῖς ὑπὸ γένεσιν τὴν φθοράν, καὶ τὸ ἄρχειν τοῦ πεποιῆσθαι λαχὸν διέρπει που πάντως εἰς τὸ καταλῆξαι δεῖν. Ἀλλ’ ἐπείπερ ὧδε ἔχειν αὐτὸν ὁ Δημιουργὸς ἤθελε, πρὸς τῷ ἀνωλέθρῳ, καὶ παντὸς εἴδησιν ἀγαθοῦ καὶ μὴν καὶ ἔφεσιν τὴν εἰς ἀρετὴν ἐνεχάραττε τῷ ζῴῳ. Εἶτα δρᾷν ἐπ’ ἐξουσίαις ὅπερ ἂν ἕλοιτο διδούς, τὴν ἐλευθέροις πρέπουσαν ἐχαρίζετο δόξαν. Ἔδει γάρ, ἔδει προαιρετικὴν ἐν ἡμῖν ὁρᾶσθαι τὴν ἀρετήν. Cf. Dratsellas, Man in His Original State 551–553, and van Loon, The Pelagian Debate 79. 35 Cf. Dratsellas, Man in His Original State 555. See also Chr. Filiotis–Vlachavas, Τὸ μυστήριο τῆς Θείας Οἰκονομίας στὰ ἔργα τοῦ ἁγ. Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας πρὸ τῆς Νεστοριανικῆς διαμάχης [Doctoral Thesis]. Thessaloniki 2002, 117–118. 36 On the conflict between Severus of Antioch and Julian of Halikarnassos, see the old monograph of R. Draguet, Julien d’Halicarnasse et sa controverse avec Sévère d’Antioche sur l’incorruptibilité du corps du Christ: étude littéraire et doctrinale suivie des fragments dogmatiques de Julien (texte syriaque et traduction grecque). Louvain 1924, and recently Y. Moss, Incorruptible Bodies: Christology, Society, and Authority in Late Antiquity, [Christianity in Late Antiquity 1]. Oakland 2016. 37 Cf. Moss, Incorruptible Bodies 32.

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 113

fessor, describes Adam’s condition in Paradise as a state of equilibrium with regard to bodily qualities; Adam had a share in immortality by grace, and although he was not fleshless or bodiless, he did not possess the temperament which ‘thickens the flesh and makes it mortal and obtuse’.38 It is not clear how Maximus perceives this ‘temperament’, and if he actually agrees with Gregory about the natural condition of “good health” imparted to the first man.39 In several other writings Maximus describes Adam as a mere human, who had not yet acquainted the possibility of immortality offered to him.40 Later in the seventh century Anastasius of Sinai also refers to the same passage from Gregory of Nazianzus, when speaking of Adam’s original state in the second of his treatises On the Creation of Man.41 In Anastasius’ anthropology, the combination

|| 38 See Maximus Confessor, Ambigua ad Ioannem 45.3 (ed. N. Constas, Maximus Confessor. Ambiguorum liber (amb) [CPG 7705]. London 2014, 194.11–196.6): Ὑπονοῶ τοίνυν ὅτι, τὴν διαφορὰν τῆς πρὸ τοῦ παραπτώματος κράσεως τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος ἐν τῷ προπάτορι Ἀδὰμ πρὸς τὴν νῦν θεωρουμένην ἐν ἡμῖν καὶ κρατοῦσαν ἐνδείξασθαι βουλόμενος, ταῦτά φησιν ὁ διδάσκαλος, ὡς τότε δηλαδὴ τοῦ ἀνθρώπου ἐναντίαις καὶ φθαρτικαῖς ἀλλήλων κατὰ τὴν κρᾶσιν τοῦ σώματος μὴ διελκομένου ποιότησιν, ἀλλ’ ὡσαύτως ἔχοντος δίχα ῥοῆς καὶ ἀποῤῥοῆς, καὶ τῆς ἐφ’ ἑκάτερα τούτων κατὰ τὴν τῶν ποιοτήτων ἐπικράτειαν συνεχοῦς ἀλλοιώσεως ἐλευθέρου τυγχάνοντος, οἷα δὴ τῆς κατὰ χάριν ἀθανασίας οὐκ ἀμοιροῦντος, καὶ τὴν νῦν μαστιγοῦσαν αὐτὸν τοῖς ἑαυτῆς κέντροις φθορὰν οὐκ ἔχοντος, ἀλλ’ ἑτέραν δηλονότι πρέπουσαν αὐτῷ κρᾶσιν τοῦ σώματος, ἀμάχοις καὶ ἁπλαῖς ποιότησι συνεχομένην, καθ’ ἣν γυμνὸς ἦν ὁ πρῶτος ἄνθρωπος, οὐχ ὡς ἄσαρκος καὶ ἀσώματος, ἀλλ’ ὡς “τὴν παχυτέραν τὴν σάρκα ποιοῦσαν καὶ θνητὴν καὶ ἀντίτυπον” κρᾶσιν οὐκ ἔχων. Κατὰ τοῦτον τὸν μέγαν διδάσκαλον “ἀτέχνως τε ἔζη,” μὴ διαπνεόμενος τὴν ἅπαξ οὐσιωδῶς δοθεῖσαν αὐτῷ φυσικὴν εὐεξίαν, καὶ περιβολῆς ὑπῆρχεν ἀπροσδεής, διά τε τὴν ἐνοῦσαν ἀπάθειαν αἰσχύνην μὴ ὑφορώμενος καὶ τὸ μὴ κρυμοῖς καὶ θάλπεσιν αὐτὸν ὑποκεῖσθαι, δι’ ἃ μάλιστα τῆς τε τῶν οἴκων καὶ τῶν ἐσθημάτων περιβολῆς ὁ τρόπος τοῖς ἀνθρώποις ἐπινενόηται. Cf. A. Vletsis, Τὸ προπατορικὸ ἁμάρτημα στὴ θεολογία Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ. Ἔρευνα στὶς ἀπαρχὲς μιᾶς ὀντολογίας τῶν κτιστῶν. Katerini 1998, 228–229 (with n. 6). On Maximus the Confessor, see PmbZ 4921, and recently P. Allen/B. Neil, The Oxford Handbook of Maximus the Confessor. Oxford 2015. 39 Cf. Vletsis, Τὸ προπατορικὸ ἁμάρτημα 231 (with n. 12), 232. 40 See, e.g., Maximus Confessor, Quaestiones ad Thalassium [CPG 7688], PG 90, 257C11–260A4: Ἢ πάλιν· ἐπειδὴ καὶ λόγους ἔχει πνευματικοὺς τῶν ὁρωμένων ἡ κτίσις καὶ νοῦν διατρέφοντας, καὶ δύναμιν πάλιν φυσικήν, τὴν μὲν αἴσθησιν τέρπουσαν, τὸν δὲ νοῦν διαστρέφουσαν, ξύλον γνωστὸν καλοῦ τε καὶ κακοῦ προσηγορεύθη, τοῦ καλοῦ μὲν ἔχουσα γνῶσιν, θεωρουμένη πνευματικῶς, κακοῦ δὲ γνῶσιν, λαμβανομένη σωματικῶς. Παθῶν γὰρ γίνεται διδάσκαλος τοῖς σωματικῶς αὐτῆς μεταλαμβάνουσιν, τῶν θείων αὐτοῖς λήθην ἐπάγουσα. Διὸ τῷ ἀνθρώπῳ τυχὸν καὶ ἀπηγόρευσεν ἀναβαλόμενος αὐτῆς τέως τὴν μετάληψιν ὁ θεός, ἵνα πρότερον, ὡς ἦν μάλιστα δίκαιον, διὰ τῆς ἐν χάριτι μετοχῆς τὴν οἰκείαν ἐπιγνοὺς αἰτίαν καὶ τὴν δοθεῖσαν κατὰ χάριν ἀθανασίαν διὰ τῆς τοιαύτης μεταλήψεως πρὸς ἀπάθειαν στομώσας καὶ ἀτρεψίαν, ὡς θεὸς ἤδη τῇ θεώσει γενόμενος, ἀβλαβῶς ἐπ’ ἀδείας μετὰ τοῦ θεοῦ τὰ τοῦ θεοῦ διασκέψηται κτίσματα καὶ τὴν αὐτῶν ἀναλήψηται γνῶσιν ὡς θεὸς ἀλλ’ οὐκ ἄνθρωπος, τὴν αὐτὴν ἔχων τῷ θεῷ κατὰ χάριν τῶν ὄντων μετὰ σοφίας εἴδησιν διὰ τὴν πρὸς θέωσιν τοῦ νοῦ καὶ τῆς αἰσθήσεως μεταποίησιν. Cf. Vletsis, Τὸ προπατορικὸ ἁμάρτημα 235. 41 See Anastasius of Sinai, Oratio II De creatione hominis 3.1–12 (ed. K.–H. Uthemann, Anastasius Sinaita — Sermo II in constitutionem hominis secundum imaginem Dei [CPG 7748]. Turnhout 2003, 42.14–43.6): Ὅρα γάρ, μήπως δυνάμεθα μικρὸν παραβιαζόμενοι τὴν ἱστορίαν εἰπεῖν ὅτι ἐξεικονίζων

114 | Eleni Kaltsogianni

of a mortal and an immortal nature in the constitution of man, served as a prefiguration for the incarnation of Christ;42 the human soul, being intellectual and immortal in its essence, is a reflection of God’s image.43 In his Hodegos, Anastasius draws the contrast between Adam’s condition before the fall and the one after it, and argues that through transgression Adam was deprived of divine grace that operated in him through the Holy Spirit.44 Elsewhere, in his response to a question about the nature of heaven, the author compares Paradise to the first man that dwelt in it, and sug-

|| πως καὶ προδιατυπῶν καὶ ἐν τούτῳ ὁ Ἀδὰμ τὴν τοῦ ἀφθάρτου καὶ ἀΰλου θεοῦ λόγου σάρκωσιν καὶ ἀνθρωπογενῆ παχύτητα, ἐξ ἀφθάρτου τε καὶ ἀθανάτου καὶ ἀϋλοτέρου σώματος οὖ εἶχε, τὸ παχυμερὲς τοῦτο καὶ παθητὸν ὑπὸ τοῦ θεοῦ μετημφιάσθη σῶμα, ὡς καὶ Γρηγορίοις τοῖς θείοις δοκεῖ, ἐμφαίνοντος τοῦ τοιούτου ὑποδείγματος, τῆς γυμνώσεως λέγω καὶ ἐνδύσεως τοῦ Ἀδάμ, ὅτι γυμνὸς καὶ ἀπερικάλυπτος ὁ θεὸς λόγος περιβληθήσεται καὶ ἐνδυθήσεται ἀχειροποίητόν τινα καὶ θεόκτιστον δερμάτινον καὶ σάρκινον τῆς ἡμετέρας φύσεως χιτῶνα. On Anastasius of Sinai, see PmbZ 268, and K.–H. Uthemann, Anastasios Sinaites. Byzantinisches Christentum in den ersten Jahrzehnten unter arabischer Herrschaft, I–II, [Arbeiten zur Kirchengeschichte 125]. Berlin/New York 2015 (on the passage cited above, cf. I 312). 42 See Anastasius of Sinai, Oratio II De creatione hominis 1.18–23 (36.18–37.4 Uthemann): Ἐποίησας δὲ διπλοῦν ἄνθρωπον, ὁρατὸν καὶ ἀόρατον, καὶ τοῦτον ὠνόμασας κατὰ σὴν εἰκόνα καὶ ὁμοίωσιν, τὸν θνητὸν ὄντα καὶ ἀθάνατον, ἐκ ψυχῆς νοερᾶς καὶ ἀθανάτου τύπον ἐχούσης τῆς σῆς τοῦ Χριστοῦ θεότητος καὶ ἐκ παθητοῦ σώματος εἰκόνα φέροντος ἀληθῆ τῆς σῆς ὁμοουσίου αὐτοῦ ἀνθρωπότητος. 43 Cf. Anastasius of Sinai, Oratio I De creatione hominis 2.9–16 (ed. K.–H. Uthemann, Anastasius Sinaita — Sermo I in constitutionem hominis secundum imaginem Dei [CPG 7747]. Turnhout 2003, 13.9–16): Ἀνώνυμός σου γὰρ καὶ ἄγνωστος ἡ νοερὰ καὶ ἀθάνατος τῆς ψυχῆς οὐσία κατ’ εἰκόνα καὶ ὁμοίωσιν τυπικὴν τοῦ ἀνωνύμου καὶ ἀγνωρίστου καὶ ἀθανάτου θεοῦ καθέστηκεν. Οὔτε γὰρ θεοῦ, οὔτε ψυχῆς λογικῆς οὐσίαν ἔγνω τῶν ἐξ αἰῶνός τις γεγεννημένων ἀνθρώπων. Ζωοποιὸς καὶ συστατικὴ καὶ προνοητικὴ ἡ ψυχὴ ὑπάρχει τῆς τετραστοίχου τοῦ σώματος φύσεως κατ’ εἰκόνα θεοῦ τοῦ προνοητοῦ πάσης τῆς τετραπεράτου καὶ τῆς ἄνω κτίσεως, and Anastasius of Sinai, Oratio III De creatione hominis 4.93–101 (ed. K.–H. Uthemann, Anastasius Sinaita — Sermo adversus Monotheletas qui communiter dicitur homilia tertia de creatione hominis [CPG 7749]. Turnhout 2003, 74.24– 75.5): Ἡ γὰρ ψυχή, ὡς ἐξ ἀθανάτου οὐσίας θεοῦ καὶ ἀτρέπτου διὰ τοῦ ἐμφυσήματος κτισθεῖσα, εἰ καὶ τῇ προσβολῇ τοῦ ξύλου συγκατῆλθεν, ἀλλ’ ὅμως ἔμεινεν ἐν τῇ οἰκείᾳ τοῦ κατ’ εἰκόνα καὶ καθ’ ὁμοίωσιν θεοῦ ἀφθαρσίᾳ καὶ ἀθανασίᾳ, οὐ χρῄζουσα οὐσιώδους ἀναπλάσεως καθάπερ τὸ σῶμα, ἀλλὰ μόνης λογιστικῆς τινος διορθώσεως καὶ ἐξομολογήσεως, οὐκ ἀναιρέσεως θελήσεως, ἵνα μὴ ἄλογος γένηται, οὐκ ἐξαλείψεως ἐνεργείας, ἵνα μὴ νεκρὰ καὶ ἀνενέργητος ὡς τὰ ἄψυχα γένηται. 44 See Anastasius of Sinai, Viae dux XIII 3.49–53 (ed. K.–H. Uthemann, Anastasius of Sinai. Hodegos (hod). [CPG 7745]. Turnhout 2003, 219.15–19): Ἐν ἀρχῇ ποτε τότε ἄφθαρτος καὶ ἀθάνατος ὑπὸ θεοῦ γεγονὼς ὁ ἄνθρωπος διὰ τῆς ἁμαρτίας γέγονε φθαρτὸς καὶ θνητὸς καὶ ὑλικὸς καὶ ῥευστὸς καὶ βροτὸς καὶ πολυπαθὴς καὶ ἔλλυπος καὶ ἔγκοπος καὶ ἔνδακρυς καὶ ὑπνηλός, and Anastasius of Sinai, Viae dux XIII 8.55–60 (244.22–245.1 Uthemann): Ποιήσας ὁ θεὸς ἐν ἀρχῇ τὸν Ἀδὰμ κατ’ εἰκόνα καὶ ὁμοίωσιν θεοῦ ἐνέθηκεν εἰς τὸ πρόσωπον αὐτοῦ διὰ τοῦ ἐμφυσήματος τὴν χάριν καὶ ἔλλαμψιν καὶ ἀκτῖνα τοῦ παναγίου πνεύματος. Εἶτα διὰ τῆς παρακοῆς καὶ τῆς ἁμαρτίας ἀποσβεσθείσης τῆς τοιαύτης χάριτος ἐκ τοῦ προσώπου αὐτοῦ ἐγέννησε τὸν Κάϊν, ἐγέννησε τὸν Ἄβελ.

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 115

gests that both man and Paradise were created in an intermediate state between corruptibility and incorruptibility.45 At the end of the Patristic Era John of Damascus recapitulates the Orthodox dogma in his Expositio fidei, and states that only God is uncreated and has an eternal existence, while everything created, the angels and the soul included, is mutable and thus, subject to change and corruption.46 According to John, Adam in his pre-fallen state participated in the life of God by grace, not by being transformed into the divine substance but by participation in the divine illumination;47 in this privileged condition he enjoyed the preternatural gifts of incorruptibility, impassibility, and bodily immortality, of which he was divested after the sin.48 As for man’s primitive body, John accepts that it was conditionally immortal, and therefore different from that after his fall.49

|| 45 See Anastasius of Sinai, Quaestiones et responsiones 23 1.9–11 (ed. J. Munitiz/M. Richard, Anastasius of Sinai, Quaestiones et responsiones [CPG 7746]. Turnhout/Leuven 2006, 49.9–11): ἀλλ’ οἷός φησιν ὑπῆρχεν ὁ ἄνθρωπος μέσος φθορᾶς καὶ ἀφθαρσίας γενόμενος, τοιοῦτος ἦν καὶ ἔτι ἐστὶν ὁ παράδεισος. 46 See John of Damascus, Expositio fidei 3.22–24 (ed. B. Kotter, Die Schriften des Johannes von Damaskos II [CPG 8043]. Berlin 1973, 11.3–5): Πάντα τὰ ὄντα ἢ κτιστά ἐστιν ἢ ἄκτιστα. Εἰ μὲν οὖν κτιστά, πάντως καὶ τρεπτά· ὧν γὰρ τὸ εἶναι ἀπὸ τροπῆς ἤρξατο, ταῦτα τῇ τροπῇ ὑποκείσεται πάντως ἢ φθειρόμενα ἢ κατὰ προαίρεσιν ἀλλοιούμενα, and 17.21–24 (46.7–10 Kotter): Ἀθάνατος οὐ φύσει, ἀλλὰ χάριτι· πᾶν γὰρ τὸ ἀρξάμενον καὶ τελευτᾷ κατὰ φύσιν. Μόνος δὲ ὁ θεὸς ἀεὶ ὤν, μᾶλλον δὲ καὶ ὑπὲρ τὸ ἀεί· οὐχ ὑπὸ χρόνον γάρ, ἀλλ’ ὑπὲρ χρόνον ὁ τῶν χρόνων ποιητής (with reference to the angels). On John of Damascus, see PmbZ 2969. 47 See John of Damascus, Expositio fidei 26.24–36 (76.9–21 Kotter): Ἐποίησεν οὖν ὁ θεὸς τὸν ἄνθρωπον ἄκακον, εὐθῆ, ἐνάρετον, ἄλυπον, ἀμέριμνον, πάσῃ ἀρετῇ κατηγλαϊσμένον, πᾶσιν ἀγαθοῖς κομῶντα, οἷόν τινα κόσμον δεύτερον, ἐν μεγάλῳ μικρόν, ἄγγελον ἄλλον, προσκυνητὴν μικτόν, ἐπόπτην τῆς ὁρατῆς κτίσεως, μύστην τῆς νοουμένης, βασιλέα τῶν ἐπὶ γῆς, βασιλευόμενον ἄνωθεν, ἐπίγειον καὶ οὐράνιον, πρόσκαιρον καὶ ἀθάνατον, ὁρατὸν καὶ νοούμενον, μέσον μεγέθους καὶ ταπεινότητος, τὸν αὐτὸν πνεῦμα καὶ σάρκα, σάρκα διὰ τὴν ἔπαρσιν, πνεῦμα διὰ τὴν χάριν, τὸ μὲν ἵνα πάσχῃ καὶ πάσχων ὑπομιμνήσκηται καὶ παιδεύηται, τὸ δὲ ἵνα μένῃ καὶ δοξάζῃ τὸν εὐεργέτην, τῷ μεγέθει φιλοτιμούμενον, ζῷον ἐνταῦθα οἰκονομούμενον τουτέστιν ἐν τῷ παρόντι βίῳ, καὶ ἀλλαχοῦ μεθιστάμενον ἐν τῷ αἰῶνι τῷ μέλλοντι, καί—πέρας τοῦ μυστηρίου—τῇ πρὸς θεὸν νεύσει θεούμενον, θεούμενον δὲ τῇ μετοχῇ τῆς θείας ἐλλάμψεως καὶ οὐκ εἰς τὴν θείαν μεθιστάμενον οὐσίαν. Cf. A. Tsirpanlis, The Anthropology of Saint John of Damascus. Θεολογία 39 (1968) 70–71, and A. Louth, St John Damascene. Tradition and Originality in Byzantine Theology, [Oxford Early Christian Studies]. Oxford 2002, 133–134. 48 Cf. Tsirpanlis, John of Damascus 71, 87, 88. 49 See John of Damascus, Oratio in ficum arefactam et in parabolam vineae 3.38–41 (ed. B. Kotter, Die Schriften des Johannes von Damaskos V [CPG 8058]. Berlin 1988, 106.6–9): Τρυφερὸς γὰρ ὢν τὸ πρότερον τῷ σώματι ὡς ἐν παραδείσῳ τρυφῆς καὶ βασιλικῷ θαλάμῳ ἀναστρεφόμενος, θνητὸν ὕστερον καὶ τραχὺ τὸ σῶμα ἐκτήσατο δυνάμενον ἀντισχεῖν πρὸς τοὺς πόνους. Cf. Tsirpanlis, John of Damascus 75–76.

116 | Eleni Kaltsogianni

It has been observed that John’s anthropology is based on Nemesius’ of Emesa De natura hominis,50 of which he integrates large parts in the second book of the Expositio fidei.51 Nemesius is also the source of Philippos Monotropos in the 11th century, who discusses in his Dioptra the state of Adam’s body before the fall.52 Philippos repeats the thesis that Adam and Eve were created in an intermediate state, between mortality and immortality, by actually putting Nemesius’ text into verse.53 The only free-standing Byzantine text dealing with the issue of Adam’s original state is the fourth theological Chapter of Michael Glykas, which dates from the last quarter of the 12th century.54 In his epistolary essay Glykas argues against those who maintain that Adam was created in a mortal state, and calls upon Sapientia Salomonis (13.1), according to which ‘God did not invent death’,55 as well as the 109th Can-

|| 50 On Nemesius, see above, p. 110. 51 Cf. Tsirpanlis, John of Damascus 106, and Louth, St John Damascene passim. 52 On the Dioptra, see recently E. Afentoulidou/J. Fuchsbauer, Philippos Monotropos in Byzantium and the Slavonic World, in: ed. W. Hörandner/A. Rhoby/N. Zagklas (eds.), A Companion to Byzantine Poetry [Brill’s Companions to the Byzantine World 4], Leiden/Boston 2019, 331–352. 53 See Philippos Monotropos, Dioptra II 9.803–823 [ed. Sp. Lauriotes, Philippos Monotropos, Dioptra. Ὁ Ἄθως 1 (1919–1920)]: Οὔτε φθαρτὸν οὔτ’ ἄφθαρτον, οὔτ’ ἀθάνατον πάλιν, / μέσον γὰρ τοῦτο ἔπλασε φθορᾶς καὶ ἀφθαρσίας, / ἵν’, εἴπερ ἕλοιτο, ψυχῆς τὰ καλὰ καὶ ἡδέα, / ἀθάνατος γενήσεται ἐκ τῶν οἰκείων ἔργων, / ἅτε τὸ θέλημα Θεοῦ ἐκπληρῶν κατὰ πάντα/ καθὼς καὶ ἤδη ἄνωθεν ἐδίδαξεν ὁ λόγος· / ἂν δ’ αὖθις τὰ τοῦ σώματος πάθη ἀκολουθήσῃ, / φθαρτός, θνητός, γενήσεται, ὅπερ καὶ πέπονθέ γε·/ εἰ γὰρ θνητὸν ἐποίησε Θεὸς ἀρχῆθεν τοῦτον, / οὔκουν ἂν κατεδίκασε θανάτῳ ἁμαρτάνοντα, / τοῦ γὰρ θνητοῦ θνητότητα οὐδεὶς καταδικάζει, / ἂν δ’ αὖθίς γε ἀθάνατον, οὐκ ἂν τροφῆς ἐδεῖτο, / σωματικῆς τε καὶ φθαρτῆς καὶ ἀπολελυμένης, / οὐδ’ ἄν γε μετενόησεν, ἐφ’ οἷς περ ἐδεδράκει, / οὔτ’ αὖθις τὸ ἀθάνατον θνητὸν εὐθὺς ἐποίει· / οὐδὲ γὰρ τοῦτο φαίνεται ἐπὶ τῶν ἁμαρτανόντων ἀγγέλων τότε δεδρακὼς ὁ Θεὸς καὶ δεσπότης, / ἀλλὰ τὴν φύσιν ἔχουσι τὴν ἐξ ἀρχῆς καὶ πάλιν / ἀθάνατοι διέμειναν πλὴν δέ γε οὐ φωσφόροι· / ἄλλην λοιπὸν ἐκδέχονται τῶν ἐπταισμένων δίκην. A modern critical edition of the Dioptra has been prepared by Eirini Afentoulidou–Leitgeb (Austrian Academy of Sciences) and will appear in the Corpus Christianorum. 54 See S. Eustratiades, Μιχαὴλ τοῦ Γλυκᾶ εἰς τὰς ἀπορίας τῆς θείας Γραφῆς Κεφάλαια, I. Athens 1906, 11–60; Eustratiades (ϟ´–ϟα´) dates the certain Chapter between 1182–1184 or shortly thereafter. Extensive passages of this epistolary treatise can be found almost verbatim in Michael Glykas’ Annales; see I. Bekker, Michaelis Glycae Annales. Bonnae 1836, 163.5–190.10 (for the corresponding passages, see A. Karpozilos, Βυζαντινοὶ ἱστορικοὶ καὶ χρονογράφοι, vol. Γ΄. Athens 2009, 601–602). For Michael Glykas and his Kephalaia, see E.–S. Kiapidou, On the Epistolography of Michael Glykas. Byzantina Symmeikta 21 (2011) 169–193, and E.–S. Kiapidou, Chapters, Epistolary Essays and Epistles. The Case of Michael Glykas’ Collection of Ninety–Five Texts in the 12th Century. Parekbolai 3 (2013) 45–64. 55 See Eustratiades, Μιχαὴλ τοῦ Γλυκᾶ 11.10–12.7: Ὅτι μὲν οὖν ὁ πρῶτος ἐκεῖνος ἄνθρωπος θανάτου καὶ φθορᾶς ὑπέρτερος ἦν ἀπ’ ἀρχῆς, θανάτῳ δὲ κατεκρίθη μετὰ τὸ εἰς τὴν ἁμαρτίαν ὑποπεσεῖν, πρὸ τῶν ἄλλων ὁ σοφὸς ἔδειξε Σολομῶν ἐν τῇ Σοφίᾳ αὐτοῦ κατὰ λέξιν οὕτως εἰπών· ῾ὁ Θεὸς θάνατον οὐκ ἐποίησεν᾽, ἀλλ’ ἐπ’ ἀφθαρσίᾳ τὸν ἄνθρωπον ἔκτισε κατ’ εἰκόνα τῆς ἀϊδιότητος αὐτοῦ· φθόνῳ δὲ τοῦ διαβόλου θάνατος εἰς τὸν κόσμον εἰσῆλθεν. Εἴπερ οὖν ὁ Θεὸς ἐπ’ ἀφθαρσίᾳ τὸν ἄνθρωπον ἔκτισε κατ’ εἰκόνα τῆς ἀϊδιότητος αὐτοῦ, πῶς αὐτὸν εἴπωμεν ὅλως ὑποκεῖσθαι φθορᾷ καὶ θνητότητι, καὶ ταῦτα τοῦ Θεοῦ θάνατον, ὡς εἴρηται, μὴ ποιήσαντος ἀπ’ ἀρχῆς; Εἰ γὰρ εἴπωμεν ὅτι τὸ

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 117

on of the Council of Carthago, which condemns those who teach that Adam was mortal before the fall;56 the author also opposes those who support the view that Adam was created in an intermediate state between mortality and immortality, for, in this case, God would have warned Adam about the consequences of eating the forbidden fruit by the time of his creation and not at a later point of time.57 In support of his thesis, Glykas quotes mostly from John Chrysostom’s exegetical Homilies in the book of Genesis,58 as well as from Anastasius of Sinai59 and Andrew of Crete.60 || σῶμα τοῦ Ἀδὰμ ἐκεῖνο καὶ φθορᾷ κατά τινα τρόπον ὑπέκειτο, οὐδέν τι παριστῶμεν ἕτερον, ἢ ὅτι παρὰ Θεοῦ τηνικαῦτα τὸ κατάρχειν ἡμῶν ἔσχεν ἥ τε φθορὰ καὶ ὁ θάνατος. 56 See Eustratiades, Μιχαὴλ τοῦ Γλυκᾶ 13.9–19: Καὶ τί χρὴ πολλὰ λέγειν· εἴγε θνητὸς ἐκτίσθη κατ’ ἀρχὰς ὁ Ἀδάμ, οὐκ ἂν αὐτὸν ἁμαρτήσαντα θανάτῳ κατεδίκασεν ὁ Θεός. Πῶς γάρ, εἴγε καὶ καταδίκης ἄνευ ὁ θάνατος εἴωθε φυσικῶς ἔπεσθαι τοῖς θνητοῖς; Οὐκοῦν ἄφες αὐτούς, εἴγε καὶ μᾶλλον ἡ ἐν Καρθαγένη συστᾶσα ἁγία σύνοδος ἐπιβεβαιοῖ τὰ εἰρημένα ἐν ἑκατοστῷ ἐνάτῳ κανόνι αὐτῆς οὕτω λέγουσα κατὰ λέξιν· ῾εἴ τις λέγει τὸν Ἀδὰμ θνητὸν πλασθῆναι παρὰ Θεοῦ καὶ μὴ μετὰ τὴν ἁμαρτίαν ἐλθεῖν εἰς φθοράν, ἤτω ἀνάθεμα᾽. Οὕτω μὲν οὖν, ὁσιώτατε, καὶ ὅσοι τὸν Ἀδὰμ μέσον ἀθανασίας εἶναι καὶ θνητότητος λέγουσι, πόρρω που πίπτουσι τοῦ ὀρθοῦ λογισμοῦ. 57 See Eustratiades, Μιχαὴλ τοῦ Γλυκᾶ 13.20–14.8: Καὶ διστάζειν ἐπὶ τούτοις οὐ δέον σε· εἰ μὲν γάρ, ὅτε παρῆγε τὸν ἄνθρωπον ὁ Θεός, τότε πρὸς αὐτὸν ἔλεγεν, ῾ᾗ δ’ ἂν ἡμέρᾳ φάγητε ἀπὸ τοῦ φυτοῦ θανάτῳ ἀποθανεῖσθε᾽, εἶχον ἄν τι καὶ λέγειν οἱ θνητὸν ὁμοῦ καὶ ἀθάνατον ἀρχῆθεν αὐτὸν εἶναι δοξάζοντες. Ἐπεὶ δὲ πολλῷ μετὰ τὴν αὐτοῦ παραγωγὴν ὕστερον ἐδίδοτο τὰ τῆς ἐντολῆς, ἀφ’ ἧς ἄρα καὶ χώραν ὁ θάνατος ἐλάμβανε καθ’ ἡμῶν, ῾ἐὰν γὰρ φάγητε, φησί, θανάτῳ ἀποθανεῖσθε᾽, πολυπραγμονεῖν ὅλως οὐκ ἔπρεπε περὶ τοῦ πρώτου ἀνθρώπου τοὺς ἐρευνητικῶς τέως ἐπερχομένους τὴν ἁγίαν Γραφήν· ἀκριβῶς εἰδότας ἐντεῦθεν, ὁποῖος ἐπλάττετο κατὰ φύσιν ἐκεῖνος ὁ κατ’ εἰκόνα δηλαδὴ γεγενημένος Θεοῦ. 58 See, e.g., Eustratiades, Μιχαὴλ τοῦ Γλυκᾶ 20.12–21.20: Ἀλλὰ μὴ δέδιθι τούτου ἕνεκεν· ὅτι μὲν γὰρ τοιαύτης ὑπῆρχε φύσεως ὁ ἄνθρωπος ἀπ’ ἀρχῆς, ἀφθάρτου δηλαδὴ καὶ ἀπαθοῦς, καὶ ὅτι καθ’ οἱονδήτινα τρόπον ἐκεῖνος οὐκ ἔπασχε φθορᾶς ἁπάσης ὑπέρτερος ὤν, ἔδειξε μὲν ὁ τὴν γλῶτταν χρυσοῦς ἐν τῇ εἰς τὴν ἑξαήμερον ἑπτακαιδεκάτῃ αὑτοῦ ὁμιλίᾳ λέγων, ὅτι τοιαύτην ἀπάθειαν εἶχε πρὸ τῆς ἁμαρτίας ὁ ἄνθρωπος, ὁποίαν ἔχουσι καὶ οἱ ἄγγελοι· καὶ ὅτι δόξης ἀφάτου μέτοχος ἦν. Ἔδειξε δὲ πολλῷ πλέον ἐν τῇ βίβλῳ τῶν ἀνδριάντων σαφέστερον, ἅτε δὴ τὸν περὶ τούτου λόγον ἐκεῖσε ποιούμενος. Ἐπειδὴ γὰρ τὸ σῶμα τοῦτο τὸ φθαρτὸν διασύροντες ἐπὶ τοσοῦτον ἦσάν τινες, ὥστε καὶ ἀνάξιον αὐτὸ τῆς τοῦ Θεοῦ δημιουργίας ἀποκαλεῖν—ἔλεγον γὰρ ὡς εἴγε πλάσμα τῶν θείων ὑπῆρχε χειρῶν, οὐκ ἂν οὕτω μυρίοις ὑπέκειτο πάθεσι—, τοιοῖςδε πρὸς αὐτοὺς ἐκεῖνος λόγοις ἐχρήσατο. ῾Μή μοι τὸν ἄνθρωπον τουτονὶ λεγέτω τις τὸν προσκεκρουκότα, τὸν καταδικασθέντα, τὸν ἠτιμωμένον· ἀλλ’ εἰ βούλεσθε μαθεῖν ὁποῖον ἐξ ἀρχῆς ἔπλασε τὸ σῶμα ἡμῶν ὁ Θεός, ἐπὶ τὸν παράδεισον ἔλθωμεν, καὶ τὸν ἐξ ἀρχῆς γενόμενον ἄνθρωπον ἴδωμεν. Οὐ γὰρ οὕτω τὸ σῶμα ἐκεῖνο φθαρτὸν καὶ ἐπίκηρον ἦν, ἀλλὰ καθάπερ τις χρυσοῦς ἀνδριὰς ἀπὸ χωνευτηρίου προελθὼν ἄρτι καὶ λαμπρῶς ἀποστίλβων, οὕτω πάσης φθορᾶς τὸ σῶμα ἐκεῖνο ἀπήλλακτο· καὶ οὔτε πόνος ἠνώχλει, οὔτε ἱδρὼς ἐλυμαίνετο, οὐ φροντίδες ἐπεβούλευον, οὐκ ἀθυμίαι ἐπολιόρκουν· οὐ ῥύπος, οὐ δάκρυον, οὐδ’ ἄλλο τι τῶν τοιούτων ἐλύπει παθῶν, ἀλλ’ ἐπειδὴ πρὸς τὸν εὐεργέτην ἐξύβρισε, Θεός τε γενέσθαι ἤλπισε καὶ μείζω τῆς οἰκείας ἀξίας ἔλαβεν ἔννοιαν, τότε δὴ τότε σωφρονίζων αὐτὸν ὁ Θεός, φθαρτὸν ἐποίησε καὶ θνητὸν καὶ ταῖς πολλαῖς ταύταις ἀνάγκαις κατέδησε.᾽ Ταῦτα μὲν οὖν ὁ θειότατος Ἰωάννης· ἐφ’ ᾧ καὶ ἄφθαρτον ἐκεῖνο τὸ σῶμα δικαίως ὁ λόγος ἐκάλεσε; 25.10–16: ὅτι δὲ τὸ σῶμα ἐκεῖνο τὸ μὴ δεόμενον οἱουδήτινος ἐπικαλύμματος ἄφθαρτον εἶναι καὶ ἀθάνατον ὡμολόγηται, καὶ ὁ χρυσορρήμων Ἰωάννης ἀριδηλότερον ἔδειξεν· ἐν γὰρ τῇ εἰς τὴν ἑξαήμερον πεντεκαιδεκάτῃ αὑτοῦ ὁμιλίᾳ καὶ τάδε διέξεισι· ῾φυσικαῖς ἀνάγκαις ἐν παραδείσῳ οὐδαμῶς

118 | Eleni Kaltsogianni

It is interesting that the author especially attacks Niketas of Herakleia and his commentary on the Orations of Gregory of Nazianzus,61 and focuses on a passage from Gregory’s 44th Oration, which is also used in our text: for Glykas, Gregory’s statement that if the man had remained as he was in Paradise and observed God’s commandment he would have become what he was not by nature does not refer to the achievement of immortality, as Niketas suggests, but rather to the immutability of man’s will.62 Glykas’ views on the subject are later criticised by Niketas Choniates in || συνείχοντο οἱ πρωτόπλαστοι· ἀλλὰ δι’ ὅλου κτισθέντες ἄφθαρτοι καὶ ἀθάνατοι, οὐδὲ τῆς τῶν ἱματίων ἐδέοντο περιβολῆς᾽; 25.21–26.4: Καὶ πείθου τῷ χρυσορρήμονι κἀνταῦθα Ἰωάννῃ λέγοντι· ῾μηδὲν εἰσενεγκὼν εἰς τὸν βίον ὁ ἄνθρωπος, ἀθανασίαν αὐτίκα ἐδέξατο καὶ πᾶσαν ἄλλην ἐν παραδείσῳ ἀπόλαυσιν, ἀλλ’ ἐπειδὴ τῆς θείας εὑρέθη παρήκοος ἐντολῆς, ἀφαιρεῖται τὴν ἀθανασίαν αὐτίκα καὶ θνητὸς ὁ ἀθάνατος γίνεται· ἐν ᾗ γὰρ ὥρᾳ, φησί, φάγητε ἀπὸ τοῦ φυτοῦ, θανάτῳ ἀποθανεῖσθε᾽; 26.15–27.11: Ἀλλὰ καὶ ὁ χρυσορρήμων Ἰωάννης αὐτὸ τοῦτο παρίστησι διεξιὼν οὑτωσὶ κατὰ λέξιν ἐν τῇ εἰς τὴν ἑξαήμερον εἰκοστῇ πρώτῃ ὁμιλίᾳ αὑτοῦ· ῾δημιουργήσας τὸν ἄνθρωπον ὁ Θεός, ἠβουλήθη πάντων τῶν ὁρωμένων τὴν ἀρχὴν ἔχειν· ἐπὶ γὰρ τούτῳ καὶ ἔλεγε· ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ’ εἰκόνα ἡμετέραν· ποιήσωμεν ἄνθρωπον ἄρχοντα πάντων τῶν ἐπιγείων. Καὶ γὰρ οὐδὲν ἕτερον ὑπεμφαίνει τὸ κατ’ εἰκόνα, ἀλλ’ ἢ τὸν τῆς ἀρχῆς καὶ τῆς δεσποτείας λόγον. Ὥσπερ γὰρ ὁ τῶν ὅλων Θεὸς τὴν κατὰ πάντων ἀρχὴν ἔχει, τῶν τε ὁρατῶν, τῶν τε ἀοράτων δημιουργὸς ἁπάντων ὑπάρχων, οὕτω καὶ τὸ ζῶον τοῦτο τὸ λογικὸν δημιουργήσας, ἠβουλήθη πάντων τῶν ὁρωμένων τὴν ἀρχὴν αὐτὸν ἔχειν· διὸ καὶ τὴν τῆς ψυχῆς οὐσίαν αὐτῷ ἐχαρίσατο, βουληθεὶς αὐτὸν εἶναι καὶ ἀθάνατον εἰς τὸ διηνεκές᾽. 59 See, e.g., Eustratiades, Μιχαὴλ τοῦ Γλυκᾶ 15.21–16.3: Μὴ θαύμαζε οὖν, εἴγε καὶ τὸν Σιναΐτην ἔχεις θεῖον Ἀναστάσιον ἐν τῷ περὶ ἀναστάσεως λόγῳ αὐτοῦ περὶ τούτου οὕτω λέγοντα· ῾καὶ ἐποίησε τὸν ἄνθρωπον ὁ Θεός, κατ’ εἰκόνα Θεοῦ ἐποίησεν αὐτόν· πρώτη ποίησις αὕτη, ἁπλῆ, ἄζυγος, ἄφθαρτος᾽. 60 See, e.g., Eustratiades, Μιχαὴλ τοῦ Γλυκᾶ 16.7–11: Καὶ οὐκ ἐμὰ τὰ ῥήματα· ὁ θειότατος Ἀνδρέας ὁ Κρήτης ἐν τῷ εἰς τοὺς κεκοιμημένους λόγῳ αὐτοῦ περὶ τούτων οὕτω λέγων εὕρηται· ῾πλάσας ὁ Θεὸς τὸν ἄνθρωπον, ἀξίωμα δέδωκεν αὐτῷ τὸ λογικόν τε καὶ νοερὸν καὶ ἀθάνατον καὶ ἀνώλεθρον᾽. 61 See Eustratiades, Μιχαὴλ τοῦ Γλυκᾶ 22.1–12: Οὕτω μὲν οὖν, ὁσιώτατε, καὶ τὰ τοῦ Ἡρακλείας, εἰ καὶ τὰ θεῖα σοφὸς ἦν ὁ ἀνήρ, ἀμφιβολίαν ἡμῖν οὐ τὴν τυχοῦσαν ἐνίησι. Ταύτῃ τοι καὶ προφέρειν αὐτὸν ἐπὶ μέσου τό γε νῦν ἔχον οὐκ ἔπρεπε. Τίνος ἕνεκεν; ὅτι τοὺς λόγους ἐκεῖνος ἐπεξηγούμενος ἐν οἷς ἔφθασε περὶ τοῦ ἀνθρώπου διαλαβεῖν ὁ ἐν θεολογίᾳ μέγας Γρηγόριος, πῶς τε τὴν πλάσιν ἔσχηκε κατ’ ἀρχὰς ἐκ Θεοῦ, καὶ οἵας αὐτίκα μετείληχε φύσεως· ὁποῖός τε μετὰ τὴν ἔκπτωσιν γέγονε, καὶ οἵας ἔτυχε μετὰ ταῦτα λήξεως, ἵνα μὴ τὸ κακὸν ἀθάνατον ᾖ, δύο ταῦτα δίδωσιν ἡμῖν ἐννοεῖν, ἢ ὅτι τῶν θεολογικῶν ἰχνῶν ἀκολουθῆσαι κατόπιν ἐκεῖνος οὐκ ἔφθασε, καὶ τολμηρὸν ἡμᾶς οὕτως εἰπεῖν· ἢ ὅτι, τὸ πολλῷ τολμηρότερον, αὐτὸς ἑαυτῷ λοιπὸν ἐναντιούμενος ἦν ὁ μέγας Γρηγόριος. For Niketas’ commentary, see CPG 3027. 62 See Eustratiades, Μιχαὴλ τοῦ Γλυκᾶ 58.7–59.2: Εἰ δὲ ταῦτα οὕτως ἔχει, λεγέτωσαν ἐκεῖνοι λοιπὸν τί ἆρα πρὸ τῆς παραβάσεως ἦμεν ἡμεῖς, καὶ τί γενέσθαι μετὰ ταῦτα ἐμέλλομεν, εἴγε τὴν ἐντολὴν ἐφυλάξαμεν; Ἡμεῖς γάρ, εἴγε καὶ μᾶλλον ὁ λόγος ἀριδηλότερον ἔδειξεν, ὅτι τὸ σῶμα ἐκεῖνο καὶ ἄφθαρτον ἦν ἀληθῶς καὶ ἀθάνατον, ὡς ἀνενδεὲς ὄν, συνιδεῖνὅλως οὐκ ἔχομεν, εἴγε καὶ γενέσθαι τι πλέον ἔμελλεν ἐπί γε τῇ ἀφθαρσίᾳ καὶ ἀθανασίᾳ. Τοῦ γὰρ ἀφθάρτου τί ἂν ἀφθαρτότερον εἴποι τις εἶναι καὶ τοῦ ἀθανάτου ἀθανατώτερον; πάντως οὐδέν, ὅτι μηδὲ τοῦ θνητοῦ θνητότερον εὕροι τις ἄν. Ἔνθεν τοι καὶ τὸ ῥητὸν ἐκεῖνο τὸ λέγον ῾ἐγενόμεθα ἂν ὅπερ οὐκ ἦμεν, εἴγε τὴν ἐντολὴν ἐφυλάξαμεν᾽, καθ’ ἕτερόν τινα λόγον ἐκλαβέσθαι προήγμεθα, τῆς γραφικῆς ἀκολουθίας οὔμενουν οὐ πόρρω που πίπτοντα, καθὰ δοκεῖ τοῖς ἀμαθέσι τέως ἡμῖν. Εἰ δὲ καὶ δώσουσί τινες εἶναί τι καὶ τοῦ ἀθανάτου ἀθανατώτερον, δεξόμεθα καὶ τοῦτο πάσης ἀντιλογίας ἐκτός. Καὶ γὰρ ὅσον ἐγγίζει τις τῷ

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 119

his Panoplia Dogmatica; according to Niketas, Michael misunderstood the writings of the Fathers in a vain and dangerous effort to elucidate what the Scriptures left unsaid.63 After this overview of the preceding theological thought, we can observe that Matthew’s views on the issue of Adam’s original state are rather traditional, although presented with the help of philosophical arguments, as we have already pointed out. The basic idea that the man was created in an intermediate state, capable of receiving either mortality or immortality, is in line with Theophilus of Antioch and Nemesius of Emesa, and is expressed almost in the same terms: Matthew

Theophilus

Nemesius

οὔτε γὰρ καθάπαξ θνητὸν, οὔτ᾽ αὖ ἀθάνατον ὅ γε λόγος ὁ τῆς δημιουργίας ἐκεῖνον ἐποίησε· φύσιν δέ τινα χωρητικὴν ἑκατέρων, ὥστ᾽ ἐ[π᾽ αὐ]τῷ γε εἶναι, ὅποι ποτε νεῦσαι βούλοιτο· καὶ μηδὲν ἐμποδὼν ἔχειν τὴν ὕλην· μὴ δέ τι τὸ δυνάμενον

οὔτε οὖν ἀθάνατον αὐτὸν ἐποίησεν οὔτε μὴν θνητόν, ἀλλά, καθὼς ἐπάνω προειρήκαμεν, δεκτικὸν ἀμφοτέρων, ἵνα εἰ ῥέψῃ ἐπὶ τὰ τῆς ἀθανασίας τηρήσας τὴν ἐντολὴν τοῦ θεοῦ, μισθὸν κομίσηται παρ’ αὐτοῦ τὴν ἀθανασίαν καὶ γένηται θεός, εἰ δ’ αὖ τραπῇ ἐπὶ τὰ

Ἑβραῖοι δὲ τὸν ἄνθρωπον ἐξ ἀρχῆς οὔτε θνητὸν ὁμολογουμένως οὔτε ἀθάνατον γεγενῆσθαί φασιν, ἀλλ’ ἐν μεθορίοις ἑκατέρας φύσεως, ἵνα, ἂν μὲν τοῖς σωματικοῖς ἀκολουθήσῃ πάθεσι, περιπέσῃ καὶ ταῖς σωματικαῖς μεταβολαῖς, ἂν δὲ τὰ τῆς ψυχῆς προτι-

|| Θεῷ, τοσοῦτον ἀπαθανατίζεται καὶ θεοειδέστερος γίνεται σώματί τε καὶ πνεύματι. Δίκαιον οὖν ἐστι καὶ τὸ τὰ θεολογικὰ ῥητὰ καλοθελῶς ὑποδέχεσθαι, καὶ τὰ τῶν λοιπῶν διδασκάλων διὰ τιμῆς ἔχειν, οὐ μὴν ἀποστρέφεσθαι. Τὸ γὰρ πρὸς ἄλληλα τὰ τῶν ἁγίων Πατέρων ῥητὰ καλοθελῶς συμβιβάζειν ἐπαινετόν ἐστι καὶ μακάριον καὶ τῷ ὄντι θεάρεστον. Πρόσεχε οὖν· ῾εἰ μὲν οὖν ἐμείναμεν ὅπερ ἦμεν, καὶ τὴν ἐντολὴν ἐφυλάξαμεν, ἐγενόμεθα ἂν ὅπερ οὐκ ἦμεν᾽, τουτέστιν ἄτρεπτοι καὶ κατ’ αὐτὴν τὴν προαίρεσιν. For Niketas’ commentary on the same passage, see, e.g., cod. Vaticanus Palatinus gr. 24, f. 110v: ὁ ἄνθρωπος οὔτε θνητὸς ἐνεργείᾳ, οὔτε ἀθάνατος ἐδημιουργήθη· ἀλλὰ μέσος Θεοῦ καὶ ὕλης γενόμενος· διὰ μὲν τοῦ φυλάξαι τὴν ἐντολὴν, ἔμελλεν ἑνοῦσθαι τῷ Θεῷ καὶ ἀθανατίζεσθαι· διὰ δὲ τοῦ παραβῆναι τῇ φθορᾷ προσοικειοῦσθαι, τοῦτο κἀνταῦθα ὁ ἅγιος αἰνίττεται λέγων· εἰ μὲν οὖν ἐμείναμεν ὅπερ ἦμεν ἤτοι καθαροὶ, ἐγενόμεθα ἂν ὅπερ οὐκ ἦμεν ἤτοι ἀθάνατοι· τῷ ξύλῳ τῆς ζωῆς προσελθόντες τῆς ἀθανάτου· μετὰ τὸ παραδραμεῖν τὸ ξύλον τῆς γνώσεως. 63 The relevant passage has been edited by Eustratiades, Μιχαὴλ τοῦ Γλυκᾶ κδ´.14–24: Ἀπεριθαμβήτως οὖν καὶ ὡς μηδένα ὑφορώμενος τὸν ἐπιτρίψοντα ἐκείνῳ κονδύλους, μήτε μὴν ἐμβριθῶς ἐπιπλήξοντα, καὶ ἄλλων μὲν ῥητῶν τῆς πρεσβυτέρας Γραφῆς ἐξήγησιν ἐπισφαλῶς ἐπεβάλετο· ἔλεγε δὲ καὶ τοὺς προπάτορας ἀμοίρους τῶν φυσικῶν μορίων διαρτισθῆναι πρότερον, ἐσύστερον δὲ μετὰ τὴν ἐκ τοῦ παραδείσου ἀπόπεμψιν καὶ τὴν τῶν δερματίνων χιτώνων περίθεσιν καὶ ταῦτα προσεπιπλασθῆναι σφίσι πρὸς τοῦ Θεοῦ, τιμηθῆναι δὲ τούτους συγχρόνως τῇ διαπλάσει καὶ ἀφθαρσίᾳ παντελεῖ, ἀφαιρεθῆναι δὲ ταύτην ὡς ἐκ μεταμέλου ἔπειτα διὰ τὴν παράβασιν· ἀμαθῶς οὕτω καὶ παρακεκινδυνευμένως ἐννοίαις καὶ ῥήμασιν ἐπιβάλλων, ἃ παρῆκεν ἡ Γραφὴ ἀνεκφώνητα. Choniates’ criticism concerns Michael Sikidites, who should be identified, according to the prevailing scholarly view, with Michael Glykas; see O. Kresten, Zum Sturz des Theodoros Styppeiotes. JÖB 27 (1978) 49–103, esp. 90–92, and Kiapidou, Epistolography 188–191.

120 | Eleni Kaltsogianni

εἶναι ἀφέλκειν ἐκεῖθεν, ἂν αὐτὸς οὐχ᾽ αἱρῆται.

τοῦ θανάτου πράγματα παρακούσας τοῦ θεοῦ, αὐτὸς ἑαυτῷ αἴτιος ᾖ τοῦ θανάτου.

μήσῃ καλά, τῆς ἀθανασίας ἀξιωθῇ.

Common with Nemesius is also the comparison of Adam with fallen angels,64 as well as the suggestion that the man in his original state should rather be considered as mortal, with the possibility to achieve immortality through his moral and spiritual progress.65 Thus, Nemesius could be identified as one of Matthew’s possible sources. Another traditional idea to be found in our Dialogue is that the human soul can only be considered as immortal by God’s grace, for it is subject to change and corruption like everything created.66 The idea goes back to the Christian apologists, who had used this argument in order to refute the Ancient Greek teaching about the eternal existence of the soul,67 and it is later repeated, for example, by Cyril of Alexandria68 and John of Damascus.69 In line with the tradition, Matthew also describes man’s life in Paradise as angelic,70 he defines death as the dissolution of the body in the elements of which it consists,71 and argues that the man rather than the angels bears God’s image.72

|| 64 The comparison is also suggested by Theodore of Mopsuestia; cf. above, p. 110. 65 Cf. above, p. 110. 66 Cf. ff. 6v/par. 4: πολλοῦ γὰρ ἔδει κατὰ φύσιν ἀθάνατον εἶναι γένεσιν τὴν ἀρχὴν εἰληφυῖαν, καὶ τὸ μηδαμῇ μηδαμῶς εἶναι, and f. 14r/par. 9: τὸ γὰρ ἀρχὴν ἔχον, πῶς ἂν ἀτελεύτητον γένοιτο;. 67 Cf. above, pp. 105-106. 68 Cf. above, pp. 111–112 with n. 34. 69 Cf. above, p. 114. 70 See ll. 262–263: πρῶτα μὲν τῆς θείας ἐκείνης ἀπογυμ[νοῦτ]αι περιβολῆς, καθ᾽ ἣν ὡς ἄγγελος Θεοῦ τῷ παραδείσῳ ἐμπεπολίτευτο; cf. the passage from Gregory of Nyssa given above, p. 109 with n. 21. See also John Chrysostom, In Genesim Hom. XV [CPG 4409], PG 53, 123.30–38: ἐπεὶ μέχρις ἐκείνου καθάπερ ἄγγελοι οὕτω διῃτῶντο ἐν τῷ παραδείσῳ, οὐχ ὑπὸ ἐπιθυμίας φλεγόμενοι, οὐχ ὑπὸ ἑτέρων παθῶν πολιορκούμενοι, οὐ ταῖς ἀνάγκαις τῆς φύσεως ὑποκείμενοι, ἀλλὰ δι’ ὅλου ἄφθαρτοι κτισθέντες καὶ ἀθάνατοι, ὅπου γε οὐδὲ τῆς τῶν ἱματίων περιβολῆς ἐδέοντο. Ἦσαν γὰρ, φησὶν, οἱ δύο γυμνοὶ, καὶ οὐκ ᾐσχύνοντο. Οὐδέπω γὰρ τῆς ἁμαρτίας ὑπεισελθούσης, καὶ τῆς παρακοῆς, τῇ ἄνωθεν ἦσαν δόξῃ ἠμφιεσμένοι, δι’ ὃ οὐδὲ ᾐσχύνοντο e.a. 71 See f. 10r/par. 7: οὕτω δὴ καὶ σῶμ᾽ ἀθάνατον ἐβούλετο δράσαι, χάριτι θείᾳ καὶ ἀνθρωπίνῃ σπουδῇ· μήποτ᾽ ἀθανασίας ἄμοιρον ὂν, ἅτε μέρος ὂν τοῦ παντὸς, λύσιν μετολίγον φυσικὴν ὑποσταίη· καὶ ἐξ ὧν ταῦτα συνετέθη στοιχείων, πρὸς ἐκεῖν᾽ αὖθις ἀναδράμοι δυσχεραίνων τῇ βίᾳ τῆς συνδρομῆς. Cf., e.g., Gregory of Nyssa, Refutatio confessionis Eunomii 174.9–11 (ed. W. Jaeger, Gregorii Nysseni, Contra Eunomium Libri, Pars posterior [Liber III (vulgo III–XII)]; Refutatio confessionis Eunomii (vulgo lib. II) [CPG 3136]. Leiden 1960, 385.21–23): σώματος μὲν γάρ ἐστι θάνατος ἡ τῶν αἰσθητηρίων σβέσις καὶ ἡ πρὸς τὰ συγγενῆ τῶν στοιχείων διάλυσις; Nemesius of Emesa, De natura hominis 5 (50.19–20 Morani): πάλιν δὲν εἰς τὰ στοιχεῖα ἀναλύεται τὰ σώματα φθειρόμενα; John of Damascus, Expositio fidei 72.6–7 (171.9–11 Kotter): σημαίνει δὲ ἡ φθορὰ καὶ τὴν τελείαν τοῦ σώματος εἰς τὰ, ἐξ ὧν συνετέθη, στοιχεῖα διάλυσιν καὶ ἀφανισμόν; Doctrina patrum 16.17 (ed. F. Diekamp, Doctrina Patrum de incarnatione Verbi. Münster 1907, 114.17–18): λέγεται γὰρ φθορὰ ἡ

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 121

John of Damascus, along with Gregory of Nazianzus are the two Church Fathers to whom Matthew evidently pays his respect at the end of the Dialogue: Gregory is the authority he calls upon when the opponent proposes and argument based on John Chrysostom; on the other hand, he praises John of Damascus for having also recognized the authority of the Nazianzen. However, except for the direct citation from Gregory’s 44th Oration, we cannot detect in our text any other clear reference to this author, and the same applies to John of Damascus.

|| παντελὴς διάλυσις τοῦ σώματος εἰς τὰ στοιχεῖα, ἐξ ὧν συνετέθη. The theory of four elements is usually associated with the Stoa, and especially with Chrysippus (cf. Chrysippus, Fragmenta logica et physica 413.1–6 (ed. H. von Arnim, Chrysippi fragmenta logica et physica: Chrysippi fragmenta moralia : Fragmenta successorum Chrysippi. Leipzig 1923, 136.6–11): περὶ δὲ τῶν ἐκ τῆς οὐσίας στοιχείων τοιαῦτά τινα ἀποφαίνεται, τῷ τῆς αἱρέσεως ἡγεμόνι Ζήνωνι κατακολουθῶν, τέτταρα λέγων εἶναι στοιχεῖα καὶ φυτὰ καὶ τὸν ὅλον κόσμον καὶ τὰ ἐν αὐτῷ περιεχόμενα καὶ εἰς ταῦτα διαλύεσθαι); Aristotle attributes it to Empedocles (cf. Aristotle, De generatione et corruptione 328b–329a: Τούτων δὲ τὴν ὑποκειμένην ὕλην οἱ μέν φασιν εἶναι μίαν, οἷον ἀέρα τιθέντες ἢ πῦρ ἤ τι μεταξὺ τούτων, σῶμά τε ὂν καὶ χωριστόν, οἱ δὲ πλείω τὸν ἀριθμὸν ἑνός, οἱ μὲν πῦρ καὶ γῆν, οἱ δὲ ταῦτά τε καὶ ἀέρα τρίτον, οἱ δὲ καὶ ὕδωρ τούτων τέταρτον, ὥσπερ Ἐμπεδοκλῆς· ἐξ ὧν συγκρινομένων καὶ διακρινομένων ἢ ἀλλοιουμένων συμβαίνειν τὴν γένεσιν καὶ τὴν φθορὰν τοῖς πράγμασιν). For the use of the theory in the early Church Fathers, see M. Spanneut, Le stoïcisme des Pères de l’Église. De Clément de Rome à Clement d’Alexandrie, [Patristica Sorbonensia 1]. Paris 21969, 350ff. 72 See ff. 9v/par. 7: οὐδ᾽ ἱκανόν σοι δοκεῖ τὸ κατ᾽ εἰκόνα ἐκεῖνον γενέσθαι τὴν θείαν· ἧς οὐδὲ νοερὰ φύσις αὐτὴ ἐκ δημιουργίας ἀπέλαυσε; Cf., e.g., John Chrysostom, In Genesim Hom. 2 [CPG 4410], PG 54, 589.8–17: Θεοῦ δὲ καὶ ἀγγέλων οὐκ ἔστιν εἰκὼν μία, οὐδὲ ὁμοίωσις μία. Πῶς γὰρ ἂν εἴη τοῦ Δεσπότου καὶ τῶν λειτουργῶν εἰκὼν μία καὶ ὁμοίωσις; Ὥστε πάντοθεν ὑμῖν ὁ λόγος ἐλήλεγκται· καὶ γὰρ ἀρχῆς εἰκόνα ἐδήλωσεν ἐνταῦθα, καθὼς καὶ τὸ ἑξῆς δηλοῖ. Εἰπὼν γὰρ Κατ’ εἰκόνα καὶ καθ’ ὁμοίωσιν, ἐπήγαγε, Καὶ ἀρχέτωσαν τῶν ἰχθύων τῆς θαλάσσης· ἀρχὴ δὲ Θεοῦ καὶ ἀγγέλων οὐκ ἂν εἴη μία. Πῶς γὰρ, τῶν δούλων καὶ τοῦ Δεσπότου, τῶν λειτουργῶν καὶ τοῦ κελεύοντος; John Philoponus, De opificio mundi 6.11 (ed. G. Reichardt, Joannis Philoponi de Opificio mundi libri VII. Leipzig 1897, 252.17–24): διὸ καὶ μόνος (sc. ὁ ἄνθρωπος) τῶν ἐγκοσμίων ἐστὶ κατ’ εἰκόνα θεοῦ καὶ μόνος ἄρχει τῶν ἐπὶ τῆς γῆς πάντων, τῇ τοῦ θεοῦ προστάξει καὶ τῇ τοῦ λόγου δυνάμει πάντα ποιῶν ἑαυτῷ ὑποχείρια. ἄγγελοι δὲ τούτων οὐκ ἄρχουσιν, ἀλλὰ τῶν ἰδίων ταγμάτων, ὡς οἱ τούτων ἡγεμόνες ἀρχάγγελοι ἢ ἄλλος ἄλλου τινὸς ἔθνους κατὰ τό· ῾ἔστησεν ὅρια ἐθνῶν κατὰ ἀριθμὸν ἀγγέλων θεοῦ’; Anastasius Sinaita, Sermo II De creatione hominis 1.17–24 (36.17–37.4 Uthemann): Ἐποίησας ἀόρατον ἄγγελον, καὶ οὐκ εἶπας· «Ποιήσω ἄγγελον κατ’ εἰκόνα ἐμὴν καὶ καθ’ ὁμοίωσιν.» Ἐποίησας δὲ διπλοῦν ἄνθρωπον, ὁρατὸν καὶ ἀόρατον, καὶ τοῦτον ὠνόμασας κατὰ σὴν εἰκόνα καὶ ὁμοίωσιν, τὸν θνητὸν ὄντα καὶ ἀθάνατον, ἐκ ψυχῆς νοερᾶς καὶ ἀθανάτου τύπον ἐχούσης τῆς σῆς τοῦ Χριστοῦ θεότητος καὶ ἐκ παθητοῦ σώματος εἰκόνα φέροντος ἀληθῆ τῆς σῆς ὁμοουσίου αὐτοῦ ἀνθρωπότητος; John of Damascus, De duabus in Christo voluntatibus 16.4–11 (ed. B. Kotter, Schriften JD [CPG 8052]. Berlin/New York 1981, 199.14–21): Καὶ πρὸ τούτων ἰδικώτατον ψυχῆς χωρίζον αὐτὴν ἐκ τῆς τῶν ἀγγέλων οὐσίας τὸ ἐν σώματι πολιτεύεσθαι καὶ τούτῳ μεταδιδόναι ζωῆς καὶ κινήσεως καὶ τὸ αὐτεξουσίως κατ’ οἰκείαν ὄρεξιν ἤτοι θέλησιν ἄγειν τὸ σῶμα καὶ τὴν ἄλογον ὄρεξιν, ἐπιθυμίαν καὶ θυμὸν καὶ τὴν καθ’ ὁρμὴν κίνησιν, καὶ φυσικῶς ἄρχειν ὡς ἰδίου φυσικοῦ δούλου τοῦ οἰκείου σώματος. Διὸ καὶ πλέον τῶν ἀγγέλων κατ’ εἰκόνα ὁ ἄνθρωπος· ὁ γὰρ ἄγγελος οὐκ ἔχει φυσικὸν δοῦλον οὐδὲ φυσικῶς ἐστι δεσπότης.

122 | Eleni Kaltsogianni

If Matthew’s views in the Dialogue represent the tradition, then what about the intellectual milieu of his opponent? At the beginning of the text Matthew describes his interlocutor as one of those judges and experts in words that appeared recently and examine everything with arrogance, like ravens and dogs that gather around dead bodies.73 As I will try to show in the following, this milieu could be identified with the circle of Gregory Palamas.74 Matthew’s argumentation develops for its most part, as we have seen, around the distinction between κατ᾽ οὐσίαν and κατὰ συμβεβηκὸς; in this vein, mortality and immortality are classified among the features that are substantial to a subject (κατ᾽ οὐσίαν).75 The author describes the process according to which the absence of a substantial feature can change the nature of the subject using the term γίγνεσθαι καὶ ἀπογίγνεσθαι, which is characteristic of Palamas’ vocabulary: Matthew

Palamas

f. 4v/par. 4: «καὶ γὰρ τἀθάνατον χωρισθὲν τῆς νοερᾶς φύσεως, καὶ τοῦ καθάπαξ εἶναί τινα νοερὰν φύσιν τῶν ὄντων χωρίσειεν ἂν ἐφ᾽ ᾧ μηκέτ᾽ εἶναι· καὶ τὸ θνητὸν ὁμοίως τῆς κατ᾽ αἴσθησιν παντὸς οὑτινοσοῦν ζῴου προσπιπτούσης, ἐξάντη καὶ ταύτην ποιήσειε τῶν παρόντων· τὸ δὲ μετὰ τοῦτο, οὔτ᾽ ἂν ἄνθρωπος εἴη, οὔτέ τι τῶν ζῴων· ἅπερ αἰεὶ γενέσει τὲ καὶ φθορᾷ ὑπόκειται· καὶ τοῦτ᾽ ἔχει φύσιν ἐξ ἀρχῆς ἐς δεῦρο, γίγνεσθαί τε καὶ ἀπογίγνεσθαι· ἢ εἴ τι σοι δοκεῖ ἕτερον, εἰπὲ τουτωνὶ.»

1) Συμβεβηκός ἐστι τὸ γινόμενον καὶ ἀπογινόμενον, ἀφ’ οὗ καὶ τὰ ἀχώριστα συμβεβηκότα συνορῶμεν.76 2) Πῶς οὖν ἡ θεότης, ἡ λαμπρότης καὶ δόξα τῆς ὑπερουσιότητος ἐκείνης, νῦν μὲν ἔσται, νῦν δ’ οὐκ ἔσται, γινομένη τε καὶ ἀπογινομένη, φαινομένη τε καὶ ἀφανιζομένη, οὐκ ἀπὸ τῶν ἀναξίων κρυπτομένη, ἀλλ’ εἰς τὸ μὴ ὂν χωροῦσα, οἷα τὰ φάσματα καὶ τὰ τοιαῦτα σύμβολα καὶ τὰ αἰνίγματα καὶ ὅσα παρὰ τῶν παντόλμων ὀνομάζεται τούτων;77

Moreover, κατὰ συμβεβηκὸς is a term often used by Palamas with regard to divine energies (ἐνέργειαι), in order to distinguish between them and the divine essence

|| 73 See f. 2r/par. 2: οἶσθα δ᾽ ὁποῖοι γε οὗτοι, οἱ χθιζοὶ [φανέντες ἡμῖν τῶν] λόγων κριταί τε καὶ γνώμονες· οἷς οὐχ᾽ ἧττον [οὐδὲν πρὸς λοιδορίαν] ἀνεπιχείρητον λείπεται μὴ κατὰ τὴν σφετέραν θρασύ[τητα ἐρευνᾶ]σθαι, ἢ τοῖς κόραξι καὶ κυσὶ τὰ νεκρὰ τῶν σωμάτων. 74 For Gregory Palamas, see PLP 21546 (with references to the older literature); see also R.E. Sinkewicz, Gregory Palamas, in: C. G. Conticello/V. Conticello (eds.) La théologie byzantine et sa tradition, II (XIIIe–XIXe s.). Turnhout 2002, 131–188. 75 Cf. f. 4v/par. 4: «τὰ μὲν, ὦ βέλτιστε τῶν κατηγορουμένων» ἔφην, «οὐσιωδῶς τοῖς ὑποκειμένοις ἔνεισιν· οἷον τὸ λογικόν τε καὶ ἄλογον· τὸ θνητὸν καὶ ἀθάνατον». 76 See Gregory Palamas, Capita physica, theologica, moralia et practica CL 127.1–2 (ed. E. Sinkewicz, Κεφάλαια ἑκατὸν πεντήκοντα / Ἀσκητικὰ συγγράμματα / Εὐχαὶ [Capita physica, theologica, moralia et practica CL]. Thessaloniki 1992, 230). 77 See Gregory Palamas, Pro hesychastis 2.3.21.14–20 (ed. J. Meyendorff, Gregory Palamas, Defense des Saints Hesychastes. Louvain 1959, 557.22–27).

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 123

(οὐσία).78 The first passage from Palamas cited above, for example, continues as follows: τοιοῦτόν ἐστι καὶ ἡ θεία ἐνέργεια ἐπὶ θεοῦ, οὔτε γὰρ οὐσία ἐστὶν οὔτε συμβεβηκός, εἰ καὶ συμβεβηκός πώς ἐστι παρ᾽ ὧν καλεῖται θεολόγων, δεικνύντων τοῦτο μόνον, ὅτι ἐστὶν ἐν τῷ Θεῷ καὶ οὐσία οὐκ ἔστιν.79 Divine energies, according to Palamas, cannot be identified with the essence of God, but they should rather be considered with regard to it.80 The term περὶ τὴν οὐσίαν used by Palamas in this framework can also be found in our text, serving probably as an allusion to the ideological background of Matthew’s opponent: ἐπεὶ καὶ νοσεῖν λέγομεν ψυχὴν προσιζάνουσαν πονηρίᾳ· καὶ θανεῖν δὲ ὁμοίως ὅταν τελέως ἐγκαλινδηθεῖσα τῷ βορβόρῳ τῆς ὕλης, ἀγνοήσῃ τὴν ἀξίαν τῆς φύσεως, πολλή τις ἂν εἴη δυστυχία ὦ βέλτιστε, εἰ μὴ καὶ τῇ κατὰ τὸ σῶμα θνητότητι, ἀθανασία αὖ ἡ κατ᾽ [αὐτό γε τοῦτο ἀποδειχ]θείη, ἀλλὰ τῇ κατ᾽ ἀρετὴν τῆς ψυχῆς. ἐκεῖ μὲν γὰρ κατὰ τὴν οὐσίαν αὐτὴν, εἶναι τὲ ἢ μὴ εἶναι, κινδυνεύει τὸ τῆς ἐναντιώσεως· ἐνταῦθα δὲ περὶ τὴν οὐσίαν προσλαβεῖν ἢ ἀφελέσθαι· οὗ χωρὶς ἢ μεθ᾽ οὗ, οὐδὲν ἂν ὡς οὐσία ἢ βλάπτοιτο ἢ ὠφελοῖτο (ff. 5v–6r/par. 4). Furthermore, Matthew implies that the kind of immortality proposed by the opponent does not refer to the essence of man, and thus cannot be considered as immortality κατ᾽ οὐσίαν.81 If we examine this point under the light of the Palamite dis|| 78 See J. Meyendorff, Introduction à l’étude de Grégoire Palamas, [Patristica Sorbonensia 3]. Paris 1959, 279–310, esp. 308. 79 See Gregory Palamas, Capita physica, theologica, moralia et practica CL 127.9–12 (230 Sinkewicz). Cf. Gregory Palamas, Orationes antirrheticae contra Acindynum 6.21.78.1–8 (ed. L. Kontogiannes/B. Phanourgakes, Orationes antirrheticae contra Acindynum in: Γρηγορίου τοῦ Παλαµᾶ συγγράµµατα, vol. 3, ed. P. K. Chrestou. Thessaloniki 1970, 444.20–27): Οὐ μὴν ἀλλ’ ἐπεὶ συμβεβηκέναι καὶ συμβεβηκὸς εἴρηκεν ὁ θεολόγος ταύτην τὴν ἐνέργειαν, ἥτις τὰ κτίσματα κατὰ τὸν Ἀκίνδυνόν ἐστι, πάντ’ ἔσται τὰ κτίσματα συμβεβηκότα κατ’ αὐτόν. Εἰ δὲ τὰ συμβεβηκότα μόνα τοῖς οὖσιν ὁπωσοῦν τὴν ἐνέργειαν ταύτην εἶναι λέγει τοῦ θεοῦ, ἐπειδήπερ ἐστὶ συμβεβηκός, ἀκτίστους ἡμῖν ὁ τοῦτο λέγων εἰσάγει τὰς τῶν ὄντων οὐσίας, τὸν παρ’ ἕλλησιν ἀρχαῖον ὕθλον ἀνακαλούμενος. 80 See, e.g., Gregory Palamas, Capita physica, theologica, moralia et practica CL 82.9–24 (180 Sinkewicz): ὁ δὲ θεῖος ἀπόστολος πολλοῦ δεῖ τὰ τοιαῦτα ὑφηγεῖσθαι. προδιδάξας γάρ, ὅτι τὸ τοῦ θεοῦ γνωστὸν φανερόν ἐστι, καὶ δείξας ὡς ἔστι καὶ ἄλλο τι ὑπὲρ τὸ γνωστὸν τοῦτο τοῦ θεοῦ, ὅπερ ἐφανέρωσε πᾶσι τοῖς νοῦν ἔχουσιν αὐτός, εἶτ’ ἐπήνεγκε, τὰ γὰρ ἀόρατα αὐτοῦ ἀπὸ κτίσεως κόσμου τοῖς ποιήμασι νοούμενα καθορᾶται. τὸ δὲ γνωστὸν τοῦ θεοῦ τί ἐστιν, οὕτως ἂν μάθοις· οἱ θεοφόροι πατέρες ἐξηγούμενοί φασι· τοῦ θεοῦ τὸ μέν ἐστιν ἄγνωστον, ἤγουν ἡ οὐσία αὐτοῦ, τὸ δὲ γνωστόν, ἤγουν πάντα τὰ περὶ τὴν οὐσίαν, τουτέστιν ἡ ἀγαθότης, ἡ σοφία, ἡ δύναμις, ἡ θειότης, ἤτοι μεγαλειότης· ἃ καὶ ἀόρατα ὁ Παῦλος λέγει, νοούμενα μέντοι τοῖς ποιήμασι. τὰ δὲ ἀπὸ τῶν κτισμάτων περὶ τὴν οὐσίαν τοῦ θεοῦ νοούμενα ταυτί, πῶς ἂν εἴη πάλιν κτίσματα; τοιγαροῦν καὶ ἄκτιστός ἐστιν ἡ ἐκ τῶν κτισμάτων νοουμένη τοῦ θεοῦ ἐνέργεια καὶ οὐσία οὐκ ἔστιν, ἐπεὶ καὶ μὴ ἑνικῶς αὕτη μόνον, ἀλλὰ καὶ πληθυντικῶς προάγεται. 81 See f. 4r/par. 4: «καλῶς ἔγωγε πόρρωθεν καταστο[χαζόμενος» ἔφην, «οἵας] ἀθανασίας κατὰ νοῦν εἶχες μεταλαγχάνειν τὸν ἄνθρωπον ἐκεῖνο προεῖπον, ῾εἰ μή ποι τείνων τὸν νοῦν, ἄλλο γε ἀποκρίνῃ, ἢ βουλόμεθα᾽», ff. 4v/par. 4: «οὐκοῦν οὕτω τούτων διωρισμένων, πῶς ποτ᾽ ἔχειν τὸ θνητόν σοι δοκεῖ καὶ ἀθάνατον· ἢ ὡς τὰ κατ᾽ οὐσίαν πάντως ἐρεῖς;», and f. 5r/par. 4: εἰ γὰρ οὐσιώδη μὲν εἰς κόλασιν τὴν διαφορὰν ἐλάμβανεν ἄνθρωπος παραβεβηκὼς καὶ ζωῆς ἀποβολήν τε καὶ στέρησιν· ὅρον δὲ θεῖον

124 | Eleni Kaltsogianni

tinction between divine essence and divine energies, we can logically assume that the opponent probably considers immortality as a kind of divine energy, to which the human being originally participated. This is also consistent with the teaching of Palamas, who lists immortality among the energies of God.82 There is, finally, one more passage in our text, which points to the same direction. According to the opponent’s concept of immortality, argues Matthew, the man who participates in it should be “added” as a fourth person to the Holy Trinity.83 A similar argument can be found in Gregory Akindynos’ Refutatio of the teachings of Palamas; for Akindynos, Palamas’ concept of divine energies to which the man participates actually implies that the man acquires the qualities of God, and thus should be considered uncreated and eternal like Him.84 As far as immortality is one

|| στέρξας ὡς ἐκελεύσθη μὴ τὴν κατ᾽ οὐσίαν θεωρουμένην ἀθανασίαν, ὁποία τὸ ζῆν ἂν ἐκείνῳ δι᾽ αἰῶνος ἐταμιεύσατο, τί ἂν ἄλλο γε ἐκ τούτου συνέβαινεν, ἢ ὥσπερ ἐν δικαστηρίῳ μεγαλοψυχίαν ἐγκαλεῖσθαι τὸ θεῖον τοὺς κακοὺς τιμωρούμενον· ἀμειβόμενον δέ γε τοὺς ἀγαθοὺς μικρολογίαν· καὶ ἀδικίαν δὲ, δι᾽ ἑκάτερον. 82 See, e.g., Gregory Palamas, Orationes dogmaticae, 2.21.14–17 (p. 112.15–18 Mantzarides): Νοοῦμεν οὖν πρὸ τῶν αἰώνων ἐνεργείας τοῦ θεοῦ τὴν ζωήν, τὴν ἀθανασίαν, τὴν ἁπλότητα, τὴν ἀπειρίαν καὶ ἁπλῶς ὅσα φύσει περὶ τὸν θεὸν ὁ μέγας Ἀθανάσιος λέγει Gregory Palamas, Epistulae 7.13.19–27 (ed. N. A. Matsoukas, Πραγματεῖαι καὶ Ἐπιστολαὶ γραφεῖσαι κατὰ τὰ ἔτη 1340–1346 / [Tractatae et Epistulae], in: P. K. Chrestou (ed.), Γρηγορίου τοῦ Παλαµᾶ συγγράµµατα, vol. 2. Thessaloniki 1970, 469.13–21): καὶ γὰρ ἐκεῖ σαφῶς οὗτος τὰ περὶ τὸν θεόν, ὡς ὁ πολὺς τὰ θεῖα Μάξιμός φησιν, οὐσιωδῶς θεωρούμενα, τὴν ἀγαθότητα, τὴν ἁγιότητα, τὴν ἁπλότητα, τὴν ζωήν, τὴν ἀθανασίαν, τὴν ἀτρεψίαν, τὴν ἀπειρίαν καὶ τὰ παραπλήσια τούτοις, οὐ φυσικὰς δυνάμεις τε καὶ ἐνεργείας εἶναι τοῦ θεοῦ φησὶν ὁ Ἀκίνδυνος, ἀλλ’ οὐσίας καὶ ὑποστάσεις περὶ τὸν θεὸν πρὸ τῶν ἀγγέλων ἐν αἰῶνι κτισθείσας, καὶ ὑπὸ τῶν ἀγγέλων καὶ πάσης τῆς κτίσεως μετεχομένας. See also Nikephoros Gregoras, Antirrhetica priora 3.4 (ed. H. V. Beyer, Antirrhetika I, [Wiener Byzantinistische Studien 12]. Vienna 1976, 393.20–24): Τῷ δὲ Παλαμᾷ νέας ἦρξε κακίας τὰ τοιαδί, προσθέντι τουτοισὶν ἐξ ἑαυτοῦ καὶ τὸ ἄκτιστον, ὡς διαρρήδην ἤδη βοᾶν ἀγαθότητα καὶ ζωὴν καὶ ἀθανασίαν καὶ ἁπλότητα καὶ ἀπειρίαν, καὶ ὅσα τοιαῦτα, θεότητας ἀκτίστους διαφόρους τῆς οὐσίας καὶ ὁρατὰς καὶ ἀνουσίους καὶ ἅμα ἰσχυρίζεσθαι σύμμαχον ἔχειν τὸν θεῖον Μάξιμον ἔν τε τούτοις, καὶ ὁπόσα τούτοις ἕπεται, καὶ ὁμόλογα τούτῳ φθεγγόμενον. 83 See ff. 9v–10r/par. 7: ἐγὼ μὲν οἶμαι οὐκ ἄλλο κατὰ νοῦν ὀνειρώττεις, ἢ τὸ τετράδα σε βούλεσθαι τῇ τοῦ ἀνθρώπου προσθήκῃ τὴν τριάδα ποιῆσαι, ὃ σατὰν μόνος ἐφρόνησεν ὡς πονηρὸν κτίσμα καὶ παθεῖν ἄξιος ἃ πέπονθεν. εἰ γὰρ οὐδὲν τιμῆς εἶδος λείπεται ὃ μὴ Θεὸς περιουσίᾳ χρηστότητος ἀνθρώπῳ δεδώρηται πλὴν ἀθανασίας αὐτῆς· σύ δ᾽ ἐλλείπεσθαι φὴς, τοῦτ᾽ ἂν ἄντικρυς εἴη· εἰ δ᾽ ἄτοπον τοῦτο νομίζεται, ἀθανασία δ᾽ ἂν εἴη λοιπὸν τὸ ὑστέρημα ἧς οὔπω τετύχηκεν ἄνθρωπος εἰς πλάσιν ἐληλυθὼς. 84 See Gregory Akindynos, Refutatio parva 573–585 (ed. J. N. Cañellas, Gregorii Acindyni refutationes duae operis Gregorii Palamae cui titulus Dialogus inter Orthodoxum et Barlaamitam. Louvain 1995, 429.36–430.10): Ἢ τίς οὕτως ἀσεβὴς καὶ ἀνόητος, ὥστε τὴν κοινωνίαν εἰπεῖν τῆς θεότητος πρὸς τοὺς ταύτης μετέχοντας, ἄναρχον καὶ τῷ Θεῷ συναΐδιον; Εἰ γὰρ τοῦθ’ οὕτως ἔχοι, καὶ οἱ κοινωνοῦντες ἄρα τῆς θεότητος, ἄναρχοι καὶ τῷ Θεῷ συναΐδιοι· οὗ τί γένοιτ’ ἂν ἀσεβέστερον, εἰ καὶ μὴ σοί, ἀλλὰ τοῖς εὐσεβεῖν εἰδόσι; Σοὶ γὰρ ἀληθῶς ὄψις πόρνης ἐγένετο, καὶ οὕτως ἀπηναισχύντησας, ὥστε μὴ μόνον πλῆθος ἐνεργούμενον καὶ τῆς θείας περιωπῆς ὑφειμένον ἀπειράκις ἀπείρως ἄκτιστον ἀνακηρύξαι καὶ ἄναρχον, θεοὺς καὶ θεότητας, ἀλλὰ καὶ τοὺς δικαίους ἀνθρώπους ἀκτίστους,

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 125

of the divine energies, the participation of the human being in it renders him somehow “equal” to God. The possible connection of the Dialogue to the Palamite controversy may lead us to a reconsideration of its dating, for the framework 1317-1321 proposed by Kourousis85 seems to be too early in this respect. Thus, we have to look for a date after 1337, when the controversy broke, and more probably after 1347, when Matthew was officially involved in it.86 Matthew was in Constantinople between 1347-1350, and took stand against the election of the Palamite patriarch Isidore Boucheiras;87 therefore, the discussion narrated in our text could also have taken place in these years. As for the placement of the Dialogue at the beginning of the collection of Matthew’s writings, it could possibly serve in this case as an indication for its importance with regard to the author’s ideology on the major theological issue of his time. In editing the Dialogue from Matthew’s autograph I have followed the author’s “rules” with regard to punctuation, accentuation, and orthography.88 The basic difference from my previous editions of Matthew’s texts is that I have rendered systematically the middle dot of the manuscript with the modern upper stop and not with comma, according to the principle set by D. R. Reinsch in his edition of Michael Psellos’ Chronography.89

|| ἀνάρχους καὶ καθ’ ὑπεροχὴν μὴ ὄντας, καὶ σαυτὸν πρὸ τῶν πάντων, ὃ μόνον ἦν τοῦ Θεοῦ. Palamas uses the terms θεὸς and θεότης for the divine energies; cf. Meyendorff, Introduction 298. 85 Cf. above, p. 101. 86 For Matthew’s involvement in the Palamite controversy, see Meyendorff, Introduction 119, 133– 134. 87 See Kourousis, Μανουὴλ Γαβαλᾶς 350–352. 88 I have described these “rules” in my edition of Matthew’s encomium for Andronikos II Palaiologos; see E. Kaltsogianni, Die Lobrede der Matthaios von Ephesos auf Andronikos II. Palaiologos. JÖB 59 (2009) 107–126, esp. 114–117. 89 Cf. D.R. Reinsch, Michaelis Pselli Chronographia, I: Einleitung und Text, [Millenium Studien 51]. Berlin 2014, XXXIV–XXXV. The same editorial principles we have followed with I. Polemis in our recent edition of Theodore Metochites’ Orations; see Theodorus Metochites, Orationes, ed. I. Polemis/E. Kaltsogianni, [Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana 2031]. Berlin/Boston 2019.

126 | Eleni Kaltsogianni

SIGLA V Hu K Re Tr

codex Vindobonensis Theologicus gr. 174 (ff. 1r-15r) Hunger (Hunger, Katalog 304) Kourousis (Kourousis, Μανουὴλ Γαβαλᾶς 164-165, 369) Reinsch (D. R. Reinsch, Die Briefe des Matthaios von Ephesos im Codex Vind. Theol. Gr. 174. Berlin 1974, 33) Treu (M. Treu, Matthaios Metropolit von Ephesos. Über sein Leben und seine Schriften. (Programm des Victoria-Gymnasiums zu Potsdam). Potsdam 1901, 20)

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 127

(f. 1r) Πρὸς φι[λό]λογ[όν] τ[ινα] κυρ[ὸν εἰ] θ[νη]τὸς ἢ ἀθ[άνατ]ος τοκαταρχὰς ἐπλάσθη ὁ ἄνθρωπος ἢ μεθόρι[ος θνητότητος] καὶ ἀθανασίας·ὃ δὴ καὶ μᾶλλον ὁ λόγος βούλε[ται] 1. Ἑσπέρας τῇ προτεραίᾳ, ἐξῄειμεν τεταγμένως ὥσπ[ερ] ἔδει τοῦ ἱεροῦ. ἦμεν γὰρ ἤδη φίλε φιλόλογε τοὺς ὕμνους ὡς ἔθος ἀποδεδωκότες τῷ θείῳ. καί τις ἡμ[ῖν] οὕτω συνεξιὼν ἐκεῖθεν, ἠρέμα πως ἤρετο, τί δήποτε ἄρα Θεὸς τὸν ἄνθρωπον τηναρχὴν ἐποίησεν· ἐβούλετο δ᾽ αὐτῷ πάντως τὸ πρόβλημα, ἤτοι θνητὸν ἀκοῦσαι παρά του γεγενῆσθαι, ἢ γοῦν ἀθάνατον. κἀγὼ δ᾽ αὐτίκα πρός γε τὴν πεῦσιν ἀπηντηκὼς, οἷον ᾔδειν καὶ πάλαι περὶ τούτου πρὸς δόξαν τοῖς ἀρίστοις τῶν ἡμετέρων εὖ μάλα γε ἔχον, «ἀλλ᾽ οὐδέτερον» ἔφην «ὦ βέλτιστε. οὔτε γὰρ καθάπαξ θνητὸν, οὔτ᾽ αὖ ἀθάνατον ὅ γε λόγος ὁ τῆς δημιουργίας ἐκεῖνον ἐποίησε· φύσιν δέ τινα χωρητικὴν ἑκατέρων, ὥστ᾽ ἐ[π᾽ αὐ]τῷ γε εἶναι, ὅποι ποτε νεῦσαι βούλοιτο· καὶ μηδὲν ἐμποδὼν ἔχειν τὴν ὕλην· μὴ δέ τι τὸ δυνάμενον εἶναι ἀφέλκειν ἐκεῖθεν, ἂν αὐτὸς οὐχ᾽ αἱρῆται.» ὁ δὲ, «καὶ τί ἂν ἦν ἐκεῖνο, ὃ δρᾶν ἄνθρωπος ᾑρημένος, δυεῖν ἐξανάγκης τῶν ἐναντίων ἑνὸς ἐκληρονόμησεν ἂν;» «ἀρετή γε» ἦν δ᾽ ἐγὼ «καὶ κακία· ἃ δήπουθεν ἑκατέροις κατὰ συζυγίαν εὖ ἡρμοσμένα τῷ γε τῆς ἀθανασίας καὶ θνητότητος μέρει, ἀρίστην ἢ κακίστην διαφορὰν, ἐμποιήσειν ἔμελλε τῷ ἀνθρώπῳ ἡ[..... | (f. 1v) ταυτ]όν τι πρόσθ[εν] κατ᾽ εἶδος, εἴτουν τὸν τῆς φύσεως ὅρον ὥσπερ νῦν ἔχει θάτερον παρανομίας εἵνεκα. ἄνθρωπος γὰρ [πρὶν] ἢ τοιοῦτό τι παθεῖν, ὡρίζετο εἶναι, ζῷον δηλαδὴ [λο]γικὸνa· οὔπω δέ γε θνητὸν· ἀλλ᾽ οὐδὲ μέντοι ἀθάνατον· ἐνδεχόμενον δ᾽ ὅμως ἑκάτερον.» 2. Οὕτω δὲ λείως περὶ τούτου τέως διεξιόντες· καὶ ἐπὶ πλείω τὰ τῆς θεωρίας ὠδίνοντες, ἐξ ἀντιθέσεως τῶν νεωτέρων τινὸς ἀπεβουκολήθημεν. οὐ γάρ τοι κατὰ νοῦν ἐνομιζόμεθα λέγειν αὐτῷ, τοιαῦτα ψηφιζόμενοι ἀθανασίας ἀνθρώπου καὶ θνητότητος πέρι· ἤρεσκε δ᾽ αὐτῷ μᾶλλον κατ᾽ ἀπόφασιν κληροῦν ἀνθρώπῳ τἀθάνατον ἐξ ἀρχῆς εὐθὺς εἰς γένεσιν ἥκοντι· ὥσπερ δῆτα καὶ ἀγγέλοις αὐτοῖς, οἷς μηδὲν μέτεστιν ὕλης τῆς ἐκ στοιχείων, μὴ δὲ τοῖς μέρεσι τοῦ παντὸς ἀνθέλκονται πρὸς φθορὰν. ἀλλ᾽ ἔγωγε, «πόθεν οὕτως ἀποφαίνῃ ῥᾳδίως· κἀκ ποίας ἀνάγκης συλλογισμῶν τοιαῦτα λέγειν προῆξαι τῶν θείων δογμάτων ἕνεκεν;» ὅ γε μὴν καίτοι μηδὲν ἐπιστή[μης] ἔτι περὶ συλλογισμῶν· μὴ δὲ τί δύναιτ᾽ ἂν ἀπόφασις ἢ κατάφασις κατὰ σχολὴν διδαχθείς (ἴσως μέντοι προθέμενος μαθεῖν ταῦτα μαθήσεται εἰ μή τι κωλύσειε· κωλύσει δὲ πάντως πονηρὰν οὕτω φύσιν εἰς μεῖζον τι προχωρῆσαι), στω-

|| 1. a ἄνθρωπος – λογικὸν: cf., e.g., Pseudo–Galen., Definitiones medicae 27 (p. 355 Kühn); Porphyr., Isagoge 11.16, 15.5 Busse; id., In Aristotelis Categorias expositio 60.18 Busse e.a. || titulus: πρὸς φι[λό]λογ[όν] τ[ινα] κυρ[ὸν εἰ] θ[νη]τὸς ... Re: πρὸς φιλόλογόν τινα, εἰ θνητὸς ... Hu: πρὸς εἰρηκότος τινὸς τῶν νέων [ἤτοι θνητὸς εἰ ἀθάνατος] ... Τr: πρὸς εἰρηκότα τινὰ τῶν νέων [ἤτοι θνητὸς εἰ ἀθάνατος] ... K

128 | Eleni Kaltsogianni

μύλλειν ἤρξατο πᾶν ὁτιοῦν ἐπῄει τῇ τῆς γλώττης φορᾷ. προσῆν γὰρ αὐτῷ καὶ γλῶττα ὑπηρετοῦσα τῷ θράσει· καὶ πλείω δεδυνημένη τῆς διανοίας· κατ᾽ ἐξουσίαν1 ὅποι τε2 ἔτυχε στρεφομένη· καὶ ὡσανεί τις θεραπαινὶς ἀκόλαστος τῆς σφετέρας καταστασιάζουσα δεσποίνης. | (f. 2r) οἶσθα δ᾽ ὁποῖοι γε οὗτοι, οἱ χθιζοὶ [φανέντες ἡμῖν τῶν] λόγων κριταί τε καὶ γνώμονες· οἷς οὐχ᾽ ἧττον [οὐδὲν πρὸς λοιδορίαν]3 ἀνεπιχείρητον λείπεται μὴ κατὰ τὴν σφετέραν θρασύ[τητα ἐρευνᾶ]σθαι4, ἢ τοῖς κόραξι καὶ κυσὶ τὰ νεκρὰ τῶν σωμάτων· [οὐδενὶ] δὲ τεθαρρηκότες ἑτέρῳ ταῦτα τολμῶσιν, ἢ «ἐγὼ μὲν» τῷ φάσκειν «παρὰ τὸν δεῖνα ἐφοίτησα»· «κἀγὼ δ᾽ αὖ τοῦ δεῖνος εἰμὶ μαθητὴς»· καὶ τοῦθ᾽ ὥσπερ ἀρκοῦν αὐτοῖς εἰς ἕξιν τῆς τέχνης τελεωτάτην, οἷόν τινες τελχῖνες, σφοδροὶ καθ᾽ ἡμῶν φέρονται. καὶ δῆτ᾽ ἐπὶ τοῖς ἄλλοις ὦ φίλε ἵνα μὴ τοῦ συνεχοῦς πλεῖν ἢ δεῖ ἀπολιμπανώμεθα οἷς ἐποικίλλετο τὸ μειράκιον, ἀπόφασιν παρ᾽ ἡμῶν ᾔτει λαβεῖν ἐξ ἀνάγκης τοῦ ζητουμένου, ἢ κατάφασιν. ἤτοι γὰρ θνητὸν ἔφασκε πεποιῆσθαι τὸν ἄνθρωπον, ἢ γοῦν ἀθάνατον. οὕτω δὲ λέγων, ὁποτέραν ἡμᾶς ἑλέσθαι τῶν προτάσεων, εἰς ἐξουσίαν προυτίθει. «ἀλλ᾽ ἡμῖν οὐχ᾽ οὕτω δύνασθαι ᾧδέ πῃ δοκεῖ τὰ τῆς ἀντιθέσεως ἄριστε» ἔφαμεν, «ὡς σοί γε νομίζεται· οὐδ᾽ οὕτω μεμαθήκ[αμεν] ταύτην ἐπὶ πάσης ὕλης· οὐδ᾽ ἐπὶ παντὸς τοῦ ταύτην μεταχειρίζοντος, τὴν ἀλήθειαν διαιρεῖν καὶ τὸ ψεῦδος· ὡς εἰ μὴ τόδ᾽ εἴη, τόδ᾽ ἐξανάγκης λείπεσθαι.» ὅ δ᾽ «ἀλλὰ σοῦ γε πολὺ κάλλιον οἶδα» θρασύτερον ἴσως ἢ λογικώτερον ὁ γεννάδας εἴρηκε «περὶ ἀποφάσεως καὶ καταφάσεως· κἀμοί τι προσήκει πλέον εἰδέναι ταῦτα, ἢ σοὶ.» 3. Ἐγὼ μέντοι ἠρέμα πως πρὸς τὴν λοιδορίαν διαταραχθεὶς τοῦ μή τι δόξαι οὐκ ἐπαΐειν· καὶ τοὐντεῦθεν οὐκ ἔχων ὁποτέρως ἂν μᾶλλον ἄγασθαι τὸν θαυμαστὸν | (f. 2v) τουτονὶ φιλόσοφον τῆς ἀμαθί[ας] ἢ τῆς αὐθαδεί[ας], ἔργῳ τὸ τῆς κωμῳδίας ἑώρων· οἷον τὸν ἥττω λόγον τὰ μειράκια μεμαθηκότα, ποιεῖν καὶ λέγειν προῄρηνται· καὶ παντί γε ἐπιχειρεῖν· καὶ μέντοι καὶ δρᾶν ὅποι τι παρεμπέσοι τῶν αἰσχίστων, οὐχ᾽ ἧττον1 σώφρονα ψυχὴν ἐλέγχον, ἢ ἀκόλαστονa. οὐκοῦν, οὐ μᾶλλον ὑπὸ μεγαλοφροσύνης ὡς ἄν τῳ δόξειεν, ἢ τῆς περὶ τὸν νέον συγγνώμης ἐκεῖνο δὴ παρεικὼς, αὖθις εἰς ἀρχὴν καθίστην τὸν λόγον· καὶ ἐπειρώμην ὡς οἷόν τε2, τἀληθὲς εὑρεῖν τὲ καὶ εἰπεῖν. καὶ γὰρ ἐδεδίειν, μή τις ἀγεννὴς δόξα ταῖς τῶν ἀκροωμένων ψυχαῖς συμφυῇ· ὅτι καὶ πολλοί τινες ἦσαν αὐτίκα, οἱ τὴν ἀκοὴν μετέωρον ἔχοντες, οἷον δὴ πέρας σκοποῦντες τὰ τῆς διαλέξεως ἕξει. ἠρόμην τοίνυν αὐτὸν· «πότερόν σοι δοκεῖ κάλλιον ἔχειν· ἀθάνατον παρῆχθαι τὸν ἄνθρωπον, ἢ θνητόν· ἢ μέσην τινὰ δύναμιν3 ἐγχωροῦντα γε ἔσεσθαι· ὥσπερ πολλάττα τῶν ὄντων ταύτῃ πέφυκεν εἶναι; καὶ ὅπως πρὸς αὐτῆς γε τῆς ἀθανασίας, μὴ φιλονείκως ἀποκριθῇς.» «ἀθάνατον» ἔφη. «καλῶς ἔφης» εἶπον αὐτὸς· «θνητόν δ᾽ οὔ;» «οὔ.» «τοῦ δέ γε θνητὸν γεγενῆσθαι, τί σοι δοκεῖ

|| 3. a τὸ τῆς κωμῳδίας – ἀκόλαστον: an ad Aristophanis Nubes (891ff.) spectat? || 2. 1 κατἐἐξουσίαν V 3.

1

οὐχ᾽ ἧττον V s.l.

2 2

τε V s.l.

3

λοιδορίαν V in marg.: ὑπὸ λοιδορίας K

post οἷόν τε 1–2 litt. erasae in V

3

4

ἐρευνᾶσθαι: ἐργάζεσθαι K

post δύναμιν 9–10 litt. erasae in V

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 129

αἴτιον;» «ἐντολῆς παράβασις καὶ γεῦσις ἀπειρημένης» ἔφη «τροφῆς.» «εἶτ᾽» ἔγωγε εἶπον «καὶ πικροί τινες πόνοι καὶ μόχθοι καὶ συνεχεῖς ταλαιπωρίαι πραγμάτων ἠκολούθησαν καὶ δὴ καὶ μεταβολαὶ πρὸς ἑκάτερα τῶν ἐναντίων· τελευτῶν δὲ καὶ θάνατος;» «οὕτω ταῦτ᾽» ἔφη «δοκεῖ.» «μῶν εἰς αὐτὸν δὴ τὸν ἁμαρτόντα, ἢ ὥσπερ πονηρός τις κλῆρος | (f. 3r) ἐξεκείνου καὶ πρὸς ἡμᾶς ἕλκε[ται τὰ δεινὰ· καὶ ποινὴν] ἀθάνατον, τὴν αὐτὴν ἐκείνῳ ἐκτίννωμεν4 πάντες ἐς δεῦρο;» «καὶ μάλα ὑπερφυῶς» ἔφη. «γενναίως» εἶπον «τῷ λόγῳ ἀκ[ολου]θεῖς καὶ οὐκ ἀπ᾽ ἐλπίδος ἐσμὲν περανεῖν τι τοῦ ζητουμένου. φ[έρε] τοίνυν· εἰ ὥσπερ ὑπεριδόντι τἀνθρώπῳ θάνατος εἵπετο καταδίκης σύμβολον ἐντολὴν θείαν, ἆρά σοι δοκεῖ καὶ κατ᾽ ἐντολὴν μείναντι καὶ ἡδονῆς κρείττονι γεγονότι εἰ τοῦτο συνέβη, ἆθλον τι κεῖσθαι, ἢ οὔ; ἀλλὰ μὴ σύ γε τοῦτ᾽ εἴπῃς, ὁ πάντ᾽ εἰ δύναιο οἰόμενος. καὶ5 νηπίοις γὰρ οἶμαι συμφήσειν τῷ λόγῳ, ἢ σοὶ. καὶ γὰρ ὅσῳπερ Θεὸς δυσκίνητος εἶναι πρὸς τὰ χείρω πέφυκε, τοσούτῳ γε εὐκίνητος πρὸς τὰ κρείττω· καὶ τοῦτ᾽ αὐτῷ φύσις ἐστὶν, ἢ ἐκεῖνο· ἀδικία δὲ τοσοῦτον ἄπεστι τούτου, ὁπόσον καὶ ἡλίου σκότος· καὶ πυρὸς ψυχρότης· καὶ οἷς οὐκ ἂν γένοιτο εἰς ταυτὸ συνδραμεῖν ὧν οὐδ᾽ ὁπόσον εἰπεῖν ἐστι τἀναντία ἄπεστιν.» «ἀλλὰ κἀμοί τοι» ἔφη «εἰ καὶ μὴ πᾶσι, ταῦθ᾽ οὕτω νομίζεται.» «οὐκοῦν ἐπεὶ μὴ τοῖς αὐτοῖς» εἶπον· «μὴ δ᾽ ἴσῳ λόγῳ τοὺς χρηστοὺς τὸ θεῖον καὶ τοὺς πονηροὺς ἀμείβεται ἅτε πλέον φιλανθρωπίας ἔχεσθαι μέλον αὐτῷ6 ἢ δικαιοσύνης, μῶν σοι δοκεῖ κατὰ γοῦν τὸ τῆς δικαιοσύνης τουτὶ μέρος ἆθλον τι κεῖσθαι τἀνθρώπῳ, ἢ οὔ;» «ἔμοιγ᾽» ἔφη «δοκεῖ.» «καὶ τοῦτ᾽» ἦν ἐγὼ, «τί;» «ἀθανασία» καλῶς ἀπεκρίνατο. «ἴσως ὅτι καὶ θνητότης παραβεβηκότι;» «ναὶ.» «κάλλιστ᾽ ἀποκρίνῃ τῷ λόγῳ γε» ἔφην ἐγὼ, «εἰ μή ποι τείνων τὸν νοῦν, ἄλλο γε ἀποκρίνῃ ἢ βουλόμεθα. εἰ τοίνυν ἵν᾽ αὖθις ἐπαναλάβω τὸν λόγον, θνητότης μὲν ἀνθρώπῳ | (f. 3v) [παρα]νομήσαντι ἕπεται· ἀθανασία δ᾽ ἐννόμως [ἠγμένῳ,] ποίαν λοιπὸν Ἀδὰμ πεποιημένος ὡς αὐτὸς οἴει ἀθάνατος, ἀθανασίαν ἑτέραν ἀπολαβεῖν ἔμελλεν; [εἰ] μὲν γὰρ ἣν εἶχε, γελοῖον τι φὴς· καὶ οὐ σοῦ μᾶλλον τοῦτ᾽ εἰπεῖν τοῦ καὶ ὁπωσοῦν τι εἰδότος πρός γε τὸ διαλέγεσθαι· τῶν γε μὴν ἐξ ἀγέλης τινὸς ὃς δήπουθεν ἀποπέφυκε τοιαῦτα καὶ ἀκούειν καὶ λέγειν. εἰ δ᾽ ἑτέραν καινοτομήσας ἐρεῖς, διπλῆς τινος ἄρα ἀθανασίας Ἀδὰμ μετὰ τὴν φυλακὴν κληρονομῶν φαίνεται· καὶ συμβαίνει τοῦτ᾽ εἶναι ὅρον ἐξανάγκης ἐκείνῳ, ζῷον δηλαδὴ λογικὸνb ἀθάνατον· καὶ αὖθις ἀθάνατον. ἀλλ᾽ ὅρα μὴ οὕτω φιλοτιμότερον λανθάνῃς Θεοῦ σαυτὸν καθιστὰς· καὶ πολλήν τινα τὴν ἀθανασίαν καταχέῃς τῆς θνητῆς φύσεως, θνητὸς αὐτὸς ὢν. ὃ γὰρ Θεὸς ἀθάνατος ὢν, ἥκιστ᾽ ἀνθρώπῳ δέδωκε, τοῦτ᾽ αὐτὸς μεγαλοψύχως παρέχεις θνητοῖς ὡς ἂν εἴποι τις λογισμοῖς διανοίας, καὶ τὰ7 νεκρῶν ὥσπερ ἀπόζουσι. τὸ δ᾽ ἐντεῦθεν ἀκολουθοῦν ἄτοπον· καὶ εἰς οἷον αὖθις ὁ λόγος ἥκει κακὸν ἀμαθίας καὶ ἀτοπίας, δηλονοτιὴ καὶ τυφλῷc κωμικὸς ἂν εἴποι.»

|| 3. b ζῷον – λογικὸν: cf. supra, 1.a

c

δηλονοτιὴ καὶ τυφλῷ: cf. Aristoph., Plutus 48bis

|| 3. 4 τίννωμεν V a. corr. (ἐκ add. s.l.) 5 καὶ V s.l. suprascriptis ordinem invertit V 7 τὰ V s.l.

6

αὐτῷ μέλον primum scripsit, deinde litteris βα

130 | Eleni Kaltsogianni

4. Οὕτως εἰς ἀπορίαν ὁ πάντ᾽ εὔπορος καταστὰς, ἄλλην τινὰ τῆς προκειμένης ἀθανασίας, αὐτίκα πλάττεται· κἀκείνην ἔφη μέλλειν διαλαχεῖν τὸν ἄνθρωπον ἡδονὴν φυλαξάμενον φαύλην. ἐμοῦ δ᾽ ἥτις αὕτη ἐπερομένου, «ἡ πρὸς τὸ θεῖον» ἔφη «προκοπὴ καὶ ἀνάβασις καὶ ὡσανεὶ θέωσις ἄλλη.» ἀλλ᾽ ἔγωγε κατὰ βραχὺ γοῦν ὑπομειδιάσας, | (f. 4r) «καλῶς ἔγωγε πόρρωθεν καταστο[χαζόμενος» ἔφην, «οἵας] ἀθανασίας κατὰ νοῦν εἶχες μεταλαγχάνειν τὸν ἄνθρωπον ἐκεῖνο προεῖπον, ῾εἰ μή ποι τείνων τὸν νοῦν, ἄλλο γε ἀποκρίνῃ, ἢ βουλόμεθα᾽a. τὸ γὰρ ἄτοπον οἷ φέρει τὸν λόγον ὁρῶν οὔκουν οὔτε ταυτὸν εἶδος ἀθανασίας ἐπὶ διανοίας συνελογιζόμην οἴεσθαί σε παρέχειν ἀνθρώπῳ μετά γε τὸ ξύλον τῆς γνώσεως, τό τοι κἀμὲ τοιοῦτό τι ἐνθυμηθῆναι, ἐσχάτης τινὸς ἀνοίας ἔκρινον· καὶ οὐ σοί γε μᾶλλον ἢ ἐμαυτῷ μέμψιν εἶχον δικαίαν.» «καὶ καλῶς γε ᾤου» ἔφη ἐκεῖνος, εἰ μὴ σκῆψις ἦν ἄλλως ἠπορηκότος ὥσπερ οἱ πολλοὶ λέγειν εἰώθασιν ἐξ ἀδυναμίας ἄλλοτ᾽ ἄλλα σκηπτόμενοι καὶ μεταβαίνοντες ἐφ᾽ ἑτέρας τῶν ὁμωνυμούντων ἐννοίας ὅτι μὴ οὐχ᾽ ἱκανῶς ἔχουσι κατὰ τὰς προκειμένας ἀρχὰς διαλέγεσθαι. «ἀλλὰ κακῶς ὡς ἔοικεν» εἶπον ἐγὼ «τὰς ἀρχὰς προυθέμην τῆς ὑποθέσεως· καὶ δι᾽ ἐμὲ κινδυνεύει συρρεῖν ἁπανταχόθεν οὕτω σφόδρα τὰ ἄτοπα. ἀλλ᾽ εἰ β[ούλει] ἐξ ἀρχῆς αὖθις οὕτω διορισώμεθα, ὡς ἂν ἀφύκτῳ τινὶ πέ[δῃ] ἕτερος δυοῖν ἐξανάγκης ἐπισχεθῇ.» «βούλομαι» ἔφη. «λέγω τοίνυν ὡδὶ· θνητότητα φής τινα καὶ ἀθανασίαν;» «φημὶ» ἔφη. «οὐκοῦν ὦ βέλτιστε» ἦν δ᾽ ἐγὼ, «καὶ ὃν τρόπον οἶσθα κατηγορεῖτον, ὧν ταῦτ᾽ ἔτον1;» «οἶδα γε» ἔφη. «πότερον ὡς τὰ κατὰ συμβεβηκὸς ἐγγινόμενά τῳ τῶν ὑποκειμένων καὶ μήτέ τινα οὐσίαν συνιστᾶν δυνάμενα· μήτ᾽ οὖν διαφθείρειν, ἢ τίνα γε ἕτερον εἰπὲ. ἀλλὰ τί χασμᾷ· καὶ ἰλιγγιῶντι ἔοικας· καὶ μέλλεις ὥσπερ οἱ διτταῖς ἀθρόον συμπεπτωκότες ὁδοῖς, εἶτ᾽ ἀποροῦντες ἐξ ἀμαθίας ὁποτέραν | (f. 4v) τράπων[ται; οὐ]κοῦν εἰ μὴ δύναιο, ἀλλ᾽ ἐγώ σε μαιεύσω· κα[τὰ τ]ὰς δυστοκοῦσας ὅπως ἂν2 εἰς φῶς τι ἐνέγκῃς· εἰ δ᾽ ἀνεμιαῖον ἢ γόνιμονb, αὐτὸς ἂν εἰδείης. ἄκουε δὴ.» «καὶ δῆτ᾽ ἀκούω» ἦ δ᾽ ὃς. «τὰ μὲν, ὦ βέλτιστε τῶν κατηγορουμένων» ἔφην, «οὐσιωδῶς τοῖς ὑποκειμένοις ἔνεισιν· οἷον τὸ λογικόν τε3 καὶ ἄλογον· τὸ θνητὸν καὶ ἀθάνατον. οὕτω σοι δοκεῖ;» «οὕτω.» «τά δ᾽ ἐπισυμβαίνειν πέφυκε ταῖς οὐσίαις οὐδὲν πλέον ἢ ἔλαττον πρὸς λόγον οὐσίας δεδυνημένα· ὥσπερ ἐκεῖνα τὸν ὅρον ἀπαρτίζει τοῦ εἶναι· ἃ δὴ καὶ λευκότης ἐστὶν ἢ μελανία· ἢ παίδευσις ἢ ἀγροικία· ἢ μάθησις ἢ ἀμαθία· ἢ ἀρετὴ· ἢ κακία· ἢ τοιαῦθ᾽ ἕτεραc, ὁποῖα τῷ συνεχεῖ τῶν μεταβολῶν Ἡράκλειτος καταθρήσας, ἀεὶ ῥεῖν ἔφη τὰ πάντα ὡς ἀπὸ πηγῆς τινος κινούμενα τῆς καθόλου τῶν ὄντων κινήσεωςd.

|| 4. a εἰ μή ποι – βουλόμεθα: cf. supra par. 3 b ἀνεμιαῖον ἢ γόνιμον: cf. Plat., Theaet. 151e, 157d c τὰ μὲν – ἕτερα: cf., e.g., Arist., Analytica priora 74b, 81b, 83a–b; Metaph. 1007a, 1025a d ὁποῖα – κινήσεως: cf. Heracl., Frg. 1.49, 6.1–3 Diehls–Kranz || 4. 1 ἔτον: sic V pro ἔστον?

2

ὅπως ἂν V s.l.

3

τε V s.l.

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 131

οὐκοῦν οὕτω τούτων διωρισμένων, πῶς ποτ᾽ ἔχειν τὸ θνητόν σοι δοκεῖ καὶ ἀθάνατον· ἢ ὡς τὰ κατ᾽ οὐσίαν πάντως ἐρεῖς;» «ὡς τὰ κατ᾽ οὐσίαν» ἔφη. «καλῶς γε» εἶπον. «καὶ γὰρ τἀθάνατον χωρισθὲν τῆς νοερᾶς φύσεως, καὶ τοῦ καθάπαξ εἶναί τινα νοερὰν φύσιν τῶν ὄντων χωρίσειεν ἂν4 ἐφ᾽ ᾧ μηκέτ᾽ εἶναι· καὶ τὸ θνητὸν ὁμοίως τῆς κατ᾽ αἴσθησιν παντὸς οὑτινοσοῦν ζῴου προσπιπτούσης, ἐξάντη καὶ ταύτην ποιήσειε τῶν παρόντων· τὸ δὲ μετὰ τοῦτο, οὔτ᾽ ἂν ἄνθρωπος εἴη, οὔτέ τι τῶν ζῴων· ἅπερ αἰεὶ γενέσει τὲ καὶ φθορᾷ ὑπόκειται· καὶ τοῦτ᾽ ἔχει φύσιν ἐξ ἀρχῆς ἐς δεῦρο, γίγνεσθαί τε καὶ ἀπογίγνεσθαι· ἢ εἴ τι σοι δοκεῖ ἕτερον, εἰπὲ τουτωνὶ.» «οὐ δοκεῖ» ἔφη. «εἰ δὴ οὕτως ἔχουσιν ὥσπερ ἔφαμεν· τὸ δὲ θνητὸν ἡμῖν ἐκ τῆς παρακοῆς παρεισέδυ· | (f. 5r) καὶ χωρίζειν οἶδε τἀνθρώπινα τῶν θείων καὶ [ὑπὲρ ἡμᾶς, ἅτε] φθεῖρον τὸ ζῷον καὶ εἰς τὸ μὴ εἶναι μετατιθὲν, κατὰ τοὐναντίον καὶ τὸ τῆς ἀθανασίας ἧς τάχ᾽ ἂν ἐτύχομεν ἐπὶ τῇ φυλακῇ, ταυτό5 τι δύναται πρὸς λόγον οὐσίας τῆς ἡμετέρας· καὶ τοῦ τί ἦν εἶναι. συλλόγισαι τοίνυν· ὡς εἴ γέ τινα διαφορὰν οὐσιώδη Ἀδὰμ εἶχε προσκρούσας τῷ παραγγέλματι, φθορὰ δὲ πάντως ἦν ἡ διαφορὰ· καὶ οὐσιώδη τινὰ διαφορὰν ἔσχεν ἂν6 ἐναντίαν ἐκείνης ἀνάλωτος ἡδονῇ μείνας ὡς ὤφελεν. ἐσχάτης γὰρ ἂν ἦν ἀδικίας καὶ οὐχ᾽ ὅπως Θεοῦ δικαιοσύνης ἴδιον7, ἀλλ᾽ οὐδ᾽ ἀνθρωπίνης τοπαράπαν εἰπεῖν, ὡς τοῖς μὲν μείζοσι κακοῖς ἀμείβεσθαι σφαλλομένους· κατορθοῦντας δὲ μὴ τοῖς ἴσοις γε ἀγαθοῖς, ὁποῖον ἐκ τῆς σῆς ἀθανασίας συνάγεται. εἰ γὰρ οὐσιώδη μὲν εἰς κόλασιν τὴν διαφορὰν ἐλάμβανεν ἄνθρωπος παραβεβηκὼς καὶ ζωῆς ἀποβολήν τε καὶ στέρησιν· ὅρον δὲ θεῖον στέρξας ὡς ἐκελεύσθη μὴ τὴν κατ᾽ οὐσίαν θεωρουμένην ἀθανασίαν, ὁποία τὸ ζῆν ἂν ἐκείνῳ δι᾽ αἰῶνος ἐταμιεύσατο, τί ἂν ἄλλο γε ἐκ τούτου συνέβαινεν, ἢ ὥσπερ ἐν δικαστηρίῳ μεγαλοψυχίαν ἐγκαλεῖσθαι τὸ θεῖον τοὺς κακοὺς τιμωρούμενον· ἀμειβόμενον δέ γε τοὺς ἀγαθοὺς μικρολογίαν· καὶ ἀδικίαν δὲ, δι᾽ ἑκάτερον; ἄτοπον δέ μοι κἀκεῖνο δοκεῖ καὶ λογικῆς ἐπιστήμης ἀνάξιον, εἰ δυεῖν ἐναντίοιν ἀντικειμένοιν ἀλλήλοιν· καὶ τοῦ μὲν, ὄντος χρηστοῦ· θατέρου δ᾽ αὖ πονηροῦ· εἶτα τῷ μὲν χείρονι τίς ἁμαρτὼν, ὑπεύθυνος εἴη· ἀριστεύσας δὲ καὶ κάλλιστ᾽ ἀγωνισάμενος, μὴ τοῦ γειτονοῦντος βελτίονος ὥσπερ δίκαιον ἀξιοῖτο· | (f. 5v) ἀλλά τινος ἑτέρου, ἥκιστα τοῖς ἄθλοις προσήκοντος. καθ᾽ οὗ γὰρ ἂν ἡ κατάφασις ἀπαξιοῖτο, τῆς αὐτῆς ὕλης καὶ τοῦ αὐτοῦ πράγματος ἡ ἀπόφασις ἂν κατηγορηθείη· καὶ ὅρα» ἔφην «εἰ μὴ οὕτω ταῦτ᾽ ἔχειν ἀνάγκη. ἔστι8 κίνησις ἐναντία τῇ ἡρεμίᾳ;» «ἔστιν» εἶπε. «πότερον ἡ κατὰ τόπον9 τῇ κατὰ ψυχὴν καθ᾽ ἣν πραγμάτων ἀπηλλαγμένοι λεγόμεθα ἡρεμεῖν, ἢ τῇ κατὰ τόπον ὡσαύτως;» «τῇ κατὰ τόπον πᾶσα ἀνάγκη.» «οὐκοῦν καὶ κουφότης σώματος τῇ κατὰ σῶμα βαρύτητι, ἢ τῇ κατὰ μουσικὴν· ἤ τιν᾽ ἄλλην ὑποκειμένην φύσιν τῶν ὄντων; φαμὲν γάρ τινα βαρεῖαν φωνὴν καὶ διάθεσιν· καὶ ψυχὴν.» «τῇ κατὰ σῶμα» ἔφη. «καὶ μελανία» ἦν δ᾽ ἐγὼ «ἡ κατὰ χρῶμα τῇ κατὰ χρῶμα ὡσαύτως λευκό-

|| 4. 4 ἂν V s.l. 5 ταυτόν V a. corr.? 6 ἂν V s.l. 7 ἴδιον V in ras. τόπον erasum?) 9 ἡ κατὰ τόπον V in marg.

8

post ἔστι rasura 7–8 litt. in V (an ἡ κατὰ

132 | Eleni Kaltsogianni

τητι, ἢ τῇ κατὰ τὴν φωνὴν καὶ τὰς φρένας; λέγομεν γὰρ καὶ λευκὴν φωνὴν· καὶ λευκὰς φρένας τὰς ἐξ ἐπιπολῆς κειμένας εἰς γνῶσιν παντὶ· καὶ μηδέν τι βαθὺ· μὴ δὲ περινενοημένον ἐχούσαςe. οὕτω δοκεῖ;» «καὶ μάλα γε.» «ἆρ᾽ οὖν καὶ ἀθανασία θνητότητι κατὰ ταυτὸν ἐναντία;» «ναὶ.» «ἀθανασία δὲ τί σοι δοκεῖ» εἶπον, «ἔν γε τοῖς ἀρχὴν εἰληφόσι καὶ νῷ μόνῳ θεωρητοῖς ἆρα τὸ αἴτιον εἶναι καὶ μὴ πέρας ἔχειν ἐπὶ τὸ κάτω κινούμενον;» «ἔοικε.» «θνητότης δὲ τὸ οὐκ ἀεί τι εἶναι, ἀλλὰ γίνεσθαι μέντοι· καί τινα χρόνον ἀντέχειν· εἶτα κατὰ μικρὸν βαδίζειν ἐπὶ τὴν φθορὰν· καὶ ἀλλοιοῦσθαι καὶ φθείρεσθαι;» «καὶ τοῦτ᾽ εἰκὸς» ἔφη «οὕτω γίγνεσθαι10.» «εἰ δὴ οὕτω ταῦτα πέφυκε γίγνεσθαι καὶ κατὰ ταυτὸν ὑποκείμενον, ἅς τε τῶν ὄντων ἐναντιότητες ἔχουσιν, ὡς ἕξεις μὲν ἕξεσιν ἐναντίας κρίνεσθαι· διαθέσεις δὲ διαθέσεσι· πάθεσι δὲ πάθη· καὶ χρώματα χρώμασι, καὶ τὸ γεννᾶσθαι ὑπεναντίον τῷ φθείρεσθαι σῶμα· καὶ τὸ ζῆν τῷ θανεῖν· καὶ τὸ νοσεῖν ὡσαύτως τῷ κατὰ σῶμα ἐρρῶσθαι οὐ τῷ κατὰ ψυχὴν· ἐπεὶ καὶ νοσεῖν λέγομεν ψυχὴν προσιζάνουσαν πονηρίᾳ· καὶ θανεῖν δὲ ὁμοίως ὅταν τελέως ἐγκαλινδηθεῖσα τῷ βορβόρῳ τῆς ὕλης, ἀγνοήσῃ τὴν ἀξίαν τῆς φύσεως, πολλή τις ἂν εἴη δυστυχία ὦ βέλτιστε, εἰ μὴ καὶ τῇ κατὰ τὸ | (f. 6r) σῶμα θνητότητι, ἀθανασία αὖ ἡ κατ᾽ [αὐτό γε τοῦτο ἀποδειχ]θείη, ἀλλὰ τῇ κατ᾽ ἀρετὴν τῆς ψυχῆς. ἐκεῖ μὲν γὰρ κατὰ τὴν οὐσίαν αὐτὴν, εἶναι τὲ ἢ μὴ εἶναι, κινδυνεύει τὸ τῆς ἐναντιώσεως· ἐνταῦθα δὲ περὶ τὴν οὐσίαν προσλαβεῖν ἢ ἀφελέσθαι· οὗ χωρὶς ἢ μεθ᾽ οὗ, οὐδὲν ἂν ὡς οὐσία ἢ βλάπτοιτο ἢ ὠφελοῖτο. τί γὰρ ἄγγελος καὶ ψυχὴ πείσεσθον κακίᾳ προσεσχηκότες, ὥστ᾽ ἀφαίρεσιν ὑποστῆναι τοῦ ὄντος εἰς οὐσίας λόγον αὐτοῖν11 ἢ ἀθανασίας ἢ ἀυλίας· ἢ τί καὶ προσλήψεσθον ὅροις θείοις μεμενηκότε; καὶ οὕτως γὰρ ἢ ἐκείνως, ἀύλω καὶ ἀθανάτω ἂν ὁρισθειήτην, τιμῆς κρείττονος, ἢ ἀφαιρέσεως τῆς ἀξίας τετυχηκότε. ἀλλὰ μὴ σύ γε οἰηθῇς ὥσπερ ἀθανασίᾳ φθονοῦντα φύσεως, θνητότητι αἱρεῖσθαι συνηγορεῖν. ἐμὸν γὰρ ἂν τἀγαθὸν ὑπῆρξεν, εἰ Θεὸς οὕτω φιλανθρώπως ἀθάνατον τὸν ἄνθρωπον ἀπειργάσατο· καὶ πολύ γ᾽ ἐβουλόμην ἔγωγε καὶ εὐχόμην, οὕτω τὰ κατ᾽ αὐτὸν διεσκευάσθαι κατά γε τὴν ἀρχὴν τῆς ποιήσεως καὶ μὴ μέσον ὅρον τὸν αὐτὸν νοεῖσθαι θνητότητος καὶ ἀθανασίας. ἦ γὰρ ἂν ἁμαρτὼν, οὐ τὸ ζῆν ἀπολώλεκεν· οὐδὲ θάνατον δι᾽ αἰῶνος κατεψηφίσθη. μετάνοια γὰρ, οὐδεμία ποτὲ γίγνεται τῶν τῇ φύσει δεδωρημένων παρὰ Θεῷ, ἀλλὰ τὴν ἐξ ἁμαρτίας φθορὰν καὶ ταπείνωσιν, ἣν καὶ σατὰν ὑπέστη, τῆς πρώτης τῶν ὄντων αἰτίας κατεπαρθεὶς· τοῖς αὐτοῖς δ᾽ ὅμως ἐμμείνας ὅροις τῆς φύσεως· καὶ ἡμεῖς δ᾽ ὑφιστάμεθα καθημέραν προσομιλοῦντες τοῖς χείροσιν· αὖθις δ᾽ ἐκ μετανοίας ἀνακαθαιρόμεθα καὶ ἀναγόμεθα εἰς ὅπερ ἦμεν τοπρόσθεν. ἐβουλόμην μὲν οὖν ἔγωγε τοῦτο καὶ πολύ γε εὐχόμην· Θεός δ᾽ οὐ κατ᾽ ἐμήν τε καὶ σὴν | (f. 6v) βούλησιν ἔκρινεν, ὥστε πάντ᾽ αὐτῷ παρασχὼν ὅσα μὴ δ᾽ ἂν νοῦς ἀξίως διεξιέναι δύναιτο, καὶ τὸ τῆς ἀθανασίας χρῆμα12, προῖκα καὶ ἀπονητὶ χαρίσασθαι. ἔχει γὰρ οὕτως ὦ τᾶν ἵν᾽ εἰδείης [τ]ρανότερον, τὸ καθ᾽ ἡμᾶς πρᾶγμα.

|| 4. e λευκὰς – ἐχούσας: cf. Pind., Pyth. 4.108–109 || 4. 10 καὶ μάλα – οὕτω γίγνεσθαι V in marg.

11

αὐτοῖν V e corr.?

12

ἀθανασίας χρῆμα V in marg

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 133

ἁπλῆν τινα φύσιν καὶ οἰκείαν αὐτῷ Θεὸς τοπρῶτον ἐποίησε καταστὰς εἰς δημιουργίαν· εἶτα, σύνθετόν τινὰ ἑτέραν καὶ ποικίλην ἐξ ἄκρων συνδραμοῦσαν τῶν ἐναντίων εἰς ἓν· ἣ κἂν εἰ μετ᾽ ἐκείνην κρίνοιτο τὴν ἀξίαν, ἀλλὰ τῇ γε δυνάμει καὶ σοφίᾳ τῆς συνθέσεως, πρὸ ἐκείνης ἂν τάττοιτο. καὶ γὰρ ἄτοπόν τι ὡς ἀληθῶς ἦν χρῆμα καὶ πᾶσαν νικῶν μηχανὴν, τό γ᾽ ἐκ νοῦ καὶ αἰσθήσεως ζῷον τελεσιουργηθῆναι ἀρρήτοις τισὶ γόμφοις ἐνδεθείσης ψυχῆς σώματιf.» «κἀγὼ φημὶ» ἔφη. «τὴν δὴ τοιαύτην φύσιν, ἣν σὺ τὲ κἀγὼ καὶ πάντες ἐσμὲν ἄνθρωποι, ἀθάνατον τῷ γε ἑνὶ μέρει πεποίηκεν ὁπόσον δηλονότι ἀπορροή τις ἦν θεία πάσης ὕλης κεχωρισμένη, ὥσπερ τὰς περὶ αὑτὸν πάσας δυνάμεις. καὶ τοῦτο δὲ χάριτι καὶ περιουσίᾳ χρηστότητος. πολλοῦ γὰρ ἔδει κατὰ φύσιν ἀθάνατον εἶναι γένεσιν τὴν ἀρχὴν εἰληφυῖαν, καὶ τὸ μηδαμῇ μηδαμῶς εἶναι. θάτερον δὲ μέρος ὃ δὴ σῶμα φαμὲν ἐκ σωμάτων πολλῶν συγκείμενον, καὶ τούτων ταῖς δυνάμεσιν ἀντιτιθεμένων ἀλλήλοις καὶ ἀπειλούντων ἀεὶ διασπασθήσεσθαι τῆς συνοχῆς, τέως μὲν εἴασε ζῆν καὶ κινεῖσθαι δυνάμει ψυχῆς· καὶ αἰσθάνεσθαι προσβάλλον τοῖς αἰσθητοῖς, ὀργάνου τινὸς δεξιοῦ τάξιν αὐτῇ παρεχόμενον, ὅπως ἂν αὐτὴ βουληθείη καὶ ὅσον καὶ ὅποι κινηθῆναι κατὰ τὸ χεῖρον | (f. 7r) ἢ βέλτιον. ἀθανασί[αν] μέντοι ἢ [θάνατον, οὔπω τούτῳ] προσέφυσε· διαιρετικὴν δ᾽ αὐτῷ νείμας δύναμιν, πάντα κρίνειν ἐπισταμένην ὅσα γε τῷ τῆς ἀρετῆς ἔνεστι λόγῳ καὶ [τῆς] κακίας, καὶ ποιεῖν ὁπότερον βούλοιτο, κατέσχε τὸ τῆς ἀθανασίας δῶρον παρ᾽ ἑαυτῷ· καὶ ἆθλον ἐκείνῳ τοῦτ᾽ ἐβούλετο δοῦναι ἀγῶνος τινὸς ἕνεκεν ἀρετῆς· ὁ δ᾽ ἀγὼν ἦν, ὅρος τίς θεῖος, εἴτουν πεῖρα τῆς αὐτονομίας, ἣν ὡς λογικῷ ζῴῳ τούτῳ δέδωκεν. οὔκουν· οὐ φθονῶν οὐδὲ τοῦτ᾽ ἀνιδιτί ὥσπερ τἆλλα, οὕτω δὴ καὶ τοῦτο χαρίσασθαι· τιμῆς δ᾽ ἕνεκεν τοῦ ἀνθρώπου· καὶ δόξης κρείττονος· καὶ τοῦ φυγεῖν λοιδορίας καὶ σκέμματα κατ᾽ αὐτοῦ μελετώμενα. εἰ γὰρ πάντα μὲν παρὰ Θεοῦ ἐλάμβανε παρ᾽ ἑαυτοῦ δ᾽ οὐδὲν συνεισήνεγκεν ἐπ᾽ οὐδενὸς, ἐνομίζετ᾽ ἂν ἀνδριάς τις εἶναι ἄψυχος καὶ ἀκίνητος· ἄριστα μὲν ἔχων τῆς συνθέσεως· παρὰ τῆς τέχνης δὲ τοῦ ποιήσαντος, τὸ πᾶν εἰς ἁρμονίαν καὶ κάλλος ἀπειληφὼς. δῶρον δὲ καὶ τοῦτ᾽ ἄντικρυς ἄλλο Θεοῦ καὶ οὐ φαῦλον, τό γε συνεργάτην παραλαβεῖν βούλεσθαι τῆς ἀθανασίας τὸν ἄνθρωπον· καί τι καὶ πρὸς αὐτὸν ἀναφέρειν αἴτιον τῶν δεδωρημένων· μήποτε τοπαράπαν ξένοις πτεροῖς κοσμηθεὶς, ἄτιμος ἐν οὕτω λαμπροῖς τε καὶ τιμίοις νομίζοιτο, κατουδὲν τοῦ αἴσχους τῶν μύθων ἀπολειπόμενοςg.»

|| 4. f ἀρρήτοις – σώματι: cf. Plat., Tim. 43a Hunger

g

ξένοις – ἀπολειπόμενος: cf. Aesop., Fab. 103 Hausrath-

134 | Eleni Kaltsogianni

5. Ἀλλ᾽ ἔγωγε ὦ φιλόλογε ὑπὸ λογισμῶν ἑτέρων ἀντικρουσθεὶς ὡς ὧδε τοῦ λόγου ποι ἐγενόμην, «μήποτε» σιγῇ κατ᾽ ἐμαυτὸν ἔφην «ἀθάνατον Θεὸς τὸν ἄνθρωπον ἀπειργάσατο, εἶτα νόμῳ θείῳ τὸ πρᾶγμα ἐπίστευσεν, ὡς εἰ μὲν τοῦτον φυλάττοι καὶ τὸ δῶρον | (f. 7v) [ἀνα]φαίρε[τον ἔχειν]· παραλύσας δέ γε, καὶ αὐτὸς ἐν [τῷ μέ]ρει τοῦ τε ζῆν καὶ ἀθάνατος εἶναι παραλυθήσεται καὶ δι[αφ]θαρήσεται;» παρέπειθε δὲ καὶ τὰ καθ᾽ ἡμᾶς τοῦθ᾽ οὕτω νοεῖν, βασιλεὺς ὁ μέγας· τοῖς μὲν, ἆθλον εὐνοίας ἢ ἀριστείας τιμὰς μεγίστας περιτιθεὶς· τοῖς δὲ, προῖκα νέμων πολλάκις εὐνοεῖν τούτους ἑξῆς οἰόμενος· εἶτ᾽ ἄλλου τινὸς παρ᾽ ἐλπίδα φανέντος, τὸ δῶρον ἀφῃρηκὼς. τί τοίνυν καινὸν ὑπελογιζόμην, εἰ καὶ Θεὸς οὕτω κινούμενος καὶ μ[ε]τ[ὰ] τῆς αὐτῆς οἰκονομίας, διέθηκε τὰ κατὰ τὸν ἄνθρωπον; νόμος γὰρ καὶ οὗτος τοῖς τὰς ἀρχὰς μεταχειρίζειν λαχοῦσιν, ὅπως ἂν βούλοιντο τοῖς ὑφ᾽ αὑτοὺς τὰς χάριτας νέμειν, πρό τε τῶν ἀγώνων δηλονότι, καὶ μετὰ τοὺς ἀγῶνας· καὶ μετὰ τοῦ δικαίου ἑκάτερον. οὐδὲν γὰρ ἄτοπον, εἰ καλός τις καὶ γενναῖος εἶναι κεκελευσμένος, πρὶν τοῦτ᾽ ἔσται χρηστοῦ τινος τεύξαιτο· καταρραθυμήσας δὲ καὶ ἡδοναῖς τὸν τῆς ψυχῆς τόνον προδεδωκὼς, αὖθις ἀφαιρεθείη. ἐγένετο γὰρ ἂν1 καὶ οὕτω τὸ δίκαιον· καὶ οὐδὲν, ὁ δοὺς ἐζημίωται. τοιαύταις ἐννοίαις κατὰ μικρὸν ὑπαγόμενος· καὶ κινδυνεύων τὰ τῷ νεωτέρῳ δοκοῦντα συμβούλεσθαι, ἀδημονεῖν ἠρξάμην, εἰ παῖς ἄντικρυς πρὸς ἐκεῖνον φανοῦμαι· παιδιὰν οὕτω παίξας μακρὰν, λῆρον τοὺς πρόσθεν ἀποφαίνουσαν λόγους. «ἀλλ᾽ εἰ τἀληθὲς» αὖθις ἔλεγον «ἐξευρεῖν γένοιτο, οὐδὲν ἐμοὶ τούτου λόγος.» οὐκοῦν ὡς αἰσθομένου τοῦ ἀντιλέγοντος ἔμοιγε τῇ διανοίᾳ ὑποκειμένου (τὴν τελευταίαν γὰρ ἄγκυρανa ἐποιήσατ᾽ ἂν εἰ τοιούτου τινὸς καθαρῶς2 ἐπελάβετο, βοηθοῦντος αὐτοῦ | (f. 8r) τῇ φιλονεικίᾳ), ὅλας ἡνίας ἔσχαζον τοῦ λογι[ζομένου] καὶ διαπαντὸς ἔθεον εὑρεῖν τινα τῷ λόγῳ βοήθειαν. καὶ δῆτ᾽ ἐπὶ διανοίας ἅπαντα λογιζόμενος, καὶ ἄλλας μὲν ἑ[ώρων] τῆς πρὶν δόξης καταφυγὰς, ἥν δ᾽ ἂν κρείττω πασῶν [ὑπε]τόπασα· καὶ ἴσως εὖ ἔχουσαν, κοινὴν καὶ σοὶ τίθημι φιλόλογε ὄντι τῶν ἐν τοῖς μάλιστα· καὶ κοινωνεῖν ἀξίῳ οὐ μᾶλλον διὰ τὴν παροιμίαν, ἢ τὴν προαίρεσιν, ὧν ἔχω δικαιουμένῳb. ἔχει δὲ οὕτω.

|| 5. a τὴν τελευταίαν ἄγκυραν: proverbium; cf. CPaG, II, 118, 174; Karathanasis 149 δικαιουμένῳ: cf. CPaG, I, 106, 266; II, 76, 120, 180, 481 || 5. 1 ἂν V s.l.

2

καθαρῶς V in marg.

b

κοινὴν –

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 135

6. «Δύω τινὰ τῶν ὄντων ἃ δὴ καὶ κρείττω καὶ τιμιώτερα τυγχάνετον ὄντα, ὁρᾶτον προσκεκρουκότα τῷ θείῳ, ἐπεὶ ἐδημιουργηθήτην· ἄγγελος δηλονότι καὶ ἄνθρωπος· ὁ μὲν, ἐπὶ νεφελῶν αὐτῶν θήσειν θαρρήσας τὸν σφέτερον θρόνον, ἀλαζόνι τινὶ καὶ ἀγνώμονι πνεύματι φυσηθεὶς, ὥσθ᾽ ὅμοιος ἔσεσθαι τῷ ὑψίστῳa παραπολὺ ἀνομοίως διανοηθεὶς· ὁ δὲ τοῦτ᾽ αὐτὸ φαντασθεὶς ὁμοίως ἐκείνῳ, ὑποθήκῃ πλάνῳ καὶ γεύσει τῶν ἀπειρημένων· εἶτ᾽ ἄμφω μονονουχὶ συμπεσόντες ἐπιθυμίᾳ θεώσεως, πρὸς ἴσην καὶ τὴν αὐτὴν ἀθεΐαν τὲ καὶ παράβασιν. ἀλλ᾽ ἴδωμεν ἀμφοῖν καὶ τὰ ἐπιτίμια. ὁ μὲν, ἀντὶ τοῦ ὕψους οὗ δὴ παρὰ τὴν ἀξίαν ἐπιβῆναι κατεθρασύνθη, ἀλλάττεται τὸν ὑλαῖον τουτονὶ χῶρον1· καὶ νεφελῶν ὑψηλότερον ἐπιθυμήσας καθίσαι, οὐδ᾽ οὗπερ εἶχεν αὐτοῦ ἀξιοῦται, ὁ δύσμορος· οὐ μὴν, ἀλλὰ καὶ ζοφώδης γίνεται καὶ μέλας ἀντὶ λαμπροῦ· καὶ πυρὶ καὶ σκότει τῷ αἰωνίῳb ταμιευόμενος, ὅτι μὴ μετάνοια τῶν ἡμαρτημένων τοῦτον εἰσῄει, ὃ δὴ μόνον ἁμαρτάνουσι λείπεται φάρμακον σωτηρίας· τὸ μέντοι ἀθάνατον ἢ ἄυλον, οὔπω ἀφῄρηται, Θεοῦ πάντως τὴν φύσιν χρηστότητι | (f. 8v) διατετηρηκότος2 ἀλώβητον. ἄνθρωπος δὲ τί; πρῶτα μὲν τῆς θείας ἐκείνης ἀπογυμ[νοῦτ]αι περιβολῆς, καθ᾽ ἣν ὡς ἄγγελος Θεοῦ τῷ παραδείσῳ ἐμπεπολίτευτο· εἶτα καὶ αὐτοῦ γ᾽ ἐξωθεῖται τοῦ παραδείσουc· ἀφαιρεῖται τὸ προγινώσκειν· λήθῃ καὶ ἀγνοίᾳ περιπίπτει πραγμάτων· ἄρχειν ἐξαιρεθεὶς πάσης κτίσεωςd, καταπτήσει τομετατοῦτο καὶ φρίττει ἔσθ᾽ ὅτε καὶ μικρόν τι παραφανὲν ζωΰφιον· κατάρα γίγνεται, καὶ κατάρας πρόξενος, τῇ τοῦτον γεννησαμένῃ· πόνοις ἀεὶ καὶ ταλαιπωρίαις προσπαλαίει δεινοῖς· συχνὰς ὑφίσταται τὰς μεταβολὰς· καιρῶν· ἡλικιῶν· διαθέσεων· πραγμάτων τῶν ἔξωθεν ἄλλοτ᾽ ἄλλως συμπιπτόντων αὐτῷ, καὶ ἐπ᾽ οὐδενὶ φύσιν ἐχόντων ἵστασθαι. ἆρ᾽ ἴσα ταῦτα ἐκείνοις καὶ ἐπ᾽ ἴσοις τοῖς ἁμαρτήμασιν, ἢ καὶ πλείω ἐροῦμεν; κείσθω δ᾽ οὖν ὅμως ἴσα καὶ τὸ πλείω σὴν χάριν3 ἀφαιρετέον. εἶτα, ἐκεῖνος μὲν παρατοσοῦτον κεκόλασται, παρόσον τοῦ ἀθάνατος εἶναι μὴ ἐκπεσεῖν· καὶ ταῦτ᾽ οὐδαμῶς ἐπιδακρύσας τῷ πτώματι· ἀλλ᾽ ἐπὶ τῶν αὐτῶν μείνας δογμάτων τῆς ἀποστασίας, καὶ ἄλλους δ᾽ ἐπεγείρων ἑκάστοτε, τῆς ἴσης αὐτῷ παρανομίας ἐξέχεσθαι· ἄνθρωπος δὲ, ὃς αὐτίκα πηγὰς δακρύωνe τοὺς ὀφθαλμοὺς εἰργάσατο καὶ πένθος εἶχεν ἀπαραμύθητον τοῦ πτώματος αὑτὸν ταλανίζων· δι᾽ ὃν οὐδ᾽ ἡμεῖς ἐς δεῦρο πεπαύμεθα συνθρηνεῖν· καίτοι μηδὲν ἐκείνῳ συναμαρτόντες· οὕτω πικρῶς τετιμώρηται καὶ ἐπιεικῶς ἀσυμμέτρως· ὡς καὶ θάνατον πρὸς τοῖς ἄλλοις καταψηφισθῆναι ἀθάνατος ὡς αὐτὸς φὴς γεγονὼς; καὶ ποῦ τοῦτο, ἢ Θεοῦ δικαιοσύνης· ἢ τῆς κατ᾽ ἄνθρωπον ταυτησὶ τῶν νόμων | (f. 9r) ἰσο[ρ]ροπίας; πῶς ἂν ταῦτα συμβαίη ἀλλήλοις, εἰ τὸν Ἀδὰμ ἀθάνατον γενέσθαί τις θεῖτο; εἰ γὰρ τῷ, πολὺ μὲν ἡμαρτηκότι τὸ ἔλαττον τῆς τιμωρίας δοίημεν τῷ, δ᾽ ἔλαττον τὸ πολὺ, οἰχήσονται νόμοι καὶ δίκαια, ἔργῳ Θεοῦ νομοθετοῦντος ὡς ἔοικε τοῖς ἀνθρώποις τὴν ἀδικίαν·

|| 6. a ἐπὶ νεφελῶν – ὑψίστῳ: cf. Is. 14.14 b πυρὶ – αἰωνίῳ: cf. IV Mach. 12.12; Job 10.22; Matth. 18.8, 25.41 c ἐξωθεῖται τοῦ παραδείσου: cf. Gen. 3.23–24 d ἄρχειν – κτίσεως: cf. Gen. 1.26 e πηγὰς δακρύων: cf. Jer. 8.23 || 6. 1 (του)τονὶ χῶρον V s.l.

2

διατετηρηκότος: δια V in marg.

3

[...] χάριν V in marg.

136 | Eleni Kaltsogianni

καὶ μάτην λοιπὸν ᾄδονται κολάσεις ἀποκεῖσθαι τοῖς ὅπώς ποτε πλημμελήσασι, κατὰ μέτρον διανενεμημέναι τοῦ ἀνομήματος.» 7. Οὕτω ταῦτ᾽ ἐπιλογισάμενος· καὶ ἄλλα δὲ τῷ νῷ συννενοηκὼς ἄτοπα κατακολουθοῦντα τῇ ὑποθέσει τῆς θνητῆς ταύτης ἀθανασίας, εὐθέως ἀνερρώσθην τὸν λογισμὸν· καὶ εὐπορίαν τινὰ γενναίαν τὴν ἀπορίαν ἐποιησάμην. οὐκοῦν καὶ τοὐντεῦθεν τὸν λόγον ἀναλαβὼν ὅθεν ἀπέλιπον, ἀνηρόμην τὸν νέον, τί τούτῳ δοκεῖ εἶναι, τὸ μείζονος ἀξίας τυχεῖν μέλλειν τὸν ἄνθρωπον· εἴ γε ἀνάλωτος ἔμεινεν ἡδονῇ ξύλου καὶ πικρᾶς γεύσεως (τοῦτο γὰρ ἐξαρχῆς εἰς τέλος διὰ πάσης ἔστρεφε τῆς ἐνστάσεως, οὐδ᾽ αὐτὸς ἀνεχόμενος οὐδ᾽ ἀξιῶν καθάπαξ ἀγέραστον ἐκεῖνον λιπεῖν μετὰ τὸν ἆθλον τῆς ἐντολῆς)· καὶ πρὶν τοπαράπαν ἀποκριθῆναι, προσεχῶς ἐπῆγον αὐτὸς, «ἆρα κόσμος τίς ἄλλος πολὺ μείζων τὲ καὶ περιφανέστερος τοῦ νῦν ὁρωμένου, ἵν᾽ ὥσπερ τοῦτον ᾠκοδόμησε βουλῇ μόνῃ δι᾽ αὐτὸν, οὕτω δὴ κἀκεῖνον ποιήσειεν; ἀλλὰ παράδεισος ἕτερος κάλλιον τοῦ παρόντος πεφυτευμένος, καὶ πολλῷ κρείττοσι διηνθισμένος ταῖς χάρισιν; ἀλλὰ τοῦ κατ᾽ εἰκόνα τὲ καὶ ὁμοίωσιν αὐτὸν ἀπειργάσθαιa, ἦν τι μεῖζον πρὸς λόγον ἀξίας, ὥστ᾽ ἐκείνου αὐτὸν ἀξιῶσαι· καὶ μεῖζον τι | (f. 9v) σχῆμα τιμῆς αὐτῷ περιθεῖναι; ἢ αὖθις ἂν αὐτὸν φέρων τῷ παραδείσῳ ἐνέθηκεν· ἢ τοὺς τῆς εἰκόνος χαρακτῆρας ἐλλιπεῖς αὐτῷ διαγράψας, ὥσπέρ τις φαῦλος ζωγράφος, τοὔλλειμμα ἀνεπλήρωσεν ἂν· καὶ τρανοτέραν ἔδειξε τὴν εἰκόνα; καὶ μὴν, οὐδὲ χαλκεὺς ἢ κεραμεὺς εὖ εἰργασμένος τὴν ἐκ τέχνης αὐτῷ χύτραν πεποιημένην, ἀνάσχοιτ᾽ ἄν ποτε μεταπλάσαι ἐπὶ τὸ βέλτιον, εἰ μὴ βαθεῖαν ἄγων σχολὴν· καὶ παίζων ἢ μεθύων, τὴν σφύραν κατ᾽ αὐτῆς ἐπαφήσει· σύ δ᾽ οὐδὲ τοσοῦτον γοῦν δίδως Θεῷ ὅσον δῆτα καὶ βαναύσοις αὐτοῖς· ἀλλ᾽ ἑτέραν ἀξίαν ἀναπλάττεις τῇ διανοίᾳ· κἀκείνην δίδως ἀνθρώπῳ, νόμον θεῖον τετηρηκότι; καὶ οὐκ ἀγαπᾷς εἰ παράδεισον αὐτὸν ἐκέρδανε τὸν θεῖον ὡς ἀληθῶς καὶ λαμπρὸν καὶ ἀγγέλοις ἐρασμιώτατον· οὗ Θεὸς ἐνσκηνεῖσθαι βούλεται τοὺς ἀπ᾽ αἰῶνος δικαίουςb λαμπροὺς λαμπρῶς παρὰ τὸν βίον ἠγωνισμένους· καὶ μηδὲν εἶδος καταλελοιπότας τῆς ἀρετῆς; οὐδ᾽ ἱκανόν σοι δοκεῖ τὸ κατ᾽ εἰκόνα ἐκεῖνον γενέσθαι τὴν θείαν· ἧς οὐδὲ νοερὰ φύσις αὐτὴ ἐκ δημιουργίας ἀπέλαυσε; φιλονεικεῖς δὲ κἀκείνης ὑπερεκπίπτειν καὶ μεῖζον τι μέγεθος ἐπινοεῖν ἢ ἀνθρωπεία φύσις χωρεῖν δύναται; ἐγὼ μὲν οἶμαι οὐκ ἄλλο κατὰ νοῦν ὀνειρώττεις, ἢ τὸ τετράδα σε βούλεσθαι τῇ τοῦ ἀνθρώπου προσθήκῃ τὴν τριάδα ποιῆσαι, ὃ σατὰν μόνος ἐφρόνησεν ὡς πονηρὸν κτίσμα καὶ παθεῖν ἄξιος ἃ πέπονθεν. εἰ γὰρ οὐδὲν τιμῆς εἶδος λείπεται ὃ μὴ Θεὸς περιουσίᾳ χρηστότητος ἀνθρώπῳ δεδώρηται πλὴν ἀθανασίας αὐτῆς1· σύ δ᾽ ἐλλείπεσθαι φὴς, τοῦτ᾽ ἂν ἄντικρυς εἴη. εἰ δ᾽ ἄτοπον τοῦτο νομίζεται, ἀθανασία δ᾽ ἂν εἴη λοιπὸν τὸ ὑστέρημα ἧς οὔπω τετύχηκεν ἄνθρωπος εἰς | (f. 10r) πλάσιν ἐληλυθὼς.

|| 7. a κατ᾽ εἰκόνα – ἀπειργάσθαι: cf. Gen. 1.26 || 7. 1 πλὴν ἀθανασίας αὐτῆς V in marg.

b

οὗ Θεὸς – δικαίους: cf. Ps. 36.29

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 137

ἀλλ᾽ ἴσως ἂν εἴποις» ἔφην, «ὅτου χάριν τοσαῦτα λαβὼν ἄνθρωπος πρὸς Θεοῦ· καὶ οὐκέτι ἀπροσδεὴς ὢν ἀξίας, ἀθανασίας ἐδεῖτο· τί δ᾽ ἂν καὶ ἐκέρδανεν ἔκ γε τούτου τοῦ μέρους.» εἶτα «Πηλεὺς2» εἶπον «οὐκ ἤρεσκε Θέτιδι ἀθάνατον μὲν παρὰ θεῶν βίον λαχὼν· οὐκ ἀγήρω δέc· ὥσπεροἱ ποιηταὶ πλάττουσι3· Θεῷ δ᾽ ἂν ἤρεσκε τὸ μεῖζον τοῦ παντὸς κτῆμα καταγηρᾶν τὲ καὶ θνῄσκειν· καὶ τὰς τηλικαύτας χάριτας οἰκτρότατα τῇ ζωῇ συναπόλλειν; καὶ ποῦ τοῦτ᾽ εὔλογον τὸ, λόγῳ τετιμημένον, κατὰ μικρὸν ἀλλοιοῦσθαι καὶ πρὸς φθορὰν ἕλκεσθαι; διατοῦθ᾽ ὥσπερ ἀθάνατον αὐτῷ4 ψυχὴν ἐνέθηκε φέρων, οὕτω δὴ καὶ σῶμ᾽ ἀθάνατον ἐβούλετο δράσαι, χάριτι θείᾳ καὶ ἀνθρωπίνῃ σπουδῇ· μήποτ᾽ ἀθανασίας ἄμοιρον ὂν, ἅτε μέρος ὂν τοῦ παντὸς, λύσιν μετολίγον φυσικὴν ὑποσταίη· καὶ ἐξ ὧν ταῦτα συνετέθη στοιχείων, πρὸς ἐκεῖν᾽ αὖθις ἀναδράμοι δυσχεραίνων τῇ βίᾳ τῆς συνδρομῆςd. ὃ δὴ καὶ πέπονθεν ἀμελήσας· οὔκουν οὐ Θεοῦ θάνατον αὐτοῦ καταψηφισαμένου· τῆς δ᾽ αὐτοῦ ῥαθυμίας· καὶ τῆς παραφύσιν ἐφ᾽ ἕν τι σῶμα συνελεύσεως τῶν στοιχείων, ἀφειμένων ἐκεῖθεν δράσαι τὸ ἑαυτῶν. μαρτυρεῖ δὲ τῷ λόγῳ Μωσῆς ἐν Γενέσει, ῾ᾗ δ᾽ ἂν ὥρᾳ᾽ ὡς ἀπὸ Θεοῦ λέγων ῾φάγητε, θανάτῳ ἀποθανεῖσθε᾽e. ἔοικε δὲ τοῦτο, ὥσπερ εἴ τις ῥώμης μὲν ἱκανῆς ἀπολαύων· ὁποῖος εἶναι Σαμψὼν ἀναγράφεταιf· ἢ ὁ τῆς Ἀλκμήνης Ἡρακλῆς μυθεύεται· καὶ τοσαύτης, ὡς καὶ θηρία χειροῦσθαι δύνασθαι· εἶτα πολλὰ μὲν ἐκείνων καὶ ποικίλα προσβίαν συνδήσας· καὶ ἀποκλείσας· πιστεύ|(f. 10v)σει δή τινι τὴν φρουρὰν· ὁ δὲ, πονηρᾷ τινὶ κλαπεὶς συμβουλῇ, ὑπανοίξει τὰς πύλας· τὰ δὲ θηρία κατὰ μικρὸν αἰσθόμενα τῆς τοῦ φύλακος ἀμελείας, ἅτε τῆς σφετέρας νομῆς ἐκ πολλοῦ ἐφιέμενα, ἀθρόον ἐκπηδήσει ἐκεῖθεν· καὶ σπαράξει τὸν ἄθλιον φύλακα· εἶτα πρὸς τοὺς οἰκείους τόπους ἕκαστον ἐξορμήσει, οὐχ᾽ ὁ πιστεύσας τῷ ταλαιπώρῳ τὴν φυλακὴν γέγονεν αἴτιος τοῦ κακῶς γε τεθνάναι· ἀλλ᾽ αὐτὸς ἑαυτῷ καὶ ἡ τῶν θηρίων ὠμότης, ταυτόν τι συνέβη καὶ τῷ Ἀδὰμ εἴξαντι γυναικὸς συμβουλῇ καὶ ὄφεωςg. ἐπανίσταται γὰρ αὐτῷ μετὰ τῆς ἀβουλίας καὶ ἡ τοῦ σώματος φύσις· καὶ θάνατον ἐπάγει δεινὸν· Θεός δ᾽ οὐδὲ κατὰ βραχὺ γοῦν αὐτῷ αἴτιος γίγνεται τοῦ κακῶς γε τεθνάναι.»

|| 7. c εἶτα Πηλεὺς – οὐκ ἀγήρω δέ: cf. Il. 18.432–435; Aristoph., Nubes 1067–1069; Herodot., Hist. 7.191 d καὶ σῶμ᾽ ἀθάνατον – συνδρομῆς: cf. supra, par. 4 e ᾗ δ᾽ ἂν ὥρᾳ – ἀποθανεῖσθε: cf. Gen. 2.17 f ὁποῖος εἶναι Σαμψὼν ἀναγράφεται: cf. Jud. 13.24–16.31 g τῷ Ἀδὰμ – ὄφεως: cf. Gen. 3.1ff. || Πηλεὺς V e corr.

2

3

ὥσπερ οἱ ποιηταὶ πλάττουσι V in marg.

4

αὐτῷ V in marg.

138 | Eleni Kaltsogianni

8. Πρὸς ταῦτ᾽ ἐξαπορῶν ὁ γενναῖος, καὶ οὐκ ἔχων ὅπως ἑαυτῷ χρήσηται1, αὖθις ἐπὶ τὴν ἰσχυρὰν αὐτοῦ καταφεύγει τῆς ἀποφάσεως καὶ καταφάσεως ἄγκυραν· καὶ ἢ θνητὸν ὅλως ἐξανάγκης γεγενῆσθαι τὸν Ἀδὰμ ἰσχυρίζεται, ἢ γοῦν ἀθάνατον. ἀλλ᾽ ἔγωγε «εἰ μή τῳ δόξαιμι» ἔφην «περιεργότερος τοῦ εἰκότος, ἀπὸ λεπτοῦ τινος μίτουa τὴν σὴν ἐξηρτῆσθαι ἄγκυραν δείξαιμι.» ὁ δὲ, «κἀγὼ βούλομαι» ἔφη. «οὐκοῦν ἄκουε. γεννητικαί τινες δυνάμεις εἰσὶν ὦ τᾶν, θνητότης καὶ ἀθανασία· ἡ μὲν, ζωῆς τινος ἀιδίου καὶ ἀπείρου κινήσεωςb· ἡ δὲ, θανάτου· κατὰ τοὐναντίον ὡσαύτως. φὴς τοῦτο, ἢ οὔ;» «φημὶ.» «ἀλλ᾽ ἡ μὲν,» εἶπον «ἡ ἀθανασία, ἀεὶ συμπαρομαρτεῖ τῷ ζῴῳ, καὶ ἀφθορίαν αὐτῷ δίδωσιν, ἀλλ᾽ οὐχὶ ἀκαριαίᾳ τινὶ χρόνου κινήσει, τὸ ἑαυτῆς δρᾷ, ὥστε καὶ παραχρῆμα πεπαῦσθαι (ἦ γὰρ ἂν οὐδ᾽ ἀθανασία οὖσα2 ἐτύγχανεν)· οὔτ᾽ αὖ ἡ θνητότης τὸν θάνατον ᾧ πρόσεστιν, | (f. 11r) αὐτίκα πέφυκεν ἐπιφέρειν ὥστε τὸ γεννηθὲν ἤδη καὶ θνητὸν ὅτι θνητότης αὐτῷ κατὰ τὴν φύσιν ἔνεστι. πῶς γὰρ ἂν σύ τε κἀγὼ καὶ πᾶς ἄνθρωπος θνητότητα καταδικασθέντες, ἐζῶμεν ἂν ὁπωσοῦν· καὶ περιόδους ἐτῶν καὶ ἡλικίας ἠλλάττο[μεν]· καὶ καθιστάμεθα πρὸς λόγους ἀλλήλοις· καὶ περὶ πλείστων ἐφιλοσοφοῦμεν· καὶ τῶν νῦν δὲ3 ἕνεκεν ἠμφισβητοῦμεν ἀλλήλοις καὶ διελεγόμεθα; ἀλλὰ κεῖται ταῦτα, οἷόν τινες φύσεις ὄντα4 τοῖς ζῴοις, ἡ μὲν, τὸν ἀεὶ χρόνον ἔχουσα κίνησιν· ἡ δὲ, τὸ πέρας τῆς ἀνθρωπίνης ζωῆς ἤ τινος ἑτέρου τῶν ἐκ τοῦ κοινοῦ γένους εἰδῶν. ἐπεὶ καὶ λογικότης ἔνεστι τῷ ἀνθρώπῳ· καὶ νοῦν δὲ δύναται δέξασθαι καὶ ἐπιστήμην· ἀλλ᾽ οὐκ αὐτίκα διαλέγεται· καὶ πλέκει συλλογισμοὺς καὶ φιλοσοφεῖ· καὶ γεωμετρίας ὅρους ἐπισκοπεῖ καὶ ἀριθμῶν ἀναλογίας ὁρᾷ· καὶ μουσικῆς τόνους διαγινώσκει· καὶ ψήφους ἀστέρων καταμανθάνει. πῶς γὰρ ἂν αὐτίκα δύναιτο, οὔπω παραγυμνωθέντος τελέως τοῦ τῆς φύσεως εἴδους, πρὸς τὰ τοιαῦτα γενναιότερον ἀπαντᾶν; ἆρ᾽ οὖν διατοῦτο, οὐδὲ τῶν δυνάμεων αὐτῷ μέτεστι; καὶ πῶς ἂν ἦν ἄνθρωπος» ἔφην, «εἴ γε μόνα ταῦτ᾽ εἶναι ὡρίζετο;» «αἰτία δὲ τίς» ἤρετο, «τὰς τῶν ζῴων διαφορὰς, οὕτω δὴ συνούσας τοῖς ζῴοις, συστατικὰς ὅλως λέγεσθαιc;» «καλῶς γε» εἶπον «ἤρου τουτί· εἴ γε καὶ καλῶς οἷς ἂν εἴπω πεισθείης.» «ἀλλὰ πείσομαι5 εἰ καλῶς.» «οὐκοῦν ὥσπερ οἱ κεφαλήν τινος ζῴου6 λαβόμενοι7, καὶ τὸ ὅλον τοῦ σώματος συνεφελκόμενον ἔχουσιν ὅποι ἂν ἕλκειν αὐτοῖς νομισθείη, οὕτω κἀγώ τοι ποιήσω ὡς ἐν κεφαλαίῳ περὶ τούτων εἰπὼν, ἵν᾽ ἔχοις καὶ περὶ τῶν ἄλλων εἰδέναι. οὐδαμῶς ὦ βέλτιστε ἀτελῆ, Θεὸς τὸν πρῶτον ἐποίησεν ἄνθρωπον, | (f. 11v) ὡς ἢ δεῖσθαι τινος χρόνου πρὸς αὔξην· ἢ πρὸς ἐπι[στή]μης ἀνάληψιν ἡστινοσοῦν· καὶ τέχνης δ᾽ ὁποιασοῦν εἰ βούλοιτο, ἀφ᾽ ὧν τι χρήσιμον ἥκει νῦν τοῖς ἀνθρώποις κατὰ τὸν βίον· ἀλλ᾽ ὁμοῦ τε ἅπαντα σοφόν τε καὶ ἀνδρεῖον καὶ ἡλικίας ἀπροσδεᾶ· καὶ ἑνὶ λόγῳ, πάνθ᾽ ὅσα γε ἐσμὲν ἄνθρωποι, μελέτῃ μακρᾷ καὶ γυμνασίᾳ· καὶ χρόνῳ· ἄλλο

|| 8. a ἀπὸ λεπτοῦ τινος μίτου: proverbium; cf. CPaG II, 298, 753 b ζωῆς – κινήσεως: cf. Plat., Phaedr. 245c c τὰς τῶν ζῴων διαφορὰς – συστατικὰς ὅλως λέγεσθαι: cf. Porphyr., Isagoge 4.1 || 8. 1 χρήσηται V e corr. 2 οὖσα V in marg. marg. 7 λαβόμενοι V e corr.

3

δε V

4

ὄντα V e corr.

5

πείσομαι V e corr.

6

ζῴου V in

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 139

ἄλλος κτησάμενοι· καὶ οὐδὲ τέλεια ἴσως. οὐ γὰρ ὡς ἡμεῖς ἐσμὲν νῦν, ἔργον φύσεως ἦν, ἵνα καὶ κατὰ μικρὸν ἥκῃ πρὸς ταῦτα, βαρείας τινὸς ἀνάγκης ἐπικειμένης αὐτῷ· θείας δὲ καὶ μόνης δυνάμεως ἀπορρήτοις τισὶ λόγοις κατεσκευασμένος, πᾶσαν φύσιν νικῶσιν. ἐφῷ, μὴ δὲ χωρὶς εἶχεν ἀλλήλων τάς τε δυνάμεις καὶ ἐνεργείαςd, ἀλλ᾽ ὁμοῦ καὶ ταύτας συνυφασμένας ἀλλήλαις εἰς ὅ,τι ἂν κινηθείη ἐπειδὰν βούληται. κἂν μὲν φιλοσοφεῖν ἐδόκει, αὐτίκα δύναμις παρῆν μετά γε τοῦ δρᾶν· κἂν ῥητορεύειν, καὶ τοῦτ᾽ εἶχε πολλῷ κρεῖττον τῶν ἀπὸ τέχνης κατορθούντων καὶ χρόνου· κἂν ὁτιοῦν τῶν πολλῶν, ἃ κατὰ μικρὸν εὕρηται, αὐτομάτως ἔργον ἐδείκνυτο ἄνευ μέσου τινὸς· τῶν πρὸς αὐτὸ διαπορθμευόντων γιγνόμενον. οὕτω Θεὸς αὐτὸν ἐποίησεν· οὕτω δὲ τέως καὶ αὐτὸς εἶχεν. ἐπεὶ δὲ νόμον θεῖον παρεῖδεν ὃν δὴ καὶ παρείληφε δουλείας σύμβολον καὶ τοῦ εἰδέναι ἔχειν τὸ ὑπερέχον αὐτοῦ τὲ καὶ πάσης νοητῆς τὲ καὶ αἰσθητῆς κτίσεως· καὶ διατοῦτο τῆς ὑπὲρ φύσιν ζωῆς κατεφρόνησε, καταφέρεται πρὸς τὴν θνητὴν αὐτίκα ταύτην ζωὴν· καὶ τὸν θεόθεν ἐκείνῳ ἐξυφανθέντα τοῦτον χιτῶνα τὸν θεῖον ὡς ἀληθῶς καὶ οὐράνιον περιαιρεθεὶς, μεταμφιέννυται τὸν ἐπίπονον τουτονὶ καὶ τραχὺνe· καὶ παντὸς ἐπιδεᾶ ὧν εἶχε | (f. 12r) πρότερον. τὸ δὴ τοιοῦτον, ἀφορμή τις γίνεται τούτῳ, διαιρεθῆναι ἐπ᾽ ἄμφω τάς τε δυνάμεις καὶ ἐνεργείας· καὶ χωρὶς μὲν ἐκείνας ὁρᾶσθαι ἐπί τινα χρόνον· χωρὶς δὲ ταύτας8, ἢ σὺν ἐκείναις· καὶ δεῖται μὲν ἁπασῶν ὧν μὴ πρόσθεν χρεὼν· οὔκουν αὐτὸς μόνος, ἀλλὰ καὶ οἷς τοῦ πτώματος, ἀνάγκῃ τινὶ θείᾳ κοινωνῆσαι ὑπῆρξε. τίς γὰρ ὑφ᾽ ἡμῶν, οὐ τροφῆς δεῖται· οὐκ αὐξήσεως· οὐ μελέτης μακρᾶς· οὐ παιδείας· οὐ γυμνασίας· οὐ χρόνου ὅπως τὰς ἐγκειμένας δυνάμεις τῇ φύσει, εἰς ἔργα προφέρῃ· καί τι τοῦ πρώτου εἴδους ἐκείνου (τοῦ γὰρ ὅλου ἀδύνατον) ἱκανῶς καὶ ὡς προσῆκεν ἀνθρώπῳ ἐξακριβώσηται; ἀλλ᾽ οἷον δὴ καὶ τοῦτο κατανοῆσαι, πρός γε τὴν τοῦ ζῴου σύστασιν, καὶ μετὰ τὴν πεῖραν ἐκείνην ἀνεπηρέαστον μεῖναν. ἃ μὲν γὰρ κοινὰ τοῖς πᾶσιν ἔνεστι· καὶ ὧν οὐδ᾽ ἐφ᾽ ὁσονοῦν χρόνον ἀπολειφθέντων τοῦ ζῴου ἄνθρωπος εἶναί τι τοπαράπαν περιλειφθήσεται, ταῦτ᾽ ἔμεινεν ὥσπερ εἶχε· καὶ νῦν πάντες καὶ κατὰ πᾶσαν ἡλικίαν καὶ αἰὲν ἔχομεν· οἷον, τὸ ζῷον εἶναί τι· τὸ πνοὴν ἔχειν· τὸ αἰσθάνεσθαι· τὸ κινεῖσθαι τὴν ἐντὸς κίνησιν ταῦτα δὴ τἀναγκαῖα καὶ ἀεὶ συνόντα οἷς σύνεστιν. ἃ δὲ ἴδια καὶ καθ᾽ ἕτερον τρόπον πρὸς σύστασιν τῆς φύσεως ἔλαβεν ἄνθρωπος, ταῦτ᾽ εἰ καὶ ἀναγκαῖα καὶ τὸν ὅλον ὅρον συμπληροῦν οἶδεν αὐτοῦ, ἀλλ᾽ οὐχ᾽ οὕτως εἰπεῖν ἀναγκαῖα, ὥστ᾽ ἀεὶ εἶναι καὶ ἀναφαίρετα διαμένειν καὶ9 ὡς εἰ μὴ κατὰ τὸ παρὸν ἐνεργοίη, φθορὰν αὐτίκα ἐργάσασθαι τῷ ὑποκειμένῳ· ἀλλὰ τὰ μὲν, ἡλικίᾳ καὶ προαιρέσει γίγνεται σὺν οὐκ ἀγεννεῖ τῇ σπουδῇ· τὰ δὲ, παρὰ τῆς φύσεως ὕστερον ἀναφαίνεται | (f. 12v) καὶ οὐδὲν τὸ παρεμπίπτον ἐστὶ, τὸν ἐκείνης δρόμον διακόψαι δυνάμενον.

|| 8. d δυνάμεις καὶ ἐνεργείας: cf., e.g., Arist., Metaph. 1045b–1052a cf. Gen. 3.21 et supra, par. 6 || 8. 8 ταύτας V e corr.

9

ὥστ᾽ … διαμένειν καὶ V in marg.

e

καὶ τὸν θεόθεν – τραχὺν:

140 | Eleni Kaltsogianni

τὸ γὰρ ἀτελὲς τῷ χρόνῳ καὶ οὐχ᾽ οἷόν τε δέξασθαι ἐπιστήμην· ἢ ἐνδείξασθαι· ἢ θανεῖν, ὁποῖα κατὰ μικρὸν γίγνεται, οὐδαμῶς ἀναιρεῖ τὸ εἶναί τινα ἄνθρωπον.» «οὐδαμῶς γε» συνέφη. «καὶ μὴν» εἶπον, «ταῦτά γε ἐστὶν ἄνθρωπος· καὶ χωρὶς τούτων, οὐδὲν.» «ταῦτα κἀγώ φημι.» «οὐκοῦν ὦ φίλε, θάνατος μὲν καὶ ζωὴ, ἀναγκαῖον παρὰ θάτερον παρεῖναι τῷ ζῴῳ· ἃ δὴ καὶ ἀποτελέσματα θνητότητος καὶ ἀθανασίας ἐστὶ· θνητότης δὲ καὶ ἀθανασία, αἱ εἰς δύναμιν αὐτοῖς καθιστῶσαι, οὐκ ἀναγκαῖον· ἀλλ᾽ ἅμα θεωροῦνται τῇ φύσει· χωρητικὴ γὰρ αὕτη μὴ ὅτι γε δυεῖν, ἀλλὰ καὶ πλείστων δυνάμεων· ἐνεργειῶν δ᾽ οὐδαμῶςf.» «καὶ πῶς τοῦτ᾽;» ἔφη. «θεία τις οὖσα» ἦν δ᾽ ἐγὼ «καὶ νοερὰ καὶ ἀθάνατος ἡ ψυχὴ καὶ ἀχρόνως καὶ ὑπὲρ φύσιν ὅποι βούλεται κινουμένη καὶ συγγινομένη ὁμοίως καὶ οὐδ᾽ ἡντιναοῦν πρὸς τοῦτ᾽ ἔχουσα τὴν ἀνάγκην εἴργεσθαι, ἄλλο δὴ καὶ τοῦθ᾽ ἕτερον οὐ κατὰ δύναμιν φυσικὴν, εἴπέρ τι δύναται.» «τὸ10 ποῖον δὴ;» «τὸ πάσας ἔχειν ἐν ἑαυτῇ κειμένας τὰς τῶν πραγμάτων ἰδέας κατὰ δύναμιν ἀσυγχύτως, οἷόν τις οἶκος περιστερῶν ὁμοῦ καὶ φαττῶν, εἶτα δεικνύναι11 κατὰ καιρὸν καὶ χωρὶς ἑκάστης ἰδέας ἐνέργειαν, ἅτε μὴ δυναμένου τοῦ σώματος αὐτῇ κατακολουθεῖν· καὶ12 καταταυτὸ διαφόρους παρέχειν τὰς πράξεις. οἰκοδομεῖν γὰρ ἅμα καὶ τρέχειν· ἢ φιλοσοφεῖν καὶ ψηφίζεσθαι· ἢ καθεύδειν | (f. 13r) καὶ ἐ[γρηγορέν]αι, τίς ἂν ἰσχύσειεν; ὥστ᾽ οὐκ ἀναγκαῖ[ον λοιπὸν] ἢ θνητότητα ἢ ἀθανασίαν ἐξ ἀρχῆς ἔχειν τὸν ἄνθρωπον γεγονότα· ζωὴν δὲ ἢ θάνατον, ἀναγκαῖον. ἐνέργειαι γὰρ ταῦτα ἐκείνων13 καὶ ὡσανεὶ πέρατα. τῷ δὴ τοιούτῳ λόγῳ, ἀκολουθεῖ ἐξ ἀνάγκης, μήτε θνητὸν γεγενῆσθαι τὸν ἄνθρωπον, μήτε ἀθάνατον· ἀλλὰ μέσον ἀμφοτέρων τουτωνὶ κείμενον, καὶ δύναμιν ἔχοντα μᾶλλον δ᾽ εἰς δύναμιν παρὰ Θεοῦ κείμενον, ὁποτέρωσε νεύσει τῆς ἐντολῆς ἤτοι πρὸς φυλακὴν ἢ παράβασιν, δυοῖν14 θάτερον λαβεῖν κατὰ φύσιν· καὶ ἀεὶ τούτῳ καὶ διαπαντὸς τοῦ γένους συνεῖναι.» 9. «Ἀλλὰ τί σιγᾷς; ἢ καὶ σὺ μέσος τίς γέγονας, ἐκ τοῦ λόγου μορφὴν ὥσπερ λαβὼν· καὶ οὔθ᾽ ἡμᾶς φὴς ἀληθεύειν, οὔτ᾽ αὖ ψεύδεσθαι; οὐκοῦν εἰ μὴ ἔτι πέπεισαι, ἀλλ᾽ ἑξῆς ἂν, πεισθείης, ἀφ᾽ ἑτέρας ἀρχῆς ἡμῶν ἀνειληφότων τὸν λόγον. πότερά σοι δοκεῖ τὸ γεννηθὲν παιδίον, σοφὸν εἶναι, ἢ ἄσοφον; σῶφρον ἢ ἀκόλαστον; ἢ οὐκ οἶσθ᾽ ὁποῖα τῶν ὄντων τὰ μὲν, δυνάμει, τά δ᾽ ἐντελεχείᾳ τοῖς ὑποκειμένοις ἔνεισι· καὶ ὅσα μὲν ἔνεστι κατὰ δύναμιν, οὔτε τοῦτ᾽ ἐστὶ τὸ μέρος τῆς ἀντιφάσεως· οὔτε δ᾽ ἐκεῖνο· κεῖται δ᾽ ἐνδεχόμενα ἐξανάγκης θάτερον ἔσεσθαι· ὅσα δ᾽ αὖθις ἐνδελεχείᾳ, τότε διαιρεῖ τὴν ἀντίφασινa;» «οἶδα γε» ἔφη «ἀλλ᾽ οὐ περὶ ὧν εἶναι τὲ καὶ μὴ εἶναι ἢ γενέσθαι καὶ μὴ γενέσθαι ἐνδέχεται, ὅ γε λόγος ἡμῖν ὑπέκειτο· τῶν δ᾽ ἐξ ἀνάγκης παρὰ θάτερον τοῖς ὑποκειμένοις ἐνόντων· ἃ δὴ καὶ ἐναντία ἀλλήλοις εἰσὶ καὶ οὐ καταταυτὸν οἷόν τε ἐν ἑνὶ συνδραμεῖν. ὃ δὴ καὶ νύγμα μοι γίνεται κατὰ λογισμὸν, ἤτοι | (f. 13v) [ἢ]

|| 8. f χωρητικὴ – οὐδαμῶς et 9. a ἢ οὐκ οἶσθα – ἀντίφασιν: cf. Arist., Metaph. 1051a || 8. 10 τὸ V s.l. 11 δεικνῦναι V a. corr. 12 καὶ V s.l. 13 ἐκείνων ταῦτα primum scripsit, deinde litteris βα suprascriptis ordinem invertit V 14 δυοῖν V in marg

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 141

ἀθάνατον γενέσθαι τὸν ἄνθρωπον ποιηθέντα τὴν πρώτην· ἢ θνητὸν.» «οὐκοῦν» ἔφην, «εἰ μὴ τοῖς πρόσθεν πέπεισαι λόγοις, οἷς δυνάμεις τινὰς εἶναι ἀθανασίαν καὶ θνητότητα ἀπεδείξαμεν, ἀλλ᾽ οἷς ἄρτι ἐροῦμεν, ἴσως ἀκολουθήσεις ὅσιά γε ποιῶν, ἅτε παντὸς λόγου κρείττοσιν οὖσι καὶ μηδενὶ τοῦ παντὸς εἰς ἀντιλογίαν κειμένοις. εἰ γὰρ θνητότητα καὶ ἀθανασίαν ἀναγκαῖα δοίημεν εἶναι καὶ τοῦτο τῇ σῇ φιλονεικίᾳ χαρισαίμεθα μάτην, ἀλλ᾽ ἐκεῖνο γε ἴσθι· ὡς ὅπερ ἂν τὰ ἐφ᾽ ἡμῖν κείμενα δύναται γενέσθαί τε καὶ μὴ γενέσθαι, τοῦτο Θεῷ τἀναγκαῖα τῶν ὄντων πολλῷ ῥᾴδιον, ἢ ἐκεῖνα. δύναται γὰρ ὅτε βούλεται, αὖξαι1 οὐσίαν· δύναται καὶ μειῶσαι· καὶ ἐξ ἀφαιρέσεως μὲν ποιῆσαι προσθήκην· ἐκ προσθήκης δ᾽ ἀφαίρεσιν. καθόλου δ᾽ εἰπεῖν, ἄνθρωπος φύσεως ὢν ἔργον καὶ μάλιστα οἱ μετὰ τὸν πρῶτον πεποιημένοι, κατὰ φύσιν καὶ τοῖς οὖσιν ἐπιχειρεῖ· Θεός δ᾽ ὑπὲρ φύσιν ὢν ὡς ἀνωτέρα τοῦ παντὸς δύναμις, ὑπὲρ φύσιν2 ὁρᾶται ἐπιβαλλόμενος. εἰ γὰρ ἐκ μὴ ὄντος εἶναί τι ποιεῖ, καὶ πλέον τί ποιήσει τὸ ὂν, ὅπερ ἐκείνῳ πρὸς λόγον ἔλαττον.» «φαίνεται» ἔφη. «οὐκοῦν ὦ βέλτιστε τούτων οὕτω κατὰ σὴν διάνοιαν δεδομένων εἰς τἀναγκαῖα τελεῖν, πότερά σοι δοκεῖ κάλλιον ἔχειν ἄνθρωπος γεγονὼς· μᾶλλον δὲ, καθ᾽ ὁπότερον ὁρᾶσθαι ἧττον τὸ ἄτοπον· ἆρα τῷ, ἀθάνατον αὐτὸν εἶναι καὶ τοῦτ᾽ ἐνδέχεσθαι πλέον ἔκ γε τῆς φύσεως ἢ τῷ3, θνητὸν;» «τῷ, ἀθάνατον» ἔφη «πολύ γε ἀναγκαιότερον ἅτε Θεῷ προσῆκον δημιουργῷ ὄντι καὶ αἰτίῳ τοῦ ἀγαθοῦ.» «κἂν τοὐναντίον» ἔγωγε εἶπον «ἔλεγες, μᾶλλον ἂν ἧττον ἑωρᾶτο τὸ ἄτοπον. ἄνθρωπος γὰρ ψυχὴν νοερὰν καὶ θείαν λαβὼν, ἁπλῆν | (f. 14r) καὶ καθ᾽ αὑτὴν οὖσαν ὥσπερ ὁ δημιουργὸς ἐποίησ[ε· καὶ δὴ] καὶ συνθέσεως πάσης ἐναντίας ἀπηλλαγμένην, ὅμως κατὰ χάριν ἀθάνατον καὶ αὐτὴν ἔσχεν, οὐχ᾽ ἱκανὸν ἐκεῖνο γε ὂν εἰς ἀθανασί[ας δύ]ναμιν· Θεοῦ δεικνύντος ἐνταῦθα τό γε τῆς αὐτοῦ ἀγαθότητος καὶ φιλανθρωπίας μέγεθος. τὸ γὰρ ἀρχὴν ἔχον, πῶς ἂν ἀτελεύτητον γένοιτοb,4; σῶμα δ᾽ οὐχ᾽ οὕτω. τί γὰρ καὶ ἦν, τὸ βοηθοῦν αὐτῷ5 ἀθανάτῳ εἶναι, μήθ᾽ ἁπλῷ νοουμένῳ· μήτ᾽ ἐκ φίλων τινῶν τῶν μερῶν συγκειμένῳ· καὶ χάριτος δ᾽ ἔτι ἀμοίρῳ γε καθεστῶτι πρὸς ἀφθορίαν, ἣν εἰς ἆθλον Θεὸς προύθετο, εἰ φανείη κατὰ νόμον ἐκεῖνον πολιτευθησόμενος τὸν μυστικὸν καὶ ἀπόρρητον; ὃ δὴ καὶ Δαβὶδ οἶμαι καταθρήσας τῇ διανοίᾳ, βραχύ τι παρ᾽ ἀγγέλους ἠλαττῶσθαι διαμαρτύρεταιc, ὡς ἢ θνητὸν ἔχοντος σῶμα τἀνθρώπου, ἢ γοῦν μέσου κειμένου ἀθανασίας τὲ6 καὶ θνητότητος. εἴ τις τοίνυν τῆς μεσότητος αὐτὸν ἀποστῆσαι ἐπιχειροίη, πολὺ μᾶλλον ἔκ γε τούτου τοῦ λόγου δικαιότερον ἂν εἴη, θνητὸν τοῦτον εἰπεῖν κατασκευασθῆναι, ἢ ὡς αὐτὸς λέγεις ἀθάνατον. εἰ δ᾽ ἄμφω ὑπὸ τῆς κακίας ὁρίζονται ὡς ἀκρότητες, δεῖ πάντως καὶ ἡμᾶς πειθομένους τοῖς ἀρχαιοτέροις καὶ ἐπισήμοις τῶν ἡμετέρων, τὴν μέσην χώραν τούτῳ διδόναι· καθ᾽ ἣν καὶ τὸ τῆς ἀρετῆς εἶδος χαρακτηρίζεσθαι

|| 9. b τὸ γὰρ ἀρχὴν ἔχον – ἀτελεύτητον γένοιτο: cf. supra, par. 4 cf. Ps. 8.6 || 9. 1 αὖξαι: sic V pro αὐξῆσαι? 5 αὐτῷ V in marg 6 τὲ V s.l. 7

2

φύσιν V in marg.

3

c

ὃ δὴ καὶ Δαβὶδ – διαμαρτύρεται:

τῷ: τὸ V a. corr.

4

τὸ γὰρ – γένοιτο V in marg.

142 | Eleni Kaltsogianni

πέφυκενd. ἀλλὰ ξύνες» πρὸς αὐτὸν ἔφην «ὃ λέγω φησί που Πίνδαροςe· ξύνες δὲ καὶ7 σὺ ὃ λέγειν περὶ ἀθανασίας καὶ ψηφίζεσθαι ἐγχειρεῖς· μήποτε λάθῃς σαυτὸν τἀναντία τῶν ὄντων, ἢ ἀμαθῶς· ἢ κακούργως ἀποφαινόμενος.» 10. Ὁ δὲ, καὶ πάλιν ἐξαπορῶν καὶ οὐκ ἔχων ὅπως ἑαυτῷ χρήσηται, οὐχ᾽ ὥστε καὶ διαλέγεσθαι· ἀλλ᾽ οὐδὲ μέντοι φιλονεικεῖν, ἄλλην ὁδὸν μέτεισι· καὶ ἄλλον κόσμον ἀείδειa·| (f. 14v) καὶ δῆτα τὸν χρυσοῦν ἐν ἔπεσι· καὶ ἄλλους δὲ πλείστους σπερμολογήσας ἢ αὐτὸς τῶν ἐκ τῆς ἱερᾶς ταύτης ἀγέλης ἢ ἄλλου τοῦτο φιλοπονήσαντος οὐκ οἶδ᾽ ὅντινα1 τρόπον προάγει μάρτυρας τῆς σφετέρας δόξης. οἵ δ᾽ οὐκ εἶναι φασὶ τὸν ἄνθρωπον πεποιημένον, μεθόριον θνητότης2 καὶ ἀθανασίας· ἀλλ᾽ αὐτόχρημ’ ἀθάνατον· ῥαθυμήσαντα δὲ καὶ παρέγκλισιν τοῦ νόμου παθόντα, ἐπὶ τὸν θάνατον ἐνεχθῆναι. πρὸς τοῦτ᾽ οὐκ εὐπρεπὲς εἶναι νομίσας αὐτὸς ὁποσονοῦν ἀντιλέγειν (οὐδὲ γὰρ ὅσιον ἀνδρὶ τοσούτῳ τοὺς λόγους ἀντικαθιστᾶν, εἰ καὶ πᾶσι τῶν περὶ λόγους καὶ ἀρετῆς3 δόξαν εἰληφόσιν ἐσχάτην), ἀντεπάγω μηχανὴν ὥσπερ γενναίαν τὸν ἐμὸν Γρηγόριον· ὃς, παρά γε τὸ τὰ θεῖα λέγειν ἀνεπισφαλῶς μάλιστα καὶ παντὸς τῶν ἡμετέρων ὀξύτερον καὶ θαυμασιώτερον, καὶ τὸ τῆς θεολογίας εἴληφεν ὄνομα πρὸς Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων, καὶ μόνος τῶν ἄλλων θεολόγος κέκληται· ἴδιον τοῦτ᾽ ἔχων αὐτὸς ἀπό γε τῶν κατ᾽ ἀρετὴν ἐν ἀνθρώποις ἠριστευκότων. προσεπάγω δὲ καὶ ἅ φησιν ἐκεῖνος περὶ τῆς τοῦ παντὸς τοῦδε παραγωγῆς· καὶ δὴ καὶ τῆς τοῦ ἀνθρώπου κατασκευῆς· ἔνθα, οἷος αὐτῷ νόμος ἐπὶ τῇ ἄλλῃ εὐκλείᾳ, πρὸς Θεοῦ δέδοται εἴρηται· καὶ φυλακὴ ξύλου βρώσεως· εἶτα παράβασις νόμου· καὶ γύμνωσις ἑπομένη τῇ παραβάσει· καὶ τἆλλα δὴ τὰ τῆς μεγάλης ἐκείνου διανοίας καὶ τῆς Μωσέως· οὐ χεῖρον δ᾽ εἰπεῖν καὶ Θεοῦ· πρὸς δὲ, καὶ ὡς ῾εἰ μὲν ἐμείναμεν ὅπερ ἦμεν καὶ τὴν ἐντολὴν ἐφυλάξαμεν, ἐγενόμεθα ἂν ὅπερ οὐκ ἦμενb᾽· ἔνθα γενόμενος καὶ τὸ ἑξῆς τοῦ λόγου συνάψας, «οὐ λήθην δ᾽ ἄγεις τούτου πάντως αὐτὸς,» ἠρόμην τὸν ἐξ ἀρχῆς τοῦτον ἀθάνατον γεγονότα ἄνθρωπον, καὶ ἀφ᾽ ἑστίαςc διαλεγόμενον· «τί δὴ τρανότερον ἢ σαφέστερον βούλοιο ἂν βέλτιστε | (f. 15r) τούτου ἀκοῦσαι; εἰπὲ γὰρ, τί ὄντες καὶ ἐν τίνι μείναν[τες] ἐγενόμεθα ἂν ὅπερ οὐκ ἦμενb.»

|| 9. d δεῖ πάντως – πέφυκεν: cf. Arist., Ethic. Nicom. 1106b e.a. e ξύνες – Πίνδαρος: Pind., Frg. 105a Maehler (Snell); cf. Aristoph., Aves 936-945 10. a ἄλλον κόσμον ἀείδει: cf. Hom., Od. 8.489 b εἰ μὲν ἐμείναμεν – ὅπερ οὐκ ἦμεν: cf. Greg. Naz., Or. 44.4 (PG 36, 612.14-16) c ἀφ᾽ ἑστίας: proverbium; cf. CPaG, II, 321 || 9. 7 καὶ V in marg 10. 1 οἶδ᾽ ὅντινα V e corr.

2

θνητότης V

3

ἀρετὴν? V a. corr.

Matthew of Ephesus and his Dialogue on the Immortality of Adam and Eve | 143

11. Ὁ δὲ, τὰ αὐτὰ τοῖς πρόσθ[εν] καὶ πάλιν ἀνακυκλῶν, οὐδαμοῦ δῆλος ἦν στῆναι τῆς ἔριδος. ἐγώ δ᾽ αὖθις ἵνα μὴ τὰ ἴσα γε πάθω καὶ τὰ αὐτὰ δὴ καὶ περὶ τῶν αὐτῶν διαλέγωμαι, ὥσπερ ἄπειρον τινὰ διιὼν κύκλον, στῆσαι τὸν λόγον ἄριστον ἔδοξα. εἶθ᾽ ὃ προσῆκεν εἰπεῖν εὐλαβουμένῳ τὸν ἄνδρα ἐκεῖνον, προσεπῆγον αὐτίκα· καὶ «εὐλαβητέος μὲν» ἔφην «ὁ χρυσορρόας ἐμοὶ ὅ,τι ἂν εἴποι. δεδόσθω γὰρ ἐκείνου τοῦτ᾽ εἶναι τέως καὶ μή τινος ἑτέρου ὑποκριθέντος τῆς χρυσῆς γλώττης τοὔνομα· τιμητέος δ᾽ αὖ γε παραπολὺ καὶ σεβαστέος ὁ θεολόγος· καὶ ὅπερ ἂν ἡ χάρις τῶν λόγων ὁ Ἰωάννης ἔδρασεν· ὑποχωρήσας ἐκείνῳ ὡς βασιλεῖ μονονουχὶ λόγων τὲ καὶ δογμάτων τοῦ κράτους, κἀγώ τοι ποιῶ, στέργων τὴν ψῆφον καὶ οὐδαμῶς τούτῳ ἐναντιούμενος· καὶ μεθόριον κατὰ τὴν θεολόγον φωνὴν, τὸν ἄνθρωπον τίθημι πρὸ τῆς παραβάσεως εἶναι θνητότητος καὶ ἀθανασίας· κἂν εἰ μὴ σὺ βούλοιο· κἂν εἰ μὴ πάντες συμφαῖεν.» οὕτως εἰπόντες, τὸν σύλλογον διελύσαμεν.

Marina Detoraki

Un Recueil Palamite inconnu du XIVe s. au Musée de Sainte Catherine d’Héraklion (Ηράκλειο, Μουσείο Αγίας Αικατερίνης 094) L’ancien metochion de Sainte Catherine du Sinai d’Héraklion, transformé en musée d’Art Chrétien et rénové depuis 2015, abrite actuellement une petite collection de 4 manuscrits byzantins et post byzantins1. Parmi ces manuscrits, le livre catalogué sous le numéro actuel 094 présente un intérêt particulier dont la description est digne, nous a–t–il semblé, d’être présentée ici pour ce tome en honneur du professeur Ioannes Mavromatis. Ce manuscrit, inconnu de D. Zakythinos et de Th. Detorakis à l’époque où ils composaient leurs catalogues respectivement en 1939 et en 19782, semble en effet avoir été acquis par le Musée de saint Catherine peu avant 1985. Selon toute vraisemblance, c’est à cette époque que l’abbé J. Mossay en a pris connaissance puisqu’il le signale en 1985 sous le nom ‘Kalokyrianus’ dans son article intitulé ‘Ad Repertorium Nanzianzenum notulae creticae’, où il répertorie les témoignages textuels de Grégoire de Nanzianze à partir des manuscrits trouvés en Crète lors de sa visite dans cette île3. Selon Mossay, les héritiers de ce manuscrit, Ioannis et Heleni Kalokyris, auraient fait la donation du livre peu après 1978 à un ecclésiarque d’Héraklion, qui à son tour l’aurait confié au Musée de la Métropole de Crète, c’est– à–dire au Musée de l’ancien métochion du Sinaї4. Ce serait donc dans le dépôt du musée que le père Mossay l’aurait examiné sur un renseignement oral transmis à l’époque par le professeur Th. Détorakis. Et c’est sur cet état de la question, à partir

|| 1 Voir E. Psilaki, Η χριστιανική τέχνη της Κρήτης στο Μουσείο της Αγίας Αικατερίνης, Μουσείο Χριστιανικής Τέχνης Αγία Αικατερίνη Σιναϊτών. Héraklion 2016, 176–177. Je tiens ici à remercier vivement Efi Psilaki et Nikos Psilakis pour leur acceuil à Sainte Catherine et pour les photographies qu’ils m’ont fournies. 2 D. Zakythinou, Τὰ ἱστορικὰ καὶ Μοναστηριακὰ Ἀρχεῖα τῆς Κρήτης. Ἐπετηρὶς Ἐταιρείας Κρητικῶν Σπουδῶν (1939) 505–526 et Th. Detorakis, Περιγραφικός κατάλογος των χειρογράφων των βιβλιοθηκών της πόλεως Ηρακλείου Κρήτης. ΕΕΒΣ 33 (1977–1978) 188–229: le catalogue des manuscrits de la ville d’Héraklion de Th. Detorakis en 1978 réflète un ancien état de la collection de Sainte Catherine conténant à l’époque 4 manuscrits pour le Musée d’Art Chrétien de Sainte Catherine, parmi lesquels les 1, 2 et 3 de ce catalogue sont toujours des manuscrits du même musée. Par contre l’evangéliaire No 4 de ce catalogue semble disparu de la collection actuelle : Detorakis, Περιγραφικός κατάλογος 224–226. 3 J. Mossay, Ad Repertorium Nanzianzenum notulae creticae, in: D. Harlfinger (ed.), Φιλοφρόνημα Festschrift für Martin Sicherl, [Studien zur Geschichte und Kultur des Altertums 1.4]. Paderborn 1990, 43–57; ici en particulier p. 49–55. 4 Mossay, Ad Repertorium 49, n. 1. https://doi.org/10.1515/9783111010335-010

146 | Marina Detoraki

de l’article de Mossay, que J.–M. Olivier, à son tour, signale le lot de manuscrits dépouillés par Mossay et les répertorie sous le No 234 de son Répertoire5. Nous estimons aussi que le manuscrit qui apparaît dans Pinakes de l’I.R.H.T. sous la référence « collection tou metropolitou Eumeniou », et contenant des homélies non décrites de Philotheos Kokkinos6, correspond à ce même manuscrit bien que la précision ‘Kalokyrianus’ de Mossay y manque. Bref, à cause de son entrée tardive dans la collection du musée, ce manuscrit n’apparaît pas dans les catalogues des manuscrits de Crète et de la ville d’Héraklion7 et reste ainsi encore pratiquemment inconnu.

1 Description codicologique Ce manuscrit en papier, mutilé du début et de la fin, compte actuellement 419 fol., foliotés d’une main récente en chiffres arabes de 1 à 420 (il n’y a pas de fol. 175, la foliotation passant de 174 à 176 sans chute de fol.). Il s’agit d’un tome de petit format (20 cm x 12 cm.) avec une justification variable : p.ex., pour le fol. 10, 15x9,5 cm. Le texte, toujours à pleine page, varie entre 25 l/p et 35 l/p. La couleur de l’encre noire et rouge varie également d’un texte à l’autre: l’encre rouge pour des titres ou pour des initiales peut varier d’un rouge pâle (par. ex. fol. 154v), à un rouge plus carmin (par. ex. fols. 417v–418) ou plus vif (par. ex. fols. 230v–231). L’encre noire aussi présente des inégalités parmi les textes, variant d’un brun pâle (par. ex. fols. 1–4) à un brun plus foncé (par. ex. fol. 214) ou même au noir (par. ex. fol. 279). Ces différences suivent les changements de main dont nous parleron plus bas. Selon tous les indices, que nous présenterons plus bas, le manuscrit date de la fin du 14e s. Pour le contenu, que nous détaillerons plus bas, il s’agit essentiellement d’œuvres théologiques autour des questions qui ont dominé le XIVe siècle : palamisme et polémique anti–latine. La décoration est sobre. Les titres et les lettres initiales des paragraphes sont rubriqués. On notera, fol. 130r, le large tapis décoratif, à motifs géométriques, tracé à l’encre rouge, qui précède les textes de Nicéphore Calliste (voir planche No 2). Aucune signature n’est visible et le manuscrit ayant été restauré récemment (en 2014), on ne peut que rarement distinguer les cahiers. On relève quelques rares notices anonymes : un titre à l’encre bleue, nettement postérieur, tracé verticalement tout au long de la marge du fol. 1 donne une indication incomplète sur le contenu

|| 5 J.–M. Olivier, Répértoire des bibliothèques et des catalogues de manuscripts grecs de Marcel Richard. Turnhout 1995, 44. 6 Recherche générale à partir de la ville ‘Iraklio’ du site. 7 Zakythinou, Τὰ ἱστορικὰ καὶ Μοναστηριακὰ Ἀρχεῖα 505–526 et Detorakis, Περιγραφικός κατάλογος.

Un Recueil Palamite inconnu du XIVe s. au Musée de Sainte Catherine d’Héraklion | 147

du livre: Γρηγορίου Παλαμᾶ Θεσσαλονίκης Λόγοι και Πρακτικὰ τῆς κατὰ τοῦ Βαρλαὰμ ἱερᾶς συνόδου. Une notice de possession apparaît au dessus de ce titre, écrite avec la même encre bleue : 1879 Σάββας Ἰοαννίδης (sic), Βασίλάκης (?). Le nom est inconnu des Pinakes (I.R.H.T). On trouve aussi des notices et des gloses dans divers folios du livre : par ex. dans la marge en bas du folio 414, ou dans les marges latérales aux fols. 252v–253 et une notice chronologique dans la marge en bas du f. 268v, sans pourtant de précision sur l’année : ἐγράφη κατά μῆνα ὀκτώβριον τῆς στ΄ ἰνδικτιῶνος. La reliure présente les caractéristiques des reliures de technique dite ‘byzantine’ et très probablement crétoise du XVe s.. Constituée d’ais de bois recouverts de maroquin brun noirci, avec des estampages de fers, elle porte comme ornementation une combinaison d’éléments décoratifs tels que les décrivent Wittek et Irigoin dans leurs articles de référence8 : un rectangle de largeur moyenne dans lequel s’inscrit un losange contenant des triangles isocèles au décor végétal stylisé, ainsi que des motifs circulaires de fleurons (lys). La reliure porte deux fermoirs dans la gouttière de l’ais supérieur sans traces de boulons sur l’ais inférieur. Sur l’ais de bois supérieur, côté interne, on lit «Περὶ τῆς ὀρθοδόξου πίστεως καὶ ἑρέσεων (sic)» [voir planche No1]. Le papier présente les caractéristiques typiques du papier occidental, comme la couleur jaunâtre, les vergeures apparentes, la texture lisse, la minceur de la feuille, et surtout la présence de quatre filigranes que nous avons pu répérer, toujours coupés en deux par le pli9 : un grand cercle simple, avec un diamètre marqué comme un Θ grec (fols. 1, 3, 4, 6, 8, 17, 19, 20, 22, 24, 27, 28, 31, 41, 42, 45, 46, 131, 133, 134, 136, 138, 140, 143, 145, 147, 149, 150, 152, 222) qui se rapproche de Briquet 2921 de l’an 1401 ; l’arbalète, visible aux fols. 90, 100, 101, 103, 102, 122, 125, 126, identifiable à l’arbalète Briquet 707–709 des années 1354–76, ou Briquet 710, ou encore Mošin– Traljic 29810 ; l’arc tendu, corde tirée, bois dessiné d’un seul trait, flèche sans penne, proche de Briquet 826 de l’an 1407 ; enfin, une cloche semblable soit à celle de Briquet 3936 de l’an 1347, soit à celle 3939 de l’an 1353 ou encore à celle de Briquet 2921 de l’an 1401. A part l’arbalète qui semble être un motif très répandu tout au long du

|| 8 J. Irigoin, Un groupe de réliures crétoises (XVe siècle). Κρητικά Χρονικά 15–16 102–112, ici en particulier 105–106 ; M. Wittek, Manuscrits et Codicologie. Pour une étude du scriptorium, de Michel Apostolès et consorts. Scriptorium 7 (1953) 290–297. Voir aussi Ph. Hoffmann, Reliures crétoises et vénitiennes provenant de la bibliothèque à Pérouse. Mélanges de l’École Française de Rome. Moyen– Ȃge, Temps Modernes 94 (1982) 729–757, ici 730–731. 9 J. Irigoin, «Papiers orientaux et papiers occidentaux», La Paléographie grecque et byzantine (Colloque international du CNRS, Paris, 21–25 octobre 1974). Paris 1977, 45–54. 10 Les références renvoient aux répertoires classiques de C. M. Briquet, Les Filigranes, 4 vols. Leipzig 19232. Réedité par N.Y. Hacker Art Books, 1966 et 1985 ; et de V. A. Mošin et S. M. Traljic, Filigranes des XIIIe et XIVe SS. Zagreb 1957.

148 | Marina Detoraki

XIVe siècle11, le témoignage des autres filigranes converge vers une datation à la fin du XIVe siècle ou au plus tard dans la première décennie du XVe s. La typologie des différentes écritures, dont nous parlerons plus bas, plaide elle aussi en faveur de cette datation. Nous avons pu distinguer six mains, toutes anonymes, qui pourraient toutes s’identifier à des écritures du XIVe s. : fols.1r–213r, première main ; fols. 213v–278v, deuxième main ; fols. 279r–294r et fols. 303r–413r, troisième main ; fols. 294r–302v et 413v–418v, quatrième main ; fols. 295r–303r, scholies, cinquième main; fols. 418v–420v, sixième main, plus tardive. A l’exception de cette sixième main les copistes que nous avons distingués ont travaillé en équipe, dans le même atelier, comme le montrent par exemple les fol. 302v–303r, exécutés par trois d’entre eux (voir planche 5). La première main (fols.1–213) est caractérisée par un ductus droit, un trait d’épaisseur moyenne, avec des lettres souvent séparées mais aussi avec quelques ligatures particulières comme dans le mot περὶ par exemple du folio 130r, l. 5 (voir planche No 2). L’ensemble donne l’impression d’une écriture assez personnelle et rythmée. Elle nous paraît proche du manuscrit Florence, Bibliothèque Laurentienne Plut. 57.27 de l’an 139112. La deuxième main (fols. 213v–278v) a également un ductus droit et un trait d’épaisseur moyenne, mais plus rond, calligraphique et ordonné ; ses éléments caractéristiques sont l’ ω, grand et ouvert, la grande taille de certaines lettres rondes (ο et σ) qui fait penser à la Fettaugenmode, et la ligature σθ comme dans le mot Δημοσθένην (l. 11) du folio 214 (voir planche No 3). On peut voir une écriture semblable dans le ms. Rome, Bibl. Casanat. 449, de l’an 1368/136913. La troisième main (fols. 279–294 et fols. 303–413) est encore plus professionnelle, ordonnée et calligraphique avec un ductus aéré et souvent angulaire ; l’axe de l’écriture est incliné légèrement à droite ; les axes verticaux des lettres ne dépassent guère la ligne ; le φ angulaire comme dans le mot γραφὴ, l. 3, est caractéristique (voir planches No 4 et No 5). Cette écriture serait assez proche de celle du manuscrit Oxford, Christ Church 69 de l’an 136714. Quatrième main (fols. 294r–302v et 413v–418v) : l’écriture, qui fait suite à la 3e main sur la même page 294v, est posée, droite et de grand module ; le corps des lettres rondes est accentué, comme dans la Fettaugenmode; le σ final a une forme de ç (voir planches No 4 et No 5).

|| 11 Briquet, Les Filigranes 1 50. 12 Voir la planche dans A. Turyn, Dated Greek manuscripts of the thirteenth and fourteenth centuries in the libraries of Italy. t. II. Chicago/London 1972. 13 Voir Turyn, Dated Greek manuscripts. 14 A. Turyn, Dated Greek manuscripts of the thirteenth and fourteenth centuries in the libraries of Great Britain, [DOS 17]. Washington 1980.

Un Recueil Palamite inconnu du XIVe s. au Musée de Sainte Catherine d’Héraklion | 149

Cinquième main (fol. 295r–303): les abondantes scholies marginales sont copiées par une main élégante, dans une écriture de petit module, avec des γ et des τ dépassant largement la ligne (voir planche No 5). Sixième main (fol. 418v–421v) : écriture de grand module, irrégulière, qui n’est pas celle d’un copiste exercé mais sans doute du possesseur, qui recopie un texte de circonstance (Lettre de l’évêque Ignace de Pamphilos). Étant donné que le volume transmet un nombre considérable de textes du milieu du XIVe s., sa proximité chronologique avec ces textes fait de lui un témoin précieux et rare pour plusieurs d’entre eux. Bref, le manuscrit n’est pas daté mais la réunion d’une belle collection de textes du mouvement hésychaste et anti–latin du XIVe siècle en combinaison avec le témoignage codicologique des filigranes contribue à donner l’impression d’un recueil d’actualité du XIVe siècle, ou à la rigueur très peu après. Ce sentiment est conforté par la présence, à la fin du livre, d’un document qui ne semble pas connu par ailleurs. Il s’agit d’une lettre de consolation que l’évêque Ignace de Pamphilos adresse à ses fidèles après la prise de la ville par les Turcs. Cette lettre, mutilée de la fin, ne contient pas de renseignements historiques, l’évêque Ignace se contentant d’exhorter à la patience ses fidèles maintenant dispersés. L’évêché de Pamphilos, en Thrace, dont un titulaire signe au concile de Nicée II, est attesté jusqu’à la fin du XIVe siècle. Il est présent dans la notice de Léon VI comme siège suffragant d’Héraclée15. On connaît quatre évêques ayant occupé ce siège, mais aucun Ignace. Un évêque anonyme de Pamphilos est présent au concile de 135116. La conquête de la ville par les Turcs ne semble pas connue par ailleurs, mais elle peut être de la même époque que celle d’Andrinople, qui date des années 136017.

|| 15 R. Janin, La hiérarchie ecclésiastique dans le diocèse de Thrace. REB 17 (1959) 148. Pour la situation de Pamphilos (que R. Janin hésite à identifier avec Pavloköy), à une trentaine de kilomètres au sud–est d’Andrinople, voir la carte de C. Asdracha, La Thrace orientale et la mer Noire: géographie ecclésiastique et prosopographie (VIIIe–XIIe s.), in: H. Ahrweiler (ed.), Géographie historique du monde méditerranéen. Paris 1988, 00; J. Darrouzès, Notitiae epicopatuum Ecclesiae constantinopolitanae. Paris 1981, 3.562 (Rhodope); 7.164 (Europe); 9.60 (id); 10.60 (id.); 13.63 (id.); 16.133 (id.). 16 M. Le Quien, Oriens christianus I. Paris 1740, col. 1134. 17 Sur la date de la prise d’Andrinople, voir I. Beldiceanu–Steinherr, La conquête d’Andrinnople par les Turcs : la pénétration turque en Thrace et la valeur des Chroniques Ottomanes. TM I (1965) 439–461.

150 | Marina Detoraki

2 Le contenu En ce qui concerne le contenu, il s’agit d’un codex miscellaneus contenant au début une série d’homélies courtes des Pères de l’Église—surtout une collection d’homélies de Basile le Grand réunie par Syméon Métaphraste. On comprend pourtant bien vite qu’il s’agit principalement d’une collection organisée, faite de textes du courant hésychaste et antilatin du XIVe siècle : des œuvres de théologie mystique et polémique de Philotheos Kokkinos, de Grégorios Palamas, de David Dishypatos, des extraits de canons concilaires et des professions de foi reflétant les préoccupations spirituelles et la polémique théologique du XIVe siècle. Il s’agit d’un témoin important surtout pour la transmission des œuvres dogmatiques de Philotheos Kokkinos18, écrites avant son élection comme métropolite d’Héraclée en 1346. Deux de ces œuvres, les deux discours apologétiques, précédées d’une prothéôria intutilée ‘λόγοι δογματικοὶ πρός τε τὸν Ἀκίνδυνον καὶ τὴν πλευρὰν αὐτοῦ συγγραφέντες ὐπὸ τοῦ Ἡρακλείας Φιλοθέου καὶ ἀποσταλέντες παρὰ τῶν ἁγιορειτῶν εἰς Κωνσταντινούπολιν, κατὰ τῆς ιδ΄ ἰνδικτιῶνος, αὐτοῦ τοῦ Ἀκινδύνου κινήσαντος ἐκείνους διὰ τῶν οἰκείων συγγραμμάτων’19, ainsi que les quatorze chapitres contre Acindynus et Barlaam et ses partisans (‘Τὰ κεφάλαια τῆς αἱρέσεως Ἀκινδύνου καὶ Βαρλαὰμ καὶ τῶν ὁμοφρόνων ἐκείνοις’) sont assez rares dans les manuscrits. La lettre de l’évêque Ignace de Pamphilos, en fin de manuscrit, apparaît comme un complément ultérieur, apporté peut–être par un possesseur du manuscrit (ou par Ignace lui–même ?). Voici le détail des textes : 1

(Fols. 1r –14r) Jean Chrysostome, Ad populum Antiochenum [CPG 4330] Hom. VI, Inc. mut. τοὺς ἄρχοντας αὐτὸς ὥπλισεν, ἵνα φοβῶσι τοὺς ἀσελγαίνοντας ... (= PG 49, 81). Des. μετὰ πολλῆς ἐντεῦθεν ἀπελθεῖν (ἀπέλθοιμεν PG 49, 92) τῆς παρρησίας, χάριτι καὶ φιλανθρωπίᾳ τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, δι’ οὗ καὶ μεθ’ οὗ τῷ πατρὶ ἡ δόξα ἅμα τῷ ἁγίῳ πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς ἀτελευτήτους αἰώνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν

2.

(Fols. 14r–87v) Syméon Métaphraste Discours éthiques [extraits de Basile de Césarée], [CPG 2908] : Discours 1, 3, 7–13, 19–20, 23. Éd. PG 32, 1116–1133B; 1148A–1153B; 1196C–1297B; 1345B–1360B; 1373B–1376D.

|| 18 Sur Philotheos Kokkinos voir V. Laurent, Philothée Kokkinos DTC XII. Paris 1935, col. 1498– 1509; A. Failler, Philothée Kokkinos. Catholocisme fasc. 49 (1986) col. 224–226. 19 Voir le contenu détaillé du manuscript, œuvre 3, 3.1 et 3.2 ; voir aussi P. Charavani, Φιλόθεος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (PG 154) [Πρώτη ἔκδοσις ἐν Ἑλλάδι ἐπιμέλ. Ἰ. Διώτη, πανομοιότυπος ἀνατύπωσις τῆς ἐκδόσεως ἐν Παρισίοις 1866]. Athens 2001, p. ζ΄–κβ΄ (ici p. ια΄–ιβ΄).

Un Recueil Palamite inconnu du XIVe s. au Musée de Sainte Catherine d’Héraklion | 151

3.

(Fols. 88r–129v) Philotheos Kokkinos, Homélies dogmatiques contre Akindynos, sur la lumière du Thabor, précédées d’une prothéôria ; sur ce texte inédit, voir Beck, Geschichte 724 ; les mêmes textes se trouvent dans le Marc. gr. 582 (du milieu du XIVe s.), fol. 138r–178v20. 3.1 (Fols. 88r–89v): Prothéôria Προθεωρία τοῦ λόγου en rouge [cf. Marc. gr. 582 fol. 138rv] Inc. Ἀπλοῦν μὲν εἶναι καὶ μονοειδῆ τινα τὸν ἀληθῆ λόγον … Des. σαφηνίζων καὶ συμβιβάζων τὰ τῶν ἁγίων εἰς δύναμιν… 3.2 (Fols. 89v) : Tit. : Λόγοι δογματικοὶ πρός τε τὸν Ἀκίνδυνον καὶ τὸ μέρος αὐτοῦ συγγραφέντος διὰ τοῦ Ἡρακλείας Φιλοθέου καὶ ἀποσταλέντες παρὰ τῶν ἁγιοριτῶν [sic] εἰς Κωνσταντινούπολιν κατὰ μῆνα Ἰαννουάριον τῆς ιδ΄ ἰνδικτιῶνος αὐτοῦ τοῦ Ἀκινδύνου κινήσαντος ἐκείνους διὰ τῶν οἰκείων συγγραμμάτων (fol. 89v) 3.3 (Fols. 90r–114r) : Sur la lumière du Thabor et sur l’énergie divine, premier discours apologétique : cf. Marcianus gr. 582, fol. 138–163. Tit.: Τοῦ σοφωτάτου καὶ λογιωτάτου πατρὸς ἡμῶν τοῦ ἀρχιεπισκόπου Ἡρακλείας κυρίου Φιλοθέου, περὶ τοῦ ἐν τῷ Θαβωρείῳ δεσποτικοῦ φωτὸς καὶ περὶ θείας ἐνεργείας πρὸς τοὺς ἀντιλέγοντας ἀπολογητικὸς λόγος πρῶτος Inc. Καὶ πάλαι μὲν ὁ τῆς ἀληθείας λόγος τὸν ὐπὲρ αὐτῆς λόγον ἠμῶν… Des. οἵτινες κατ’ αὐτῆς τῆς τοῦ πνεύματος δόξης τοὺς διὰ πολλῶν ἡμῶν λόγους ἀθλίως εἰς ἓν ἐκεφαλαιώσατε. Titre final τέλος τοῦ περὶ ἐν τῷ θαβωρείω δεσποτικοῦ φωτὸς καὶ περὶ θείας ἐνεργείας πρώτου λόγου. 3.4 (Fols. 114r–129v): Sur la divinité, la lumière divine, les visions spirituelles et la prière des parfaits, deuxième discours apologétique : cf. Marcianus gr. 582, fol. 163–178v. Tit. Τοῦ αὐτοῦ, περὶ θεότητος καὶ θείου φωτὸς καὶ πνευματικῶν ὁράσεων καὶ τῆς ἱερᾶς τῶν τελείων προσευχῆς, πρὸς τοὺς αὐτοὺς ἀπολογητικὸς β΄ Inc. Περὶ μὲν οὖν τούτων ἱκανῶς ἔχειν, οἶμαι τοῖς πατράσι τὸν λόγον καὶ οὐ πάνυ ταπεινῶς... Des. …ὑγιῶς καὶ γνησίως καὶ ἀλλήλοις καὶ τῇ μιᾷ θεότητι εἰρηνεύοντες τῇ ἐν πατρὶ προσκυνουμένῃ καὶ υἱῷ καὶ ἁγίῳ πνεύματι.

4. (Fols. 130r–205v) Nicéphore Calliste Xanthopoulos, Explication des anabathmoi de l’Oktoèchos, précédée d’une lettre de dédicace : éd. Kyrillos Athanasiades,

|| 20 E. Mioni, Codices Graeci Manuscripti Bibliothecae divi Marci Venetiarum, Thesaurus Antiquus codices 300–625, II. Roma 1985, 499–501.

152 | Marina Detoraki

Ἑρμηνεία εἰς τοὺς ἀναβαθμοὺς τῆς ὀκτωήχου παρὰ τοῦ Ν. Κ. Ξανθοπούλου, Ἱερουσαλήμ 1862 000; voir H.–G. Beck, Kirche und theologische Literatur 705. Tit. Νικηφόρου Καλλίστου Ξανθοπούλου, Ἐξήγησις εἰς τοὺς ἀναβαθμοὺς τῶν ὀκτὼ ἤχων. 4.1 (Fols. 130r–130v) Lettre de dédicace à l’archimandrite Cyrille de Kouzènas : Tit. Πρόλογος πρὸς τὸν αἰτησάμενον ὁσιώτατον ἀρχιμανδρίτην τῆς τοῦ Κουζηνᾶ μονῆς ἱερομονάχου κὺρ Καλλίνικον. Inc. Σὺ μέν, ὦ τοῦ θεοῦ ἄνθρωπε, τῇ περὶ τὸ καλὸν σχέσει τῆς τῶν ἀρετῶν… Des. … κατὰ τετράπουν ἐπισυρομένῳ τῇ ἐμπαθεῖ καὶ διακεχυμένῃ ζωῇ. 4.2 texte (fol. 130v–205v) Inc. Ζήτημα πρῶτον· Δεῖ μὲν οὖν πρὸ τῆς τῶν ἀντιφώνων αὐτῶν ἐξηγήσεως τούτοις... Des. … ἀλλὰ κυρίως τοῖς δυσὶν πατρὶ καὶ υἱῶ ἐφ᾿ ἅπασι ταυτιζόμενον. 5.

(Fols. 206r–208r) : Nicéphore Calliste Xanthopoulos, Lettre sur les divers genres d’hymnes et de tropaires, éd. Athanasiades, op. cit. 126–129; A. Papadopoulos– Kerameus, Mitteilungen über Romanos, BZ 2 (1893) 599–605. Tit. Τοῦ αὐτοῦ πρὸς τὸν ἐρωτήσαντα περὶ τῆς ὑπακοῆς, τοῦ κοντακίου, τοῦ οἴκου καὶ τοῦ ἐξαποστειλαρίου, πόθεν οὕτως ἐκλήθησαν. Inc. Σοὶ μὲν ἀεὶ σπουδῇ πᾶν εἴτι χρήσιμον ἀνιχνεύειν καὶ πειρᾶσθαι Des. …ἐμοὶ μέντοι τὸ πρῶτον εἶναι δοκεῖ ἀσφαλέστερον. Note finale à la lettre (inconnue), fol. 208r : Inc. Ἤνυσταί μοι, θαυμάσιε, τὸ ἐπίταγμα… Des. … ἔστω ἀντιμισθία προσήκουσα τῷ Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ κυρίῳ ἡμῶν ᾧ ἡ δόξα …

6. (Fols. 208v–213) Florilège sur la différence entre la puissance et l’énergie divines Tit. ὅτι ἄλλο εἶναι τὴν οὐσίαν καὶ ἄλλο τὴν οὐσιώδη δύναμίν τε καὶ ἐνέργειαν, οἱ θεολόγοι φασὶν ἐπὶ θεοῦ. a. Τοῦ Δαμασκηνοῦ· ἐκ τοῦ μθ´ κεφαλαίου· Δύο φαμὲν τὰς ἐνεργείας, ἐπὶ τοῦ Κυρίου ἡμῶν… τὸ τῆς ἐνεργεἰας ἀποτέλεσμα b. Τοῦ αὐτοῦ· Ἕτερόν ἐστι θέλησις, καὶ ἕτερον τὸ θελητικόν… τὸ τν θέλησιν ἔχον. c. Τοῦ μεγάλου Βασιλείου· Εἰπὲρ εἰς τὴν οὐσίαν, ἅπαντες φέροντες τὰ θεῖα… ὑφ᾿ἑκάστου τῶν ὀνομάτων σημαίνεσθαι. d. Τοῦ αὐτοῦ· Ἄλλο μὲν ἡ οὐσία, ἧς οὔπω μηνυτὴς… ἢ ἀξείας ὀνομαζομένων. e. Τοῦ Χρυσοστόμου ἐν τῷ περὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος· Τοῖς ἀποστόλοις ὁ σωτὴρ ἔφη· Μείνατε ἐν ἱερουσαλὴμ ‖ f. 209 … τὸ πνεῦμα τὸ χορηγοῦν. f. Λόγος καὶ δογ…· Οὐκ οἰητέον ὥσπερ ἐν ἡμῖν… ἐπὶ τοῦ θεοῦ ἀπορριπτέον.

Un Recueil Palamite inconnu du XIVe s. au Musée de Sainte Catherine d’Héraklion | 153

g. Ἔλεγχος τοῦ ἁγίου Ἰουστίνου φιλοσόφου καὶ μάρτυρος ἐκ τοῦ λόγου τοῦ καθ᾿Ἑλλήνων· Τοῦ θεοῦ ἔχοντος οὐσίαν πρὸς ὕπαρξιν… ποίησιν δὲ τῶν οὐκ ὄντων. h. Τοῦ αὐτοῦ· Εἰ ἄλλο τὸ ὑπάρχειν καὶ ἄλλο τὸ ἐνυπάρχειν… καὶ ἄλλη ἡ βουλή. i. Τὸ βούλεσθαι ἢ οὐσία ἐστὶν, ἢ πρόσεστι τῇ οὐσίᾳ… τὸ ὂν καὶ τὸ προσὸν ταυτόν· j. Τοῦ αὐτοῦ· Εἰ πολλὰ μὲν βούλεται ὁ θεὸς… τὸ εἶναι καὶ τὸ βούλεσθαι. k. Τοῦ Νύσσης ἐκ τῶν κατὰ Εὐνομίου. Ἡ κυριότης, οὐχὶ οὐσίας ὄνομα… καὶ ἕτερος ὁ τῆς φύσεως λόγος. l. ὅτι …ἐστὶν ἡ προειρημένη τοῦ θεοῦ ἐνέργεια· καὶ πάντα τὰ οὐσιωδῶς καὶ ἀιδίως περὶ τὸν θεὸν θεωρούμενα. Τοῦ ἁγίου Μαξίμου ἐκ τῆς πρὸς Πύρον διαλέξεως. Ἔτι, ἢ κτιστὴν ἢ ἄκτιστον, λέγειν ταύτην… ἄκτιστον εἶναι τὴν ἐνέργειαν ‖ f. 210 …κτιστὴν καὶ ἀργμένην καὶ πεπερασμένην. m. Τοῦ αὐτοῦ· Ὑπὸ τῆς ἐνεργείας ἡ ἑκάστου φύσις χαρακτηρίζεται… κτιστὴν δὲ τῆς κτιστῆς. n. Τοῦ αὐτοῦ· Ἀπάτωρ καὶ ἀμήτωρ καὶ ἀγενεαλόγητος μήτ’ ἀρχὴν ἡμερῶν ἔχων… ἐκ τοῦ ἀεὶ ὄντος θεοῦ. o. Τοῦ ἁγίου Κυρίλλου· Οὐδὲν ἐπίκτητον τῶν θείων ἰδιωμάτων… οὐ κατ’ οὐσίαν ὁ θεὸς ὁρᾶται. p. Τοῦ μεγάλου Βασιλείου ἐκ τῶν ἀντιρρητικῶν. Τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον, αὔξησιν οὐ ζητεῖ… ἀσφάλεια ‖ 210v ἐξ αὐτοῦ πηγάζοντα, ἐνέργειαι αὐτοῦ εἰσὶν. q. Τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου ἐκ τῆς κατὰ Νικαίας συνόδου διαλέξεως· Πάντα ὅσα ἔχει ὁ πατήρ, ἐμά ἐστιν· οὐχ ἕνεκεν… καὶ ὅσά ἐστιν ὁ πατήρ, ταῦτα ἴδια τοῦ υἱοῦ τυγχάνει. r. Τοῦ αὐτοῦ οὐ σύνθετος ὁ θεὸς διὰ τὸ ἄλλο μὲν τὴν οὐσίαν αὐτοῦ νοεῖσθαι, ἄλλο δὲ τὴν προειρημένην τούτου δύναμιν... καὶ ἐνέργειαν καὶ ἁπλῶς πάντα τὰ φυσικῶς καὶ ἀιδίως περὶ αὐτὸν θεωρούμενα. (tout est en rouge, comme un titre)‖ s. Fol. 211 : Τοῦ μεγάλου Βασιλείου ἐκ τοῦ πρὸς Ἀμφιλόχιον χειροτονηθέντα. Οἱ κακόσχολοι ἐρωτῶσιν ἡμᾶς… καὶ τὸ ἀντοποδοτικόν. ‖ 211v Basile, Epist. 234, 1. t. 211v : Τοῦ αὐτοῦ ἐκ τῶν ἀντιριτικῶν (sic) u. 212 : Τοῦ Νύσσης ἐκ τῶν κατ᾿Εὐνομίου· Τίς ἦν ὁ διφυᾶ τὸν θεὸν… τῆ οὐσία τοῦ θεοῦ ἐγκεντρίζοντος. (Contra Eunom. II, 1 606.1) v. Τοῦ ἁγίου Κυρίλλου ἐκ τῶν θησαυρῶν· Εἰ σύνθετον οἴεσθε…ἔχει καὶ τὸ κτίζειν ‖ 212v … ὅσα πρόσεστι τῇ θείᾳ φύσει. w. Τοῦ Νύσσης ἐκ τῶν κατ᾿Εὐνομίου ια΄ λόγου· Φησὶν ὁ Εὐνόμιος, μηκέτι παρ᾿ἡμῶν ἁπλοῦν εἶναι… πρὸς τὴν γεωμετρίαν ‖ 213 τὸ τέλειον ἑαυτῶ συναγείρειν τῆς φύσεως. 7.

(Fols. 213v–253r) Ps.–Maxime le Confesseur, Loci communes [CPG 7718], éd.: PG 91, 721–1017. Chap. 1–5, 7–10, 12–20, 22–25, 27–28, 30, 34–36, 42, 54, des. PG 91.962D5

154 | Marina Detoraki

Tit.: Ἀποφθέγματα γνωμικὰ πάνυ ὠφέλιμα καὶ ὡραῖα. Περὶ ἀρετῆς καὶ κακίας, τίτλος πρῶτος. Inc. : Στενὴ ἡ ὁδὸς ἡ ἀπάγουσα εἰς τὴν ζωήν... Des. : … καὶ τὰ πρόβατα πλείονα ὄντα, ἑνὸς ἢ δευτέρου λύκου χειροῦνται. Éd.: PG 91, cols. 721–1017. 1. Περὶ ἀρετῆς καὶ κακίας 2. Περὶ φρονήσεως καὶ βουλῆς 3. Περὶ ἁγνείας καὶ σωφροσύνης 4. Περὶ ἀνδρείας καὶ ἰσχύος 5. Περὶ δικαιοσύνης 6. Περὶ ἐλεημοσύνης = 7 7. Περὶ εὐεργεσίας καὶ χάριτος = 8 8. Περὶ ἀρχῆς καὶ ἐξουσίας = 9 9. Περὶ ψόγου καὶ διαβολῆς = 10 10. Περὶ πλούτου καὶ πενίας καὶ φιλαργυρίας = 12 11. Περὶ αὐταρκείας = 13 12. Περὶ προσευχῆς = 14 13. Περὶ διδαχῆς καὶ λόγων ὁμιλίας = 15 14. Περὶ νουθεσίας = 16 15. Περὶ παιδείας καὶ φιλοσοφίας = 17 16. Περὶ εὐτυχίας καὶ δυστυχίας = 18 17. Περὶ ὀργῆς καὶ θυμοῦ = 19 18. Περὶ σιωπῆς καὶ ἀπορρήτων = 20 19. Περὶ πλεονεξίας = 22 20. Περὶ τιμῆς γονέων καὶ φιλοτεκνίας = 23 21. Περὶ φόβου = 24 22. Περὶ τῶν ταχέως μεταβαλλομένων καὶ περὶ μετανοίας = 25 23. Περὶ ἀκρασίας καὶ γαστριμαργίας = 27 24. Περὶ λύπης καὶ ἀθυμίας = 28 25. Περὶ μέθης = 30 26. Περὶ κενοδοξίας = 34 27. Περὶ ἀληθείας καὶ ψεύδους = 35 28. Περὶ θανάτου = 36 29. Περὶ ὑπομονῆς καὶ μακροθυμίας = 42 30. Περὶ φθόνου = des. 962D5 8. (Fols. 253v–257r) Grégoire Palamas, Confession de la foi orthodoxe, éd. Fr. Combefis, Tomus synodicus Palamitarum, 172; G. D. Mansi, Sacrorum Conciliorum Nova et amplissima Collectio XXVI. Venetiis 1784, 199; PG 151, cols. 763–768; Ν.Α. Μatsoukas, Ἐπιστολαί, dans P. K. Chrestou (éd.) Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ συγγράμματα, vol. 2, Thessalonique 1966, 315–547.

Un Recueil Palamite inconnu du XIVe s. au Musée de Sainte Catherine d’Héraklion | 155

Tit. : Ὁμολογία τῆς ὀρθοδόξου πίστεως ἐκτεθεῖσα παρὰ τοῦ ἱερωτάτου μητροπολίτου Θεσσαλονίκης κυρίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ. Inc. Εἷς θεὸς ὁ πρὸ πάντων καὶ ἐπὶ πάντα καὶ ἐν πᾶσι καὶ ὑπὲρ τὸ πᾶν… Des. …προσδοκῶμεν ἀνάστασιν νεκρῶν καὶ ζωὴν ἄληκτον τοῦ μέλλοντος αἰῶνος… 9. (Fols. 257r–268v) Philothée Kokkinos, Confession de la foi orthodoxe, éd. Ch. Arambatzes, ‘Η ομολογία πίστης τοῦ πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φιλοθέου Κοκκίνου’, Επιστημονική Επετηρίς Θεολογικής Σχολής Θεσσαλονίκης, [Νέα Σειρά] 10 (2000) 23–41, ici 15–33. Τit. Ὁμολογία τῆς ὀρθοδόξου πίστεως ἐκτεθεῖσα παρὰ τοῦ μητροπολίτου τοῦ πανιερωτάτου Ἡρακλείας Φιλοθέου Ιnc. Πιστεύω εἰς ἕνα Θεόν (avec credo en note)…Δέχομαι τὰς οἰκουμενικὰς ἁγίας ἑπτὰ συνόδους… Des. … λύτρον τῆς ἐμῆς ψυχῆς δολωθείσης τῇ ἁμαρτίᾳ καὶ ζωῆς μακαρίας ἐφόδιον ταύτην ἐπιφερόμενος τῇ μακαρίῳ καὶ ἀθανάτῳ τριάδι φημί, τῷ πατρὶ καὶ τῷ υἱῷ καὶ τῷ ἁγίῳ πνεύματι τῇ μιᾷ ἀδιαιρέτῳ θεότητι, ᾗ πρέπει πᾶσα δόξα…. ἀμήν. [au fol. 268v, marge inf., note : ἐγράφη κατὰ μῆνα Ὀκτωβρίῳ τῆς στ΄ ἰνδικτιῶνος] 10. (Fols. 268v–272v) David Dishypatos, Brève histoire des débuts de l’hérésie de Barlaam et d’Akindynos, éd. M. Candal, Origen ideologico del palamismo. OCA 16 (1949) 116–124 (cf. Beck 730–731). Tit. Τοῦ τιμιωτάτου καὶ σοφωτάτου κυρίου Δαυίδ, Ἱστορία διὰ βραχέων, ὅπως τὴν ἀρχὴν συνέστη ἡ κατὰ τὸν Βαρλαὰμ καὶ Ἀκίνδυνον πονηρὰ αἵρεσις Inc. Ὁ Βαρλαὰμ ἑλληνικοῖς προσκείμενος δόγμασιν… Des. (fol. 272r–272v) … ταῦτα ὡς ἐν συντόμῳ εἰπεῖν τὰ τοῦ Βαρλαὰμ καὶ τοῦ ‖ Ἀκινδύνου εἰσὶν δυσσεβήματα. 11. (Fols. 272v–278v), sans titre (espace réservé) Inc. Ἐπειδὴ ἐζήτη(σας), ὦ τιμιώτατε πάτερ καὶ ἀδελφέ, ἵνα σοι γράψω περὶ τῆς προκειμένης νυνὶ ὑποθέσεως τῶν δογμάτων, μέθοδόν τινα σύντομον ὅπως ἀποφράττῃς… Traité sur le fait que l’essence divine est une chose, l’énérgie divine une autre. Les auteurs indiqués sont ceux du florilège. Des. …ἐς μηδὲν ἐπάγοιντο τῆς πρὸς τὸ θεῖον συμφυίας ἀνάξιον. : cf. Monac. 508, fol. 179.

156 | Marina Detoraki

12. (Fols. 279r–294r) Philothée Kokkinos, Exposé et réfutation de quatorze chapitres d’Akindynos et de Barlaam, cf. Marc. gr. 582, fol. 327–33521; Paris. Coislin. 101, fol. 249–257 (cf. Devreesse 89); éd. R. Riedinger, Acta conciliorum oecumenicorum. Series secunda, volumen secundum: Concilium universale Constantinopolitanum tertium, Pars 1, Berlin: De Gruyter, 1990. 12.1 Exposé des chapitres Tit. (Fols. 279r–280r) Τὰ κεφάλαια τῆς αἱρέσεως Ἀκινδύνου καὶ Βαρλαὰμ καὶ τῶν ὁμοφρόνων ἐκείνοις. Inc. Λέγουσιν ἐναντιούμενοι τῇ θείᾳ γραφῇ καὶ πᾶσι τοῖς ἁγίοις διδασκάλοις… Des. … ἑαυτοὺς αὐτοὶ ἀνακηρύττοντες οἱ τρισάθλιοι λόγοις τε καὶ συγγράμμασιν. 12.2 (Fols. 280v–294r) Réfutation: Tit. Ἅπερ ὁ Βαρλαὰμ καὶ ὁ Ἀκίνδυνος ἐφρόνησαν καὶ συνεγράψαντο αἱρετικὰ καὶ βλάσφημα δόγματα τὰ ἀνωτέρω γραφέντα ἐν κεφαλαίοις ιδ΄. Κεῖται δὲ τῶν κεφαλαίων ἕκαστον ἀνατετραμμένον παρὰ τῶν ἁγίων συντετμημένως μετὰ καί τινος ἐξεργασίας πεζῆς. Inc. Λέγουσιν ἐναντιούμενοι τῇ θείᾳ Γραφῇ… Des. … παραβάτης αὐθαίρετος τῶν θείων νόμων γενόμενος. 12.3 (Fols. 294r–295r) Deux extraits des actes du VIe concile oecuménique : éd. Riedinger, Acta conciliorum oecumenicorum. Series secunda, volumen secundum: Concilium universale Constantinopolitanum tertium, Pars 1, 100.28–102.21 and 444.21–446.15 ; voir aussi Concilii a. 1351, PG 151, 727D– 728C. La fin de l’extrait n’a pas été identifiée. Τit. Ἀπὸ τῶν πρακτικῶν τῆς οἰκουμενικῆς ἁγίας ἕκτης συνόδου ῥητῶς a. (Fols. 294r–294v), Inc. Τίς γὰρ εἰ καὶ βραδὺς εἴη πρὸς τὸ νοῆσαι... des.: … καὶ ἀληθινὸς καὶ τέλειος θεός, ἀληθινὸς καὶ τέλειος ἄνθρωπος. b. (Fols. 294v–295r) (ἀπὸ τῶν αὐτῶν) Inc. Τῆς ἑκατέρας φὺσεως ἑκατέραν ἴσμεν ἐνέργειαν… Des. … τῆς τετάρτης τέ φημι καὶ τῆς ἕκτης μὴ κατασπαζομένοις, ἀνάθεμα ἀνάθεμα ἀνάθεμα. [Éd. R. Riedinger, Acta conciliorum oecumenicorum. Series secunda, volumen secundum: Concilium universale Constantinopolitanum tertium, Pars 1, Berlin: De Gruyter, 1990, a) 100.28–102.21. b) 444.21–446.15. Cf. Cod. Marcianus gr. 582, fols. 327–33522 ; cf. Beck 724.]

|| 21 Mioni, Codices Graeci 501. 22 Le texte, encore inédit Beck 724, se trouve aussi dans les manuscrits Athonites Lavra 1206, Iveron 1119, Gregoriou 586 et Panteleimonos 6179, ainsi que dans les manuscrits du Vatican, grecs

Un Recueil Palamite inconnu du XIVe s. au Musée de Sainte Catherine d’Héraklion | 157

13. (Fols. 295r–302v) Philothée Kokkinos, Lettre aux habitants d’Héraclée, après la prise de leur ville par les Turcs (avec des scholies), éd. Α. Τριανταφύλλη–Κ. Γραππούτου, Συλλογὴ ἑλληνικῶν ἀνεκδότων, ἐν Βενετίᾳ 1874, 1–33, 35–46. Tit. Τοῦ ἁγιωτάτου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ κυρ Φιλοθέου ἐπιστολὴ ἤτοι ὁμιλία πρὸς τοὺς Ἡρακλειώτας διασπαρέντας μετὰ τὴν αἰχμαλωσίαν τῆς πόλεως αὐτῆς ἐν τοῖς φρουρίοις τοῖς κατὰ Θρᾴκην καὶ Μακεδονίαν ἀπὸ Κωνσταντινουπόλεως γραφεῖσα καὶ ἀποσταλεῖσα ἔτι τοῦ Ἡρακλείας κοσμοῦντος θρόνον. Inc. Φιλόθεος ὁ ταπεινὸς μητροπολίτης τῆς αἰχμαλώτου καὶ ἐλεεινῆς Ἡρακλείας… Des. … ἐλπίδος τῆς θεομήτορος τῶν θεοφόρων ἀποστόλων καὶ πάντων τῶν ἁγίων. ἀμήν. 14. Extrait du 32e canon du concile in Trullo. Tit. τοῦ τριακοστοῦ δευτέρου κανόνος τῆς ἐν τῷ Τρούλλῳ τοῦ μεγάλου παλατίου συστάσης ἁγίας καὶ οἰκουμενικῆς συνόδου. Inc. καθερέσει καθυποβάλλοντος οζ´ μὴ τελειοῦντας τὸ … καὶ θεῖον ποτήριον… Des. οἱ γοῦν μὴ διὰ ζέοντος ὕδατος τελειοῦντες τὸ θεῖον ποτήριον ὡς αἱρεσιῶται τῆς μερίδος τῶν ὀρθοδόξων ἐκκηρυχθήσονται. 15. (Fols. 303r–318v) Florilège sur la différence entre l’essence d’une part, la puissance essentielle et l’énergie d’autre part. Seuls les incipits sont donnés, le lecteur étant renvoyé dans une note finale aux textes précédents : ταῦτα πάντα τὰ κεφάλαια τῶν ἁγίων ὧν αἱ ἀρχαὶ προεγράφησαν ὁ ζητῶν ἀπηρτισμένα μαθεῖν, εὑρήσει ἐν τῷ ἔμπροσθεν κειμένῳ συνοδικῷ τόμῳ, καὶ ἐν τοῖς ὄπισθεν δογματικοῖς λόγοις (“Tous ces chapitres des saints [Pères], dont les débuts sont notés plus haut, celui qui cherche à les apprendre complètementles trouvera dans le tome synodal qui vient ensuite et dans les discours dogmatiques qui précèdent”). Tit. Γνῶμαι θεολογικαί ὅτι ἄλλο εἶναι τὴν οὐσίαν καὶ ἄλλο τὴν οὐσιώδη δύναμίν τε καὶ ἐνέργειαν οἱ θεολόγοι φασὶν ἐπὶ θεοῦ Inc. Τοῦ Δαμασκηνοῦ ἐκ τοῦ νθ´ κεφαλαίου. Δύο φαμὲν τὰς ἐνεργείας ἐπὶ τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ Des. Τοῦ μεγάλου Βασιλείου. Πίστις ἡγείσθω τῶν περὶ θεοῦ λόγων· πίστις καὶ μὴ ἀπόδειξις. Δόξα τῷ ἑνιαίῳ καὶ τρισυποστάτῳ καὶ παντοδυνάμῳ θεῷ· ἀμήν. Note finale : ταῦτα πάντα τὰ κεφάλαια τῶν ἁγίων ὧν αἱ ἀρχαὶ προεγράφησαν ὁ ζητῶν ἀπηρτισμένα μαθεῖν, εὑρήσει ἐν τῷ ἔμπροσθεν κειμένῷ συνοδικῷ τόμῳ, καὶ ἐν τοῖς ὄπισθεν δογματικοῖς λόγοις.

|| 573 et 705, du Munich, gr. 27, de Paris, Coislin. 101, de Jérusalem gr. 276 et de Patmos gr. 328 : voir Χαβαράνη, op. cit., p. ιβ΄.

158 | Marina Detoraki

Joann. Damasc. (1–4) ; Cyrill. Alex. (5) ; Greg. Naz. (6) ; Basil. Caesar. (7–8) ; Joann. Chryost. (9–10) ; Justin martyr (11–13) ; Greg. Nyss. (14–19) ; Basil. Caesar. (20–22) ; Greg. Naz. (23) ; Athanase (24–26) ; Thalassios (27–29) ; 5e concile (30) ; Anastase le Sinaïte (31) ; Maxim. Conf. (32–38) ; Joann. Damasc. (39–40) ; Basil. Caesar. (41) ; Cyrill. Alex. (42) ; Maxim. Conf. (43) ; Dionys. Areopag. (44–45) ; Maxim. Conf. (46 : scholie sur le Ps.–Denys) ; Dionys. Areopag. (47–52) ; Joann. Damasc. (53–61) ; Athanase (62–63) ; Greg. Nyss. (64–65) ; Maxim. Conf. (66–75) ; Joann. Damasc. (76–77) ; Greg. Nyss. (78–80) ; Basil. Caesar. (81–86) ; Cyrill. Alex. (87–92) ; Athanase (93–96) ; Maxim. Conf. (97– 99) ; Greg. Nyss. (100–101). 16. (Fols. 319r–367v) Troisième tome synodal contre les partisans de Barlaam et d’Akindynos ; éd. PG 151, cols. 717–774 = Mansi, Sacrorum Conciliorum Nova et amplissima Collectio XXVI 128–199. Tit. : Τόμος ἐκτεθεὶς παρὰ τῆς θείας καὶ ἱερᾶς συνόδου συγκροτηθείσης κατὰ τῶν φρονούντων τὰ Βαρλαάμ τε καὶ Ἀκινδύνου ἐπὶ τῆς βασιλείας τῶν εὐσεβῶν καὶ ὀρθοδόξων βασιλέων Ἰωάννην Καντακουζηνοῦ καὶ Παλαιολόγου. Inc. Οὔτε τὴν κατὰ τῆς Ἐκκλησίας τοῦ κοινοῦ πολεμίου μανίαν ἀγνοεῖν οὐδένα νομίζομεν… Des. …Ὁ ταπεινὸς μητροπολίτης Ἡρακλείας πρόεδρος τῶν ὑπερτίμων, καὶ ἔξαρχος πάσης Θράκης καὶ Μακεδονίας, Φιλόθεος. [= PG 151, col. 761B ; Mansi XXVI 195]. 17. Jean Damascène, Extraits, éd. P. B. Kotter, Die Schriften des Johannes von Damaskos, vol. 2 [Patristische Texte und Studien 12]. Berlin, De Gruyter, 1973, cf. 8, 18–31; 136–137; 137–138; 132–133. 17.1 (Fols. 368r–374v) Ioannis Damasceni, Expositio Fidei, « Τοῦ ὁσίου καὶ θεοφόρου πατρὸς ἡμῶν καὶ θεολογικωτάτου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ ἐκ τῶν κεφαλαίων αὐτοῦ περὶ τῆς ἁγίας Τριάδος » Inc. Πιστεύομεν εἰς ἕνα θεόν, μίαν ἀρχὴν ἄναρχον, ἄκτιστον… Des. …τὸν δὲ υἱὸν οὔτε τοῦ πνεύματος λέγομεν, οὔτε μην ἐκ τοῦ πνεύματος. 17.2 (Fols. 374v–375) < Ioannis Damasceni, Expositio Fidei > Τοῦ αὐτοῦ, Περὶ τῶν ἰδιωμάτων τῶν δύο φύσεων τοῦ Χριστοῦ. Inc. Τέλειον Θεὸν ὁμολογοῦντες τὸν αὐτὸν καὶ τέλειον ἄνθρωπόν φαμεν… Des. Αὐτοῦ γὰρ τὰ θαύματα, αὐτῷ καὶ τὰ παθήματα 17.3 (Fols. 375r–375v) < Ioannis Damasceni, Expositio Fidei > Τοῦ αὐτοῦ, Περὶ θελημάτων καὶ αὐτεξουσίων τοῦ Χριστοῦ Inc. Ἐπειδὴ μὲν οὖν δύο φύσεις τοῦ Χριστοῦ, δύο αὐτοῦ καὶ τὰ φυσικὰ θελήματα… Des. : τὰς τρεῖς ὑποστάσεις τῆς ἁγίας Τριάδος εἰπεῖν ἀναγκασθησόμεθα. 17.4 (Fols. 375v–376v) : Περὶ τῶν αὐτῶν ἀπὸ τοῦ νδ´ κεφαλαίου.

Un Recueil Palamite inconnu du XIVe s. au Musée de Sainte Catherine d’Héraklion | 159

Inc. : Ὅτι μὲν οὖν ἡ φύσις τοῦ Λόγου ἐσαρκώθη… Des. : … εἰ μὴ κατὰ τάς θεοσημείας καὶ κατ᾿εὐδοκία, καὶ βούλησιν. 18. (fol. 376v–378r) Photius, Extrait de l’Encyclique, sur la procession du Saint– Esprit, éd. B. Laourdas/L.G. Westerink, Photii patriarchae Constantinopolitani Epistulae et Amphilochia, vol. 1, [Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana]. Leipzig 1983 , Ep. 2, 44–47. Tit. Περὶ τῆς ἐκπορεύσεως τοῦ ἁγίου πνεύματος λόγος σύντομος κεφαλαιώδης …καὶ ἀποσταλεὶς πρός τινα παρὰ τοῦ ἁγιωτάτου πατριάρχου Φωτίου. Inc. Τίς ὅλως ἀνάσχοιτο τῶν ἐν χριστιανοῖς τελούντων Des. καὶ τῆς ἐν πλάτει ‖ διδασκαλίας θεοῦ διδόντος εἰς τὴν κοινὴν ταμιευομένων συνέλευσιν. 19. (Fols. 378r–381r) Documents autour de l’union de Lyon, éd. J. Darrouzès/V. Laurent, Dossier grec de l’Union de Lyon (1273–1277), [Archives de l’Orient Chrétien 16]. Paris 1976, 564–573 19.1 Ἔκθεσις τῆς ὁμολογίας πίστεως τῶν Λατίνων συγγραφεῖσα καὶ ἀποσταλεῖσα παρὰ Γρηγορίου πάπα Ρώμης πρὸς Γερμανὸν τὸν ὁσιώτατον πατριάρχην. Inc. Πατήρ ἐστι πλήρης θεὸς ἐν ἑαυτῷ… Des. … καὶ οὕτως ὁμολογοῦμεν καὶ φρονοῦμεν καὶ πιστεύομεν. 19.2 (Fols. 381rv) : ὑπογραφὴ τῶν ἀποκρισιαρίων Inc. Ταύτην τὴν πίστιν ἀπὸ τῆς τάξεως τῶν ἀδελφῶν… Des. … ὑπογράφω καὶ οὕτως πιστεύω. 20. (Fols. 381v–404v) Germain II de Constantinople, Lettre aux apocrisiaires pontificaux sur la procession de l’Esprit, cf. Laurent, Regestes N. 1275 (c. 6 mai 1234); éd. C. Alter, Χρονικὸν Γεωργίου Φραντζῆ, Vienne 1796, 140–149 (d’après le cod. Vindob. gr.). D’après Laurent, est conservé dans une quinzaine de mss, dont les plus anciens sont le Paris. gr. 1335 et le Vat. gr. 1409. Tit. Ἀπόκρισις τοῦ πατριάρχου Γερμανοῦ… περὶ τῆς ἐκπορεύσεως τοῦ ἁγίου πνεύματος Inc. Εἴπατε ἡμῖν, ὦ τιμιώτατοι τοῦ ἁγίου πάπα ἀποκρισιάριοι… Des. … Παραστησόμεθα τῷ βήματι τοῦ Χριστοῦ, τῇ μερίδι αὐτοῦ καὶ τοῦ κλήρου τὴν σημείωσιν φέροντες καὶ τῆς τοῦ οὐρανοῦ βασιλείας κληρονόμοι ἐσόμεθα, χάριτι τῆς ἀοιδίμου καὶ ὁμοουσίου ἁγίας Τριάδος. Ἀμήν 21. (Fols. 405r–407v) Opuscule sur l’origine du schisme: éd. J. Hergenröther, Monumenta graeca ad Photium… perscripta, Regensburg 1869 [réimpr. Gregg International Publishers Limited, 1969], 154–163.

160 | Marina Detoraki

Tit. Πῶς καὶ τίνα τρόπον ἐχωρίσθησαν ἡμῶν οἱ λατῖνοι καὶ ἐξεβλήθησαν τῶν πρωτείων αὐτῶν καὶ τῶν διπτύχων ἐν τῷ ϛσπϛ΄ (a. mundi 6286 =AD 778 [sic]) Inc. Ἦν ἐν τῇ ἑβδόμῃ συνόδῳ Ἀδριανὸς πάπας Ῥώμης… Des. …γέγονε πατριάρχης ὁ Κηρουλάριος, ὃς ἀναθεμάτισε τοὺς λατίνους ὡς αἱρετικούς. 22. (Fols. 407v–413r) Philothée Kokkinos, Discours contre Grégoras, 6, extrait, éd. Kaimakis, commençant p. 214, l. 1501 (la fin n’a pas été indentifiée dans l’édition). L’extrait choisi cite un traité contre Bekkos de Grégoire de Chypre, dont le nom est signalé en marge de certains manuscrits. Ici, Grégoire de Chypre est donné comme l’auteur. L’extrait s’achève par la citation du tome de 1351, PG 151, 753C 22.1 Chapitres tirés de Bekkos, éd. Kaimakis 214. l.1501–1512 Tit. Βέκκου τοῦ λατινόφρονος Inc. Τί δε ἐστι τὸ χορηγούμενον ἡμῖν διὰ τοῦ υἱοῦ… Des. … ἐκ τοῦ πατρὸς ἐκπορεύεται. 22.2 (Fols. 408r–413r) Grégoire de Chypre, Contre Bekkos, éd. Kaimakis 214.1512. Tit. Γρηγορίου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ Κυπρίου ἀντίθεσις, ὅτι τὸ χορηγούμενον ἡμῖν πνεῦμα ἅγιον ἡ θεία χάρις ἐστὶ καὶ οὐχὶ ὕπαρξις τοῦ παναγίου πνεύματος… Inc. Οὔκ ἐστιν, ὦ οὗτος, ληπτὴ ἡμῖν ἡ θεία οὐσία... Des. …Γίνεταί τις ἐπιδημία τοῦ παρακλήτου καὶ ἐνοικεῖ τοῖς ἀξίοις ὁ Θεός, ἀλλ’οὐχ ὡς ἔχει φύσεως ἡ θεότης. Cf. Berlin, Staatsbibliothek 79 (Phillipps 1483), ff. 85v–99v. 23. (Fols. 413v–418v, altera manu) Synopse des canons contre les Latins (avec des notes marginales) : éd. Darrouzès/Laurent, Dossier grec 564–573. Tit. Σύνοψις μαρτυριῶν ἐκ τῆς ἁγίας Γραφῆς κατὰ τῶν λατινικῶν αἱρέσεων καὶ σφαλμάτων 23.1 (Fols. 413v–414v) Tit. Ἐκ τῆς ἀποσταλείσης ἐκθέσεως τῆς λατινικῆς πίστεως παρὰ τοῦ πάπα Γρηγορίου πρὸς τὸν ἁγιώτατον πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως Γερμανὸν ἐν Νικαία. Inc. Πατήρ ἐστι πλήρης θεὸς ἐν ἑαυτῷ... Des. ἔχει δὲ καὶ τὰς ἀρὰς τῶν ἁγίων συνόδων πασῶν καὶ τὸ ἀνάθεμα, ὡς τολμήσας προσθεῖναί τι εἰς τὸ ἅγιον σύμβολον. 23.2 (Fols. 414v–418v) Μαρτυρίαι ὅμοιαι κατὰ τῶν ἄζυμα προφερόντων Inc. Πρῶτος ὁ Κύριος εἴρηκεν· Ὁ νόμος καὶ οἱ προφῆται ἕως Ἰωάννου… Des. … ἧς ἡ θρίξ, οὔτε μέλαινα, οὔτε διόλου λευκή ἐστι.

Un Recueil Palamite inconnu du XIVe s. au Musée de Sainte Catherine d’Héraklion | 161

24. (Fols. 418v–421v) Ignace, évêque de Pamphilos en Thrace, Lettre aux habitants de Pamphilos après la prise de leur ville par les Turcs. Lettre inconnue et non identifiée, datable de peu après la prise de Thrace par les Turcs dans les années 1360. Inc. Ἰγνάτιος ταπεινὸς ἐπίσκοπος τῆς ἐλεεινῆς καὶ αἰχμαλώτου πόλεως Παμφίλου πᾶσι τοῖς ἐν Θράκῃ διεσπαρμένοις αἰχμαλώτοις Παμφιλίταις ἐν ἁγίῳ πνεύματι τέκνοις ἀγαπητοῖς τῆς ἡμῶν ταπεινότητος, χάρις, εἰρήνη καὶ ἔλεος εἴη πᾶσιν ὑμῖν σὺν γυναιξὶ καὶ τέκνοις ἀπὸ θεοῦ παντοκράτορος… Des. … ποιήσω τῷ ἀμπελῶνί μου ἔτι καὶ οὐκ ἐποίησα αὐτῷ διότι ἔμεινα, ἵνα ποιήσῃ σταφυλήν.

Planche No 1. Héraklion 094 Musée Sainte Catherine, ais supérieur, fol. 1

162 | Marina Detoraki

Planche No 2. Héraklion 094 Musée Sainte Catherine, fol. 130r, première main

Un Recueil Palamite inconnu du XIVe s. au Musée de Sainte Catherine d’Héraklion | 163

Planche No 3. Héraklion 094 Musée Sainte Catherine, fols. 213v–214r, deuxième main

164 | Marina Detoraki

Planche No 4. Héraklion 094 Musée Sainte Catherine, fol. 279r, troisième main

Un Recueil Palamite inconnu du XIVe s. au Musée de Sainte Catherine d’Héraklion | 165

Planche No 5. Héraklion 094 Musée Sainte Catherine, fols. 302v–303r, scholie

†Theocharis Detorakis

Μάρκου Μουσούρου τοῦ Κρητὸς παράφραση τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως σὲ ἑξαμέτρους στίχους Στὸν κώδικα 2009 (13 αἰ.) τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος, ποὺ περιέχει Συναξάριο Μαρτίου-Αύγουστου, ἔχει συσταχωθεῖ σπάραγμα ἄλλου ἀσελίδωτου χειρογράφου, ποὺ περιέχει ἔμμετρο κείμενο μὲ τὸν τίτλο : «Μάρκου Μουσούρου Τὸ Πιστεύω δι’ ἑξαμέτρων,»1. Τὸ ἄγνωστο αὐτὸ πόνημα τοῦ Κρητὸς λογίου εἶναι τὸ θέμα τῆς μικρῆς συμβολῆς, ποὺ μὲ χαρὰ προσφέρω στὸν τιμητικὸ τόμο τοῦ ἀγαπητοῦ συναδέλφου καὶ φίλου κ. Γιάννη Μαυρομάτη, σὲ κριτικὴ ἔκδοση, μὲ εἰσαγωγὴ καὶ ἑρμηνευτικὰ σχόλια. Τὰ κατὰ τὸν ἐπιφανὴ Κρητικὸ φιλόλογο τῆς πρώιμης ἀναγέννησης Μάρκο Μουσοῦρο (1470–1517) δὲν ἔχουν ἀκόμη συγκεντρωθεῖ σὲ μιὰ συνθετικὴ καὶ κριτικὴ μελέτη βιογραφικὴ καὶ ἐργογραφική2. Εἶναι γνωστὸς ὡς δεινὸς κλασικὸς φιλόλογος, συνεργάτης καὶ διορθωτὴς τῶν ἐκδόσεων τοῦ Ἄλδου Μανουτίου, ὡς πρῶτος ἐκδότης πολλῶν ἀρχαίων κειμένων, καὶ κυρίως ὡς ὁ πρῶτος ἐκδότης τῶν Ἁπάντων τοῦ Πλάτωνος (1513). Στὸν πρόλογο αὐτῆς τῆς πρώτης έκδόσεως προσέθεσε μιὰ καταπληκτικὴ ὠδὴ «Είς Πλάτωνα» σὲ δακτυλικοὺς ἑξαμέτρους στίχους3. Ὁ τίτλος «Μάρκου Μουσούρου Τὸ Πιστεύω δι’ ἑξαμέτρων» στὸ ἀθηναϊκὸ χειρόγραφο εἶναι γραμμένος μὲ πολὺ μικρότερα στοιχεῖα ἀπὸ τὸ ἴδιο χέρι ποὺ ἔγραψε τὸ κείμενο τῆς παράφρασης. Εἶναι πιθανῶς μεταγενέστερη προσθήκη γιὰ τὴν κατοχύρωση τῆς πατρότητας. Ἴσως μάλιστα νὰ εἶναι καὶ αὐτόγραφο τοῦ Μουσούρου. Ἡ παράφραση περιλαμβάνει 47 ἀριθμημένους προσωδιακοὺς δακτυλικοὺς ἑξαμέτρους, ἄψογους ἀπὸ στιχουργικὴ ἄποψη. Εἶναι ἄλλωστε γνωστὴ ἡ εὐχέρεια τοῦ Μουσούρου στὴν κατασκευὴ προσωδιακῶν δακτυλικῶν ἑξαμέτρων, ὅπως ἀπέδειξε καὶ μὲ τὸ λαμπρὸ ποίημά του « Εἰς Πλάτωνα », ποὺ ἀνεφέρθη παραπάνω. Τὸ κείμενο τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως ποὺ παραφράζεται εἶναι τὸ αὐθεντικὸ τῆς Ὀρθόδοξης καὶ τῆς ὅλης Ἐκκλησίας πρὶν ἀπὸ τὸ Σχίσμα. Ὁ Μάρκος Μουσοῦρος, μολονότι οὐνίτης, ἀπέφυγε νὰ προσθέσει τὸ Filioque, πιθανῶς γιὰ νὰ μὴ προκαλέσει || 1 Περιγραφὴ τοῦ χειρογράφου: Λ. Πολίτης, Κατάλογος τῶν χειρογράφων τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τὴς Ἑλλάδος (μὲ τὴ συνεργασία Μαρίας Λ. Πολίτη), Αθήνα 1991, 75, ὅπου περιέργως δὲν ἀναφέρεται τὸ ἐν λόγῳ σπάραγμα. 2 D. Geanakoplos, Greek Scholars in Venice. Cambridge 1962, 111–166. H. Pernot, Études de Littérature Grecque moderne. Paris 1916, 142–164. Γ. Σ. Βερβενιώτης, Μάρκος Μουσοῦρος. Νέα Ἑστία 2 (1927) 792–797. N. B. Τωμαδάκης, Κλεὶς τῆς Βυζαντινῆς Φιλολογίας, ἤτοι Εἰσαγωγὴ εἰς τὴν Βυζαντινὴν Φιλολογίαν, Α΄. Ἀθῆναι 1965, 71–72, ὅπου καὶ ἄλλη βιβλιογραφία. Ἐνδιαφέρον εἶναι τὸ σημείωμα στὸ Παγκόσμιο Βιογραφικὸ Λεξικὸ τῆς Ἐκδοτικῆς Ἀθηνῶν 6, 281–282. 3 Τὴν ὠδὴ ἐξέδωσε κριτικῶς μὲ εἰσαγωγὴ καὶ σχόλια ὁ Γ. Σηφακης, Μάρκου Μουσούρου τοῦ Κρητὸς ποίημα εἰς τὸν Πλάτωνα. Κρητικὰ Χρονικὰ 8 (1954) 365–388. https://doi.org/10.1515/9783111010335-011

168 | †Theocharis Detorakis

ἀναταραχὴ στοὺς κύκλους τῶν ὀρθοδόξων λογίων. Ἡ γλῶσσα εἶναι ὁμηρική, μὲ πολλοὺς γλωσσικοὺς νεολογισμοὺς, ποὺ ἀπαιτοῦσε τὸ σκληρὸ δογματικὸ πρωτότυπο κείμενο. Στὰ σχόλια ποὺ συνοδεύουν τὴν παροῦσα ἔκδοση ἑρμηνεύονται καὶ οἱ σχετικοὶ γλωσσικοὶ νεολογισμοί. Ἡ παράφραση τοῦ Μουσούρου δὲν εἶναι πρωτότυπη. Ἤδη ὁ Γεώργιος Ζώρας σὲ σχετικὴ μὲ τὶς παραφράσεις τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως μελέτη του κατέστησε γνωστὲς μερικὲς χαρακτηριστικὲς περιπτώσεις. Δύο ἀπὸ αὐτὲς ἀπαντῶνται ἤδη στὸ Ἀκριτικὸ ἔπος4 καὶ μιὰ τρίτη στὸ ἔργο «Ἰωάννου Ἀξαγιώλου, Διήγησις Συνοπτικὴ Καρόλου τοῦ Ε΄»5.Ἐξέδωσε ἐπίσης ὁ Ζώρας καὶ μιὰ λόγια παράφραση σὲ δακτυλικοὺς ἑξαμέτρους, τοῦ γνωστοῦ λογίου καὶ κωδικογράφου Μάρκου Μαμουνᾶ τοῦ Κρητός, μὲ τίτλο «Μετάφρασις διὰ στίχων τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως»6. Ὁ Μάρκος Μαμουνᾶς ὁ Κρής, γόνος πολύκλαδης βυζαντινῆς οἰκογένειας, ποὺ ἐπισημαίνεται ἀπὸ τὸν 13ο αἰώνα καὶ ἔπειτα στὰ Ἑπτάνησα, τὴ Μονεμβασία, τὴν Κρἠτη καὶ ἀλλαχοῦ7 εἶναι γνωστὸς κυρίως ὡς κωδικογράφος8. Οἱ σωζόμενοι κώδικές του χρονολογοῦνται ὅλοι στὸν 15ο αἰώνα. Εἶναι δηλαδὴ ἀρχαιότερος τοῦ Μάρκου Μουσούρου (1470-1517) τουλάχιστον κατὰ μία γενεά. Εἰκάζω, ὡς ἐκ τούτου ὅτι ὁ Μάρκος Μουσοῦρος γνώρισε τὴν κακόζηλη παράφραση τοῦ «Πιστεύω» τοῦ Μαμουνᾶ καὶ θέλησε νὰ δώσει μιὰ ποιοτικὰ ἀνώτερη δική του, ἐπιδεικνύοντας ἔτσι τὴν ἐκπληκτικὴ ἑλληνομάθειά του. Μεταγενέστερο χέρι ἔγραψε διαστίχως ἑρμηνεῖες μερικῶν λέξεων: 11 ἀραυρώτης - ἀφθόρου. 12 περιτελλομένων – πληρουμένων. 13 σκολιῆσι δικασπολίῃσι ἀερθείς – βήματι κριτηρίῳ ὑψωθείς. 15 ἐσκολοπίσθη-ἐσταυρώθη. 17 θεουδεῖς-θεοσεβεῖς. 25 εἶσι -ἐλεύσεται. 32 είναέτας- ἐγκατοίκους. 40 ἀστυφἐλικτον-ἄσειστον. ὁμήγυριν ἄθροισιν ἐκκλησίας. 42 οὐδ’ ἀπόφημι-οὐκ ἀρνούμενος ὁμολογῶ. 43 χεῦμα λοετροχόον-βάπτισμα. Προβληματικὸς παραμένει ὁ τύπος λαλαστραίοιο (στίχ. 43), ποὺ δὲν βρέθηκε σὲ κανένα λεξικό. Ἀπὸ τὰ συμφραζόμενα πρέπει νὰ σημαίνει ὀλέθριος (λαλαστραίοιο κονίης).

|| 4 Γ. T. Ζώρας, Ἔμμετροι διασκευαὶ τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως, in: Χαριστήριον εἰς Ἀναστάσιον Κ. Ὀρλάνδον, τ. Γ΄. Ἀθῆναι 1966, 186–197. Ἀπὸ τὸ Ἀκριτικὸ ἔπος ἀναφέρει παράφραση στὴν Παραλλαγὴ Ἄνδρου (ed. Καλονάρου), Λόγος Γ΄, 1103–1121, καὶ στὴν Παραλλαγὴ Πετρίτζη, ed. Sp. Lambrou, Collection de romans grecs, en langue vulgaire et en vers, publiées par Sp. Lampbos. Paris 1880, στίχ. 1067–1090. Βλ. Ζώρας, Ἔμμετροι διασκευαὶ 191–195. 5 Γ. T. Ζώρας, Ἰωάννου Ἀξαγιώλου, Διήγησις Συνοπτικὴ Καρόλου τοῦ Ε΄ (κατὰ τὸν Βατικανὸν ἑλληνικὸν κώδικα1624). Ἀθῆναι 1964. Βλ. Zoras, Ἔμμετροι διασκευαὶ 196–197. 6 Ζώρας, Ἔμμετροι διασκευαὶ 189–191 (τὸ κείμενο τῆς παράφρασης, 190–191). 7 Γιὰ τὴ μεγάλη αὐτὴ οἰκογένεια, βλ. A. Μιλιαράκης, Οἰκογένεια Μαμωνᾶ. Ἱστορικὴ καὶ γενεαλογικὴ μελέτη τῆς οἰκογενείας Μαμωνᾶ ἀπὸ τῆς ἐμφανίσεως αὐτῆς ἐν τῇ ἱστορίᾳ μέχρι σήμερον (1248– 1902). Ἀθῆναι 1902. 8 M. Vogel – V. Garthausen, Die griechischen Schreiber des Mittelalters und der Renaissance. Leipzig 1909 [repr. Hildescheim 1966], 289–290.

Μάρκου Μουσούρου παράφραση τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως σὲ ἑξαμέτρους στίχους | 169

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Μάρκου Μουσούρου Τὸ Πιστεύω δι’ ἑξαμέτρων

5

10

15

20

25

30

35

40

Κληίζω σε, πάτερ παντοσθενές, οὐλύμποιο καὶ χθονὸς ἐργατίνα, δερκτῶν πάντων καὶ ἀδέρκτων. Καὶ σέο τηλύγετον καὶ μονογενῆ φίλον υἷα, ἐκ θεοῦ ἀτρεκέoς θεὸν ἀτρεκῆ, ἔκ τε φάους φῶς, ὃν πρὸ σεληναίης πρὸ τ’ ἐτῶν φύτησας ἀπείρων γεινάμενος, μὴ τεκτήνας, τριείκελον ἄντην. Ὃν διὰ χρήματα τὰ μὴ πάρος ἔσκε φαάνθη ἡμείων, ὅς, ἕκητι βροτῶν, ἵνα τῶν με σαώσῃ ἀργαλέης ῥυσθέντας ἀλυκτοπέδης καὶ ἀνάγκης, καρπαλίμως κατέβη μὲν ἀπ’ αἰθέρος, αἶψα δὲ σάρκα πνεύματος ἐκ θείου καὶ ἀταυρώτης λάβε κούρης, ἄμβροτος ἀνδρομέην. Περιτελλομένων δ’ ἐνιαυτῶν Πιλάτου σκολιῇσι δικασπολίῃσιν ἀερθεὶς χαλκείοις γόμφοισι τανυσθείσας κατὰ χεῖρας καὶ πόδ’ ἐπιζευχθέντας πεπαρμένος ἐσκολοπίσθη. Ταρχυσθείς τε τάφῳ κατά τε τρίτον ἦμαρ ἀναστὰς ἤγαγεν ἐξ ἐρέβους γένος ἀνδρῶν, οἵ τε θεουδεῖς οἵ τ’ εὔορκοι ἔσαν καὶ τριλλίστοισι θοώκοις οὐρανοῦ ἐγκατένασε γεγηθότας. Αὐτὰρ ὅ χαίρων ὄψεσιν ἀρτεμέεσσι φάνη δυοκαίδεκα μύσταις καὶ μετὰ τεσσαράκοντα πρὸς οὐρανὸν ἤματ’ ἀναπτὰς δεξιόφιν γενετῆρι παρέζετο μητιόεντι. Ὕστερον αὖ μετὰ πότμον ἀνώιστον καὶ ἄελπτον ἡμερίων γενεῆς μετά τε σβέσιν ἠελίοιο εἶσι θεμιστεύων ζωοῖς ἅμα καὶ νεκύεσσι, πασσυδίῃ. Τὸν γάρ τ’ ἀμφιστίχως οὐρανιώνων λάτριες ἀστράψουσιν, ὁ δὲ σθένει βλεμεαίνων τοὺς μὲν ὅσοι ζώοντες ἀτάσθαλα μερμύριζον μηδὲν ὀπιζόμενοι ῥίψει ποτὶ κεύθεα γαίης, ἔνθ’ ἀτελεύτητον πόνον, ἔνθ’ ἀμέγαρτον ὀϊζὺν στρατευόμενοι τλήσουσιν, ἐπεὶ σφέας, ἐν πυρὶ κηλέῳ εἰναέτας μακάρων τῆς ὀλβιοδαίμονος ἕδρης καὶ σέθεν αὐτόπτας καὶ κληρονόμους βασιλείας θήσει τῆς σφετέρης, τῆς οὐκ ἔσται τέλος οὐδέν. Ναὶ μὴν ζωοδότειρ’ ἄνασσαν ἄχραντον ἀυτμὴν κλύω τήν σοι ὁμῶς ἀγαπητῷ καὶ τεῷ ὕι πᾶς τις εὖ φρονέων τίει σέβεταί τε γεραίρων, ἣ σέθεν ἐκπροϊοῦσα θεοπροπίαις ὑποφητῶν, ὅσσα τελεῖσθαι μέλλ’ ἐπιφαυσκομέναισιν ἐνέπνει. Καὶ μίαν ἀστυφέλικτον ὁμήγυριν, ἧς τε θεόπται αἵματι καὶ διδαχαῖσι θεμείλια καρτύναντο ἱρά τε καὶ πάνδημα διαμπερές. Οὐδ’ ἀπόφημι χεῦμα λοετροχόον τὸ λαλαστραίοιο κονίης ῥηΐτερον σμήχει καθάπαξ χρόα λυτρωθέντων

170 | †Theocharis Detorakis

45

ἀρχεκάκου, ῥύπου ἀμπλακίης μύστας πάντας καθαῖρον καὶ ψυχὴν φαιδρῦνον. Ἀτὰρ φθιμένων συνεγέρσει ἐκδέχομαι μέλλοντος ἐπ’ αἰῶνος βίον ἄλλον.

____________________ 16 ταρχισθείς, cod. 17 τριλλίστοισι cod., metris causa. 45. ῥύπου scripsi, pro ῥύπον, cod.

ΣΧΟΛΙΑ 1 κληΐζω : Τύπος ἰωνικὸς τοῦ κλῄζω, καλῶ, ὀνομάζω· παντοσθενές : ὁ τύπος *παντοσθενὴς (ἀντί, πανσθενής) στὴ σημασία τοῦ παντοκράτορος, εἶναι ἀθησαύριστος στὰ λεξικά· Οὐλύμποιο : Τὴν ἱερὴ ἀρχαία λέξη Ὄλυμπος (κατοικία τῶν θεῶν), χρησιμοποιοῦν συχνὰ καὶ οἱ Βυζαντινοί, στὴ σημασία τοῦ οὐρανοῦ, ὅπως ἐδῶ, ἀλλὰ καὶ στὴ σημασία τῆς οὐράνιας βασιλείας. 2 ἐργατίνα : κλητ. τῆς λ. ἐργατίνης (ὁ), ἐργάτης, γεωργός, ποιητής, δημιουργός, ὅπως ἐδῶ· δερκτῶν…ἀδἐρκτων : ὁρατῶν.., ἀοράτων (ρηματικὸ ἐπίθετο τοῦ δέρκομαι, βλέπω, παρατηρῶ). 3 τηλύγετον : ἐπίθ. τηλύγετος (τῆλυ (τῆλε) + γίγνομαι), κατὰ τοὺς λεξικογράφους, «ὁ τελευταῖος τῷ πατρὶ γενόμενος, μεθ’ ὃν ἕτερος οὐ γίγνεται» (Σχολ. Ἰλιάδος Ν 470). Μὲ αὐτὴν τὴ σημασία χρησιμοποιεῖ ἐδῶ ὁ Μουσοῦρος τὸ ἐπίθετο, ὡς συνώνυμο τοῦ μονογενής. 4 ἐκ θεοῦ ἀτρεκέος θεὸν ἀτρεκῆ : Πρβλ. θεὸν ἀληθινὸν ἐκ θεοῦ ἀληθινοῦ (ἐπίθ. ἀτρεκής, ἀληθής, βέβαιος, πραγματικός). 5 σεληναίης : σεληναίη (ἡ), ἰωνικὸς τύπος τῆς σελήνης. Πρβλ. Ἀριστοφ. Νεφέλαι 614: φῶς σεληναίης καλόν. 6 γεινάμενος, οὐ τεκτήνας : γεννηθέντα, οὐ ποιηθέντα. Ἡ μετοχὴ γεινάμενος (μέσος ἀόρ. γείνομαι, γεννῶμαι)· τεκταίνω εἶναι μεταγενέστερος τύπος τοῦ ἀρχαίου τεκταίνομαι, στὴν ἴδια σημασία, ποιῶ, κατασκευάζω. τριείκελον ἄντην. Μὲ τὸ ἐπίθετο * τριείκελος, ἀπέδωσε ὁ Μουσοῦρος τὸν δογματικὸ ὅρο ὁμοούσιος τῷ πατρί (τριείκελος, ὅμοιος τῇ τριάδι, ἕνας τῆς τριάδος) 7 διὰ χρήματα…ἔσκε, φαάνθη : περίφραση ἀποδίδουσα τὸ δι΄ οὗ τὰ πάντα ἐγένετο. - τὰ μὴ πάρος ἔσκε, αὐτὰ ποὺ δὲν ὑπῆρχαν προηγουμένως. 8 ἡμείων, ἕκητι βροτῶν, ἵνα τῶν με σαώσῃ : εὐφυῶς ἀπέδωσε τό : τὸν δι’ ἡμᾶς τοὺς ἀνθρώπους καὶ διὰ τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν τοῦ πρωτοτύπου. 9 ἀργαλέης…ἀλυκτοπέδης : ἡ φράση εἶναι ἐπεξηγηματικὴ προσθήκη τοῦ προηγούμενου στίχου : γιὰ μᾶς τοὺς ἀνθρώπους ποὺ λυτρωθήκαμε ἀπὸ τὰ σκληρὰ δεσμὰ καὶ τὴν ἀναγκαστικὴ δουλεία (τοῦ προπατορικοῦ ἁμαρτήματος). 10–12 καρπαλίμως κατέβη…ἄμβροτος ἀνδρομέην: Ἡ δυσκολία τῆς κατὰ λέξη μεταφορᾶς τοῦ πρωτοτύπου σὲ ἀρχαία ποιητικὴ γλώσσα καὶ ὁ ἐγκιβωτισμὸς τοῦ λόγου στὴν αὐστηρὴ στιχουργία ἀναγκάζει τὸν παραφραστὴ νὰ χρησιμοποιήσει περιφραστικὴ ἔκφραση. Οἱ στίχοι 10-12 ἀνταποκρίνονται στὸ : κατελθόντα τε ἐξ οὐρανοῦ καὶ σαρκωθέντα ἐκ Πνεύματος ἁγίου καὶ Μαρίας τῆς παρθένου καὶ ἐνανθρωπήσαντα. Τὸ ἐπίρρημα καρπαλίμως (βιαίως, μὲ ὁρμή, αἰφνιδίως) εἶναι ποιητικὴ προσθήκη. Δὲν

Μάρκου Μουσούρου παράφραση τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως σὲ ἑξαμέτρους στίχους | 171

περιέλαβε στὴν παράφραση τὸ ὄνομα Μαρίας τοῦ πρωτοτύπου, ἐπέλεξε ὅμως μιὰ ἀρχαία ποιητικὴ λέξη συνώνυμη τῆς παρθένου : ἀταυρώτης. Τὸ οὐσ. ἀταύρωτος (ἡ) καὶ ἀταυρώτη, σημαίνει παρθένος, ἄγαμη γυναίκα, ἀνύπανδρη. Κατὰ τὸ λεξικὸ τῆς Σούδας, «ἀταυρώτη· ἀντὶ τοῦ ἁγνὴ καὶ ἄμικτος· ἄζευκτος γάμου· ταῦρος γὰρ τὸ αἰδοῖον τοῦ ἀνδρός καὶ διὰ τοῦτο ἀταυρώτη ἡ ἁγνὴ καὶ ἄγευστος γάμου». 12 ἄμβροτος ἀνδρομέην : ἀπόδοση τοῦ ὅρου ἐνανθρωπήσαντα τοῦ κειμένου. Κατὰ λέξη, θεῖος μὲ ἀνθρώπινη μορφή. 13 σκολιῇσι δικασπολίῃσιν ἀερθεὶς : ἀναφορὰ στὴν ἄδικη ἀπόφαση τοῦ Πιλάτου. Ἡ μτχ. ἀερθείς (αἴρομαι) παραπέμπει στὴν εὐαγγελικὴ φράση : ἄρατε αὐτὸν καὶ σταυρώσατε (Ματθ. 22.13). 14 τανυσθείσας κατὰ χεῖρας : ἀπόδοση τοῦ ὅρου σταυρωθέντα τοῦ πρωτοτύπου. 15 πεπαρμένος, ρ. πείρω, τρυπῶ. 16 ταρχυσθεὶς : Ὁ Μουσοῦρος ἔγραψε ταρχυσθείς, χάριν τοῦ μέτρου. Ὀρθότερο, ταρχυθείς (ρ. ταρχύω, -ομαι) ένταφιάζω, θάπτω (LSJ, s.v.). 17 ἐξ ἐρέβους : ἀναφέρεται στὸ σκότος τοῦ θανάτου, ἀπὸ τὸ ὁποῖο λύτρωσε τὸ ἀνθρώπινο γένος ὁ Χριστὸς μὲ τὴν Ἀνάστασή του. 18 τριλλίστοισι θοώκοις : στοὺς ποθητοὺς θρόνους τοῦ οὐρανοῦ. Τρίλλιστος (ὀρθότερο, τρίλιστος), ὁ τριπόθητος, ὁ ἐράσμιος. 19 ἐγκατένασε : ρ. ἐγκαταναίω, ἐγκαταβιῶ. Καὶ μτβ. ἐγκαθιστῶ κάποιον. Ὁ Μουσοῦρος φαίνεται νὰ δανείστηκε τὴ φράση ἀπὸ τὸν Ἀθηναιο, Δειπνοσοφισταὶ Β, 491Β (ποὺ διασώζει ποίημα ἀποδιδόμενο στὴν Ἀθηναία ποιήτρια Μοιρώ) : ἀθάνατον ποίησε καὶ οὐρανῷ ἐγκατένασσε. Πρβλ. καὶ Ἀπολλωνίου Ροδίου Ἀργοναυτικά Γ΄, 116. 20 ὄψεσιν ἀρτεμέεσσι : μὲ σώα καὶ ἀπαράλλακτη μορφή. 22 δεξιόφιν γενετῆρι…μητιόεντι : ἐκ δεξιῶν τοῦ πατρός. Πρβλ. Διὶ μητιόεντι (μητιόεις, ὁ πλήρης σοφίας καὶ συνέσεως). 23 πότμον ἀνώιστον καὶ ἄελπτον : ἀνώιστος = ἄελπτος (σχῆμα ἕν διὰ δυοῖν). 25 εἶσι θεμιστεύων ζωοῖς…νεκύεσσι : (εἶσι, ρ. εἶμι, ἔρχομαι, ἐλεύσομαι). Ἀπόδοση τοῦ : καὶ πάλιν ἐρχόμενον κρῖναι ζῶντας καὶ νεκρούς τοῦ πρωτοτύπου. 26 πασσυδίῃ : ἐπιρ., ἀντὶ πανσυδίᾳ, μὲ σπουδή, μὲ ὅλες τὶς δυνάμεις. Ἐδῶ τὸ ἐπίρρημα ἀποδίδει τὸ μετὰ δόξης τοῦ πρωτοτύπου. 27 σθένει βλεμεαίνων : μὲ βλέμμα αὐστηρό (βλεμεαίνω, ἀγριοκοιτάζω). 28 ἀτάσθαλα μερμήριζον: σπαταλοῦσαν τὴ ζωή τους σὲ μάταιες φροντίδες (μερμηρίζω, φροντίζω, στοχάζομαι). 29 ὀπιζόμενοι ῥίψει ποτὶ κεύθεα γαίης: ὀπίζω (καί, ὀπίζομαι, ἐκ τοῦ ὀπός, καρποφορῶ). Θὰ ἀπορρίψει στὰ βάθη τῆς γῆς (τάρταρα), ἐκείνους ποὺ στὴν ζώή τους δὲν καρποφόρησαν, δὲν ἔπραξαν ἔργα ἀγαθά. 30 ἀμέγαρτον ὀϊζὺν : Ἀναφέρεται στὴν ἀτελεύτητη θλίψη τῶν ἁμαρτωλῶν στὴν κόλαση. 31 ἐν πυρὶ κηλέῳ : Πρβλ. Ὁμ. Θ 235 : νῆας ἐνιπρήσει πυρὶ κηλέῳ (κήλεος, ἐκ τοῦ καίω, καυστικός)..

172 | †Theocharis Detorakis

32 εἰναέτας : ὁ ἀνώνυμος μετέφρασε : ἐγκατοίκους (στὴ διάστιχη ἑρμηνεία): τοὺς δικαίους θὰ τοὺς βάλει στὴ θέση τῶν μακάρων, αὐτόπτες καὶ κληρονόμους τῆς οὐράνιας βασιλείας.. 35 ζωοδότειραν…ἀυτμὴν : Ἀναφέρεται στὸ ἄρθρο τοῦ πρωτοτύπου καὶ εἰς τὸ Πνεῦμα τοὺ ἅγιον· ἀυτμή, πνοή, πνεῦμα. 36 κλύω…τεῷ ὕι : Ἀποδίδει τὸ τὸ σύν πατρὶ καὶ υἱῷ συμπροσκυνούμενον. 38 σέθεν ἐκπροϊοῦσα θεοπροπίαις προφητῶν : Ἀποδίδει τὸν ὅρο τὸ ἐκ τοῦ πατρὸς ἐκπορευόμενον, τὸ λαλῆσαν διὰ τῶν προφητῶν. 39 ἐπιφαυσκομέναισιν ἐνέπνει : (τὸ Πνεῦμα), ποὺ ὑπαγόρευε τὶς προφητικὲς ρἠσεις γιὰ ὅσα ἔμελλε νὰ συμβοῦν. 40–41 καὶ μίαν ἀστυφέλικτον ὁμήγυριν : Ἀποδίδει τὸ ἄρθρο εἰς μίαν ἁγίαν …ἐκκλησίαν. Τὸ ἐπίθετο ἀστυφέλικτος, ἄσειστος, ἀκράδαντος προσετέθη ὡς προσδιορισμὸς τῆς αἰωνιότητας τῆς χριστιανικῆς Ἐκκλησίας. 41 θεόπται : ἀναφέρεται στοὺς ἀποστόλους, ποὺ εἶδαν μὲ τὰ μάτια τους τὸν ἐνανθρωπήσαντα Θεό καὶ θεμελίωσαν μὲ τὸ αἷμά τους τὴν Ἐκκλησία του. Ὁ Μουσοῦρος δὲν παραφράζει μόνον, ἀλλὰ καὶ ἐνίοτε θεολογεῖ ἐπεκτεινόμενος. 42–43 οὐδ’ ἀπόφημι χεῦμα λοετροχόον λαλαστραίοιο κονίης: Ἀποδίδει τὸν ὅρο ὁμολογῶ ἕν βάπτισμα εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν. Τὸ ἀθησαύριστο *λαλαστραίοιο (λαλαστραῖος;) πρέπει νὰ σημαίνει ἐδῶ ρυπαρός, ὀλέθριος, ἐνῶ μὲ τὸ κονίης (κονία) δήλωσε μεταφορικῶς τὸν ρύπο τῆς ἁμαρτίας. 45 ἀρχεκάκου ῥύπου…καθαῖρον : μὲ τὴν ἔκφραση ἀρχεκάκου ῥύπου δηλώνει τὸ προπατορικὸ ἁμάρτημα, τὸ ὁποῖο ἐκπλύνεται καὶ ἀποβάλλεται μὲ τὸ βάπτισμα. 46–47 φθιμένων συνεγέρσει / ἐκδέχομαι : προσδοκῶ μιὰ ἄλλη ζωὴ ἀτελεύτητη μὲ τὴν ἀνάσταση τῶν νεκρῶν.Ὁ Μουσοῦρος συνέπλεξε τὰ δύο τελευταὶα ἄρθρα τοῦ Συμβόλου τῆς πίστεως προσδοκῶ ἀνάστασιν νεκρῶν καὶ ζωὴν τοῦ μέλλοντος αἰῶνος.

Sofia Kotzabassi

Some Remarks on the Manuscript Tradition of Ptochoprodromica One of the most discussed topics in Byzantine poetry is the question of the transmission of the so–called Ptochoprodromica. The reason for this lies in the different forms of the text in the various manuscripts containing them and the interpretations that scholars have from time to time endeavoured to give, particularly regarding the relation between the oral tradition and the written text preserved by the manuscripts. While Eideneier’s views on “fluid texts” (ρευστά κείμενα) seem to be valid, although not necessarily in the way he intended,1 and the “sensible variations” (έλλογες παραλλαγές) appear to solve some of the problems of the transmission of the texts, the hypothesis of written composition and parallel oral transmission, which at some point, in the later manuscripts, takes the form of written tradition,2 is a theory that reckons without the manuscripts and cannot be verified. Eideneier’s theory that “while copying a verse or verses of text the scribe reads the words and stores them in his short–term memory. As he proceeds to inscribe them this form of the line is overlaid and affected by the version stored in his long– term memory through oral tradition”3 presupposes at a minimum scribes who had systematic contact with the oral tradition of the poems and retained the text in their memory, which is something that cannot be proven. Moreover, even if it might occasionally occur, it could not be the case with every line for which there are different versions. The attempt to identify a reference manuscript (Leithandschrift) upon which to base the edition without taking into account the versions in the other manuscripts, even when these concur in all the other manuscripts regardless of the group to which they belong, and the subjective opinions of scholars concerning the original form of different verses, leave no margin for a more comprehensive assessment of the tradition of the Ptochoprodromica, nor does it help unravel the problems of that tradition.

|| 1 H. Eideneier, Πτωχοπρόδρομος, κριτική έκδοση. Herakleion 2012, 16–19. “Fluid” texts include more than vernacular works. They may be any text in which copyists or readers think they can intervene and change in various ways, e.g. hagiographical texts to which dialogues, prayers or miracles, collections of scholia and excerpts, are added. 2 Eideneier, Πτωχοπρόδρομος 19–22. 3 Eideneier, Πτωχοπρόδρομος 21. https://doi.org/10.1515/9783111010335-012

174 | Sofia Kotzabassi

In his most recent edition Eideneier, following Danezis’ conclusions,4 uses as his main manuscript Paris. Suppl. gr. 1034 (S, a. 1363/4), one of the four codices dating from the 14th century,5 despite being certain, he says, that it does not transmit the original form of the text.6 Two later manuscripts are stemmatically linked to manuscript S: the 15th–century Paris. Coisl. gr. 382 (C) and the 16th–century codex Benaki Museum 48 (TA 44) (Α). 7 Of the other three 14th–century manuscripts, Paris. gr. 396 (G), which is considered to have lacunae, does not appear to be linked to any of the others; 8 nor does Monac. gr. 525 (M), written by Andreas Libadenus, which contains only poem III and according to Eideneier preserves a separate variation. 9 The other four manuscripts—the 14th–century codex Hieros. Sabbaiticus gr. 415 (H) and the three 15th–century codices, Paris. gr. 1310 (P), Seragliensis gr. 35 (K, a. 1461) and Vat. gr. 579 (V)—form a group. Hieros. Sab. 415 contains poems II and IV, Paris. gr. 1310 and Seragl. gr. 35 poems III and IV, and Vat. 579 poem IV. Eideneier considers Ηieros. Sab. gr. 415 an exceptionally well–written manuscript, the text of which “is in stark contrast with the impeccable exterior form of the document … a 14th–century copyist with such a fine education can hardly withstand the temptation to ‘improve’ the written text in front of him and make it ‘more literary’”.10 The editor’s opinion of codex Ηieros. Sab. gr. 415 is hard to justify, on the one hand because the copyist appears to be far less skilled than those of the other 14th– century manuscripts and the codex can scarcely be described as well written, and on the other because the editor himself, who describes the copyist of Ηieros. Sab. gr. 415 as a highly educated person who improved the quality of the text, later claims

|| 4 See G. Danezis, Das Vorbild des Spaneas: ein neuer Vorschlag und die Folgen für die Edition des Textes, in: H. Eideneier (ed.), Neograeca medii aevi: Text und Ausgabe. Akten zum Symposion Köln 1986, [Neograeca Medii Aevi 1]. Cologne 1987, 105 and Eideneier, Πτωχοπρόδρομος 118. 5 According to a note on f. 164v it was produced in 1363/4; see Eideneier, Πτωχοπρόδρομος 121–122. The other 14th–century codices are Paris. gr. 396 (G), Monac. gr. 525 (M) and Hieros. Sab. gr. 415 (H). 6 See Eideneier, Πτωχοπρόδρομος 122. 7 Eideneier considers codex C to be “at most an indirect transcription of S”, see Eideneier, Πτωχοπρόδρομος 125, even though—apart from the common variants—the two codices contain exactly the same texts. See also Constantinus Manassis (ed. O. Lampsidis, Constantini Manassis Breviarium Chronicum, [CFHB 36]. Athens 1996, I, LXXXIX–XC) (the version of C closely approximates, albeit indirectly, that of Paris. Suppl. 1034). The copyist of C is Theodoros Karabas (PLP 11076). By contrast, he considers codex A to be a direct copy of S; see Eideneier, Πτωχοπρόδρομος 123. 8 See Eideneier, Πτωχοπρόδρομος 118–121. 9 See Eideneier, Πτωχοπρόδρομος 128–129. 10 See Eideneier, Πτωχοπρόδρομος 127.

Some Remarks on the Manuscript Tradition of Ptochoprodromica | 175

that he cannot understand the verb forms ὑποίσομεν (poem IV, v. 164) and ὑποίσει (poem IV, v. 168) and changes them to διηγήσομαι and εἴπῃ.11 Codex Ηieros. Sab. gr. 415 is undoubtedly a sister manuscript to the common original of the three 15th–century manuscripts Vat. gr. 579 (V), Paris. gr. 1310 (P) and Seragl. gr. 35 (K). This kinship is based mainly on the common additions of verses in all four codices, on their common omissions, and on the common readings that differentiate them from the other codices. The remarks below are based on a comparison of the codices in poem IV, which appears in all four. Common additions: 12 vv. 12–1, 12–3, 17–1, 47–1, 48–1, 316–1 to 316–5, 330–3, 374–1. Common omissions: 13 vv. 128, 200, 206, 208, 214, 289–290, 302–303, 310, 312, 315, 320, 329–330, 335–336, 338, 360, 380, 392–393, 476, 499, 515, 583, 591–592, 598. Common readings: e.g., vv. 13 (ἐντέχνως/εὐτέχνως), 39 (δύο γὰρ ἄρχουσιν ἐκεῖ δέσποτα παρὰ νόμους/ὅτι κἀκεῖνοι δέσποτα, ἄρχουσι παρανόμως), 318 (ἐσθίουσιν/ ἐσθίομεν), 364 (κατὰ τοῦ/κάτω τοῦ), 405 (καθ᾽ ὥραν μὲ τὸ μόδιν or ὀξίδιν/μὲ τὰς πολλὰς πικρίας), 432 (πρὸς ἐκβολὴν/παρεκβαλεῖν), 469 (καλογερίτσιν/καλογεράκιν), 478 (ἐκβάλουσι/ἐξεπορτίσωσιν), 520 (εἰς τὸν πυλῶνα/εἰς τὸ πεζούλιν), 588 (τάδε/ταῦτα), 606 (Ἱπποκράτην/Ἀριστοτέλην). The common additions and omissions of verses observed in codices V, P and Κ are unquestionably conjunctive errors of the three manuscripts, which apparently derive from a common original. As one might expect, each of the three manuscripts has its own separative errors. Eideneier argues, albeit with difficulty, that “the manuscript closest to V is codex Ρ and after that codex Κ”, although he later opines that V represents “an autonomous arrangement of the text, which in part follows codex Η, elsewhere approaches the text of codices SAC, and elsewhere again that of codices Ρ and Κ, but nowhere for more than two verses.”14 These last observations of his, however, are not borne out by the texts of the two manuscripts. Common additions: vv. 11–1, 11–2, 316–2, 316–3, 316–4, 316–5, 330–1, 330–2 330–3, 343, 429–1, 451–1, 451–2 (apart from Κ), 581–1, 582–1. Common omissions: vv. 1–11, 34, 57, 67, 69, 343, 456–457, 503, 616, 618, 626, 628. Common readings: e.g., 36 (καὶ πρόσθες/πρόσθες λοιπόν), 339 (φυλάσσοντες/ φυλάττοντες), 352 (ἀναίτιοι ὑπάρχουσιν καὶ δίκαιοι ὁρῶνται/ἀναίτιοι καὶ δίκαιοι παρὰ πολλῶν ὁρῶνται), 365 (καὶ βλέπε τότε/καὶ τότε βλέπε), 370 (ὡς θέμις/ὡς τό ἔθος), 372 (τῆς Ἁγίας Τριάδος/Τριάδος τῆς Ἁγίας), 400 (ἀφρατούτσικον/ἀφράτο τὸ

|| 11 See Eideneier, Πτωχοπρόδρομος 127–128. 12 The numbering of the verses follows Εideneier’s edition. 13 Codex V omits a larger number of verses between vv. 85–284. 14 See Eideneier, Πτωχοπρόδρομος 130. The concurrence of H with the SAC group is due either to chance errors or chance corrections in them.

176 | Sofia Kotzabassi

ζεστὸν), 457 (σύντομον ἐξέρχεται/ἐξέρχομαι γοργὸν), 466 (τὸ πῶς/καὶ πῶς), 504 (ἔκτοτε βλέπε/βλέπε ἀπὸ τότε), 529 (τοὺς ἅπαντας ὁμοίως παραγγέλλει/πάντας οὕτως διδάσκει). In any case, codices P and Κ appear to have a closer stemmatic link, which is also confirmed by common omissions, additions and readings. Common additions: vv. 153–1, 248–1 through 248–42, 330–2, 515–1, 648–1, 659– 1, 665–1 through 659–5 Common omissions: vv. 125, 170–171, 450–451, 452, 454, 458, 509, 579, 611, 613– 614, 649. Common readings: e.g., vv. 32 (κοινοβίοις/κοινοβίῳ), 73 (ἀκμὴν/ἀκόμη), 151 (εἰ δὲ πολλάκις κρατηθῶ/ὁσάκις δὲ καὶ κρατηθῶ), 152 (μεγάλως μακαρίζω/ἐκείνους μακαρίζω), 345 (ἀφελεστέρων/εὐλαβεστέρων), 350 (ἐκείνων/ἐκείνοις), 384 (καὶ λέγω/λέγω τον), 619 (ἐβλάβησαν/ἐθλάσθησαν), 629 (ἐξηράνθησαν/ἠγριώθησαν), 637 (ἀλλ᾽ ὢ/τὸ τῆς), 652 (καλὸν κομματοπούλιν/ὀλίγον κομματίτσιν). The connection between the three 15th–century codices, V, Ρ and Κ, is obviously not entirely accidental. The principal writer of codex Vat. gr. 579 (V) and copyist of poem IV is Phlamoulios Kontostephanos. According to Cuomo, who made a systematic study of V, the codex is associated with Mytilene, where Kontostephanos lived in the early decades of the 15th century.15 Mytilene is, among other things, the setting for a long canon on a miraculous icon of the Blessed Virgin composed by Kontostephanos.16 His interest in hymn–writing also includes the canon written by Joseph the Hymnographer which is sung with the Akathist Hymn and to which, as Devreesse notes in his description of the manuscript,17 a number of troparia evidently written by Kontostephanos were added. There is also an association between Mytilene and codex Paris. gr. 1310 (P), the second of the three manuscripts in this group, which is probably written in the hand of the historian Doukas, who lived there and had access to important codices containing some rare texts.18 The connection between manuscript P and Mytilene may also explain the wording of v. 332:

|| 15 See A. Cuomo, Notizie sulla tradizione manoscritta della Diegesis di Ioannes Cananus. JÖB 63 (2013) 53–60, esp. 53–58 and A. M. Cuomo, Ioannis Canani De Constantinopolitana obsidione relatio. A Critical Edition with English Translation, Introduction, and Notes of John Kananos’ Account of the Siege of Constantinople in 1422. Byzantinisches Archiv 31 (2016) 7–9. 16 See S. Kotzabassi, Canon for the miraculous icon of the Blessed Virgin in Parakoila (Lesbos). Nέα Ῥώμη 15 (2018) [= Κῆπoς ἀειθαλής. Studi in ricordo di Augusta Acconcia Longo] 251–272. 17 See R. Devreesse, Codices Vaticani Graeci II, Codices 330–603. Città del Vaticano 1937, 490–496 (here 495). 18 See S. Kotzabassi, Ist der Kopist des Geschichtswerkes von Dukas Dukas selbst?. BZ 96 (2003) 679–683. Doukas was in Lesbos from 1421 in the service of the Genoese podestà Giovanni Adorno

Some Remarks on the Manuscript Tradition of Ptochoprodromica | 177

S: κρασὶν γλυκὺν ξανίτικον καὶ κρητικὸν καὶ ἐκ Σάμου V: ἀλλὰ γλυκὺν καὶ κριτικὸν [– – – – – – – ] P: ἀλλὰ γλυκὺν μητυληναῖον καὶ κρητικὸν ἀθύριν and the replacement in v. 93 of the word ταρτεροῦ, a copper coin, by the word τορνεσίου, which Eideneier identifies as a Venetian coin. 19 The third manuscript, Seragl. gr. 35 (Κ), was written in 1461 by Nikolaos Hagiomnetes, probably in Euboia but in any case in a Latin–ruled district, as Reinsch has shown,20 which may explain its connection with codex P, that is, its dependence on the same original. It is, therefore, entirely possible that Kontostephanos (V) copied poem IV from some manuscript in Mytilene that contained at least poems III and IV, that Doukas (P) copied both poems from an apographon of this manuscript, which later, perhaps due to historical circumstance, found its way to Euboia, where Hagiomnetes too copied both poems (III and IV). The VPK group of manuscripts also includes the original from which a reader or owner of codex Laur. Conv. Soppressi 2 (L) copied 8 verses of poem IV, probably in the second half of the 15th century, since most of the verses are additions of this group.21 L does not follow separative errors of the three manuscripts, and therefore must be assumed not to be copied from any of them. 22 Although the endeavour to determine how the changes entered the text of the Ptochoprodromica is enticing, it does not lead to safe conclusions regarding the possible reconstruction of the text, which would have to be based on a systematic study of the conjunctive and separative errors in the manuscripts and the relations || and later of the Gattilusi. Codex Paris. gr. 1310 is a miscellany with texts copied probably between ca. 1420 and 1464. Reinsch expresses a different opinion about the scibe of the codex; see D. R. Reinsch, Warum der Text im cod. Parisinus gr. 1310 nicht das Autographon des Autors Dukas sein kann. MEG 19 (2019) 185–192. 19 See Eideneier, Πτωχοπρόδρομος 114–115. 20 See D. R. Reinsch, Kodikologisch–Prosopographisches zum Codex Seragliensis graecus 35, in: I. Vassis/G. S. Henrich/D. R. Reinsch (eds.), Lesarten. Festschrift für Athanasios Kambylis zum 70. Geburtstag dargebracht von Schülern, Kollegen und Freunden. Berlin/New York 1998, 248–258 (esp. 249–250) and D. R. Reinsch, Ο Νικόλαος Αγιομνήτης ως γραφέας και λογίων κειμένων, in: D. Holton/T. Lendari/U. Moennig/P. Vejileskov (eds.), Copyists, Collectors, Redactors and Editors: Manuscripts and Editions of Late Byzantine and Early Modern Greek Literature. Papers given at a Conference held at the Danish Institute at Athens, 23–26 May 2002, in honour of Hans Eideneier and Arnold van Gemert. Herakleion 2005, 43–65. For a new manuscript of Nikolaos Hagiomnetes see D. S. Georgakopoulos, Κωδικολογικά από τη Μακεδονία και την Ήπειρο, in: I. Polemis/ A. Mprouzos/A. Vogiatzoglou/D. S. Georgakopoulos (eds.), Δώρα σεμνά. Τιμητικός τόμος για την καθηγήτρια Μάρθα Καρπόζηλου. Thessaloniki 2021, 95–106 (esp. 95–96). 21 The verses in question are 11–1 and 11–2, 12, 12–1, 12–2, 12–3, 13–14. 22 Although Eideneier, Πτωχοπρόδρομος 132 observes that L “is very close to MS P”, L does not follow P in two dissociative errors: στ. 12 λύσεις P (δε supra lin.): δέσεις L cum VK, and v. 13 ἐπιθεῖναι P: ἀποδοῦναι L cum VK. It is however different from codices V and Κ.

178 | Sofia Kotzabassi

thereby demonstrated and not on the use of a reference manuscript, ignoring the rest of the tradition, which is all we have. Otherwise, an edition based on a single manuscript and an apparatus criticus that cites versions from other codices not always fully and accurately is of no help in reconstructing the text.23

|| 23 The errors and omissions in the apparatus criticus of the Eideneier edition are fairly numerous. Examples: v. 4 ἐγκωμιάζειν SACHVLPK, when v. 4 and indeed vv. 1–10 are missing from codices VLPK, and the lack of reference to verses ca. 85–225 omitted by V. See also v. 11–2 νικηφόρον V instead of στεφηφόρον as in the codex, v. 12–2 ἀραθύμως L instead of ἀθύμως. The systematic alteration of spellings of P in the apparatus, e.g. ευ for εβ, τς for τζ, etc., is also misleading.

Ulrich Moennig

Ο Κρασοπατέρας του 14ου αιώνα – Kριτική έκδοση 1 Εισαγωγικά Το κείμενο που είναι γνωστό με τον (τεχνητό) τίτλο Κρασοπατέρας και ένας αριθμός «παράγωγά του» παραδίδονται σε επτά χειρόγραφα που χρονολογούνται από τον 16ο ώς τον 18ο αιώνα. Πρόκειται για τα εξής: ο ελληνικός θεολογικός κώδικας 244 της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Βιέννης, φφ. 328v–329r (V) ο κώδικας 152 της Μονής Ιβήρων, φφ. 111r–112v, 115r (A) ο σελδονιανός κώδικας supra 15 της Βοδλειανής Βιβλιοθήκης της Οξφόρδης, φφ. 69v–75r (O) ο κώδικας Ω6β της Μονής Μεγίστης Λαύρας, φφ. 1r–4r (L) ο κώδικας 502 της Μονής Ιβήρων, φφ. 130r–135r (I) ο κώδικας 2122 της Μονής της Αγίας Αικατερίνης του Σινά, φφ. 126v–128v (S) ο κώδικας 1 της Βυτίνας, φφ. 405r–410r (Β) Τα παραπάνω στοιχεία για τα χειρόγραφα (στο εξής: χφ./χφφ.) και τα sigla codicum είναι αντλημένα από την εισαγωγή της έκδοσης του Hans Eideneier.1 Τα επτά χφφ. αυτά παραδίδουν επτά διαφορετικές μορφές, εκδοχές, διασκευές και εκδοχές διασκευών ενός αρχικού κειμένου καθώς και τουλάχιστον ένα αυτόνομο λογοτέχνημα που βασίζεται μάλλον σε κάποια μεταγενέστερη διασκευή ή και εκδοχή διασκευής. Το ποιος όρος είναι κατάλληλος σχετίζεται με τον τρόπο παραγωγής του εκάστοτε κειμένου: 1) γράφοντας, στην παρούσα μελέτη, για «μορφή» ενός κειμένου εννοώ ότι αποτελεί προϊόν αντιγραφής, ενδεχομένως με κάποια σφάλματα ή με κάποιες «ελευθερίες» εκ μέρους των γραφέων που έχουν δημιουργηθεί κατά την αντιγραφή ή και σε αλλεπάλληλες αντιγραφές. 2) γράφοντας για «εκδοχή» εννοώ ότι στο κείμενο έχουν εισαχθεί κατά την αντιγραφή κάποιες αλλαγές, προφανώς ηθελημένα και με κάποιο κριτήριο. 3) γράφοντας για «διασκευή» ενός κειμένου εννοώ ότι αποτελεί προϊόν συνειδητής επεξεργασίας ενός προτύπου, χωρίς ωστόσο ο βαθμός των αλλαγών που έχει εισαγάγει στο κείμενο ο διασκευαστής να έχει φτάσει σε βαθμό που να δικαιολογεί

|| 1 H. Eideneier, Krasopateras. Kritische Ausgabe der Versionen des 16.–18. Jahrhunderts [Neograeca Medii Aevi, 3]. Köln: Romiosini, 1988, 19–24. https://doi.org/10.1515/9783111010335-013

180 | Ulrich Moennig

να μιλάμε για αυτόνομο λογοτέχνημα (η Φυσιολογική διήγησις τοῦ ὑπερτίμου κρασοπατέρος κυροῦ Πέτρου τοῦ Ζυφομούστη –στο εξής: Φυσιολογική διήγησις– αποτελεί, με βάση όλες τις ενδείξεις, διασκευή του [άτιτλου] κειμένου V με διασκευαστή τον Μανουήλ Μαλαξό και παραδίδεται στα χφφ. Α και Ο· λεπτομέρειες πιο κάτω). 4) γράφοντας για αυτόνομο λογοτέχνημα εννοώ ότι κάποιο κείμενο είναι προϊόν συγγραφικής εργασίας, άσχετα αν βασίζεται σε κάποιο πρότυπο (αυτόνομο λογοτέχνημα αποτελεί η Διήγησις πάνυ ὡραιοτάτη διὰ μεθυστήν του Καισάριου Δαπόντε, με το οποίο δεν θα ασχοληθώ στην παρούσα μελέτη).2 Η έγκυρη έκδοση όλων των κειμένων του Κρασοπατέρα είναι αυτή του Hans Eideneier, ο οποίος διακρίνει και εκδίδει έξι κείμενα (Versionen) –στα πλαίσια της θεωρίας του για την προφορική πραγματικότητα των δημωδών κειμένων– που τα αντιμετωπίζει ως καταγραφές από προφορική παράδοση που παράγονται ταυτόχρονα με τα χφφ. που τα παραδίδουν ή και ως αντίγραφα καταγραφών, προβλέποντας το ενδεχόμενο επεμβάσεων διασκευαστών. Με βάση την εκτίμηση του Eideneier, η Φυσιολογική διήγησις εκπροσωπεί πιο καλά την αρχική σύνθεση του ανωνύμου συγγραφέα.3

2 Οι τύχες του Κρασοπατέρα τον 16ο έως 18ο αιώνα: καινούργια στοιχεία Απροσδόκητα τεκμήρια, τα οποία είναι παράπλευρα αποτελέσματα δικών μου μελετών για τη Συνάθροιση του Δαμασκηνού Στουδίτη4 και του Dean Sakel για τη δράση

|| 2 Πβλ. τα όσα γράφει σχετικά με το συγγραφέα Δαπόντε ο Eideneier, Krasopateras (όπως υποσ. 1), 15. 3 Eideneier, Krasopateras (όπως υποσ. 1), 12. Ο Σπυρίδων Λάμπρος, επίσης, στην έκδοσή του προτίμησε τα χφφ. Α και Ο που παραδίδουν τη Φυσιολογική διήγηση συγκριτικά με το V· συμβουλεύτηκα την έκδοση του Λάμπρου, η οποία όμως για τους σκοπούς της παρούσας έκδοσης δεν παρέχει τίποτα το αξιοποιήσιμο (Φυσιολογική Διήγησις τοῦ ὑπερτίμου Κρασοπατέρος Πέτρου τοῦ Ζυφομούστη, ΝΕ 4 [1904], 433–449), εφόσον μάλιστα συγχέει εκδοτικά τα χφφ. V από τη μια και AΟ από την άλλη, ενώ παραδίδουν δυο ξεχωριστά κείμενα. 4 U. Moennig, Η συνύπαρξη κειμένων σε σύμμεικτους κώδικες, τα περικείμενά τους και η πρόσληψη: η περίπτωση της Συνάθροισης του Δαμασκηνού Στουδίτη, στον τόμο: D. Holton/T. Lendari/U. Moennig/P. Vejleskov (επιμ.), Copyists, Collectors, Redactors and Editors: Manuscripts and Editions of Late Byzantine and Early Modern Greek Literature. Papers given at a Conference held at the Danish Institute at Athens, 23–26 May 2002, in honour of Hans Eideneier and Arnold van Gemert. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2005, 251–273.

Ο Κρασοπατέρας του 14ου αιώνα – Kριτική έκδοση | 181

του Μανουήλ Μαλαξού5 στην Κωνσταντινούπολη (όπου πέθανε το 1581)6 επιτρέπουν μια διαφορετική ερμηνεία των κειμένων στα επτά χφφ. και της παράδοσης του Κρασοπατέρα και επιτρέπουν, κυρίως, πρώτον να ξεχωρίσουμε το κείμενο V ως μορφή κειμένου παλαιότερου του κώδικα της Βιέννης και δεύτερον να αποδώσουμε τη Φυσιολογική διήγηση με αρκετή βεβαιότητα στον Μανουήλ Μαλαξό, ενώ οι υπόλοιπες εκδοχές είναι παράγωγα της διασκευής του Μαλαξού. Το πιθανότερο είναι, μάλιστα, να γνώριζε ο Μαλαξός τον Κρασοπατέρα (μάλλον: το άτιτλο κείμενο, στο οποίο αναφερόμαστε, καλώς ή κακώς, ως Κρασοπατέρα) από τον ίδιον τον κώδικα της Βιέννης· έχουμε βάσιμους λόγους, κατ᾽ επέκταση, να υποθέσουμε πως ό,τι σωζόταν από τον αρχικό Κρασοπατέρα το 16ο αιώνα (θα δούμε στη συνέχεια πότε περίπου χρονολογείται ο αρχικός Κρασοπατέρας) και έχει περάσει μέσω της διασκευής του Μαλαξού στα μεταγενέστερα παράγωγα κείμενα ταυτίζεται με το V. Ας δούμε τα πράγματα πιο αναλυτικά.

3 Η Φυσιολογική διήγησις έργο του Μανουήλ Μαλαξού Σε μελέτη μου για τη χειρόγραφη παράδοση της Συνάθροισης του Δαμασκηνού Στουδίτη και την «μετατροπή» του παραδοξολογικού αυτού κειμένου σε Φυσιολόγο και ακόμη και τη συνέχισή του, που σώζεται σε αρκετά από τα χφφ. που το παραδίδουν, επισήμανα ότι σε μερικούς κώδικες συνυπάρχει η Συνάθροιση με τον Κρασοπατέρα. 7 Στη μελέτη μου θεώρησα, επίσης, πως ο τίτλος της Φυσιολογικής διηγήσεως, ειδικά το επίθετο «φυσιολογική», χρήζει ερμηνείας.8 Ο Dean Sakel, συστηματικός μελετητής του Μαλαξού και του έργου του Χρονικό του 15709 ταύτισε τον Μαλαξό ως γραφέα του κειμένου της Συνάθροισης στον κώδικα 462 του Μετοχίου Παναγίου Τάφου (γεγονός που μας αφορά στην παρούσα μελέτη, γιατί το κείμενο στον κώδικα αυτόν αποτελεί το πρώτο στάδιο της μετατροπής της Συνάθροισης σε Φυσιολόγο10) και

|| 5 D. Sakel, The Ottoman–era Physiologus, στον τόμο: S. Faroqui (επιμ.), Animals and People in the Ottoman Empire. Istanbul: Eren, 2010, 129–150. 6 Η κλασική μελέτη για τον γραφέα Μανουήλ Μαλαξό είναι η μονογραφία του G. de Gregorio, Il copista greco Manouel Malaxos. Studio biografico e paleografico–codicologico. Città del Vaticano: Scuola Vaticana di Paleografia, Diplomatica e Archivistica, 1991. 7 Moennig, Η συνύπαρξη κειμένων σε σύμμεικτους κώδικες (όπως υποσ. 4), 269. 8 Moennig, Η συνύπαρξη κειμένων σε σύμμεικτους κώδικες (όπως υποσ. 4), 270. 9 Υπάρχουν πολυάριθμες σχετικές του μελέτες, αναφέρω ενδεικτικά: D. Sakel, The Chronicle of 1570: the original version. BZ 106 (2013) 143–152. 10 Στο ίδιο συμπέρασμα είχε καταλήξει, παράλληλα και άσχετα από τον Sakel, η Boryana Pouvkova στην αδημοσίευτη πτυχιακή της εργασία: Thaumaston: "Leserfreundlichkeit" in einer neugriechischen Handschrift des späten 16. Jahrhunderts (Metochion Panagiou Taphou 462, Folien

182 | Ulrich Moennig

ταύτισε τον Μαλαξό ως συνεχιστή της Συνάθροισης11 –την οποία προηγουμένως είχε μετονομάσει σε Φυσιολογία Νέα, προτρέποντας τους ορθοδόξους αναγνώστες της εποχής του να ερμηνεύουν το παραδοξολογικό αυτό σύγγραμμα ως κάτι άλλο. Το ειδικό ενδιαφέρον του Μαλαξού για ό,τι το «φυσιολογικό» αποτελεί ένα από τα τεκμήρια για το ότι η Φυσιολογική διήγησις είναι έργο δικό του (βλ. επίσης πιο κάτω, σελ. 197). Ο Sakel επεσήμανε, ότι από τα επτά χφφ. που παραδίδουν τον Κρασοπατέρα τα πέντε έχουν έμμεση ή άμεση σχέση με τον Μαλαξό: «Excluding one item from the early sixteenth century (Cod. Vindobonensis Theologicus Graecus 244) and another from the mid–1700s (Cod. Bytinensis 1), all the remaining manuscripts are clearly related in terms of time and circumstances of origin: Cod. Iviron 152 and Codex Laurae 1816 contain our Physiologus material, Cod. Oxoniensis Bodleianus Seldenianus 15 is in some way connected to Cod. Iviron 152, Cod. Sinaiticus 2122 contains, among other texts, the “Chronicle of 1570”, which derives from the same environment as our Physiologos. Cod. Athous 4622 [Iviron 502] contains, apart from the Krasopateras text, certain works of Theodosius Zygomalas, Chancellor of the Greek Patriarchate in the late sixteenth century, and a figure close in various ways to Manuel Malaxos.»12 Εφόσον τα πέντε έχουν τεκμηριωμένη σχέση με τον Μαλαξό, το πιθανότερο είναι όλα τα χφφ. που παραδίδουν έναν Κρασοπατέρα να έχουν σχέση με τον επώνυμο γραφέα: το παλαιότερο, αυτό της Βιέννης, δεν μπορεί φυσικά να είναι έργο του, γιατί ο κώδικας αυτός χρονολογείται στο πρώτο τέταρτο του 16ου αιώνα.

3.1 Ο Μανουήλ Μαλαξός και ο ελληνικός θεολογικός κώδικας 244 της Βιέννης Προηγουμένως ανέφερα ήδη ποια θεωρώ ότι είναι η σχέση του Μαλαξού με τον άτιτλο Κρασοπατέρα της Βιέννης: πιστεύω πως ο Μαλαξός είχε πρόσβαση στον κώδικα πριν μεταφερθεί για λογαριασμό του Busbecq στη Βιέννη.13 Η υπόθεσή μου αυτή συνάδει με τα τεκμήρια που έχουν συγκεντρώσει ο Giuseppe De Gregorio και ο Otto Kresten σχετικά με μια πιθανολογούμενη παραμονή του Μαλαξού στην Κων-

|| 1recto bis 133verso). Hamburg 2008. Ό,τι γράφει ο Sakel στη μελέτη του για τη Συνάθροιση του Δαμασκηνού δεν είναι ιδιαίτερα αξιόπιστο. 11 Sakel, The Ottoman–era Physiologus (όπως υποσ. 5), 139–143. 12 Sakel, The Ottoman–era Physiologus, 147–148. 13 Για τον Busbecq και τα ελληνικά χειρόγραφα που προσκόμισε και βρίσκονται σήμερα στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας στη Βιέννη βλ. Ch. Gastgeber, Ogier Ghislain de Busbequ und seine griechischen Handschriften, στον τόμο: A. Binggeli κ.α. (επιμ.), Bibliothèques grecques dans l’Empire ottoman, Turnhout: Brepols 2020, 145–181.

Ο Κρασοπατέρας του 14ου αιώνα – Kριτική έκδοση | 183

σταντινούπολη (όπου θεωρείται ότι αγοράστηκε ο κώδικας14) κάποια στιγμή στο χρονικό διάστημα 1555 με 1562, όταν ο Busbecq βρισκόταν (με διακοπές) στην Κωνσταντινούπολη.15 Ο De Grigorio προσκόμισε τεκμήρια, σύμφωνα με τα οποία ο Μαλαξός το 1560 έστειλε μια επιστολή από τη Ρώμη (24 Μαρτίου 1560) και πιθανόν το ίδιο έτος από μια από τη Βενετία (11 Μαΐου) και την Ανκόνα (15 Ιουλίου)·προσκόμισε και άλλο τεκμήριο, σύμφωνα με το οποίο βρισκόταν στη Βοιωτία τον Απρίλιο του 1561, τελώντας χρέη νοταρίου του μητροπολίτη Θηβών.16 Σημαντικό τεκμήριο αποτελεί το γεγονός ότι μερικοί κώδικες, που προσκόμισε ο Busbecq και βρίσκονται τώρα στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας, παρέχουν χειρόγραφες προσθήκες από το χέρι του Μαλαξού που τεκμηριώνουν, ότι οι διαδρομές μερικών, τουλάχιστον, από τους κώδικες που αγόρασε ο Busbecq και οι διαδρομές του Μαλαξού μεταξύ Ιταλίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας διασταυρώθηκαν.17 Ο Gastgeber σχετικά με τις αγορές κωδίκων από τον Busbecq τονίζει πως ο σημαντικότερος αν όχι ο μοναδικός μεσολαβητής ήταν ο Ιωάννης Ζυγομαλάς· σύμφωνα με τον Gastgeber, επίσης, ενδέχεται η αναζήτηση χειρογράφων να μην περιοριζόταν στην Κωνσταντινούπολη και μόνο.18 Έχοντας υπόψη αυτά τα δεδομένα προσθέτω στο σημείο αυτό μια υπόθεση, ομολογουμένως τολμηρή: Μήπως βρισκόταν ο Μαλαξός, καθώς συνεργαζόταν με τον Busbecq, ακόμα στην Ιταλία και πιο συγκεκριμένα στη Βενετία; Μήπως επιμελήθηκε τους κώδικες, που είχαν σταλεί από την Κωνσταντινούπολη στη Βενετία, προτού τους προωθήσει στη Βιέννη;19 Και μήπως προσκόμισε και αυτός κώδικες, οι οποίοι βρίσκονταν στη Βενετία, ένας από αυτούς ο θεολογικός κώδικας 244; Ώστε η σημείωση σύμφωνα με την οποία αγοράστηκε κι αυτός ο κώδικας στην Κωνσταντινούπολη να είναι προϊόν παρεξήγησης; || 14 Ο P. Vejleskov, Codex Vindobonensis theologicus graecus 244, στον τόμο: D. Holton κ.α. (επιμ.), Copyists, Collectors, Redactors and Editors (όπως υποσ. 4), 179–205, 200 γράφει σχετικά με τον τόπο αγοράς του θεολογικού κώδικα 244 της Βιέννης: «What we do know is that eventually the codex was purchased in Constantinople by Ogier de Busbecq, Ambassador for the Austrian Emperor to the Sublime Porte between 1554 and 1562. There are notes in his hand (in Latin) on both f. 1r and 338v saying that he has acquired the codex in Constantinople. But he does not give the exact date of the purchase». Με βάση τον Gastgeber (όπως υποσ. 13), 159–161 οι σημειώσεις αυτές μάλλον δεν είναι από το χέρι του Busbeque και ενδέχεται να είναι από το χέρι είτε του γραμματέα του Busbecq είτε κάποιου βοηθού του βιβλιοθηκαρίου Blotius. 15 Βλ. σχετικά G. de Gregorio, Il copista greco Manouel Malaxos. Studio biografico e paleografico– codicologico. Città del Vaticano: Scuola Vaticana di Paleografia, Diplomatica e Archivistica, 1991, 11–12 και 19–21, Otto Kresten, βιβλιοκρισία της μονογραφίας του De Gregorio, JÖB 45 (1995) 379–384 και G. de Gregorio, Studi su copisti greci del tardi cinquecento: 1. Ancora Manuel Malaxos, Römische Historische Mitteilungen 37 (1995) 97–144, ιδιαίτερα 110–120. 16 Τα τεκμήρια σχετικά με τις παραμονές του Μαλαξού στα χρόνια 1560 και 1561 στον de Grigorio (όπως υποσ. 15), 29–39 και 4–5. 17 Βλ. σχετικά τις μελέτες που αναφέρονται στην υποσ. 15. 18 Gastgeber (όπως υποσ. 13), 157–159. 19 Γνωρίζουμε ότι οι κώδικες στάλθηκαν δια θαλάσσης και μέσω Βενετίας (Gastgeber, όπως υποσ. 13, 156).

184 | Ulrich Moennig

Το σενάριο για την παράδοση του Κρασοπατέρα, λοιπόν, είναι το εξής: υπήρχε ένα κείμενο παλαιότερο, το οποίο στην Κωνσταντινούπολη τον 16ο αιώνα είχε εν πολλοίς ξεχαστεί. Το εντόπισε ο Μαλαξός σ΄ ένα χφ., το οποίο είχε αγοραστεί ή θα αγοραζόταν από ξένο διπλωμάτη και θα μεταφερόταν στη Βιέννη. Ο Μαλαξός, ο οποίος είχε επαφή με (μερικά από) τα χφφ. που τώρα βρίσκονται στη Βιέννη, γοητεύτηκε από το άτιτλο κείμενο που αναφέρουμε σήμερα ως Κρασοπατέρα· διαπίστωσε, βέβαια, πως η μορφή που παρείχε ο κώδικας δεν ήταν τέλεια, από αντίγραφο σε αντίγραφο είχε φθαρεί σε μερικά σημεία. Ο Μαλαξός, λοιπόν, έκανε αυτό που θα κάνει, αργότερα, κι άλλες φορές: αντέγραψε το κείμενο και αντιγράφοντάς το εν μέρει το διόρθωσε και εν μέρει το διασκεύασε και του έδωσε έναν τίτλο που εξέφραζε τη δική του ερμηνεία του κειμένου. Η Φυσιολογική διήγησις έγινε, στη συνέχεια, κάτι σαν σήμα κατατεθέν στα χφφ. του Μαλαξού και των συνεχιστών του έργου του. Όπως είναι ίδιον του χειρόγραφου πολιτισμού, κανένας δεν αντέγραφε χωρίς να επεμβαίνει αντιγράφοντας. Έτσι δημιουργήθηκαν εκδοχές ή ακόμη και καινούργιες διασκευές. Αν ισχύει αυτό το σενάριό μου, ότι δηλαδή η μεταβυζαντινή επιβίωση του Κρασοπατέρα οφείλεται στο γεγονός ότι ο Μαλαξός ανακάλυψε κάποια στιγμή το ξεχασμένο κατά τα άλλα κείμενο στον κώδικα που θα μεταφερόταν στη Βιέννη και δημιούργησε μια δική του διασκευή, η οποία εγκαινίασε μια καινούργια φάση πρόσληψης του Κρασοπατέρα, τότε ακόμη και η επαφή του Δαπόντε με τον Κρασοπατέρα σχετίζεται με τον Μαλαξό, διότι χωρίς το Μαλαξό ο Δαπόντε δεν θα ερχόταν σ´ επαφή με το κείμενο, εφόσον αυτό χωρίς τον Μαλαξό δεν θα σωζόταν παρά μόνο στον κώδικα της Βιέννης. Αντικείμενο της παρούσας μελέτης, όμως, είναι ο Κρασοπατέρας του 14ου αιώνα.

4 Ανάλυση του κειμένου της Βιέννης (V) Ο Κρασοπατέρας της Βιέννης αρχίζει με την κοινότυπη αποστροφή ενός αφηγητή σ᾽ ένα ιδεατό κοινό: «Ἄρχοντες, νὰ ἠξεύρετε, μικροί τε καὶ μεγάλοι» (1).20 Η προσφώνηση αυτή στο κοινό σκηνοθετεί όλο το κείμενο ως προφορικό. Στον δεύτερο στίχο παίρνει το λόγο ένας αφηγητής, ο οποίος αφηγείται για κάποιες παραισθήσεις του μεθυστή. Αυτός μόλις ξύπνησε, και αντικρίζοντας τον ήλιο αρχίζει να «φιλοσοφεῖ» (2–5) σ᾽ ευθύ λόγο. Ο μεθυστής ξεκινάει με μια ποιητολογική τοποθέτηση: ο ερωτικός λόγος με την κοινότυπη παρομοίωση της γυναίκας με τον ήλιο δεν είναι το είδος της προτίμησής του (6–7). Έπειτα συγκρίνει τον ήλιο με διάφορα στρογγυλά αντικείμενα, ώσπου να καταλήξει στο κρητικό βουτσί (8–17). Τώρα εκφράζει μια ευχή: να ήταν το βαρέλι μεγάλο όπως είναι και ο ήλιος (18–19), να αποτελούσαν όλα τα || 20 Βλ. σχετικά με αντίστοιχες ενδοκειμενικές αποστροφές σ΄ ένα ιδεατώς παρόν κοινό Carolina Cupane, Δεῦτε, προσκαρτερήσατε μικρόν, ὦ νέοι πάντες. Note sulla ricezione primaria e sul pubblico della letteratura greca medievale, Δίπτυχα 6 (1994–95), 147–168.

Ο Κρασοπατέρας του 14ου αιώνα – Kριτική έκδοση | 185

ουράνια σώματα ένα καράβι που να μεταφέρει τον ήλιο–βουτσί και να γινόταν τρικυμία και σεισμός, να άνοιγε το βαρέλι και να έβρεχε το περιεχόμενό του ώστε να χορτάσει το κρασί (20–29). Η ιστορία γνωρίζει περιπτώσεις ευχών ανθρώπων που παρακαλούν για κάποιο υγρό: οι Εβραίοι στην έρημο π.χ. ζήτησαν από το Μωϋσή νερό –κι όχι κρασί (ανακαλείται το επεισόδιο Εξ 17.1–7)21 (30–34). Ο «μεθυστής» τελειώνει το λόγο του εκφράζοντας την απογοήτευσή του για την «αγνωσία» των ανθρώπων που προτιμούν το νερό από το κρασί (35). Εδώ τελειώνει ο ευθύς λόγος του μεθυστή, πλην ο λόγος δεν επιστρέφει στον αφηγητή των στίχων 2 με 5, αλλά συνεχίζει σε πρώτο πρόσωπο, δημιουργώντας την εντύπωση ότι αφηγείται πλέον ο «μεθυστής». Ίσως πρέπει να δούμε τη μετάβαση αυτή σε συνάρτηση με τη δήλωση του μεθυστή–πρωταγωνιστή ότι τον έπιασαν ζάλη και κάποια άλλα συμπτώματα. Προτείνω, λοιπόν, να ερμηνεύσουμε ό,τι ακολουθεί από το στίχο 38 έως το στίχο 111 ως ονειρώδες αφήγημα κι αυτό με αφηγηματικά χαρακτηριστικά που θυμίζουν τη ροή της συνείδησης. Τα όρια μεταξύ προφορικού λόγου μέσα στον λόγο γίνονται απόλυτα ρευστά. Η μετάβαση από τον ξύπνιο στον ύπνο γίνεται με μια αποστροφή σε ευθύ λόγο στο Χριστό: προφανώς αισθάνεται ο μεθυστής ότι έχει έρθει η τελευταία του ώρα.22 Πλην, τα επέκεινα που επισκέπτεται στην προσωπική του κατάβαση δεν είναι και τόσο ζοφώδη: η ώρα του θανάτου είναι ώρα να κοινωνήσει· εναλλακτικά, θα τον έσωζε ένα θαύμα όπως είχε γίνει στον Εν Κανά Γάμο (38–40). Η ενθύμηση του βιβλικού «πιθαριού» οδηγεί, με παρωδία γνωστών από τη υστεροβυζαντινή γραμματεία φορμουλαϊκών στίχων και κάποια νύξη στις στερεότυπες εκφράσεις ομορφιάς, στον έπαινο (σε δεύτερο γραμματικό πρόσωπο) του ιδεώδους πιθαριού (41–43) και του περιεχόμενού του (44–47). Πλην, δεν υπάρχει χαρά χωρίς λύπη, την οποία εκφράζει ο μεθυστής απευθύνοντας το ερώτημα στο κλήμα, γιατί δεν μεγαλώνει στο ύψος του όρους Αραράτ και πιο ψηλά; (48–49) Στους στίχους 50–51 το κείμενο έχει υποστεί φθορά, γιατί ούτε έχουν σαφές νόημα από μόνα τους ούτε δείχνουν να «δένουν» με ό, τι προηγείται και ακολουθεί. Μετά από τον στίχο 52 το κείμενο έχει υποστεί, επίσης, φθορά· στο σημείο αυτό εγκαινιάζεται μια καινούργια ενότητα, μια ενότητα συγκρίσεων. Πιθανό να έγινε, στο αρχικό κείμενο, αναφορά στο εννοιολογικό ζευγάρι «πολυφαγία» και «πολυποσία» (52–53). Ακολουθεί ένας σύντομος κατάλογος βασικών τροφίμων και των αρνητικών τους παρενεργειών (54–56), για τις οποίες το κρασί αποτελεί αντίδοτο (57). Ακολουθεί ένας έπαινος του βαρελιού ως « βασιλέω των αγγείων», εστεμμένου από τον ίδιον το Σολομώντα–θα περίμενε κανείς μια πιο αναλυτική σύγκριση κι ίσως έχει || 21 Πβλ. επίσης τα όσα γράφω σχετικά με αναφορές στις Γραφές, 9. 22 Σχετικά με τη χρήση του γραμματικού πρώτου προσώπου σε μυθοπλαστικά κείμενα βλ. M. Hinterberger, Autobiographische Traditionen in Byzanz [Wiener Byzantinistische Studien, XXII]. Vienna: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 1999, 82. Σχετικά με τη σχέση του προγυμνάσματος της ηθοποιίας και μυθοπλαστικών κειμένων σε πρώτο γραμματικό πρόσωπο βλ. Roderick Beaton, Πτωχοπροδρομικά Γ΄: Η ηθοποιία του άτακτου μοναχού, στον τόμο: Μνήμη Σταμάτη Καρατζά, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 1990, 101–107.

186 | Ulrich Moennig

φθαρεί κι εδώ το κείμενο (58–60). Προχωράμε στην γνωστή εσχατολογική σύγκριση Παραδείσου και Κόλασης: αν οι ποταμοί του Παραδείσου έφερναν κρασί αντί νερό, τότε αυτός θα γινόταν συζητήσιμος ως ιδεώδης τόπος παραμονής (61–67). Ακολουθεί μια πιο πλήρης σύγκριση δυο φυτών και του υγρού προϊόντος τους: της αειθαλούς ελιάς (που παράγει λάδι, πλην αυτό είναι παχύρευστο) και του κλήματος (που παράγει μούστο ολοζώντανο σαν παλικάρι, με παραπομπή στον γνωστό λογότυπο «πηδᾷ, καβαλικεύει») (68–71).23 Έπεται ένας κατάλογος με σύντομες συγκρίσεις του κρασιού κι άλλων προϊόντων ως προς συγκεκριμένες τους ιδιότητες· π.χ. «καὶ τοῦ κρασιοῦ τὰ ὀνείρατα προλέγουσιν τὸ μέλλος» (ο στίχος αυτός είναι ενδεχομένως αυτο–αναφορικός ως προς το γραμματολογικό είδος στο οποίο γίνεται παραπομπή· 72–80). Στο σημείο αυτό –με μετάβαση τη σύγκριση μεταξύ των ιδιοτήτων του μυροβρύτη και του οινοβρύτη– αλλάζουν οι διακειμενικές συνδηλώσεις (81–84)· ο πρωταγωνιστής δεν γράφει μόνο για τις μεταφυσικές του φαντασιώσεις, τις αφηγείται κιόλας, π.χ. στον κυρ Στέφανο (ο οποίος «φρίττει»): φαντασιώνεται «χαροκοπία» με τους αρχαγγέλους κι είναι βέβαιος ότι πρώτα θα μεθύσουν εκείνοι κι έπειτα αυτός (85–87). Στους στίχους που ακολουθούν ο πρωταγωνιστής απευθύνεται πλέον ευθέως στον αναγνώστη και του περηφανεύεται για τις υπεράνθρωπες αντοχές του στην κατανάλωση κρασιού (88–92). Οι στίχοι 93–97 παραπέμπουν στο είδος του γιατροσοφιού: ο μεθυστής αρρώστησε (από τη δίψα) και τον γιατρεύουν οι δυο γιατροί που έφερε ο Φιλομούστης με διάφορα παράγωγα του αμπελιού· τα ονόματα των γιατρών στο στίχο 94 αποτελούν λογοπαίγνιο (βλ. και το σχόλια στους στίχους 94– 95, σελ. 196). Το ονειρώδες αφήγημα καταλήγει στο αφήγημα ενός ονείρου, που είδε την Κυριακή του Πάσχα (αναγγέλλεται στο στίχο 98): ο μεθυστής φαντασιώνεται την αντικατάσταση των καθημερινών του αντικειμένων από την ενδυμασία ώς τον εξοπλισμό του κελλιού του με διάφορα οινοποιητικά εργαλεία (99–104)·και μ’ αυτήν την ενδυμασία και μέσα σ’ αυτό το σκηνικό ανοίγουν οι ουρανοί και βρέχουν «τριῶν χρονῶν κρασάκιν» –κι έπειτα ανοίγει η γη και μετατρέπεται σε σκάφη με μούστο (105–110). Στο σημείο αυτό «ἡ μέλισσα μὲ ἔδακεν ἐκ τὴν γλυκότητά του» (111) –, και στο στίχο 112 αναλαμβάνει πάλι ο αφηγητής των πρώτων στίχων και τελειώνει το λογοτέχνημα. Συνάδει με την μεθυσμένη συνείδηση που διατρέχει το κείμενο το ότι ο μεθυστής στο λόγο του αναφέρει κάποιον Φιλομούστη (95) ως τρίτο πρόσωπο, ενώ ο αφηγητής αναφέρεται στον μεθυστή σαν είναι αυτός ο Φιλομούστης (112).

4.1 Λογοτεχνικό είδος/διακειμενικότητα/λογοτεχνικότητα/ χρονολόγηση Το άτιτλο κείμενο δεν φέρνει τα γνωρίσματα κάποιου γνωστού και καθιερωμένου λογοτεχνικού είδους. Ούτε είναι εμφανής η δεσπόζουσα παρουσία κάποιου συγκε-

|| 23 Για τη σύγκριση αυτή βλ. πιο κάτω το αναλυτικότερο σχόλιο σχετικά με τους στίχους 68–71, 17.

Ο Κρασοπατέρας του 14ου αιώνα – Kριτική έκδοση | 187

κριμένου και αναγνωρίσιμου διακειμένου. Είναι βέβαια έντονη η σατιρική διάθεση με μέσο την υπερβολή. Αισθητή επίσης είναι η παρουσία γνωρισμάτων άλλων γραμματολογικών ειδών ή και παραπομπές σ᾽ αυτά. Φέρει λ.χ. γνωρίσματα του ονειρώδους αφηγήματος (36–112), είδος κειμένων που στη βυζαντινή γραμματεία βρίσκεται συνήθως ενσωματωμένο σε κείμενα άλλων ειδών, π.χ. σε βίους αγίων. Σε ορισμένα σημεία το κείμενο παρουσιάζει γνωρίσματα του ρητορικού λόγου. Σε αρκετά σημεία υπάρχουν κατάλογοι (6–12· 20–26· 54–57· 99–110). Άλλα πάλι σημεία παραπέμπουν στον ερωτικό λόγο, όπως χαρακτηρίζει π.χ. το μυθιστόρημα, και άλλα σε γιατρικά ή «συναφή» κείμενα όπως γιατροσόφια, διαιτολόγια και γεωπονικά (93–97). Σε αρκετά σημεία γίνονται παραπομπές στις Γραφές (26· 30–34· 39–40· 49· 60· 79). Σ΄ ένα σημείο ο μεθυστής απευθύνει μια ευχή στο Θεό (18–29), σ΄ άλλο στο Χριστό (38–40), που ακολουθείται από ύμνο στο «πιθάρι», μετωνυμία για το ίδιο το κρασί (41–47). Ο τρόπος παραπομπής διακρίνεται σε αρκετά σημεία από λεπτότητα (και λιτότητα). Αρκετές φορές ανακαλείται κάποιο κείμενο ή και κάποιο είδος κειμένων με τη χρήση κάποιας λέξης, κάποιου ρηματικού τύπου ή κάποιας έκφρασης. Μερικά παραδείγματα: 1) Αναφορές στις γραφές: οι λέξεις «ἄβυσσος» (26) (Γεν 1.2), «δώδεκα» (33) (Εξ 15.27) και «Γάμον» (40) (Ιω 2.1), ο ρηματικός τύπος «ἐρρύσατο [ὁ Μωυσῆς]» (31) (Εξ 2.17), οι στίχοι 32–34 (Εξ 17.1–7) το τοπωνύμιο Ἄραρα‹τ› (49) (Γεν 8.4), το όνομα του Σολομώντα σε σχέση με στεφάνους (60) (Άσμα 3.11), η αναφορά στους «τέσσαρους ποταμούς» του Παραδείσου (63) (Γεν 2.10). Στο στίχο 79 υπάρχει ένα παράθεμα από τους Ψαλμούς (Ψαλ. 103.15). Oι περισσότερες παραπομπές στις Γραφές έχουν το κοινό ότι γίνεται (στις Γραφές) αναφορά σε νερό κι αυτό σε άφθονη ποσότητα. Ειδικά το παράθεμα από τους Ψαλμούς ενδέχεται να γίνεται, μέσω του Βασιλείου Καισαρείας, «από δεύτερο χέρι» (βλ. και πιο κάτω, σελ. 188). 2) Παραπομπές στον ερωτικό λόγο: το επίθετο «ὀρωτικήν» (6) παραπέμπει λεκτικά στον ερωτικό λόγο ή και πιο συγκεκριμένα στο είδος του μυθιστορήματος, κι η μεταφορά του ηλίου για τη γυναίκα παραπέμπει στην εικονολογία του ιδίου είδους· το ημιστίχιο «πηδᾷ καὶ κοντοβήχει» (70) παρωδεί το φορμουλαϊκό ημιστίχιο «πηδᾷ, καβαλικεύει» που είναι γνωστό από τα ερωτικά μυθιστορήματα της παλαιολόγειας εποχής. Παρωδούνται, επίσης, σχήματα στίχων όπως απαντούν στα υστεροβυζαντινά δημώδη κείμενα και που θυμίζουν, με τη σειρά τους, παραπομπές στα είδη της προφορικής ποίησης: «ὁ βοῦτσος νὰ ἐβρόντησεν, νὰ ἔστραπτεν ἡ κούπα» (24), «τῆς λύπης παρηγόρημα καὶ τῆς χαρᾶς ἡ δόξα» (43). 3) Λέξεις και εκφράσεις που ανακαλούν γιατρικά ή γιατροσοφικά θέματα και κείμενα: «πλατυστόμαχον» (54), «ὀφαλῶν ἀνοίκτης» (54), «τυμπανόκοιλον» (55), «στρόφος τῶν ἐντέρων» (55), «ἀθανασίαν» (57), «θεριακή» (78), «κινεῖς τὰ οὖρα» (79), «ἐκάπνισάν με» (97), «ἔμπλαστρον» (97), ενδεχομένως και το όνομα του ιατρού «Ρούφος» (94, βλ. σχόλιο στους στίχους 94–95, σελ. 196). 4) Τα φυτά αποτελούν κλασικά αντικείμενα εγκωμίων, με προτίμηση στην ελιά και στην άμπελο. Στα Προγυμνάσματα εγκωμιάζονται μεταξύ των άλλων ακόμη και

188 | Ulrich Moennig

τα φυτά: «Ὕλη δὲ τοῦ ἐγκωμίου εἰσὶ τὰ πρόσωπα καὶ τὰ πράγματα οἵ τε καιροὶ καὶ τόποι καὶ λιμένες τε καὶ κῆποι καὶ ἄλογα ζῷα καὶ φυτὰ καὶ τὰ λοιπά... » γράφει ο Ιωάννης ο Σάρδεων στις ᾽Εξηγήσεις εἰς τὰ Ἀφθονίου Προγυμνάσματα και θα αναφέρει στη συνέχεια και το «ἐγκώμιον ἐλαίας».24 5) Ιδιότητες της ελιάς που εγκωμιάζονται στερεότυπα ήδη στους πατέρες της εκκλησίας και σε έναν αριθμό βυζαντινών κειμένων είναι η πολυκαρπία της και το «αειθαλές». Ένα πιθανόν διακείμενο του Κρασοπατέρα αποτελεί η Ε΄ Ομιλία του Βασιλείου Εἰς τὴν ἑξαήμερον, στην οποία σχολιάζεται το απόσπασμα Γεν 1.11· η έκτη παράγραφος τελειώνει: «Σὺ δὲ καὶ ‹Ὡς ἐλαία κατάκαρπος› ἔσο ‹ἐν τῷ οἴκῳ τοῦ θεοῦ›, μηδέποτε γυμνούμενος τῆς ἐλπίδος, ἀλλ᾽ ἀεὶ θάλλουσαν ἔχων περὶ σεαυτὸν τὴν διὰ πίστεως σωτηρίαν...» Με αυτήν την παραβολή τελειώνει μια άμεση σύγκριση αμπέλου και ελιάς η οποία αρχίζει: «πρότερον μέντοι, ὡς ἔφαμεν, μνήμης ἠξιώθη τὰ συνεκτικότερα τῆς ζωῆς ἡμῶν, ὅσα ἔμελλε, τοῖς οἰκείοις καρποῖς τὸν ἄνθρωπον δεξιούμενα, ἄφθονον αὐτῷ παρασκευάζειν τὴν δίαιταν· ἄμπελος μὲν ‹οἶνον› γεννώσα εὐφραίνειν μέλλοντα ‹καρδίαν ἀνθρώπου›, ἐλαία δὲ καρπὸν παρεχομένη ‹ἰλαρύνειν› δυνάμενον ‹πρόσωπον ἐν ἐλαίῳ›». Ο Βασίλειος, με τη σειρά του, παραθέτει τους Ψαλμούς 51.10 και 103.15.25 6) Το ξύπνημα από δάγκωμα μελισσιού στο στίχο 111 είναι αξιοπερίεργο, γιατί ναι μεν υπάρχουν στη βυζαντινή και αρχαία ελληνική παράδοση λογοτεχνικά όνειρα που τερματίζονται με το ξύπνημα, αλλά δεν υπάρχουν πολλά παραδείγματα όπου η αιτία του ξυπνήματος είναι μια επέμβαση από τον περιβάλλοντα κόσμο, η οποία γίνεται αισθητή στον κοιμώμενο. Ο Arnold van Gemert, στην εισαγωγή του για τα Ερωτικά Όνειρα του Μαρίνου Φαλιέρου,26 επισημαίνει με αναφορά στα δυο κρητικά κείμενα που τον απασχολούν στη μελέτη του ως παραδείγματα (πλάι στον Κρασοπατέρα) το ξύπνημα του ερωτευμένου Κλειτοφώντα (Α΄, VI, 5) (τον ξυπνάει ο υπηρέτης του),27 το ξύπνημα του Υσμηνία (Γ΄, 7.5–7) (τον ξυπνάει ο ίδιος ο ερεθισμός του)28 και του Λιβίστρου (στ. 750), ο οποίος, όπως και ο Υσμινίας, ξυπνάει από μια αιτία τόσο ερχόμενη από τον περιβάλλοντα κόσμο όσο εί-

|| 24 H. Rabe (εκδ.), Ioannis Sardiani commentarium in Aphthonii Progymnasmata [Rhetores graeci, 15]. Λιψία: Teubner, 1928, 126 και 127. 25 Βασίλειος Καισαρείας (= ο Μέγας) (Ε. Amand de Menieta/S. Y. Rudberg, εκδ.), Homilien zum Hexaemeron [Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten Jahrhunderte. N.F., Bd. 2]. Βερολίνο: Akademie–Verlag, 1997, 69–86, τα παραθέματα από την παράγραφο 6, 77–80. 26 A. van Gemert (εκδ.), Μαρίνου Φαλιέρου Ερωτικά Όνειρα [Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 4]. 2Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2006, 37. 27 J.–Ph. Garnaud (εκδ.), Αχιλλέας Τάτιος, Le roman de Leucippé et Clitophon. Paris: Les Belles Lettres, 1991. 28 M. Marcovich (εκδ.), Ευστάθιος [δηλ. Ευμάθιος] Μακρεμβολίτης, De Hysmines et Hysminiae amoribvs libri XI [Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana]. Μόναχο: Saur, 2001.

Ο Κρασοπατέρας του 14ου αιώνα – Kριτική έκδοση | 189

ναι «αυτογενής»: «ἀπὸ τὴν τόσην ἡδονὴν ἔξυπνος ἐγενόμην».29 Τα παράλληλα αυτά σημεία, όσο «ισχνά» κι αν είναι, επιβεβαιώνουν τις γενετικές οφειλές του Κρασοπατέρα προς το είδος του ερωτικού μυθιστορήματος. Δυστυχώς δεν σώζεται ο τίτλος που έδωσε ο ανώνυμος συγγραφέας στο έργο του, θα μας έδιδε κάποιο παραπάνω στοιχείο σχετικά με την λογοτεχνική ταυτότητα του έργου. Ο συνδυασμός ειδολογικών γνωρισμάτων είναι, σε κάθε περίπτωση, μοναδικός. Ο τρόπος, όμως, του ευφάνταστου συνδυασμού ετερόκλητων ειδολογικών γνωρισμάτων σε κείμενα σατιρικά είναι οικείος από την υστεροβυζαντινή γραμματεία και πιο συγκεκριμένα από κείμενα που τα χρονολογούμε, άλλα με πιο σαφή κριτήρια και άλλα πιο αόριστα, στις τελευταίες δεκαετίες του 14ου αιώνα, ίσως και στις αρχές του 15ου. 30 Θεωρώ, με βάση τα γνωρίσματα του κειμένου, τον Κρασοπατέρα προϊόν της ίδιας «μόδας» (άρα και του ίδιου περιβάλλοντος) μου έχει παραγάγει μεταξύ άλλων και τη Διήγηση των τετραπόδων ζώων, το Συναξάρι του τιμημένου Γαδάρου και τον Πωρικολόγο.31

5 Εκτίμηση της κατάστασης του κειμένου της Βιέννης Ο κώδικας έχει περιγραφεί στον κατάλογο των Hunger & Lackner και χρονολογείται στο πρώτο τέταρτο του 16ου αιώνα.32 Τα φύλλα 382–329, που περιέχουν το κείμενο που θα εκδοθεί παρακάτω, είναι γραμμένα από το χέρι (του Δημητρίου;) που αντέ-

|| 29 Παναγιώτης Α. Αγαπητός (εκδ.), Αφήγησις Λιβίστρου και Ροδάμνης. Κριτική έκδοση της διασκευής α [Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 9]. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης 2006. 30 Ο Hans–Georg Beck (μετάφραση Νίκη Eideneier), Ιστορία της βυζαντινής δημώδους λογοτεχνίας, 2Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1993, 300, γράφει σχετικά: «δεν μπορούμε να αποκλείσουμε εντελώς ότι η σύνθεση του έργου χρονολογείται τον 13ο ή τον 14ο αιώνα». Ο Eideneier, Krasopateras (όπως υποσ. 1), 17, απορρίπτοντας παλαιότερες χρονολογήσεις στον 12ο αιώνα προτείνει χρονολόγηση σε χρονική εγγύτητα με το παλαιότερο χφ. (το V) και όχι παλαιότερη από το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα. 31 Βλ. π.χ. τις μελέτες μου: U. Moennig, Ρητορική και Διήγησις των τετραπόδων ζώων, στον τόμο: Γ. Μαυρομάτης/Ν. Αγιώτης, Πρώιμη νεοελληνική δημώδης γραμματεία. Γλώσσα, παράδοση και ποιητική. Ηράκλειο: Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, 2012, 573–590 και U. Moennig, Byzantine Writing in the Vernacular, στον τόμο: D Sakel (επιμ.), Byzantine culture. Papers from the conference “Byzantine days of Istanbul” held on the occasion of Istanbul being European Cultural Capital 2010, Istanbul, May 21–23 2010. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014, 377–386. 32 H. Hunger/W. Lackner (in Zusammenarbeit mit Chr. Hannick), Katalog der griechischen Handschriften der Österreichischen Nationalbibliothek. Teil 3/3. Codices theologici 201–337 [Museion. Veröffentlichungen der Österreichischen Nationalbibliothek]. Vienna: Hollinek 1992, 145–157.

190 | Ulrich Moennig

γραψε τα περισσότερα κείμενα στον κώδικα. Τα κείμενα στον κώδικα της Βιέννης που έχει αντιγράψει ο Δημήτριος ποικίλουν σε ποιότητα. Προφανώς το πόσο προσεκτικά εργαζόταν αυτός (ο Δημήτριος μάλλον ήταν ευσυνείδητος γραφέας) δεν είναι ο μόνος παράγοντας που συνέβαλε στο εκάστοτε αποτέλεσμα: τα πρότυπα προς αντιγραφή ήταν κι αυτά αντίγραφα, και ενδέχεται άλλα αντίγραφα–πρότυπα να είχαν τύχει περισσότερης φροντίδας και άλλα λιγότερης. Ο Κρασοπατέρας στον κώδικα της Βιέννης παρουσιάζει κάποια δευτερεύοντα προβλήματα όπως: – εσφαλμένους γραμματικούς τύπους (κυρίως με την πρόσθηκη ή και παράληψη τελικού –ν ή –ς, όπως στους στίχους 6, 36 [δις]· 46–47· 79–80· 82) – εσφαλμένες προσωπικές αντωνυμίες (7, 60) – παρατηρείται η αντικατάσταση άλλης λέξης με άλλη, ομοιόγραφη ή ομοιόηχη (36, «ἀτιμίαν» για «αθυμίαν»· 46, «ρόδο» για «ρόδι»· 79, «ὄρη» για «οὖρα»· 94, «ροῦχον» για «ροῦσ(ι)ον» ή «Ροῦφον»· 94, «κρασὶ» για «κρασο–» [πρώτο συνθετικό]) – σύνθετες λέξεις γράφονται ως δυο και με δυο τόνους (46, «κόκινο πορφυρήζη» για «κοκκινοπορφυρίζει⟨ς⟩»· 49, «ὑπὲρ βένης» για «ὑπερβαίνεις»· 94, «κρασὶ πινάκη» για «κρασοπινάκι» ή «Κρασοπινάκη»). Κάποιοι στίχοι είναι πιο προβληματικοί, όπως ο στίχος 68, όπου το χφ. γράφει «ὑποῦσα» (έγραψα «θάλλουσα», διατηρώντας τη μετοχή και γιατί μια ιδιότητα που εγκωμιάζεται παραδοσιακά στην ελιά είναι το ότι είναι αειθαλής). Προβληματικοί μέχρις desperationis είναι τα σημεία από τους στίχους 49 και 52 και μετά. Προφανώς, σε κάποιο πρότυπο έχουν εκπέσει στίχοι μετά το 49 και το 52. Μεταγενέστεροι αντιγραφείς έχουν καταβάλει ανεπαρκείς προσπάθειες να καλύψουν τα χάσματα, μ’ αποτέλεσμα ο στίχος 51 να είναι ακατανόητος. Λίγο πιο κάτω, στο στίχο 56, η γραφή «ζαχαρῶ παλιν» παραμένει, για την ώρα, ανερμήνευτη.

5.1 Η παρούσα έκδοση Στην παρούσα έκδοση ακολουθώ τις συμβουλές του Γιάννη Μαυρομάτη σε μελέτη του στον τόμο Θεωρία και πράξη των εκδόσεων.33 Φιλοδοξία μου είναι ν’ αποκαταστήσω –όσο πιο αξιόπιστα το επιτρέπει η μορφή του κειμένου στο χφ. της Βιέννης–

|| 33 Γ. Μαυρομάτης, Η τεχνική του κριτικού υπομνήματος, στον τόμο: H. Eideneier/U. Moennig/ N. Touphexis (επιμ.), Θεωρία και πράξη των εκδόσεων της υστεροβυζαντινής, αναγεννησιακής και μεταβυζαντινής δημώδους γραμματείας. Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου Neograeca Medii Ævi IVα. Αμβούργο 28.–31.1.1999. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2001, 245–250. Το κριτικό υπόμνημα είναι συνταγμένο στα λατινικά, όπως και στην έκδοση Γ. Κ. Μαυρομάτης, Τα «Περί της Ξενιτείας» ποιήματα. Κριτική έκδοση με εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο. Ηράκλειο: Βικελαία Βιβλιοθήκη, 1995, 117–148.

Ο Κρασοπατέρας του 14ου αιώνα – Kριτική έκδοση | 191

το άτιτλο λογοτέχνημα, που έχουμε συνηθίσει να το αναφέρουμε ως Κρασοπατέρας, όπως αυτό έχει συντεθεί από ανώνυμο συγγραφέα προς τα τέλη του 14ου αιώνα, πιθανόν στην Κωνσταντινούπολη. Όπου η παράδοση δεν επιτρέπει αποκατάσταση, επιχείρησα τουλάχιστον να εντοπίσω με την μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια τα προβληματικά σημεία και να εκτιμήσω την έκταση της φθοράς. Σ΄ ορισμένα σημεία κάνω κατάχρηση του κριτικού υπομνήματος παραθέτοντας σημεία από τις Γραφές στα οποία θεωρώ ότι παραπέμπει το κείμενο.

6 Κριτική έκδοση SIGLA

Malaxos

Vind. theol. gr. 244, fol. 328v–329r (= V) (διαθέσιμο online: http://digital.onb.ac.at/RepViewer/viewer.faces?doc=DTL_6693950)  H. Eideneier, Krasopateras (όπως υποσ. 1), 37–40 Recueil de chansons populaires grecques [Collection de monuments pour servire à l’étude de la langue néo–hellénique, Nouvelle série, 1]. Παρίσι: Maisonneuve και Αθήνα: Κορομηλάς, 1874, 2–10 Φυσιολογικὴ διήγησις, εκδ. H. Eideneier, Krasopateras (όπως υποσ. 1), σελ. 28–33

« ... »

lacuna

ms Eideneier Legrand

italice

scripsi

em.

emendavit

col.

collato

192 | Ulrich Moennig

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34

| Ἄρχοντες, νὰ ἠξεύρετε, μικροί τε καὶ μεγάλοι: fol. 328v ὁ μεθυστὴς ἐξύπνησε, τρίβει τοὺς ὀφθαλμούς του· κίτρινον εἶδεν τὸν οὐρανόν, γεμάτον πεταλοῦδες, μὲ τὸ πουγοῦνι του τὲς μετρᾷ, φυσᾷ τες καὶ χασμᾶται. Ὡς εἶδε καὶ τὸν ἥλιον, φιλοσοφεῖ καὶ λέγει: «Ὀρωτικὴν ὀνόμασαν, ἥλιον τὴν γυναῖκα· ἤκουσα τὴν μωρίαν τους καὶ θέλω νὰ ἐμέσω. Ὁ πεινασμένος χάσκει τον καὶ πίταν ἐνθυμᾶται, ὁ μυλωνὰς τὸν μύλον του, ὁ γεωργὸς ἀμπέλι, ὁ παιγνιώτης τούμπανο καὶ ἄλλος τὸν τροχόν του, πρὸ πάντων δὲ καὶ ὁ πιστικὸς τὸ τυρομύζηθρόν του – ὁ δὲ μαυροκατσίβελος τὸ γύρο τοῦ κοσκίνου. Ἐὰν μὲ λιθάση ὁ λαὸς, ἐὰν μὲ ἀποκεφαλίσῃ, ἐγὼ εἰς τὴν ἀλήθειαν θέλω νὰ μαρτυρήσω: εἶδες βουτσίον κρητικόν, γεμάτο τὸ τυμπάνι; Ὁ γλυκὺς οὗτος ἥλιος πολλὰ τὸ ὁμοιάζει, πλὴν μεγαλότερον ἐστί, ὑπὲρ τῆς γῆς τὸ πλάτος. Θεέ μου, καὶ νὰ γίνετον τὸ βουτσὶν ἀντὶ ἡλίου, εἰς τὴν εὐρυχωρίαν του νὰ εἶχε καὶ τὸ πλάτος! Καὶ πάλιν μεταποίησον τὸν οὐρανὸν καράβιν, τὰ νέφη χρυσιοάρμενα, τιμόνι τὸ φεγγάρι, καραβοκύρην ἄνεμον καὶ ναῦτες τοὺς ἀστέρας – καὶ νὰ τὸ ἔδωκεν σεισμός, νὰ ἔπεφταν οἱ πίροι, ὁ βοῦτσος νὰ ἐβρόντησεν, νὰ ἔστραπτεν ἡ κούπα, καὶ τὸ κρασὶ τὸ ἄδολον νὰ ἐποταμοφόρει, νὰ ἦλθεν εἰς τὸ στόμα μου ἡ ἄβυσσος ἐκείνη – ἂν τύχη νὰ ἐγέμισεν ὁ στόμαχός μου ὅλος καὶ ἡ πτωχὴ κοιλία μου ἤθελεν κυματίσει, καὶ θάνατον τολμῶ εἰπῶ ποσῶς οὐδὲν φοβοῦμαι! Μυριάδες γὰρ ἑξήκοντα Ἑβραίων ἀχαρίστων ἐρρύσατο ὁ Μωυσῆς ἀπὸ τῆς Αἰγυπτίας, ἐζήτησάν τον γοῦν νερὸν καὶ ἤνοιξε τὴν βρύσιν. Δώδεκα βρύσες ἤνοιξεν, ποσῶς κρασὶν οὐκ ἦτον, νὰ τὸν ζητήσουσιν κρασὶν οὐδεὶς εἶχεν κεφάλι.

_______ titulus deest || 6 ὀνόμασα ms (ὠνόμασεν Malaxos) || 7 της ms (του Malaxos) || 26 καὶ σκότος ἐπάνω τῆς άβύσσου, καὶ πνεῦμα θεοῦ ἐπεφέρετο ἐπάνω τοῦ ὕδατος (Γεν 1.2) || 31 ἀναστὰς δὲ Μωυσὴς ἐρρύσατο αὐτὰς καὶ ἤντλησεν αὐταῖς καὶ ἐπότισεν τὰ πρόβατα αὐτῶν (Εξ 2.17) || 32 Δὸς ἡμῖν ὕδωρ, ἵνα πίωμεν (Εξ 17.1) || 33 καὶ ἦσαν ἐκεῖ δώδεκα πηγαὶ ὑδάτων (Εξ 15.27)

Ο Κρασοπατέρας του 14ου αιώνα – Kριτική έκδοση | 193

35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 49a 50 51 52 52a 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64

Λυπεῖται ἡ καρδία μου εἰς τόσην ἀγνωσίαν.» Τὸν λόγον οὐκ ἐπλήρωσα, ἦλθα εἰς ἀθυμίαν, ἐστέγνωσαν τὰ χείλη μου, ἡ γλώσσα μου ἐξηράνθη: «Ἰδού, Χριστέ, ψυχορραγῶ καὶ κἂν ἂς ἐκοινώνουν, καὶ νὰ μὲ ἐπονομάτιζαν κανένα πιθαράκιν, καθάπερ τὰ εὐλόγησες ἀλλότε εἰς τὸν Γάμον. Πιθάριν μου γλυκύτατον, πιθάρι λυχνιτάρι, πιθάρι μου ἐκλαμπρότατον, καλῶς ἱστορισμένο, τῆς λύπης παρηγόρημα καὶ τῆς χαρᾶς ἡ δόξα. Τὸ σχῆμά σου αὐθεντικό, φιλόξενος ἡ γνώμη, καλῶς ἐπράθης εἰς ἐμὲν εἰς χρῶμα τοῦ ροδίου· ὡς γοῦν τὸ ρόδι δροσερὸν κοκκινοπορφυρίζεις καὶ γέμεις τὴν γλυκύτητα, τὸ δρόσος τοῦ λαιμοῦ μου. Εἰς τοῦτο μόνο μὲ λυπεῖς, πὼς οὐκ αὐξάνεις, κλῆμα, νὰ ὑπερβαίνεις τὰ ψηλὰ τὰ Ἄραρατ τὰ ὄρη;» ⟨ ... ⟩ νὰ ἦλθα νὰ ἐφόρεσα τὸ ἅγιόν του σχῆμα †ἀπάνω εἰς τὰς κεφαλὰς μετὰ πολλῶν καὶ ἄδων†. Ἐν μέσῳ ὡς εἶδεν ὁ Θεὸς καὶ τὴν πολυφαΐαν ⟨ ... ⟩ τὸ δὲ ὑγρὸν ὀρέγομαι, τάχα διὰ νὰ ψάλω. Τὸ μέλι πλατυστόμαχον καὶ ὀφαλῶν ἀνοίκτης, τὸ γάλα τυμπανόκοιλον καὶ στρόφος τῶν ἐντέρων, τὸ ρόδι †ζαχαρόπαλιν†, τῶν ἰατρῶν ἡ πλάνης, τὸ δὲ ἀκράτον τὸ κρασὶ θρέφει ἀθανασίαν. Καὶ βασιλεύει τὸ βουτσὶν ἀπ᾽ ὅλα τὰ ἀντζεῖα, ἀεὶ δὲ πάντοτε φορεῖ βασιλικοὺς στεφάνους – ὁ Σολομῶν τὸ ἔστεψεν, ὁ θαυμαστὸς ἐκεῖνος. Λοιπόν, καὶ τὸν Παράδεισον δίχως κρασὶ μισῶ τον. Ἀλλὰ καὶ ὁ Παράδεισος, ἐκεῖνος ὁποὺ ἀκούεις, τέσσαρους ποταμοὺς ἔχει, μεγάλους, θαυμασίους. Ἐὰν ἦταν καὶ οἱ τέσσερεις κρασί, ὡς ἐνθυμοῦμαι,

_______ 36 ἐπλήρωσαν ms, em. Malaxos & Eideneier || ἦλθαν ms, em. Eideneier· ἦλθον Malaxos || ἀτιμίαν, em. Malaxos || 40 γάμος ἐγένετο ἐν Κανὰ (Ιω 2.1) || 46 ρόδο ms, ρόδι scripsi col. 45 || κόκινο πορφυρήζη ms || 47 γέμει ms || του ms || 49 ὑπὲρ βένης ms || τὰἄραρατὰ ms || καὶ ἐκάθισεν ἡ κιβωτὸς... ἐπὶ τὰ ὄρη τὰ Αραρατ (Γεν 8.4) || post 49 lacunam statui || 51 sic ms || post 52 lacunam unius versus statui || 56 ζαχαρῶ παλιν ms, nescio cur ρόδι τῶν ἰατρῶν ἡ πλάνης || post v. 57 paragraphus in ms || 60 σολομόντος ms, Σολομῶν τοὺς Eideneier || ἐν τῷ βασιλεῖ Σαλωμων ἐν τῷ στεφάνῳ, ᾧ ἐστεφάνωσεν αὐτὸν (Άσμα 3.11)

194 | Ulrich Moennig

65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99

ὁ πρῶτος σώζει με πρόγεμα, μόνον μὴ τύχη φίλος, ὁ δεύτερος εἰς γιόμα μου, ὁ τρίτος δειλινόν μου, ἀρκεῖ με καὶ ὁ τέταρτος εἰς πτωχικόν μου δεῖπνος. Τὴν ἐλαίαν θαυμάζουσιν, θάλλουσα ἀδιαλείπτως, ἀμὴ ἀπ᾽ ὅλα τὰ φυτὰ τὸ κλῆμα βασιλεύει: ὁ μοῦστος ὁλοζώντανος πηδᾷ καὶ κοντοβήχει, τὸ δὲ ἐλάδι τὸ πτωχὸ κείτεται ἀποθαμένο. Ἐὰν ηὗρα τσίμπουρον καλὸν εἰς γιοματάρι, νικᾷ ἡ εὐωδία του τὸν μόσχον τῆς Συρίας. | fol. 329r Ψωμὶν οὐδὲν μὲ εὔφρανεν, μόνον τὸ κρασοβόλι, ἢ καὶ λαγοῦ μαγέρεμα, τὸ λέγουσιν ἀκράτον, καὶ τοῦ κρασίου τὰ ὀνείρατα προλέγουσιν τὸ μέλλος. Κρασί μου δοκιμότατον εἰς πᾶσαν ἰατρείαν, τῶν νέων ἡ θεριακή, τὸ αἷμα τῶν γερόντων, κινεῖς τὰ οὖρα συνεχῶς, εὐφραίνεις τὴν καρδίαν, καὶ τῶν δεινῶν τοὺς ὀφθαλμοὺς ἀνδρίζεις ὡς μεντζάνα. Πολλοὶ ἅγιοι λέγονται ἁγιομυροβρύται, ἂν εἶχα χάριν ἐκ Θεοῦ νὰ ἤμουν κρασοβρύτης! Φρίττει καὶ ὁ κὺρ Στέφανος, ὅνταν τὸ ἐδηγοῦμαι, τὴ γὰρ πολυγραφία μου λέγω την διὰ λόγων: «Ἐὰν ἔπιναν οἱ ἄγγελοι μετὰ τῶν ἀρχαγγέλων, νὰ ἐκαθόμεθαν ὁμοῦ εἰς τὴν χαροκοπίαν, εἰς ἑκατὸν νυχθήμερα ἤθελα τοὺς μεθύσει. Καὶ ἄκουσον τὴν ἀλήθειαν, πόσον κρασὶ φοβοῦμαι: ἐὰν ἦτον ἀργυρόκουπα ὁ οὐρανός, τὸν βλέπω, νὰ μὲ τὴν ἐγεμίζασιν καλὸν κρασὶν ἀκράτον, νὰ μ᾽ ἔλεγαν ‹δευτέρωσε, μὴν πτύσης›, ἤθελα πεῖ ‹ναί, σώνει μου, μὴ μεθύσω›». Λοιπόν, ἀπὸ τῆς δίψας μου ἠσθένησα μεγάλως, τὸ ροῦσον εἶχα ἰατρὸν καὶ τὸ κρασοπινάκι, ἐκείνους ὁποὺ ἐγύρισεν ὁ γέρων Φιλομούστης, κρασὶ μὲ ἐλοῦσαν, παρευθὺς ἔλαβα τὴν ὑγείαν, ἐκάπνισάν με μουστόπιτα, ἔμπλαστρον τὴν σταπίδα. Καὶ τὴν λαμπρὰν τὴν Κυριακὴν ὄνειρον εἶδα ξένον: καβάδιν εἶχα τὸν ἀσκόν, καπάσι μισοβούτσι,

_______ 68 ὑποῦσα ms, ἤκουσα Legrand, Eideneier || 79 ὄρη ms, em. Malaxos || οἶνος εὐφραίνει καρδίαν ἀνθρώπου (Ψαλ 103.15) || εὐφραίνει ms, em. Malaxos || 80 ἀνδρίζει ms || 82 ήχαν ms || 94 τὸ ροῦφον ... τὸ κρασὶ πινάκη ms, τὸν Ροῦφον ... τὸ(ν) Κρασοπινάκη Malaxos, fortasse recte

Ο Κρασοπατέρας του 14ου αιώνα – Kριτική έκδοση | 195

100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112

καὶ σκούφιαν ἀργυρόκουπαν καὶ κάλτσες τὰς κανάτας· καὶ κλίνην ἔποισα ληνὸν καὶ πάπλωμαν τὴ σκάφη, πισσάσκιν τὸ προσκέφαλον, ἐγκόλπιον πιθάρι· καλίγια πασχάτικα ὡραῖες πετσοφλάσκες, τσιμπουρομάγγανον καλόν, ὡραῖον δεκανίκιν· βροντὴ ἐγένετο φρικτὴ καὶ ὁ οὐρανὸς ἐράγη, οἱ καταρράκται ἔραναν τριῶν χρονῶν κρασάκιν, καὶ πάλιν ἐμεταγύρισεν, ἡ γῆ ἐράγη εἰς δύο, καθαρογλυκοπίπερος ἐνέβαινεν ὁ μοῦστος· τὸ στόμα μου ἐνέλαβεν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ τὸ μέλι, αἱ χεῖρες μου ἐγέμισαν ἀπὸ τῆς γῆς τὴν σκάφη – ἡ μέλισσα μὲ ἔδακεν ἐκ τὴν γλυκότητάν του. Ὁ Φιλομούστης ἐξύπνησε, ὅμως ἀκριοτραυλίζει.

196 | Ulrich Moennig

6.1 Σχόλια 20 Ενδέχεται η επιθυμητή αυτή «μεταποίηση» του ουρανού –αν σκεφτούμε μάλιστα την ευχή στον στ. 18 ο ήλιος να μετατραπεί σε «βουτσίν»– να σχετίζεται με το ότι η χωρικότητα πλοίων υπολογιζόνταν σε βαρέλια: «Ἄν θέλης νὰ μάθης τί γομάρι ἠμπορεῖ νὰ σηκώση έναν καράβιν ... τόσον βουτσίον θέλει εἶσθαιν τὸ λεγόμενον καράβιν».34 48–51 Το σημείο μοιάζει να έχει υποστεί φθορά· η ιδέα που ξεκινάει με την αναφορά στα όρη Αραράτ διακόπτεται (θα περίμενε κανείς κάποια αναφορά στον Κατακλυσμό), ενώ το «ἅγιον σχῆμα» εισέρχεται χωρίς καμία εισαγωγή· ο στ. 51 αποτελεί προφανώς locus desperatus.  56 «ζαχαρόπαλιν»· αναφέρεται ενδεχομένως σε κάποια συμπτώματα που προκαλεί, τάχα, η κατανάλωση του ροδιού. 60 Στη βυζαντινή γραμματεία γίνεται επανειλημμένες φορές αναφορά στη στέψη του Σολομώντος από τη μητέρα του. 68–71 Η σύγκριση ελαίας και κλήματος που είναι αντικείμενο των στίχων 68–71 είναι φθαρμένη στο V: για ποιά ακριβώς ιδιότητά της επαινείται η ελαία; Πβλ. για καλύτερη κατανόηση του φθαρμένου σημείου τα όσα γράφω σχετικά με την πιθανολογούμενη σχέση του Κρασοπατέρα με την Ε΄ Ομιλία του Βασιλείου Εἰς τὴν ἑξαήμερον (ανωτέρω σελ. 188). 94–95 Προφανώς οι γραφές «ροῦχον» και «κρασὶ πινάκι» κρύβουν ονόματα «ιατρῶν»: «ἐκείνους ὁποὺ ἐγύρισεν ὁ γέρων Φιλομούστης». Βλέπω να υπάρχουν δυο πιθανές λύσεις, μια πιο λόγια και μια λιγότερο λόγια. Ξεκινάμε με τη δεύτερη: το «ροῦχον» θα μπορούσε εύκολα να διορθωθεί σε «ροῦσον» (ή «ρούσιον») και να αναφέρεται σε ένα είδος σταφυλιού, και το «κρασὶ πινάκι» σε «κρασοπινάκι», λέξη που αναφέρεται σ΄ ένα δοχείο για κρασί, δηλαδή κάτι σαν κρασοπότηρο· στην περίπτωση αυτή κρατάμε το άρθρο «τό» του χειρογράφου (όπως κάνει άλλωστε και το χφ. Ο της Φυσιολογικής διηγήσεως) και συνιστούμε σε πιθανή προφορική απαγγελία να αφήνεται αμφίσημο αν ακούμε αρσενικό ή ουδέτερο άρθρο στην αιτιατική. Η πρώτη είναι αυτή που προτάθηκε από τον Μαλαξό στη Φυσιολογική διήγηση: το «ροῦχον» να διορθωθεί σε «Ροῦφον» και να νοείται εκ πρώτης ακοής ο ιατρός Ρούφος ο Εφέσιος, ώσπου να ακουστεί το όνομα του δεύτερου γιατρού, Κρασοπινάκη(ς) και να γίνει σαφές ότι και η αναφορά στον Εφέσιο αποτελούσε λογοπαίγνιο. Θεωρώ τις δυο λύσεις εξίσου πιθανές και βάζω στο κείμενο τη δεύτερη, εφόσον η πρώτη έχει ήδη δημοσιευτεί στην έκδοση της Φυσιολογικής διηγήσεως.

|| 34 Vind. theol. gr. 244, fol. 198v–199r

Ο Κρασοπατέρας του 14ου αιώνα – Kριτική έκδοση | 197

7 Επίλογος: και πάλι για τον Μανουήλ Μαλαξό και τη Φυσιολογική διήγησή του Τελειώνοντας επανέρχομαι και πάλι στον Μανουήλ Μαλαξό. Θεωρώ ότι έχει έρθει η ώρα να ασχοληθεί η σχετική επιστήμη πιο πολύ μαζί του και με το ρόλο που διαδραμάτισε στη διαμόρφωση ενός κανόνα ορθοδόξων αναγνωσμάτων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία στις δεκαετίες από αυτήν του 1550 ώς το θάνατό του, αλλά ίσως και μέσω των συνεχιστών του έργου του. Ένα πρώτο κλειδί να καταλάβουμε για ποιο λόγο γοητεύτηκε ο Μαλαξός από τον Κρασοπατέρα μας το δίνει ο τίτλος που έδωσε στην δική του διασκευή του άτιτλου κειμένου: Φυσιολογική διήγησις. Χρησιμοποιεί, προφανώς, το ουσιαστικό «φυσιολογία» και τα παράγωγά του για να χαρακτηρίζουν έργα που εξυμνούν την θεία δημιουργία. Θεωρώ απόλυτα πιθανό η ανάγνωσή του του Κρασοπατέρα να εκινείτο στην παράδοση της ερμηνείας της Εξαημέρου από τον Μεγάλο Βασίλειου –το κρασί είναι μέρος του έργου του Δημιουργού και σκοπός του είναι να «ευφραίνει καρδίαν ανθρώπου». Υπάρχει και ένα δεύτερο κλειδί: συμπτωματικά έχουμε πληροφορίες για τον Μαλαξό από τον Στέφανο Gerlach, προτεστάντη θεολόγο που βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη από το 1573 έως 1578. Ο Gerlach περιγράφει τον Μαλαξό ως εξής: «Est is admodum senex: pueros et adulescentulos Graecos, sub Patriarcheio, in parvula et misera casa docet: pisces siccatos, in ea suspensos habet: quibus vescitur, ipse coquens: libros precio describit: uino, quicquid lucratur, insumit...»35 Ζούσε, με βάση τις πληροφορίες αυτές, ο ηλικιωμένος πια γραφέας σε μια καλύβα κοντά στο Πατριαρχείο, όπου παρέδιδε μαθήματα σε νεαρούς· τρεφόταν από παστά ψάρια, και ό,τι έβγαζε ως γραφέας το ξόδευε στο κρασί. Σεβόταν, μ΄ άλλα λόγια, το Θεό, τον υπηρετούσε προσφέροντας θεάρεστο έργο στην κοινωνία και απολάμβανε τα αγαθά της δημιουργίας.

8 Παράρτημα: Πλήρης πίνακας λέξεων (πλην των άρθρων, κτητικών αντωνυμιών και του «και»). Όλες οι λέξεις έχουν ελεγχθεί στο Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας 1100–1669 του Εμμανουήλ Κριαρά, Θεσσαλονίκη 1968 κ.ε. Ως γνωστόν, το Λεξικό του Κριαρά δεν αναγράφει όλες τις αρχαίες λέξεις που υπάρχουν σε δημώδη κείμενα. Eφόσον ο παρών πίνακας δεν είναι ερμηνευτικός, δεν δίδονται, παρά μόνο εκλεκτικά και επικουρικά, σημασίες των λέξεων. Οι λέξεις αναγράφονται στον τύπο,

|| 35 De Gregorio, Malaxos (όπως υποσ. 6), 6–7.

198 | Ulrich Moennig

ο οποίος αναγράφεται και στο Λεξικό του Κριαρά· εάν ο τύπος αυτός δεν απαντάει στο κείμενο, αυτό σημειώνεται με αστερίσκο (*). Οι τύποι που απαντούν στο κείμενο δίδονται σε παρένθεση. Όρους ιατρικούς έχω ελέγξει με βάση το λεξικό του Richard J. Durling, A Dictionary of Medical Terms in Galen, Leiden: Brill, 1993. Από τη λέξη «Συρία*» κ.ε. έχω συμβουλευτεί τα λεξικά του Νικόλαου Π. Ανδριώτη, Ετυμολογικό λεξικό της κοινής Νεοελληνικής, 3Θεσσαλονίκη 1983, και του Alessio da Somavera, Tesoro della lingua greca–volgare ed italiana, Νάπολη 1806, ανατύπωση Sala Bolognese 1977. ἄβυσσος, ἡ ἄγγελος*, ὁ ἁγιομυροβρύτης*, ὁ ἅγιος* (επίθ.) ἅγιος*, ὁ ἀγνωσία*, ἡ ἀδιαλείπτως ἄδολος* (επιθ.) ἄδω* ἀεί ἀθανασία*, ἡ ἀθυμία*, ἡ Αἰγυπτία*, ἡ

αἷμα, τό ἀκούω* ἀκράτος* ἀκριοτραυλίζω* ἀλήθεια*, ἡ ἀλλά ἄλλος ἀλλότε ἀμή ἀμπέλι, τό ἄν ἀναβαίνω* ἀναλαμβάνω* ἀνδρίζω* ἄνεμος*, ὁ ἀνοίγω

26. 85 (ἄγγελοι). 81 (ἁγιομυροβρύται)· βλ. Eideneier, Krasopateras, σ. 146. 50 (ἅγιον). 81 (ἅγιοι). 35 (ἀγνωσίαν). 68. 25 (ἄδολον). 51 (ἄδων). 59. 57 (ἀθανασίαν)· «elixir or antidote», βλ. Durling, Dictionary. βλ. «ἀτιμία». 31 (Αἰγυπτίας, η λέξη δεν αναγράφεται στο Λεξικό του Κριαρά, πρόκειται για παραλλάσσοντα τύπο της λέξης «Αἴγυπτος»). 78. 7 (ἤκουσα ), 62 (ἀκούεις), 88 (ἄκουσον). 57 (ἀκράτον), 75 (ἀκράτον), 90 (ἀκράτον). 112 (ἀκριοτραυλίζει), στο Λεξικό του Κριαρά στο λήμμα «ἀκροτραυλίζω». 14 (ἀλήθειαν), 88 (ἀλήθειαν). 62. 10. 40, στο Λεξικό του Κριαρά στο λήμμα «ἄλλοτε». 69. 9. 27, 82. 108 (ἐνέβαινεν). 109 (ἐνέλαβεν). 80 (ἀνδρίζει). 22 (ἄνεμον). 32 (ἤνοιξε), 33 (ἤνοιξεν).

Ο Κρασοπατέρας του 14ου αιώνα – Kριτική έκδοση | 199

ἀνοίκτης, ὁ ἀντζεῖο*, τό

ἀντί ἀπάνω ἀπό ἀποθαμένος* ἀποκεφαλίζω* Ἄραρατ, τά ἀργυρόκουπα*, ἡ ἀρκῶ* ἀρχάγγελος*, ὁ ἄρχων*, ὁ ἄς ἀσθενῶ* ἀσκός*, ὁ ἀστήρ*, ὁ ἀστράπτω* ἀτιμία*, ἡ αὐθεντικός* (επίθ.) αὐξάνω* ἀχάριστος* (επίθ.) βαίνω* βασιλεύω* βασιλικός* (επίθ.) βλέπω βουτσίν, τό βουτσίον, τό βοῦτσος, ὁ βρίσκω* βροντή, ἡ βροντῶ* βρύση*, ἡ

54, η λέξη δεν αναγράφεται στο Λεξικό του Κριαρά. 58 (ἀντζεῖα· η λέξη δεν αναγράφεται στο Λεξικό του Κριαρά· το Ιστορικό Λεξικό αναγράφει στο λήμμα «ἀγγειὸ τό» τους παραλλάσοντες τύπους «ἀτζεῖο», «ἀντζεῖο», «ἀντζειό», «ἀντζειόν» και «ἀτζό»).36 18. 51. 31, 58 (ἀπ᾽), 69 (ἀπ᾽), 93, 110. 71 (ἀποθαμένο). 13 (ἀποκεφαλίση). 49 (στο χφ. τὰ ἄραρα τὰ ὄρη, με απλογραφημένα τα δυο τ). 89, 100 (ἀργυρόκουπαν). 67 (ἀρκεῖ). 85 (ἀρχαγγέλων). 1 (ἄρχοντες). 38. 93 (ἠσθένησα). 99 (ἀσκόν). 22 (ἀστέρας). 24 (ἔστραπτεν). 36 (ἀτιμίαν, εσφαλμένο για «ἀθυμίαν», αρχαία λέξη που απαντάει π.χ. στην Καινή Διαθήκη). 44 (αὐθεντικό). 48 (αὐξάνεις). 30 (ἀχαρίστων). 49 (βαίνεις). 58 (βασιλεύει), 69 (βασιλεύει). 59 (βασιλικοὺς). 3 (εἶδεν), 5 (εἶδε), 15 (εἶδες), 38 (ἰδού), 52 (εἶδεν), 89, 98 (εἶδα). 18, 58 (στο Λεξικό του Κριαρά στο λήμμα «βουτσίον»). 15. 24. 72 (ηὗρα). 105. 24 (ἐβρόντησεν). 33 (βρύσες).

|| 36 Ακαδημία Αθηνών, Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης. Α΄. Ιστορικόν Λεξικόν της Νέας Ελληνικής της τε κοινώς ομιλουμένης και των ιδιωμάτων. Αθήνα: Εστία 1933 κ.ε.

200 | Ulrich Moennig

βρύσις*, ἡ γάλα, τό Γάμος*, ὁ γάρ γεμάτος* (επίθ.) γεμίζω* γέμω* γέρων, ὁ γεωργός, ὁ γῆ, ἡ γίνομαι* γιόμα, τό γιοματάρι, τό γλυκότης*, ἡ γλυκύς (επίθ.) γλυκύτης*, ἡ γλώσσα, ἡ γνώμη, ἡ γοῦν γυνή*, ἡ γυρίζω* γύρος*, ὁ δαγκάνω* δέ δειλινόν, τό δεινός*, ὁ δεῖπνος*, τό δεκανίκιν, τό

δεύτερος (επιθ.) δευτερώνω* διά δίδω δίχως δίψα*, ἡ δόκιμος* (επίθ.) δόξα, ἡ δροσερός (επίθ.) δρόσος, τό

32 (βρύσιν). 55. 40 (Γάμον), αναφορά στον εν Κανά γάμο (βλ. το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, κεφ. β´ 1–2). 30, 84. 3 (γεμάτον), 15 (γεμάτο). 27 (ἐγέμισεν), 90 (ἐγεμίζασιν), 110 (ἐγέμισαν). 47 (γέμει). 78 (γερόντων), 95 (η λέξη στο Λεξικό του Κριαρά στο λήμμα «γέρος»). 9. 17 (γῆς [γενική]), 107, 110 (γῆς [γενική]). 18 (γίνετον), 105 (ἐγένετο). 66. 72. 111 (γλυκότηταν). 16, 41 (γλυκύτατον). 47 (γλυκύτητα). 37. 44. 32, 46. 6 (γυναῖκα). 95 (ἐγύρισεν). 12 (γύρο). 111 (ἔδακεν). 11, 12, 53, 57, 59, 71. 66. 80 (δεινῶν). 67, στο Λεξικό του Κριαρά στο λήμμα «δεῖπνον». 104· ο Somavera, Tesoro, σ. 91 δίνει τη σημασία «bastone à manico, bo done» (δηλαδή μοχλός), που ταιριάζει με τη λέξη «τσιμπουρομάγγανον» στον ίδιο στίχο. 66. 91 (δευτέρωσε). 53, 84. 23 (ἔδωκεν). 61. 93 (δίψας). 77 (δοκιμότατον). 43. 46 (δροσερόν). 47.

Ο Κρασοπατέρας του 14ου αιώνα – Kριτική έκδοση | 201

δύο δώδεκα ἐάν Ἑβραῖος*, ὁ ἐγκόλπιον, τό ἐγώ ἐδηγοῦμαι εἶναι* εἰς ἐκ ἑκατόν ἐκεῖνος ἔκλαμπρος ἐλάδι, τό ἐλαία*, ἡ ἐμέττω* ἔμπλαστρον, τό ἐν ἐνθυμοῦμαι ἔντερο*, τό ἑξήκοντα ἐξυπνῶ ἐπονομάτιζω* ἔρχομαι* εὐλογῶ* εὐρυχωρία*, ἡ εὐφραίνω* εὐωδία, ἡ ἔχω* ζαχαρόπαλιν, τό ζητῶ* ἤ ἥλιος, ὁ ἠξεύρω* θάλλω* θάνατος*, ὁ θαυμάζω*

107. 33. 13 (δις), 64, 72, 85, 89. 30 (Ἑβραίων). 102. 14. 83. 17 (ἐστί), 33 (ἦτον), 64 (ἦταν), 82 (ἤμουν), 89 (ἦτον). 14, 19, 26, 35, 36, 40, 45 (δις), 48, 51, 66, 67, 72, 77, 86, 87, 107. 82, 109, 111. 87. 26 (ἐκείνη), 60, 95 (ἐκείνους). 42 (ἐκλαμπρότατον). 71. 68 (ἐλαίαν). 7 (ἐμέσω). ή ἔμπλαστρος, ἡ 97 (ἔμπλαστρον, αιτ.). Η λέξη «ἔμπλαστρος, ἡ» στο Durling, Dictionary. 52 (βλ. μέσον). 8 (ἐνθυμᾶται), 64. 55 (ἐντέρων). 30. 2 (ἐξύπνησε), 112 (ἐξύπνησε). 39 (ἐπονομάτιζαν). 26 (ἦλθεν), 36 (ἦλθαν χφ., ἦλθα έγραψα), 50 (ἦλθα). 40 (εὐλόγησες). 19 (εὐρυχωρίαν). 74 (εὔφρανεν), 79 (εὐφραίνει). 73. 19 (εἶχε), 34 (εἶχεν), 63 (ἔχει), 82 (εἶχαν χφ., εἶχα έγραψα), 94 (εἶχα), 99 (εἶχα). 56 (η λέξη ενδέχεται να μην υπάρχει και να έχει γραφεί στη θέση π.χ. του «ζαχαρόχολην»). 32 (ἐζήτησαν), 34 (ζητήσουσιν). 75. 5 (ἥλιον), 6 (ἥλιον), 16, 18 (ἡλίου). 1 (ἠξεύρετε). 68 (ὑποῦσα χφ., θάλλουσα έγραψα)· η λέξη «θάλλω» δεν αναγράφεται στο Λεξικό του Κριαρά. 29 (θάνατον). 68 (θαυμάζουσιν).

202 | Ulrich Moennig

θαυμάσιος* (επίθ.) θαυμαστός (επίθ.) θέλω Θεός, ὁ θεριακή, ἡ

θρέφω* ἰατρεία*, ἡ ἰατρός*, ὁ ἱστοριζω* καβάδιν*, τό καθάπερ καθαρογλυκοπίπερος κάθομαι* καλίγι(ον)*, τό καλός* (επίθ.) κάλτσα*, ἡ καλῶς κἄν κανάτα*, ἡ κανείς* καπάσι*, τό καπνίζω* καράβιν*, τό καραβοκύρης*, ὁ καρδία, ἡ καταρράκτης*, ὁ κείτομαι* κεφαλή*, ἡ κεφάλι*, τό κινῶ* κίτρινος* (επιθ.) κλῆμα, τό κλίνη*, ἡ κοιλία, ἡ κοινωνῶ* κοκκινοπορφυρίζω* κόκκινος (επίθ.)

63 (θαυμασίους). 60. 7, 14, 28 (ἤθελεν), 87 (ἤθελα), 92 (ἤθελα). 18, 52, 82. 78 (στο Λεξικό του Κριαρά στο λήμμα «θηριακή»)· πβλ. επίσης το λήμμα «θηριακή, ἡ» (an antidote against a poisonous bite) στο. Durling. 57 (θρέφει) (στο Λεξικό του Κριαρά, τ. 10, σ. 89* στο λήμμα «τρέφω»). 77 (ἰατρείαν) (στο Λεξικό του Κριαρά, στο λήμμα «γιατρειά»). 56 (ἰατρῶν), 94 (ἰατρὸν) (στο Λεξικό του Κριαρά, στο λήμμα «γιατρός»). 42 (ἱστορισμένο). 99 (καβάδιν, αιτ.). 40 (η λέξη δεν αναγράφεται στο Λεξικό του Κριαρά). 108. 86 (ἐκαθόμεθαν). 103 (καλίγια). 72 (καλόν), 90 (καλόν), 104 (καλόν). 100 (κάλτσες). 42, 45. 38. 100 (κανάτας). 39 (κανένα). 99 (καπάσι, αιτ.). 97 (ἐκάπνισαν). 20 (καράβιν, αιτ.). 22 (καραβοκύρην). 35, 79 (καρδίαν). 106 (καταρράκται). 71 (κείτεται). 51 (κεφαλὰς). 34 (κεφάλι, αιτ.). 79 (κινεῖς). 3 (κίτρινον). 48, 69. 101 (κλίνην). 28. 38 (ἐκοινώνουν). 46 (κοκκινοπορφυρίζει, χφ. κόκκινο πορφυρίζει). 46 (βλ. κοκκινοπορφυρίζω).

Ο Κρασοπατέρας του 14ου αιώνα – Kριτική έκδοση | 203

κοντοβήχω* κόσκινο(ν)*, τό κούπα, ἡ κρασάκιν, τό κρασί(ν), τό κρασοβόλι, τό κρασοβρύτης Κρασοπινάκης κρητικός (επίθ.) κυματίζω* κύρ (άκλιτο) Κυριακή*, ἡ λαγός*, ὁ λαιμός*, ὁ λαμβάνω* λαμπρός (επίθ.) λαός, ὁ λέγει ληνός*, ὁ λιθάζω* λόγος*, ὁ λοιπόν λού(ζ)ω* λύπη*, ἡ λυποῦμαι* λυπῶ* λυχνιτάρι, τό μαγέρεμα, τό μαρτυρῶ* μαυροκατσίβελος, ὁ μέ (πρόθεση) μεγάλος* (επίθ.) μεγαλότερος* (επίθ.) μεγάλως μεθυστής, ὁ μεθύω* μέλι, τό μέλισσα, ἡ μέλλος, τό

70 (κοντοβήχει). 12 (κοσκίνου). 24. 106 (κρασάκιν). 25, 33, 34, 57, 61, 64, 76 (κρασίου), 77, 88, 90, 94 (εσφαλμένο), 96. Δες επίσης Κρασοπινάκης. 74. 82. 94 (κρασὶ πινάκη χφ.), βλ. το Λεξικό του Κριαρά στο λήμμα «κρασοπινάς». 15 (κρητικόν). 28 (κυματίσει). 83. 98 (Κυριακήν). 75 (λαγοῦ). 47 (λαιμοῦ). 96 (ἔλαβα). 98 (λαμπρὰν). 13. 5 (λέγει), 29 (εἰπῶ), 75 (λέγουσιν), 81 (λέγονται), 84, 91 (ἔλεγαν), 92 (πεῖ). 101 (ληνόν). 13 (λιθάση). 36 (λόγον), 84 (λόγων). 61, 93. 96 (ἐλοῦσαν). 43 (λύπης). 35 (λυπεῖται). 48 (λυπεῖς). 41. 75. 14 (μαρτυρήσω). 12. 4. 1 (μεγάλοι), 63 (μεγάλους). 17 (μεγαλότερον). 93. 2. 87 (μεθύσει), 92 (μεθύσω). 54, 109. 111. 76 (αιτ.).

204 | Ulrich Moennig

μεντζάνα, ἡ μέσον*, τό

μετά μεταγυρίζω* μεταποιῶ* μετρῶ* μή μήν μικρός (επίθ.) μισοβούτσι, τό μισῶ μόνο μόνον μόσχος*, ὁ μουστόπιτα, ἡ μοῦστος, ὁ μύλος*, ὁ μυλωνάς, ὁ μυριάς*, ἡ μωρία*, ἡ Μωυσῆς ναί ναύτης*, ὁ νέος* νερόν, τό νέφος*, τό νικῶ* νυχθήμερο(ν)*, τό ξένος* (επίθ.) ξηραίνω* ὅλος ὁλοζώντανος ὁμοιάζω* ὁμοῦ ὅμως ὄνειρον*, τό

80. 52 (ἐν μέσῳ)· μήπως πρόκειται για έκφραση που σημαίνει «εντωμεταξύ» ή και «αμέσως»;37 Πβλ. στο Λεξικό του Κριαρά το λήμ. «μέσον το», σημεία 4) και 5). 51, 85. 107 (ἐμεταγύρισεν). 20 (μεταποίησον). 4. 65, 92. 91. 1. 99. 61. 48. 65, 74. 73 (μόσχον). 97. 70, 108. 9 (μύλον). 9. 30 (μυριάδες). 7 (μωρίαν). 31. 92. 22 (ναῦτες). 78 (νέων). 32. 21 (νέφη). 73 (νικᾷ). 87 (νυχθήμερα). 98 (ξένον). 37 (ἐξηράνθη). 27, 58, 69. 70. 16 (ὁμοιάζει). 86. 112. 76 (ὀνείρατα), 98.

|| 37 Την ερμηνεία αυτήν την πρότεινε σε σχετικό μάθημα ο μεταπτυχιακός φοιτητής Πέτρος Μαυρίδης.

Ο Κρασοπατέρας του 14ου αιώνα – Kριτική έκδοση | 205

ὀνομάζω* ὅνταν ὁπού ὀρέγομαι ὄρος*, τό ὀρωτικός*, ὁ (επίθ.) οὐδείς οὐδέν οὐκ οὐρανός*, ὁ οὖρο*, τό οὗτος ὀφαλός*, ὁ ὀφθαλμός*, ὁ παιγνιώτης, ὁ πάλιν πάντοτε πάπλωμαν, τό Παράδεισος, ὁ παρευθύς παρηγόρημα, τό πάς*, ὁ πασχάτικος* (επίθ.) πεινῶ* πεταλοῦδα*, ἡ πετσοφλάσκα*, ἡ πέφτω* πηδῶ* πιθαράκιν*, τό πιθάρι(ν), τό πινάκι*, τό πίνω* πίρος*, ὁ πισσάσκιν, τό πιστικός, ὁ πίτα*, ἡ πλάνης, ἡ πλάτος, τό πλατυστόμαχος* (επίθ.) πλήν

6 (ὀνόμασα χφ., ὀνόμασαν έγραψα). 83. 62, 95. 53. 49 (ὄρη). 6 (ὀρωτικήν)· στο Λεξικό του Κριαρά στο λήμμα «ερωτικός». 34. 29, 74. 33, 36, 48. 3 (οὐρανόν), 20 (οὐρανὸν), 89, 105, 109 (οὐρανοῦ). 79 (ὄρη χφ., οὖρα έγραψε ο Μαλαξός και δέχτηκαν οι Legrand και Eideneier). 16. 54 (ὀφαλῶν). 2 (ὀφθαλμούς), 80 (ὀφθαλμούς). 10. 20, 107. 59. 101. 61 (Παράδεισον), 62. 96. 43. 11 (πάντων), 77 (πᾶσαν). 103 (πασχάτικα). 8 (πεινασμένος). 3 (πεταλοῦδες). 103 (πετσοφλάσκες). 23 (ἔπεφταν). 70 (πηδᾷ). 39. 41 (πιθάρι), 41 (πιθάριν), 42 (πιθάρι), 102 (πιθάρι). 94, cf. Κρασοπινάκης. 85 (ἔπιναν). 23 (πίροι). 102. 11. 8 (πίταν). 56. 17, 19. 54 17.

206 | Ulrich Moennig

πληρῶ* ποιῶ* πολυγραφία, ἡ πολύς (επίθ.) πολυφαΐα*, ἡ πορφυρίζω* πόσον (επίρρ.) ποσῶς ποταμός*, ὁ ποταμοφορῶ* πουγούνι, τό πράττω* πρό πρόγεμα, τό προλέγω* προσκέφαλον, τό πρῶτος (επιθ.) πτύω* πτωχικός* πτωχός (επιθ.) πώς ραγίζω* ραίνω* ρόδι, τό ρόδο, τό ρούσ(ι)ος*

Ρούφος*

ροῦχον*, τό ῥύομαι* σεισμός, ὁ σκάφη, ἡ σκούφια*, ἡ Σολομῶντος σταπίδα, ἡ στεγνώνω* Στέφανος στέφανος*, ὁ

36 (ἐπλήρωσαν χφ., ἐπλήρωσα έγραψα). 101 (ἔποισα). 84. 16 (πολλά), 51 (πολλῶν), 81 (πολλοί). 52 (πολυφαΐαν). 46 (κοκκινοπορφυρίζει, χφ. κόκκινο πορφυρίζει) 88. 29, 33. 63 (ποταμούς). 25 (ἐποταμοφόρει). 4. 45 (ἐπράθης). 11. 65. 76 (προλέγουσιν). 102. 65. 91 (πτύσης). 67 (πτωχικόν). 28 (πτωχή), 71 (πτωχό). 48. 105 (ἐρράγη), 107 (ἐρράγη). 106 (ἔραναν). 45 (ροδίου), 46 (ρόδο χφ.), 56. 46 (ρόδο χφ.), βλ. ρόδι. 94 (ροῦχον χφ.), πβλ. Somavera, Tesoro, σ. 357: «Ῥούσιον, τὸ, κάποιον σταφύλι μαῦρον...» Το Λεξικό του Κριαρά δίνει τη σημασία: «που έχει απόχρωση ανάμεσα στο κόκκινο και το καφέ χρώμα». 94 (ροῦχον χφ., Ρούφον έγραψε ο Μαλαξός, έχοντας υπόψη του προφανώς του τον Ρούφο τον Εφέσιο, γιατρό του 1ου/2ου αιώνα μ.Χ.). 94 (εσφαλμένο), βλ. Ρούφος και ρούσ(ι)ος. 31 (ἐρρύσατο), παράθεμα από το Εξ 2.17. 23. 101, 110. 100 (σκούφιαν). 60 (σολομόντος χφ., Σολομῶν έγραψα). 97, στο Λεξικό του Κριαρά στο λημ. «σταφίς –ίδα η». 37 (ἐστέγνωσαν). 83. 59 (στεφάνους).

Ο Κρασοπατέρας του 14ου αιώνα – Kριτική έκδοση | 207

στέφω* στόμα, τό στόμαχος, ὁ στρόφος, ὁ συνεχῶς Συρία*, ἡ σχῆμα, τό1 σχῆμα, τό2 σώζω* σώνω* τάχα τέσσερεις τέταρτος (επιθ.) τιμόνι*, τό τολμῶ τόσος* τούμπανο, τό τοῦτος* τρίβω* τρίτος τρεῖς* τροχός*, ὁ τσιμπουρομάγγανον, τό τσίμπουρον, τό τυμπάνι, τό τυμπανόκοιλος (επιθ.)

τυρομύζηθρον, τό τυχαίνω* ὑγεία*, ἡ ὑγρόν, τό ὑπέρ ὑπερβαίνω* ὑποῦσα φεγγάρι, τό Φιλομούστης φιλόξενος (επιθ.) φίλος, ὁ φιλοσοφῶ*

60 (ἔστεψεν). 26, 109. 27. 55· η λέξη «στρόφος, ὁ» («twisting of the bowels, colic») στο Durling, Dictionary. 79. 73 (Συρίας). 44. 50· «τὸ ἅγιόν του σχῆμα»: αν γίνεται λόγος για το ράσο του μοναχού; 65 (σώζει). 92 (σώνει). 53. 63 (τέσσαρους), 64. 67. 21. 29. 35 (τόσην). 10. 48 (τοῦτο). 2 (τρίβει). 66. 106 (τριῶν). 10 (τροχόν). 104· βλ. Eideneier, Krasopateras, σ. 156. 72·βλ. Eideneier, Krasopateras, σ. 156. 15. 55 (τυμπανόκοιλον)· πβλ. τη λέξη «τυμπανίας, ὁ» («a kind of dropsy, in which the belly is streched tight like a drum») στο Durling, Dictionary. 11· πβλ. το Λεξικό του Κριαρά στο λήμμα «μυζήθρα». 27 (τύχη), 65 (τύχη). 96 (ὑγείαν). 53. 17, 49. 49 (ὑπερβαίνεις). 68 (ὑποῦσα χφ., θάλλουσα έγραψα). 21. 95, 112. 44. 65. 5 (φιλοσοφεῖ).

208 | Ulrich Moennig

φοβοῦμαι φορῶ* φρικτός* (επιθ.) φρίττω* φυσῶ φυτό(ν)*, τό χαρά*, ἡ χάρις*, ἡ χαροκοπίαν χάσκω* χασμῶμαι* χεῖλος*, τό χείρ*, ἡ Χριστός* χρόνος*, ὁ χρυσιοάρμενο*, τό

χρῶμα, τό ψάλλω* ψηλός* (επιθ.) ψυχορραγῶ ψωμίν, τό ὡραῖος* (επιθ.) ὡς (επιθ.)

29, 88. 50 (ἐφόρεσα), 59 (φορεῖ). 105 (φρικτή). 83 (φρίττει). 4 (φυσᾷ). 69 (φυτά). 43 (χαρᾶς). 82 (χάριν). 86 (χαροκοπίαν). 8 (χάσκει). 4 (χασμᾶται). 37 (χείλη). 110 (χεῖρες). 38 (Χριστέ). 106 (χρονῶν). 21 (χρυσιοάρμενα)· πβλ. στο Λεξικό του Κριαρά στο λήμμα «ἄρμεν(ν)»· το πρώτο συνθετικό «χρυσιο–» απαντάει και σε άλλα κείμενα και σε άλλες συνθέσεις· σχετικά με το –ιο– πβλ. επίσης το πρώτο συνθετικό στη λέξη «ἀκριοτραυλίζει» στο στίχο 112. 45. 53 (ψάλω). 49 (ψηλὰ). 38. 74 (ψωμίν). 103 (ὡραῖες), 104 (ὡραῖον). 5, 46, 52, 64, 80.

Arnold van Gemert

Η αρχική μορφή του Καταλογιού της Πόθας του Στέφανου Σαχλίκη και τί άραγε τραγουδούσαν οι μαθητές του σχολείου Το χρονολογικά πρώτο, όπως άλλωστε και το τελευταίο, ποίημα του Στέφανου Σαχλίκη έχουν παραδοθεί μόνο από τον κώδικα Neapolitanus graecus III A a 9. Στο τελευταίο, τη λεγόμενη Αφήγησις παράξενος του ταπεινού Σαχλίκη,1 ο Σαχλίκης αφηγείται τις κυριότερες φάσεις της ζωής του,2 με έμφαση στον καθοριστικό ρόλο που έπαιξε η Μοίρα, η Τύχη ή το Ριζικό. H πρόσφατη έρευνα απέδειξε πως οι σατιρικές περιγραφές των χωριατών (στ. 162–239) και των δικηγόρων (στ. 326–390) έχουν παρεμβληθεί σε ένα ήδη ολοκληρωμένο ποίημα.3 Η επίθεση στους δικηγόρους και τα φερσίματά τους έμεινε μισοτελειωμένη και άφησε την Αφήγηση χωρίς το αρχικό τέλος.4 Το χρονολογικά πρώτο ποίημα, που παραδίδεται άτιτλο στο χειρόγραφο, αλλά τιτλοφορείται συνήθως Το Καταλόγι της Πόθας, η μπαλάντα της Πόθας Τζουστουνιά, το υπαινίσσεται ο Σαχλίκης στην Αφήγηση όταν λέει (στ. 99–102) πως αυτά που έγραψε στη φυλακή για τις 'αρχαίες μαυλίστριες' ή 'αρχιμαυλίστρες' τα τραγουδούσαν συχνά οι μαθητές του σχολείου: Διὰ ἐκείνην τὴν πολιτικὴν στὴν φυλακὴν μ᾽ ἐβάλαν καὶ ἀπείτις μ᾽ ἐρημάξασιν, τότε κοντὰ μ᾽ ἐβγάλαν.

|| 1 Για όλα τα ποιήματα παραπέμπω στην πρόσφατη έκδοση όλων των ποιημάτων του Σαχλίκη: Γ. K. Μαυρομάτης/N. M. Παναγιωτάκης, Στέφανος Σαχλίκης, Τα ποιήματα. Χρηστική έκδοση με βάση και τα τρία χειρόγραφα. Αθήνα 2015. 2 Δε μνημονεύει σημαντικά ιστορικά γεγονότα που επηρέασαν τη ζωή όλων των κατοίκων της Κρήτης, όπως το Μαυρό Θανατικό του 1348 και η αποστασία του Αγίου Τίτου του 1363–1364, παρόλο που και τα δύο είχαν και για αυτόν επιπτώσεις (κάτι παρόμοιο ισχύει και για τον Λεονάρδο Ντελλαπόρτα. Για την ‘απολογία’ του τα κρίσιμα συμβάντα δεν έχουν σημασία και έτσι τα περνάει σιωπηρά). Ο θάνατος του πατέρα και της αδερφής του Στέφανου Σαχλίκη στη μεγάλη πανούκλα τον άφησαν στα 18 του χρόνια φεουδάρχη και κληρονόμο αξιόλογης κτηματικής περιουσίας. Η καταδίκη του στα επαναστατικά χρόνια του 1363 πρέπει να είχε επιδράσεις στη θέση του στην κρητική κοινωνία και στην περαιτέρω του ζωή. Ο Σαχλίκης θεωρεί κρίσιμες τις στιγμές ‘μεντεσέ’, που με δική του απόφαση η ζωή του πήρε άλλη στροφή. 3 A. F. van Gemert/Γ. Κ. Μαυρομάτης, Ο Στέφανος Σαχλίκης και ο τρόπος εργασίας του, στον τόμο: Στ. Κακλαμάνης/Α. Καλοκαιρινός (επιμ.) Χαρτογραφώντας τη δημώδη λογοτεχνία (12ος–17ος αι.) / Mapping Early Modern Greek Literature (12th–17th Century): Πρακτικά του Έβδομου Συνεδρίου Neograeca Medii Aevi (Ηράκλειο, 1–4 Νοεμβρίου 2012), 4 Όπως θα υποστηρίξουμε αλλού, το κείμενο με τη μορφή που μας έχει παραδοθεί παρουσιάζει και άλλα παραδείγματα επεμβάσεων που δε μπορούν όλες να αποδοθούν στον Σαχλίκη. Αυτό πρέπει να σημαίνει πως το ποίημα αφού συμπεριλήφθηκε στα ‘άπαντα’ του ποιητή, εμπλουτίστηκε με άλλο υλικό, ταιριαστό μεν, αλλά που αναγνωρίζεται ακόμα ως μεταγενέστερη προσθήκη. https://doi.org/10.1515/9783111010335-014

210 | Arnold van Gemert

Καὶ τὰ ἔγραψα εἰς τὴν φυλακὴν διὰ τὲς ἀρχιμαυλίστρες καὶ τὰ παιδία τοῦ σκολειοῦ πολλὰ τὰ ἐτραγουδοῦσαν.

Με τους στίχους αυτούς ο ποιητής δίνει τις εξής πληροφορίες: 1. Το Καταλόγι, η μπαλάντα της Πόθας, έχει συντεθεί γραπτά· 2. το έργο το έγραψε όταν βρισκόταν στη φυλακή, όπου κατέληξε εξαιτίας μιας πολιτικής, της Κουταγιώταινας, της πομπεμένης χήρας (στ. 93). Αφού η φυλακή και οι φυλακάτορες τον κατέστρεψαν οικονομικά (βλ. Περί φυλακής), τον άφησαν ελεύθερο· 3. η αφορμή της φυλάκισής του (στ. 99) ήταν βέβαια η Κουταγιώταινα, αλλά η θεματική του τραγουδιού αφορά όλες τις μεγα–μαστροπούς· 4. το έργο, τον καιρό της φυλάκισης του ποιητή ή αφού αποφυλακίστηκε, διαδόθηκε και κυκλοφόρησε ευρύτερα προφορικά και έγινε σουξέ ακόμα και στους μαθητές του σχολείου. Και για τη Βουλή των πολιτικών, πρέπει να υπογραμμιστεί πως και αυτό, συνθεμένο γραπτά, διαδόθηκε και προφορικά, αφού ο ίδιος ο Σαχλίκης στο τέλος της Βουλής σημειώνει (Βουλή 343–346): καὶ δι᾽ αὐτὸ τούτην τὴν βουλήν τὴν μέ 'πεν ἔγραψά την, στὸ Ρέθυμνο κι εἰς τὰ Χανιὰ παντοῦ ἐκουδούνισά5 την κι ἐγὼ τὴν Κουταγιώταιναν παντοῦ ἐμαντάτευσά την καὶ τὴν βουλὴν τῶν πολτικῶν παντοῦ ἐδιαλάλησά την.

Η χρήση των ρημάτων ‘κουδουνίζω' και ‘διαλαλώ’ (στ. 344, 346) αποδεικνύει πως ο Σαχλίκης κοινοποίησε προφορικά τα σχέδια των πολιτικών που τα είχε καταγράψει ο ίδιος από το στόμα της Κουταγιώταινας (στ. 343). Πρέπει να φανταστούμε πως ο Σαχλίκης ως προφορικός ‘ραψωδός’, ως πρώτος πραγματικός ‘ριμαδόρος’,6 όχι μόνο ανακοίνωσε, αλλά τραγούδησε τη Βουλή των πολιτικών παντού στην Κρήτη, στα δύο άλλα αστικά κέντρα, το Ρέθυμνο και τα Χανιά, αφού βέβαια πρώτα έκανε δοκιμαστι-

|| 5 Δε συμφωνώ με την ερμηνεία που δίνει η Επιτομή του Λεξικού του Κριαρά, λ. κουδουνίζω 2. ‘διασύρω, εμπαίζω κάπ. δημόσια’. Το ρήμα έχει την ουδέτερη σημασία του ‘γνωστοποιώ’. Το ίδιο ισχύει για το ρ. ‘διαλαλώ’, που σημαίνει ‘κάνω ευρύτερα γνωστό’ και όχι ‘διαπομπεύω, διασύρω’, όπως θέλει ο E. Κριαράς, Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας Α´– ΙΘ᾽. Θεσσαλονίκη 1969–2014, λ. ‘διαλαλώ’. 6 Ο όρος ‘ποιητάρης’ δε μαρτυρείται στον Κριαράς, Λεξικό. Ο Σαχλίκης ο ίδιος μιλάει για ‘τραγουδιστάδες’ (Αφήγησις 52), που μάλλον ήταν συνάμα και οργανοπαίκτες (με τους παιγνιώτες τους καλούς, στ. 53). Από τη στιγμή που άρχισαν και οι επαγγελματίες ‘τραγουδιστάδες’ και υιοθέτησαν το ομοιοκατάληκτο δίστιχο ως συστατικό των αυτοσχέδιων τραγουδιών τους, επικράτησε η ονομασία ‘ριμαδόρος’. Ο Κριαράς, Λεξικό δεν έχει ακόμα κανένα παράδειγμα ούτε της λέξης ‘ριμαδόρος’. Ο Κριαράς δε διακρίνει στη λ. ‘ποιητής’ αυτή τη σημασία.

Στέφανος Σαχλίκης: Η αρχική μορφή του Καταλογιού της Πόθας | 211

κές παραστάσεις στον Χάνδακα.7 Δεν υπάρχει αμφιβολία πως για τις απαγγελίες χρησιμοποιούσε την αφηγηματική μελωδία, γνωστή από μεταγενέστερα κρητικά αφηγηματικά κείμενα, όπως ο Ερωτόκριτος.8 Όπως μπορεί να περιμένει κανείς από τα ποιήματα του Σαχλίκη, που έχουν ως ιστορικό πλαίσιο την καθαρά προφορική κρητική κοινωνία του 14ου αι., σε όλα τα έργα αυτά οι χοροί, οι αφηγήσεις και τα τραγούδια παίζουν σημαντικό ρόλο: – οι χωρικοί τις Κυριακές και στα γλέντια τους χορεύουν, λένε ιστορίες και τραγουδούν (Αφήγησις 183–186), απαίσια βέβαια στα πολιτισμένα αυτιά του αστού Σαχλίκη (Αφήγησις 236–239)· – οι Λουμπάρδοι και Τουδέσκοι, οι ξένοι μισθοφόροι από τη Λομπαρδία και τις γερμανόφωνες χώρες, που τον επισκέπτονται στη φυλακή αφηγούνται τα κατορθώματά τους και τραγουδούν στα λατινικά, διφωνικά και σίγουρα παράφωνα, την ώρα που τρώνε στο κελί του από το δικό του φαγητό (Περί φυλακής 171– 175)·9 – οι πολιτικές συνοδεύουν την Κουταγιώταινα, που μόλις την έχουν εκλέξει ‘πριόρα’ της συντεχνίας τους, στο σπίτι της και τραγουδούν προς τιμήν της ένα βιογραφικό της τραγούδι (Βουλή 245–252)· – στο σκοτάδι της νύχτας έχουν το ρόλο τους και οι τραγουδιστάδες και παιγνιώτες, οι μουσικοί (Συμβουλές 97–101). Ως τραγούδι παρουσιάζεται και το χρονολογικά πρώτο ποίημα του Σαχλίκη, το Καταλόγι της Πόθας. Η σημερινή δομή του τραγουδιού στην πιο πρόσφατη έκδοσή του είναι η εξής: || 7 A. van Gemert/Γ. Μαυρομάτης, Η ‘Βουλή των πολιτικών’ του Στέφανου Σαχλίκη και η (χειρόγραφη) παράδοσή του. Ταξίδια στον χώρο και τον χρόνο, υπό έκδοση in: Πεπραγμένα του 12ου Διεθνούς Κρητολογικού συνεδρίου (Ηράκλειο, 22–27 Σεπτεμβρίου 2016), τμήμα Β´ Μεσαιωνικά χρόνια. 8 Βλ. S. Baud–Bovy, Les airs des «rimes» et de Rotokritos, in: Πεπραγμένα του Δ´ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Ηράκλειο, 29 Αυγούστου–3 Σεπτεμβρίου 1976), Τόμος Γ´, Νεώτεροι χρόνοι. Ἀθῆναι 1981, 31–45. Για τη χρήση της αφηγηματικής μελωδίας του Ερωτόκριτου, βλ. G. Morgan, Cretan Poetry: Sources and Inspiration. Κρητικά χρονικά 14 (1960) 7–68, 203–270, 379–434, ειδ. 57 κ.ε., A. Πολίτης, Το δημοτικό τραγούδι. Εποπτικές ανιχνεύσεις. Περνώντας από την προφορική στη γραπτή παράδοση. Μικρά αναλυτικά. Ηράκλειον 2010, 147, 150 κ.α. Για τις αφηγηματικές ‘ρίμες’ ή ‘ριμάδες’ βλ. το χωριστό κεφάλαιο, 185–199. Δείγματα της συγκεκριμένης μελωδίας στο: S. Baud– Bovy, Δοκίμιο για το ελληνικό δημοτικό τραγούδι. Σημείωμα του Φοίβου Ανωγειανάκη. Ναύπλιο 1984, Παρ. 42a και 43 (για τις ρίμες), Παρ. 3 (για τον Ερωτόκριτο). 9 Χ. Ξανθουδάκης, Ελληνική μουσική ορολογία. Οι ασματικές πρακτικές στην κρητική διάλεκτο της πρώιμης Αναγέννησης: Το μουσικό λεξιλόγιο του Στέφανου Σαχλίκη. Μουσικός Ελληνομνήμων 3 (2009) 29–33. Ο Ξανθουδάκης σωστά υπογραμμίζει για την ερμηνεία του ρ. μπισκαντάρω/μπεσκαντάρω πως αποκλείεται οι άγριοι βρωμιάρηδες ξένοι μισθοφόροι να σιγοτραγουδούσαν τα λατινικά τους τραγούδια. Τραγουδούσαν διφωνικά και δυνατά. Μπορούμε να εικάσουμε ως προς το είδος και τη θεματική (μεθύσια και ταβέρνες) τραγούδια παρόμοια με ορισμένα από τα Carmina burana, όπως π.χ. η Confessio archipoetae με τη στροφή meum est propositum in taberna mori, και τα In taberna και In taberna quando sumus.

212 | Arnold van Gemert

1.

(στ. 1–2) ουδέτερη προσφώνηση ενός αόριστου κοινού και καθορισμός του θέματος: Μικροί, μεγάλοι, ἀκούετε τοῦτο τὸ καταλόγιν διὰ τὴν Πόθα Τζουστουνιά, τὴν λέγουν Ψωλοπόθα.

2.

(στ. 3–14/3–93) τριτοπρόσωπη αφήγηση/αφηγηματικό πλαίσιο με ενσωματωμένες πρωτοπρόσωπες αφηγήσεις . Ο αρχικός αφηγητής μετά το στ. 14 δεν εμφανίζεται πια, αφού έδωσε το λόγο στην ηρωίδα του τραγουδιού, την Πόθα.

Η αφήγηση αρχίζει ως εξής (στ. 3–5): Προψὲς ἀργὰ εἰς τὸ σπίτιν της, τῆς κούρβας, τῆς μαυλίστριας, πέντε μεγάλες πολτικὲς ἐμεῖναν μετ᾽ ἐκείνην, παζάριν ἐκρατήσασιν ἕνα ἡμερονύχθιν.

2α. (στ. 9–12) πρωτοπρόσωπα κομπάσματα τεσσάρων γυναικών μαστροπών: «Οὐκ ηὕρηκα πολιτικὴν κάλλιαν παρὰ ἐμένα». ῎Αλλη εἶπεν: «Οὐκ ηὕρηκα μαυλίστριαν νὰ μὲ διάβη». ῎Αλλη εἶπεν: «Πίνω τὸ κρασὶν παρ᾽ ἄνδρα ἢ γυναίκα». ῎Αλλη εἶπεν: «Πίνω τὸ κρασίν, μαυλίζω καὶ μεθύω».

2β. (στ. 15–16, 24–26, 37–38 + 41–42, 54–55 + 58–60, 71–72) πρωτοπρόσωπες ερωταποκρίσεις αφέντη και Πόθας, είτε απλές, όπως στο πρώτο 15–16: – «Εἰπέ με, Πόθα Τζουστουνιά, μαυλίζεις ἢ γαμιέσαι;» – «Νὰ σὲ κερδαίσω, ἀφέντη μου, οὐδένα μὲ λανθάνει». και στο τελευταίο στ. 71–72: – «Εἰπέ με, Πόθα Τζουστουνιά, κρατεῖς ἐδὰ παζάρι;» – ᾽Αφέντη, πότε μοῦ ἔλειψεν καὶ πάλι νὰ μοῦ λείψη; ή πιο πολύπλοκα, όπως στους στ. 37–38, 41–42: – «Γαμιέσαι, Πόθα Τζουστουνιά, μαυλίζεις, Ψωλοπόθα, πίνεις, παγκούρβα, τὸ κρασὶν καὶ τότες περδικάρεις; .... – ᾽Εγώ ᾽μαι ἡ Πόθα Τζουστουνιά, ἐγώ ᾽μαι ἡ Ψωλοπόθα, ἐγώ ᾽μαι ἡ πρώτη πολτική, ἐγώ ᾽μαι ἡ ἀρχιμαυλίστρα!

2γ. (στ. 39–40, 56–57) Προτρεπτικά και άλλα λόγια του αφέντη προς τις (τέσσερις άλλες;) πολιτικές–μαστροπούς: Πολιτικές, ἀκούσετε τῆς κούρβας τὰ κακά της, νὰ μάθετε τὴν τάξιν της, νὰ μάθετε τὸ ποιὰ εἶναι». και στ. 56–57:

Στέφανος Σαχλίκης: Η αρχική μορφή του Καταλογιού της Πόθας | 213

Διατὶ ὁποὺ καυχιστῆ καὶ κάλλια σου10 μαυλίζει παρὰ τὴν Πόθα Τζουστουνιὰ τὴν λέγουν Ψωλοπόθαν ....

2δ. (στ. 17–23, 27–36, 43–53, 61–70, 73–84) μεγάλη πρωτοπρόσωπη διδακτική και αυτοβιογραφική αφήγηση της Πόθας προς τις συναδέλφισσές της για τα ανδραγαθήματά της. Η Πόθα ξεκινά ως εξής: στ. 17–23: Ἀκούσετε, πολιτικές, ἀκούσετε, μαυλίστριες! Ἐγώ ᾽μαι ἡ Πόθα Τζουστουνιά, ἐγώ ᾽μαι ἡ Ψωλοπόθα, ἐγώ ᾽μαι ἀπάνω εἰς ὅλες σας, ἐγώ ᾽μ᾽ ἐδὰ κερά σας, καὶ κλέπτω ἐπιδεξιότερα παρὰ τὲς κοῦρβες ὅλες. Καὶ ὡς δι᾽ αὖτον προσκυνᾶτε με, παρακαλέσετέ μου, ἂν θέλετε τὲς τάξες μου νὰ σᾶς τὲς ἑρμηνεύσω, ἂν θέλετε νὰ κάμνετε, νὰ μάθετε νὰ ζῆτε». Τα κομπάσματά της τελειώνουν ως εξής: στ. 83–84: ᾽Εδὰ εἰπέτε11, πολιτικές, τὴν φρόνεσιν τὴν εἶχα καὶ τὴν ἀπείκασιν ἐγώ, ἡ Πόθα Τζουστουνία.

3.

(στ. 85–86) Εγκάρδια προσφώνηση ενός φιλικού κοινού και μερικός καθορισμός του θέματος: Συντρόφοι, φίλοι κι ἀδελφοί, ἀκούσατε τὴν κούρβαν, τοὺς λόγους Ποθοτζουστουνιᾶς, τῆς κούρβας, τῆς μαυλίστριας,12

4. (στ. 87–93) τριτοπρόσωπη αφήγηση στον πλάγιο λόγο των κυριότερων βιογραφικών στοιχείων της Πόθας: καὶ πῶς οὐδὲν ἐντρέπεται νὰ κλέπτη ξένα ροῦχα, πῶς ἀγαπᾶ καὶ χαίρεται νὰ ἔχῃ πολλοὺς κοπέλους, πῶς εἶπεν κι ἐκαυχίσθηκεν ὀκαὶ οὐδὲν ἔχει ἄνδρα, ἀμὴ ὅντα τὸν ὑπόταξεν κέρατα εἰς μιὰν τοῦ κάμνει13,

|| 10 Το χφ. γράφει καλία της. Ίσως ο στίχος να πρέπει να διορθωθεί ως εξής: Διατὶ ποία νὰ καυχιστῆ καὶ κάλλια της μαυλίζει παρὰ τὴν Πόθα Τζουστουνιὰ τὴν λέγουν Ψωλοπόθαν; 11 Θέλει διόρθωση η γραφή του χειρογράφου ‘εἰπέτε’. Η Πόθα απευθυνόμενη στις συναδέλφισσές της, δε ζητά να επιβεβαιώσουν ή να διαδώσουν τη νοοτροπία της Πόθας, αλλά συμπεραίνει: ‘Τώρα είδατε, πολιτικές, τη νοοτροπία μου’. Οι στίχοι με αυτή τη μορφή απηχούν τον στίχο 52, που κατά τη γνώμη μου πρέπει και εκείνος να διορθωθεί στο ᾽Εδὰ εἴδετε, πολιτικές, τὴν φρόνεσιν τὴν εἶχα. 12 Ο ποιητής μέχρι τώρα δίνει πάντα όταν αναφέρει στο πρώτο ημιστίχιο το ονοματεπώνυμό της ηρωίδας, Πόθα Τζουστουνιά, το παραφράζει στο δεύτερο ημιστίχιο με Ψωλοπόθα. Μόνο εδώ και παρακάτω στο ομοιοκατάληκτο τετράστιχο αποκλίνει και δίνει άλλο περιεχόμενο στο δεύτερο ημιστίχιο.

214 | Arnold van Gemert

καὶ λέγει ἐγεβεντίσαν την, τάσσει το ὡς διὰ τιμήν της, καὶ μόνον διὰ νά ᾽βρισκεν καύκους καὶ νὰ τὴν ᾽θέλαν, καὶ νά ᾽στεκε πάντα εἰς τὴν γῆν, διὰ νὰ τὴν ἐπομπεῦγαν

5.

(στ. 94–97) ένα ομοιοκατάληκτο τετράστιχο με προτροπή προς το κοινό: – ῞Ολοι τὴν Πόθα Τζουστουνιά, ὅλοι πομπεύετέ14 την, παντοῦ τὴν διαλαλήσετε καὶ κουμουδέψετέ15 την, στὴν Ἀφεντιὰν τὴν βάλετε καὶ μαντατέψετέ την κι εἰς τῶν Ἑβραίων τὰ μνήματα ὑπᾶτε, θάψετέ16 την.

Η δομή αυτή είναι σε σύγκριση με τα άλλα ποιήματα του Σαχλίκη εξαιρετικά πολύπλοκη. Εκείνα όλα έχουν πρωτοπρόσωπο ή τριτοπρόσωπο αφηγητή, συχνά με ενσωματωμένο ευθύ λόγο και καμιά φορά με αποστροφή στον εαυτό του ή στον αφηγητή, αλλά ποτέ την πολυφωνία και πολυμορφία του Καταλογιού. Το πιο πρωτοποριακό στοιχείο του Καταλογιού χωρίς αμφιβολία είναι η θεατρικότητα ή διαλογικότητα που εισάγεται στην μπαλάντα με τις ερωταποκρίσεις αφέντη– Πόθας (2β) και τις αποστροφές στις άλλες μαστροπούς (2γ). Θυμίζουν με κάποιον τρόπο τα τσακίσματα, τις προσφωνήσεις του τραγουδιστή ή επευφημήσεις του κοινού, που μπορούν να πάρουν ακόμα και τη μορφή σύντομων διαλόγων όπως ακούς στα παραδοσιακά πανηγύρια. Σε αντίθεση με αυτά και με τη λειτουργία τους, οι επεμβάσεις αυτές στο Καταλόγι του Σαχλίκη αποτελούν μετρικά ολοκληρωμένους 15– σύλλαβους στίχους. Συμβάλλουν πάντως στην παραστατικότητα και υποβάλλουν την ατμόσφαιρα του γλεντιού όπου ο τραγουδιστής ‘διαλάλησε’ αυτό το Καταλόγι της Πόθας. Οι επεμβάσεις αυτές δεν έχουν καμία σχέση με, ή επίδραση πάνω στην πορεία της αφήγησης της Πόθας. Η πρώτη επέμβαση πραγματοποιείται μετά τα κομπάσμα-

|| 13 Μήπως πρέπει να γράψουμε ἐποίει; Κατά τα άλλα όμως ο Σαχλίκης στο έργο του χρησιμοποιεί μόνο τύπους της οριστικής και υποτακτικής του αορίστου: ἐποίκαν, ποίσω. 14 Για να κάνουμε την τετρασύλλαβη (!) ομοιοκαταληξία ακόμα τελειότερη πρέπει και εδώ μάλλον να γράψουμε πομπέψετέ την. 15 Αμφιβάλλω αν η αναγωγή της λέξης στο ρήμα ‘κωμωδεύω’ και η ερμηνεία ως ‘διακωμωδώ, γελοιοποιώ’ (βλ. I. Καζἀζης/T. A. Καραναστάσης, Επιτομή του Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100–1669 του Εμ. Κριαρά. Θεσσαλονίκη 2001) είναι σωστή. Η έννοια που χρειάζεται δεν είναι η γελοιοποίηση της Πόθας, αλλά η αποκάλυψή της. Άλλωστε ούτε το LSJ., ούτε τα λεξικά του Lampe ή του Trapp (LBG) δίνουν το λήμμα. Μάλλον πρόκειται για νεολογισμό ‘κουδουνεύω’ με την ίδια σημασία που έχει και το ‘κουδουνίζω’ στο πρόσθετο τετράστιχο στο τέλος της Βουλής των πολιτικών. 16 Είναι κανείς διατεθειμένος να γράψει αντί για το ὑπᾶτε, θάψετέ την του Ν πᾶτε, κηδέψετέ την. Αφού αυτή η σημασία του ‘κηδεύω’ σε μεσαιωνικά λογοτεχνικά κείμενα είναι σπάνια, μπορεί να φανταστεί κανείς πως ειδικά ο γραφέας του Ν, που συχνά ανταλλάσσει μια ομοιοκαταληκτούσα λέξη με ένα ανομοιοκατάληκτο συνώνυμό του, αντικατέστησε και εδώ την αρχική γραφή.

Στέφανος Σαχλίκης: Η αρχική μορφή του Καταλογιού της Πόθας | 215

τα των τεσσάρων άλλων μαστροπών (στ. 8–12) και την αναγγελία του αφηγητή πως η Πόθα Τζουστουνιά αρχίζει να ξεφωνίζει ‘μανιασμένα’ (στ. 13–18): Καὶ τότε ἡ Πόθα Τζουστουνιά, ἡ κούρβα, ἡ Ψωλοπόθα, ἐμάνισεν, ἠγέρθηκεν, ἤρχισεν νὰ φωνιάζη: – «Εἰπέ με, Πόθα Τζουστουνιά, μαυλίζεις ἢ γαμιέσαι;» – Νὰ σὲ κερδαίσω, ἀφέντη μου, οὐδένα μὲ λανθάνει. Ἀκούσετε, πολιτικές, ἀκούσετε, μαυλίστριες! Ἐγώ ᾽μαι ἡ Πόθα Τζουστουνιά, ἐγώ ᾽μαι ἡ Ψωλοπόθα,

Η κανονική θέση των στ. 17 κ.ε. είναι αμέσως μετά τον στ. 14. Με την άκαιρη επέμβαση, τα θυμωμένα λόγια της Πόθας, με τα οποία θέλει να αποστομώσει τις τέσσερις άλλες πολιτικές, χάνονται και χάνουν το εφφέ τους. Οι άλλες επεμβάσεις βρίσκονται διασπαρμένες ανάμεσα στα κομπάσματα της Πόθας: η δεύτερη (στ. 24–26) στο σημείο όπου ζητά από τις συναδέλφισσες την αναγνώρισή τους και υπόσχεται να τους δείξει πώς να ζούνε· η τρίτη (στ. 37–42) αφού διηγήθηκε πώς την περιποιούνται οι άρχοντες κι εκείνη φροντίζει τους υπηρέτες τους· η τέταρτη (στ. 54–60), μετά την αφήγηση του πώς μπήκε στο επάγγελμα· η πέμπτη (στ. 71–72) αφού διηγήθηκε πως πάντα και παντού κάνει το κάμωμά της. Αν υποθέσουμε πως ο ‘αφέντης’ των ερωταποκρίσεων είναι ο ίδιος ο αφηγητής, αυτός με τους διαλόγους με την Πόθα διασπά απλώς για λίγο το ‘καταλόγι’. Αφού το έργο γράφτηκε για να απαγγέλλεται με ρετσιτατίβο, η παρεμβολή θα μπορούσε να τραγουδιστεί σαν ένα είδος αντιφώνου, ίσως και με εκκλησιαστική μελωδία. Με τις αποστροφές στις άλλες μαστροπούς (2γ) ο αφηγητής επεμβαίνει όχι μόνο στο ‘καταλόγι’, πράγμα που ταιριάζει στο ρόλο ενός αφηγητή, αλλά και στην ίδια τη συνάντηση που αφηγείται. Για όλες τις επεμβάσεις ισχύει αυτό που επισημάναμε για την πρώτη: διακόπτουν την αφήγηση με μη λειτουργικό τρόπο και δε την προωθούν ούτε την επηρεάζουν με κανέναν τρόπο. Όλες έμειναν ουσιαστικά ξένα σώματα στο κείμενο της αφήγησης της Πόθας και σε όλο το τραγούδι. Η μη λειτουργικότητά τους στην εξέλιξη της δράσης και στο σύνολο της μπαλάντας και η θέση ειδικά της πρώτης ερωταπόκρισης με πείθουν πως η θεατρικότητα έχει προστεθεί σε ένα στάδιο επεξεργασίας του αρχικού τραγουδιού. Χωρίς τις επεμβάσεις μένουν η προσφώνηση του κοινού με τον τίτλο του καταλογιού, το αφηγηματικό πλαίσιο, τα σύντομα κομπάσματα των τεσσάρων άλλων και η πρωτοπρόσωπη αφήγηση της Πόθας. Δεδομένου του ουδέτερου τόνου της προσφώνησης (Μικροί, μεγάλοι, ἀκούετε), που δε θέλει εκ των προτέρων να κατακρίνει ή να καταδικάσει το περιεχόμενο της μπαλάντας και την πρωταγωνίστρια, το Καταλόγι της Πόθας θα μπορούσε να σταματήσει εκεί που η Πόθα τελειώνει την αφήγησή της (στ. 83–84): ᾽Εδὰ εἴδετε, πολιτικές, τὴν φρόνεσιν τὴν εἶχα καὶ τὴν ἀπείκασιν ἐγώ, ἡ Πόθα Τζουστουνία».

216 | Arnold van Gemert

Αμέσως μετά την αμεσότατη αυτοβιογραφική αφήγηση της Πόθας ακολουθούν σαν επίλογος οι στ. 85–93, όπου ο αφηγητής την συνοψίζει φαινομενικά αρκετά ταιριαστά, αλλά έμμεσα.17 Η εγκάρδια αποστροφή προς το φιλικό του κοινό και ο καθορισμός του θέματος δεν περιορίζονται, όπως στην αρχή του Καταλογιού, σε ένα δίστιχο, αλλά επεκτείνεται με χαλαρή συντακτική σύνδεση σε όλο το χωρίο. Εκτός από αυτές τις διαφορές υπάρχουν πολλές άλλες που υποδεικνύουν πως ολόκληρο το χωρίο αποτελεί μεταγενέστερη ανάπτυξη, και μάλλον όχι από τον ίδιο τον Σαχλίκη: 1. (στ. 86) τους λόγους, στα άλλα έργα απαντά πάντα ο τύπος τα λόγια· μόνο εδώ η Πόθα λέγεται Πόθω· 2. στο δεύτερο ημιστίχιο μετά το γνωστό ονοματεπώνυμό της δεν ακολουθεί εδώ το παρατσούκλι της Ψωλοπόθα, αλλά μια φόρμουλα που την έχει δανειστεί από το δεύτερο ημιστίχιο του στ. 3. 3. (στ. 87–89) ξαφνικά το υποκείμενο στον ενικό (η Πόθα) γίνεται πληθυντικό υποκείμενο (οι εκδότες διόρθωσαν)· 4. (στ. 90 κ.ε.) προς το τέλος το χωρίο παρουσιάζει μερικές συντακτικές ανωμαλίες· 5. (στ. 87 κ.ε.) ορισμένα στοιχεία δεν ανταποκρίνονται σε όσα αφηγείται η ίδια η Πόθα: πως κλέβει ξένα ρούχα (στ. 87),18 πως καυχιέται πως δεν έχει άντρα, αλλά όταν απέκτησε σύζυγο, τον κεράτωσε αμέσως (στ. 89–90)19 και τέλος πως θα ήθελε να ζήσει για πάντα για να την πομπεύουν (στ. 93). 6. από την αρχή κιόλας η αρχική προσφώνηση Συντρόφοι, φίλοι κι αδελφοί προδίδει πως πρόκειται για διαφορετικό κοινό, κοινό εγκαρδιακών φίλων, για άλλο τόνο, και επομένως για άλλο τραγούδι, και μάλλον άλλο συντάκτη. Το θέμα όμως παραμένει το ίδιο. Πιστεύω πως ο τραγουδιστής–διασκευαστής γράφοντας αυτή τη μορφή του τραγουδιού της ‘Πόθως’ είχε, εκτός από την αρχική μπαλάντα, υπόψη του και πάλι την Κουταγιώταινα, την ηρωίδα που κρύβεται πίσω από την Πόθα Τζουστουνιά και

|| 17 Η παράδοση ή η κατάσταση του κειμένου είναι χειρότερη απ᾽ ό,τι στο υπόλοιπο έργο. Όποιος δει το κριτικό υπόμνημα, θα διαπιστώσει πως τα περισσότερα λάθη/οι περισσότερες διορθώσεις των εκδοτών βρίσκονται στις ερωταποκρίσεις και την παρέκβαση των στ. 85–93. 18 Το επιδέξιο κλέψιμό της το ομολογεί η ίδια από την αρχή (στ. 20) ως το τέλος (στ. 79). Το να κλέβει ρούχα όμως από άλλους, μου φαίνεται κάτω από το επίπεδο της αρχιμαυλίστρας που είναι η Πόθα. 19 Σύζυγο δικό της δεν αναφέρει καθόλου, εκτός αν πρέπει να υποθέσουμε πως στο στ. 80 πρέπει να διαβάσουμε Ἂν ἔν᾽ κι ἔλθει ἄντρας εἰς ἐμέν, πλήρωμα οὐδὲν ἐπαίρνω. Ακόμα και τότε δεν καυχιέται για το κεράτωμα του άντρα της, αλλά το ότι, αν έρθει άντρας ή ο σύζυγός της, σ᾽ αυτόν το κάνει δωρεάν, ένα κόμπασμα αταίριαστο με τις άλλες ανδραγαθιές της. Βλ. Παράρτημα και σχόλια στο χωρίο.

Στέφανος Σαχλίκης: Η αρχική μορφή του Καταλογιού της Πόθας | 217

το ίδιο το Καταλόγι. Αλλά τότε περισσότερο την Κουταγιώταινα όπως την ξέρουμε από τη Βουλή των πολιτικών και το τραγούδι που της τραγουδούσαν οι συντρόφισσές της, όταν τη συνόδευαν μετά την εκλογή της ως ‘πριόρας’ της συντεχνίας των πολιτικών, στο σπίτι της (στ. 249–250): Στοῦ Κουταγιώτη τὴν αὐλὴν κέρατα ξεφυτρώνουν, κόπελος ἔν᾽ στὸ σπίτιν του, ὡς δι᾽ αὐτὸν ἐξεστρώνουν·

Τελικά το τετράστιχο με την ομοιοκατάληκτη μορφή του προδίδει πως ανήκει σε άλλη περίοδο της ποιητικής δραστηριότητας του Σαχλίκη.20 Σε αντίθεση με αυτό, το Καταλόγι της Πόθας και τα ποιήματα Περί φίλων και Περί φυλακής, που χωρίς αμφιβολία έχουν γραφτεί στη φυλακή, δεν έχουν ίχνος από ομοιοκαταληξία. Η ρίμα με την πολύστιχη μορφή της ανήκει σε ένα μεταγενέστερο στάδιο. Αν το στάδιο αυτό συμπίπτει με την τελευταία περίοδο της φυλάκισής του21 ή με τη μετέπειτα ζωή του και τοποθετείται μόνο εικονικά στη φυλακή,22 δε μπορεί με βεβαιότητα να αποφανθεί. Δε μου φαίνεται απαραίτητο να υποθέσουμε πως με τις τελευταίες δύο προσθήκες έχει χαθεί το αρχικό τέλος του Καταλογιού, όπως διαπιστώθηκε στην Αφήγηση με τη μεγάλη έκφραση των δικηγόρων. Ένα τραγούδι που αναγγέλλεται στην προσφώνηση του τραγουδιστή προς το ακροατήριό του πως έχει θέμα την Πόθα Τζουστουνιά την επιλεγόμενη Ψωλοπόθα, δε χρειάζεται στο τέλος ούτε καταδίκη ούτε επίλογο. Πολύ ταιριαστά η ηρωίδα η ίδια προφέρει θριαμβευτικά το όνομα/παρατσούκλι της με την αρχαιοπρεπέστερη μορφή του: ἐγώ, ἡ Πόθα Τζουστουνία. Στο σημερινό κείμενο του Καταλογιού της Πόθας ξεχωρίζουν λοιπόν τέσσερα βασικά συστατικά: 1. η αρχική ανομοιοκατάληκτη αφήγηση της συνάντησης των πέντε γυναικών μαστροπών, που απευθύνεται σε ένα γενικό κοινό, άγνωστο στον εκτελεστή του τραγουδιού, και που έχει θέμα τις πέντε μεγάλες μαστροπούς, αλλά ειδικά την Πόθα. Ο αφηγητής δίνει τον λόγο στα διάφορα πρόσωπα που λένε τα κομπάσμα-

|| 20 Πιστεύω πως η χρήση του ανομοιοκατάληκτου στίχου, του στίχου με πολύστιχη ομοιοκαταληξία και αυτός με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία ανήκουν σε αλληλοδιαδοχικές περιόδους της ποίησης του Σαχλίκη. Δεν κατόρθωσα να βρω τόσο μεγάλες ειδολογικές διαφορές ανάμεσα στα διάφορα έργα ώστε να προσδιορίσω π.χ. την ανομοιοκατάληκτη μορφή ως χαρακτηριστική για το περιγραφικό είδος, την πολύστιχη για το σατιρικό και τη ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία για το διδακτικό. Αν ίσχυε αυτή η ειδολογική διάκριση το Περί φίλων θα έπρεπε να είχε ζευγαρωτή και το Περί φυλακής πολύστιχη ομοιοκαταληξία. 21 Δε μου φαίνεται πιθανό ούτε ο Σαχλίκης ούτε ο Ντελλαπόρτας να έμειναν για μεγάλο χρονικό διάστημα στη φυλακή. 22 Στο τέλος της Βουλής των πολιτικών η Κουταγιώταινα τον επισκέπτεται στη φυλακή.

218 | Arnold van Gemert

τά τους, μονόστιχα οι άλλες, πολύστιχα η Πόθα (στ. 1–14, 17–23, 27–36, 43–53, 61–70 και 73–84). 2. οι ανομοιοκατάληκτες ερωταποκρίσεις του αφέντη και της Πόθας και οι αποστροφές προς τις άλλες πολιτικές–μαστροπούς (στ. 15–16, 24–26, 37–42, 54–60 και 71–72). Πρόκειται για ανάπτυξη του ίδιου του Σαχλίκη. 3. η ανομοιοκατάληκτη περίληψη και ανάπτυξη ορισμένων βιογραφικών στοιχείων της Πόθας, που απευθύνεται σε ένα φιλικό κοινό και εκφέρεται αποκλειστικά στον πλάγιο λόγο (στ. 85–93). Οι στίχοι αποτελούν προσθήκη κάποιου διασκευαστή. 4. η ομοιοκατάληκτη κατακλείδα (στ. 94–97), φτιαγμένη από τον ίδιο τον Σαχλίκη. Παραμένει να απαντηθεί το δεύτερο ερώτημα: τι τραγουδούσαν οι μαθητές του σχολείου. Αυτούς, όπως είπαμε, πρέπει να τους φανταστούμε όχι ως σχολιαρόπαιδα, αλλά μάλλον παιδιά 12 με 15 χρονών, την ηλικία που είχε ο ίδιος ο Σαχλίκης όταν αποχαιρέτησε τον δάσκαλο και παράτησε τα γράμματα. Και δεν εννοώ πως το περιεχόμενο του τραγουδιού θα ήταν εντελώς ακατανόητο και αταίριαστο για παιδιά μικρότερης ηλικίας. Στα μεσαιωνικά χρόνια η σεξουαλικότητα και οι ερωτικές σχέσεις ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες δεν ήταν θέμα ταμπού ούτε στην καθημερινή ζωή ούτε στη λογοτεχνία.23 Παρόλο που η σεμνοτυφία επομένως δεν ανήκει στα χαρακτηριστικά της μεσαιωνικής κοινωνίας εν γένει και ούτε των ποιητών της πρώιμης νεοελληνικής λογοτεχνίας, δεν αποκλείεται εδώ η Πόθα να ξεπέρασε τα όρια που υπήρχαν. Ίσως όμως να μην ήταν η πορνεία, αλλά η ωμή δήλωσή της πως στις χριστιανικές γιορτές, ακόμα και τη Μεγάλη Παρασκευή, εκείνη μάζευε τα παλικάρια, να της κόστισαν την προτροπή να την εκτελέσουν και να τη θάψουν στα εβραίικα μνήματα, να μην της δώσουν δηλαδή ως μη χριστιανής χριστιανική κηδεία. Ύστερα από τα παραπάνω είναι φανερό πως αποκλείεται οι μαθητές να τραγουδούσαν ολόκληρο το Καταλόγι, έστω και με τη συντομευμένη αρχική ή παλιότερη μορφή. Όχι μόνο το μάκρος, ακόμα και ο σκοπός του, το ρετσιτατίβο του αφηγημα-

|| 23 Σημαντικές είναι οι παρατηρήσεις του πρωτοπόρου κοινωνιολόγου Norbert Elias πάνω στη εξέλιξη ορισμένων αντιλήψεων και συμπεριφορών, και μεταξύ τους και της σεξουαλικότητας. Το κεφάλαιο VI, ‘Αλλαγές στη στάση απέναντι στην σεξουαλικότητα’, είναι λιγότερο διαφωτιστικό από τα άλλα θέματα νοοτροπίας και συμπεριφοράς, αφού ο Elias εδώ δείχνει όχι την εξέλιξη από τον 13ο αι. και μετά, αλλά ξεκινά από τον Έρασμο και τους λατινικούς διαλόγους, Familiarium colloquiorum formulae του 1522. Έτσι δεν πραγματεύεται την εξέλιξη από τα χρόνια του Μεσαίωνα και μετά. Βλ. το σχετικό κεφάλαιο στο: N. Elias, The Civilizing Process. Sociogenetic and Psychogenetic Investigations. Revised edition of 1994. London 2000. Χρησιμοποίησα την ολλανδική έκδοση του 1982. Το θέμα της τολμηρότητας και ρεαλιστικής αμεσότητας σε θέματα σεξουαλικότητας που παρατηρείται στα ποιήματα του Σαχλίκη, του Μαρίνου Φαλιέρου, στη Ριμάδα κόρης και νιου και την Κακοπαντρεμένη θέλει χωριστή πραγμάτευση. Δεν μπορούμε πλέον να χαρακτηρίσουμε ορισμένες σκηνές και ολόκληρα ποιήματα άσεμνα και τους ποιητές τους αντιμοραλιστές.

Στέφανος Σαχλίκης: Η αρχική μορφή του Καταλογιού της Πόθας | 219

τικού λόγου, θα το απαγόρευε. Με τέτοια μελωδία δε μπορείς να μεγαλοφωνάζεις και να τραγουδάς δυνατά ομαδικά στους δρόμους. Οι μαθητές θα τραγουδούσαν μάλλον κάποιο ρεφρέν, τις ερωτήσεις και επεμβάσεις του αφηγητή, και αν το τραγουδούσαν ‘δίφωνα’ ή δύο ομάδες, σίγουρα και τις απαντήσεις της Πόθας. Αυτό θα πρέπει να σημαίνει πως το Καταλόγι διαδόθηκε προφορικά με την μορφή που είχε ήδη εμπλουτιστεί με τις διαλογικές επεμβάσεις. Άλλη δυνατότητα, πιο πιθανή κατά τη γνώμη μου, θα ήταν να τραγουδούσαν την κατακλείδα του τραγουδιού, το ομοιοκατάληκτο τετράστιχο. Και αφού ο Σαχλίκης άρχισε να γράφει τις πολύστιχες ρίμες του για τις πολιτικές στη φυλακή (και τη Βουλή των πολιτικών μπορεί να την συνέλαβε εκεί) ή μετά την αποφυλάκισή του, το καταληκτικό τετράστιχο πρέπει να ανήκε στο δεύτερο στάδιο της μπαλάντας της Πόθας και να ακουγόταν στους δρόμους και τα στενά του Κάστρου, όταν οι μαθητές σχολούσαν από τα μαθήματά τους και γυρνούσαν σπίτι. Όπως παρατηρήθηκε και στην Αφήγηση παράξενο διαπιστώνεται και στο Καταλόγι της Πόθας, μια επεξεργασία σε ένα ήδη ολοκληρωμένο έργο. Και εδώ η επεξεργασία ταιριάζει απόλυτα με το αρχικό κείμενο. Το Καταλόγι απαγγελμένο τραγουδιστά με ρετσιτατίβο, στη μελωδία του προφορικού αφηγηματικού λόγου, εμπλουτίστηκε από τον ίδιο τον Σαχλίκη με μια ‘διφωνική’ επέκταση και με ένα ομοιοκατάληκτο τετράστιχο. Μετά την ολοκλήρωση του Καταλογιού της Πόθας, κάποιος μεταγενέστερος τραγουδιστής πρόσθεσε για κάποια δική του παράσταση τους στίχους 85–93. Εύχομαι ο τιμώμενος κι εγώ να προχωρήσουμε τον κριτικό διάλογο πάνω σ᾽ αυτό το τραγούδι και το υπόλοιπο έργο του Σαχλίκη και να ολοκληρώσουμε σύντομα τη συνοπτική έκδοση και τον αναλυτικό σχολιασμό ολόκληρου του σαχλικικού έργου.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

5

10

15

Μικροί, μεγάλοι, ἀκούσετε τοῦτο τὸ καταλόγι διὰ τὴν Πόθα Τζουστουνιά, τὴν λέγουν Ψωλοπόθα. Προψὲς ἀργὰ εἰς τὸ σπίτιν της, τῆς κούρβας, τῆς μαυλίστρας, πέντε μεγάλες πολτικὲς ἐμεῖναν μετ᾽ ἐκείνην, παζάριν ἐκρατήσασιν ἕνα ἡμερονύκτιν. Καὶ τότε, ἀπεὶν ἐσχόλασεν ἐκεῖνο τὸ παζάριν, ἐκάτσαν κι ἐκαυχίσθησαν διὰ τὲς ἀνδραγαθιές τους. Καὶ μιὰ ἀπ᾽ ἐκεῖνες ἤρχισε νὰ λέγει τὰ κακά της: «Οὐκ ηὕρηκα πολιτικὴν κάλλιαν παρὰ ἐμένα». Ἄλλη εἶπεν: «Οὐκ ηὕρηκα μαυλίστραν νὰ μὲ διάβει». Ἄλλη εἶπεν: «Πίνω τὸ κρασὶν παρ᾽ ἄντρα ἢ γυναίκα». Ἄλλη εἶπεν: «Πίνω τὸ κρασίν, μαυλίζω καὶ μεθύω». Καὶ τότε ἡ Πόθα Τζουστουνιά, ἡ κούρβα, ἡ Ψωλοπόθα, ἐμάνισεν, ἠγέρθηκεν, ἤρχισε νὰ φωνιάζει: «Ἀκούσετε, πολιτικές, ἀκούσετε, μαυλίστρες!

220 | Arnold van Gemert

20

25

30

35

40

45

50

55

60

Ἐγώ ᾽μαι ἡ Πόθα Τζουστουνιά, ἐγώ ᾽μαι Ψωλοπόθα, ἐγώ ᾽μαι ἀπάνω εἰς ὅλες σας, ἐγώ ᾽μαι ἐδὰ ἡ κερά σας, καὶ κλέπτω ἐπιδεξιότερα παρὰ τὲς κοῦρβες ὅλες. Καὶ ὡς δι᾽ αὖτον προσκυνᾶτε με, παρακαλέσετέ μου, ἂν θέλετε τὲς τάξες μου νὰ σᾶς τὲς ἑρμηνεύσω, ἂν θέλετε νὰ κάμνετε, νὰ μάθετε νὰ ζεῖτε. Πολιτικές, ἀκούσετε πόσην τιμὴν μοῦ κάμνουν ἐμένα τὰ ἀρχοντόπουλα ἐδῶ εἰς τούτην τὴν Χώραν! Διατὶ κατέχουσιν καλὰ ὅτι ἀγαπῶ νὰ πίνω –καὶ φαίνεταί μου ἀπέθανα, ὅντεν οὐδὲν μεθύσω–, οἱ ἄρχοντες μοῦ πέμπουσιν φλάσκες κρασὶν γεμάτες, καὶ καθ᾽ ἡμέραν γίνεται τοῦ Σὰν Μαρτὶ διὰ ἐμένα. Ὅντα μοῦ πέμπουσιν λοιπὸν οἱ ἄρχοντες κοπέλους διὰ νὰ μοῦ φέρνουσιν κρασὶν νὰ κάμω μαυλισίες, κατέχουσιν, βρουλίζω τους καὶ θέτουν μετὰ μένα. Kάμνω τοῦτο τὸ κάμωμα καὶ χαίρεται ἡ καρδιά μου. Ἂν θέλετε νὰ μάθετε πῶς ἤμουν μαθημένη: ἀπόντες ἤμουν κοπελιά, ὀκτὼ χρονῶν ἢ δέκα, τὴν ἁμαρτιὰν ἠγάπησα, τοὺς καύχους ἐπεθύμουν. Καὶ τότε ἐπιδεξιεύτηκα καὶ ηὕρηκα σκουτέρη κι ἐπῆρε μου τὴν παρθενιὰν εἰς τὸ παράτοιχόν μου. Καὶ τότε πάλι ἠγέρθηκα νὰ ποίσω τοὺς κοπέλους. Ὀρέγομουν νὰ περπατῶ στὰ πολιτικαρεῖα, καὶ ὅσους κοπέλους ἔβγανα, ὅλους τοὺς ἐπροσκάλουν διὰ νά ᾽ρθουσιν νὰ κάμουσιν θέλημα τῆς ψυχῆς μου. Ἐδὰ εἴδετε, πολιτικές, τὴν φρόνεσιν τὴν εἶχα; Ἀφόντες ἤμουν κοπελιά, τοὺς καύχους ὀρεγόμην. Ἐγὼ ὅντε βρέχει καὶ βροντᾶ, ἀστράφτει καὶ χιονίζει, κολάζομαι, πολιτικές, μαζώνω καὶ γαμοῦν τες καὶ φέρνουν τες στὸ σπίτι μου καὶ κάμνω τὸ παζάρι. Ἔχω τιμή μου εἰς τὸ κακόν, χαίρομαι νὰ μαυλίζω καὶ ἔχω καὶ συντρόφισσες ἐκ τὲς καλὲς γυναῖκες. Κι ἐγὼ ἀφόντες ἄφηκα κι ἐπιάσα τοὺς κοπέλους, ἔχω καὶ τέτοια χάριταν, ἔχω καὶ τέτοια τάξιν: Ποτέ μου οὐκ ἐκριβεύτηκα τὴν σάρκα μου διὰ φίλον. Στὸ σπίτιν μου, εἰς τὸ στρῶμα μου κι ἔξω εἰς τὴν γειτονίαν καὶ ἀπόξω εἰς τὸ παράτοιχον κι ὅπου ἔφθανα ἔκαμνά το. Καὶ τὴν Μεγάλην Παρασκὴν καὶ τὴν Μεγάλην Πέμπτην και ὅνταν ὑπᾶν οἱ Χριστιανοὶ ὅλοι εἰς τὲς ἐκκλησίες, ἐγὼ γυρίζω μοναχή, μαζώνω τοὺς κοπέλους. Ἐμένα εἰς τὸ Ρέθεμνος ἐγεβεντίσασί με ὡς διὰ τὰ πολιτικά, ὡς διὰ τὲς μεθυσίες, διὰ τὲς κλεψίες τὲς πολλὲς τὲς εἶχα καμωμένες. Καὶ πάλι ἐπιδεξιεύτηκα, γυρίζω εἰς τὴν Χώραν, ἀπέσω κι ἔξω καὶ παντοῦ κάμνω τὸ κάμωμά μου. Ὅσον καὶ ἂν μ᾽ ἐγεβέντισαν, πάλι πολιτική ᾽μαι, μαυλίζω πάλιν δεύτερον καὶ κλέπτω κι ἐπιδέξια. [Ἂν ἔν᾽ κι ἔλθει ἄντρας εἰς ἐμέν, πλήρωμα οὐδὲν ἐπαίρνω, ἀμὴ ὅταν εἶχα ἐξόδιαζα κι ἔθρεφα τοὺς κοπέλους

Στέφανος Σαχλίκης: Η αρχική μορφή του Καταλογιού της Πόθας | 221

65

διὰ νὰ διαγέρνουν εἰς ἐμέ, συχνὰ νὰ μὲ πηδοῦσιν.] Ἐδὰ εἴδετε, πολιτικές, τὴν φρόνεσιν τὴν εἶχα 67 καὶ τὴν ἀπείκασιν ἐγώ, ἡ Πόθα Τζουστουνία». __________ 2. τζουστουνία (παντού) 3. μαυλίστρας 4. πολυτικαῖς (παντού) / ἐμείνα 6. τότες / ἐκεῖνον 7. ἐκάτζαν 8. ἤρχησε 9. παραμένα 11. ἀλλ 13. ἡ κούρβα ψολοπόθα 14. ἤρχισε 15. ἀκούσατε ... ἀκούσατε 16. ἐγώ με πόθα / ἐγώ με ψολ. 17. ὣλεσας / ἐγώ με δὰ 20. τὰς 22. ἀκούσατε 28. πέμπουσιν οἱ ἄρχοντες κοπέλαις 31. καὶ κάμνω / χαίρετ ἡ καρδία 33. κοπελήτζα 34. ἁμαρτίαν 35. οὐκήβρικα 36. ἡ πείρε / παρθενίαν 37. πάλιν γέρθηκα 38. ὀρεγόμην 41. ἐδὰ εἴδετε: εἴδετε ἐσεῖς Μαυρ.–Παν. 43. ἀστράφθει 44. κολάζομε πολυτικαῖς 45. καὶ φέρνουν εἰς τὸ 46. κακῶ 47. συντρόφισαις πολιτικαῖς 48. καὶ ἐγὼ ἀπὸ ταῖς / ἐπίασα 50. ποτέ μουν 51. εἰς τὸ ... εἰς τὸ 52. ἔφθασα καὶ 55. κοπέζους 57. πολυτικά μου 59. πάλιν επιδεξεύτικα 61. με διενβεντίσασοι / πάλαι 62. πάλιν 64. ἐξοδίαζα 65. διατί να 66. εἰπέτε 67. τὴν ἤχα ἐγὼ πόθα

ΣΧOΛΙΑ 1. Aπαραίτητη διόρθωση, μου φαίνεται, πρβ. στ. 15, 22. Ο Σαχλίκης δε χρησιμοποιεί αλλού τον μη συναιρεμένο τύπο του ‘ακούω’. 3. Στην Αφήγηση χρησιμοποιεί μόνο τον τύπο μαυλίστρια, στη Βουλή και εδώ συνήθως μαυλίστρα. 5. Ο Σαχλίκης προτιμάει τους τύπους νύκτα, κτῆμα, κτίζω, κτυπῶ. 17. Όπως στον προηγούμενο στίχο και στο στ. 33, και εδώ το οριστικό άρθρο είναι απαραίτητο. 21. Προβληματική είναι συχνά η έννοια του ρ. ‘κάμνω’/‘ποιῶ’. 25. Η σύνταξη του δυνητικού στο Σαχλίκη θέλει ακόμα έρευνα. 41. Προτιμώ το ἐδἀ εἴδετε (πρβ. στ. 66) για να συμπληρωθεί το άμετρο πρώτο ημιστίχιο. 42. Ο Kriaras, Λεξικό, λ. αφόντες πραγματεύεται τον τύπο απόστεν (απώστεν Ν) σαν να αποτελεί παραλλαγή του απόντεν/απόντες/αφόντας. Ο Σαχλίκης, αλλά ειδικά το Ν, προσφέρει μεγάλη ποικιλία από τύπους του χρονικού συνδέσμου ‘αφού’: εκτός από τα όταν, όνταν, όντεν και απότες, απότις, αφόν, αφόντι, αφότις. 44. Ο διασκελισμός της τομής, που υποθέτουν οι εκδότες, είναι άνευ προηγουμένου. Όπως και αλλού το πολιτικές λειτουργεί ως κλητική. Το αντικείμενο του μαζώνω ακολουθεί μετά το γαμοῦν. 45. Η Πόθα αποκλείεται να μιλάει για το σπίτι μας, δηλ. το κοινό τους σπίτι, όπως θέλει το χειρόγραφο. Πρόκειται για το δικό της σπίτι, όπου εξάλλου γίνεται και η συγκέντρωση (στ. 3). Υποκείμενο του κρατῶ/κάμνω τὸ παζάριν είναι πάντα η μαστροπός, όχι ο πελάτης. 47. Πολύ ενοχλητικό το δύο φορές επαναλαμβανόμενο καί. Το ἐκ δίνει το απαιτούμενο νόημα. 48. Οι εκδότες διόρθωσαν τη γραφή του Ν ἀπὸ ταῖς ἔφηκα σε ἀφὸν τὲς ἔφηκα. Προβληματικό όμως παραμένει το ἔφηκα τόσο για τον τύπο (ο Σαχλίκης αλλού χρησιμοποιεί πάντα τον τύπο ἀφῆκα) όσο και για τη σημασία.

222 | Arnold van Gemert

50. Παράλληλα με το ἐπιδεξιεύτηκα (35, 59) έγραψα και εδώ ἐκριβεύτηκα. Αμφιβάλλω όμως αν η αύξηση ἐ– είναι σωστή. 54. Αναρωτιέμαι μήπως το πληθυντικό υποκείμενο ὅλοι προξένησε και την αλλαγή του εἰς τὴν ἐκκλησίαν στον πληθυντικό. 61. Ο Σαχλίκης χρησιμοποιεί μόνο τον τύπο πάλι(ν). 63–65. Οι στίχοι με τη σημερινή τους μορφή δε δίνουν ικανοποιητικό νόημα. Από τη μια δε ταιριάζουν με το ύφος των κομπασμάτων της Πόθας. Από την άλλη υπάρχει αντίφαση ανάμεσα στον πρώτο στίχο (αν έρθει σύζυγος—αν η λ. ‘ἄντρας’ πρέπει να ερμηνευθεί έτσι—το κάνω δωρεάν) και τους δύο επόμενους (αλλά (;;) όταν είχα σύζυγο, με τα λεφτά του τάιζα τους εραστές μου για να γυρίζουν σε μένα). Πιστεύω πως οι στίχοι έχουν προστεθεί από τον συντάκτη της περίληψης των στ. 85– 93. Βλ. και υποσημ. 19. 64. Αν οι στίχοι ανήκαν στον αρχικό πυρήνα της μπαλάντας, θα έπρεπε το ὅταν να διορθωθεί σε ὅνταν ή ὅντεν, όπως στο υπόλοιπο έργο. 66. Εδώ δε ταιριάζει η προστακτική του ‘λέ(γ)ω’ που παραδίδει το Ν. Συμπερασματικά η Πόθα δηλώνει πως τώρα έχουν δει, δηλ. μάθει τι είδους χαρακτήρα έχει η Πόθα, όπως στον διορθωμένο στίχο 43. Βλ. και υποσημ. 11.

Dimitrios Georgakopoulos

Διδαχὴ Σολομῶντος περὶ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ Ῥοβοάμ: New Evidence for the Dating and Cretan Provenance of the Poem The final pages of the codex Paris. gr. 2027, ff. 233r–236r preserve a vernacular moralizing–edifying poem, titled Διδαχὴ Σολομῶντος περὶ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ Ῥοβοάμ (henceforth Διδαχὴ Σολομῶντος).1 It is comprised of 148 uneven fifteen–syllable verses and constitutes a series of 33 exhortations of varying length, all of which begin with the stereotypical introductory vocative address υιέ μου, addressed by a father to his son. Given the lack of references to identifiable figures in the poem, the father and son are Solomon and Rehoboam correspondingly. As for its literary genre, the poem is a Λόγος Διδακτικός (of a father, an uncle, a teacher or an older friend) πρός τον υιόν (a young nephew, pupil or friend), a widespread type of poem in the Byzantine and Latin–held regions of late Medieval Greece.2 The anonymous writer’s model was most likely the similarly themed 12th– century vernacular poem known as Στίχοι τοῦ Σπανέα (henceforth Σπανέας), a work which was widely disseminated in the late Medieval period (13th–17th c.).3 Rehoboam appears in this poem in a brief, morally oriented embedded narrative (v. 432–474).4 However, the exhortations of the Διδαχὴ Σολομῶντος do not refer to the imperial environment of the 12th–century Komnenean court in which those of Σπανέας were written and disseminated,5 and instead concern the everyday life of the late Medieval lower classes6 (v. 1–13) : Υἱέ μου, ἂν θέλῃς νὰ χαρῇς ἀμέριμνα τὸν κόσμον βλέπε μὲ τὸν ἀφέντη σου δικάσιμον μὴ ποιήσῃς,

|| 1 The text was published by E. Legrand, Bibliothéque Greque Vulgaire. Paris 1880, Ι 11–16. The excerpts from the text which follow are drawn from this edition. 2 K. Krumbacher, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας ΙΙΙ. Μεταφρ. Γ. Σωτηριάδου. Athens 1900, 34–35, G. Kechagioglou/L. Papaleontiou, Ιστορία της Νεότερης Κυπριακής Λογοτεχνίας. Nicosia 2010. The inclusion of advice to a daughter is particularly noteworthy, see. A. van Gemert, Λόγοι Διδακτικοί προς την κόρη, in: Μνήμη Πηνελόπης Στάθη. Μελέτες ιστορίας και φιλολογίας, ed. K. Lappas/A. Anastasopoulos/I. Kolovos. Herakleion 2010, 235–248. 3 G. Danezis, Spaneas: Vorlage, Quellen, Versionen. München 1987, 159–208, G. S. Anagnostopoulos, Η χειρόγραφη παράδοση του Σπανέα. Athens 1993. 4 The present paper refers to the most recent edition, by G. S. Anagnostopoulos, Ο Σπανέας. Κριτική έκδοση με βάση όλα τα χειρόγραφα. Athens 2010. 5 H.–G. Beck, Geschichte der Byzantinischen Volksliteratur. München 1971, 106–107, A. P. Kazhdan/A. Wharton–Epstein, Αλλαγές στον Βυζαντινό Πολιτισμό κατά το 11ο και 12ο αιώνα. Μετάφρ. Α. Παπάς. Athens 1997, 312–313. 6 Danezis, Spaneas 202–203, Anagnostopoulos, Η χειρόγραφη παράδοση του Σπανέα 118–119. https://doi.org/10.1515/9783111010335-015

224 | Dimitrios Georgakopoulos

καὶ θυμωθῇ καὶ θλίψῃς τον καὶ ἄδικον σὲ ποιήσῃ, καὶ χάσῃς τὴν ἀγάπην του διὰ μόνην συντυχίαν, ἀμμὴ ὡς τὸ γνώθεις πάντοτε καὶ ἀναβιβάζει ὁ νοῦς σου, συνέργασαι καὶ ποῖσέ τον ὅλον διὰ τὴν τιμήν σου. Υἱέ μου, ἄν θέλῃς νὰ χαρῇς ἀμέριμνα τὸν κόσμον βλέπε μὴ ῥιψῃς πόθον σου εἰς χρήματα τοῦ κόσμου, τὶ ὁ κόσμος ἔν’προσωρινός, καὶ ἡμέραις σου εἶναι ὀλίγαις, τὸ πλοῦτος, τὸ λογάρι σου ὡς ἄνεμος ὑπάγει· ἄν ἔν’ἡ ἐλπίδα σου εἰς γῆν, σ’τὰ ἀμπέλια καὶ εἰς χωράφια, ἀπὸ χειμῶνος δυνατοῦ, ἀπὸ ἀνυδριᾶς καὶ ξήρας ξηραίνονται καὶ χάνονται καὶ πάγει ἡ ἐλπίς σου ὅλη ·

There are also pieces of advice regarding daily associations, overly generous promises and honoring one’s debts (54–61,67–69): Υἱέ μου, ἂς ἦσαι ταπεινός, καὶ μὴ’σαι τραχηλιάρης, ἀμμὲ ἀγάπα τὴν πραότητα καὶ τὴν φιλοξενίαν, καὶ βλέπε μὴ δικάζεσαι μὲ φίλον καὶ πλησιόν σου, νὰ μὴ νικήσῃ ἡ τέχνη του τὴν δύναμίν του ὅλην. Υἱέ μου, βλέπε μὴ ταγῇς, βλέπε μηδὲ χαρίζῃς πρᾶγμα τὸ οὐδὲν ἠπορεῖς, οὐδ’ἐξουσίαν τὸ ἔχεις· μὴ θεραπεύσῃς φίλον σου μὲ ψευδὴν συντυχίαν καὶ κάμῃς τον ἀντίδικον κ’ἔχῃ σὲ ψεμματάρην.(...) Υἱέ μου, πάντα προτιμοῦ, στρέφε το σὲ δανείζουν, Καὶ οὕτως νὰ ἦσαι δυνατός, νὰ ἦσαι στερεωμένος, καί, ὅταν βιάζεσαι πολλά, νὰ εὕρης νὰ σοῦ δανείζουν.

Furthermore, the new edifying poem broaches a popular subject of late Medieval literature, the behavior of women and the selection of a suitable wife7 (v. 22–31): Υἱέ μου, βλέπε μὴ ἐμπλακῇς, γυναῖκα μὴ ἐπάρῃς διὰ κάλλος καὶ διὰ χρήματα, διὰ εὐγένειαν καὶ πλοῦτον· πρῶτον ἰδὲ κ’ἐρεύνησε καὶ κατασκόπευσέ την, ἄν ἔνι καλοπόλυπτος καὶ θέλῃ τὴν τιμήν σου, καὶ ἄν ἔχῃ τέχνην, μηχανήν, βλέπε μὴ τὴν ἐπάρῃς καὶ θλιψῃ καὶ πικράνῃ σε, καὶ εἰς ἀτιμιὰν σὲ φέρῃ· ὅτι τὸ πρᾶγμα λείπει την, τὸ χρῆμαν ὑπαγαίνει, καὶ ὡς πότε ζῇς καὶ ὡς πότε ζῇ, θλίψιν καὶ πόνον ἔχεις· κάλλιον πᾶρε σιγανήν,νὰ χαίρεσαι μὲ ταύτην.

|| 7 N. M. Panagiotakιs, Le fonti italiane di un poema misogino cretese del tardo Quattrocento. Θησαυρίσματα 25 (1995) 129–131, T. A. Kaplanis, “Καθρέφτες γυναικών” ή μισογυνικά κείμενα της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας; in: A. Argiriou/K. A. Dimakis/ A.–D. Lazaridi (eds.), Ο ελληνικός κόσμος ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση 1453–1981. Πρακτικά του Α΄ Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών. Βερολίνο, 2–4 Οκτωβρίου 2008. τ. Ι. Athens 1999, 295–316, S. Stavrakopoulou, Ο Έπαινος των γυναικών. Thessaloniki 2013, 14–40.

Διδαχὴ Σολομῶντος: New Evidence for the Dating and Provenance of the Poem | 225

The codex Paris. gr. 2027,8 which preserves texts of Aristotle and Ptolemy as well as the Φυσιολόγος, a work attributed, among other authors, to Epiphanius of Salamis, was copied in its majority by the protopapas of Chandax Ioannis Symeonakis,9 according to his own note on f. 50r: ἐγράφη παρ’ ἐμοῦ ἰωάννου ἱερέως τοῦ συμεωνάκη· κ(αὶ) πρωτοπαπᾶ χάνδακος· ἐν ἔτει υμθ΄ ἰν(δικτιῶνο)ς κ΄ : μαρτίω κθ΄ † (29 March 1449).10 He also copied the final folios of the codex, which preserve the poem under examination (ff. 233r–236r).11 It is therefore safe to assume that he had finished copying the codex in the mid–15th century, thus providing a terminus ante quem for the poem itself. However, apart from its immediate transmission by Ioannis Symeonakis in his codex of miscellanea, the poem was also incorporated as a supplement to the similarly themed Byzantine text of Σπανέας in four other manuscripts. The fluidity which characterizes the tradition of the texts of Byzantine and post–Byzantine vernacular literature12 is evident in all four of these witnesses to the indirect written tradition of the Διδαχὴ Σολομῶντος, all of which include additional exhortations to varying extent. Furthermore, efforts have been made in all four of these manuscripts to update the traditional Byzantine edifying content of Σπανέας with material from the exhortations of the Διδαχὴ Σολομῶντος. This resulted in the creation of four updated versions of the popular Byzantine text, which in the history of its written tradition together constitute the group of variations of the expanded and updated ethicodidactic text.13 The precedence of the Διδαχὴ Σολομῶντος over these four variations of Σπανέας is confirmed by its direct tradition in the codex Paris. gr. 2027. The truncation of the Διδαχὴ Σολομῶντος from the entirety of the updated and incredibly popular Σπανέας and its independent dissemination are not likely, due to lack of expedience. Therefore, the text of the revised Διδαχὴ Σολομῶντος is addended to the four manuscripts after the closing verses of Σπανέας and is subjected to heterogenous additions.

|| 8 A brief overview of the codex is provided in the index of H. Omont, Inventaire sommire des manuscrits grecs de Bibliothéque Nationale. Paris 1888, ΙΙ 181. 9 S. G. Mercati, Di Giovani Simeonachis Protopapa di Candia, in: idem, Miscellanea Giovanni Mercati III. Vaticano 1946, 312–341. 10 The note has been published by Mercati, Di Giovani Simeonachis 316. 11 E. Gamillscheg/D. Harlfinger, Repertorium der Griechischen Kopisten 800–1600. Wien 1989, II 244. Danezis, Spaneas 198, and Anagnostopoulos, Η χειρόγραφη παράδοση του Σπανέα 39, assert that the final folios of the codex were copied in the 16th century. The paleographical study of the codex indicates that this section was also copied by Ioannis Symeonakis. 12 H. Eideneier, Πτωχοπρόδρομος, Κριτική έκδοση. Herakleion 2012, 16–22. 13 Danezis, Spaneas 198–204, Anagnostopoulos, Η χειρόγραφη παράδοση του Σπανέα 118–165.

226 | Dimitrios Georgakopoulos

In particular, the 15th–century codex of miscellanea Marc.gr. XI. 24, (ff. 161v– 185 ) preserves an attempt to combine the two texts without further additions, with the exception of a rhyming couplet at the end (v. 679–680): 15 r 14

Νὰ τοὺς εὑρῇς ὡς θησαυρὸν τοὺς στίχους μου παιδίν μου, Καὶ ὁ κύριος φυλάττοι σε, νὰ ἔχῃς τὴν εὐχήν μου.

Another codex of miscellanea, the early 16th–century Paris. gr 2909 (ff. 157r–171r), which is known for transmitting texts of vernacular Byzantine and early Cretan literature (Διήγησις Βελθάνδρου, Θρῆνος Κωνσταντινουπόλεως, Θανατικόν τῆς Ρόδου, Ἱστορική Ἐξήγησις Βελισσαρίου, Γραφαί, στίχοι καὶ ἑρμηνεῖαι ἔτι καὶ ἀφηγήσεις by Stephanos Sachlikes),16 preserves an effort on the part of the scribe to combine a selection of exhortations from the first part of Σπανέας (v. 1–215) with the Διδαχὴ Σολομῶντος (v. 216–457) with the interjection of a transitional connecting verse (216):17 Λοιπὸν παιδί μου ἀπὸ τοῦ νῦν ἄρχομαί σοι λέγειν

The poem’s content is enriched with the addition of roughly 80 verses. These constitute a transferal of two excerpts from the preceding text of Σπανέας (v. 216–219, 244– 253) in addition to thirteen further exhortations, all of which begin with the stereotypical address υἱέ μου, and concern the selection of a wife and one’s behavior towards relatives and friends (v. 371–457).18 The text concludes with the epilogue of Σπανέας (v. 458–480). This variation of the updated Σπανέας seems to have been the version utilized by the Cretan Leonardos Dellaportas, who was aware of Σπανέας and incorporated a number of its verses in his own poem titled Ἐρωτήματα καὶ ἀποκρίσεις Ξένου καὶ Ἀλήθειας.19 According to a comparative study of the two texts, some of the exhortations given by the personified Aletheia to Xenos have been drawn exclusively from the variation of the updated Σπανέας transmitted by the codex Paris. gr 2909:

|| 14 E. Mioni, Bibliothecae Divi Marci Venetiarum Codices Graeci Manuscripti. Roma 197, III 133–138. 15 The text was published by F. Hanna, Das byzantinische Lehrgedicht Spaneas nach dem Cod. Vinob. Theol. gr. 244 und dem Codex Marcianus XI.24, in: Jahresbericht des Stiftungs– Obergymnasiums zu Duppau in Böhmen für das Schuljahr 1910–1911. Duppau 1911, 1–43. 16 See the description of the codex in M. K. Chatzigiakoumi, Τα μεσαιωνικά δημώδη κείμενα. Συμβολή στη μελέτη και την έκδοσή τους. Α΄ Λίβιστρος–Καλλίμαχος–Βέλθανδρος. Athens 1977, 212–215. 17 The text was published by D. Mavrofridis, Εκλογή μνημείων της νεωτέρας ελληνικής γλώσσης. Athens 1866, 1–16. The verses quoted in the present paper are from this edition. 18 Anagnostopoulos, Η χειρόγραφη παράδοση του Σπανέα 151–154. 19 M. I. Manousakas, Λεονάρδου Ντελλαπόρτα Ποιήματα. Έκδοση κριτική. Εισαγωγή, σχόλια και ευρετήρια. Athens 1995, 67.

Διδαχὴ Σολομῶντος: New Evidence for the Dating and Provenance of the Poem | 227

Tab. 1: Spaneas and Exhortations of Xenos

Σπανέας, 371–376

Υἱέ μου, τὴν γυναῖκα σου ΄δέ την, καθάρισέ την καὶ ἄν τὴν ἰδῇς ὅτι ἀγαπᾷ καὶ θέλει τὴν τιμήν σου καὶ ἔνι καλὴ ’ς το σπίτι σου, φυλάγει τὸ δικόν σου δουλεύει καὶ σπαστρεύει σε ἐξ ὅλης τῆς καρδιᾶς της, ἀγάπα την καὶ τίμα την καὶ ἀκριβήν την ἔχε ὅτ΄ἡ γυναῖκα ἡ καλὴ τιμ’εἶναι τοῦ ἀνθρώπου,

Λεονάρδος Ντελλαπόρτας, Ἐρωτήματα καὶ Ἀποκρίσεις Ξένου καὶ Ἀληθείας, 1637–1646

Καὶ ἄν ἔν’καὶ ἰδῇς ὅτι ἀγαπᾷ καὶ θέλει τὴν τιμήν σου, ὀρέγεται καὶ ἐπιθυμᾷ τοῦ νὰ σὲ σκαματίζῃ νοικοκυρεύει ἀπὸ καρδίας τὸ σπίτι σου, ὡς τυχαίνει, ἔχε την ὡς ἀμάλαγον χρυσάφιν ἐδικό σου, ἔχε την ὡς στεφάνι σου λαμπρὸν καὶ τιμημένον, ἔχε την ὡς παράδεισος καὶ ὡς ὥραιον περιβόλιν καὶ δόξαζε τὸν Κύριον, ὅτι χρυσῆν λαμπάδαν νὰ λάμπῃ ὀμπρός σου ἔπεψεν, λέγω, ἡμέραν καὶ νύκταν. Λιθάρι ἔναι ἀτίμητον ἡ εὐγενικὴ γυναίκα

This observation offers a further piece of evidence for a more precise dating of the Διδαχὴ Σολομῶντος. Given that Leonardos Dellaportas, who completed his work between 1403–1411,20 drew exclusively from this particular variation of Σπανέας, a reasonable assertion would be that the Διδαχὴ Σολομῶντος pre-existed and was incorporated in the text of Σπανέας in the late–14th or early 15th century. The earliest of the manuscripts in which the Διδαχὴ Σολομῶντος accompanies Σπανέας is the codex Vat. gr. 1831, which is known as the unique source of the late Medieval Epirote Chronicle of the Tocco (ff.1r–80r, 82r–84r).21 This codex is believed to have been compiled by the local Gianniote writer of the aforementioned chronicle and is dated to the late 1430s.22 This anonymous court chronicler, who was a diplomatic envoy of the Tocco and was active throughout the region of the Ionian islands, discovered the text of Σπανέας and copied it in volumes which were subsequently bound together with the pages on which he had written his own chronicle.23 It seems that some of the volumes were lost in either the initial binding or a subsequent rebinding of the codex, resulting in the two texts (Χρονικό and Σπανέας) being

|| 20 Manousakas, Λεονάρδου Ντελλαπόρτα Ποιήματα 37–38. 21 G. Schiro, Cronaca dei Tocco di Cefalonia di Anonimo. Roma 1975. 22 Schiro, Cronaca dei Tocco 143–145. Beck, Geschichte 108. 23 D. S. Georgakopoulos, Η “ηπειρωτική” παραλλαγή του Σπανέα. Νέα στοιχεία για την προέλευσή της. Hell 66/1 (2016) 23–28.

228 | Dimitrios Georgakopoulos

transmitted truncated in their introductions.24 The volumes which transmit the text of Σπανέας (ff. 81r–v, 85r–96v)25 preserve only 36 verses of its exhortations (v. 1–36) in addition to fourteen almost illegible verses from the poem’s epilogue (v. 656–670). However, a sizeable supplementary section comprised of 619 verses (v. 37–655) the core of which is once again the Διδαχὴ Σολομῶντος has been interjected between the exhortations and the epilogue. Its content has been complemented with new exhortations and interjections with adages of wise men, all of unknown provenance (v. 64–66, 71–76, 84–85, 104–111, 223–225, 278–280), in addition to an extensive narrative section on the subject of cunning women (v. 372–422), particularly when they happen to become widowed and are forced to conclude a new marriage (v. 436– 655). This satirical section, like the Διδαχὴ Σολομῶντος, is in all likelihood a separate poem26 on the subject of dangerous widows, which the scribe decided to incorporate in his updated variation of Σπανέας due to its thematic similarity to the former. Yet another codex of miscellanea, Vallicel. gr. 39 (C. 46), which was copied in the early 16th century27 and is known for its tradition of the Λόγων διδακτικών of Marinos Phalieros (ff. 411–424),28 transmits the Διδαχὴ Σολομῶντος together with the text of Σπανέας (ff. 387r–409v). However, a section has been addended to it29 from another moralizing–edifying poem, known as Ψευδο–Σπανέας.30 Both the direct and the indirect traditions of the poem offer evidence for its dating, dissemination, and incorporation into the updated Σπανέας. The codex Paris. gr. 2027 was copied by the protopapas of Chandax, Ioannis Symeonakis. The codices Paris. gr. 2909 and Vallicel. gr. 39 (C. 46) transmit the text together with well–known works of early Cretan literature (Γραφαί, στίχοι καὶ ἑρμηνεῖαι ἔτι καὶ ἀφηγήσεις by Stephanos Sachlikes and Λόγοι διδακτικοὶ by Marinos Phalieros correspondingly). The codices Marc.gr. XI. 24,31 Vallicel. gr. 39 (C. 46)32 are from the Ionian Islands. In

|| 24 E. Zachariadou, Οἱ χίλιοι στίχοι στὴν ἀρχὴ τοῦ Χρονικοῦ τῶν Τόκκο. Ηπειρωτικά Χρονικά 25 (1983) 158–181. 25 The text was published by G. Th. Zoras, Ἄγνωστος ἡπειρωτικὴ παραλλαγὴ τοῦ Σπανέα. RSBN 11 (1964) 47–77. 26 Beck, Geschichte 108. 27 Regarding this codex, see E. Martini, Catalogo di manoscritti greci essistenti nelle biblioteche Italiane. Milano 1902, II 68–70. 28 A. van Gemert, Μαρίνος Φαλιέρος, Λόγοι Διδακτικοί προς τον υιόν. Thessaloniki 2014. 29 Anagnostopoulos, Η χειρόγραφη παράδοση του Σπανέα 145. 30 Anagnostopoulos, Η χειρόγραφη παράδοση του Σπανέα 196–203. 31 This codex is part of the manuscript collection of Giacomo Nani (1721–1797), which was comprised of codices gathered from the region of the Ionian Islands in the mid–19th century, see M. Zorzi, La Libreria di San Marco. Milano 1987, 309–315 and M. Koliva, Χειρόγραφοι κώδικες Μονών και Μοναστηριών της Ζακύνθου στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη, in: Μονές της Ζακύνθου. Ιστορία– τέχνη–αρχιτεκτονική. Επιστημονική ημερίδα 16 Νοεμβρίου 1996. Πρακτικά. Ζάκυνθος. Ιερά Μητρόπολις Ζακύνθου και Στροφάδων. Zakinthos 1998, 35–58. 32 Van Gemert, Μαρίνος Φαλιέρος 30.

Διδαχὴ Σολομῶντος: New Evidence for the Dating and Provenance of the Poem | 229

all likelihood however, their ultimate provenance may be Cretan as from the 15th century onwards Cretan texts and manuscripts were disseminated throughout the Ionian Islands, and from there to the libraries of Italy.33 The codex Paris. gr. 2909 is also most likely of Cretan origin, a possibility further supported by the fact that Leonardos Dellaportas, who completed authorship of his work between 1403–1411, drew exclusively from this particular variation of Σπανέας. Therefore, three (Paris. gr. 2027, Paris. gr. 2909, Vallicel. gr. 39) of the five witnesses which transmit the text of the Διδαχὴ Σολομῶντος are related either directly (due to where they were copied) or indirectly (co–transmission of well–known Cretan texts) with Crete while two (Marc.gr. XI. 24, Vat. gr. 1831) are from the Ionian islands, with possible Cretan provenance. It is thus reasonable to assume that the Διδαχὴ Σολομῶντος was written and incorporated as a supplement in order to update the traditional content of the Byzantine Σπανέας in Venetian Crete. This was done before the late 14th century, as its influence on the work of Leonardos Dellaportas demonstrates. Even though ascertaining the place in which a Medieval text dated to before the th 15 century based on lexical evidence34 is unsound, the text of the Διδαχὴ Σολομῶντος and the supplementary texts which accompany the four witnesses to its indirect tradition all exhibit vocabulary from the environment of Stephanos Sachlikes and Leonardos Dellaportas35 such as σιγανήν (30), κομπώσῃς (46), χολιασθῇς (82), δικασθῇς (82), ταβέρνα (133) in the text of the codex Paris. gr. 2027, βούθα τον (240), νὰ σὲ βωθήσουν (370), χολιάσῃς (321), νὰ πλουσιάνῃς (310, καταιλεῖ (370) in the codex Paris. gr. 2909, και ἐπάντεχες (46, 50), αὐτεῖνος (57), σιγαλὴν (102), πούπετε (164), κάμωμα (195), χολιαστήσῃς (219), στένει (455), εὐγάτησιν (539), αὐθεντιὰ (548), χαροκόπος (625), ἐκ τὲς πουτάνες (626), οἱ καῦκες (651) in the codex Vat. gr. 1831. The repeated mention of vineyards and farms in the Διδαχὴ Σολομῶντος (v. 11): ἂν ἔν’ἡ ἐλπίδα σου εἰς γῆν, σ’τὰ ἀμπέλια καὶ εἰς χωράφια and in the supplementary text of the codex Vat. gr. 1831 (v. 549): ἁρπάζουν ’κ τὰ χωράφια της, ἁρπάζουν καὶ ἐκ τὰ ἀμπέλια, is further testimony for the Cretan provenance of the poem, as it refers

|| 33 See also A. van Gemert, Tα άπαντα του Μαρίνου Φαλιέρου, in: Τ’ αδόνιν κείνον που γλυκά θλιβάται. Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της δημώδους ελληνικής λογοτεχνίας στο πέρασμα από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση (1400–1600). Πρακτικά του 4ου Διεθνούς Συνεδρίου Neograeca Medii Aevi (Νοέμβριος 1997, Λευκωσία). Herakleion 2002, 142–147. 34 See also M. I. Manousakas, Η Ομιλία του νεκρού Βασιλιά. Ανέκδοτο στιχούργημα του ΙΕ΄ αιώνα. EEPhSAPTh 8 (1960–1963) 297, note 6 and A. van Gemert/I. Beijerman, Η κακοπαντρεμένη. Ρίμα για το γέρο και το κορίτσι. Thessaloniki 2010, 14–16. 35 For the work of Leonardos Dellaportas, the present paper utilizes the glossary provided by the edition of Μ. Ι. Manousakas, and for Stephanos Sachlikes the glossary of the recent edition by G. K. Mavromatis/†N. M. Panagiotakis, Στέφανος Σαχλίκης, Τα ποιήματα. Χρηστική έκδοση με βάση και τα τρία χειρόγραφα. Athens 2015.

230 | Dimitrios Georgakopoulos

to the extensive viticulture and cultivation of cereals and legumes in 14th–century Crete, before olive–growing dominated the island.36 References to the social situation of the late 14th century and to an urban environment (by that period’s standards) similar to that described in the poems of Stephanos Sachlikes,37 are discernible in certain excerpts from the narrative section of the updated Σπανέας in the codex Vat. gr. 1831. More particularly, the exhortation in the Διδαχὴ Σολομῶντος for one to avoid bribing a judge when faced with a poor and weak adversary (v. 93–100): Υἱέ μου ἂν ἔχῃς συντυχιὰν καὶ ὑπόθεσιν καὶ κρίσιν Μετὰ πτωχὸν καὶ ταπεινόν, μηδὲ τὸν ἀδικήσῃς· Μὴ δώσῃς δῶρον τῷ κριτῇ ἢ φίλον τὸν ποιήσῃς, Διὰ νὰ νικήσῃς τὸν πτωχόν, νὰ ἐπάρῃς τὸ ἐδικόν του, ὅτι ὁ πτωχὸς οὐ δύναται λογάριν ἵνα δώσῃ, νὰ δώσῃ πρᾶγμα τὸν κριτὴν νὰ κρίνῃ τὴν ἀλήθειαν· ἀμμὴ εἰς τὸν θεὸν τοῦ οὐρανοῦ καὶ κτίστην τῶν ἁπάντων θέσε τοῦτο διηνεκῶς καὶ κρίνει τὴν ἀλήθειαν·

corresponds to the callous exploitation of weak, destitute defendants by lawyers and judges, as Stephanos Sachlikes so viscerally describes in his autobiographical Ἀφήγησιν Παράξενον 38 (v.255–385).39 The exhortations for one to avoid unrestrained and expensive nocturnal entertainments in taverns and brothels in the Διδαχὴ Σολομῶντος (v. 129–134): Υἱέ μου, ἂν ἔχῃς χρήματα πολλά, μὴ τὰ ἐξοδιάσῃς Εἰς ἀχρηστείας ἔρωτα, εἰς μέθαις καὶ ἀσελγείαις, ἀλλ’ἔχε τα εἰς ὠφέλειαν καλὴν δια τὴν ψυχήν σου, μὴ τὰ ἐξοδιάσῃς ἄφαντα εἰς καπηλειὰ καὶ πόρνας, μήτε εἰς ταβέρνας μὲ μωροὺς καὶ τότε ἀναγελοῦν σε, καὶ θλίψῃς φίλους, συγγενεῖς, καὶ σὲ κακὸν κρατῶσιν.

and in the supplementary section of the codex Vat. gr. 1831 (v. 415–419): καὶ πρόσεχε, παιδίτζι μου, τέκνον μου ἠγαπημένον, πάντοτε νὰ φυλάγεσαι ἐκ τὴν κακὴν γυναῖκαν,

|| 36 See also Ch. A. Gasparis, Η γη και οι αγρότες στη Μεσαιωνική Κρήτη 13ος–14ος αι. Athens 1997, 84–88. 37 A. van Gemert, Ο Στέφανος Σαχλίκης και η εποχή του. Θησαυρίσματα 17 (1980) 36–130 και Mavromatis/Panagiotakis, Στέφανος Σαχλίκης, Τα ποιήματα 55–88. 38 M. Hinterberger, Ο Στέφανος Σαχλίκης και η αυτοβιογραφία στο Βυζάντιο, in: J.–M. Egea/ J. Alonso (eds.), Prosa y Verso en Griego Medieval. Rapports of the International Congress “Neograeca Medii Aevi III” Vitoria 1994. Amsterdam 1996, 193–206. 39 Van Gemert, Ο Στέφανος Σαχλίκης και η εποχή του 51–55 και Mavromatis/Panagiotakis, Στέφανος Σαχλίκης, Τα ποιήματα 77–81.

Διδαχὴ Σολομῶντος: New Evidence for the Dating and Provenance of the Poem | 231

ἐκ τὴν πορνειὰν καὶ ἐκ τὴν μοιχειὰν καὶ ἀπὸ τὴν μεθυσίαν, ’κ τὰ ζάρια καὶ ἐκ τὴν κλεψιὰν καὶ ἐκ τὴν κακὴν τὴν γλῶσσαν καὶ λεῖψε ἐκ τὲς πολιτικὲς τὶς ἐπονηρευμένες

recall the debauched lives led by wealthy young men such as Stephanos Sachlikes, who, as he himself narrates in his Ἀφήγησιν Παράξενον, squandered his fortune in the taverns and brothels of Chandax (v. 27–100). For this reason, having reached a venerable age he exhorted the young Frantziskes in his own Λόγους Διδακτικοὺς to avoid nighttime entertainment, games of chance and prostitutes.40 The description of the disingenuous behavior of the unscrupulous and avaricious prostitute of Chandax, whom Stephanos Sachlikes colorfully portrays in his exhortations to Frantziskes (v. 263–457),41 is reminiscent of the description of the disingenuous behavior of the woman, again in the supplementary section of the codex Vat. gr. 1831 (v. 372–381): Υἱέ μου, ἡ κοπέλλα σου, ὅταν σὲ περιλάβῃ, φιλεῖ, κρατεῖ καὶ λέγει σε ὅτι αὐτὴ ἀγαπᾷ σε καὶ δείχνει σου καλογνωμιάν, μεγάλην γλυκωσύνην, τεχνεύεταί σε, ὦ υἱέ, κάτι νὰ σὲ ζητήσῃ καὶ δείχνει σου καλογνωμιὰν μὴ νὰ τῆς τὸ χαρίσῃς· καὶ ἐπεὶν χαρίσῃς τὸ ποθεῖ, τότε τὸν ἐξαφίνει. Ὥστε ἔχεις καὶ δίδεις της, πάντοτε ἀγαπᾷ σε, καὶ ἐπεὶ λείψουν χαρίσματα καὶ τὰ δωρήματά σου, δείχνει σε ἄλλον πρόσωπον καὶ σκυθρωπὸν καὶ μαῦρον· μανίζει, χολιάζεται, καὶ ἀναίσχυντα σὲ λέγει.

while also being reminiscent of the licentious widow who re–marries for reasons of personal interest (v. 585–617): Καὶ ἔνι ἡ γριὰ ἡ πονηρὴ ἐπαίρνει νέον ἄνδρα· εἴτε ἔνι νέα ἀκομή, ἐπαίρνει γέρον πλούσιον, καὶ τότε δείχνει πράγματα τὰ ἔχουν οἱ νυφάδες (...) Καὶ τάχα ἀκροσκιάζεται, ὡσὰν ἡ κορασία, καὶ πλένει καὶ τὰ ροῦχά της κρυφὰ ἐκ τὴ γειτονιά της· ὀρδινιάζει τὸ ὁσπίτιν της καὶ τὸ κραββάτι στρώνει· καὶ στρώνει το καλοστικά, μὲ προσοχὴν μεγάλην, ὡσὰν ἠξεύρει, τέκνον μου, τὸ στρώνουν τῶν νυφάδων. Ὅλον τὸν νοῦν της ἔχει αὐτοῦ, τὸν πρῶτον ἀλησμονεῖ τον. Καὶ τὸ βραδύ, υἱούτσικε, ἐξέπηρε τὸν γάμον καὶ πέφτει εἰς τὴν κλίνην της καὶ γίνεται ἔγνοιαν νύμφη. Εἴτε διαβῇ τους γοῦν τοὺς τρεῖς καὶ ἔπαρε τὸ νὰ ἐπάρῃ καὶ πέντατον καὶ ἕξατον, καὶ εἰς τοὺς ἑπτὰ νὰ ὑπάγῃ

|| 40 Van Gemert, Ο Στέφανος Σαχλίκης και η εποχή του 58–70 και Mavromatis/Panagiotakis, Στέφανος Σαχλίκης, Τα ποιήματα 95–100. 41 Mavromatis/Panagiotakis, Στέφανος Σαχλίκης, Τα ποιήματα 98–100.

232 | Dimitrios Georgakopoulos

καὶ λάχῃ της τῆς ἁμαρτιᾶς’ς τοὺς δέκα νὰ ἀπεράσῃ (...) Καὶ ἄκουσον γάρ, τέκνον μου, τῆς χήρας γὰρ τὸν πόνον, τὴν τάξιν καὶ τον ἔπαινον ποὺ κάμνει ἡ ἀνομήτρα. Τὸν πρῶτον ἀλησμόνησε καὶ αὐτὸν περιλαμπαίνει, καὶ τὸ πουρνόν, υἱούτσικε, καλὸν γιόμα τοῦ κάμνει· καὶ ὅλον τὸν νοῦν της ἔχει αὐτοῦ, τὸν δεύτερόν της ἄνδρα, καὶ τὰ παιδιά της τὰ’λεεινά, ὅλα τὰ ἐξαφίνει. Καὶ ἀπὸ τότε, τέκνον μου, πλέον οὐδὲν σοῦ λέγω, πῶς ἡ γυναῖκα ἡ κακὴ καὶ ἡ ἐντροπιασμένη, εἰς ὅλην γοῦν της τὴν ζωήν, ὁποὺ ἔχει γοῦν νὰ ζήσῃ γίνεται τρεῖς φορὲς κακὴ μὲ τὸ μεγάλο σχῆμα, ὁπόταν ἔνι κορασιὰ καὶ ὅταν ξενογαμιέται καὶ ὅταν γυρεύσει ἡ πονηρὴ καὶ ἐπαίρνει νέον ἄνδρα.

To conclude, the Διδαχὴ Σολομῶντος περὶ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ Ῥοβοὰμ is a vernacular moralizing–edifying poem which was most likely composed in late–14th–century Venetian Crete, where it was proven to have been disseminated in the 15th century. Due to its thematic similarity it was incorporated, with greater or lesser supplements, into four variations of Σπανέας with the objective of updating the latter’s traditional moralizing–edifying content. The evident thematic and expressional similarities between the variation of the updated Σπανέας, which is transmitted by the Epirote codex Vat. gr. 1831, and the poems of Stephanos Sachlikes, do not rule out the possibility that this variation was produced by an individual who was close to the foul–mouthed poet and knew his work, which as the poet himself confirms in his Ἀφήγησιν Παράξενον (v. 101–102) and his Βουλὴ τῶν Πολιτικῶν (v. 343–344), had been published and widely disseminated throughout Crete.42 It is likely that this anonymous compiler, inspired by the Συμβουλὲς στὸν Φραντζισκή, attempted to offer advice to his son or to another young man, whom he also calls υἱούτσικε, by combining the text of the traditional Σπανέας with the updated exhortations of the Διδαχὴ Σολομῶντος and the poem on the dangerous widows.43 It is beyond doubt that the Διδαχὴ Σολομῶντος is a work fundamentally connected with early Cretan Literature which, due to its transmission together with Σπανέας, has not as of yet attracted the scholarly interest of philologists. Ideally, it must be published independently on the basis of the codex Vat. gr. 1831, which is the earliest witness to its written tradition.44

|| 42 Mavromatis/Panagiotakis, Στέφανος Σαχλίκης, Τα ποιήματα 84–88. 43 One possible figure is Leonardos Dellaportas, who was aware of and copied the autobiographical Αφήγησιν Παράξενον of Stephanos Sachlikes. See Manousakas, Λεονάρδου Ντελλαπόρτα Ποιήματα 85–90. 44 A critical edition, complete with introduction, commentary and glossary, is currently under preparation.

Caterina Carpinato

Ἀρχοντόπουλo καὶ ἀπὸ καλὴν γενέαν: Una Variante della Batrachomyomachia di Dimitrios Zinos (Dal frammento del Sinai) Dal 1998 è noto che, presso il Monastero di Santa Caterina del Sinai,1 è conservato un codice del XVI secolo, contenente un frammento della traduzione della Batrachmyomachia pseudomerica effettuata da Dimitrios Zinos2 e pubblicata a Venezia (forse nel 1539).3 Il codice—mutilo della parte iniziale, costituito da quattro fogli—trasmette solo una porzione di 79 versi del poemetto (vv. 17–96).4 Si tratta dell’unica testimonianza manoscritta finora conosciuta dell’opera di Zinos, che ebbe la fortuna di essere inserita nell’edizione del 1584 della Turcograecia di Martin Crusius. Non mi risulta sia stata ancora studiata.

|| 1 P. G. Nikolopoulos, Τὰ νέα εὑρήματα τοῦ Σινᾶ. Athens 1998: Sinaiticus Gr. X n. 384 (Sinai Greek New Finds Paper 384): ringrazio vivamente Father Justin anche in questa sede che ha fotografato per me i quattro fogli superstiti del codice e me li ha inviati per mail in data 31 gennaio 2015. Sui codici greci e latini della biblioteca del Sinai: G. P. Parpulov, The Greek and Latin Manuscripts of Mount Sinai and the Scholary World, in: C. A. Mango/M. Mundell Mango/E. Brunner (eds.), St. Catherine’s Monastery at Mount Sinai: Its Manuscripts and their Conservation. Papers given in memory of Ihor Ševčenko. Oxford 2010, 35–42. 2 Sullo zantiota Dimitrios Zinos, attivo tra Venezia e Verona tra gli anni Venti e Trenta del Cinquecento, mi permetto di rinviare ad un mio vecchio lavoro, Sull’attività editoriale di Dimitrios Zinos presso la tipografia dei da Sabbio, in Syndesmos I, Studi in onore di Rosario Anastasi. Catania 1991, 193–207; successivamente in C. Carpinato, Varia Posthomerica Neograeca. Milano 20142 (ediz. digitale), 98–112. Si veda Ei. Papadaki, Forme e funzioni del comico nelle opere letterarie neogreche a stampa tra il Tardo Rinascimento e gli albori dell’Illuminismo, in: Ch. Maltezou/A. Tzavara/ D. Vlassi (ed.), I Greci durante la Venetocrazia: uomini, spazio, idee (XIII–XVIII sec.). Atti del Convegno Internazionale di Studi (Venezia, 3–7 dicembre 2007). Venezia 2009, 651–665 ed in particolare 655–656. 3 Della stampa veneziana esistono probabilmente solo due copie, l’una conservata a Monaco (BSB Rar. 467); e l’altra rinvenuta da U. Moennig e H. Eideneier a Jena, contenente le osservazioni manoscritte di M. Crusius (UBJ 4° Op. th. II, 43 [4]), nel cui frontespizio si legge autore Demetrio Zeno Zacynthio e sotto la marca parlante della Faina (Kunadis) è indicata la data 1564, anno nel quale Crusius aveva ricevuto da Engelbertus Milander anche l’Ἄνθος χαρίτων del 1529 e la rimada di Alessandro del 1529. Nella prima pagina (aii) Crusius annota alcune date: 1571, 1581, 1588–1599, le quali indicano la frequentazione con il testo (Incepi 29 Decemb. 1571 omissi legere. Sed die 4 April 1581 Tubingae in Vetere Aula studiosorum plena Homeri Βατραχομυομαχία … introducet opinor primunque Barbaro Graeca Lingua in Germania). 4 C. Carpinato, Analisi filologica della Batrachomyomachia in greco demotico di Dimitrios Zinos (1539?). Saggio di edizione (vv. 24–55 = vv. 37–140 Zinos), in: A. Di Benedetto Zimbone/F. Rizzo Nervo (eds.), Κανίσκιν. Studi in onore di Giuseppe Spadaro, [Medioevo Romanzo e Orientale, Studi 12]. Soveria–Manelli, 2002, 215–237, un saggio di edizione di questa sezione del testo, poi in Carpinato, Varia Posthomerica 113–135. https://doi.org/10.1515/9783111010335-016

234 | Caterina Carpinato

Prima di presentare la documentazione manoscritta del codice sinaitico NF X384, ripercorro alcuni dati di base: è noto che il testo pseudomerico ha conosciuto una straordinaria fortuna, sia manoscritta che a stampa; che è stato utilizzato come modello per successive rielaborazioni parodiche come la Galeomyomachia di Teodoro Prodromo,5 ma anche è stato rielaborato nel poemetto eroico–comico Marcus heroicum (1516)6 dell’umanista e cavaliere tedesco Ulrich von Hutten e in operette comiche anonime in volgare come La gran battaglia de li gatti con li sorzi (la cui prima stampa è del 1521);7 che è stato precocemente tradotto in latino (da Carlo Marsuppini, intorno alla metà del Quattrocento) e in seguito anche in volgare e in diversi dialetti italiani, in abruzzese nel 1456 da Aurelio Simmaco de’ Iacobiti– recentemente scoperta–e pubblicata a cura di Marcello Marinucci,8 quella del veronese Giorgio Sommariva,9 e da un non meglio identificato Joseph Santa Fior della prima metà del Cinquecento.10 Come è noto, inoltre, la Batrachomyomachia è stata tra probabilmente il primo testo greco letterario stampato integralmente: Proctor11 indicava Thomas Ferrandus12

|| 5 L’edizione critica di riferimento rimane a tutt’oggi quella curata da H. Hunger, Der byzantinische Katz–Mäuse–Krieg: Theodoros Prodromos, Katomyomachia, Einleitung, Text und Übersetzung. Graz/Wien/Köln, 1968. In italiano esiste una traduzione in R. Romano (ed.), La satira bizantina dei secoli XI–XV. Torino 1999, 240–283. Si veda anche R. Torné Teixeidó, Teodor de Gaza i seva paràfrasi de la Batrachomiomàquia, in: L. Pomer, J. Redondo, J. Sanchis, J. Teodoro (eds.), Les Literatures Antigues a les Literatures Medievals. Amsterdam 2009, 235–254. Recentemente il testo o di Prodromo è stato pubblicato in italiano, T. Prodromo, La battaglia della gatta e dei topi (Katomyomachia). Testo greco, traduzione e commento, a cura di C. Faraggiana di Sarzana, M. P. Funaioli, Roma 2021 6 B. Gauvin, Ulrich von Hutten–Marcus (été 1516). Texte, traduction, analyse. Annales de Normandie 62, 2 (2012) 125–138, online https://www.cairn.info/revue–annales–de–normandie– 2012–2–page–125.htm#no9 (ultima consultazione 6/10/2019). 7 M. Chiesa, Un anonimo raffinato per un letteratissimo poemetto popolareggiante, in: M. Chiesa/ S. Gatti (eds.), Il Parnaso e la zucca: testi e studi folenghiani. Alessandria 1995, 104–118 (il testo è riproposto alle 13–51). T. Folengo, Maccaronee minori. Torino 1987, 297–305 è ben tratteggiato come il pitocco di Mantova si è servito del poemetto pseudomerico nelle sue opere. 8 M. Marinucci (a cura di), Batracomiomachia, volgarizzamento del 1456 di Aurelio Simmaco de’ Iacobiti. Padova 2001. 9 Sulla ricezione del poemetto nel XVI secolo (senza alcun riferimento alla traduzione in greco volgare di Dimitrios Zinos) si veda G. Bucchi, In tenui labor. Homère comique: réception et traduction de la Batrachomyomachie au XVIe siècle. in Homère en Europe à la Renaissance. Traductions et réécritures, in: ed. S. D’Amico (ed.), Actes de la journée d’études du Laboratoire LLSETI organisée le 29 novembre 2013, à l’Université Savoie Mont Blanc, «Corpus Eve» 2015, http://eve.revues.org/1258 (ultima consultazione 6/10/2019), nel quale l’autore riprende in parte un suo precedente contributo su «Animali in guerra: una rara Batrachomyomachia cinquecentesca in ottava riva». Versants 55, 2 (2008) 21–34. 10 Bucchi, Animali in guerra 22 e segg. 11 R. Proctor, The Printing of Greek in the Fifteenth Century. Oxford 1900, 83, 170–171.

Ἀρχοντόπουλο καὶ ἀπὸ καλὴν γενέαν: Una Variante della Batrachomyomachia di Zinos | 235

come l’editore che, a Brescia (presumibilmente nel 1474), volle sottoporre ai torchi le imprese dei topi e delle rane (edizione salvatasi in un unico esemplare presso la Rylands Collection dell’University of Manchester).13 Sono noti poi altri due incunaboli, contenenti il poemetto pseudomerico: l’edizione veneziana del 1486 e l’editio princeps fiorentina di Omero del 1488.14 La tradizione manoscritta del poemetto è molto ampia e ampiamente studiata.15 Alla tradizione manoscritta si aggiunge adesso un papiro di Ossirinco, databile fra la fine del II e l’inizio del II secolo, pubblicato nel 2003 da A. Wouters, conservi versi 41 e 53–59 del poema:16 κ]οσμουντες χυτρ[ας αρτυμασι παντοδαποίσιν ο]θ τρωγω ρεφαν[ας ου κ]ραμ[βα]ς ου κολοκυνθας ου]δε πρασοις χλ[ωροις] επιβ[ο]σ[κ]ομαι ουδε σελινοις ταυτα γα]ρ υμετε[ρ εσ]τιν εδεσμα[τα των κατά λιμνην …….] ταδε μ[ειδησ]ας Φυσιγ[ναθος αντιον ηυδα ξεινε λιην αυχεις ε]πι γαστερ[ι εστι και ημιν πολλα γαρ εν λιμνη κ]αι επι χθο[νι θαυματ ιδεσθαι c. 15 ]……[

41 53 55

59

|| 12 D. Rhodes, The career of Thomas Ferrandus of Brescia. Bulletin of the John Rylands Library 67 (1984) 544–559, e nello specifico n. 7, 548. 13 R. Torné Teixeidó, La Batrachomaquia en una edición de Brescia, in: F. De Martino (ed.), Kleos. Estempraneo di studi sulla fortuna dell’antico. Bari 2004, 45–47. 14 C. Carpinato, La fortuna della Batrachomyomachia dal IX al XVI sec.: da testo scolastico a testo ‘politico’, appendice a [Omero], in: La battaglia dei topi e delle rane, Batrachomyomachia, ed. M. Fusillo. Milano 1988, 137–148. Si vedano R. Torné Teixeidó, Ediciones de la Batrachomyomàquia entro los siglos XV–XVIII, in: F. L. Lisi Bereterbide (ed.). Tradición clásica y Universidad. Madrid 2011, 131–141 e più di recente M. Hosty, Batrachomyomachia (Battle of the Frogs and Mice. Introduction, Text, Translation and Commentary. Oxford 2020, 21–28. 15 M. Ahlborn, Untersuchungen zur pseudo–homerischen Batrachomyomachie. Göttingen 1959; R. Glei, Die Batrachomyomachie. Synoptische Edition und Kommentar, [Studien zur klassischen Philologie 12]. Frankfurt am Main 1984; Y. Migoubert, La Batrachomyomachie d’Homèrem texte grec établi par Y. M, et traduit par P. Brunet. Paris 1998; Idem, Le ms Baroccianus 50 et la tradition manuscrite de la Batrachomyomachie. Gaia 7 (2003) 405–409. Si vedano inoltre la tesi di dottorato di R. Torné Texeidó, La Batrachomiomaquia. Barcellona 1999; Idem, Aportaciones y notas sobre la difusión de la épica animalesca en manuscritos de la Batrachomyomachia hasta el s. XVI. Lectura y Signo 11 (2016) 47–57 con amplia e aggiornata bibliografia. Interessante l’analisi del poema pseudomerico nella tesi di dottorato di R. C. Fonseca, Epopeia e paródia na literatura grega antiga: Recursos Paródicos e Imitação Homérica na Batracomiomaquia. Universidade de Lisboa 2013 recentemente rielaborata in Epopeia e paródia na literatura grega antiga. Lisboa. 2018, e nello specifico il IV capitolo, 131–162; e la seconda parte A Batracomiomaquia e a paródia ao Modelo Homérico, 165–206 nella quale legge correttamente in filigrana diversi passi e riferimenti all’Odissea, mentre il capitolo VI è dedicato alla parodia dell’Iliade, 207–245. Sui rapporti con l’Odissea anche M. Hosty, The Mice of Ithaca: Homeric Models in the Batrachomyomachia. Mnemosyne 67, 6 (2014) 1008–1013. 16 P.Oxy. L.XVIII 4468 (ed. A. Wouters, Batrachomyomachia 41, 53–58. London 2003).

236 | Caterina Carpinato

All’interno dell’attività editoriale della tipografia veneziana dei Nicolini da Sabbio,17 Dimitrios Zinos volle pubblicare la sua traduzione in greco volgare e in decapentasillabi rimati del poemetto pseudomerico, inserendosi così nella storia della fortuna della Batrachomyomachia. Nella sua traduzione il testo pseudomerico si dipana in 468 decapentasillabi rimati, rendendo più ampio il modello con inserti irrilevanti dal punto di vista narrativo.18 Le inserzioni, infatti, sono motivate da ragioni di natura metrica o sono glosse esplicative destinate ad una migliore fruizione del testo da parte del pubblico cui è destinato: si vedanο, ad esempio, l’integrazione con il modo di dire aver paura della propria ombra (v. 99, κι᾽ ὡσὰν τὸ λέγει ἡ παροιμία τὸν ἴσκιον σου φοβᾶσαι), o con la glossa relativa a Creta, residenza del padre degli dei (v. 154, γιατὶ ὁ Ζεῦς ὁ θαυμαστὸς σ᾽ἐκεῖνο ἐκατοῖκα). Il testo a disposizione di Zinos per la resa in greco volgare potrebbe essere stato quello dell’edizione a stampa del 1486, prodotta a Venezia da Nikòlaos Kavvadatos e Giorgios Alexandrou,19 dal momento che vi sono glosse interlineari a stampa confluite nella traduzione, oppure potrebbe derivare da qualche altro manoscritto d’area cretese con glosse interlineari in rosso.20 L’incunabolo del 1486 (primo dei titoli della Short–Title List of Greek Books for Greek Readers redatta da Evro Layton)21 riporta alla fine alcuni versi22 di Michele Apostolis (ca.1420/22–1478),23 il cui figlio, || 17 C. Carpinato, Sull’attività editoriale di Dimitrios Zinos presso la tipografia dei da Sabbio, in: Syndesmos I, Studi in onore di Rosario Anastasi. Catania 1991, 193–207. 18 M. L. West (trans.), Homeric Hymns. Homeric Apocrypha. Lives of Homer, [Loeb Classical Library 496]. Cambridge, MA, 2003. La nuova edizione critica, esito della tesi di dottorato, si deve a M. Hosty, Batrachomymachia. Altra traduzione commentata J. Christensen/E. Robinson, The Homeric Battle of Frogs and Mice: Introduction, Translation and Commentary. London 2018. 19 La storia della presenza greca a Venezia negli ultimi venticinque anni è stata oggetto sistematico di studi scientifici, ma anche di mostre e iniziative rivolte ad un largo pubblico. Sulla prima tipografia greca a Venezia, un contributo divulgativo—ma di qualità—si deve a Ch. Banou, Λαόνικος ο Κρης και Αλέξανδρος, Εφημερίδα “Καθημερινή”, ένθετη έκδοση “Επτά Ημέρες”, “Κρήτες Τυπογράφοι στην Αναγέννηση”, (25 Ιανουαρίου 2004). Per questa prima fase della tipografia greca à Venezia K. Sp. Staikos, Απαρχές της ελληνικής τυπογραφίας. Athens 1989; K. Staikos/T. Cullen, Charta of Greek Printing: The Contribution of Greek Editors, Printers and Publishers to the Renaissance in Italy and the West. Köln 1998. La ricerca scientifica consente ancora di portare alla luce notizie inedite e sorprendenti come nel recente lavoro di E. Despotakis, Géôrgios Alexandros Chômatas, successeur de Dèmètrios Chalkokondylès à la chaire de grec de l'université de Padoue (1475/76–1479). RÉB 76 (2018) 233–265. 20 Nella seconda parte (cap. I, 1.) della mia tesi di dottorato (V ciclo) Stampe veneziane in greco demotico (1509–1549). Proposte per la riedizione della Batrachomyomachia e del Teseida. Catania 1994, affronto il problema delle interrelazioni fra l’edizione 1486 della Batrachomyomachia e la tradizione manoscritta del poema attraverso l’analisi degli scholia interlineari in inchiostro rosso. 21 E. Layton, The Sixteenth Century Greek Book in Italy. Printers and Publishers for Greek World. Venice 1994, 223. 22 G. de Andrés, Unos versos ineditos a la Batracomiomaquia di Miguel Apostolios. La Ciudad de Dios 175 (1961) 157–161. Come ho altrove evidenziato i versi non sono inediti ma sono stati pubblicati nell’incunabolo del 1486, cfr. Carpinato, Varia Posthomerica 109–111. Nuove osservazioni in

Ἀρχοντόπουλο καὶ ἀπὸ καλὴν γενέαν: Una Variante della Batrachomyomachia di Zinos | 237

Arsenios (1465–1535)—ben noto ed apprezzato nell’ambiente veneziano nel quale Zinos stesso si muoveva—,24 aveva curato l’edizione a stampa della Galeomyomachia di Teodoro Prodromo, pubblicata—per i tipi di Aldo Manuzio—in una data incerta intorno al 1494–5.25 L’operetta, con strette connessioni di contenuto con il poema pseudomerico, precocemente pubblicata a stampa, era ben nota a Dimitrios Zinos. Un altro testo curato da Arsenios doveva essere anche conosciuto ed apprezzato da Zinos: si tratta della rarissima edizione del 1519, pubblicata per le edizioni del Gymnasium graecum,26 dell’antologia di autori antichi nota agli specialisti come Γέρας εἰ μ᾽ ὀνομάσειας σπάνιον τῶν σπουδαίων. 27 Questo componimento—come l’incunabolo della Suda del 1499—contiene un dialogo introduttivo fra libraio e compratore: l’avantesto così strutturato piacque a Zinos, il quale elaborò un’introduzione simile come premessa alla sua Batrachomyomachia. La Batrachomyomachia di Zinos, insieme all’Iliade (1526) di Nikòlaos Lukanis,28 testimonia il rinnovato interesse politico–culturale dei greci nei confronti del

|| R. Torné Teixeidó, El códice Escorialense 475Ψ IV.1. Estudio del texto y escolios de la Batrachomyomàquia. Fortunatae 12 (2001) 239–260; R. Torné Teixeidó, Lectura i interpretació de la Batrachomyomàquia segons els escolis de l’escurialenc, in: B. Usobiaga/P. J. Quetglas (ed.), Ciència didàctica i Funció Social dels Estudis Clàssics. Barcelona 2004, 289–394. 23 Sullo scriptorium A. van Gemert, Ὁ Μιχαὴλ Ἀποστόλης ὡς δάσκαλος τῶν ἑλληνικῶν. Hell 37 (1986) 141–145. D. S. Georgakopoulos, Μιχαὴλ Ἀποστόλης. Ὁ Βυζαντινός λόγιος καὶ τὸ ἔργο του στὴ βενετοκρατούμενη Κρήτη (1453-1478). Athens 2022. Fondamentale l’edizione delle lettere di M. Apostolis, R. Stefec, Die Briefe des Michael Apostolis. Hamburg 2013, esaminata da A. Rollo, Sull’epistolario di Michele Apostolis: a proposito di una recente edizione. MEG 14 (2014) 325–342. 24 Recente bibliografia sull’attività e l’opera di A. Apostolis in E. Despotakis, Nuovi materiali sulla carriera ecclesiastica di Aristobulo–Arsenio Apostolis, in: S. Cosentino/M.–E. Pomero/G. Vespignani (eds.), Dialoghi con Bisanzio. Spazi di discussione, percorsi di ricerca. Spoleto 2019, 409–422. Sull’operato dei greci in seguito alla caduta di Costantinopoli F. Ciccolella, The Greek Renaissance: Transfer, Allelopoiesis, or Both?, in: P. Barker/J. Helmerath/C. Kallendorf (eds.) Beyond Reception. Renaissance Humanism and the Transformatio of Classical Antiquity. Berlin/Boston 2019, 45–58. 25 Discute sulla datazione della stampa N. Barker, Aldus Manutius and the Development of Greek Script and Type in the Fifteenth Century. Fordam University Press 19922, 17. Una traduzione spagnola del testo di Teodoro Prodromo, F. A. García Romero (ed.), La Catomiomaquia. Real Academia de San Dionisio de Ciencias, Artes y Letras, Jerez de la Frontera 2003; in italiano La battaglia della gatta e dei topi, in: R. Romano (ed.), La satira bizantina dei secoli XI–XV. Torino 1999, 230–283. 26 Si dispone oggi di uno strumento bibliografico molto utile a cura di C. Bianca/S. Delle Donne/L. Ferreri/A. Gaspari, Le prime edizioni greche a Roma (1510–1526), [Europa Humanistica 20]. Turnhout 2017, dove L. Ferreri analizza dettagliatamente il componimento di A. Apostolis. 27 Oggi disponibile on line http://www.onassislibrary.gr/en/collection/items/37130_en/ (ultima consultazione 27/10/2019). 28 Ha annunciato un’edizione del testo K. Dourou, Μεταξύ αναγεννησιακού ουμανισμού και πρόδρομων μορφών Νεοελληνικής εθνικής αφύπνισης: αναψηλαφώντας την επική παράδοση του Ομήρου στην Ιλιάδα του Νικόλαου Λουκάνη (1526), in: K. Dimadis (ed.), Συνέχειες, ασυνέχειες, ρήξεις στον ελληνικό κόσμο (1204–2014): οικονομία, κοινωνία, ιστορία, λογοτεχνία. Athens 2015, II

238 | Caterina Carpinato

patrimonio letterario degli antichi: quanti avevano trovato un’«altra Bisanzio» a Venezia respiravano l’odore delle tipografie che sottomettevano ai torchi i testi degli autori del passato ma anche opere contemporanee in volgare. Alcuni greci della seconda generazione dopo la caduta di Costantinopoli, vivendo nell’ambito veneziano dominato dalla personalità di Pietro Bembo (1470–1547), decidono di mettere alla prova le potenzialità linguistiche del volgare e di sottoporre al filtro della traduzione endolinguistica (ενδογλωσσική μεταφορά) il poeta princeps della grecità. Le traduzioni dei testi greci antichi pubblicate in greco volgare presso la tipografia dei Nicolini da Sabbio sono le prime attestazioni a stampa delle trasposizioni linguitiche dei classici in una lingua moderna e testimoniano la partecipazione attiva dei greci alla questione della lingua che si discuteva animatamente nella Venezia della prima metà del Cinquecento.29 Come anche Brigite Gauvin scrive au xvie siècle, l’éditeur Démétrios Zinos, membre de la communauté grecque de Venise très hostile aux Turcs depuis la chute de Constantinople, publie une traduction–adaptation de la Batrachomyomachie dans laquelle on pouvait voir dans la guerre entre rats et grenouilles le reflet des affrontements entre Grecs et Ottomans, la traduzione di Zinos ha avuto anche una funzione politica nel contesto greco–veneziano dell’epoca. 30 Una nuova edizione del poemetto nella versione cinquecentesca dovrà tener conto del nuovo testimone proveniente dalla biblioteca del Monastero di Santa Caterina del Sinai del quale si presenta in questo lavoro una prima trascrizione. La Batrachomyomachia di Zinos, come è noto, la cui editio princeps fu stampata presso la tipografia dei Nicolini da Sabbio, attende infatti (ormai da troppo tempo) una nuova edizione critica. L’opera deve essenzialmente la sua fortuna al fatto di essere || 209–228; da ultimo ha continuato a pubblicare sull’argomento, insistendo sulla valenza ideologica e politica della traduzione di Lukanis, vedi K. Dourou, The Longs and the Shorts of an Emergent Nation: Nikolaos Loukanes’s 1526 Iliad and the Unprosodic New Trojans, in: N. Constantinidou/ H. Lamers (eds.), Receptions of Hellenism in early Modern Europe (15th–17th Centuries), [Brill’s Studies in Intellectual History 303]. Leiden 2019, 260–278. Mi sono occupata di nuovo del testo C. Carpinato, From Greek to the Greeks: Homer (and Pseudo–Homer) in the Greco–Venetian Context between the Late Fifteenth and Early Sixteenth Century, in: G. Abbamonte/S. Harrison (eds.), Making and Rethinking the Renaissance: Between Greek and Latin in 15th–16th Century Europe. Berlin– Boston 2019, 175–194. In Carpinato, Varia Posthomerica, miei contributi sul poema di Lukanis. 29 C. Carpinato, Stampe veneziane in greco volgare nella prima metà del Cinquecento e questione della lingua, in: S. Kaklamanis–A. Kalokairinòs (eds.) Χαρτογραφώντας την δημώδη λογοτεχνία, [Neograeca Medii Aevi VII]. Herakleion 2017, 147–167. La traduzione di Zinos del poemetto pseudomerico non è stata presa in esame in recenti volumi collettanei sulla fortuna della Batrachomyomachia in età rinascimentale, quali B. Acosta–Huges (ed.), Homère revisité: parodie et humour dans les réécritures homériques, [Actes du Colloque International, Aix–en–Provence 30–31 octobre 2008]. Besançon 2011; S. D’Amico, S. Lardon (eds.), Homère en Europe à la Renaissance: traductions et réécritures. Chambéry 2017. 30 B. Gauvin, Ulrich von Hutten–Marcus (été 1516), online https://www.cairn.info/revue–annales– de–normandie–2012–2–page–125.htm#no9 (ultima consultazione 6/10/2019).

Ἀρχοντόπουλο καὶ ἀπὸ καλὴν γενέαν: Una Variante della Batrachomyomachia di Zinos | 239

stata inserita nella Turcograecia (1584) di Martin Crusius (1526–1607).31 Fu ripubblicata con un ricco apparato di note nel 1708 da Joh. Mich. Langius (1664– 1731);32 nel 1796 riappare grazie a Karl David Ilgen (1763–1834),33 che volle dedicarla al viro generosissimo Ioanni Wolfgango Goethe. Nel 1829, l’ellenista francese di Toulose Fleury Lecluse (1774–1845) allestì la sua edizione quadrilinge (greco antico, greco volgare, latino e francese).34 Nel 1837 furono pubblicate due edizioni del poemetto di Zinos: una a cura di Franz von Paula Lechner35 (traduttore in tedesco del poema Dimos und Eleni, Romantisches Gedicht aus dem Neugriechischen di Alexàndros Rizos Rangavis, stampato a Neuburg nel 1834) e l’altra da Friederick W. A. Mullach (1807–1882).36 Nel 1880 il dotto (e forse spregiudicato) arcivescovo zantiota Νikòlaos Katramìs (1820–1886), al quale si deve il discorso funebre

|| 31 H. Eideneier, Neograeca Crusiana, in: Ζητήματα ιστορίας των νεοελληνικών γραμμάτων. Αφιέρωμα στον Κ.Θ. Δημαρά, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Φιλοσοφική Σχολή–Τμήμα Φιλολογίας. Τομέας Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών. Θεσσαλονίκη 1994, 63–70; Idem (ed.), Graeca recentiora in Germania. Deutsch–griechische Kulturbeziehungen vom 15. bis 19. Jahrhundert. [Wolfenbütteler Forschungen 59]. Wiesbaden 1994; Idem, Von der Handschrift zum Druck: Martinus Crusius und David Höschel als Sammler griechischer Venezianer Volksdrucke des 16. Jahrhunderts, in: Graeca recentiora in Germania, 93–111. Idem, Martinus Crusius und die Folgen, ibidem, 123–136; U. Moennig, On Martinus Crusius's collection of Greek vernacular and religious books. BMGS 21 (1997) 40–78. A. Ben Tov, Turco–Graecia. German Humanists and the End of Greek Antiquity–Cultural Exchange and Misunderstanding, in: A. Contadini–C. Norton (ed.), The Renaissance and the Ottoman World. Farham 2013, 181–196. 32 J. M. Langius, Philologiae barbaro–graecae, pars altera. Altdolfi 1707. 33 C. D. Ilgen, Hymni Homerici cum reliquis carminibus minoribus Homero tributi solitis et Batrachomyomachia. Addita est Demetrii Zeni versio Batrachomyomachiae dialecto vulgari et Theodori Prodromi Galeomyomachia. Halis Saxonum 1796. Ilgen sarebbe stato il primo a usare in chiave moderna il termine “epyllion” S. Tilg, On the origin of the modern term “epyllion”: some revisions to a chapter in the history of classical scholarship, cap. 2.b: The First Attestation in Classical Scholaship: K.D. Ilgen’s Edition of the Homeric Hymns (1796), in: M. Baumbach, S. Bär (eds.), Brill’s Companion to Greek and Latin Epyllion and its Reception. Leiden/Boston 2012, 29–54. 34 F. (de) Lecluse, La Batrachomyomachie, ou le Combat des rats et des grenouilles. Toulouse 1829. Su Fleury Lecluse, che si firmava adattando in greco il nome Λουλουδάριος Καταρράκτης, si veda A. Ballabriga, Philhellénisme et prononciation du grec. À propos de la Dissertation sur la prononciation grecque. Anabases 3 (2006) 57–77. A lui si deve inoltre un interessante Manuel de la langue grecque, Parigi 1802, nel quale è inserito il poema eroico Ulysse composto (in greco omerico) dal gesuita francese B. Giraudeau (1697–1774) con il supporto di un lessico greco–francese e latino: l’opera è dedicata a J.B. de Villoison. Nell’introduzione Lecluse si manifesta sostenitore dell’esigenza di imparare il greco antico insieme al greco moderno, analizzando nei dettagli i vantaggi didattici e scientifici di tale proposta educativa. 35 F. von Paula Lechner, Βατραχομυομαχία μεταφρασμένη εἰς ῥωμαϊκὴν γλῶσσαν. Ingolstadt 1837. 36 Fr. Guil. Aug. Mullach, Demetrii Zeni Paraphrasis Batrachomyomachiae vulgari Graecorum sermone scripta. Quam collatis superioribus editionibus recensuit, interpretatione Latina instruxit et commentariis illustravit. Berlin 1837.

240 | Caterina Carpinato

pronunciato in occasione delle esequie di Dionisios Solomòs nel 1857,37 inserì il testo pseudomerico nella traduzione di Dimitrios Zinos all’interno dei suoi scritti sull’isola natale. 38 La traduzione in decapentasillabi effettuata da Zinos era nota anche a vari studiosi del testo pseudomerico, tra i quali Joshua Barnes (1654–1712), Michael Maittaire (1668–1747) e Giacomo Leopardi (1798–1837). Era inoltre senz’altro conosciuta anche da Antonios Stratigos, di origine cretese, rettore del Collegio Cottunio di Padova, al quale si deve una traduzione in volgare cretese pubblicata a Venezia nel 1745 e dedicata a Zaccaria e Panos Maruzzi (τοῦ ῾Ελληνικοῦ γένους ὁ στολισμός).39 Anche Ioannis Vilaràs (1771–1823) consultò l’opera di Zinos per la sua rielaborazione in volgare del poemetto pseudomerico.40 Non credo, però, sia stata utilizzata—come è stato affermato—da un erudito italiano, Bartolomeo Zaburri (1715–1826), autore di una traduzione settecentesca in dialetto molisano del poemetto pseudomerico.41 L’opera, più volte oggetto dei miei studi,42 attende ancora una edizione moderna completa, che dovrà necessariamente comprendere un confronto non solo tra le diverse edizioni a stampa ma anche un’analisi del frammento manoscritto del quale si dà qui una prima trascrizione. Come ha fatto giustamente rilevare anche Stefanos Kaklamanis, i problemi dei testi in greco volgare trasmessi in forma manoscritta e a stampa presentano soluzioni non sempre facili da gestire per l’editore.43

|| 37 N. Katramìs, Λόγος ἐπίταφιος εἰς τὸν διάσημον τῆς νέας Ἑλλάδας ποιητὴν Κομ. Ἱππ. Διονύσιον Σολομόν. Zakinthos 1857. 38 Idem, Φιλολογικὰ ἀνάλεκτα Ζακύνθου. Zakinthos 1880, 255–279. 39 Come egli stesso li definisce nell’introduzione a A. Stratigos, Ὁμήρου Βατραχομυομαχία μεταγλωττισμένη διὰ στίχου ἀπὸ τὸ Ἑλληνικὸν εἰς τὸ Κρητικὸν ἁπλοῦν ἰδίωμα πρὸς κοινὴν ὠφέλειαν τῶν φιλομαθῶν παρὰ Ἀντωνίου Στρατηγοῦ Πολίτου κατὰ τὴν Ἀρχὴν Ἐνετοῦ Ἐπιστάτου καὶ Διδασκἀλου τοῦ ἐν τῶ κλεινῷ Παταβίῳ Κωττονιανοῦ Ἑλληνομουσείου. Ἐνετίησιν 1745. 40 I. Vilaràs, Ποιήματα, (ed. G. Andriomenos). Athens 1995, 133–158. J. Vilaràs, La Batrachomyomachia, traduzione italiana di F. Morana. Palermo 1994. 41 E. D. Petrella, Una Batracomiomachia maccaronica. Campobasso 1918, 38; su questa versione dialettale si veda anche B. Zaburri, La Batracomiomachia maccaronica: un documento settecentesco inedito di letteratura dialettale molisana nell’edizione di Berengario Galileo Amorosa, a cura di A. Santoriello. Riccia 2010. Ritengo invece più probabile che Zaburri si fosse ispirato al testo pseudomerico riprodotto in dialetto napoletano da F. Farao Mazzarella, La Batraccomiomachia a lo ddì de la gente d’Ommero aliasse La Guerra ntra le Ranonchie e li Surece sportata ‘lengua napolitana’. Napoli 1789. 42 Ora raccolti in Carpinato, Varia Posthomerica. Le traduzioni neogreche del poemetto pseudomerico erano state presentate da B. Fr. Tomadakis, Νεοελληνικαὶ μεταφράσεις, παραφράσεις καὶ διασκευαὶ τῆς Βατραχομυομαχίας. Athens 1973. 43 St. Kaklamanis, Ἀπὸ τὸ χειρόγραφο στὸ ἔντυπο: τὸ παιχνίδι τῶν γραφῶν. Τὰ ἰδιαίτερα ἐκδοτικὰ προβλήματα κειμένων ποὺ ἔχουν παραδοθεῖ σὲ χειρόγραφη καὶ ἔντυπη μορφή, in: H. Eideneier/

Ἀρχοντόπουλο καὶ ἀπὸ καλὴν γενέαν: Una Variante della Batrachomyomachia di Zinos | 241

Trascrivo in forma diplomatica il testo del codice che presenta qualche significativa variante44 rispetto al testo di Zinos tramandato nelle edizioni a stampa. Un nuovo contributo in attesa di una nuova edizione critica.

Sinai Greek NF X384 Il manoscritto sinaitico, come indicato all’inizio di questo lavoro, conserva una sezione del poemetto pseudomerico nella traduzione in volgare di Dimitrios Zinos, ed è l’unico testimone manoscritto del testo finora conosciuto. Il frammento riporta settantanove versi, circa un quarto dell’intero poemetto (nello specifico si tratta dei vv. 17–97). Il verso v. ὅτίσε ἀρχοντόπουλω καὶ ἀπὸ καλὴν γενέαν non si ritrova nei due esemplari dell’editio princeps che ci sono pervenuti, né nelle edizioni successive (le quali dipendono tutte dall’edizione Crusius del 1584).

Sinaiticus gr. NF X384 1

5

10

15

(17)fol. 1r Ὁ βαθρακᾶς τὸν ἐρωτᾶ ξένε μου ποῖος εἶσαι καὶ πῶς μᾶς ἦλθες ἐδεπὰ μεμμὲν φυλείαν ἐποίσε:– Εἶπὲ μας τὴν αλήθειαν τΐς εναι ηγονή σου καὶ μή μου κρύψης τίποτα τὸ πήσαν οἱ δηκοί σου:– Καὶ α σε γνωρίσω ἀληθηνῶν θὲς ἔχην τὴν φυλείαν μου, καὶ νὰ σε πήσω να ϊδῆς ὄλην τὴν κατοὶκίαν μου:– Καὶ φυληκὰ χαρίσματα ἐγῶ νὰ σε χαρίσω καὶ να σε στρέψω τάσσω σου πάλιν ὀμπρὸς ὀπείσω:– Καὶ λήμνην τούτην τὴν θωρὴς αἰγῶ τὴν κυριεύω τοὺς βαθρακοὺς ὀποῦ ναι ἐδῶ ὄλους τοὺς βασιλεύω. // f. 1v Φησήγναθον με κράζουσιν νὰ πὸ καὶ τὸν πατέρα τΐς ἔναι ποῦ με γέννησεν καὶ ποία εἶναι καὶ ἡ μητέρα:– Πηλὸν τὸν ὀνομάζουσιν καὶ κοίνην Ὑγρασία ἐδῶ με ἀναθρέψασιν μὲ ἄλατους παιδία:– Στοὺ ρηδανὸν τὸν μποταμον ἐκεῖ ἐγνωριστῆκαν ἀλήλους ἐφυλεύθησαν καὶ τότες ἐσμηχθῆκαν:–

|| U. Moennig/N. Toufexis (eds.), Θεωρία και πράξη των εκδόσεων της υστεροβυζαντινής αναγεννησιακής και μεταβυζαντινής δημώδους γραμματείας. Herakleion 2001, 101–186. 44 Segnalo alcune tra le varianti più significative: v. 1 (= v. 17) βαθρακὰς (βορθακὰς); v. 2 (= v. 18) καὶ πῶς μᾶς ἦλθες (Καὶ πόθεν ἦλθες); v. 14 (= v. 30) ἐδῶ (οἱ δύo); v. 20 (= v. 36) ὅτίσε ἀρχοντόπουλω καὶ ἀπὸ καλὴν γενέαν (ἀπὸ μορφία καὶ δύναμιν νὰ ἔχης βασιλεία); v. 30 (= v. 47) Γλυφομύλη (Λειχόμυλη); v. 45 (=v. 62) χωρὶς κανένα τρόπον (χωρὶς κανέναν κόπον); v. 53 (= v. 70) ἅπαντες τὸ θωροῦσιν (ἅπαντες τὸ ποθοῦσι); v. 58 (=v. 75) πολέμου (ποτέ μου); v. 68 (=v. 85) δὲν τὰ χρίζω (δὲν τὰ τάσσω); v. 79 (=v. 96) ἔχει (ἐχθροὶ).

242 | Caterina Carpinato

20

25

30

35

40

45

50

55

60

Ἐμένα τότε γνώρισαν στοὺ ποταμοῦ τὰ χείλη oἱπαὶ καὶ σὺ τὸ γένος σου καὶ ναγενοῦμεν φύλοι:– Γιατοὶ καὶ σὺ μου φένεσαι κατὰ τὴν θεὀρίαν, ὄτίσε ἀρχοντόπουλω καὶ ἀποκαλὴν γενέαν:– // fol. 2r Τόται τοῦ ἀποκρίθηκεν ὀ ποντικὸς καὶ εἶπεν Τὶς τὸ ζητὰς τὸ γένος μου τὸ ὄνομα τοῦ λείποι:– Τοῖς πάσιν ἔναι φανερῶν ασίας45 καὶ εὐρώποις τῆς πετϊνεῖς τοῦ οὐρανοὺ θεοῖς καὶ τοῖς ἀνθρώποις:– Ὄμως ἀν θέλης καὶ ποθῆς εἰς θύμησιν νὰ ἔχεις μεταχαρὰς νὰ σου τὸ πῶ ἄκουσαι πῶς καλοῦμαι:– Ψιχάρπαγα με λέγουσιν καὶ δὲν τὸ ἀπαρνοῦμαι:– Οιὸς τοῦ μεγαλόψυχου ἦμαι τοῦ ψομοφάγου ὀποῦ τὸ γένη του μακρὶ παρόμοιον τοῦ τράγου:– Ἡ μήτηρ μου εὐγενηκῆ τὴν κράζουν // fol. 2v Γλυφομύλη πλεῖον καὶρὸν εὐρίσκεται κάτάσπρη εἰς ταχείλη:– Τοῦ Λαρδοφάγου τοῦ ριγὸς λέγεται θηγατέρα ἐκείνη μέφερε καὶ φος καὶ εἰς τὸν γλυκὴν ἀέραν:– Καὶ εἰς καλύβη μέκαμεν ὄχει μολήγον κόπον καὶ46 με τροφαῖς μανάθρεψε ὄποῦναι τὸν ἄνθρωπων:– Καὶ με σύκα με καρίδια καὶ με ταλευτοκάρια καὶ με καλὰν ἄμμήγδαλα ἐκεῖνα τὰ καθάρια καὶ ἔτερα ἄλλα περισὰ γεμοίζη τήν κοιλία Καὶ πῶς ἐσὺ Φυσίγναφε νὰ ἔχεις τήν φυλείάν μου ποῦ δὲν ὀμοιάζει φύση μας εἰς σε κανένα τρώπον:– // fol. 3r ἠ αἰδικίμου δίετα ὀμοιαζει τῶν ἀνθρώπων:– Ἐσὺ τὸ ὔδωρ κατοικῆς καὶ κοί νε οἱ ζωή σου ἐκ τοῦ νεροῦ τα βότανα γίναιται ή τροφή σου:– Εγῶ ἀπόσα ευρίσκονται στα σπήτια τῶν ἄνθρωπων ἀπόλλα τρώγω θαρετὰ χωρὶς κανένα τρόπον:– Δὲν με λαθένοι τὸ ψομοὶ τὸ καλοζημομένω οὐδὲ ὄμορφον φαλάγγιον με μέλη ζημομένον:– Οὐδὲ καλὲς αυτόπιταις οἱ πολλοὶ σοῦσαμάται. οὐδὲ ἐκείναις οἱ λευκαῖς ὀποῦναι ζαχαράταις:– Οὑδέ νεὄπηκτου τυρὴ ποῦ κάμνου // fol. 3v με τὸ γάλα οὐδὲ μαιζήθραις ἀπαλαῖς καὶ τα τυρία τὰ ἄλλα:– Δὲν με λαθένοι γλήκισμα ὀπόλει ταγαποῦσιν καὶ οἱ ουράνιοι θεοὶ, ἄπαντες τὸ θωροῦσιν:– Ουδάλλα ὅσα φαγητὰ ποῦ βράζουν μετὰ τζουκάλια οἱ μάγεροι ποῦ ξεὐρουσιν καὶ καμνούσιν τὰ καλάλεια:– Καὶ μέσα σαύτα βάνουσιν ταῖς κάλιαις μεροδίαις τὰ φέρνουσϊν ἐκ ταῖς Ἰντιαις, καὶ κάμουν ἀρταλοίαις:– Ἐγῶ εἰς μάχες αἴτυχα δέν ἔφυγα ποτέμου τὸν θάνατον ποῦ μελετὰ νὰ ἔλθη ἐκ τοῦ πολέμου:– // fol. 4r καὶ χρία νάναι ποῦπεταις δέν τρέχω τὴν σκουτέλα ἀλὲ ἐκείνους μίγομαι ὀσοι ναι τὴν προστέλα. –

|| 45 ασίας dittografia. 46 καὶ dittografia.

Ἀρχοντόπουλο καὶ ἀπὸ καλὴν γενέαν: Una Variante della Batrachomyomachia di Zinos | 243

65

70

75

79

Καὶ νὰ σοῦ πῶ πλεότερον ἄνθρωπον δὲν φοβοῦμαι· καὶ τούτο ἔναι ἀληθηνὰ καὶ δὲν τὸ ἐπενοῦμεν:– Ἤπάγω εἰς το στρώμαν του εκεῖ όποῦ κοιμᾶται· δἀνγκώνο τον στὸ δάκτηλον καὶ δὲν τὸ ἐνογάται:– Δαγγάνω καὶ τὴν φτέρνα του τίποτες δὲν τὸ χρίζει ἀμοι κοιμάται νόστημα τόσοντη ρωχαλήζει:– Ἀπόσα βρίσκονται εἰς τὴν γὴν τίποτας δὲν τα χρίζω τὸν γάτον καὶ τὸν γέρεκα περίσια τοὺς τρωμάσω: // fol. 4v Καὶ κείνην τὴν ξύλοκάτα ὄλοι μας τὴν μησοῦμαι με δόλον δύνει θάνατον γιατοῦτο τὴν φοβοῦμαι:– Τὴν γάτα ὀποῦ τὴν ϊδῶ καὶ ἐκοῖ ὀποῦ τὴν γρικίσω· ἀπὸ τὸν φόβον μου ἔρχομαι σχεδὸν να ξεψηχήσω:– Καὶ δῶ καὶ κεῖ στοχάζωμαι τὸ πῶς νὰ τῆς γλητόσω· καὶ ναῦρο τρίπα κεῖ κοντὰ νὰ σώσω νὰ τρυπήσω· μήπως καὶ καταλάβειμαι καὶ σώσει καὶ μὲ πνήξη:– Εἰς τοῦτο τόμορφο κορμὴ τὰ νοίχια της να ἀμπήξϊ. Αὐτὰ τα τρία βρισκονται σε κάμπους καὶ σε ὄρει· (96) ἐμένα καὶ τοῦ γένου μου ἔχει θανατηφώροι.

Testo della Batrachomymachia di D. Zinos (edizione Carpinato)

SIGLA S E

Sinaiticus gr. NF X384, fol. 1r–4v Zenos, Βατραχομυομαχία, Venezia 1539, vv. 17–96

17

Ὁ βαθρακὰς τὸν ἐρωτᾶ: «Ξένε μου, ποῖος εἶσαι; Καὶ πόθεν ἦλθες ἐδεπά; Μ᾽ ἐμὲν φιλίαν ἐποῖσε. Εἰπέ μας τὴν αλήθειαν, τίς ἔναι ἡ γονή σου; Καὶ μὴ μοῦ κρύψης τίποτες, τὸ ποιοί ἦσαν οἱ δικοί σου. Καὶ ἂ σὲ γνωρίσω ἀληθινόν, θὲς ἔχειν τὴν φιλίαν μου, καὶ νὰ σε ποίσω νὰ ἰδῇς ὅλην τὴν κατοικίαν μου, καὶ φιλικὰ χαρίσματα ἐγὼ νὰ σε χαρίσω καὶ νὰ σὲ στρέψω, τάσσω σου, πάλιν ὀμπρός ὀπίσω. Καὶ λίμνην τούτην τὴν θωρεῖς, ἐγὼ τὴν κυριεύω. Τοὺς βαθρακοὺς ὁποῦ ᾽ναι ἐδῶ, ὅλους τοὺς βασιλεύω. Φυσίγναθον μὲ κράζουσι, νὰ πῶ καὶ τὸν πατέρα, τίς ἔναι ποὺ μ᾽ ἐγέννησε καὶ ποιά εἶναι καὶ ἡ μητέρα. Πηλὸν τὸν ὀνομάζουσι καὶ ’κείνην Ὑγρασία, οἱ δύο μ᾽ ἀναθρέψασι μέ ἄλλα τους παιδία στὸν Ῥιδανὸν τὸν ποταμὸν ἐκεῖ ἐγνωριστῆκαν, ἀλλήλους ἐφιλεύθησαν καὶ τότες ἐσμιχθῆκαν, ἐμένα τότ᾽ ἐγέννησαν στοῦ ποταμοῦ τὰ χείλη. Εἰπὲ καὶ σὺ τὸ γένος σου καὶ νὰ γενοῦμε φίλοι, γιατὶ καὶ σὺ μοῦ φαίνεσαι, κατὰ τὴν θεωρία, ἀπ’ ὀμορφία καὶ δύναμιν νὰ ἔχεις βασιλεία». Τότε τοῦ ἀποκρίθηκεν ὁ ποντικὸς καὶ εἶπεν: «Τί τὸ ζητὰς τὸ γένος μου; Τὸ ὄνομά μου λεῖπε.

20

25

30

35

244 | Caterina Carpinato

40

45

50

55

60

65

70

75

80

85

Τοῖς πᾶσι ἔναι φανερὸν Ἀσίας καὶ Εὐρώπης, τοῖς πετεινοῖς τοῦ οὐρανοῦ, θεοῖς καὶ τοῖς ἀνθρώποις. Ὅμως ἂν θέλης καὶ ποθῆς εἰς θύμησιν νὰ ἔχεις

μετὰ χαρᾶς νὰ σοῦ τὸ πῶ, ἄκουσε πῶς καλοῦμαι. Ψιχάρπαγα μὲ λέγουσι, καὶ δὲν τὸ ἀπαρνοῦμαι, υἱὸς τοῦ μεγαλόψυχου εἶμαι τοῦ Ψωμοφάγου ὁποῦ τὸ γένι του μακρὺ παρόμοιον τοῦ τράγου. Ἡ μήτηρ μου εὐγενικὴ τὴν κράζουν Λειχομύλη, τὸν πλεῖον καιρὸν εὑρίσκεται κατάσπρη εἰς τὰ χείλη, τοῦ Λαρδοφάγου τοῦ ῥηγὸς λέγεται θυγατέρα, ἐκείνη μ᾽ ἔφερε εἰς φῶς καὶ εἰς τὸν γλυκὺν ἀέρα. καὶ εἰς καλύβι μ᾽ ἔκαμε, ὄχι μ’ ὀλίγον κόπον, καὶ μὲ τροφὲς μ᾽ ἀνάθρεψε, ὁπού ᾽νιαι τῶν ἀνθρώπων, [καὶ] μὲ σῦκα, μὲ καρύδια καὶ μὲ τὰ λεφτοκάρια καὶ μὲ καλὰν ἀμύγδαλα ἐκεῖνα τὰ καθάρια. Καὶ ἕτερα ἄλλα περισσὰ γεμίζω τὴν κοιλιά μου. Καὶ πῶς ἐσύ, Φυσίγναθε, νὰ ἔχης τὴν φιλιάν μου ποὺ δὲν ὁμοιάζ᾽ ἡ φύση μας εἰσὲ κανένα τρόπον; Ἡ ἐδική μου δίαιτα ὅμοιά ᾽ναι τῶν ἀνθρώπων. Ἐσὺ στὸ ὕδωρ κατοικεῖς, καὶ ’κεῖ ’ναι ἡ ζωή σου, ἐκ τοῦ νεροῦ τὰ βότανα γίνεται ἡ τροφή σου. Ἐγὼ ἀπ᾽ ὅσα εὑρίσκονται στὰ σπίτια τῶν ἀνθρώπων ἀπ᾽ ὅλα τρώγω θαρρετά, χωρὶς κανέναν κόπον. Δὲν μὲ λανθάνει τὸ ψωμί, τὸ καλοζυμωμένο, οὐδ᾽ ὄμορφον λαλάγγιον μὲ μέλι γεναμένο, οὐδὲ καλὲς αὐγόπιτες, οἱ πολυσουσαμάτες, οὐδὲ ἐκεῖνες οἱ λευκὲς ὁπού ᾽νιαι ζαχαράτες, οὐδὲ νεόπηκτον τυρί, ποὺ κάμνουν μὲ τὸ γάλα, οὐδὲ μυζῆθρες ἀπαλὲς καὶ τὰ τυρία τὰ ἄλλα. Δὲν μὲ λανθάνει γλύκισμα, ὁπ᾽ ὅλοι τ᾽ ἀγαποῦσιν καὶ οἱ οὐράνιοι θεοὶ ἅπαντες τὸ ποθοῦσιν. Οὐδ᾽ ἄλλα ὅσα φαγητὰ ποὺ βράζουν μὲ [τὰ] τζουκάλια οἱ μάγεροι ποὺ ξεύρουσιν καὶ κάνουσίν τα κάλια καὶ μέσα σ᾽ αὖτα βάνουσι τὲς καλὲς μερωδίες ποὺ φέρνουν ἐκ τὴν Ἴντια καὶ κάμνουν ἀρτυσίες. Ἐγὼ κ᾽ εἰς μάχες ἔτυχα δἐν ἔφυγα ποτέ μου τὸν θάνατον ποὺ μέλλεται νὰ ἔλθη ἐκ τοῦ πολέμου. Καὶ χρεία νά ’ναι πούποτες, δὲν τρέχω στὴν σκουτέλα ἀλλὰ ἐκείνους σμίγομαι, ὅσοι ᾽νιαι στὴν προστέλα, καὶ νὰ σοῦ πῶ περσότερο: ἄνθρωπον δὲν φοβοῦμαι, καὶ τοῦτο ἔν᾽ ἀληθινὸ καὶ δὲν τὸ ἐπαινοῦμαι. Ὑπάγω εἰς τὸ στρῶμα του, ἐκεῖ ὁποῦ κοιμᾶται δαγκάνω τον στὸ δάκτυλον καὶ δὲν τὸ ἐνογᾶται, δαγκάνω καὶ τὴν φτέρνα του, τίποτες δὲν τὸ χρήζει, ἀμὴ κοιμᾶται νόστιμα, τόσ᾽ ὅτι ροχαλίζει. Ἀπ᾽ ὅσα βρίσκονται στὴν γῆν τίποτα δὲν τὰ τάσσω, τὸν γάτον καὶ τὸν γέρακα περίσσια τοὺς τρομάσσω. Κ᾽ ἐκείνην τὴν ξυλόγατα ὅλοι μας τὴν μισοῦμε

Ἀρχοντόπουλο καὶ ἀπὸ καλὴν γενέαν: Una Variante della Batrachomyomachia di Zinos | 245

90

95

μὲ δόλον δίδει θάνατον γιὰ τοῦτο τὴν φοβοῦμαι, Τὴν γάτα ὅπου τὴν εἰδῶ κ᾽ ἐκεῖ ποὺ τὴν γροικήσω ἀπὸ τὸν φόβον μου ἔρχομαι σχεδὸν νὰ ξεψυχήσω. Καὶ ’δῶ καὶ ’κεῖ στοχάζομαι τὸ πῶς νὰ τῆς γλυτώσω καὶ νά ’βρω τρύπα ᾽κεῖ κοντὰ νὰ σώσω, νὰ τρoυπώσω μήπως καὶ καταλάβη με καὶ σώση καὶ μὲ πνίξη, κ᾽ εἰς τοῦτο τὸ ὄμορφο κορμὶ τὰ νύχια της νὰ μπήξη. Αὐτὰ τὰ τρία βρίσκονται σὲ κάμπους καὶ σὲ ὄρη ἐμένα καὶ τοῦ γένους μου ἐχθροὶ θανατηφόροι».

_______________ 17 βαθρακὰς S: βορθακὰς Ε 18 ἐδεπὰ S: ἐδαπὰ E; φυλείαν ἐποῖσε S: φιλία ποίσε E 19 Εἰπέ μας S: Εἰπές μου E; ἡ γονή σου S: ὁ γονὴς σου E 20 ποιοί ἦσαν: πήσαν S, τοπ’ οἶσαν E 21 καὶ α S: Κια Ε; ἔχην S: ἔχει E 22 σε πήσω S: σεμπάσο E 23 σε S: σοῦ E 25 Καὶ S: Τὴν E; τὴν S: ποὺ E 26 βαθρακοὺς S: βορθακοὺς E; ποιά εἶναι καὶ ἡ S: ποίαναι ἡ Ε 30 οἱ δύο μαναθρέψασι Ε: ἐδῶ με ἀναθρέψασιν S 32 ἀλλήλους S: ἀλλήλως Ε; ἐφιλεύθησαν S: ἐφιλεύτησαν E 36 ἀπ’ ὀμορφία καὶ δύναμιν νὰ ἔχεις βασιλεία E: ὄτίσαι ἀρχοντόπουλω καὶ ἀπὸ καλήν γενέαν S 42 τὸ ὄνομα… κατέχεις, om. S 47 μου S: μόν’ E; Λειχομύλη E: Γλυφομύλη S 51 καὶ εἰς S: Κεἰς σε E 52 ὁπούνιαι E: ὄποῦναι S 55 ἕτερα S: τόρα Ε; γεμίζω E: γεμοίζη S 56 Φυσίγναθε E: φυσίγναφε S 58 ὅμοιά ᾽ναι E: ὀμοιαζει S 62 κόπον E: τρόπον S 63 λανθάνει E: λαθαίνει S 64 λαλάγγιον scripsi] φαλάγγιον SE; γεναμένο E: ζημομένον S 65 αὐγόπιτες E: αὐτόπιτες S 69 λανθάνει E: λαθαίνει S 70 ποθοῦσι E: θωροῦσιν S 72 μάγειροι E: μάγεροι S; κάλια E: καλάλεια S 74 ποὺ φέρνουν... ἀρτυσίες E: τὰ φέρνουσϊν ἐκ ταῖς Ἰντιαις, καὶ κάμουν ἀρταλοίαις S 76 μέλλεται E: μελετὰ S 77 νά ’ναι S: ἂν ἔναι E 78 ἀλλὰ ἐκείνους σμίγομαι scripsi] ἀλὲ ἐκείνους μίγομαι S, ἀλλὰ κεινοὺς ἐσμίγομε E 79 περσότερο E: πλεότερον S 82 τὸ ἐνογᾶται S: ἀνανοᾶται E 85 τάσσω E: χρίζω S 87 ξυλόγατα E: ξυλόκατα S 89 ποὺ E: ὀποῦ S 90 μου ἔρχομαι S: μ’ ὄρχομαι E 92 τρουπώσω E: τρυπήσω S 94 κ’ om. S 95 σὲ ὄρη S: εἰς ὄρη E

246 | Caterina Carpinato

Traduzione di servizio: Una rana gli chiede: «Straniero, chi sei ? / e da dove sei arrivato fin qua? Stringi amicizia con me. / Dimmi la verità chi sono i tuoi genitori / (20) e non nascondermi nulla sulle tue origini. / E se ti considerò sincero avrai la mia amicizia / e ti porterò a vedere la mia abitazione, / doni amichevoli ti offrirò / e ti riporterò, te lo prometto, di nuovo indietro. / (25) Lo stagno che vedi, lo governo io / le rane che sono qui, tutte sono sotto il mio dominio. / Mi chiamano Fisignatos (Gonfiagote). Ti dico anche il padre / chi è, quello che mi ha generato, e chi è la madre. / Pilos (Fango) lo chiamano, e lei (è) Ygrasìa (Umidità). / (30) Entrambi mi allevarono insieme agli altri loro figli / sul fiume Ridano, lì si conobbero / si amarono reciprocamente e si accoppiarono. / Mi hanno generato sulle sponde del fiume. / Dimmi la tua stirpe perché si possa diventare amici / (35) dal momento che anche tu mi sembri, dall'aspetto / dalla bellezza e dalla forza, essere di sangue nobile», (essere un signorotto e di buona famiglia)47 Allora gli rispose il topo e disse: / «Perché mai chiedi della mia stirpe? Lascia stare il mio nome./ A tutti è noto, in Asia ed in Europa, / (40) agli uccelli del cielo, agli dei ed agli uomini. / Comunque, se vuoi proprio saperlo, / con gioia te lo dirò. Ascolta come mi chiamo. / Sono Psicharpagas (Afferrabriciole), e non lo nego, / (45) figlio del magnanimo Psomofagos (Mangiapane) / la cui barba è lunga come quella del capro. / Mia madre è nobile, si chiama Lichomyli (Leccamacina) / e la maggior parte del tempo si trova con le labbra tutte bianche. / Si dice che sia figlia del re Lardofagos (Mangialardo). / (50) Mi ha portato alla luce e alla dolce aria / e mi ha partorito in una capanna non con poca fatica / e mi ha nutrito con i cibi di cui si nutrono gli uomini, / con fichi, con noci e con nocciole / e con buone e bianche mandorle / (55) e adesso con molte altre cose mi riempio il ventre. / E come puoi tu, o Fisignatos, avere la mia amicizia / dal momento che le nostre nature non sono simili in alcun modo? / La mia dieta è uguale a quella degli uomini / tu vivi nell'acqua e lì è la tua vita / (60) e dalle piante acquatiche proviene il tuo cibo. / Io, di quante cose si trovano nelle case degli uomini, / di tutto mangio con coraggio, senza alcuna fatica. / Non mi manca il pane ben impastato, / né il bel lalanghion fatto con il miele / (65) né le buone frittate con molto sesamo, / né quelle bianche zuccherate / né il formaggio da poco cagliato, fatto con il latte / né le morbide misithres e gli altri latticini. / Non mi mancano i dolci, che tutti amano / (70) ed anche gli dei celesti desiderano. / Né tutti gli altri cibi cucinati nelle pentole / dai cuochi, i quali sono esperti nel fare leccornie / con dentro aromi / che provengono

|| 47 Traduzione secondo la variante presente nel codice sinaitico, ὄτίσε ἀρχοντόπουλο καὶ ἀπὸ καλὴν γενέαν.

Ἀρχοντόπουλο καὶ ἀπὸ καλὴν γενέαν: Una Variante della Batrachomyomachia di Zinos | 247

dall'India, veri e propri manicaretti. / (75) Io mi sono trovato in mezzo a battaglie e non ho mai evitato / la morte che potrebbe giungere dalla guerra. / E, se c'è bisogno, non corro dentro la scodella / ma mi intrufolo tra quelli che sono nella mischia. / E ti dirò di più: non ho paura dell'uomo. / (80) E questo è vero, non lo dico per vantarmi. / Vado nel suo letto, lì dove dorme / lo mordo sul dito e non se ne accorge / gli mordo anche il tallone, non lo turba niente / ma dorme piacevolmente, tanto che russa. (85) Nulla mi trattiene di quanto si trova sulla terra, / ma il gatto ed il falco più di ogni cosa temo. / E noi tutti inoltre temiamo quella gatta di legno / che dà morte con l'inganno. / Quando vedo o avverto il gatto / (90) vengo preso da una paura tale che quasi vengo meno / e di qua e di là rifletto come sfuggirlo / e cerco il modo di trovare un buco lì vicino, per salvarmi infilandomici dentro / perché potrebbe afferrarmi, circondarmi e soffocarmi, / ed in questo bel corpo infilzare i suoi artigli. / (95) Queste tre cose si trovano nei campi e nelle montagne / nemici portatori di morte per me e per la mia stirpe. / 48

|| 48 La sezione in esame è stata in parte oggetto di analisi in Carpinato, Analisi filologica della Batrachomyomachia in greco demotico. Di recente questa sezione del poema è stata oggetto di analisi da parte di A. Sens, Τίκτε γένος τοὐμὸν ζητεῖς; The Batrachomyomachia, Hellenistic Epic Parody and early Epic, in: La poésie épic grecque: métamorphoses d’un genre littéraire, ed. E. Bakker et al. Geneve 2006, 215–248; C. R. Fonseca, δῶρα δέ τοι δώσω ξεινήϊα πολλὰ καὶ ἐσθλά. El intercambio de presentes en la Batracomiomaquia y la trasgresiones de la ξενία homérica, in: M. Oller/J. Pàmias/C. Varias (eds.), Tierra, territorio y población en la Grecia antigua: aspectos institucionales y míticos. Mering 2017, II 3–15.

Tina Lendari

Cherchez la Veuve: Remarks on Apokopos The persistence, indeed the dedication, with which successive generations of scholars have toiled on the beguiling dream–poem Apokopos by Bergadis is not surprising; the originality and the rich texture of the composition (alongside the intriguing, if not occasionally frustrating, textual problems it displays) continually invite new approaches and insights.1 The present paper proposes to initiate the investigation of a hypothesis relating to the poetics of the text, namely the fragmentation and embedding of a well–known story, which might contribute to the fuller understanding of the poem’s complex technique as well as the author’s broader literary outlook.* Upon entering the darkness of the Otherworld, the narrator of Apokopos encounters the sad, black forms of two young men (vv. 73–74): ‘two black shades (…) as if but an outline of young men in tornment’. As it transpires at a later stage of the narrative, the two shadowy figures are siblings of noble birth, who perished at the height of their youth and happiness when they simultaneously drowned during a shipwreck. Apparently acting as representatives of the gathered crowd of the dead (who wonder at the arrival of a living person in Hades), they are eager to know whether life on earth still carries on as usual. The narrator dutifully obliges with answers that excite interest, and lead to further questions. These enquiries are initially of a general nature, but become increasingly fraught with longing for the world of the living. Also, they become gradually—and agonizingly—more specific, and acquire a more personal character (in the light of the two men’s age, social and marital status in former life, as well as the emotional charge of their questions and reactions). It soon becomes obvious that the basic issue is the behaviour of widows (young, rich, beautiful women—on the analogy of the two young men, who were both mar-

|| * It is a pleasure to have been given the opportunity by the editors of the volume to make a first small offering on the subject to Yannis Mavromatis for his friendly and scholarly support over many years, going back to the time when I worked for a brief period at the University of Ioannina—a debt which is acknowledged here with fondness and gratitude 1 Suffice to mention that despite general agreement that the text is preserved in an unsatisfactory state, views differ widely on matters of dating (proposals range from early to late fifteenth century), on the social and cultural background of its author, as well as on numerous points of textual criticism, literary and ideological interpretation. The volume of literature on Apokopos is substantial and one cannot attempt any detailed documentation of the all the topics of discussion here, due to space limitations. All textual references and extracts are from P. Vejleskov’s edition: APOKOPOS. A fifteenth century Greek (Veneto–Cretan) catabasis in the vernacular. Synoptic edition with an introduction, commentary, and Index verborum. English translation by Margaret Alexiou. Cologne 2005 (text A, Venetian edition of 1509). For quoted passages I am using the translation by M. Alexiou; divergences due to different interpretation are marked by square brackets [ ].   https://doi.org/10.1515/9783111010335-017

250 | Tina Lendari

ried at the time of their death) and their expected demonstration of life–long devotion to the memory of their departed spouses. The narrator initially hesitates to respond, seemingly desiring to spare his interlocutors the pain of unpleasant revelations (vv. 150–151), until he finally lashes out in a vicious attack on women, and more specifically, on widows. The poet skillfully interweaves well–known topoi on the frailty, inconstancy, perfidy, and lust of women with anti–clerical/anti–fraternal satire. The final part of this section of the poem runs up to v. 272, and is divided in two sub–sections separated by questions posed by the two young men. These concern a) the woefully few truly grief–stricken, faithful and virtuous widows (those who resist wordly temptations, as well the efforts of the clergy to lead them astray (at which point the satire against the clergy recurs, vv. 197–219), and b) mothers, the only category of women which is praised as truly loving and devoted to the memoria of the deceased (vv. 233–236).2 A lament by the young men follows, leading to exclamations of despair and indignation against the fickleness (and greed) of women (vv. 239–272), and ending in an explosion of tears. It is evident that the morality and behaviour of widows is a central theme of the text, since as potential guardians as well as symbols of memory, honour and ideals of true love and happiness, they prove to be false.3 The themes and topoi running through this part of the text may be usual enough, but their literary elaboration certainly is not; one can easily appreciate the sophisticated combination of misogynistic and anticlerical satire (through the use of powerful imagery, impeccable style and versification, alternations of mood and tone, not to mention an interesting innovative feature: the dramatization of the subject through the transposition in dialogic form). At the same time the ironic

|| 2 The fact that the narrator offers a brief and lukewarm defense of womankind through the examples of faithful, virtuous widows and mothers, hardly compensates for the aggressive misogyny of his diatribe, or indeed of the whole text. The existence of a miserly few exceptions to the rule is another standard feature of misogynous literature. A very useful anthology of medieval misogynous discourse and its recurring topoi (with relevant commentary) is provided in: A. Blamires/K. Pratt/C. W. Marx (eds.), Woman Defamed and Woman Defended. An Anthology of Medieval Texts. Oxford 1992. For a bibliography on the subject: K. M. Rogers, The Troublesome Helpmate. A History of Misogyny in Literature. Seattle/London 1966; R. H. Bloch, Medieval Misogyny, and the Invention of Western Romantic love. Chicago 1991; G. Mcleod, Virtue and Venom. Catalogs of Women from Antiquity to the Renaissance. Ann Arbor 1991; W. S. smith, Satiric Advice on Women and Marriage. From Plautus to Chaucer. Ann Arbor 2005. 3 The bibliography on the status widows in western medieval society and the figure of the widow in literature is also extensive and is attracting increasing attention. More topically, see e.g.: L. A. Callahan, The Widow’s Tears: The Pedagogy of Grief in Medieval France and the Image of the Grieving Widow, in: C. L. Carlson/A. J. Weisl (eds.), Constructions of Widowhood and Virginity in the Middle Ages. Houndmills/London 1999, 245–263; B. Jussen, Challenging the Culture of Memoria: Dead Men, Oblivion, and the ‘Faithless Widow’ in the Middle Ages, in: G. Althoff/J. Fried/P. Geary (eds.), Medieval Concepts of the Past: Ritual, Memory, Historiography. Cambridge 2002, 215–232.

Cherchez la Veuve: Remarks on Apokopos | 251

deconstruction of feminine model lovers/spouses and ideal love lends added depth to the composition, as it implicitly challenges, or even parodies, generic conventions such as those represented by the idealized female figures of romance.4 Furthermore, one should not forget that the author, in the next thematic section of the poem (vv. 277–452) makes use of the embedded narrative technique (when the brothers relate their own story), which points to the encounter with the generic realm of the novella (well established by this period) and the poetic assimilation of material from this domain.5 Going back to the previous section, which we can provisionally label ‘On women/widows’, we might observe that the various narrative elements and commentary on the behaviour and morality of women can be joined together on a secondary level. Between the lines of the exchange between the narrator and the two brothers, another story seems to run through, albeit modified, fragmented, and partly hidden –though perhaps not beyond recognition. The selection of passages quoted below (set out in order of appearance), which combines extracts from both sides of the dialogue, may appear as an incogruent, contradictory and even fortuitous assortment. Still, one cannot but recognize a concentration of misogynistic stereotypes6 typically clustered in the most famous widow story of all, indeed one of the most potent and long–lived exemplary tales of feminine inconstancy (and/or lust), commonly known as ‘The Widow/Matron of Ephesus’ or ‘The Consoled Widow’, which circulated widely, crossed genres and underwent an impressive variety of retellings and refashionings in both East and West.7 Therefore,

|| 4 For the idea of the Cretan poem’s undermining some of the conventions of love romance, I am indebted to G. Kechagioglou, Ζητήματα ρητορικῆς, λογικῆς καὶ θεματικῆς δομῆς στὸν Ἀπόκοπο τοῦ Μπεργαδῆ, in: Ἀντίχαρη. Ἀφιέρωμα στὸν καθηγητὴ Σταμάτη Καρατζᾶ. Athens 1984, 239–256. The generic classification of Apokopos and its dialogue with other literary genres a is topic touched upon by nearly all the major contributions to the study of the poem, who unfailingly point out its ‘unconventional’ character. 5 Another point of agreement by many scholars, although no direct source has been identified. For the relevant literature, see e.g., Kechagioglou, Ζητήματα ρητορικῆς 34; M. Lassithiotakis, Le thème de la tempête dans Apócopos et dans quelques œuvres narratives italiennes de la fin du Moyen Âge. Θησαυρίσματα 27 (1997) 89–100; M. G. Rincón, A Reading of Bergadis’ Apokopos: Its Boccaccian Models and Purgatory Theology. Erytheia 35 (2014) 301–380; at 352–358. 6 In his recent extensive article, Rincón, A Reading of Bergadis’ Apokopos makes an interesting and detailed case for a contact of the Cretan poem’s dialogue with Boccaccio’s Il Corbaccio (and De casibus virorum illustrium). If Bergadis used Corbaccio as a source of inspiration, then many of the misogynistic topoi of the Apokopos, including those specific to widows, could be viewed in the light of the dialogue with the formidable satiric creation of the Italian poet. The suggestion is certainly exciting and invites further stimulating discussion. However, I should like to think that our readings are not conflicting or mutually exclusive—on the contrary, they might well be complementary. 7 I am not suggesting that one should postulate an immediate connection with the Aesop Romance, Phaedrus, or Petronius, but that one may partially reconstruct a well–known narrative. It would be futile to attempt to offer even an elementary selection from the vast bibliography on the history and

252 | Tina Lendari

the reader may be invited to mentally reconstruct the story and the ominous figure of the notorious widow: Λέγουν με: “Αὐτοὶ ὁποὺ χαίρουνται ἔχουν ἐδῶ μοιράδιν ἐκ τοὺς ἐθάψαν εἰς τὴν γῆν κ᾽ ἔβαλαν εἰς τὸν Ἅδην;” “Αὐτοί”, λέγω, “ὁποὺ χαίρουνται αὐτοῦ μοιράδιν ἔχουν, ἀλλ᾽ ἀπολησμονῆσαν των ὀκαὶ ἀπ᾽ αὐτοὺς ἀπέχουν. Μὲ ἄλλους τὸν βίον τως χαίρουνται καὶ αὐτῶν ἐλησμονῆσαν, νὰ εἶπες οὐκ εἶδαν τους ποτὲ οὐδὲ στὸν κόσμον ἦσαν” (vv. 137–142) They ask, “Do the happy ones have kin here | with those buried in earth, sent down to Hades?” | I tell them, “Yes, they do have kinsfolk here | but they are far away, and they [have become estranged]. | Gone from their thoughts are the dead, whose wealth they spend with others, out of sight, out of mind! Μὴ μᾶς τὸ κρύψης, (εἰ)πέ μας το, πῶς εἶναι, πῶς δοικοῦνται· ἢ μὲ ἄλλους τώρα χαίρουνται καὶ ἐμᾶς οὐδὲν θυμοῦνται;” (vv. 147–148) Don’t hide it, just tell us how they behave: | do they forget us, enjoy life with others? Ὅμως, ὡς μ᾽ ἐρωτήσετε, θέλω σᾶς τ᾽ ἀναφέρει στὸν κόσμον πῶς πορεύεται τοῦ καθενὸς τὸ ἑταίριν: Οἱ νὲς ὁποὺ ἐχηρέψασιν ἀλλῶν χείλη φιλοῦσιν, ἄλλους περιλαμβάνουσιν κ᾽ ἐσᾶς καταλαλοῦσιν. (…) Καὶ τὸν ἐζήσασιν καιρὸν μὲ τὴν ἐσᾶς ὁμάδαν ἐφάνην τους οὐκ ἔζησαν ἡμέραν ἢ ἑβδομάδαν. (vv. 169–172, 175–176)

|| transmission and criticism of the motif/tale from the Graeco–Roman era onwards. For an outline of the basic variants of the story from the Graeco–Roman world, the non–specialist may benefit from the perusal of the succint presentation by J.–T. Papademetriou, Romance without Eros, in: G. A. Karla (ed.), Fiction on the Fringe. Novelistic Writing in the Post–Classical age. Leiden/Boston 2009, 49–80; at 67–72; see also G. Huber, Das Motiv der «Witwe von Ephesus» in lateinischen Texten der Antike und des Mittelalters. Tübingen 1999. For the literature of the medieval West see the detailed overview and anthology of texts by A. D’Agostino, La matrona d’Efeso e la vedova consolata. Il personaggio della vedova nella letteratura medieval. Milan 2008. For the fortunes of the Ephesian matron in the medieval Italian and Greek world, see G. Spadaro, La novella della Matrona di Efeso in un testo greco medievale, in: Studi classici in onore di Q. Cataudella, vol. 2. Catania 1972, 449– 463, repr. in Letteratura cretese e Rinascimento italiano. Soveria Mannelli/Messina 1994, 79–89; also, G. Spadaro, Una matrona in viaggio, in: A. Pioletti e F. Rizzo Nervo (eds.), Medioevo Romanzo e Orientale: Il viaggio dei testi. III Colloquio Internazionale, Venezia, 10–13 ottobre 1996. Soveria Mannelli 1999, 273–281. More recently: F. P. Vuturo, Sinassario delle nobildonne. Συναξάριον τῶν εὐγενικῶν γυναικῶν καὶ τιμιωτάτων ἀρχόντισσων. Edizione critica. Rome 2016, 66–74, who offers an informed and concise overview of the fortunes of the ‘consoled widow’ in medieval Italy and the possible sources of the Synaxarion.

Cherchez la Veuve: Remarks on Apokopos | 253

Well, then, since you ask me, I’ll let you know | how each man’s love–mate behaves in the world; | Young widowed women kiss other men’s lips, | talking you down in their lover’s embrace. (…) As for the time they spent living with you, | it seemed no more than a day or week! τὰ μνήματά σας διασκελοῦν καὶ ἀπάνω σας διαβαίνουν (v. 191) they [stride over] your gravestones, [walking all over you]

More specifically, the features of the narrative shared by most versions of the ‘Ephesian widow’ story in the Middle Ages involve: a recently widowed woman, histrionic demonstrations of her grief (forgotten all too easily, since women are deceptive and prone to fluctuations of feeling), seduction by a man shortly after the husband’s demise, defiling of the dead husband’s body or desecration/disrespect of his grave. Additionally: the licentious nature of the woman may or may not be accentuated, and lovemaking may be absent from the plot (as we shall see in an example below). The form and intensity of the erotic and the obscene element (through the use of vulgar language) vary, depending on generic conventions and authorial intent. Also, the narrative may be accompanied by an explicit moral teaching. It is possible to detect almost all the standard elements in Apokopos, as the extracts quoted above suggest. A telling sign occurs in v. 191, where, although no gross defiling of the body of the departed is described (a standard feature in many variants is the knocking out of one of the corpse’s teeth or eyes), the flagrant insult to the husband’s grave is evident. This hint can provide a starting point for the ‘reconstruction’ of the narrative, so that the famous story can be implicitly identified, recalled, recounted, and re–evaluated. We might add another detail from the Cretan poem, which contains the stereotypical story–element that the widowed woman, shortly after her spouse’s death is ready to have sexual intercourse with a stranger: Ἄλλες ἀπὸ διαβατικόν, ἄλλες μὲ ὀλίγον βρῶμα καὶ μὲ τὴν νυκτοσυνοδιὰν κομπώνουνται στὸ στρῶμα. (vv. 195–196). [Others with a passer–by, others with the pretext of a morsel of food], [and with their companion of the night] get laid on the bed.

Views diverge widely on the interpretation of v. 195: the reading ἀπὸ διαβατικόν is understood as signifying a ‘passer–by’ (according to P. Vasileiou),8 or ‘by way of an alley’ (according to M. Lassithiotakis)9 –to mention only two of the possible expla-

|| 8 P. Vasileiou, Ἑρμηνευτικὲς προτάσεις στὸν Ἀπόκοπο τοῦ Μπεργαδῆ. Hell 43 (1993) 125–172; at 152, n. 67. 9 M. Lasithiotakis, Ἑρμηνευτικὰ καὶ κριτικὰ στὸν Ἀπόκοπο. Cretan Studies 6 (1998) 199–219; at 210–213.

254 | Tina Lendari

nations.10 In both cases the idea conveyed is that of a chance meeting with a stranger and, in combination with shameless intercourse (lust being a standard feature of the Ephesian widow). Furthermore, the following adages concerning the perilous nature of women, their infidelity and duplicity, can contribute to the fuller reconstruction of the story: Οὐαὶ τοὺς ἔθλιψεν λοιπὸν τῶν γυναικῶν τὸ θάρρος, διατὶ στὸν Ἅδην τοὺς πετᾶ συζώντανους ὁ Χάρος. (vv. 261–262) Woe unto men [who have been made wretched due to their trust in women] | for Charos flings them alive into Hades. Γιατί, ὅντε δείχνει καὶ πονεῖ, τότες ἀναγαλλιάζει· τὴν ἐντροπήν της (ἐ)πεθυμᾶ κ᾽ εἰς τὸ κακὸν σπουδάζει. Μ᾽ ἕναν ἀμάτιν νὰ γελᾶ, μὲ τ᾽ ἄλλο ν᾽ ἀναδακρυώνη· τὸ δάκρυον δείχνει καὶ πονεῖ, τὸ γέλιον ὡς κομπώνει. (vv. 265–268) When she gives show of pain, she’s exulting, | desirous of shame, eager for evil, | smiling with one eye, tears in the other; | the tear shows her grief, the laugh her deceit.

The first passage presents women as agents of death and torment in the afterlife. The second passage evokes another widespread topos, easily overlooked as too common to be worth noticing –but even this cliché can contribute to the overall synthesis: the duplicity of women as illustrated by their gaze.11 It is certainly used in several Greek texts of various genres and content, including satire and romance: the oldest instance known to me from Greek vernacular literature comes from the War of Troy (Πόλεμος τῆς Τρωάδος), now dated to the late thirteenth century),12 a text which is a translation/adaptation of the Old French Roman de Troie:

|| 10 On the debate surrounding this passage: references up to 2005 and summary of arguments in Vejleskov, Apokopos 288–289. S. Alexiou’s proposal to emend to ‘μὲ τὸ διαβαστικὸν᾽ (‘with the pretext of reading prayers’), still holds strong, despite objections on the grounds that the form does not exist in medieval literature. The most recent volume of the Historical Dictionary of Modern Greek (ΙΛΝΕ, Academy of Athens, vol. 6, δέ–διάλεκτος. Athens 2016, entry διαβαστικός) records an attestation from the seventeenth century, something which casts serious doubts on the assertion of Alexiou’s critics that the form is non–existent in older literature. At the same time, the interpretation of διαβατικόν as associated with the activity of hunting, according to S. Stavrakopoulou, Ερμηνευτικές διερευνήσεις στον Απόκοπο του Μπεργαδή: μια προσέγγιση με τον Πουλολόγο. Hell 58 (2008) 316–338; at 336–337, is rejected on linguistic grounds by the Historical Dictionary (see entry διαβατικός). 11 On the subject of the erotic gaze see also T. Lendari, Gazes in Love Scenes and Glances at their Depiction: Notes on The War of Troy, in: E. Camatsos, T. A. Kaplanis, J. Pye (eds.), His words were nourishment and His Counsel Food. A Festschrift for David Holton. Cambridge 2014, 7–22. 12 See E. Jeffreys, A date and context for the War of Troy, in: U. Moennig (ed.), «... ὡς ἀθύρματα παῖδας». Eine Festschrift für Hans Eideneier. Berlin 2016, 87–94.

Cherchez la Veuve: Remarks on Apokopos | 255

Ἡ γυναῖκα, ἐγνώριζε, τὴν θλῖψιν της ὀλίγον βαστάζει την καὶ τὴν πονεῖ, γοργὸν καὶ τὴν ἀλλάσσει: (ἐκ) τὸ ἓν ὀμμάτι θλίβεται καὶ (ἐκ) τὸ ἕτερον γελάει. Ἂν ἀγαπήσῃ ἄνθρωπον καὶ ὀλίγον λείψῃ ἐξ αὔτην, ἀλησμονεῖ τον παρευθὺς καὶ εἴ τιναν βλέπῃ ὀμπρός της, ἐκεῖνον, γνώριζε, ἀγαπᾷ, τὰ δ᾿ ἄλλα πάντα ἀφήνει. Ἡ πλέον φρονιμώτερη ἔναι τρελὴ εἰς τὸ πρᾶγμα: ἂν ἀγαπᾷ ὅλον τὸν καιρόν, μία ἡμέρα τὸ ἀφήνει, ἀλησμονᾷ καὶ χάνει το, ποτὲ δὲν τὸ θυμᾶται. (vv. 5735–5784)13 Woman’s sorrow, you should know, lasts only for a while | and hurts her only a little, she overcomes it quickly: | she displays sorrow with one eye and laughs with the other. | If she loves a man, and he absents himself from her side for a bit, | she forgets him immediately, and whoever is present in her sight, | he is the one, you should know, that she loves, she forsakes everything else. | Even the most sensible one is crazy about it: | even if she loves a man all the time, she will leave off one day, | she will forget her love and lose it, never remember it again.

The passage is part of the narrator’s commentary on Briseida’s betrayal of Troilus. A very interesting parallel of the pervading impact of the Ephesian widow’s intertextual paradigm can be invoked here: in Boccaccio’s Filostrato (which is a reworking of Benoît de Sainte–Maure’s story of the famous erotic triangle Briseida–Troilus– Diomedes), the female heroine, who is charged in the Roman de Troie with the stereotypical accusation of fickleness and mutability, is depicted as a widow.14 Two further comments may provide another glimpse at the vast intertextual horizon, as they illustrate the famous widow’s ability to transform under different symbolic and generic guises and serve different purposes. The accompanying topoi change colouring accordingly, yet several features persist, and intertextual links are evident, despite the differences. The instances that will be briefly discussed below are intentionally drawn from contexts chronologically, linguistically, and culturally very far removed from that of Apokopos. The first, entitled ‘De vidua’ belongs to the collection of Fables, known as Ysopet (late 12th century), by Marie de France (who by all accounts lived and wrote in an Anglo–Norman environment from the late twelfth to the early thirteenth century); the second is an anonymous Old French fabliau of the thirteenth century, entitled ‘Cele qui se fist foutre sur la fosse de son mari’ (‘The woman who got screwed on her husband’s tomb’).

|| 13 Cf. Roman de Troie vv. 13438–56, in particular vv. 13441–2: ‘A femme dure dueus petit : | A l’un ueil plore, a l’autre rit.’ 14 On this point see also R. Hayward, Between the Living and the Dead: Widows as Heroines of Medieval Romances, in: C. L. Carlson/A. J. Weisl (eds.), Constructions of Widowhood and Virginity in the Middle Ages. Houndmills/London 1999, 221–243; at 230–232, and D’Agostino, La matrona d’Efeso 92 and n. 195.

256 | Tina Lendari

Marie de France’s De vidua has been viewed as an exceptional case that tones down the vehement misogynism typical of most variants of the story.15 In her version, the mourning widow is not presented in a hostile light, she is not accused of feigning excessive grief (although in the end she is not absolved for her actions), there is no lovemaking (but the man, in this case a knight, seeks her affection), and the conclusion of the narrative tends to see the crimes of the couple as an outcome of chance and human nature. It is the final moral that attracts attention, which though conventional, is open to interpretation. On a first level, it seems to come very close to the ‘message’ of Apokopos on the frivolity and falseness of the living world in general and of women in particular: Par iceste signefiance Poum entendre quel creance Deivent aveir li mort es vis. Tant est li munz fals e jolis (vv. 37–40, ed. Warnke) 16 By the meaning of this we can appreciate how much faith the dead can have in the living –so false and and frivolous is this world! (transl. C. Muscatine)17

Another variant of the topos on the inconstancy and deviousness of women is found in the Old French fabliau ‘De cele qui se fist foutre sur la fosse de son mari’. 18 Several modern scholars have seen this acerbically salacious and ribald poem as one of the most interesting medieval recastings of the Ephesian widow tale, due to its sharp humour and the subversive use of courtly language and imagery.19 This poem concludes with a familiar adage, which, is of course adapted to the humorous conventions of the genre and the requirements of the individual, highly ironical, interpretation of the story: || 15 Edward Wheatley even credits Marie with the ability to ‘exhume the story of the widow from the tomb of antiquity and to use it to break the chain of misogyny’ (E. Wheatley, Rereading the Story of the Widow of Ephesus in the Middle Ages, and the Renaissance. Comparative Literature Studies 51 (2014) 627–643; at 640). 16 K. Warnke, Die Fabeln der Marie de France. Halle 1898, 85–87 (n. XXV, De vidua). 17 C. Muscatine, The Old French Fabliaux. New Haven/London 1986, 21. In this case I have chosen Muscatine’s literal rendition over a more ‘literary’ translation; the most recent translation of Marie de France’s poems is provided in: D. Gilbert, Marie de France, Poetry. New translations, Backgrounds and Contexts, Criticism. New York/London 2015. 18 W. Noomen/N. van den Boogard, Nouveau Recueil Complet des Fabliaux (NRCF) vol. III. Assen 1986, 377–403 (n. 20). A more recent edition is offered by A. D’agostino/S. Lunardi, Il fabliau della vedova consolata, [NRCF 20]. Milan 2013. The English translation of the extract is borrowed from N. E. Dubin, The Fabliaux. A new verse translation. New York/London 2013, 324–330. 19 See characteristically: N. J. Lacy, Reading Fabliaux. New York/London 1993, 1–17.

Cherchez la Veuve: Remarks on Apokopos | 257

Por ce je tieng celui a fol qui trop met en fame sa cure. Fame est de trop foible nature: De noient rit, e noient pleure, Fame aime & het en trop poi d’eure Tost est ses talenz remüez. Qui fame croit, si est dervez. (vv. 116–122, ed. Noomen) That man’s a moron, I contend, who puts much faith in woman’s nature for woman is a weak–willed creature: She laughs or weeps for no good reason, her moods change quicker than the season, she loves, she hates, she’s glad, she’s sad… Who trusts in woman must be mad! (transl. N. Dubin)

These are just two examples of the diversity of the handling of narrative components and the adaptability of the closely linked topoi; the basic construction remains recognizable, even though a specific source or model is often difficult to identify. The numerous existing reworkings show that the ‘Ephesian widow’ story has the potential to accommodate the ‘tragic’ and the comic element, bone–crunching sarcasm and humour, edification, and amusement, to inspire anxiety, fear, loathing or simple merriment. It may be the case that the Cretan author grasped this potential. The interweaving of the widow and corrupt clergy themes in Apokopos offers the advantage of combination, which creates nuances in style and mood: e.g., some of the imagery relating to the actions and the appearance of the clergy does not lack comical overtones. However, the overall effect and the emerging moral is grim: one shouldn’t forget that the two brothers experience inconsolable grief when they realize the true nature of women and the virtually empty idea of romantic love and marital devotion. If the reader is invited to combine various markers, to build on the intertext and to recreate the story of the ‘Widow of Ephesus’ as a dominant paradigm, then he can add layers of meaning to the poem. If all the above constitute a convincing enough hypothesis, there is of course, an inevitable question to answer: would it have been possible for Bergadis to know the ‘Consoled Widow’ tale? It is reasonable to surmise that he could. It is certainly known to two authors in Medieval Greek vernacular who use it in their works:20

|| 20 See M. I. Manousakas, Λεονάρδου Ντελλαπόρτα, Ποιήματα (1403/1411). Ἔκδοση κριτική, εἰσαγωγή, σχόλια καὶ εὑρετήρια. Athens 1995, 92–93; also N. M. Panagiotakes, The Italian Background of Early Cretan Literature. DOP 49 (1995) 281–323; at 314 and n. 217. See also Papademetriou, Romance without Eros 75–77, and L. Castagna, La Matrona efesina dal Lombardo–Veneto

258 | Tina Lendari

Leonardos Dellaportas in his (early fifteenth–century) Dialogue between the Poet and Truth (Ἐρωτήματα καὶ Ἀποκρίσεις Ξένου καὶ Ἀληθείας, vv. 1692–1759) and the anonymous author of the late fifteenth–century Synaxarion of Noble Women (Συναξάριον τῶν εὐγενικῶν γυναικῶν καὶ τιμιωτάτων ἀρχόντισσων, vv. 381–423). Actually, it has been argued that the authors of these texts came into contact with the tale independently, through different textual sources.21 It would have been feasible, therefore, for the Cretan author of Apokopos to have come into contact with some version of it as well, given its huge popularity throughout Europe and its attested appearance in Crete. The western medieval refashionings of the tale display diversity not only in details of the plot (a matter which partly relates to the different strands of the original Graeco–Roman tradition and the later trajectory and reception of the narrative, as well as to genre, authorial choice, and intent), but also in mood and form (prose vs. verse), not to mention language (Latin vs. Romance, or some other vernacular). The horizon is very broad and the contact between languages and literatures, such as French and Italian, enhances the interaction of traditions and the enrichment of versions even more.22 It is not possible to trace a direct source in this case, though it would be very likely Italian. N. Panagiotakes has argued, quite rightly, that Italian influence is more than evident in Cretan misogynous texts,23 and F. Vuturo’s research on The Synaxarion of Noble Women and the Praise of Women confirms this position even further.24 The poet of Apokopos was, most probably, operating within a framework where a variety of texts was available and accessible. It would appear that several elements of the extensive misogynist (and misogamous) tradition, among which the ‘Ephesian widow’ tale, found their way through a complex route into the bitter depiction of women that occupies such a prominent position in Bergadis’s Apokopos. The literary and social/ideological underpinnings of this choice deserve to be further discussed and analyzed. Apokopos is certainly not the only text which projects the figure of the merry (or scary) widow: let us remember Sachlikis’s lecherous and greedy Koutagiotaina, Dellaportas’s conventional moralizing narrative, or the coarse slander in The Praise of Women. Bergadis, how-

|| duecentesco alla Grecia medievale: due redazioni poco note, in: L. Castagna/E. Lefèvre/Ch. Riboldi (eds.), Studi su Petronio e sulla sua fortuna. Berlin/New York 2007, 287–305. 21 Οn the basis of the variant handlings of the tale, Spadaro suggests that the narrative must have entered the Greek–speaking world at least twice, from different paths of transmission (Spadaro, Un matrona in viaggio 281). In the latest contribution on the subject, Vuturo concurs with Spadaro’s view (see F. P. Vuturo, Συναξάριο τῶν εὐγενικῶν γυναικῶν, Introduzione. Tesi di Laurea, 73–74). 22 See e.g., P. Cifarelli, La fortune de Marie de France en Italie au XIVe et XVe siècles. Reinardus 19 (2006) 53–73, on the reception of Marie de France’s work. 23 Panagiotakes, The Italian Background 314–317. 24 F. P. Vuturo, La lode delle donne. Ὁ ἔπαινος τῶν γυναικῶν. Edizione, traduzione e comment. Caltanissetta 2011.

Cherchez la Veuve: Remarks on Apokopos | 259

ever, is the one to make the most learned, creative, and innovative appropriation of misogynistic satirical materia. The present contribution can only put forward some initial suggestions on a topic that requires further elaboration through the examination of a complex set of complementary issues, such as aristocratic ideology and social anxieties voiced in Apokopos, as it is my firm belief that misogyny and aristocratic values are among the main interpretative keys to this captivating text.*

|| * Thanks are due to Francesca Vuturo for valuable advice and discussion, and to Io Manolessou for her unfailing practical help and support.

Stefanos Kaklamanis

Ἐξήγησις τοῦ Θαυμαστοῦ Ἰμπερίου: Βιβλιολογικὲς παρατηρήσεις σὲ Ἐκδόσεις τοῦ 16ου αἰώνα Ἡ ὁμοιοκατάληκτη μορφὴ τῆς ἱστορίας τοῦ Ἰμπερίου καὶ τῆς Μαργαρώνας, μιᾶς ἑλληνικῆς διασκευῆς τῆς ἔμμετρης γαλλικῆς ἐρωτικῆς μυθιστορίας τοῦ «Pierre de Provence et la belle Maguelonne», κυκλοφόρησε γιὰ πρώτη φορὰ σὲ ἔντυπη μορφὴ τὸ 1543 καὶ ὣς τὰ τέλη τοῦ 16ου αἰώνα γνώρισε δύο τουλάχιστον ἐπανεκδόσεις (1553 καὶ 1562). Μία ἀκόμη ἐπανέκδοση τῆς Ριμάδας τοῦ Ἰμπερίου, ὅπως συνήθως ἀποκαλεῖται τὸ ἔργο, πρέπει νὰ ἔγινε γύρω στὰ 1594, σύμφωνα μὲ ἀξιόπιστες ἀρχειακὲς ἐνδείξεις, καὶ ὀφείλεται στὴν πυρετώδη ἐκδοτικὴ δράση τοῦ Ἐμμανουὴλ Γλυζούνη. Ἀναλυτικά, οἱ ἐκδόσεις τῆς Ριμάδας τοῦ Ἰμπερίου ποὺ κυκλοφόρησαν τὸν 16ο αἰώνα καὶ τῶν ὁποίων μᾶς σώζονται ἀντίτυπά τους εἶναι: Α = 1543 ΕΞΗΓΗΣΙΣ ΤΟΥ ΘΑΥΜΑΣΤΟΥ | ΗΜΠΕΡΙΟΥ. [τυπογραφικὸ σῆμα Ἀνδρέα Κουνάδη] (φ. A20r) (κολοφώνας) In Venegia per Giovanni Antonio & Pietro fratelli, di Nicolini da Sabio. | Ad Instantia di M. Damian di santa Maria: nel MDXXXXIII. 4ο σὲ 8ο (μὲ κατὰ προσέγγιση διαστ. 20×14,5 ἑκ.). Τὸ ἔντυπο ἀπαρτίζεται ἀπὸ ἕνα τεῦχος ποὺ φέρει τὴν ἔνδειξη Α (Α10), συνολικὰ ἀπὸ 20 φύλλα (40 σσ.) χωρὶς ἀρίθμηση. Τυπογραφικὰ στοιχεῖα: K no 2. Εἰκονογράφηση: (Α1v) ὁλοσέλιδη ξυλογραφία (διαστ. 15,3×10,6 ἑκ.) ἴδια μὲ τὴν ξυλογραφία τοῦ φ. cγ3r τῆς Ἰλιάδος τοῦ Λουκάνη. (A11r): ξυλογραφία (διαστ. 7,4×11,4 ἑκ.) ἴδια μὲ τὴν ξυλογραφία τοῦ φ. bβ7r καὶ ζr τῆς Ἰλιάδος τοῦ Λουκάνη. (A15r): ξυλογραφία (διαστ. 7,4×11,4 ἑκ.) ἴδια μὲ τὴν ξυλογραφία τοῦ φ. bβ6r τῆς Ἰλιάδος τοῦ Λουκάνη. Ἡ ἔκδοση περιελάμβανε δύο ἐπιπλέον ξυλογραφίες ἴδιων διαστάσεων μὲ τὶς προηγούμενες καὶ αὐτὲς ἀπὸ τὴν Ἰλιάδα τοῦ Λουκάνη. Ἡ σελίδα τίτλου κοσμεῖται μὲ μεγάλο πρωτόγραμμα (Α) καὶ μὲ τὸ τυπογραφικὸ σῆμα τοῦ Ἀνδρέα Κουνάδη. Β = 1553 ΕΞΗΓΗΣΙΣ ΤΟΥ ΘΑΥΜΑΣΤΟΥ | ΥΜΒΕΡΙΟΥ. [τυπογραφικὸ σῆμα Χριστόφορου Zanetti]. (φ. 18v) (κολοφώνας) Τέλος τῆς διηγήσεως τοῦ ἡμπερίου. | Stampato in Vinegia per Christophoro di Zanetti. | L’anno del Signore. MDLIII. 4ο σὲ 8ο (διαστ. 19,8×14,3 ἑκ.). Τὸ ἔντυπο ἀπαρτίζεται ἀπὸ ἕνα τεῦχος ποὺ φέρει τὴν ἔνδειξη α (α9), συνολικὰ ἀπὸ 18 φύλλα (36 σσ.) χωρὶς ἀρίθμηση. Τυπογραφικὰ στοιχεῖα: DS no 3. Κωδικὸς ἔκδοσης (impronta): ονον μουμου ρηρη ναοἱ. Τὸ κείμενο ἀρχίζει ἀπὸ τὸ φ. α2r, κάτω ἀπὸ ἀπὸ διακοσμητικὴ ταινία μὲ θέμα κυνήγι ἀγριόχοιρου: ΔΙΗΓΗΣΙΣ ΩΡΑΙΟΤΑΤΗ | ΤΟΥ ΗΜΒΕΡΙΟΥ.

https://doi.org/10.1515/9783111010335-018

262 | Stefanos Kaklamanis

Εἰκονογράφηση: (α1v) ὁλοσέλιδη ξυλογραφία μὲ τίτλο «Η῾μπέριος.» (διαστ. 15,3×10,6 ἑκ.) ἴδια μὲ τὴν ξυλογραφία τοῦ φ. cγ3r τῆς Ἰλιάδας τοῦ Λουκάνη. (α4r): ξυλογραφία (διαστ. 7,4×11,4 ἑκ.) ἴδια μὲ τὴν ξυλογραφία τοῦ φ. bβ5r τῆς Ἰλιάδας τοῦ Λουκάνη. (α10r): ξυλογραφία (διαστ. 5×7,2 ἑκ.)· παριστᾶ ἕναν ἱππότη καὶ μιὰν ἀρχόντισσα νὰ μιλοῦν. (α11v): ξυλογραφία (διαστ. 4×7,5 ἑκ.)· παριστᾶ μία κωπήλατη γαλέρα νὰ πλέει. (α13v): ξυλογραφία (διαστ. 5×7,2 ἑκ.)· παριστᾶ τὸν θεὸ τῆς θάλασσας νὰ κλυδωνίζει τρία ἱστιοφόρα στὴ φουρτουνιασμένη θάλασσα. Οἱ τρεῖς τελευταῖες ξυλογραφίες περιβάλλονται ἀπὸ πρόσθετες διακοσμητικὲς ταινίες ἢ/καὶ «γεῖσα». Τὸ κείμενο τῆς σελίδας τίτλου κοσμεῖται μὲ μεγάλο πρωτόγραμμα (Α) καὶ μὲ τὸ τυπογραφικὸ σῆμα τοῦ Cristoforo Zanetti. Γ = 1562 ΕΞΗΓΗΣΙΣ ΤΟΥ ΘΑΥΜΑΣΤΟΥ | ΗΜΠΕΡΙΟΥ. | [τυπογραφικὸ σῆμα Χριστόφορου Zanetti] | Ἐνετίησι παρὰ χριστοφόρω τῷ ζανέτω. | αφξβ΄. (φ. 16v) (κολοφώνας) Τέλος τῆς διηγήσεως τοῦ ἡμπερίου. | Ἐνετίησι παρὰ φραγκίσκο τῶ ραμπαζέτω | αφξβ΄. 4ο σὲ 8ο (διαστ. 19,9×14 ἑκ.). Τὸ ἔντυπο ἀπαρτίζεται ἀπὸ ἕνα τεῦχος ποὺ φέρει τὴν ἔνδειξη α (α8), συνολικὰ ἀπὸ 16 φύλλα (32 σσ.) χωρὶς συνεχὴ ἀρίθμηση. Τυπογραφικὰ στοιχεῖα: DS no 3. Κωδικὸς ἔκδοσης (impronta): ουςους μουμου μεμε τῆςΣτὸ. Τὸ κείμενο ἀρχίζει ἀπὸ τὸ φ. α2r, κάτω ἀπὸ ἀπὸ διακοσμητικὴ ταινία μὲ θέμα κυνήγι ἀγριόχοιρου: ΔΙΗ΄ΓΗΣΙΣ Ω῾ΡΑΙΟ΄ΤΑΤΗ | ΤΟΥ῀ Η῾ΜΒΕΡΙ΄ΟΥ. Εἰκονογράφηση: (α1v) ὁλοσέλιδη ξυλογραφία μὲ τίτλο «Η῾μπέριος.» (διαστ. 15,3 × 10,6 ἑκ.) ἴδια μὲ τὴν ξυλογραφία τοῦ φ. cγ3r τῆς Ἰλιάδας τοῦ Λουκάνη. (α3v): ξυλογραφία (διαστ. 4,6×8,6 ἑκ.)· παριστᾶ ἔφιππους σιδερόφρακτους ἱππότες νὰ παρελαύνουν ἐνῶ ἀπὸ τὰ παράθυρα τῶν ἀρχοντικῶν τοὺς παρακολουθοῦν γυναῖκες. (α9r): ξυλογραφία (διαστ. 8×8,6 ἑκ.)· παριστᾶ μιὰ ναυμαχία σὲ ἐξέλιξη. (α1ov): ξυλογραφία (διαστ. 4,7×8,7 ἑκ.)· παριστᾶ ἕναν ἱππότη καὶ μιὰ ἀρχόντισσα καθισμένους στὴν ἐξοχὴ νὰ συνομιλοῦν (ἕνας ἱππόγριππος, ἕνα συντριβάνι μὲ πίδακες νεροῦ καὶ τὸν ἱππόγριππο νὰ πετᾶ ὁδηγώντας τὸ ζευγάρι πρὸς μιὰ πολιτεία συμπληρώνουν τὸ κεντρικὸ θέμα της). (α12r): ἡ ἴδια ξυλογραφία μὲ ἐκείνη τοῦ φ. α9r. Τὸ κείμενο τῆς σελίδας τίτλου κοσμεῖται μὲ μεγάλο πρωτόγραμμα (Α) καὶ μὲ τὸ τυπογραφικὸ σῆμα τοῦ Cristoforo Zanetti. Εἰδικότερα, ὡς πρὸς τὴν πρώτη ἔκδοση τοῦ 1543, πολύτιμο ἀποδεικνύεται τὸ σημείωμα καὶ τὰ τέσσερα φωτογραφικὰ δείγματα ποὺ δημοσίευσε ὁ Tammaro de Marinis, «La prima edizione della traduzione greca di Pierre de Provence et la belle Maguelonne», στὸ βιβλίο του Appunti e ricerche bibliografiche, con 272 tavole in eliotipia, editore Ulrico Hoelpli. Milano 1940, σ. 90-91, ἀπὸ ἀντίτυπο ποὺ βρισκόταν στὴ συλλογή του λίγο πρὶν νὰ ξεσπάσει ὁ Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος, ἀλλὰ τὸ ὁποῖο, ἔκτοτε, λανθάνει ἢ ἔχει χαθεῖ. Παρόλα αὐτά, ἀπὸ τὴν ἐξέταση τῶν φωτογραφικῶν δειγμάτων προκύπτουν ἐνδιαφέροντα συμπεράσματα σχετικὰ μὲ τὴ μορφοποίηση τοῦ κειμένου τῆς editio princeps. Πρόκειται γιὰ μερικὰ ἐξωτερικὰ χαρακτηριστικὰ

Ἐξήγησις τοῦ Ἰμπερίου: Βιβλιολογικὲς παρατηρήσεις σὲ Ἐκδόσεις τοῦ 16ου αἰώνα | 263

ὅπως ἡ πλούσια εἰκονογράφηση σὲ σύγκριση μὲ τὶς ὑπόλοιπες λογοτεχνικὲς ἐκδόσεις τοῦ Δαμιανοῦ di Santa Maria, τὰ μεγάλα περιθώρια, τὸ ἄνετο διάστιχο καὶ οἱ λιτοὶ χωρὶς συμπλέγματα γραμμάτων καὶ εὐανάγνωστοι τυπογραφικοὶ χαρακτῆρες, τὰ ὁποῖα υἱοθετήθηκαν μὲ σκοπὸ τὸ ἔντυπο νὰ κερδίσει τὴν προσοχὴ τοῦ ἑλληνόφωνου ἀγοραστικοῦ κοινοῦ, νὰ διευκολυνθεῖ ἡ ἀναγνωστικὴ διαδικασία καὶ νὰ ἐξασφαλιστεῖ ἡ ἐπιθυμητὴ ἐμπορικὴ ἐπιτυχία τοῦ ἐκδοτικοῦ προϊόντος. Ἡ σελίδα τίτλου περιέχει ἐκτὸς ἀπὸ τὸν τίτλο τοῦ ἔργου (Ε᾿ΞΗ΄ΓΗΣΙΣ ΤΟΥ῀ ΘΑΥΜΑΣΤΟΥ῀ Η῾ΜΠΕΡΙΌΥ) μιὰ ἔμμετρη διαφημιστικὴ σύνοψη τῆς ἱστορίας σὲ 6 δεκαπεντασύλλαβα ὁμοιοκατάληκτα δίστιχα μὲ πλούσια διακοσμημένο πρωτόγραμμα (Α), καὶ ἐπιπλέον τὸ τυπογραφικὸ σῆμα τοῦ Ἀνδρέα Κουνάδη (μὲ τὴν κορνίζα στὴν κάτω ἐξωτερικὴ ἄκρη της νὰ εἶναι σπασμένη) ποὺ χρησιμοποιοῦσε ὁ Δαμιανὸς di Santa Maria στὶς ἐκκλησιαστικὲς/λειτουργικὲς καὶ λογοτεχνικὲς ἐκδόσεις του. Τὸ verso τῆς σελίδας τίτλου καλύπτεται ἀπὸ ὁλοσέλιδη ξυλογραφία μὲ τὸν βασιλιὰ ἔνθρονο περιβαλλόμενο ἀπὸ ἕξι ἄνδρες ντυμένους πολυτελῶς, πέντε συμβούλους καὶ ἕνα στρατηγό, τρεῖς σὲ κάθε πλευρά του. Οἱ δύο ἄλλες ξυλογραφίες ποὺ παρεμβάλλονται στὸ κείμενο καὶ τὶς ὁποῖες ἀναδημοσιεύει ὁ de Marinis εἶναι ἴδιων διαστάσεων καὶ τοποθετοῦνται μὲ τὸν ἴδιον ἀκριβῶς τρόπο: τίθενται στὴν κεφαλὴ τῆς σελίδας καὶ συνοδεύονται ἀπὸ τὸν ἴδιον ἀριθμὸ στίχων (16 ἤτοι 8 δίστιχα): φ. A11r ξυλογραφία μὲ τοὺς στ. 531-546 καὶ φ. A15r ξυλογραφία μὲ τοὺς στ. 735-750. Ὁ de Marinis μᾶς πληροφορεῖ ἀκόμη ὅτι ἡ εἰκονογράφηση τοῦ ἐντύπου περιελάμβανε καὶ ἄλλες δύο ξυλογραφίες, ἀλλὰ δὲν ἀναφέρει τὸ θέμα τους καὶ τὴν ἀκριβὴ θέση τους στὸ κείμενο· δεδομένου ὅμως ὅτι καὶ οἱ πέντε ξυλογραφίες εἶχαν χρησιμοποιηθεῖ γιὰ πρώτη φορὰ στὴν ἔκδοση τῆς Ἰλιάδος (σὲ μετάφραση Νικολάου Λουκάνη, 1526), εἶναι βέβαιο ὅτι καὶ οἱ ξυλογραφίες αὐτὲς ἦταν ἴδιων διαστάσεων μὲ τὶς δύο προηγούμενες. Χάρη στὶς ἀμέσως ἑπόμενες ἀνατυπώσεις τοῦ Ἰμπερίου (1553, 1562, 1644) ποὺ ἔχω ὑπόψη μου, μποροῦμε νὰ τοποθετήσουμε μὲ ἀσφάλεια τὴν πρώτη ξυλογραφία ἀνάμεσα στοὺς στίχους 134 καὶ 135 καὶ τὴ δεύτερη ἀνάμεσα στοὺς στίχους 618 καὶ 619, δὲν ἀποκλείεται μάλιστα ἡ πρώτη νὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ξυλογραφία ποὺ χρησιμοποιεῖται στὴν ἔκδοση τοῦ 1553 καὶ ἡ ὁποία ἀνήκει καὶ αὐτὴ στὴ σειρὰ ξυλογραφιῶν τῆς Ἰλιάδος τοῦ Λουκάνη: ἀπεικονίζει δύο ἔφιππους ἄνδρες, ἕνα γενειοφόρο βασιλιὰ καὶ ἕνα νεότερο στὴν ἡλικία ἱππότη κατ᾿ ἐναντίον, θέμα ποὺ ἀντιστοιχεῖ στὸ περιεχόμενο τῆς ἑνότητας ποὺ συνοδεύει. Τὸ θέμα τῆς δεύτερης ξυλογραφίας πρέπει νὰ ἦταν θαλασσινό, ὅπως ἀφήνει νὰ ἐννοηθεῖ τὸ κείμενο καὶ ἡ εἰκονογράφηση τῶν ἑπόμενων ἐκδόσεων. Στὰ φύλλα ποὺ περιελάμβαναν τὶς δύο αὐτὲς ξυλογραφίες ἡ ἔκταση τοῦ κειμένου ἦταν μὲν ἡ ἴδια (8 δίστιχα), ἀλλὰ ἡ θέση τους στὴ σελίδα (στὴν ἀρχή, στὴ μέση ἢ στὸ τέλος) ἀνοικτὴ σὲ κάθε συνδυασμό. Ἡ ἔκδοση τοῦ 1553 συγκροτεῖται ἀπὸ ἕνα τυπογραφικὸ τεῦχος (Α) 18 φύλλων (36 σελίδων). Τὸ πρῶτο φύλλο (A1r-v) ἀναπαράγει πιστὰ τὴν ἴδια μὲ τῆς πρώτης ἔκδοσης ὕλη ἐκτὸς βέβαια ἀπὸ τὸ τυπογραφικὸ σῆμα, ποὺ εἶναι πλέον τοῦ Cristoforo Zanetti. Τὸ φ. 2r ἀρχίζει μὲ μιὰ διακοσμητικὴ ταινία (βινιέτα), ἀκολουθεῖ ὁ ἀναλυτικὸς τίτλος τοῦ ἔργου καὶ ἕπονται τὰ πρῶτα 13 ὁμοιοκατάληκτα δεκαπεντασύλλαβα δίστιχα τοῦ κειμένου. Ἡ πλήρης σελίδα στὸ ὑπόλοιπο ἔντυπο περιέχει 17 δίστιχα. Τὰ

264 | Stefanos Kaklamanis

φφ. 4r, 10r, 11v καὶ 13v εἰκονογραφοῦνται μὲ ἰσάριθμες ξυλογραφίες καὶ περιέχουν ἀπὸ 7 δίστιχα. Τὸ κείμενο στὸ τελευταῖο φύλλο 18v κλείνει μὲ 3 δίστιχα καὶ μὲ τὸν κολοφώνα. Ἐνδείξεις μὲ τὰ πρῶτα γράμματα κειμένου τῆς ἑπόμενης σελίδας δὲν ἀπαντοῦν στὸ τέλος τῆς προηγούμενης σελίδας. Μόνο ἡ ἔνδειξη «ἡμπέ.» διατρέχει τὰ φφ. α2r, α3r, α4r, α5r, α6r, α7r, α8r, α9r, γιὰ νὰ διευκολύνει τὸν τυπογράφο νὰ συνενώσει τὰ ἐπιμέρους τεύχη ποὺ συνέθεταν τὸ τελικὸ ἔντυπο προϊόν. Στὴν ἔκδοση τοῦ 1562 τὸ ἔντυπο ἀπαρτίζεται ἀπὸ δύο τυπογραφικὰ φύλλα ποὺ ἀριθμοῦνται ἑνιαῖα καὶ ἀποτελοῦν ἕνα τυπογραφικὸ τεῦχος (α). Μὲ ἐξαίρεση καὶ ἐδῶ τὸ πρῶτο φύλλο (α1r-v) ποὺ ἀναπαράγει τὸν διαφημιστικὸ πρόλογο καὶ τὴν προηγούμενη εἰκονογράφηση, τὸ φ. α2r περιέχει ἐκτὸς ἀπὸ τὴ διακοσμητικὴ ταινία καὶ τὸν ἐκτενὴ τίτλο τοῦ ἔργου τὰ πρῶτα 14 δίστιχα. Στὸ ὑπόλοιπο ἔντυπο, ἡ κύμανση τῶν στίχων ἀνὰ πλήρη σελίδα μᾶς ἐπιτρέπει νὰ διακρίνουμε τὰ δύο τυπογραφικὰ φύλλα τοῦ τεύχους: τὰ φφ. α2v, α3r, α4r, α4v, α12v, α13r, α13v, α14r, α14v, α15r, α15v, α16r περιέχουν ἀπὸ 18 δίστιχα τὸ καθένα, ἐνῶ τὰ φφ. α5v, α5v, α6r, α6v, α7r, α7v, α8r, α8v, α9v, α10r, α11r, α11v 19 δίστιχα. Ἐνδιαμέσως τὰ φφ. α3v, α9r, α10v, α12r περιέχουν ἀπὸ μία ξυλογραφία τὸ καθένα καὶ κείμενο ποὺ ποικίλει κατὰ τὴν ἔκταση: τὸ πρῶτο 11, τὸ δεύτερο 10 καὶ τὰ δύο ἑπόμενα 13 δίστιχα. Ἡ ἀπόκλιση αὐτὴ (στὰ φύλλα καὶ στὸν ἀριθμὸ τῶν ἀράδων) προδίδει τὴ συνεργασία δύο στοιχειοθετῶν στὴν τυπογραφικὴ σύνθεση τοῦ Ἰμπερίου, τὸ προϊὸν τῶν ὁποίων συνέχεται σὲ ἕνα σῶμα χάρη στὴν ἔνδειξη «ἡμπέ.» ποὺ ἀπαντᾶ στὸ κάτω περιθώριο τῶν φφ. α2r, α3r, α4r, α5r, α6r, α7r, α8r. Γιὰ τὸ πῶς ἀντιμετώπισαν οἱ τυπογράφοι, οἱ ἐπιμελητὲς καὶ οἱ στοιχειοθέτες τῶν ἐκδόσεων τοῦ «Ἰμπερίου» τοῦ 16ου αἰώνα παραθέτω τρία ποιητικὰ ἀποσπάσματα τῆς πρώτης ἔκδοσης σὲ διπλωματικὴ μεταγραφὴ καὶ συγκεντρώνω στὸ ὑπόμνημα τὶς ἀποκλίνουσες γραφὲς τῆς δεύτερης καὶ τῆς τρίτης ἔκδοσης.

5

10

Α (fig. 1) Ἀρχήζω πρῶτον μ᾿ ὀρισμὸν, καὶ μὲ βουλὴν κυρίου, νὰ διγηθῶ ἀφήγησιν, αὐτοῦ τοῦ ἡμπερίου. Καὶ διὰ τὴν πανεξαίρετον, ὡραίαν μαργαρῶνα, ὁπόλαμπεν σευγενικὲς ὡσὰν χρυσῆ κορῶνα. Τὸ πῶς ἐξενιτεύθησαν, ἀπὸ τὰ γονικά τους, καὶ πάλινεἰς τὸ ὕστερον, ἤλθαν στὴνἀφεντία τους. Tὸ ποιὸν ἀκούση θέλεται, εἰς τὴν διήγησίν του, ὁσὰν ἰδεῖται τὴν ἀρχὴν, καὶ τὴν ξετέλιοσίν του. Tὸν εἶχα δὴ καὶ μότυχεν, ἁπλᾶ διεγραμμένον, βούλομαι νὰ τὸν βάλω γὼ, εἰς τὸ ῥημαρισμένον. Ἀνὲν καὶ λάθω πούπετες, ὅποιος τὸν ἀναγνώση, ζυτῶ τουτὸ συμπάθιον διὰ νὰ μουτοδόση.

10 βούλομαι Α : βούλωμαι Β, Γ || 12 ζυτῶ Α : ζητῶ Β, Γ. Β (fig. 2 Δεξιά σελ.). Ὡς εὐγενὴς καὶ φρόνυμος, τῆς λέγει γὰρ τοιοῦτα: τὰ λόγιαπουσουθελω πὴ, ὅλαφουκράσου μοῦτα.

Ἐξήγησις τοῦ Ἰμπερίου: Βιβλιολογικὲς παρατηρήσεις σὲ Ἐκδόσεις τοῦ 16ου αἰώνα | 265

535

540

545

Ἀρχίνησαι νὰ τῆς εἰπῆ, ὅλην τὴν ὄρεξίν του, σὰν τοῦ πατέρα μυστικὰ, τὴν ξομολογησίν του. Τὸ πῶς τοῦ δείδη λογισμὸς, νὰ πᾶ στᾶ γονικάτου, πατέραν καὶ μητέραν του, εἰς τὰ συγγενικάτου. Νὰ πάρη τὴν συγχώρισιν, ἀπὸ τῶν γεννησάντων, ἀπὸ τὴν ἐδικότηταν, τῶν συγγενῶν ἁπάντων. Kαὶ τοῦτο ἔναι λογισμὸς, καὶ νοῦς ὁ ἐδικόσμου, νὰ πάγω στὴν πατρίδαμου, μὰ τὸν κριτὴν τοῦ κόσμου. Ἀνὲν καὶ βούλεσε καὶ σὺ, νὰ μοῦ ἀκολουθίσης, βλέπεσε μὴν τοπὴςτινος, νὰ ποξεκαθαρίσης, καὶ μάθητο πατέρας σου, καὶ θέλημασε σκόψη, νὰ μᾶς εἰπῆ γὰρ ῥήματα, καὶ νὰ μᾶς ἀντικόψη. Ὅτι ἀνεμαθητευθῆ, ὁ λόγος καὶ γρηκίση, κρυφᾶ κρυφᾶ πάλινἐγὼ, στράτα θέλω ποιήση.

531 φρόνυμος Α, Β : φρόνημος Γ || 532 θελω πὴ, ὅλα φουκράσου Α : θέλω πη, ὅλα φουκράσον Β, Γ || 534 μυστικὰ Α : μυστικᾶ Β, Γ || 535 δείδη Α : δίδη Β, Γ || 537 Νὰ πάρη Α : Να πέρνη Β, Γ || 542 μὴν τοπὴςτινος Α : μὴν τιπὴςτινος Β : μὴν τεπὴςτινος Γ || νὰ ποξεκαθαρίσης Α : νὰ τοξεκαθαρίσης Β : νὰ τηξεκαθαρίσης Γ || 544 νὰ μᾶς εἰπῆ Α : νὰ μᾶς εἰπεῖ Β : νὰ εἰπεῖ Γ || 545 καὶ γρηκίση Α : καὶ γρικίση Β : καὶ γρικήση Γ || 546 πάλινἐγὼ Α : πάλι ἐγὼ Β, Γ

735

740

745

750

Γ (fig. 2 Αριστερή σελ.). Βλέπη στοχάζη θεωρῆ, ῥόδα ὡραιωμένα, λουλούδια πανεξέρετα, καὶ μυριοἀνθισμένα, Καὶ ἐνθυμήθηκεν ἐκεῖ, ὡραῖαν τὴν γυνήντου. εἰς τὰ λουλούδιαἔθηκεν, εἰς μίον τὴν κεφαλήντου Ὕπνον γλυκὴν γλυκύτατον, ἡμπέριος κοιμᾶτε, τὴν πανεξέρετον γυνὴν, τότες ἀναστορᾶτε. Ἦλθεν καιρὸς πανέμορφος, καὶ τὸ καράβηνξέβη, πέμπηστὴνγῆν τὴν βάρκαν του, ἡμπέρη νὰ γυρέβη. Γυρέβουντον καταπαντοῦ, δὲντονεπητυχένου, καὶ στὸ καράβην πήγασιν, ὅπου τοὺςἀνημένου. Καὶ σόσουσιν καὶ δένουσιν, τὴν βάρκαν στὸ καράβη, καὶ τὸ καράβιν μὲ σπουδὴν, τὴν στράταντουδιάλη. Kαραβοκήρης τζέκραξεν νὰ τοὺς ἀναρωτήση, λέσιντου καὶ ἡμπέριος ἔναι στὸῥημονήση. Mακρένω τὴν διήγησιν, πολλὰ τὴν ἀνασέρνω, ἄκουσον καὶ τοῦ καραβίου, ποῦσας τὴν ἀναφέρνῳ.

735 ὡραιωμένα Α : ὡραιομένα Β, Γ || 737 ἐνθυμήθηκεν Α, Γ : ενθυμήθῆκεν Β || 741 Ἦλθεν Α : Ηλθεν Β, Γ || 742 πέμπηστὴνγῆν Α : πέμπτη στὴν γῆν Β : πέπτη στὴν γῆν Γ | Καὶ σόσουσιν Α : Καὶ σόνουσιν Β, Γ || 746 τὴν στράταντουδιάλη Α : τὴν στράταντουδιάβη Β, Γ

Ἀπὸ τὴν ἐξέταση τῶν ἀποσπασμάτων ποὺ παραδίδουν οἱ τρεῖς πρῶτες ἐκδόσεις τοῦ ἔργου συνάγεται ότι: Α) ἡ Β ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴν Α. Ὁ στοιχειοθέτης προχωρεῖ σὲ συστηματικὴ βελτίωση τῆς «ὀρθογραφίας» τῶν λέξεων (12 ζυτῶ > ζητῶ, 535 δείδη > δίδη, 735 ὡραιωμένα > ὡραιομένα) καὶ σε διόρθωση μερικῶν τυπογραφικῶν σφαλμάτων (542 νὰ ποξε-

266 | Stefanos Kaklamanis

καθαρίσης Α > νὰ τοξεκαθαρίσης Β, 745 καὶ σόσουσιν > καὶ σόνουσιν, 746 διάλη Α > διάβη Β). Παράλληλα εἰσάγει καὶ «διορθώσεις» (537 νὰ πάρη > νὰ παίρνη) ποὺ ἐπιβαρύνουν τὸ κείμενο. Β) ἡ Γ ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴ Β. Περιέχει ὅλα τὰ τυπογραφικὰ σφάλματα τῆς Β (532 ὅλα φουκράσον > ὅλαφου κράσον, 537 νὰ πέρνη) ἢ τὰ ἐπαυξάνει (542 μὴν τιπὴς > μὴν τεπὴς, 742 πέμπτη στὴν γῆν > πέπτη στὴν γὴν : πέμπη στὴν γὴν Α), ἐνῶ ταυτόχρονα ἀναπαράγει τὶς «ὀρθογραφικὲς» ἐπιλογέςς της (π.χ. 12 ζητῶ Β, Γ : ζυτῶ Α, μυστικᾶ Β, Γ : μυστικὰ Α, δίδη Β, Γ : δείδη Α). Γ) τὸ κείμενο τῆς Α φαίνεται ὅτι δὲν εἶχε γίνει ἀντικείμενο συστηματικῆς φιλολογικῆς φροντίδας ἀπὸ τὸν (ἀνώνυμο) ἐπιμελητή της, ἂν κρίνουμε ἀπὸ τὰ μᾶλλον ἄφθονα τυπογραφικὰ σφάλματα ποὺ περιέχουν οἱ 44 συγκρινόμενοι στίχοι τῆς Α. Τέτοιου εἴδους ἐπιμέλεια ἔγινε, ἀλλὰ σὲ περιορισμένη ἔκταση, στὴ δεύτερη ἔκδοση, ἡ ὁποία δικαιωματικὰ γιὰ τὸν λόγο αὐτὸν κατέχει πρωτεύουσα θέση στὴν ἀποκατάσταση τοῦ κειμένου τῆς Ριμάδας, ἀπὸ κοινοῦ, βέβαια, μὲ τὴ διόρθωση τῶν δικῶν της τυπογραφικῶν ἀβλεπτημάτων. Ἡ Γ δὲν συμβάλλει οὐσιαστικὰ στὴν ἀποκατάσταση τοῦ κειμένου, γιατὶ στηρίζεται ἀποκλειστικὰ στὴ Β.

Fig. 1: Ε’ΞΗ΄ΓΗΣΙΣ ΤΟΥ ΘΑΥΜΑΣΤΟΥ Η’ΜΠΕΡΙ΄ΟΥ

Ἐξήγησις τοῦ Ἰμπερίου: Βιβλιολογικὲς παρατηρήσεις σὲ Ἐκδόσεις τοῦ 16ου αἰώνα | 267

Fig. 2: ΗΜΠΕΡΙΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ

Βιβλιογραφία Κ. Γιαβής, Ιμπέριος και Μαργαρώνα (Imperios and Margarona). The Rhymed Version. Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2019. A. Fr. van Gemert, Ἡ ὁμοιοκατάληκτη διασκευὴ παλιότερων βυζαντινῶν ἔργων. Κριτικὰ στὸν Ἰμπέριο, στο: Πεπραγμένα τοῦ Θ΄ Διεθνοῦς Κρητολογικοῦ Συνεδρίου, Ἐλούντα, 1-6 Ὀκτωβρίου 2001. Τόμος Β1. Βυζαντινὴ καὶ Μεταβυζαντινὴ Περίοδος. Ἱστορία, γλώσσα καὶ λογοτεχνία. Ηράκλειο 2004, 39-56. D. Holton, A set of sixteenth century woodcuts in greek popular texts. Hell 25 (1972) 371-376. M.J. and El.M. Jeffreys, Imberios and Margarona: the manuscripts, sources and edition of a Byzantine verse romance. Byz 41 (1971), 122-160. El. and M. Jeffreys, Some comments on the Manuscripts of Imberios and Margarona. Hell 27 (1974) 39-49. Στ. Κακλαμάνης, Ἀρχειακὲς μαρτυρίες γιὰ τὴ ζωὴ τοῦ Ἀνδρέα Kουνάδη καὶ τοῦ Δαμιανοῦ di Santa Maria (πρόδρομη ἀνακοίνωση), in N. M. Panagiotakis (ed.), Ἀρχὲς τῆς νεοελληνικῆς λογοτεχνίας, Πρακτικὰ τοῦ δευτέρου Διεθνοῦς Συνεδρίου Neograeca Medii Aevi, τ. Β΄. Venice 1993, 595-605. E. Layton, Notes on some printers and publishers of 16th century Modern Greek books in Venice. Θησαυρίσματα 18 (1981) 119-124. E. Layton, The Sixteenth Century Greek Book in Italy. Printers and Publishers for the Greek World, [Library of the Hellenic Institute of Byzantine and Post-Byzantine Studies no 16]. Venice 1994. É. Legrand, Ἐξήγησις τοῦ θαυμαστοῦ Ἠμπερίου, Bibliothèque Grecque Vulgaire, tome premier, Paris 1880, σ. XXVIII-XXXI, 283-320 (τὸ κείμενο τῆς ριμάδας ἀπὸ ἀντίτυπο τῆς ἔκδοσης τοῦ 1638).

268 | Stefanos Kaklamanis

Tammaro De Marinis, «La prima edizione della traduzione greca di Pierre de Provence et la belle Maguelonne», Appunti e ricerche bibliografiche, con 272 tavole in eliotipia, editore Ulrico Hoelpli. Milano 1940, 90-91. K. Yiavis, Finding Imberios and Margarona: an inventory of extant editions, Hell 56 (2006) 321-345.

Michael Paschalis

Η Ερωφίλη του Γεωργίου Χορτάτση και η Acripanda του Antonio Decio da Orte 1 Εισαγωγή Αλλ’ ούτε ο Torrismondo του Τορκουάτου Τάσσου μοι είναι προσιτός, ένθα ίσως θα ανεύρισκον την άμεσον πηγήν του α΄ χορικού του Χορτάτση ούτε η Acripanda του Αντωνίου Decio, δράμα ομοίαν την υπόθεσιν έχον με την Ορβέκαν του Γιράλδη, και ούτινος η σκηνή υπόκειται, ως εν Ερωφίλη, εν Μέμφει της Αιγύπτου, ούτε η Dalida του Luigi Groto, επίσης δράμα ομοίας υποθέσεως προς την Ορβέκαν, και εν αρχή του οποίου, ως παρά Χορτάτση ο Χάρος, ο Morte, επιφαίνεται ως σκελετός δρεπανηφόρος· ούτε τέλος ο Tieste και Le Troiane του Dolce, δράματα ποιηθέντα κατά τα ομώνυμα του Σενέκα, εν οις θα κατώρθουν ίσως να ανεύρω τας πρωτοτύπους πηγάς των χωρίων του Χορτάτση, ων την εκ του Σενέκα προέλευσιν κατέδειξα εν τοις έμπροσθεν.1

Το 1912 ο Στέλιος Δεινάκις διέκρινε σε όλα τα χορικά της Ερωφίλης επίδραση από τις τραγωδίες του Σενέκα και τις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου, αντικρούοντας όσους (Bursian, Σάθας, Legrand) είχαν υποθέσει ότι υπήρχαν απηχήσεις από την Αντιγόνη του Σοφοκλή. Κατέληγε, όμως, στο συμπέρασμα ότι η επίδραση ήταν έμμεση, δηλαδή μέσω της ιταλικής ποίησης. Είχε δίκιο ως προς τη «στροφή» του από τις αρχαιοελληνικές στις λατινικές πηγές, ειδικά σχετικά με τις Μεταμορφώσεις, και επίσης όσον αφορά τη διαμεσολάβηση της ιταλικής λογοτεχνίας. Όμως, οι προσδοκίες του για τις περισσότερες από τις τραγωδίες που μνημονεύει δεν επιβεβαιώνονται προς το παρόν —πλην της Acripanda, που θα με απασχολήσει στο παρόν μελέτημα. Ειδικότερα, το Γ΄ χορικό (του Έρωτα) της τραγωδίας Torrismondo (1587) του Torquato Tasso κινείται σε άλλη κατεύθυνση από το Α΄ χορικό της Ερωφίλης (στις τραγωδίες του Cinquecento απαντούν και άλλα χορικά με το ίδιο θέμα).2 Ο Θάνατος (Morte), που εμφανίζεται στην Α πράξη της Dalida (1572) να συνομιλεί με τη σκιά του βασιλιά Moleonte, δεν έχει άλλο κοινό στοιχείο με τον Χάρο της Ερωφίλης παρά μόνο το δρεπάνι. Τα χορικά των Troiane του Lodovico Dolce δεν έχουν σχέση με τα χορικά της Ερωφίλης. Στο Δ΄ χορικό της τραγωδίας Tieste (1543) του Lodovico Dolce και στο πρώτο στάσιμο της τραγωδίας Merope (1589) του Pomponio Torelli ο χορός απευθύ-

|| 1 Σ. Δεινάκης, Αι πηγαί της Ερωφίλης. Χριστιανική Κρήτη, Έτος Α΄, Τεύχος Γ΄ (1912) 435–447 (ειδ. 447). 2 Υπάρχει, βέβαια, εξάρτηση της Ερωφίλης από τον Torrismondo αλλά αφορά τα οράματα της Ερωφίλης (Β πράξη, σκηνή 2) και το όνειρο της βασιλοπούλας Alvida· βλ. M. I. Mανούσακας, Άγνωστη πηγή της Ερωφίλης του Χορτάτση: η τραγωδία Il re Torrismondo του Tasso. Κρητικά Χρονικά 13 (1959) 73–83. https://doi.org/10.1515/9783111010335-019

270 | Michael Paschalis

νεται στον Ήλιο αλλά μόνο γενικές και αυτονόητες ομοιότητες εντοπίζονται με το Δ΄ χορικό της Ερωφίλης. Φυσικά, περαιτέρω έρευνα στις παραπάνω περιπτώσεις μπορεί να φέρει σε φως στοιχεία σύνδεσης με την Ερωφίλη που δεν είναι ορατά κατά την πρώτη ανάγνωση. Από την έρευνα των Σάθα, Bursian και κυρίως του Pecoraro, προέκυψαν τα εξής όσον αφορά τις πηγές των χορικών της Ερωφίλης: τα λεγόμενα χορικά του Ήλιου (Δ΄) και του Έρωτα (Α΄) αφορμώνται από το Α΄ και το Γ΄ στάσιμο της τραγωδίας Sophonisba του Giovan Giorgio Trissino,3 που με τη σειρά τους απηχούν την πάροδο και το Γ΄ στάσιμο της Αντιγόνης του Σοφοκλή· και το λεγόμενο χορικό της Χρυσής Εποχής (Β΄) εκκινεί ιδεολογικά από το Α΄ χορικό του Aminta του Torquato Tasso.4 Στο παρόν μελέτημα θα διερευνήσω την ενδεχόμενη επίδραση του Α΄ χορικού της τραγωδίας Acripanda του Antonio Decio da Orte (α΄ έκδοση 1592), με θέμα τη Χρυσή Εποχή της ανθρωπότητας και την έκπτωση από αυτήν, στο Β΄ και το Γ΄ χορικό της Ερωφίλης, που πραγματεύονται αντίστοιχα θέματα. Η Acripanda είναι «τραγωδία εκδίκησης»· συνεχίζει την παράδοση της Orbecche του Giovan Battista Giraldi, που είναι το κύριο δραματικό πρότυπο της Ερωφίλης (όπως πρώτος επισήμανε ο Bursian), αλλά δεν έχει «ομοίαν την υπόθεσιν» με την τραγωδία του Χορτάτση, όπως πίστευε ο Δεινάκις.

|| 3 Γράφτηκε το 1514–1515, εκδόθηκε το 1524, αλλά ανέβηκε για πρώτη φορά σε ιταλική σκηνή το 1562 (η γαλλική μετάφραση παίχτηκε το 1556). Sophonisba είναι ο τίτλος των πρώτων εκδόσεων, ενώ η συνήθης εξιταλισμένη μορφή είναι Sofonisba. 4 Τη σύνδεση του χορικού του Έρωτα με το Δ΄ χορικό της Sophonisba (1428–1477) την έκανε πρώτος ο V. Pecoraro, Le fonti dei cori della Ερωφίλη. Hell 22 (1969) 370–376. Για τη σχέση του χορικού του Ήλιου με το δεύτερο χορικό της Sophonisba (606–691) μίλησε πρώτος ο K. Σάθας, Κρητικόν Θέατρον ή συλλογή ανέκδοτων και άγνωστων δραμάτων. Venice 1879, ξη΄– ξθ΄. Τέλος, την ομοιότητα του χορικού της Χρυσής Εποχής με το Α΄ χορικό του Aminta παρατήρησε πρώτος ο C. Bursian, Erophile. Vulgaergriechische Tragoedie von Georgios Chortatzes aus Kreta. Ein Beitrag zur Geschichte der neugriechschen und der italiänischen Literatur. Abhandlungen der Kaiserlichen Saechslichen Gesellschaft der Wissenschaften XII. Leipzig 1870, 549–635 (ειδ. 570, n. 50) και την επιβεβαίωσε ο Pecoraro, Le fonti. Αμφιβολίες εξέφρασε ο G. Spadaro, Il teatro cretese. Siculorum Gymnasium 24 (1971) 70–92 (ειδ. 71, n. 10), χωρίς να προσκομίσει αντεπιχειρήματα. Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Σ. Αλεξίου/M. Αποσκίτη (εκδ.), Ερωφίλη, τραγωδία Γεωργίου Χορτάτση. Αθήνα 2001, 27–39, και για νέα στοιχεία βλ. M. Πασχάλης, Τα ιταλικά διακειμενικά συμφραζόμενα των χορικών της Ερωφίλης, in: Πεπραγμένα του Ι΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Χανιά, 1–8 Οκτωβρίου 2006). Χανιά 2011, Β3 343–361.

Η Ερωφίλη του Γεωργίου Χορτάτση και η Acripanda του Antonio Decio da Orte | 271

2 Ανασκόπηση του ιδεολογικού μύθου της Χρυσής Εποχής Θα ξεκινήσω με μια σύντομη ανασκόπηση του ιδεολογικού μύθου της Χρυσής Εποχής στην αρχαιότητα και της αναβίωσής του κατά την ιταλική Αναγέννηση. Στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα ο εν λόγω μύθος εμφανίζεται σε διάφορες παραλλαγές.5 Αργότερα εκχριστιανίστηκε, καθώς διασταυρώθηκε με τη βιβλική Εδέμ και τον Παράδεισο, ενώ κατά την Αναγέννηση επανέκτησε το αρχικό, κοσμικό περιεχόμενό του. Ως αρχέτυπο του μύθου θεωρείται η αφήγηση του Ησιόδου στα Έργα και ημέρες (109–126) για το χρυσό γένος των ανθρώπων, που έζησε την εποχή του Κρόνου. Πρόκειται για το πρώτο από τα πέντε «μεταλλικά» γένη, η εμφάνιση των οποίων ακολουθεί καθοδική εξελικτική πορεία: χρυσό, αργυρό, χάλκινο, ηρωικό, σιδερένιο (106–201). Το χρυσό γένος του Ησιόδου θα μετεξελιχθεί αργότερα στη Χρυσή Εποχή (λατ. aurea aetas, aurea saecula κ. ά.), που ήταν επίσης γνωστή και ως Εποχή του Κρόνου (λατ. Saturni tempora κτλ) —συνυπάρχοντας κάποτε με τον (τροποποιημένο) μύθο των γενών. Εμπλουτισμένη στο πέρασμα του χρόνου με νέα στοιχεία, η Χρυσή Εποχή συνοδεύεται, πολύ συχνά αλλά όχι απαραίτητα, από ένα δεύτερο σκέλος, το οποίο αποτυπώνει την παρακμή —συνήθως όχι στην εκδοχή της βαθμιαίας έκπτωσης αλλά της διαμετρικά αντίθετης κατάστασης. Συγκροτείται δηλαδή από την αρχική μυθική ουτοπική κατάσταση, όπου επικρατούν ιδανικές συνθήκες και ο άνθρωπος διαβιεί ειρηνικά, ευτυχής και αυτάρκης (απουσία εργασίας —αν και σε κάποιες εκδοχές η εργασία εξιδανικεύεται— πολέμων, ναυσιπλοΐας κ. ά), ηθικά ακέραιος και σε αρμονία με τη φύση, που του παρέχει άφθονα και άκοπα όλα τα αγαθά· και από την παρακμή, η οποία συνίσταται στην εμφάνιση όλων εκείνων των «αρνητικών» καταστάσεων, πράξεων, επιθυμιών και συμπεριφορών, που απουσίαζαν από την αρχέγονη κατάσταση. Τόσο το πρώτο όσο και το δεύτερο σκέλος του μύθου «χρωματίζονται» ανάλογα με την εποχή, τη συγγραφική πρόθεση, το είδος και το συγκεκριμένο έργο. Εμφανίζονται δηλαδή και αναδεικνύονται κατά περίπτωση ορισμένα διακριτικά στοιχεία σε βάρος των υπολοίπων, ενώ κάποια στιγμή η μακραίωνη χρήση του ιδεολογικού μύθου καταλήγει στον ευτελισμό και την παρωδία (στην οποία επιδίδεται π.χ. ο Ρωμαίος ποιητής Οβίδιος). Αξίζει να επισημανθεί ότι, σύμφωνα με μια ρωμαϊκή εκδοχή, η Εποχή του Κρόνου τοποθετείται στη μυθική Ιταλία· και μάλιστα ορισμένα από τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την κατάσταση της έκπτωσης και της

|| 5 Βλ. γενικά B. Gatz, Weltalter, goldene Zeit und sinnverwandte Vorstellungen. Hildesheim 1967; P. A. Johnston, Vergil’s Agricultural Golden Age: A Study of the Georgics. Leiden 1980; K. Kubusch, Aurea Saecula. Mythos und Geschichte. Frankfurt am Main 1986; R. Evans, Utopia antiqua: Readings of the Golden Age and Decline at Rome. Abingdon, Oxon 2008; M. Paschalis, Roman Paradises: At the Service of the Empire. Maia 66 (2014) 457–477.

272 | Michael Paschalis

παρακμής ταυτίζονται με αυτά που απαντούν στο διαχρονικό ρωμαϊκό ιδεολόγημα της εθνικής «ηθικής» παρακμής. Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες πτυχές στην εξέλιξη του ιδεολογικού μύθου της Χρυσής Εποχής είναι ότι η έννοια του «χρυσού» ως προσδιοριστικού της εξιδανικευμένης μυθικής κατάστασης του ανθρώπου μετατοπίζεται ιδεολογικά στο ακριβώς αντίθετό της, δηλαδή στον «χρυσό» ως μέταλλο, το πάθος για την απόκτηση του οποίου αποτελεί την αφετηρία όλων των ανθρώπινων δεινών και συνοψίζει την κατάσταση της παρακμής. Όπως προανέφερα, το νήμα με τον αρχαίο μύθο της Χρυσής Εποχής δεν χάνεται στην πορεία του δυτικού πολιτισμού. Στην ιταλική Αναγέννηση, προς το τέλος της οποίας γράφεται η Acripanda, ο μύθος ήταν γνωστός είτε μέσω των αρχαίων πηγών, όπως η αφήγηση στις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου για τα τέσσερα γένη/εποχές (1,89–50) και η 4η Εκλογή του Βιργιλίου, είτε μέσω ιταλικών μεταφράσεων των εν λόγω κειμένων είτε μέσω νεότερων έργων, που δεξιώθηκαν τα εν λόγω ή άλλα ποιήματα.6 Με άλλα λόγια, ο αναγεννησιακός ιταλικός (ή λατινικός ή αρχαιοελληνικός) μετασχηματισμός του ιδεολογικού μύθου συνυπήρχε ή διασταυρωνόταν με την πρωτότυπη μορφή και τις ιταλικές μεταφράσεις.7 Η 4η Εκλογή του Βιργιλίου —και συνολικότερα η συλλογή των δέκα Εκλογών— θα επηρεάσει καταλυτικά τη διαμόρφωση του ιδεολογικού μύθου της Χρυσής Εποχής κατά την περίοδο της Αναγέννησης, για δύο κυρίως λόγους: (α) διότι αναγγέλλει την επιστροφή της Χρυσής Εποχής, την οποία συνδέει με τη γέννηση ενός παιδιού (η ταυτότητα του οποίου αποτελεί το αντικείμενο μακρόχρονης διαμάχης)· προσφέρεται έτσι ιδανικά για δυναστικά εγκώμια και δυναστική προπαγάνδα στις ιταλικές αυλές, ειδικά στις αυλές των Μεδίκων στη Φλωρεντία και των Έστε στη Φερράρα, και (β) διότι ενέταξε τον μύθο στη βουκολική (ποιμενική) λογοτεχνία· και μέσω της, προγραμματικής σημασίας, Αρκαδίας του Jacopo Sannazaro (γράφτηκε το 1480–1489 και τυπώθηκε στη Νάπολη το 1504), η οποία δεξιώθηκε τον ουτοπικό ποιμενικό χώρο της βιργιλιανής «Αρκαδίας», άσκησε καταλυτική επίδραση στην ιταλική και την ευρωπαϊκή ποιμενική λογοτεχνία (στις λυρικές, δραματικές και αφηγηματικές εκδοχές της, είτε αυτόνομες είτε εμβόλιμες) κατά τους επόμενους αιώνες. Η Ecloga VI του Sannazaro π.χ. είναι εξ ολοκλήρου αφιερωμένη στη Χρυσή Εποχή σε αντίθεση με την παρακμή της εποχής: ο Serrano, που του έχουν κλέψει δύο γίδες με τα μικρά τους, καταγγέλλει την ηθική κατάπτωση της «σύγχρονης» εποχής και ο Opico αναπολεί με νοσταλγία τα ιδανικά ήθη του

|| 6 Για τον μύθο της Χρυσής Εποχής στην Αναγέννηση βλ. E. H. Gombrich, Renaissance and Golden Age. Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 24 (1961) 306–309; H. Levin, The Myth of the Golden Age in the Renaissance. London 1969; L. B. T. Houghton, Renaissance and Golden Age Revisited: Virgil’s Fourth Eclogue in Medici Florence. Bibliothèque d’Humanisme et Renaissance 76 (2014) 413–432; L. B. T. Houghton, The Golden Age Returns: Virgil’s Fourth Eclogue in the Political Penegyric of the Italian Courts. Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 78 (2015) 71–95. 7 Πρβ. M. Paschalis, Did Torquato Tasso Classify the Aethiopica as Epic Poetry? in: Marília Futre Pinheiro/S. J. Harrison (eds.), Fictional Τraces: Receptions of the Αncient Νovel. Groningen 2011, τ. 1 151– 182.

Η Ερωφίλη του Γεωργίου Χορτάτση και η Acripanda του Antonio Decio da Orte | 273

«παλιού καιρού» («i tempi antichi»).8 Λίγο παλιότερα ή σχεδόν την ίδια περίοδο με την Αρκαδία του Sannazaro, ο Lorenzo dei Medici έγραφε τις λυρικές Selve, η πρώτη από τις οποίες περιλαμβάνει μιαν εκτενέστατη, εγκωμιαστική περιγραφή της Χρυσής Εποχής («il tempo aureo») της ανθρωπότητας, η οποία «έχει επιστρέψει» στη Φλωρεντία επί της δικής του ηγεμονίας (84–122): «d’oro è l’età, paradiso terrestre / e quivi il primo secol si rinuova» (122).9 Κλείνοντας αυτή την εισαγωγική ενότητα, διευκρινίζω ότι τα δύο σκέλη του ιδεολογικού αφηγήματος, δηλαδή η Χρυσή Εποχή και η περίοδος της έκπτωσης και της παρακμής, μπορεί να εμφανίζονται είτε μαζί είτε αυτόνομα στο πλαίσιο ενός έργου. Όπως θα δούμε παρακάτω, το στοιχείο αυτό είναι απαραίτητο για να κατανοήσουμε, στο πλαίσιο του εν λόγω μύθου, τη σύνδεση ανάμεσα στο Β΄ και το Γ΄ χορικό της Ερωφίλης.

3 Το B΄ χορικό της Ερωφίλης και ο Aminta του Tasso Πριν προχωρήσω στην εξέταση της σχέσης του B΄ (και του Γ΄) χορικού της Ερωφίλης με το Α΄ χορικό της Acripanda, είναι απαραίτητο να υπενθυμίσω τη στενή ιδεολογική εξάρτηση (όσον αφορά δηλαδή τις σχέσεις των δύο φύλων) του Β΄ χορικού της Ερωφίλης από το Α΄ χορικό του προαναφερθέντος ποιμενικού δράματος Aminta του Torquato Tasso. Η επιλογή του συγκεκριμένου χορικού θέτει επί τάπητος τρία θέματα: γιατί ο Χορτάτσης επέλεξε χορικό από άλλο γραμματειακό είδος, γιατί επέλεξε αυτό το χορικό και ποια είναι τα θεματικά και ιδεολογικά συμφραζόμενά του.10 Την εποχή που τοποθετείται η συγγραφή της Ερωφίλης (περίπου 1590–1600) εκτυλίσσεται στην Ιταλία μια δεκαπενταετής διαμάχη (1586–1601), με αντικείμενο το τρίτο δραματικό είδος, την τραγικωμωδία (ποιμενικό δράμα). Αφορμή για τη διαμάχη έδωσε η κυκλοφορία, πρώτα σε χειρόγραφη και αργότερα σε έντυπη μορφή (1589/1590) της «ποιμενικής τραγικωμωδίας» («tragicomedia pastorale») Il Pastor fido του Battista Guarini, που ανταγωνιζόταν τον Aminta του Tasso.11 Πρωταγωνιστές υπήρξαν ο Κύπριος θεωρητικός Giason De Nores (Ιάσων Δενόρες), που απέρριπτε το νέο μικτό είδος, και ο Guarini που το υποστήριζε.12 || 8 F. Erspamer (ed.), Iacopo Sannazaro, Arcadia. Milano 1990, 109–116. 9 F. Sanguineti (ed.), Lorenzo il Magnifico, Poesie. Milano 2010, Selve I 231–287. 10 Παρουσιάζω εδώ συνεπτυγμένα και τροποποιημένα όσα ανέλυσα στο άρθρο Πασχάλης, Τα ιταλικά. 11 Για τον Aminta και τον Pastor fido (εισαγωγή, εκδόσεις, κείμενα) βλ M. Ariani, Il teatro italiano. II, La tragedia del Cinquecento. Torino 1977, τ. 2 641–947. O Aminta τυπώθηκε στην Κρεμόνα και τη Βενετία το 1580, αλλά είχε παρασταθεί για πρώτη φορά το 1573. O Guarini ξεκίνησε να γράφει τον Pastor fido το 1581 αλλά τον τύπωσε στη Βενετία το 1589/1590. 12 Για τη διαμάχη και το είδος βλ. B. Weinberg, A History of Literary Criticism in the Italian Renaissance. Chicago/London, τ. 1–2 1074–1105; M. T. Herrick, Tragicomedy: Its Origin and Development

274 | Michael Paschalis

Ο Χορτάτσης πειραματίστηκε και με τα τρία είδη (τραγωδία: Ερωφίλη· κωμωδία: Κατσούρμπος· ποιμενικό δράμα: Πανώρια). Το Α΄ χορικό της Ερωφίλης αναπαράγει ένα θέμα που έχει εδραιωθεί στο ποιμενικό δράμα· και μάλιστα το εν λόγω χορικό δεξιώνεται την πραγμάτευση του θέματος της Χρυσής Εποχής στον πρόλογο που εκφωνεί η Χαρά στη μάλλον προγενέστερη13 ποιμενική Πανώρια, στην οποία έχουν διαπιστωθεί απηχήσεις από τον Aminta και τον Pastor fido.14 Η αντικατάσταση του Α΄ χορικού της Orbecche με χορικό από τον ποιμενικό Aminta αποκτά έτσι και θεωρητικό και συγκριτικό ενδιαφέρον: ακριβώς το ίδιο και περίπου την ίδια περίοδο έκανε και ο Decio, εισάγοντας στην τραγωδία του Acripanda ένα χορικό για τη Χρυσή Εποχή. Προγραμματική και επίκαιρη διάσταση έχει επίσης το γεγονός ότι το Α΄ χορικό του Aminta προκάλεσε έναν «ενδοοικογενειακό» διάλογο. Συγκεκριμένα, με το Δ΄ χορικό του Pastor fido για τη Χρυσή Εποχή ο Guarini απάντησε στο αντίστοιχο Α΄ χορικό του Aminta, και ειδικότερα όσον αφορά τις σχέσεις των δύο φύλων στην αρχέγονη ουτοπική κοινωνία. Άκρως σημαντικό είναι επίσης ότι ο Χορτάτσης πήρε έμμεσα θέση στον ως άνω διάλογο μέσω της Ερωφίλης, διευρύνοντας τον ιδεολογικό ορίζοντα του θέματος και «εκσυγχρονίζοντας» το κύριο πρότυπο της τραγωδίας του, την Orbecche του Giraldi. Στον Aminta ο κανόνας της Χρυσής Εποχής ήταν: «επιτρέπεται να ικανοποιείς όλες τις επιθυμίες σου» («S’ei piace, ei lice»). Ειδικότερα, στον πρόλογο και την Α΄ πράξη του Aminta πληροφορούμαστε ότι η ποιμενίδα Σίλβια (Silvia) προασπίζει με άκαμπτη και αλαζονική καρδιά την παρθενική της τιμή (πρόλογος 65–66: il rigor dell’onestate / e del virginal fasto), απορρίπτοντας τον έρωτα του ομώνυμου ήρωα και προκρίνοντας την ηδονή του κυνηγιού. Στο Α΄ χορικό ο χορός των ποιμένων

|| in Italy, France, and England. Urbana 1962; N. M. Pαναγιωτάκης, Ιάσων Δενόρες: Κύπριος θεωρητικός του θεάτρου (c. 1510–1590). Ρέθυμνο 1984; F. Brioschi/C. di Girolamo, Manuale di Letteratura Italiana. Storia per generi e problemi. Torino 1994, τ. 2 820–828. 13 Οι Αλεξίου/Αποσκίτη, Ερωφίλη 40–50, χρονολογούν την Πανώρια γύρω στο 1590, την Ερωφίλη γύρω στο 1595 και τον Κατσούρμπο γύρω στο 1600. Ο Σ. Κακλαμάνης, Έρευνες για το πρόσωπο και την εποχή του Γεωργίου Χορτάτση. Ηράκλειον 1993, 19–52, τοποθετεί την Πανώρια και την Ερωφίλη (με αυτή ή αντίστροφη σειρά) στο διάστημα 1595–1600 και το αργότερο μέχρι το 1600, και τον Κατσούρμπο «γύρω στα 1581 ή λίγο αργότερα». Για ανασκόπηση βλ. W. Puchner, Το Κρητικό Θέατρο στα ευρωπαϊκά του συμφραζόμενα. Cretan Studies 6 (1998) 293–315, ο οποίος χρονολογεί τα έργα του Χορτάτση στο διάστημα 1590 (ή κάπως νωρίτερα) έως 1610. 14 Βλ. σχετικά Πασχἀλης, Τα ιταλικά 354, με βιβλιογραφία. Έχουν επίσης διαπιστωθεί ομοιότητες (φραστικές και νοηματικές) ανάμεσα στην ανώνυμη κρητική μετάφραση του Pastor fido με τίτλο Ο πιστικός βοσκός και τα έργα του Χορτάτση, που οδήγησαν ακόμη και στην υπόθεση της ταύτισης του μεταφραστή με τον Ρεθύμνιο δραματουργό. Όμως τόσο η ταυτότητα του μεταφραστή και κυρίως η χρονολόγηση της μετάφρασης παραμένουν σημεία αμφιλεγόμενα· για επισκόπηση του προβλήματος, βλ. E. Παπαδάκη, Από τον Pastor fido του Guarini στον κρητικό Πιστικό βοσκό, in: Neograeca Medii Aevi VII. Herakleion 2017, 339–352, η οποία χρονολογεί το άμεσο ιταλικό πρότυπο της μετάφρασης στο διάστημα 1592–1619.

Η Ερωφίλη του Γεωργίου Χορτάτση και η Acripanda του Antonio Decio da Orte | 275

εκφράζει νοσταλγία για την «όμορφη Χρυσή Εποχή» («O bella età de l’oro»), τότε που η έννοια της «τιμής» («[h]onor») δεν καταδυνάστευε τις ερωτικές σχέσεις, οι οποίες λειτουργούσαν ελεύθερα και χωρίς φραγμό,15 σύμφωνα με το προαναφερθέν φυσικό ένστικτο «S’ei piace, ei lice». Ο Guarini απάντησε λέξη προς λέξη με το Δ΄ χορικό του Pastor fido, απορρίπτοντας τις ελεύθερες σχέσεις των δύο φύλων και προκρίνοντας τη νομιμοποιημένη σχέση του γάμου («legittimo amor»).16 Ειδικότερα, στο εν λόγω χορικό, που αρχίζει με τον ίδιο ακριβώς τρόπο όπως το Α΄ χορικό του Aminta («Oh bella età de l’oro») αλλά εντάσσεται στο αυστηρό κλίμα της Αντιμεταρρύθμισης, o Guarini διέκρινε τη χυδαία από την αληθινή εκδοχή της ηδονής («piacere») και της τιμής («[h]onor»), και έτσι τροποποίησε τον κανόνα της Χρυσής Εποχής «S’ei piace, ei lice», που είχε διατυπώσει ο Tasso, σε: «Piaccia, se lice», δηλαδή «επιθυμητό πρέπει να είναι μόνον ό,τι επιτρέπεται». Το Β΄ χορικό της Ερωφίλης με θέμα τη Χρυσή Εποχή αντικαθιστά το Β΄ χορικό της Orbecche για τη ματαιότητα της ανθρώπινης ευτυχίας. Με τη θέση «Τό ’θελε πάσα εἷς, τό ’χε τ’ ἀρέσει», που ακούγεται στο στ. 497, ο ποιητής της Ερωφίλης μοιάζει να συντάσσεται με τον κανόνα του Tasso «S’ei piace, ei lice». Όμως τα πράγματα είναι σύνθετα. Ο Χορτάτσης περιορίζει τα θαυμαστά φυσικά χαρακτηριστικά της Χρυσής Εποχής σε τρεις μόνο στίχους για την αυτόματη καρποφορία (470–72), και διευρύνει τον ορίζοντα του Α΄ χορικού του Aminta δίνοντας έμφαση στο πολιτικό και το κοινωνικό στοιχείο. Παραπέμποντας σε κοινούς τόπους της Χρυσής Εποχής, προβάλλει την απουσία βασιλιάδων, νόμων, όπλων, άδικων πολέμων και τρόμου, και υπογραμμίζει την κοινοκτημοσύνη και τις ευτυχισμένες σχέσεις των ανθρώπων, που για τον λόγο αυτό αποκαλούσαν τη συγκεκριμένη μυθική εποχή «καιρόν […] χρουσὸ» (473–81). Ως προς τις σχέσεις των δύο φύλων (491–502), ο ποιητής προσεγγίζει τα πράγματα από τη σκοπιά της γυναίκας και υπογραμμίζει το δικαίωμά της να διαλέξει τον σύντροφό της σύμφωνα με τα προστάγματα της καρδιάς της (εδώ εντάσσεται η φράση «Τό ’θελε πάσα εἷς, τό ’χε τ’ ἀρέσει») και, πιο συγκεκριμένα, χωρίς να φοβάται την πατρική εξουσία: «μὲ δίχως φόβο τοῦ κυροῦ τση, / λεύτερη καὶ λυτὴ ἀπὸ πάσα δέση» (494–95). Όμως, τα πράγματα άλλαξαν όταν από τον Άδη ξεπετάχτηκε η «Περηφάνεση» («Περηφανειά»), δηλαδή η αλαζονεία της εξουσίας, που περιβλήθηκε το ένδυμα της «τιμής» (505–506 «μὲ τσῆ τιμῆς περιντυμένη / τ’ ὄνομα»): αυτή σκόρπισε τον διχασμό, τον θάνατο, τον πόλεμο και την αφαίρεση της προσωπικής ελευθερίας (512 «τὴ λευτεριὰ σκλαβώνει»)· και αυτή κρατάει δέσμια τη βούληση του βασιλιά,

|| 15 Εκδοχές κάθε είδους του εν λόγω θέματος είχαν παρουσιαστεί παλιότερα. Για παράδειγμα, στη διαβόητη Canace του Sperone Speroni (1546), σκηνή 19, η Δηιόπεια, σύζυγος του Αιόλου, υπερασπιζόμενη το αιμομικτικό πάθος των δίδυμων παιδιών του Αιόλου, της Κανάκης και του Μακαρέα, χρησιμοποιεί ως επιχείρημα ότι η σχέση αυτή ήταν αποδεκτή κατά τη Χρυσή Εποχή. 16 Βλ. Levin, The Myth κεφ. 2; M. Guglielminetti, Un teatro del Piacere o dell’Onore?, in: M. Chiabò/F. Doglio (eds.), XV Convegno. Sviluppi della Drammaturgia Pastorale nell’Europa del Cinque–Seicencto, Centro Studi sul Teatro Medioevale e Rinascimentale. Roma 1992.

276 | Michael Paschalis

που τώρα υποχρεώνει τη θυγατέρα του να παντρευτεί τον έναν από τους δύο αντιπάλους του (518–20). Σημείο σύγκλισης της Ερωφίλης με το Β΄ χορικό του Aminta αποτελεί η έννοια της «τιμής»,17 που εμφανίζεται σε δύο εκδοχές. Στην υπόθεση και το Α΄ χορικό του Aminta έρωτας και γυναικεία τιμή («[h]onor») συγκρούονται αλλά τελικά συμφιλιώνονται στον γάμο, σύμφωνα με τις επιταγές του είδους. Αντίθετα, στην Ερωφίλη η προσβολή της «τιμής» του βασιλιά από τον κρυφό γάμο θέτει σε κίνηση τον μηχανισμό της πιο άγριας εκδίκησης. Ο Χορτάτσης ερμηνεύει την αλαζονεία (504 «Περηφανειά») της βασιλικής εξουσίας, η οποία περιβάλλει εαυτήν με το ένδυμα της «τιμής» (506–07), ως έκπτωση από τη Χρυσή Εποχή. Συνολικότερα, η εκδοχή του μύθου της Χρυσής Εποχής που διατυπώνει η Ερωφίλη αναδεικνύει τον ιδεολογικό πυρήνα της τραγικής σύγκρουσης. Επιπλέον, εγγράφει το δικαίωμα της ηρωίδας να διαλέξει ελεύθερα τον σύντροφό της στο διαχρονικό πλαίσιο του γραμματειακού είδους της τραγωδίας και των αρχαιοελληνικών προτύπων της (σύγκρουση της Αντιγόνης με τον Κρέοντα). Τέλος, απαντά στην ελαφρότητα της τραγικωμωδίας και στη λογική της Αντιμεταρρύθμισης, επαναφέροντας την προοδευτική αντίληψη για τις ικανότητες και τα δικαιώματα της γυναίκας, η οποία εντάσσεται στο γενικότερο αίτημα για μια διαφορετική κοινωνία.18

4 Η Acripanda του Antonio Decio da Orte Η τραγωδία Acripanda είναι το μοναδικό λογοτεχνικό έργο του Antonio Decio da (H)orte. Ο Decio γεννήθηκε στο Orte (Viterbo) μετά το 1560, ήταν νομικός στο επάγγελμα και πέθανε λίγο μετά το 1617. Η τραγωδία του τυπώθηκε για πρώτη φορά στη Φλωρεντία το 1592 (από τον Michelagnolo di Bartolomeo Sermartelli), υπό την αιγίδα του Giovanni dei Medici, αλλά φαίνεται ότι είχε γραφτεί νωρίτερα. Ξανατυπώθηκε στη Βενετία την ίδια χρονιά (από τον Paolo Ugolino). Γνώρισε άλλες τρεις βενετικές εκδόσεις (1598 Gio. Battista Bonfandino· 1603 Lucio Spineda· 1610 Pietro Bertano), και τυπώθηκε ξανά στη Βιτσέντζα το 1617 (από τον Francesco Grossi), για τελευταία φορά τον 17ο αιώνα. Η Acripanda είναι μια από τις πιο αιματηρές και μακάβριες ιταλικές «τραγωδίες εκδίκησης» — ίσως η πιο νοσηρή εκδοχή του είδους— στην παράδοση που δημιούργησε ο Giraldi ακολουθώντας το χνάρι των τραγωδιών

|| 17 Βλ. M. Aποσκίτη, Κρητολογικά: Αναγεννησιακά και Νεώτερα. Αθήνα 2003, 99–117 (ειδ. 107). 18 Salvatore Di Maria, The Italian Tragedy in the Renaissance: Cultural Realities and Theatrical Innovations. Lewisburg/London 2002. Βλ. ακόμη Πασχάλης, Τα ιταλικά 358, σχετικά με τη Χρυσή Εποχή στο Γ΄ και το Δ΄ χορικό της τραγικωμωδίας Amorosa fede, που συνέθεσε το 1620 ο Ρεθυμνιώτης Αντώνιος Πάντιμος. Το δράμα παρουσιάζει άμεση εξάρτηση από τον Pastor fido και απηχήσεις από τον Aminta, και δίνει δύο εκδοχές για την «bella età dell’oro».

Η Ερωφίλη του Γεωργίου Χορτάτση και η Acripanda του Antonio Decio da Orte | 277

του Σενέκα και ειδικά του Θυέστη. Εδώ το γούστο για τους φρικιαστικούς, ενδοοικογενειακούς φόνους, ειδικά των παιδιών, φτάνει στα ακρότατα, σαδιστικά όριά του.19 Όπως προανέφερα, κατά τη δεκαετία 1590–1600 ο Γεώργιος Χορτάτσης εισάγει τον ιδεολογικό μύθο της Χρυσής Εποχής της ανθρωπότητας πρώτα στο ποιμενικό δράμα Πανώρια (Πρόλογος της Χαράς) και έπειτα στην τραγωδία Ερωφίλη (Β΄ χορικό, και συμπληρωματικά στο Γ΄). Την ίδια εποχή ο εν λόγω μύθος ήταν κεντρικό θέμα στο ιταλικό ποιμενικό δράμα (τραγικωμωδία) και αντικείμενο ιδεολογικής διαμάχης ανάμεσα στον Tasso (Aminta) και τον Guarini (Il Pastor fido). Την ίδια δεκαετία κυκλοφορούν επτά εκδόσεις του Aminta20 και τριανταπέντε εκδόσεις και ανατυπώσεις του Pastor fido, μαζί με την οριστική έκδοση του 1602.21 Όπως είδαμε, τότε ακριβώς εκδίδεται η τραγωδία Acripanda (1592) και επανεκδίδεται το ίδιο έτος, το 1598 και το 1603 (καθώς επίσης το 1610 και το 1617). Ο χωριστός διάλογος της Ερωφίλης και της Acripanda με τον Aminta και τον Pastor Fido (βέβαιος μόνο για την Ερωφίλη) είναι διαπιστωμένος. Είχε άραγε υπόψιν του o Χορτάτσης το εγχείρημα του Decio, όταν ενσωμάτωσε το ιδεολόγημα της Χρυσής εποχής στη δική του τραγωδία; Παραθέτω για ενημέρωση την υπόθεση της Α΄ πράξης της Acripanda: Στην πρώτη σκηνή της τραγωδίας η σκιά της βασίλισσας Ορσελίας (Orselia) πληροφορεί το κοινό ότι την δολοφόνησε, ενώ ήταν σε κατάσταση εγκυμοσύνης και είχε δίπλα της τον γιο της σε βρεφική ηλικία, ο σύζυγός Ουσσιμάνος (Ussimano), βασιλιάς της Αιγύπτου, για να παντρευτεί την Ακριπάντα (Acripanda), την κόρη του βασιλιά της Λιβύης· ως άλλη Ερινύα, η Ορσελία ετοιμάζει εκδίκηση κατά του Ουσσιμάνου και της νέας οικογένειάς του. Όργανο θα είναι ο γιος της, που γλίτωσε από τη σφαγή, έγινε βασιλιάς της Αραβίας· σύντομα θα επιτεθεί στη Μέμφιδα, και στη Δ΄ πράξη θα κατακρεουργήσει και θα διαμελίσει τα δίδυμα τέκνα της Ακριπάντας και του Ουσσιμάνου. Στη δεύτερη σκηνή ο Ουσσιμάνος αποφασίζει, παρά τις ενστάσεις του συμβούλου του, να αντιμετωπίσει τον βασιλιά της Αραβίας σε μάχη εκτός των τειχών της πόλης, και στην τρίτη σκηνή ο σύμβουλος του Ουσσιμάνου κατακρίνει την ολέθρια απόφασή του. Στην τέταρτη σκηνή η Ακριπάντα αποκαλύπτει στην τροφό της ένα τρομακτικό όνειρο, που προοικονομεί όσα θα ακολουθήσουν (πβ. το

|| 19 Για την τραγωδία και το κείμενο βλ G. Distaso (ed.), Muzio Manfredi, La Semiramis. Antonio Decio, Acripanda. Taranto 2001. Στις 29–31 η Distaso παρουσιάζει αναλυτικά τις εκδόσεις της Acripanda αλλά δεν φαίνεται να γνωρίζει εκείνη του 1603. Πιο αναλυτικά για το περιεχόμενο και το ύφος της τραγωδίας βλ. M. Sarnelli, «Col discretο pennel d’alta elloquenza». «Meraviglioso» e Classico nella tragedia (e tragicommedia) italiana del Cinque–Seicento. Roma 1999, 8–25. Η. M. Tempera, Shakespeare and Italian Renaissance Tragedy, in: M. Marrapodi (ed.), Shakespeare and Renaissance Literary Theories: Anglo–Italian Transactions. Farnham, Surrey/Burlington, VT 2011, ch. 4, 79, εξηγεί ότι η Acripanda υπερέβη σε σκληρότητα και αυτήν ακόμη την Dalida του Luigi Groto (1572). 20 Ariani, Il teatro 644. 21 Παπαδάκη, Από τον Pastor fido 349–352.

278 | Michael Paschalis

όνειρο της Ερωφίλης, πράξη Β, σκηνή 2,147–162): ένας λύκος κατασπαράσσει δύο όμορφα αρνάκια, ο βοσκός αυτοκτονεί και στη συνέχεια ο λύκος επιτίθεται στο κοπάδι, όταν οι φύλακές του σπεύδουν για να συντρέξουν τον βοσκό· ένας αετός αρπάζει από τη φωλιά τα μικρά μιας αηδόνας, η μάνα τους τον ακολουθεί χωρίς επιτυχία, επιστρέφει στη φωλιά και θέτει τέρμα στη ζωή της, ενώ ο αετός διαλύει τη φωλιά. Στο ίδιο όνειρο μια γυναίκα που κρατούσε σπαθί στο ένα χέρι και δαυλό στο άλλο, ως άλλη Ερινύα, φώναζε οργισμένη στην Ακριπάντα ότι είναι πόρνη και μοιχαλίδα, ότι σφετερίστηκε τη θέση της στο παλάτι και ότι σύντομα θα ξανασυναντηθούν στον Άδη. Στη συνέχεια η τροφός αποκαλύπτει στην Ακριπάντα ότι ο βασιλιάς της Αραβίας είναι στην πραγματικότητα ο γιος του Ουσσιμάνου και της Ορσελίας. Στην πέμπτη σκηνή η τροφός προβλέπει τιμωρία και συμφορές για τον Ουσσιμάνο, την Ακριπάντα και τον εαυτό της. Ακολουθεί το Α΄ χορικό της τραγωδίας, όπου οι παρθένες της Μέμφιδας αναπολούν τη Χρυσή Εποχή της ανθρωπότητας και αποδοκιμάζουν την κατάσταση της έκπτωσης και της παρακμής (899–966):

900

905

910

915

920

925

Lieti giorni soavi e fortunato tempo, che veramente d’oro aureo splendea, quando tra noi ti stavi oh di Giove ad un tempo, nata con la Virtù nobile Astrea! La terra allor rendea, dal rastro ancor non volta, né dal vomere duro, ogni frutto maturo. Vivea di legge e fren la gente sciolta ed il termine Dio non divideva dal tuo campo il mio. Non sapeano anco i remi, franger l’onde, né meno di solcar l’acque era alcun legno ardito, per gire a luoghi estremi. I viatori avieno del lor cammin l’ultima meta il lito; al ber soave invito facean sol l’acque altrui, e solveano à ciascuno sol le ghiande il digiuno. Né nota anco, o Vergogna, eri tra nui; ma in sicurezza, e ’n speme l’amata e l’amador godeansi insieme. Perché ingordizia ancora di regno altri non tenne, l’istessa pace aveam ch’in Ciel si serra; ma con l’invidia fuora l’ambizion sen venne,

Η Ερωφίλη του Γεωργίου Χορτάτση και η Acripanda του Antonio Decio da Orte | 279

930

935

940

945

950

955

960

e desio di regnar mosse poi guerra. Quindi de l’ima terra l’empia avarizia aperse le caverne più basse e l’or fuori ne trasse co ’l ferro, e il ferro in crude armi converse. Deh, qual Ciclope fero d’esse fu già fabbricator primero? Forse l’umana sorte lungo troppo il tempo have, onde uom convien ch’al fin del viver vada? Ché si sforzano a morte nostre mani empie e prave d’aprir col ferro una più breve strada? Deh, per Dio, qual contrada del mondo è che di sangue non sia sudata o sude per l’armi inique e crude? Sassel Tessaglia, ond’ ancor Roma langue, e testimonio fanne Trebbia, Ticino, e Trasimeno e Canne. Ed or misera parmi, ch’anco aspra guerra inonde di sangue il patrio terren nostro adorno. Tremendo Dio de l’armi, che fai tra queste sponde? O fra Scithi crudei fa’ tuo soggiorno, o fa’ nel Ciel ritorno; e s’a partir sospinto sei più da voglia interna da la magion superna, fermati al terzo ciel, se lasci il quinto, u’ con Ciprigna puoi dolci l’ore passar, non qui tra noi.

965

Deh volgi omai, volgi, ti prego, altrove l’horribile tua faccia, ch’ira, sdegno, furor, morte minaccia.

Όπως προανέφερα, ο ιδεολογικός μύθος της Χρυσής Εποχής προσαρμόζεται κάθε φορά στις απαιτήσεις της εποχής και του θέματος, και στους χειρισμούς του συγγραφέα. Στην Ερωφίλη η ιδεολογική θέση του χορικού του Aminta προσαρμόστηκε στον κρυφό δεσμό που συνδέει την Ερωφίλη με τον Πανάρετο και στη βούληση του βασιλιά–πατέρα της να την παντρέψει με τρίτο πρόσωπο. Αντίθετα, στην Acripanda o έρωτας είναι αφενός υπόθεση του παρελθόντος και αφετέρου ήταν εντελώς άλλης τάξεως: για να ικανοποιήσει τον παράφορο σαρκικό πόθο του για την Ακριπάντα, ο

280 | Michael Paschalis

Ουσσιμάνος δολοφόνησε με σαδιστικά ευρηματικό τρόπο την έγκυο Ορσελία. Έτσι στο Α΄ χορικό της Acripanda το θέμα των ερωτικών σχέσεων κατά τη Χρυσή Εποχή περιορίζεται σε τρεις μόνο στίχους (922–924),22 οι οποίοι βρίσκονται πλησιέστερα στο πνεύμα του Aminta: δεν είχε ακόμη εμφανιστεί η «Αιδώς» («Vergogna») και έτσι οι εραστές απολάμβαναν τον έρωτά τους με ασφάλεια και ελπίδα. Το Α΄ χορικό της Acripanda μοιράζεται, όπως το Β΄ χορικό της Ερωφίλης, ανάμεσα στο ιδανικό μυθικό παρελθόν (πρώτο σκέλος) και την παρακμή του παρόντος (δεύτερο σκέλος). Το θέμα που αναπτύσσει το δεύτερο σκέλος αποτελεί κάθε φορά την πυξίδα, για να διαπιστώσουμε πού δίνεται η έμφαση στο πρώτο σκέλος και για ποιο λόγο. Το δεύτερο σκέλος του χορικού της Acripanda (925–965) επικεντρώνεται στον πόλεμο και τους θανάτους που συνεπάγεται, αφού ο βασιλιάς της Αραβίας βρίσκεται ήδη προ των πυλών της Μέμφιδας και απειλεί την πόλη (951–966). Ως αιτία των πολέμων ορίζεται η «αχόρταγη όρεξη για το ξένο βασίλειο» («ingordigia […] di regno altri»), που με τη σειρά της προκύπτει εξαιτίας του «φθόνου» («invidia») και της «φιλαρχίας» («ambizion»). Οδηγημένος από τη «βλάσφημη φιλαργυρία» («l’empia avarizia»), ο άνθρωπος άνοιξε τα έγκατα της γης και εξόρυξε τον χρυσό με τη βοήθεια σιδηρών εργαλείων, τα οποία στη συνέχεια μετέτρεψε σε όπλα (925–935). Για το πρότυπο του Α΄ χορικού της Acripanda, η Distaso παραπέμπει στις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου αλλά μόνον όσον αφορά το χρυσό γένος/Χρυσή Εποχή (1,89– 112), ενώ είναι ολοφάνερο ότι για το δεύτερο σκέλος ο Decio επηρεάστηκε και από στοιχεία της περιγραφής του σιδερένιου γένους των ανθρώπων στον Οβίδιο (1,127– 150). Παραπέμπει επίσης στη Φαίδρα του Σενέκα (525–558), περιγραφή που έχει λιγότερα κοινά στοιχεία με την Acripanda. Για την πηγή του Β΄ χορικού της Ερωφίλης ο Δεινάκις είχε υποθέσει επίδραση από τις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου και την ψευδο–Οκταβία του Σενέκα (394–434),23 την οποία η αφήγηση του Οβιδίου επηρέασε καταλυτικά.24 Οι Μεταμορφώσεις του Οβιδίου ήταν κείμενο εξαιρετικά δημοφιλές στην Αναγέννηση και άσκησε τεράστια επίδραση στη λογοτεχνία και την τέχνη. Κυκλοφορούσαν επίσης δύο παραφράσεις–διασκευές του έργου, η πρώτη από τον Giovanni Andrea dell’Anguillara (1561) και η δεύτερη από τον Lodovico Dolce (1553)· αλλά στην παρούσα περίπτωση η σχέση με το πρωτότυπο κείμενο είναι πιο ξεκάθαρη. Είδαμε παραπάνω την ιδεολογική εξάρτηση του Β΄ χορικού της Ερωφίλης από τον Aminta. Η όποια περαιτέρω θεματική σύνδεσή του με τις Μεταμορφώσεις ίσως οφείλεται σε διαμεσολάβηση ιταλικής πηγής, όπως το Α΄ χορικό της Acripanda.

|| 22 Άλλο θέμα είναι η σχέση του Άρη με την Αφροδίτη (962–963). 23 Δεινάκης, Αι πηγαί της Ερωφίλης. 24 R. Ferri, Octavia: A Play Attributed to Seneca. Cambridge 2003, 236.

Η Ερωφίλη του Γεωργίου Χορτάτση και η Acripanda του Antonio Decio da Orte | 281

5 Το Β΄ χορικό της Ερωφίλης και η Acripanda Κρίσιμο στοιχείο, όσον αφορά το παρόν μελέτημα αποτελούν οι ομοιότητες ανάμεσα στο πρώτο σκέλος του Α΄ χορικού της Acripanda, που περιγράφει τη Χρυσή Εποχή (899–924), και τους αντίστοιχους στ. 467–481 του Β΄ χορικού της Ερωφίλης —οι οποίες υπερβαίνουν τους κοινούς τόπους του θέματος. Ξεκινώ με τη σύγκριση των δύο πρώτων στίχων του ιταλικού χορικού με το πρώτο τρίστιχο της Ερωφίλης, που, ως προοιμιακές διατυπώσεις, έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα. Και στα δύο χορικά παρατηρείται απόκλιση από το τότε πασίγνωστο «O bella età de l’oro» του Aminta και του Pastor fido, και εκφραστική σύγκλιση μεταξύ τους: Ὤ πλῆσα καλορίζικη καὶ πλῆσα χαριτωμένη τύχη τῶν ἀνθρώπω, ὁποὺ στὸν κόσμο τοῦτο ἀλλότες ἦσα· Lieti giorni soavi e fortunato tempo, che veramente d’oro aureo splendea,

Ο στ. 901 της Acripanda, που ερμηνεύει τη σημασία του όρου «aureo tempo» με την εξήγηση «veramente d’oro […] splendea» («Χρυσή Εποχή, γιατί έλαμπε στ’ αλήθεια σαν το χρυσάφι») δεν απουσιάζει από την Ερωφίλη: «μεταφέρθηκε» στο τέλος της εισαγωγικής περιγραφής της Χρυσής Εποχής (479–481): ποὺ τὸν καιρὸ ἐκεῖνο ὀνοματοῦσα χρουσὸ μὲ πάσα δίκιο, κι ὅλοι ὁμάδι συχνιὰ τὸν οὐρανὸν εὐχαριστοῦσα

Η παρουσία της Δίκης–Αστραίας στη γη κατά την περίοδο της Χρυσής εποχής, την οποία αργότερα θα εγκαταλείψει,25 απαντά μόνο στην Acripanda (902–904) αλλά οι επόμενοι στίχοι της Ερωφίλης (470–472) πραγματεύονται ακριβώς το ίδιο θέμα με τη συνέχεια του χορικού της Acripanda (905–908). Εννοώ την «αυτόματη» καρποφορία της γης, με το ιταλικό κείμενο να είναι πλησιέστερο, ως προς τη διατύπωση, στο αντίστοιχο χωρίο των Μεταμορφώσεων του Οβιδίου (1,101–102): τότες, ὅντεν ἡ γῆς μὲ δίχως κόπο, μὲ διχωστὰς πληγὴ νὰ γνώθει ἀκόμη, τὰ πωρικά τση ἐγέννα σ᾿ κάθα τόπο· La terra allor rendea,

|| 25 Ο Decio θα μπορούσε να είχε αντλήσει το θέμα από οποιαδήποτε αρχαία λατινική πηγή (π. χ. από τον Οβίδιο, Μετ. 1,149–150, ή τον Σενέκα, ψευδο–Οκταβία 422–424), ενώ ήταν κοινός τόπος στην ιταλική και τη λατινική ποίηση της εποχής του.

282 | Michael Paschalis

dal rastro ancor non volta, né dal vomere duro, ogni frutto maturo. ipsa quoque immunis rastroque intacta nec ullis saucia uomeribus per se dabat omnia tellus;

Οι επόμενοι τρείς στίχοι της Acripanda (909–911) έχουν ακριβώς το ίδιο θέμα με τους επόμενους έξι στίχους της Ερωφίλης (473–478). Για τους λόγους που εξήγησα παραπάνω, στην Ερωφίλη έχει ρητά διευρυνθεί, σε σχέση με τον Aminta, η πολιτική και κοινωνική πτυχή του θέματος, με την αναφορά στην απουσία βασιλιάδων, νόμων, όπλων, άδικων πολέμων και τρόμου. Φαινομενικά ο χορός της Acripanda στέκεται μόνο στην απουσία νόμων και στην κοινοκτημοσύνη, αλλά η απουσία «ελέγχου» («fren») υπαινίσσεται και άλλους παράγοντες· και φυσικά ο χορός της Acripanda θα αναπτύξει τις επιπλέον πτυχές στο δεύτερο τμήμα του χορικού (παραθέτω ολόκληρο το χωρίο 925–935): καὶ τόσοι βασιλιάδες, τόσοι νόμοι, τόσα ἄρματα δὲν ἤσανε σιμά τως, τόσοι ἄδικοι πολέμοι, τόσοι τρόμοι Vivea di legge e fren la gente sciolta ed il termine Dio non divideva dal tuo campo il mio ……………………………….. Perché ingordizia ancora di regno altri non tenne, l’istessa pace aveam ch’in Ciel si serra; ma con l’invidia fuora l’ambizion sen venne, e desio di regnar mosse poi guerra. Quindi de l’ima terra l’empia avarizia aperse le caverne più basse e l’or fuori ne trasse co ’l ferro, e il ferro in crude armi converse.

6 Το Γ΄ χορικό της Ερωφίλης και η Acripanda Όπως ανέφερα παραπάνω, το Γ΄ χορικό της Ερωφίλης κατάγεται θεματικά από τον ιδεολογικό μύθο της Χρυσής Εποχής, μόνο που αναπτύσσει το σκέλος της παρακμής

Η Ερωφίλη του Γεωργίου Χορτάτση και η Acripanda του Antonio Decio da Orte | 283

σε λανθάνουσα αντίθεση με την αρχική, ουτοπική κατάσταση του ανθρώπου.26 Είναι πολύ δύσκολο να διαβάσει κανείς την ιταλική διατύπωση «ingordigia […] di regno altri» («αχόρταγη όρεξη για το ξένο βασίλειο») χωρίς να πάει ο νους του στην αρχή του Γ΄ χορικού της Ερωφίλης «Τοῦ πλούτου ἀχορταγιά, τσῆ δόξας πείνα». Παραθέτω τους στ. 373–384 και 418–428: Τοῦ πλούτου ἀχορταγιά, τσῆ δόξας πείνα, τοῦ χρουσαφιοῦ ἀκριβειὰ καταραμένη, πόσα γιὰ σᾶς κορμιὰ νεκρὰ ἀπομεῖνα, πόσοι ἄδικοι πόλεμοι σηκωμένοι, πόσες συχνιὲς μαλιὲς συναφορμά σας γροικοῦνται ὁλημερνὶς στὴν οἰκουμένη! Στὸν Ἅδην ἂς βουλήσει τ’ ὄνομά σας κι ὄξω στὴ γῆ μὴν ἔβγει νὰ παιδέψει νοῦ πλιὸν ἀθρωπινὸν ἡ ἀτυχιά σας. Γιατὶ, ὡς θωρῶ, ἀπὸ κεῖ σᾶς εἶχε πέψει κιανεὶς στὸν κόσμο δαίμονας νὰ ’ρθῆτε, τσ’ ἀθρώπους μετὰ σᾶς νὰ φαρμακέψει. ………………………………………… Πότε ἕνας ἀκριβὸς τὴν πεθυμιά του χορταίνει μὲ τὰ πλούτη; Πότες; Κάνει τέλος ποτὲ στὴν τόση ἀχορταγιά του;

Αναφερόμενος στην «αχόρταγη όρεξη για το ξένο βασίλειο» και σε όσα ακολουθούν, ο χορός των παρθένων της Μέμφιδας υπαινίσσεται την επικείμενη επίθεση του νεαρού βασιλιά της Αραβίας εναντίον της πόλης τους. Όσον αφορά την Ερωφίλη, ο χορός των κορασίδων «υπαινισσόμενος το μονόλογο του Φιλόγονου, καταδικάζει “την πείνα του πλούτου και της δόξας”, που προέρχεται από τον κόσμο του κακού, τον Άδη, και που διαιρεί τους ανθρώπους, εμποδίζοντας και την ένωση όσων αγαπιούνται».27 Η απληστία για εξουσία και τα πλούτη (τον χρυσό), που έχει ως επακόλουθο τους κατακτητικούς πολέμους, αποτελεί συστατικό στοιχείο της έκπτωσης από τη Χρυσή Εποχή: οι στ. 925–935 της Acripanda απηχούν αρκετά πιστά όσα αναφέρει ο Οβίδιος για το σιδερένιο γένος (Μετ. 1,131 και 137–143). Πιο επιγραμματικά είχε περιγράψει ο Βιργίλιος τα συμπτώματα της έκπτωσης από τη Χρυσή Εποχή, αναφερόμενος στην ιταλική βασιλεία του Κρόνου: «belli rabies et amor successit habendi» (Αιν.

|| 26 Ο Vincenzo Pecoraro, Studi di letteratura cretese. Palermo 1986, 102 εντοπίζει στο «εγκώμιο της φτώχειας» (397–405) την ιδανική μυθική κατάσταση των ανθρώπων, που τη χαρακτήριζε ο λιτός βίος. Η περιγραφή αφορά, βέβαια, το παρόν και όχι το παρελθόν. 27 Αλεξίου/Αποσκίτη, Ερωφίλη 24.

284 | Michael Paschalis

8,327 «ακολούθησε η λύσσα του πολέμου και ο πόθος για την απόκτηση πλούτου» — με αντίστροφη σειρά).28 Αυτός ο «amor habendi», που ακυρώνει την ιδανική κοινοκτημοσύνη της Χρυσής εποχής, εκφράστηκε ήδη στη λατινική αρχαιότητα με τη χρήση μεταφορών από την (ακόρεστη) επιθυμία για φαγητό. «Εισηγητής» υπήρξε και πάλι o Βιργίλιος: όταν ο βασιλιάς της Θράκης Πολυμήστορας σκοτώνει τον νεαρό γιο του Πριάμου Πολύδωρο, για να αποκτήσει τον χρυσό που έφερε μαζί του από την Τροία στη Θράκη, ο αφηγητής αναφωνεί: «quid non mortalia pectora cogis, / auri sacra fames!» (Αιν. 3,56–57 «καταραμένη δίψα για χρυσό, ωθείς τον άνθρωπο να κάνει τα πάντα για να σε αποκτήσει». Στην επιγραμματική φράση «auri sacra fames», που δεν απαντά με αυτήν ακριβώς τη διατύπωση πριν από τον Βιργίλιο ούτε στη λατινική ούτε στην αρχαιοελληνική λογοτεχνία,29 βρίσκεται πιθανότατα η «μήτρα» του στίχου του Χορτάτση «τοῦ πλούτου ἀχορταργιά, τσῆ δόξας πείνα». Μάλιστα, στον επόμενο στίχο το θέμα εξειδικεύεται με τρόπο που ανακαλεί με εκπληκτική πιστότητα τη λατινική ρήση: «τοῦ χρουσαφιοῦ [auri] ἀκριβειὰ καταραμένη [sacra]», όπου η μόνη διαφορά είναι ότι η κυριολεξία («ἀκριβειά» = «φυλαργυρία») έχει αντικαταστήσει τη μεταφορά «ἀχορταργιά». Το ότι και ο Χορτάτσης και ο Decio αναβάθμισαν την ένταση της «πείνας» για χρυσό/εξουσία, χρησιμοποιώντας ο πρώτος τη λέξη «ἀχορταγιά»30 και ο δεύτερος την ομόλογή της «ingordizia»,31 αποτελεί άραγε απλή σύμπτωση; Δεν γνωρίζω τις ιταλικές διαδρομές της βιργιλιανής φράσης «auri sacra fames», εκτός από μία περίπτωση· η οποία όμως συνδέεται με ερμηνευτική διαμάχη για τη σημασία της στη Θεία Κωμωδία, που ξεκινά από τους πρώτους σχολιαστές του Δάντη και φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Πρόκειται για τους στ. 22,40–41 από το Purgatorio: Perché non reggi tu, o sacra fame de l’oro, l’appetito de’ mortali?

Απαντώντας στον Βιργίλιο, που υπαινίχθηκε ότι υπήρξε φιλάργυρος στην επίγεια ζωή του, ο Ρωμαίος ποιητής Στάτιος του εξηγεί ότι άλλαξε συνήθειες, όταν διάβασε το σχετικό χωρίο της Αινειάδας του. Ο Δάντης κατηγορήθηκε ότι παρερμήνευσε το σχετικό χωρίο, αλλά βέβαια γνώριζε άριστα τη λατινική γλώσσα. Σήμερα η πλειονότητα των μελετητών υποστηρίζει ότι στην πραγματικότητα ο Δάντης επανερμήνευ-

|| 28 Πβ. Σενέκας, ψευδο–Οκταβία 425 cupido belli creuit atque auri fames. 29 Βλ. N. Horsfall, Virgil, Aeneid 3: A Commentary. Leiden/Boston 2006, 80–81. 30 Επανέρχεται, κατά μίμηση του στίχου της Ερωφίλης, στο χωρίο Δ 39 («ἀχορταγιὰ τοῦ πλούτου») της τραγωδίας Βασιλεύς ο Ροδολίνος του Ιωάννη Ανδρέα Τρωίλου. 31 Η αναζήτηση στην ψηφιακή Biblioteca Italiana του πανεπιστημίου της Ρώμης «La Sapienza» για τη φράση «ingordizia d’oro» μέχρι την εποχή της Acripanda, απέδωσε μόνο δύο περιπτώσεις· και οι δύο είναι σύγχρονες με την τραγωδία του Decio, και η κυριότερη από αυτές απαντά στο σημαντικό βιβλίο του Giovanni Botero (1544–1617), Della ragion di stato (1589, 1598).

Η Ερωφίλη του Γεωργίου Χορτάτση και η Acripanda του Antonio Decio da Orte | 285

σε αλληγορικά το εν λόγω χωρίο, εκμεταλλευόμενος την κύρια σημασία του επιθέτου «sacer» («ιερός» αντί «καταραμένος»), με το εξής νόημα: «Γιατί δεν κατευθύνεις εσύ, ιερή πείνα / για χρυσό, τις επιθυμίες των θνητών;». Μια άλλη μερίδα μελετητών επιμένει στη σημασία της λέξης «sacer» όπως απαντά στην Αινειάδα («καταραμένη»), αλλά επανερμηνεύει το νόημα της αντωνυμίας «quid» ως «γιατί, με ποιο τρόπο». Και οι δύο ερμηνείες έχουν αδύνατα σημεία.32 Το δεύτερο στοιχείο που αξίζει να προσέξουμε είναι ότι στην Ερωφίλη το αίτιο της έκπτωσης από τη Χρυσή Εποχή προέρχεται από τον Άδη. Πρόκειται για την «Περηφάνεση» στο Β΄ χορικό (483· «Περηφανειά», 503) και την «ἀχορταγιὰ τοῦ πλούτου» στο Γ΄ χορικό (379). Η παράμετρος αυτή δεν απαντά στην αρχαιότητα, τουλάχιστον στην κλασική εκδοχή του ιδεολογήματος. Στο χορικό της Acripanda δεν υπάρχει ακριβής αντιστοιχία με την Ερωφίλη· υπάρχει όμως μια ενδιαφέρουσα αναλογία: οι άνθρωποι φτάνουν «στα έγκατα της γης», από όπου εξορύσσουν τον χρυσό, την πηγή των δεινών, οδηγούμενοι από τη «βλάσφημη φιλαργυρία» («empia avarizia»). Η δεδομένη διακειμενική σχέση του χωρίου της Acripanda με τις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου (1,139–140 «εξορύσσουν τα πλούτη, το κίνητρο των εγκλημάτων, που η γη είχε κρύψει στα βάθη της σκοτεινής Στύγας») ενισχύει την αναλογία με τη μνεία του Άδη στην Ερωφίλη. Συνοψίζω. Ο Χορτάτσης πρέπει να γνώριζε την Acripanda του Antonio Decio da Orte, διότι εκδόθηκε και επανεκδόθηκε κατά τη δεκαετία 1590–1600, οπότε κατά την πιθανότερη εκδοχή έγραψε την Ερωφίλη. Η Acripanda ακολουθεί την παράδοση της Orbecche του Giraldi, που είναι το κύριο πρότυπο της Ερωφίλης, και συνεχίζει τα μακάβρια και φρικιαστικά θέματα των τραγωδιών του Σενέκα (κυρίως του Θυέστη). Το στοιχείο αυτό φέρνει τις δύο τραγωδίες πιο κοντά αλλά δεν αρκεί για να τεκμηριώσει επίδραση του Decio στον Χορτάτση· ούτε αρκούν ειδικότερα κοινά στοιχεία, όπως η ομοιότητα του ονείρου της Ακριπάντας με αυτό της Ερωφίλης, αφού και οι δύο δραματουργοί εμπλουτίζουν το όνειρο της Orbecche (πράξη Ε, σκηνή 2). Φαίνεται όμως πιθανό ότι ο Χορτάτσης έλαβε υπόψιν του το χορικό της Χρυσής Εποχής (Α΄) της Acripanda, όταν έγραφε το Β΄ και το Γ΄ χορικό της Ερωφίλης. Σε αυτό συνηγορούν οι θεματικές και φραστικές ομοιότητες, και ευρύτερα η επιλογή και των δύο δραματουργών να εντάξουν στις τραγωδίες τους έναν ιδεολογικό μύθο που είχε εμπεδωθεί σε άλλο γραμματειακό είδος, το ποιμενικό δράμα ή τραγικωμωδία, και η «ερμηνεία» του οποίου είχε προκαλέσει, εκείνη ακριβώς την εποχή, «ενδοοικογενειακή» αντιπαράθεση ανάμεσα στον Guarini (Il Pastor fido) και τον Tasso (Aminta), ενώ παράλληλα ήταν σε πλήρη εξέλιξη η διαμάχη για τη νομιμότητα του μικτού || 32 Βλ. για παράδειγμα R. A. Shoaf, “Auri sacra fames” and the Age of Gold (Purg. XXII, 40–41 and 148–150). Dante Studies 96 (1978) 195–199; R. L. Martinez, La “sacra fame dell’oro” (Purgatorio 22,41) tra Virgilio e Stazio: dal testo all’interpretazione. Letture classensi 18 (1989) 177–193; και για περισσότερες λεπτομέρειες G. Monaco, Anomalie e contraddizioni nelle ricezione dei classici in Dante: Purg., XXII 40–41 e 111–113. Tesi di Laurea, Roma Tre, Scuola di Lettere e filosofia, anno accademico 2016–2017.

286 | Michael Paschalis

είδους. Η διαπιστωμένη επίδραση στην Ερωφίλη των εν λόγω ποιμενικών δραμάτων, καθώς επίσης του Torrismondo του Torquato Tasso και της Gerusalemme liberata του ιδίου ποιητή (στα ιντερμέδια),33 υποδηλώνει ότι o Χορτάτσης παρακολουθούσε και αξιοποίησε, κατά τη συγγραφή της Ερωφίλης, τη νεότερη δραματική και γενικότερα ποιητική παραγωγή, πέραν της Orbecche, του κύριου προτύπου της (1546, αλλά με πολλές επανεκδόσεις).

|| 33 M. Πασχάλης, H ιδεολογία των Ιντερμεδίων της Ερωφίλης και η συνάφειά τους με την τραγωδία του Χορτάτση. Κρητικά Χρονικά 31 (2011) 163–182.

Georgios Kechagioglou

Νεότερες φιλολογικές εκδόσεις του Ερωτόκριτου: Εκτιμήσεις, απορίες, εικασίες, προτάσεις Συμμετέχοντας με μεγάλη μου χαρά στον τιμητικό τόμο για τον ομότιμο, πια, καθηγητή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Γιάννη Μαυρομάτη, σπουδαίο κρητικό μελετητή των Κορνάρων και της υστερομεσαιωνικής και κρητικής γραμματείας, πρέπει να εξομολογηθώ από την αρχή πως, παρ᾽ όλες τις (δίκαιες, τις περισσότερες φορές) επικρίσεις που δέχτηκε από το 1915 κ.ε. η πρώτη φιλολογική–κριτική έκδοση του (σχεδόν πλήρους) Ερωτόκριτου, η ηρακλειώτικη «μεγάλη» του Κρητικού Στ. Ξανθουδίδη, αλλά και η «βελτιωμένη», «μικρή» αθηναϊκή επανέκδοσή της (1928), ο κατά Ξανθουδίδην Ερωτόκριτος ήταν εκείνος από τον οποίο πρωτογνώρισα και απόλαυσα ολόκληρο το αριστούργημα του Βιτσέντσου Κορνάρου (Vicenzo Cornaro) και της προεπαναστατικής λογοτεχνίας μας:1 τόσο μέσω της δίτομης ανατύπωσης που επιμελήθηκε, μαζί με εξαιρετική εισαγωγή κτλ., ο πρώτος πανεπιστημιακός νεοελληνιστής δάσκαλός μου, ο Λ. Ν. Πολίτης,2 όσο και μέσω της επίτομης ανατύπωσής της από τις χρησιμότατες, τότε, για μας ν ν τους μη εύπορους φοιτητές, αθηναϊκές εκδόσεις βιβλίων τσέπης του «Γαλαξία».3 Και αυτό, άσχετα από το ότι ο Ερωτόκριτος προβαλλόταν στα πανεπιστημιακά μαθήματα του Λ. Πολίτη ως ποιητική αφήγηση όχι μόνον της Αναγέννησης ή, έστω, του Μανιερισμού, αλλά και του προχωρημένου και φρονηματισμένου Μπαρόκ, συνθεμένη ή, τουλάχιστον, εμπλουτισμένη τελειωτι-

|| 1 Μια πρώτη μορφή της εργασίας αυτής παρουσιάστηκε ως εισήγηση στο Διεθνές Συνέδριο του Τομέα Μ.Ν.Ε.Σ. του Α.Π.Θ, Ο Ερωτόκριτος του Βιτσέντζου Κορνάρου: ερευνητικές προτάσεις και προοπτικές. Θεσσαλονίκη 2015. Για την προσεχτική ανάγνωση και τις παρατηρήσεις τους στη μορφή εκείνη, ευχαριστώ τον επίκουρο καθηγητή Τάσο Α. Καπλάνη και τον υποψήφιο διδάκτορα Τραϊανό Μάνο·μερικές από τις παρατηρήσεις τους τις έλαβα υπόψη μου και εδώ. 2 Πρώτη έκδοση 1952, με σχέδια του φίλου τού Λ. Πολίτη, ζωγράφου Σπ. Βασιλείου· δεύτερη έκδοση 1968, ανατύπωση, από την οποία διδαχθήκαμε ολόκληρο το έργο και εξεταστήκαμε σ᾽ αυτό στις πτυχιακές μας εξετάσεις από τους Λ. Πολίτη και Γ. Π. Σαββίδη κατά την τελευταία χρονιά πανεπιστημιακής διδασκαλίας του Λ. Πολίτη, 1968–1969· την τρίτη έκδοση, 1976, με την αναθεωρημένη και πλουτισμένη «Εισαγωγή», έμελλε να τη χρησιμοποιήσουμε πια εμείς για τους δικούς μας φοιτητές. Πρβ. Λ. Πολίτης, Βιτζέντζου Κορνάρου Ερωτόκριτος, Ανατύπωση από την έκδοση Στεφάνου Α. Ξανθουδίδου. Αθήνα 1976 (πρώτη έκδοση Αθήνα 1952· δεύτερη έκδοση [= φωτογραφική ανατύπωση] Αθήνα 1968. Φωτοαντιγραφικό δείγμα των πρώτων 28 στίχων του Ερωτόκριτου (Α 1–28) παρατίθεται εδώ, στο Επίμετρο, 1 (οι επεμβάσεις του Στ. Ξανθουδίδη δεν είναι λίγες, οπότε η προσθήκη «κριτικού» υπομνήματος, εκεί, περιττεύει). 3 Βιτσέντζου Κορνάρου, Ο Ερωτόκριτος. Αθήνα 1962 (ανατυπώσεις 1963 κ.ε.), έκδοση εφοδιασμένη με τη «δοκιμή» «Ερωτόκριτος» του Σεφέρη (εκφωνημένη 1946, δημοσιευμένη 1962) σε θέση προλόγου, αλλά με επιμετρικό «Λεξιλόγιον» φτωχότερο από το «Λεξιλόγιο» της ανατύπωσης του Πολίτης, Ερωτόκριτος. https://doi.org/10.1515/9783111010335-020

288 | Georgios Kechagioglou

κά ύστερα από την οθωμανική εισβολή στην Κρήτη (1645) και κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Μεγάλου Κάστρου (ώς το 1669), με βάση μιαν αλληγορική ερμηνεία του επεισοδίου τής (δια)μάχης του Καραμανίτη με τον Κρητικό στο «μέρος» Β του έργου, μέρος που είλκυε αφάνταστα τον δάσκαλό μας, ώστε να αφιερώνει τα περισσότερα ερωτοκρίτεια μαθήματά του σε τούτη, κυρίως, τη φαντασμαγορική και πολύχρωμη αφήγηση.4 Με άλλα λόγια, θεωρώ αναγκαίο να ομολογήσω από την αρχή πως καμία από τις επόμενες, επεμβατικά «κριτικές» (Αλεξίου 1980 κ.ε.)5 ή τις απλώς εκσυγχρονιστικές,

|| 4 H αλληγορική αυτή ερμηνεία, που φαίνεται πως τη συμμεριζόταν και ο Σεφέρης στην αξιανάγνωστη «δοκιμή» του, στηρίχτηκε κυρίως σε υποθέσεις με βάση «εσωτερικό τεκμήριο» (τη θανάσιμη μονομαχία του Κρητικού με τον Καραμανίτη ως «παραβολή» του Κρητικού [= Βενετοκρητικού] Πολέμου, 1644/1645 κ.ε.). Το «τεκμήριο» αυτό δεν επηρεάζει πια τις κύριες χρονολογικές υποθέσεις για τη ζωή και το έργο του Βιντσέντσου Κορνάρου (δηλ. του ρητά δηλωμένου σε έγγραφα ως «ποιητή» Βιντσέντσου Κορνάρου του Ιακώβου, 26.3.1553–1613/1614, αδελφού τού επίσης ποιητή και κτηματία της Σητείας Ανδρέα, 26.1.1548–1616/1617) και για τους «στόχους» και την ποιητική του Ερωτόκριτου, αν εξαιρέσουμε, π.χ., (1) την αξιοσημείωτη επιμονή του μακαρίτη Σπ. Ευαγγελάτου στην «εξάρτηση» του ελληνόγλωσσου ποιήματος από θεματικά ομόλογο ιταλικό έμμετρο (σε οχτάβες) έντυπο έργο του Ορβιετάνου Angelo Albani (Roma 1626 κ.ε.), άρα σε όψιμη χρονολόγηση της σύνθεσης του Ερωτόκριτου (1626 κ.ε., με πιθανή ολοκλήρωση και ύστερα από το 1651) και σε (ξανθουδίδεια κτλ.) απόδοσή του στον Βιντσέντσο Κορνάρο του Δράκου (1612/1615–ύστερα από το 1677, βλ. και Σ. Ευαγγελάτος, Ο γιος του Δράκου, νέες έρευνες για την ταύτιση του ποιητή του Ερωτόκριτου. Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 86,2 (2011) 137–150, όπου και παλιότερη βιβλιογραφία), (2) τους μη επαρκώς τεκμηριωμένους ισχυρισμούς (αφού, πάντα, comparaison n᾽est pas raison και ressemblance n᾽est pas dépendance) του V. Pecoraro για απηχήσεις μυθιστοριών του ιταλικού Μπαρόκ (1623–1641) στον Ερωτόκριτο, βλ. και V. Pecoraro, L’ Erotokritos di Vincenzo Cornaros e il Romanzo barocco italiano del Seicento, un nuovo terminus post quem. EEPhSPA 34 (2003) 63–70, και (3) κάποιες αποσπασματικές «θεατρογραφίες»/μουσικοχορογραφίες κτλ. που τάχα «υπογραμμίζουν και ορισμένες κρυμμένες εθνικές παραμέτρους του υλικού» (http://www.kathimerini.gr/233032/ article/politismos/arxeio–politismoy/8erma–ta–kypriaka–ysterografa, 27.12.2015), ενώ είναι μαγειρεμένες, με αυθαίρετες συρραφές, σε παραστάσεις φοιτητικού θιάσου περιφερόμενου urbi et orbi σε συνέδρια, φεστιβάλ κτλ. (βλ., και άκου, πρόχειρα, Βιτζέντζου Κορνάρου Ερωτόκριτος. Θ.Ε.Π.Α.Κ 2005, https://www.youtube.com/watch?v=S7bUfV7fM–4). Δυστυχώς οι έως τώρα ποικίλες δημοσιογραφικού τύπου παρουσιάσεις, αλλά και κάποιες προσεγγίσεις κρητολόγων, π.χ. T. M. Μαρκομιχελάκη, Πέντε διασκευές του Ερωτόκριτου στη νεοελληνική σκηνή (1929–2005): παράδοση και εκσυγχρονισμός, στον τόμο: A. Γλυτζουρής/K. Γεωργιάδη (εκδ.), Παράδοση και Εκσυγχρονισμός στο νεοελληνικό Θέατρο: Από τις απαρχές ώς τη μεταπολεμική εποχή. Herakleion 2010, 467–478 και T. M. Mαρκομιχελάκη, Ο Ερωτόκριτος του θεάτρου: Η Γκιόστρα σε έξι θεατρικές διασκευές του έργου (1929–2005), στον τόμο: T. M. Μαρκομιχελάκη (εκδ.), Ο κόσμος του Ερωτόκριτου και ο Ερωτόκριτος στον κόσμο. Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου (Σητεία, 31/7–2/8/2009). Ηράκλειον 2012, 197–208, μένουν σε επιφανειακά παραστασιακά δεδομένα και αφήνουν ασχολίαστη την παραμόρφωση του κειμένου του Ερωτόκριτου και της ποιητικής του): ένας αναλυτικός επιστημονικός έλεγχος τέτοιων προκρούστειων και παρερμηνευτικών διασκευών θα ήταν πανεύκολος, και προτίθεμαι να τον παρουσιάσω εν ευθέτῳ χρόνῳ. 5 Ο επιμελητής τους δεν εξήγησε ποτέ ποιες ήταν και πότε ακριβώς οι «οικονομικές δυσχέρειες της ‘Βυζαντινής και νεοελληνικής βιβλιοθήκης᾽» που «δεν επέτρεψαν την πραγματοποίηση της αρχικής

Νεότερες εκδόσεις του Ερωτόκριτου: Εκτιμήσεις, απορίες, εικασίες, προτάσεις | 289

αλλά ώς ένα βαθμό κι αυτές επεμβατικά «χρηστικές» (Σαββίδης 1992 και 1993, Σαββίδης [και Δεληγιαννάκη] 1998), εκδόσεις του κειμένου, έστω και με όλη την πλαισίωση ορισμένων με τη φιλολογικοϊστορική σκευή των εισαγωγών, των σχολίων, των γλωσσαρίων, των εικόνων κτλ., δεν άσκησαν πάνω μου την ίδια επίδραση, ούτε μου προξένησαν την ίδιαν αναγνωστική χαρά. Και, ομολογώντας το, καταλαβαίνω πια πολύ καλύτερα πως η έλξη που μπορεί να ασκήσει ένα σπουδαίο λογοτεχνικό έργο πάνω σε κατοπινούς αναγνώστες και ακροατές δεν έχει να κάνει και τόσο με τη φιλολογική, ερμηνευτική, εικαστική κτλ. ποιότητα και αρτιότητα μιας δημοσίευσής του ή και με τα ποικίλα άλλα «νεοτερικά» εφόδια ή παραπληρώματά της (συμφραστικούς λεξιλογικούς πίνακες, ψηφιακούς δίσκους κτλ.). Ο καθένας μας θυμάται, άλλωστε, την εξομολογημένη από τον Σεφέρη έλξη που είχαν ασκήσει πάνω του, κατά τα παιδικά του χρόνια, οι προξανθουδίδειες, και φορτωμένες με όλη τη σκουριά των διαρκώς συσσωρευόμενων αλλοιώσεων, «λαϊκές» επανεκδόσεις της αρχικής (ή, φρονιμότερα, όπως θα δούμε παρακάτω, της πρώτης γνωστής) βενετικής έκδοσης, οι τυπωμένες όχι πια μόνο στη Βενετία, μα και σε αρκετές άλλες πόλεις του ελληνισμού στα χρόνια πριν από την έκρηξη του Α´ Παγκόσμιου Πολέμου και τη μετακίνηση της οικογένειας Σεφεριάδη στην Αθήνα:6 Μια φυλλάδα ελεεινά τυπωμένη σε χαρτί εφημερίδας, όπου, χωρίς να λογαριάσει κανείς τα τυπογραφικά λάθη, ο εκδότης παίρνει την άδεια να αλλάζει κάθε λέξη όπως του αρέσει· μ᾽ ένα εξώφυλλο χρώμα κουφέτου, είτε τριανταφυλλί είτε φιστικί—μ᾽ αυτή την όψη κυκλοφορούσε, από τις τελευταίες δεκαετίες του περασμένου [= 19oυ] αιώνα, ο Ερωτόκριτος, ‘ποίημα ἐρωτικῶν (το ον με ωμέγα στο αντίτυπό μου), συνταχθὲν παρὰ Βικεντίου Κορνάρου, τοῦ ἐκ τῆς Σιτίας χώρας, ἐν τῇ νήσῳ τῆς Κρήτης᾽. Κυκλοφορούσε ανάμεσα στις ταπεινές τάξεις, στα νησιά, στις επαρχίες του ελλαδικού κράτους, στις μεγάλες μητροπόλεις του Έθνους. Τις περισσότερες φορές το πουλούσαν γυρολόγοι. Θυμάμαι, παιδί στη Σμύρνη, κάθε απόγεμα, την ίδια ώρα, την ίδια φωνή στο δρόμο: ‘Έχω βιβλία διάφορα! Τον Ερωτόκριτο και την Αρετούσα! Την Ιστορία της

|| πρόθεσής» του «να συμπεριληφθεί το έργο στη σειρά αυτή» (Στ. Αλεξίου, Βιντσέτζος Κορνάρος, Ερωτόκριτος. Κριτική έκδοση, Εισαγωγή, Σημειώσεις, Γλωσσάριο. Αθήνα 2008, ε´), ενόσω, με πρωτοβουλία και παρακίνηση του Λ. Πολίτη, ετοίμαζε την έκδοσή του για τη «Β.Ν.Β.» του Μ.Ι.Ε.Τ. ήδη από το 1972, μα ακόμα και στα 1976· ούτε πότε ακριβώς αποφάσισε να τη διοχετεύσει σε εμπορικό εκδοτικό οίκο (κάτι ανάλογο έκανε, άλλωστε, αργότερα, και για άλλα κείμενα της κρητικής λογοτεχνίας, π.χ. μέσω της συστηματικής συνεργασίας του με τον εμπορικό εκδοτικό οίκο «Στιγμή»). 6 Γ. Σεφέρης, Ερωτόκριτος, στον τόμο: Γ. Π. Σαββίδης (εκδ.), Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές. Αθήνα 1974, Ι 268 (κείμενο του 1946). Παρακάτω, στα παραθέματα από παλιότερα έντυπα, οι επεμβάσεις μου περιορίζονται στον τονισμό και στη στίξη, ενώ είναι ελάχιστες στην υπόλοιπη «ορθογραφία». Οι «λαϊκές» εκδόσεις του Ερωτόκριτου ώς το 1950 περίπου (μαζί με αρκετές αχρονολόγητες) έχουν καταγραφεί, οι περισσότερες συνοπτικά, και από τον Στ. Κακλαμάνη, Ζητήματα ποιητικής στον Ερωτόκριτο. Ηράκλειον 2006, 482–490. Από την καταγραφή των (12 γνωστών) επανεκδόσεων του 18ου αι. λείπει η μαρτυρημένη, αλλά αβιβλιογράφητη έκδοση του 1745, ενώ η καταγραφή των (29) επανεκδόσεων του 19ου αι. χρειάζεται να συμπληρωθεί με τα πρόσθετα στοιχεία που δίνει ο μπενάκειος ηλεκτρονικός κατάλογος της «Ελληνικής βιβλιογραφίας του 19ου αι.» των Φ. Η. Ηλιού και Π. Πολέμη, βλ. http://www.benaki.gr/bibliology/search_simple.asp (42 γνωστές εκδόσεις της περιόδου 1802–1900).

290 | Georgios Kechagioglou

Γενοβέφας! Την Ιστορία της Χαλιμάς!…᾽ Την εποχή εκείνη οι άθλιες αυτές εκδόσεις με γοητεύανε.

Πρέπει να ομολογήσω, τέλος, ότι κανείς από το δικό μας σινάφι, των νεοελληνιστών φιλολόγων, δεν είχε, ως σήμερα, την ειλικρίνεια να πει και να γράψει απερίφραστα πως, ενώ έχει καεί, και εξακολουθεί να καίγεται, υπερβολικά πολύ λιβάνι στον εγκωμιασμό διάφορων μεταξανθουδίδειων κριτικών/φιλολογικών7 ή και χρηστικών εκδόσεων, καμία απολύτως από τούτες τις νεότερες «επιστημονικές» εκδόσεις δεν είναι άξια πια να συστήνεται ως «μαεστρική» κ.τ.ό. ή έστω και ως απλώς έγκυρη «απεικόνιση» είτε ως αυθεντική/επιτυχημένη «αποκατάσταση» της γνωστής χειρόγραφης και έντυπης παράδοσης του Ερωτόκριτου (1710 κ.ε.). Οι μόνες στέρεες βάσεις της σημερινής έρευνας για τις επιθυμητές νέες εκδόσεις του έργου εξακολουθούν να είναι (1) η (διαδικτυακά προσιτή) ψηφιακή αναπαραγωγή του «χειρογράφου του Λονδίνου», του 1710,8 και (2) η (επίσης προσιτή, εμπορικά) φωτοαναστατική αναπαραγωγή της «πρώτης γνωστής βενετικής έκδοσης», του 1713 (με επιμέλεια της Cr. Stevanoni, 1995).9 Και με βάση αυτές και μόνον πρέπει να περιμένουμε μιαν ωφελιμότερη για το σημερινό αναγνωστικό κοινό, νεότερη έκδοση του Ερωτόκριτου, δηλ. όχι πια μιαν ευφάνταστη «κριτική»10 ή μιαν ιδιόρρυθμα μεταγραμμένη (και οψίγονα μεταλλαγμένη) «χρηστική» έκδοση, αλλά μια φιλολογική αντικριστή («συν–

|| 7 Ιδίως των διαφόρων, «μεγάλων», «μικρών» και όλο και πιο «βελτιωμένων», μα πάντοτε αυθαίρετα επεμβατικών «κριτικών εκδόσεων» του Στ. Αλεξίου· εκδόσεων, των οποίων ο οποιοσδήποτε κριτικός έλεγχος ή μη εγκωμιασμός επισύρει τα αστήρικτα, «ειρωνικά» σχόλια του εκδότη (πρβ. Αλεξίου, Ερωτόκριτος ιβ´: «Όπως για μιαν άλλη, σολωμική μεγάλη έκδοσή μου, έτσι και για τον Ερωτόκριτο δεν έλειψαν οι γραφικές και τερπνές ῾αντικρούσεις᾽ […]»). 8 Βλ., πρόχειρα, St. Kaklamanis, Note sulla tradizione manoscritta dell’ Erotokritos. Κρητικά Χρονικά 33 (2013) 95–120. Για το χφ αρ. 6544 της συλλογής των R. και Ε. Harley στο Βρετανικό Μουσείο, βλ. και τις φωτογραφήσεις: www.bl.uk/reshelp/findhelprestype/manuscripts/harleymss/harleymss http://www.bl.uk/manuscripts/FullDisplay.aspx?ref=Harley_MS_5644 www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx?ref=harley_ms_5644_f001r www.bl.uk/catalogues/illuminatedmanuscripts/record.asp?MSID=4975 (όπου επιλογή 19 εικονογραφημένων σελίδων). 9 Γνωστά αντίτυπα της πρώτης έκδοσης είναι για την ώρα τρία, και τα κατέχουν οι: 1. Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αθήνα (με μικρά κενά). 2. Biblioteca Civica, Verona (πλήρες). 3. Δημοτική Βιβλιοθήκη, Γρεβενά (αδιερεύνητο). Το αντίτυπο της Βερόνας γνωστοποιήθηκε από τη Cr. Stevanoni για πρώτη φορά το 1985, και δημοσιεύτηκε φωτοαναστατικά από την ίδια με μεγάλη και εμπεριστατωμένη εισαγωγή, βλ. C. Stevanoni, Vintsentzos Kornaros, Erotokritos. Verona 1995. 10 Δυστυχώς δεν φαίνεται να έχει κατανοηθεί ακόμα το χιούμορ των διαδοχικών εκδοτικών «δοκιμών» και «προτάσεών» μου στον επίσης κρητικό και αφηγηματικό έμμετρο Απολλώνιο του 1500 (πρωτοεκδομένο στα 1524), μερικές από τις οποίες είχαν στόχο να δείξουν και πόσο μπορούμε να παρατραβήξουμε τα πράγματα, οι «αναμορφωτές» φιλόλογοι, δουλεύοντας με τρόπο «(υπερ)κριτικό» (Γ. Κεχαγιόγλου, Απολλώνιος της Τύρου: Υστερομεσαιωνικές και νεότερες ελληνικές μορφές. Κριτκή έκδοση με Εισαγωγές, Σχόλια, Πίνακες λέξεων– Γλωσσάρια και επίμετρα. Θεσσαλονίκη 2004, 2.1 1568–1663).

Νεότερες εκδόσεις του Ερωτόκριτου: Εκτιμήσεις, απορίες, εικασίες, προτάσεις | 291

οπτική») έκδοση των δύο παλιότερων μαρτύρων του ποιήματος,11 με ενοποιημένη/εκσυγχρονισμένη ορθογραφία/τονισμό, στίξη και διάταξη, και με υπόμνημα που να περιλαμβάνει μόνον εικασίες ή προτάσεις).12 Για μια τέτοια αντικριστή έκδοση τα μόνα πράγματα που χρειάζεται να συζητηθούν είναι το εύρος των υποσελίδιων (κατά προτίμηση) υπομνημάτων της (κατά τη γνώμη μου, δεν θα πρέπει να περιλαμβάνουν παρά διαφορετικές δυνατότητες χωρισμού των λέξεων ή και στίξης), η σημείωση ή όχι της είσθεσης στον δεύτερο στίχο κάθε ομοιοκατάληκτου διστίχου (προσωπικά, την προτιμώ) και η έκταση του εκσυγχρονισμού στη ρύθμιση της στίξης, της κεφαλαιογράφησης κ.τ.ο. (η άποψή μου είναι, π.χ., πως οι συνήθως συντομογραφημένες κεφαλαιογράμματες δηλώσεις των ομιλούντων προσώπων—μέσα στις οποίες, κάποτε μα όχι πάντοτε, και η δήλωση του «αφηγητή» ΠΟΙ(ΗΤΗ)!—δεν χρειάζεται να διατηρούνται σε μια σύγχρονή μας έκδοση: τα κείμενα των παλιότερων χειρογράφων και των εκδόσεων τις χρησιμοποιούσαν, σποραδικά, μόνον επειδή στις γραφηματικές συμβάσεις της εποχής τους δεν συμπεριλαμβάνονταν σημεία στίξης όπως τα εισαγωγικά, οι παύλες, οι διπλές τελείες κτλ., που κάμνουν, σε μεταγενέστερα χειρόγραφα ή έντυπα, εναργέστερη την ύπαρξη ευθύ λόγου, στιχομυθίας/διαλόγου κτλ. ή σαφέστερη τη δήλωση του ομιλούντος προσώπου).13 Γιατί, άραγε, η φιλολογική μας επιστήμη, και οι (συγκριτικά) πολλοί, πια, κρητολόγοι οι διεσπαρμένοι σήμερα σε όλο σχεδόν τον «τετραπέρατο κόσμο» από τη Β. Αμερική και την Ευρώπη ώς την Αυστραλία, δεν αντιλήφθηκαν (ή, αν το αντιλήφθηκαν, δίστασαν να στιγματίσουν) το μάταιο του αρχαιόπληκτου εγχειρήματος για «κριτική αποκατάσταση» ενός και μόνο κειμένου στον Ερωτόκριτο, κειμένου που αφενός τσαλαβουτά πότε στον ένα και πότε στον άλλο από τους δύο σωζόμενους || 11 Μπορεί, βέβαια, «οι ῾κατά παραλλαγήν᾽ εκδόσεις κειμένων [να] θυμίζουν παλαιότερα χρόνια» όπως παρατηρεί, με δόση ειρωνείας για τη χρηστική έκδοση Γ. Π. Σαββίδης/N. Δεληγιαννάκη, Ποίημα Ερωτικόν λεγόμενον Ερωτόκριτος συνθεμένον από τον ποτέ ευγενέστατον Βιντσέντζον τον Κορνάρον από την Χώραν της Σητείας του Νησιού της Κρήτης… επεξεργασμένον δε πάλιν προς χρήσιν των πολλών από τον Γ. Π. Σαββίδη. Αθήνα 1998, ο Αλεξίου, Ερωτόκριτος ιβ´, αλλά, έτσι που λοξοδρόμησε και αφόρμισε η έννοια των «κριτικών» εκδόσεων στα χέρια «αυθεντικών» σύγχρονων φορέων της «κρητικής παράδοσης» όπως ο ίδιος, είναι προτιμότερη, καταρχήν, η επιστροφή στην παλιότερη αυτή, μετριόφρονα συνήθεια, ώσπου να ξεκαθαριστεί καλά το πεδίο για όποια μελλοντικά φιλόδοξα διορθωτικά εγχειρήματα «αποκατάστασης» κοκ. 12 Ενδεικτική πρότασή μου, με δείγμα τους πρώτους 28 στίχους του Ερωτόκριτου (Α 1–28) παρατίθεται εδώ, στο Επίμετρο, 4α–4β. Δοκιμάζω, εκεί, και πολλές από τις παλιότερες, ορθές φωνητικές/τονικές προτάσεις του Μ. Σετάτου, που διαφέρουν αρκετά από το απρόσφορο, και κάποτε τερατώδες ακουστικά, σύστημα που δοκιμάζει στον Χορτάτση κ.α. η R. E. Bancroft–Marcus. 13 Ο Αλεξίου, Ερωτόκριτος (1980 κ.ε., 2008) νβ´ σημ. 53, καταγράφει μερικές από τις λίγες περιπτώσεις στις οποίες θεωρεί τη δήλωση των ομιλούντων προσώπων «εντελώς απαραίτητη» και συμπεραίνει, αλματικά και διόλου πειστικά κατά τη γνώμη μου, πως «κι αυτό είναι μια ένδειξη ότι η αναγραφή των ονομάτων προέρχεται από τον ποιητή». Αλλά και μόνη η χρήση εισαγωγικών σε μια σύγχρονη έκδοση μπορεί, σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, να «φωτίσει» τη σύνταξη/ερμηνεία των χωρίων.

292 | Georgios Kechagioglou

«κλάδους» μιας αρκετά υστερότερης, αρκετά ασύμβατης και παραλλαγμένης στο εσωτερικό της, παράδοσης ενός ποιήματος του τέλους του κρητικού Μανιερισμού το οποίο, κατά τα φαινόμενα, συντέθηκε περισσότερο από έναν αιώνα πριν από τα γνωστά, σήμερα, «απομεινάρια» του, αφετέρου φανερώνει έναν αγχώδη τοπικιστικό αγώνα να επιτεθεί το επεμβατικό βουλοκέρι ενός εκ καταγωγής, τάχα, χρισμένου με την αποκλειστική σφραγίδα της δωρεάς να είναι και ο «έγκυρος γνώστης» και νόμιμος «τροποποιητής» της γλώσσας κτλ. ενός έργου προγενεστέρου του κατά τέσσερις πάνω κάτω αιώνες; Μήπως «ο […] Όμηρος της χυδαϊκής φιλολογίας»14 έμελλε να βρει κι αυτός έναν «συνθετικό» εκδοτικό αναμορφωτή αντάξιο της πεισιστράτειας «επιτροπής ποιητών» και των «οξυδερκών» φιλολόγων του αλεξανδρινού Μουσείου; 15 Γιατί, άραγε, ακόμη και ο νεότερος, οξυνούστατος και διόλου τοπικιστής «φιλολογικός επιμελητής»—που αντιλήφθηκε το παραπάνω ματαιόσπουδο εγχείρημα χάρη στην πολύχρονη εκδοτική εμπειρία και την πρακτικότητα ενός μείζονα εκδότη νεοελληνικών λογοτεχνικών κειμένων, και εγκατέλειψε έτσι τον δρόμο της «κριτικής αποκατάστασης», για να στραφεί στις χρηστικές εκδόσεις «κατά μάρτυρα»— στηρίχτηκε μονάχα στο «μισό» της παράδοσης του Ερωτόκριτου, και μάλιστα τόσο πρόχειρα και κατ᾽ επιλογήν επεμβατικά, «επιτρέποντας» μάλιστα σε μια συνεργάτρια να δράσει ως πνευματική κληρονόμος «συμπληρώνοντας» και «ολοκληρώνοντας», ανεπικύρωτα, τη δική του δοκιμή;16 Γιατί, άραγε, μερικά σπουδαία μυαλά, τόσο των «(ανθρωπιστικών) Τεχνών» όσο και των «(θετικών) Επιστημών», σπατάλησαν όλη την αποδελτιωτική, γλωσσολογική και ηλεκτρονική επιδεξιότητα και ευφυΐα τους, στηριγμένα μονάχα πάνω στην κινούμενη άμμο ενός υποκειμενικά κατασκευασμένου κειμένου «κριτικής έκδοσης»;17 Γιατί, τέλος, ακούσαμε κατά τις εργασίες του || 14 A. Κοραής, Απάνθισμα επιστολών Αδαμάντιου Κοραή εκδίδοντος Ιακώβου Ρώτα. Aθήνα 1839, 230 (από επιστολή του 1804, ξαναεκδομένη αργότερα και αλλού και πολυχρησιμοποιημένη, συνήθως με άκριτες αρνητικές ερμηνείες και γενικεύσεις). 15 Η «πέμπτη έκδοση βελτιωμένη» της λεγόμενης «μεγάλης» έκδοσης του Στ. Αλεξίου, είναι του 2008. Φωτοτυπημένο ασχολίαστο δείγμα των πρώτων 28 στίχων του Ερωτόκριτου (Α.1–28) στην έκδοση αυτή παρατίθεται εδώ, στο Επίμετρο, 2· ο αναγνώστης μπορεί να εντοπίσει εύκολα τις αμφιλεγόμενες επεμβάσεις του εκδότη, αν και το «κριτικό» υπόμνημά του δεν καταγράφει όλες τις διαφορές, ούτε μεταγράφει «ορθά» (δηλ. διπλωματικά) όλες τις γραφές των δύο μαρτύρων. 16 Σαββίδης/Δεληγιαννάκη, Ερωτόκριτος (προηγούμενες τμηματικές δημοσιεύσεις του Γ. Π. Σαββίδη εν ζωῄ: Γ. Π. Σαββίδης, Ερωτόκριτος. Παλίμψηστον 12 (1992) 127–189 και Γ. Π. Σαββίδης, Για μια νέα χρηστικήν έκδοση του Ερωτόκριτου. Ακτή 15 (1993) 271–288· δυστυχώς, δεν λήφθηκαν υπόψη διεξοδικές επιστολικές διορθώσεις και προτάσεις μου προς τον Γ. Π. Σαββίδη αμέσως ύστερα από τη δημοσίευση του πρώτου, μη αυτοτελούς δείγματος της έκδοσής του, 1992). Φωτοτυπημένο ασχολίαστο δείγμα των πρώτων 28 στίχων του Ερωτόκριτου (Α 1–28) στην έκδοση αυτή παρατίθεται εδώ, στο Επίμετρο, 3· η έκδοση δεν έχει υπόμνημα, οπότε, για να εντοπίσει εύκολα ο αναγνώστης τα σημεία των αχρείαστων επεμβάσεων (στη δήλωση ομιλούντων προσώπων, στην κεφαλαιογράφηση, στη στίξη, στον συλλαβισμό κτλ. με τη χρήση ενωτικού, διαλυτικών, αγκυλών κ.ο.κ. προς χρήσην «αρχαρίων», προφανώς), αυτά υπογραμμίζονται. 17 D. M. L. Philippides/D. Holton (με τη συνεργασία του J. L. Dawson), Του κύκλου τα γυρίσματα: ο Ερωτόκριτος σε ηλεκτρονική ανάλυση. 1–4. Athens 1996–2000, D. M. L. Philippides/D. Holton/

Νεότερες εκδόσεις του Ερωτόκριτου: Εκτιμήσεις, απορίες, εικασίες, προτάσεις | 293

Συνεδρίου για επικείμενη νέα χρηστική έκδοση μόνον κατά τον ένα μάρτυρα του έργου, χωρίς να εκτίθενται, όμως, για συζήτηση, οι προδιαγραφές και τα τεχνικά χαρακτηριστικά της;18 Τα επιτασσόμενα μικρά δείγματα των τριών κύριων εκδοτικών εγχειρημάτων της περιόδου 1928 κ.ε., που αναπαράγονται στο τέλος της εργασίας αυτής, σε αντιπαραβολή με το μικρό, αντίστοιχο δείγμα δικής μου πρότασης για μια καινούργια, απαραίτητη χρηστική αντικριστή/παράλληλη έκδοση των δύο γνωστών παλιότερων μαρτύρων του ποιήματος, είναι, νομίζω, αρκετά, για να δείξουν, ακόμη και χωρίς σχολιασμό, σε τί χάλι βρισκόμαστε ακόμα σήμερα εξαιτίας των προσφερόμενων, στο ελληνικό εμπορικό κύκλωμα τουλάχιστον, εκδόσεων ενός περισσότερο του δέοντος αυθαίρετου Ερωτόκριτου, ο οποίος, έτσι κι αλλιώς, ποτέ δεν θα μπορέσει να είναι «αυθεντικός», όπως «αυθεντική» δεν είναι ούτε η συντριπτική πλειονότητα των σωζόμενων κειμένων της αρχαίας και της μεσαιωνικής, τουλάχιστον, περιόδου στις ποικίλες εκδόσεις τους. Δείχνουν, επίσης, και το ότι χρειάζεται να συμφωνήσουμε σε διάφορα πράγματα, προτού αποκτήσουμε τις δύο απόλυτα αναγκαίες, και μακάρι αντικριστές (όπως σημείωσα παραπάνω), και εκσυγχρονιστικά ρυθμισμένες ως προς την ορθογραφία/τονισμό, τη στίξη, την τυπογραφική διάταξη κτλ. εκδόσεις των δύο παλιότερων γνωστών μαρτύρων του ποιήματος. Διότι, πριν από τούτο το απαραίτητο πρώτο στάδιο (που, φυσικά, δεν προϋποθέτει προγενέστερη τυπωμένη «διπλωματική/παλαιογραφική» μεταγραφή με δαπάνη δεκάδων χιλιάδων ευρώ, πρακτική ιδιαίτερα προσφιλή σε κρατικοδίαιτους του περιφερειακού ελληνισμού),19 καλό θα ήταν οι σημερινοί επίδοξοι εκδότες του έργου (όπως και όλων σχεδόν των υπόλοιπων έργων της παλιότερης γραμματείας μας, αφού όσα λέγονται παραπάνω για την παράδοση και τις υπάρχουσες εκδόσεις του Ερωτόκριτου ισχύουν για τη συντριπτική πλειονότητα και εκείνων, και οι παρατηρήσεις και προτάσεις μου παραβιάζουν, απλώς, θύρες ανοιχτές για τους επαΐοντες) να αφήσουν, για την ώρα, στην άκρη όσα εφευρετικά ή και φαντασιώδη περαιτέρω εκδοτικά εγχειρήματα «κριτικών» εκδόσεων επιθυμούν, ή, αν ποθούν τόσο σφοδρά να τα επιχειρήσουν, να τα αναλάβουν με δικό τους έξοδο και πειραματικό ρίσκο (π.χ. ηλεκτρονικά κτλ.) και όχι πλημμυρίζοντας και στομώνοντας την αγορά και τους αγοραστές του εντύπου, δασκάλους, σπουδαστές κτλ., με ιδεολογήματα ανάλογα των ώς τώρα τάχα «εξαιρετικών», «έγκυρων», «αποκαταστημένων», «κρηταυθεντικών» κτλ. αποδόσεων και των εξαρ-

|| J. L. Dawson, Ερωτόκριτος: του δίσκου τα γυρίσματα… CD–ROM (PC/MAC). Athens 2013. Δυστυχώς οι «αβλεψίες» και «ασυνέπειες» του κειμένου της έκδοσης Αλεξίου που εντόπισαν οι μελετητές, και οι οποίες τους οδήγησαν σε κάποιες διορθώσεις, δεν σημειώνονται με ακρίβεια, ενώ άκαιρη πρωτοβουλία είναι, κατά τη γνώμη μου, η συμπλήρωση όσων ενδείξεων «ομιλούντων προσώπων» λείπουν από την έκδοση αυτή (αντί για συμπλήρωση, θα περιμέναμε πλήρη απάλειψη). 18 Προφορική δήλωση της Ν. Δεληγιαννάκη για ετοιμαζόμενη δική της έκδοση του «χειρογράφου του Λονδίνου», χωρίς άλλες διευκρινίσεις. 19 Βλ., π.χ. Γ. Κεχαγιόγλου, Λεοντίου Μαχαιρά Χρονικό της Κύπρου: Παράλληλη διπλωματική έκδοση των χειρογράφων (βιβλιοκρισία). Hell 55 (2005) 338–355.

294 | Georgios Kechagioglou

τημένων από αυτές λεξιλογικών αναπτύξεων και «εξαρτημάτων» τους. Ας περιοριστούμε, λοιπόν, σε εικασίες και προτάσεις διόρθωσης, σε παρατηρήσεις και σχόλια κάθε είδους, σε εναύσματα για περαιτέρω έρευνα κτλ. (στον τομέα αυτό ολόκληρη, σχεδόν, η έως τώρα εκδοτική προεργασία έχει προσφέρει πάρα πολλά στη φιλολογική και ιστορική επιστήμη, και αυτό τo αναγνωρίζουμε με όλη μας την καρδιά στους προηγούμενους εκδότες–επιμελητές), αλλά ας μείνουμε έως εκεί, ώσπου να έχουμε στη διάθεσή μας εγκυρότερα κείμενα, κατά το παράδειγμα της «σωστικής»/«συντηρητικής» και όχι της «αναστηλωτικής»/«αναστυλωτικής» αρχαιολογίας και φιλολογίας. Πέρα από τα προβλήματα γλωσσικής και μετρικής μορφής, ύφους, ποιητικής και ιδεολογίας, διακειμενικότητας, επιρροών, θεμάτων και μοτίβων κτλ., τα οποία απασχόλησαν και απασχολούν ώς τώρα, συνήθως γόνιμα, τα εκδοτικά και τα σχολιαστικά εγχειρήματα της νεότερης φιλολογίας, καθώς και τα όλο και πιο πυκνά συνέδρια, συμπόσια, ημερίδες κτλ. για τον Κορνάρο, την ακμή της Κρητικής Λογοτεχνίας κτλ., υπάρχουν και άλλα προβλήματα της ώς τώρα γνωστής παράδοσης του Ερωτόκριτου, 1710 κ.ε., που χρειάζεται να ξαναπροσεγγιστούν, αλλά με διαφορετική, πιο διερευνητική διάθεση, και όχι με την επανάπαυση ή την «αυτάρκεια» της στήριξης μόνον πάνω στα λεγόμενα ανώνυμων ή βαλτών προλογιστών–διαφημιστών των βενετικών τυπογραφείων ή κατοπινών σχολιαστών της έντυπης και χειρόγραφης παράδοσης κτλ. Μερικά από τα προβλήματα αυτά—που είναι αλήθεια πως τα έθιγαν με συντομία ή ακροθιγώς και προηγούμενοι μελετητές (ιδίως από την εποχή του εργατικού, μα όχι άψογου αρχειοδίφη Κ. Δ. Μέρτζιου κ.ε.) και εκδότες, αλλά περιορίζονταν σε ευχολόγια, που δεν είδαμε να τα πραγματοποιούν ούτε οι αφοσιωμένοι τους μαθητές— τα καταγράφω με μορφή ερωτημάτων και, όσα δεν είναι ρητορικά, τα σχολιάζω συνοπτικά: 1. Έχουν λυθεί όλα τα ζητήματα σχετικά με το πώς και από ποιον/ποιους καταρτίστηκε το (μάλλον πρόχειρα καταρτισμένο, αφού λείπουν, π.χ., αρκετά από τα ερυθρογραφημένα κεφαλαία αρχικά διστίχων κτλ., πέρα από άλλες γραφηματικές ατέλειες) εικονογραφημένο επτανησιακό «χειρόγραφο του Λονδίνου» (1710) και ποια είναι όλα τα καθέκαστα της κατοπινής ιστορίας του; Έχει γίνει, ποτέ, ένας αναλυτικός και πλήρης σχολιασμός των αποκλίσεών του από τη γνωστή έντυπη παράδοση του έργου (αφού συνήθως τα «κριτικά υπομνήματα» των έως τώρα εκδόσεων είναι είτε «αρνητικά» είτε ατελή); 2. Είναι απόλυτα βέβαιο πως η πρώτη γνωστή έντυπη έκδοση (Βενετία, Antonio Bortoli, 1713) είναι και η πρώτη του έργου; Και, αν ναι, όπως και δηλώνεται ρητά σ᾽ αυτήν, πώς συμβαίνει να έχουν προηγηθεί αρκετές άλλες πρώτες εκδόσεις και επανεκδόσεις έργων της κρητικής γραμματείας συνθεμένων την ίδια πάνω κάτω περίοδο με τον Ερωτόκριτο (τέλη 16ου–πρώτα χρόνια του 17ου αι.: Η Βοσκοπούλα η εύμορφη, Ερωφίλη, έργα του Μάξιμου Μαργούνιου και του Αγάπιου Λάν-

Νεότερες εκδόσεις του Ερωτόκριτου: Εκτιμήσεις, απορίες, εικασίες, προτάσεις | 295

δου, 1627 κ.ε.), ακόμη και εκδόσεις της Θυσίας του Αβραάμ (1696), άλλου, υπό αίρεση, έργου του Βιτσέντσου Κορνάρου;20 Και είναι δυνατόν οι μόνες «έγκυρες» εξηγήσεις γι᾽ αυτή την καθυστέρηση να είναι ο μεγάλος όγκος του Ερωτόκριτου, λόγοι οικονομικοί και μια (πιθανή) μεγάλη παράλληλη χειρόγραφη και προφορική παράδοση, σχεδόν αμάρτυρη έως σήμερα;21 3. Και, αν η έκδοση του 1713 είναι σίγουρα η πρώτη έκδοση του Ερωτόκριτου που κυκλοφόρησε, όπως πρέπει μάλλον να δεχτούμε με βάση τουλάχιστο τα διαθέσιμα στοιχεία,22 μέσα σε πόσο ακριβώς διάστημα μπορεί να ετοιμάστηκε, από πότε, και με ποιου τυπογραφείου την αρχική πρωτοβουλία; 4. Είναι τόσο δύσκολο να εντοπιστούν, ή έστω να υποτεθούν με βάσιμα επιχειρήματα, τα πρόσωπα που πήραν μέρος στη μακρά χειρόγραφη παράδοση του ποιήματος και, ιδίως, ο φιλολογικός (και τυπογραφικός) επιμελητής της έκδοσης του 1713, δηλ. των αρχών ενός αιώνα για τον οποίο η βιβλιογραφική και αρχειακή έρευνα γνωρίζει πια πολλά για όσους κινήθηκαν μέσα στο κύκλωμα των βενετικών τυπογραφείων που τύπωναν (νεο)ελληνικά κείμενα, μέσα στον χώρο της

|| 20 Με την ευκαιρία σημειώνω πως, από τα γνωστά «μείζονα» ποιητικά έργα της λεγόμενης «Κρητικής Λογοτεχνίας της ακμής», τα μόνα άλλα που δεν τυπώθηκαν προεπαναστατικά ήταν η Πανώρια (παραδόξως) και οι τρεις γνωστές «αστικές» commedie erudite (ευλόγως, αφού έχουν και λατινοϊταλικό λεξιλόγιο και λογοπαίγνια τα οποία θα έμεναν ακατανόητα από ένα ευρύτερο ελληνόγλωσσο αναγνωστικό κοινό πέρα από τα μέλη των κρητικών Ακαδημιών κτλ.). Τα ειδικά ζητήματα που προκύπτουν από τις «παραλείψεις» αυτές αξίζει να απασχολήσουν όσους μελετητές εξακολουθούν να μεριμνούν για τα όρια της λογιότητας/εσωστρέφειας και λαϊκότητας/εξωστρέφειας στα έργα της κρητικής λογοτεχνίας της ακμής (Μ. Πασχάλης κ.ά.). 21 Η αιτιολόγηση της εκδοτικής καθυστέρησης λόγω του μεγάλου όγκου προβάλλεται ήδη από την εποχή παλιότερων μελετητών (Κ. Μέρτζιος κ.ά.), αλλά η εικασία αυτή θα μπορούσε να αναιρεθεί, αν ο Ερωτόκριτος ήταν πράγματι έργο πασίγνωστο αρκετά πριν από την πρώτη γνωστή έκδοσή του, ή ακόμη και πριν από το 1669, άρα θα είχε εξασφαλισμένο εκ των προτέρων το κατά πολύ ευρύτερο αναγνωστικό κοινό των βενετσιάνικων εντύπων. Άλλωστε και η ίδια η ιστορία και οι βιβλιογραφίες του ελληνόγλωσσου έντυπου βιβλίου, από τον 16ο αι. κ.ε. δεν επιβεβαιώνουν την απουσία ογκωδών εκδόσεων. 22 Ενώ σίγουρα δεν είναι πρώτη η «ταυτόχρονη» (;) έκδοση της Θυσίας του Αβραάμ (βλ., πρόχειρα, W. Bakker/A. F. van Gemert, Η θυσία του Αβραάμ. Κριτική έκδοση. Ηράκλειον 1996)· το έργο επανεκδίδεται απλώς συγχρόνως με τον Ερωτόκριτο στα 1713, ως «ιστορία […] συνθεμένη παλαιά διά στίχων απλών, και τώρα πάλιν εις χάριν των ευσεβών και φιλαρέτων με πολλήν επιμέλειαν διορθωμένη και μετατυπωμένη», αλλά, παραδόξως, με διπλή ένδειξη «εκδότη» («Παρά Νικολάῳ τῳ Σάρῳ, 1713. Εις την τυπογραφίαν Αντωνίου τού Βόρτολι») και με το τυπογραφικό σήμα του Ν. Σάρου στο εξώφυλλο, σαν να λειτουργούσε ακόμα αυτόνομα ο συγκεκριμένος εκδοτικός οίκος. Ανάλογη αναγραφή του τυπογραφείου του Ν. Σάρου απαντά, πάντως, και σε άλλες γνωστές εκδόσεις ύστερα από το 1713 (συνήθως λειτουργικών ή θρησκευτικών έργων, τις περισσότερες φορές ανατυπώσεων, κάποτε όμως και πρώτων εκδόσεων) έως τουλάχιστον και το 1778! Βλ. και G. Ploumidis, Tre tipografie di libri greci: Salicata, Saro e Bortoli. Ateneo Veneto 9.1–2 (1971) 247–248, Th. I. Papadopoulos, Ελληνική Βιβλιογραφία (1466 ci.– 1800). Athens 1984–1986, ευρετήρια, I 705–706, II 591, καθώς και Th. I. Παπαδόπουλος, Ελληνική Βιβλιογραφία (1544–1863). Προσθήκες– Συμπληρώσεις. Athens 1992, 18–22.

296 | Georgios Kechagioglou

βενετικής λογοκρισίας του εντύπου, μέσα στον χώρο της εκπαίδευσης, της (ορθόδοξης και μη) Εκκλησίας και των ελληνικών κοινοτήτων του βενετικού κράτους κτλ.; Προσθέτω, τώρα, απλώς λίγα σχόλια για τα σημεία 2–4, αφήνοντας σε ειδικότερους, και κατά προτίμηση σε ειδικούς κρητολόγους και επτανησιολόγους, να σχολιάσουν τα δεδομένα ή να αναζητήσουν τυχόν νέα στοιχεία για το σημείο 1. Αναφορά σε έκδοση του Ερωτόκριτου φιγουράρει για πρώτη φορά, απ᾽ όσο ξέρουμε, σε «κοινό», πιθανότατα, κατάλογο βιβλίων δύο βενετικών τυπογραφείων (του Ηπειρώτη Νικόλαου Σάρου και του Βενετού Antonio Bortoli), του έτους «1712» (more veneto, δηλ. τυπωμένο ακόμη και μέσα στο διάστημα Ιαν.–Φεβρ. 1713, και, στη συγκεκριμένη περίπτωση, πιθανότατα μέσα στο δεύτερο δεκαπενθήμερο του Φεβρ. του 1713, όπως θα δούμε παρακάτω)·23 δεν λέγεται, φυσικά, με ασφάλεια στην αναγραφή του καταλόγου αυτού αν πρόκειται για την πρώτη (γνωστή) έντυπη έκδοση του ποιήματος, του A. Bortoli (1713). Βέβαια, αφού στη σελίδα τίτλου της έκδοσης αυτής αναγράφεται με σαφήνεια ότι το έργο είναι «[…] τώρα την πρώτην φοράν με πολύν κόπον και επιμέλειαν τυπωμένον», και δηλώνεται ρητά («Con Licenza de’Superiori, e Privilegio») η ύπαρξη κοπιράιτ του ιταλού τυπογράφου και το (αποκλειστικό του) «προνόμιο» (που κρατούσε τότε, συνήθως, είκοσι χρόνια), το λήμμα του βιβλιοπωλικού καταλόγου δεν θα μπορούσε να αφορά ανατύπωση κάποιας άλλης, λανθάνουσας πρωιμότερης ελληνόγλωσσης έκδοσης του έργου από τον A. Bortoli (από τις λίγες γνωστές με ακρίβεια, και μαρτυρημένες από την πρώτη δεκαετία του 18ου αι. κ.ε.)· μήπως όμως θα μπορούσε να αφορά έκδοση που ανήκε ήδη στο βιβλιοπωλικό στοκ του τυπογραφείου του, το οποίο είχε εμπλουτιστεί με υλικό άλλων εκδοτών της Βενετίας πολύ παραγωγικών στον τομέα των ελληνόγλωσσων εντύπων (αφού οι εκδόσεις του Ν. Σάρου και των κληρονόμων του, π.χ., ανάμεσα στις οποίες και λανθάνουσες σήμερα εκδόσεις της Θυσίας του Αβραάμ, του πεζού Μυθολογικού Σιντίπα του φιλοσόφου κ.ά., «απορροφήθηκαν» από τον A. Bortoli από τον Φεβρουάριο του 1707 κ.ε., ενώ οι εκδόσεις των Ιουλιανών [Zuliani/Giuliani] από τον Μάιο του 1712 κ.ε.);24 Η τιμητική αφιέρωση του A. Bortoli

|| 23 Ploumidis, Tipografie 247, M. I. Μανούσακας, Ο πρώτος έντυπος αυτοτελής βιβλιοπωλικός κατάλογος (1712) των τυπογράφων Σάρου/Βόρτολι της Βενετίας. Τα Ιστορικά 3.5 (1986) 210–224. 24 Για την πολύγλωσση παραγωγή του Α. Bortoli (1666–περ. 1730, δραστήριου από τα τέλη του 17ου αι. κ.ε.) και των κληρονόμων του βλ., πρόχειρα, τη βιβλιογραφία ή τα στοιχεία που συγκεντρώνουν οι Ploumidis, Tipografie 248–250, M. Infelise, L’ editorial veneziana nel 700. Milano 1991, 170– 171, 392, Stevanoni, Erotokritos 56–57 n. 64, M. Losacco, Antonio Catiforo e Giovani Veludo interpreti di Forzio. Bari 2003, 87 n. 162, Γ. Δ. Ματθιόπουλος/Δ. Αρβανίτης, Ανθολόγιο ελληνικής τυπογραφίας. Συνοπτική ιστορία του έντυπου ελληνικού βιβλίου από τον 15ο έως τον 20ο αιώνα. Ηράκλειον 2009. Συνόψιση των γνωστών ελληνικών και «γραικοτουρκικών» εκδόσεών τους ώς τα τέλη του 18ου αι. βλ. και στα Παπαδόπουλος, Βιβλιογραφία (1466 ci.–1800) ευρετήρια I 697, II 579, 600, Παπαδόπουλος, Βιβλιογραφία (1544–1863) 18–23.

Νεότερες εκδόσεις του Ερωτόκριτου: Εκτιμήσεις, απορίες, εικασίες, προτάσεις | 297

στον «λογιότατον αφέντην Γεώργιον τον Τσανδήρην» αφήνει ένα μικρό περιθώριο και για μια τέτοια δυνατότητα, αφού η διατύπωσή του ενδέχεται να είναι αμφίσημη: «[…] Έτυχεν εις τούτο [= για τον σκοπό αυτό, δηλ. σε ανταπόδοση ευεργεσιών του Γ. Τσανδήρη/Τσαντίρη, ή και: αυτόν τον καιρό, τώρα (;)] να βαλθή εις τους τύπους μου [= να στοιχειοθετηθεί στο τυπογραφείο μου, ή και: να μπει/περιέλθει/ενσωματωθεί στις εκδόσεις μου (;)]». Οι δύο σωζόμενες θετικές βεβαιώσεις–προτάσεις (προς τις αρχές της βενετικής λογοκρισίας, δηλ. τους «πρυτάνεις» του μόνου βενετσιάνικου πανεπιστημίου, της Πάντοβας, τους Riformatori dello Studio di Padova), υπογράφονται από δύο διαφορετικούς ιταλούς ρωμαιοκαθολικούς ιερωμένους και χρονολογούνται, αντίστοιχα, από 30.1.1713, 14.2.1713 και 15.2.1713.25 Αν και δεν ήταν πολύ σπάνιο τέτοιες βεβαιώσεις «αναγνωστών» (lettori) της βενετικής λογοκρισίας—που το κύριο μέλημά τους ήταν ο έλεγχος των υποβαλλόμενων βιβλίων (σε χειρόγραφη μορφή ή και ήδη στοιχειοθετημένων, συνολικά ή και στο μεγαλύτερο μέρος τους: εδώ, οι βεβαιώσεις μιλούν αόριστα για libro και όχι ειδικότερα για manoscritto ή stampa) από την άποψη των «χρηστών ηθών» και της «καθολικής θρησκείας (δόγματος)»—να προέρχονται και από Ιταλούς με κάποια (μικρή ή μεγαλύτερη) γνώση της ελληνικής, ξενίζει το γεγονός ότι η υποτιθέμενη «πρώτη» έκδοση ενός τόσο μεγάλου, αποκλειστικά ελλη-

|| 25 Κ. Δ. Μέρτζιος, Έργα και ημέραι του Βιτσέντζου Κορνάρου. Παρνασσός Β. 4 (1962) κυρίως 230 και n. 1,2, και Κ. Δ. Μέρτζιος, Βιτσέντζος Κορνάρος– Ερωτόκριτος. Κρητικά Χρονικά 18 (1964) ιδίως 142– 143 (ο Αλεξίου, Ερωτόκριτος ιγ´ n. 1, παραπέμπει μόνο στη δεύτερη, και συνοπτικότερη από αυτές τις αναφορές). Πρόκειται για δύο φύλλα θετικών βεβαιώσεων για έκδοση του Ερωτόκριτου, που απόκεινται στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας (A.S.V.): Μέσα στην υποσειρά Licenze per stampe των Riformatori…, filza 293 (για τα χρόνια 1711–1713), το πρώτο σημείωμα/βεβαίωση («Faccio fede […] d’aver visto et approvato per quanto spetta alla cattolica religione, il libro intitolato Erotocrito in lingua greca») υπογράφεται στις 30.1.1712 [= 1713] από τον επί αρκετές δεκαετίες «γενικό (ιερο)εξεταστή» (inquisitor generale) Frà Tom(m)aso M(ari)a Gennari, ο οποίος παρακάτω σημειώνει, με ημερομηνία 15.2.1712 [= 1713], και το όνομα του τυπογράφου: «ad Ant(oni)o Bortoli». Το δεύτερο σημείωμα/βεβαίωση («Attesto […] haver veduto il Libro Greco intitolato = Erotocrito composto da Vicenzo Cornaro di Candia e non havervi trovato cosa alcuna contraria a Principi [= ai Principi, βενετ. Prencipi, ή, μήπως, ai principi(i);] o buoni costumi») υπογράφεται στις 14.2.1712 [= 1713] από τον επίσης πολύ γνωστό και αρκετά φιλελεύθερο/πραγματιστή «[δημόσιο] επιθεωρητή» ([pubblico] revisor, «ελεγκτή», κατά τον Κ. Μέρτζιο) Fr(à) Gio(vanni) M(ari)a Bertolli του μοναστικού τάγματος των Servi. Δεν ξέρω από πού προκύπτει η βεβαιότητα του όχι πάντοτε αξιόπιστου Κ. Μέρτζιου (που την επαναλαμβάνει και ο Αλεξίου, Ερωτόκριτος ιγ´ n. 1) πως αυτά τα δύο σημειώματα/βεβαιώσεις των δύο ιερωμένων ισοδυναμούν αυτόχρημα με «άδειες της βενετικής λογοκρισίας», και μάλιστα τόσο «θρησκευτικής» όσο και «πολιτικής» (το δεύτερο είναι αμφίβολο, καθώς γνωρίζουμε από την υπόλοιπη δραστηριότητα του G. M. Bertolli πως ανήκε κι αυτός, από ένα χρονικό σημείο και ύστερα, στο Sant’Uffizio της Βενετίας, και έγινε μάλιστα και προϊστάμενός του από το 1717 ή και λίγο νωρίτερα, βλ. Γ. Βελουδής, Το ελληνικόν τυπογραφείο των Γλυκήδων στη Βενετία (1670–1854). Συμβολή στη μελέτη του ελληνικού βιβλίου κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας. Αθήνα 1987, 79–89, 312–319). Το ζήτημα χρειάζεται μάλλον περισσότερη έρευνα, που να καλύπτει και άλλες σειρές/άλλους φακέλους του A.S.V.

298 | Georgios Kechagioglou

νόγλωσσου ποιήματος διαβάστηκε/κρίθηκε μόνον από μη ελληνόγλωσσους κριτές, και κατάφερε να τυπωθεί, και μάλιστα για πρώτη φορά, τόσο σύντομα, ώστε να περιλαμβάνεται ήδη σε κατάλογο του «1712» (δηλ. το πολύ του τέλους Φεβρ. του 1713). Το ερώτημα μπορεί, επομένως, να ξανατεθεί: η απουσία από τη δυάδα των «αναγνωστών» της βενετικής λογοκρισίας, στις αρχές του 1713, του φιλοκαθολικού μητροπολίτη Φιλαδελφείας Μελέτιου Τυπάλδου (†6.5.1713), «διαδόχου» του Αλοΐσιου–Αμβρόσιου Γραδενίγου στο πόστο του «δημόσιου επιθεωρητή» των ελληνόγλωσσων εντύπων, μήπως, π.χ., σημαίνει πως υπήρχε ήδη έτοιμη παλιότερη στοιχειοθετημένη ή και έντυπη έκδοση άλλου τυπογραφείου (π.χ. του Σάρου ή των Ιουλιανών), που υποβλήθηκε μόλις τότε ή ξαναϋποβλήθηκε για (επαν)έκδοση, τη φορά αυτή από τον «κληρονόμο» τους, τον A. Bortoli; Η έκδοση του 1713 είναι εφοδιασμένη και με μιαν αρκετά συζητημένη από τη νεότερη έρευνα διαφημιστική όσο και βαρυσήμαντη, σε ορισμένα σημεία, ελληνόγλωσση προλογική επιστολή («Ο τυπογράφος εις εκείνους οπού θέλουσιν αναγνώσει το παρόν βιβλίον»»), που θα την έγραψε κάποιος ελληνομαθής λόγιος για λογαριασμό του δραστήριου ιταλού τυπογράφου, ο οποίος ομολογεί, άλλωστε, με ειλικρίνεια πως δεν γνωρίζει καθόλου ελληνικά («εγώ Ιταλικός, και της ρωμαϊκής [= δημώδους νεοελληνικής] ολότελα ανήξευρος»); Μήπως η «σαφής» δήλωση αυτού του «φερέφωνου» του Α. Bortoli, και πιθανότατα «φιλολογικού επιμελητή» της έκδοσης του 1713: «έκρινα με την συμβουλήν λογίων ανθρώπων να πρωτοτυπώσω εις τούτες τες ημέρες τον Ερωτόκριτον, ποίημα παλαιόν» τονίζει απλώς την πρώτη συμπερίληψη του έργου στις καθαυτό εκδόσεις του Α. Bortoli; Πιο χρήσιμη θα ήταν η διερεύνηση του αν το (ελαττωματικό, κατά τη δήλωσή του) πρότυπο πάνω στο οποίο στηρίχτηκε ο «φιλολογικός επιμελητής» της έκδοσης του 1713 τυπώθηκε ακριβώς όπως ήταν, παρά τα παράπονα και τη ρητή αποδοκιμασία του (βλ. παρακάτω), ή αν έβαλε και ο ίδιος σε διάφορα σημεία (και ποια ακριβώς, άραγε;) το διορθωτικό ή και επεμβατικό «χεράκι» του, για να κάνει το ποίημα προσιτότερο και σε ολόκληρο τον ελληνισμό (καθώς και στους σπουδαστές της ελληνικής και τους «φιλέλληνες» της εποχής), και όχι μονάχα στους Κρητικούς και στους άλλους Έλληνες της ήδη υποταγμένης Κρήτης, της ανακτημένης (ώς το 1715) Πελοποννήσου, των βενετσιάνικων νησιών του Ιονίου (Ζάκυνθος κτλ.), της «Ιλλυρίας/Δαλματίας» και του ίδιου του Veneto. Μήπως κάτι τέτοιο δεν έκαμναν, άλλωστε, ιδίως στα ιδιωματικά κείμενα, όλοι σχεδόν οι παλιότεροι επιμελητές των βενετσιάνικων εκδόσεων (και μήπως κάτι παρόμοιο δεν συνέχισαν να κάμνουν οι νεότεροι εκδότες, και συνεχίζουμε να κάνουμε και εμείς, υπερβέβαιοι για τις γνώσεις μας ή για την εξυπνάδα των διορθωτικών προτάσεών μας); Θα ανακαλύψουμε κάποτε πώς ακριβώς δούλεψε ο ανώνυμος «φιλολογικός επιμελητής» της έκδοσης του 1713; Αν δεν προσκομιστεί στο μέλλον κάποιο άλλο, «εξωτερικό» τεκμήριο, σίγουρα όχι. Ακόμη πιο γόνιμη, πάντως, θα ήταν η αναζήτηση/ταύτιση του συγκεκριμένου κρητικού λογίου που έγραψε αυτήν την προλογική, διαφημιστική και επαινετική όσο και αγωνιώδη και γλυκόπικρη επιστολή του «A. Bortoli», και ο οποίος ίσως είναι αυτός που χρησιμοποίησε μιαν έτοιμη έκδοση ενός κειμενικού μάρτυρα που είχε

Νεότερες εκδόσεις του Ερωτόκριτου: Εκτιμήσεις, απορίες, εικασίες, προτάσεις | 299

επιλεγεί από προηγούμενό του λόγιο (κατά το στιλ, π.χ., του κύπριου ιερωμένου της Βενετίας Ματθαίου Κιγάλα/Τσιγάλα, αμνού αίροντος όλες τις αμαρτίες της πρώτης έντυπης έκδοσης της Ερωφίλης, και αρκετά άδικα στοχοποιημένου από καλύτερους γνώστες του κρητικού ιδιώματος κτλ., μα και τούτους, με τη σειρά τους, αυθαίρετα επεμβατικούς επιμελητές—όπως δείχνουν, π.χ., αφενός οι λαθροχειρίες τού δήθεν πιο αξιόπιστου κρητικού «διορθωτή», και συνάμα «δημόσιου επιθεωρητή», Γραδενίγου στο χειρόγραφο–τυπογραφικό αντίβολο της ταλαιπωρημένης επί δεκαετίες Επιτομής ιεροκοσμικής ιστορίας… του Νεκτάριου Ιεροσολύμων, τυπ. 1677—,26 αφετέρου η πρακτική των νεότερων «απογόνων» του ώς σήμερα, κρητικών και άλλων κρητολογούντων φιλολόγων/εκδοτών). Εκτός αν είναι ο ίδιος με εκείνον που, κατά την «έμμεση» δήλωσή του, αναγκάστηκε να προσφύγει σε μια σειρά από κακούς, κατά τη γνώμη του, διαθέσιμους χειρόγραφους μάρτυρες, ομολογώντας ότι οι «κριτικές» του επιλογές δεν έδωσαν ένα ικανοποιητικό, για τον ίδιο, κείμενο (αλλά, τουλάχιστον, ίσως, ένα κείμενο «αρκετά διορθωμένον», ώστε να είναι εύληπτο και να σερβιριστεί, καταρχήν, στο αναγνωστικό κοινό το διψασμένο για ένα ήδη «πολύκροτο» έργο), και ελπίζοντας να προχωρήσει σε επόμενη, δεύτερη έκδοσή του με τη βοήθεια «καλύτερου» χειρόγραφου μάρτυρα, για τον εντοπισμό του οποίου κάμνει και δημόσια έκκληση προς το ελληνικό αναγνωστικό κοινό (εννοείται πως τέτοια έκδοση, στηριγμένη σε «καλύτερο» χειρόγραφο μάρτυρα δεν έγινε ποτέ, αφού οι μετέπειτα επανεκδόσεις του Ερωτόκριτου, από τον A. Bortoli ή άλλους, δεν είναι παρά ανατυπώσεις με ελάχιστες, στην αρχή, διαφοροποιήσεις, και με προοδευτική, συνήθως, αλλοίωση επί το χείρον, αργότερα):27

|| 26 Για τον υπερτιμημένο Γραδενίγο ετοιμάζω ειδικό μικρό μελέτημα. 27 Η σελίδα τίτλου της πρώτης γνωστής έκδοσης του Ερωτόκριτου δίνει χρονολογία 1713, άρα η υπόθεση/συμπέρασμα του Μανούσακα, Κατάλογος 223, ήταν αναμενόμενη. Αμφίβολο είναι, όμως, αν η ίδια χρονολογία έκδοσης ισχύει και για τη Θυσία του Αβραάμ των ίδιων καταλόγων (Θυσία του Αβραάμ, ήγουν Ρημάδα [= Ριμάδα] εις τη Θυσίαν του Πατριάρχου Αβραάμ. Σημειώνουμε τον ενδιαφέροντα ειδολογικό χαρακτηρισμό του έργου όχι ως θρησκευτικού δράματος, αλλά ως αφηγηματικής ριμάδας, κάτι που φαίνεται να βασίζεται στη μη διαίρεση του έμμετρου κειμένου σε πράξεις, σκηνές κ.ά.), αφού, εκτός από την επανέκδοση του 1713, είναι μαρτυρημένη και τεκμαρτή (αν και αβιβλιογράφητη και λανθάνουσα σήμερα) τουλάχιστο μία ακόμα, προγενέστερη έκδοση, του Ν. Σάρου, πιθανότατα του 1696 (βλ. Bakker/van Gemert, Θυσία του Αβραάμ 3–5). Στην έκδοση του 1696 μάλιστα προτασσόταν σύντομη επιστολική «Αφιέρωση» του Ν. Σάρου στον κρητικό λόγιο κληρικό (και τότε ηγούμενο στη Ζάκυνθο) Μάρκο–Μάξιμο Μαρά (1665–1716), που η αρχή της θυμίζει ορισμένα σημεία του πολύλογου και ανυπόγραφου Προλόγου τού «Τυπογράφου εις εκείνους οπού θέλουσιν αναγνώσει το παρόν Βιβλίον» στην πρώτη γνωστή έκδοση του Ερωτόκριτου το 1713. Το ζήτημα ενός ενδεχόμενου κοινού «προπαρασκευαστή» ή και «επιμελητή» της Θυσίας και του Ερωτόκριτου παραμένει, λοιπόν, ανοιχτό, αν και ίσως αποδειχθεί πιο ακανθώδες ακόμη και από το ζήτημα της (κοινής;) πατρότητας των δύο αριστουργηματικών έργων. Αν το τυπογραφείο του A. Bortoli (στου οποίου τον κύκλο των εργασιών το ελληνόγλωσσο βιβλίο κατείχε μικρό μόνο μερίδιο) τύπωσε πράγματι τα δύο έργα την ίδια ακριβώς χρονιά, μαζί και με άλλα μη ελληνόγλωσσα (η Βενετία ήταν, χάρη κυρίως στους Μεχιταριστές, 1715 κ.ε., η «culla e capitale della stampa armena», και το τυπογραφείο του Α. Bortoli, που τύπωνε αρμενόγλωσσες εκδόσεις ήδη από το 1695, απόκτησε από το 1718 και το

300 | Georgios Kechagioglou

Δεν ηξεύρω, με όσες επιμέλειες και κόπους, οπού έγιναν εις πολλά και διάφορα χειρόγραφα του Ερωτοκρίτου, εις τα οποία από αμάθειαν τινών αντιγραφέων ευρίσκονται άπειρα σφάλματα, αλλοίωσες, παραλλαγές και διαφθορές σχεδόν ακατάληπτες, αν έτυχε να έβγη το παρόν αρκετά διορθωμένον. Αλλ᾽ επειδή εστάθη αδύνατον διά το πρώτον, και ελπίζω εις τον Θεόν να το μετατυπώσω το δεύτερον εις καλύτερον και αρμοδιότερον τρόπον, παρακαλώ την Ευγένειάν σας, άρχοντες Ρωμαίοι, όσοι ευρίσκεσθε να έχετε κανένα χειρόγραφον του αυτού Ποιήματος του Ερωτοκρίτου, και στοχασθήτε να λείπη τίποτες εις το τυπωμένον μου, ή να έτρεξε κανένα μεγάλο σφάλμα ή διαφορά εις την έννοιαν, να καταδεχθήτε να μου το σημειώσετε, ή αντιγράφοντάς μου τα όσα χρειάζονται διορθώσεως, ή κάνοντάς μου τελείαν την καλοσύνην με το να μου στείλετε το χειρόγραφον, οπού υπόσχομαι να επαναστρέψω προθύμως εις τον αποστείλαντα, ο οποίος ημπορεί άσφαλτα να βεβαιωθή ότι, καθώς αυτός θέλει συνεργήσει με τιμήν του εις την κοινήν ωφέλειαν, έτσι θέλει με κάμει και παντοτινόν του υπόχρεον.

Για όλο αυτό το «δίκτυο» των ανθρώπων που ενδέχεται να έπαιξαν κάποιο ρόλο στη μακρά παράδοση του Ερωτόκριτου δεν έχουμε ψάξει ακόμα αρκετά· περιμέναμε να το έχουν κάνει μελετητές και εκδότες που, αν και ασχολήθηκαν με τον Ερωτόκριτο για πολλές δεκαετίες, σημείωσαν απλώς το ζητούμενο αυτό. Είναι αλήθεια, βέβαια, πως τους νοτάριους που σχετίστηκαν με έγγραφα των Κορνάρων (Μιχαήλ Μαράς, Μάρκος Καλύβας, κ.ά.), και μερικούς άλλους μορφωμένους Κρητικούς από τα τέλη του 16ου ώς τις αρχές του 18ου αι. (ανάμεσα στους οποίους και γνωστοί συγγραφείς), τους έχουν ήδη σκεφτεί και σημειώσει «διαβατικά» ορισμένοι ερευνητές, αναζητώντας και καταγράφοντας όσους θα μπορούσαν να έχουν συμμετάσχει με οποιονδήποτε τρόπο (ως βοηθοί της συγγραφής, αντιγραφείς κτλ.) στην ολοκλήρωση και στη διάδοση του ποιήματος. Μερικούς κρητικούς ή κρητικής καταγωγής λογίους ή/και παράγοντες του βενετικού ή, ευρύτερα, του ιταλικού τύπου θα μπορούσαμε να τους ξαναθυμίσουμε ή και να τους πρωτοπροτείνουμε και εδώ: Εμμανουήλ– Μάξιμος Μαργούνιος, Μελέτιος Πηγάς, Ιωάννης/Γιαννάς Μορ(ε)ζίνος, Αθανάσιος– Αγάπιος Λάνδος («γραμματικός», μάλιστα, του Ανδρέα Κορνάρου και αντιγραφέας ποιημάτων του για δύο, ίσως, χρόνια είτε πριν από τον Μάρτιο του 1611 είτε πριν από

|| αποκλειστικό προνόμιο για εκτύπωση και αρμενικών βιβλίων, ενώ δεν είχε πάψει ποτέ να τυπώνει και βιβλία ιταλόγλωσσα και λατινόγλωσσα, και πολύ αργότερα, 1753 κ.ε., επεκτάθηκε και στην αγορά του τουρκόφωνου ελληνισμού της Ανατολής με εκδόσεις «τουρκογραικικές»/καραμανλίδικες), το επίτευγμα αυτό θα πρέπει να ήταν είτε αξιοθαύμαστο είτε μια σπάνια εξαίρεση (σαν την εξαίρεση που σημειώνει ο Βελουδής, Τυπογραφείο των Γλυκήδων 78, για την ογκώδη Μέλισσα… του Γλυκή με τις περίπου 300 σελίδες, η οποία όμως δεν τυπώθηκε αναγκαστικά μέσα σε 13 το πολύ μέρες, όπως υποθέτει ο μελετητής, αλλά ενδεχομένως και ώς τα τέλη του 1680, αν και εφόσον, βέβαια, η ημερομηνία της λογοκριτικής έγκρισης, 16.2.1679, είναι more veneto = 16.2.1680· εκτός αν, και στην περίπτωση αυτή, το βιβλίο ήταν ήδη στοιχειοθετημένο, μερικά ή συνολικά). Το αν αυτή η (ενδεχόμενη) τυπογραφική έξαρση του A. Bortoli στα 1713 εξαρτάται από, ή σχετίζεται και με, τα ευρύτερα ιστορικοπολιτικά συμφραζόμενα της εποχής (1685/1690 κ.ε.) και με την αισιοδοξία που επικρατούσε ακόμα στις βενετικές επικράτειες πριν από την ανακατάληψη της Πελοποννήσου από τους Οθωμανούς στα 1715, αυτό θα πρέπει να το αναζητήσουν οι ιστορικοί, όσοι βέβαια έχουν τα κότσια να συνεχίσουν το λαμπρό παράδειγμα του (εμβριθέστατου και στα λογοτεχνικά) αείμνηστου Μιχάλη Σακελλαρίου.

Νεότερες εκδόσεις του Ερωτόκριτου: Εκτιμήσεις, απορίες, εικασίες, προτάσεις | 301

το 1616/1617),28 και, αργότερα, Νικηφόρος Βενετσάς, Μάρκος Λήμμας, Ιωάννης– Ανδρέας Τρώιλος, Νικόλαος Φιορέντσας, Μελέτιος Βλαστός, Νικολός Ντεμέτσο, Εμμανουήλ Τζάνε(ς)–Μπουνιαλής, Μάρκος–Αντώνιος Φόσκολος, Μελέτιος Χορτάκης, Γραδενίγος (δραστήριος ώς το 1680), Γεράσιμος Βλάχος, Νικόλαος Καλλιάκης, Νικόλαος Αρκολέος, Ιωάννης–Αντώνιος Προκατσιάντης, Μαρίνος Τζάνε(ς)– Μπουνιαλής, Φραγκίσκος Σκούφος, Αρσένιος Καλούδης, Νικόλαος Βαβούλης, Μάρκος–Μάξιμος Μαράς (που συνδέεται έμμεσα και με την παράδοση της Θυσίας του Αβραάμ, αφού σ᾽ αυτόν αφιερώνει ο Ν. Σάρος τη λανθάνουσα «πρώτη» έκδοση του 1696),29 Θεοφύλακτος Τζανφουρνάρης, Αθανάσιος Βαρούχας, Θωμάς Καττάνης, Νικόλαος Παπαδόπουλος Κομνηνός, Στέφανος Μόσχος, Ιωάννης Αβράμιος, Αντώνιος Στρατηγός, Φραγκίσκος Γεράρδος, Αντώνιος Λάνδος, Ιωάννης Λαμπούδης, Λορέντσος Βενέριος, κ.ά.30 Όπως φαίνεται, λοιπόν, όχι απλώς επτά, αλλά ενδεχομένως και εβδομήκοντα επτά «κρητικοί σοφοί» ώς τις αρχές του 1713 («έκρινα με την συμβουλήν λογίων ανθρώπων να πρωτοτυπώσω…», έγραφε, αόριστα, το κρητικό—όπως φαίνεται από τους καναδυό μόνο, μα χαρακτηριστικούς, διάσπαρτους ιδιωματισμούς—«φερέφωνο» του A. Bortoli) θα μπορούσαν να ερίζουν για τη συμμετοχή ή εμπλοκή τους στην παράδοση ή στην αρχική έντυπη έκδοση του Ερωτόκριτου, συμμετοχή ή «μπλέξιμο» που έμεινε ανώνυμο ή που, δυστυχώς, «ίσως η ιστορία να το πέρασε, / και, με το δίκιο της, τέτοιο ασήμαντο / πράγμα δεν καταδέχθηκε να το σημειώσει».

|| 28 Η Κωστούλα (πρβ. Δ. Δ. Κωστούλα, Αγάπιος Λάνδος ο Κρης. Συμβολή στη μελέτη του έργου του (Διδακτορική διατριβή). Ioannina 1983 και Δ. Δ. Κωστούλα, Αγάπιος Λάνδος, Γεωπονικόν, Βενετία 1643. Β¨ολος 1991) δεν διερευνά το ζήτημα σχεδόν καθόλου. 29 Ξανατονίζω πως η αφιερωματική επιστολή του ηπειρώτη τυπογράφου προς τον Μαρά μιλά τόσο για το ενδιαφέρον του Ν. Σάρου για την κρητική λογοτεχνία και τους επιτόπιους και μη «ανιχνευτές» σπουδαίων έργων της («Εις την κλεινήν και ονομαστήν και θαυμαστήν εκείνην νήσον Κρήτην εύρον γραμμένην την ιστορία του Αβραάμ και τώρα την έφερα προς τύπωσιν και δημοσίευσιν και αμέσως διέταξα όπως τυπωθή αμέμπτως εις το πιεστήριον προς όφελος των σπουδαστών και σοφών, νέων και γερόντων, λαϊκών και ιερωμένων. […]»), που μπορεί να αφορούσε και τον Ερωτόκριτο, άσχετα με το αν είχε προλάβει ο ίδιος να ολοκληρώσει μιαν έκδοσή του, όσο και για τον Μαρά ως επιμελητή και διορθωτή «βιβλίων» του Σάρου («[…] εθεώρησα πρέπον να τους υποβάλω [= τους «λόγους» της Θυσίας του Αβραάμ] εις τον αξιοθαύμαστον και άξιον του κρητικού θρόνου καθηγούμενον Μαράν, όστις είναι αγαπητός και εις τους Ρωμιούς και εις τους Φράγκους και επαινετός. Και ενόμισα ότι τοιούτο επιβάλλεται εις ένδειξιν της ευχαριστήσεώς μας και ευγνωμοσύνης. Διότι όσα βιβλία τῳ έδωκα προηγουμένως, με τάξιν και ευθυκρισίαν τα διερρύθμισε και διώρθωσε και τα ετακτοποίησε. Και διά τούτο δεν αμφιβάλλω καθόλου ότι ο διάσημος καθηγούμενος της Αντιφωνητρίας και κύριος της μονής της Παρθένου Θεομήτορος θα επιληφθή και τούτου…»), άρα εν δυνάμει υποψήφιο και για τυχόν «επεξεργασία» και του Ερωτόκριτου. Οι λογιότροπες μεταφράσεις από τα τουρκικά (της «γραικοτουρκικής»/καραμανλίδικης έκδ. του 1800, ετοιμασμένης από το 1783) αντλούνται από τον Γ. Μέγα, βλ. Bakker/van Gemert, Θυσία του Αβραάμ 4. 30 Για πρόσθετα ονόματα και στοιχεία σχετικά με κρητικούς πρόσφυγες των χρόνων του Κρητικού Πολέμου και της περιόδου ύστερα από αυτόν βλ. και K. A. Tsokou, Πρόσφυγες του Κρητικού Πολέμου (1645–1669) (αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία). Thessaloniki 2008.

302 | Georgios Kechagioglou

Μάλιστα, από τούτο το πολυάνθρωπο νεφέλωμα δεν είναι καν βέβαιο αν μπορούμε να αποκλείσουμε και λογίους από άλλα μέρη του ελληνισμού, που θα είχαν στο μεταξύ υποκύψει στη γοητεία του (χειρόγραφου) ποιήματος του Κορνάρου ή/και στη φήμη του.31 Τελειώνοντας, ξαναλέω πως, παραδόξως, κανείς από όλους αυτούς δεν έχει μπει ακόμα στο μικροσκόπιο μιας εμπεριστατωμένης αρχειακής ιστορικοφιλολογικής και γραμματολογικής έρευνας από μέρους της επιστήμης (ή, καλύτερα, «τέχνης») μας, η οποία παραμένει ακόμα, κατά τον βαρύ λόγο του αείμνηστου Άλκη Αγγέλου, «σπασμωδική».32 Κι αυτό, όσο κι αν αυτή και οι άξιοι εκπρόσωποί της (ανάμεσα στους οποίους και αρκετοί πολύ νεότεροί μου ερευνητές) διαψεύδουν πια συνεχώς, ιδίως κατά τις τελευταίες δεκαετίες, την παλιά (εβδομήντα ενός κιόλας χρόνων), αλγεινά απαισιόδοξη διαπίστωση του Σεφέρη ότι:33 Μπορεί να πει κανείς ότι ξέρουμε πολύ πιο πραγματικά τους ανθρώπους που ζούσαν την εποχή του Ομήρου ή την εποχή του Συμποσίου, παρά τους ανθρώπους που έβλεπαν την Ερωφίλη στο θέατρο [… και δεν μπορούμε να εικονίσουμε με τη φαντασία μας] τις κοινές συνήθειες ενός ανθρώπου που έγραφε στίχους στην Κρήτη, τα χρόνια του Χριστού 1600 [ούτε τους ανθρώπους που «μετέγραψαν», χειρόγραφα ή έντυπα, τους στίχους αυτούς…].

|| 31 Όπως, π.χ., μεταξύ άλλων, ο ιερομόναχος Διονύσιος Πάμπους, βλ. Ch. Zampakolas, Ο ιερομόναχος Διονύσιος Πάμπους (1660 περ.–1730) και η βιβλιοθήκη του. Θησαυρίσματα 39–40 (2009–2010) 315–395. Το τυπογραφείο του Bortoli συνεργαζόταν, επίσης, με τους Γεώργιο Πατούσα (Αθηναίο), Αλέξανδρο Καγκελλάριο (Αθηναίο), Εφραίμ Αθηναίο, Σεραφείμ Πισσίδιο, Παναγιώτη Σινωπέα, Πέτρο Κασιμάτη (Κερκυραίο κρητικής καταγωγής), Μαρίνο Πιέριο (Κερκυραίο) κ.ά. 32 A. Aggelou, Η σπασμωδική επιστήμη και το πρότυπο του Ερωτόκριτου. Αγγλοελληνική Επιθεώρηση 6 (1953) 145–152. (ανατύπωση στον τόμο A. Aggelou, Των Φώτων, όψεις του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Athens 1988, 329–336) 33 Seferis, Ερωτόκριτος 274.

Νεότερες εκδόσεις του Ερωτόκριτου: Εκτιμήσεις, απορίες, εικασίες, προτάσεις | 303

ΕΠΙΜΕΤΡΟ 1

304 | Georgios Kechagioglou

2

Νεότερες εκδόσεις του Ερωτόκριτου: Εκτιμήσεις, απορίες, εικασίες, προτάσεις | 305

3

306 | Georgios Kechagioglou

4α ΑΝΤΙΚΡΙΣΤΗ ΕΚΔΟΣΗ, αριστερά (με βάση το χφ του Λονδίνου, φ. 1r–v [= 10r–v], στ. Α 1–28) Βιβλίον ⟨Ρωτόκριτου⟩ Αρχή του Ρωτόκριτου. 1710 Του κύκλου τα γυρίσματα π᾽ ανεβοκατεβαίνου και του τροχού π᾽ ωρες ψηλά κι ωρες στα βάθη πηαίνου, με του καιρού τ᾽ αλλάματα π᾽ αναπαημό δέν έχου, μα στο καλό κ᾽ εις το κακό περιπατού και τρέχου, και των αρμάτω οι ταραχές, οι όχθρητες και βάρη, του έρωτα η εμπόρεση και τση φιλιάς η χάρη, ετούτα με κινήσανε την σημερνήν ημέρα ν᾽ αναθιβάλω και να ειπώ τά κάμα και τά φέρα σ᾽ μια κόρη κ᾽ εναν άγουρο που μπερδευτήκα ομάδι σε μια φιλιά αμάλαγη με δίχως ασχημάδι. Κι όποιος του πόθου εδούλεψε εισε καιρόν κανένα, ας έρθει ναν τ᾽ αφουγκραστεί ό,τι ᾽ν᾽ εδώ γραμμένα, ⟨ν⟩α πάρει ξόμπλι κι αρμηνειά, βαθιά να θεμελιώνει πάντα σ᾽ αμάλαγη φιλιά οπου να μήν κομπώνει, γιατ᾽ όποιος δίχως πιβουλιά το μπόθο του ξετρέχει, εις την αρχή α βασανιστεί, καλά το τέλος έχει. ⟨Α⟩φουγκραστείτε το λοιπό κι ας πιάνει οπ᾽ έχει γνώση, για να κατέχει αλλού βουλή κι απόκριση να δώσει. Τσι περαζόμενους καιρούς που οι έλληνες ορίζα, oπου δέν ειχε η πίστη τους θεμέλιο μήδε ρίζα, ⟨τ⟩ότες μια ᾽γάπη μπιστενή στον κόσμ᾽ εφανερώθη κ᾽ εγράφτη μέσα στην καρδιά κι ουδεποτέ τσ᾽ ελιώθη, και με τιμή τα δυο κορμιά στου πόθου το καμίνι, και κάμωμα πολλ᾽ ακριβό σ᾽ τέτοιους καιρούς εγίνη. ⟨Ει⟩ς την Αθήνα, που ήτανε τση μάθησης η βρώση και το θρονί της αρετής κι ο ποταμός κ᾽ η γνώση, ρήγας μεγάλος όριζε την άξια χώρα εκείνη, μ᾽ άλλες πολλές, κ᾽ εισε αντρειές εξακουστός εγίνη.

5

10

15

20

25

7 μεκινὴσανε γρ. μ᾽ εκινήσανε (;) ||12 νανταφουγκραστὴ γρ. να ντ᾽ αφουγκραστεί (;) | ὀτηνἐ δὸ γρ. ὀ,τι ᾽ναι ᾽δώ (;), οτι ᾽ν᾽ εδώ (;)|| 15 τομπόθοτου γρ. τον πόθο του (;) || 16 ἀβασανιϛὴ || 20 ὀπου δεν ἤχιε γρ. οπου δεν είχε (;) | μιδερίζα γρ. μηδέ ρίζα (;) || 24–25 εγίνη. / ϛτηναθήνα γρ. εγίνη / ⟨ε⟩ις την Αθήνα (;) || 25 που ἠτανε γρ. ᾽πού ητανε (;) || 26 κ᾽ἠγνόση. / Ρ ὴγας γρ. κ᾽ η γνώση. / Ρήγας (;)

Νεότερες εκδόσεις του Ερωτόκριτου: Εκτιμήσεις, απορίες, εικασίες, προτάσεις | 307

4β ΑΝΤΙΚΡΙΣΤΗ ΕΚΔΟΣΗ, δεξιά (με βάση την έκδ. του 1713, φ. Α1–2, στ. Α 1–32) Ποίημα ερωτικόν, λεγόμενον Ερωτόκριτος Μέρος πρώτον Του κύκλου τα γυρίσματα, που ανεβοκατεβαίνουν, και του τροχού, που ωρες ψηλά κι ωρες στα βάθη πηαίνουν, και του καιρού τα πράματα, που αναπαημό δέν έχουν, μα στο καλό κ’ εις το κακό περιπατούν και τρέχουν, και των αρμάτω οι ταραχές, έχθρητες και τα βάρη, του έρωτος οι μπόρεσες και της φιλιάς η χάρη, αυτάνα μ᾽ εκινήσασι την σήμερον ημέραν ν᾽ αναθιβάλω και να πώ τά κάμαν και τά φέραν σ᾽ μια κόρη κ’ εναν άγγουρο, που μπερδευτήκα ομάδι σε μια φιλιάν αμάλαγη με δίχως ασκημάδι. Και όποιος του πόθου εδούλεψε εισε καιρόν κιανένα, ας έρθει για ν᾽ αφουκραστεί ό,τ᾽ ειναι εδώ γραμμένα, να πάρει ξόμπλι κ’ ερμηνειά, βαθιά να θεμελιώνει πάντα σ᾽ αμάλαγην φιλιάν, οπου να μή κομπώνει, γιατι όποιος δίχως πιβουλιά του πόθου του ξετρέχει, εις μιαν αρχή α βασανιστεί, καλό το τέλος έχει. Αφουκραστείτε το λοιπό, κι ας πιάνει οπου ᾽χει γνώση, για να κατέχει κι αλλουνού απόκριση να δώσει. Στους περαζόμενους καιρούς, που οι έλληνες ορίζαν κι οπου δέν ειχε η πίστη τως θεμελιωμένην ρίζαν, τότες μια αγάπη μπιστική στον κόσμο εφανερώθη κ’ εγράφθη μέσα στην καρδιά κι ουδεποτέ τση ελιώθη, και με καιρό σε δυο κορμιά ο πόθος είχε μείνει, και κάμωμα πολλ᾽ ακριβόν έτοιους καιρούς εγίνη. Εις την Αθήνα, που ήτονε της μάθησης η βρώσις και το θρονί της αφεντιάς και ο ποταμός της γνώσης, ρήγας μεγάλος όριζε την άξα χώρα εκείνη μ᾽ άλλες πολλές και θαυμαστές, και ξακουστός εγίνη.

5

10

15

20

25

12 ὅτ᾽ εἶναι γρ. ό,τι ᾽ναι (;) οτι ᾽ναι (;) || 16 ἀβασάνιϛη καλὸ γρ. αβασάνιστη καλό (;) α ᾽βασάνιστη, καλό (;) || 19 Ε῞λληνες γρ. Έλληνες (;) || 20 δὲν εἶχε γρ. δεν είχε (;) || 25 που ἠτονε γρ. ´πού ητονε (;) || 26 Α᾽φεντειᾶς γρ. Αφεντιάς (;)

Sotiria Stavrakopoulou

Η Δυναμική των Αντιθέσεων σε Έργα της Κρητικής Λογοτεχνίας (14ος–17ος αι.) Το Μέσα–Έξω στον Ερωτόκριτο του Κορνάρου Η δυναμική της μεσαιωνικής κοινωνίας και του μεσαιωνικού πολιτισμού είναι προϊόν αντιθέσεων: αντίθεση ανάμεσα στον Θεό και τον άνθρωπο, αντίθεση ανάμεσα στον άντρα και στη γυναίκα, αντίθεση ανάμεσα στην πόλη και στην ύπαιθρο, αντίθεση ανάμεσα στο πάνω και στο κάτω, αντίθεση ανάμεσα στον πλούτο και την πενία, αντίθεση ανάμεσα στη λογική και την πίστη, αντίθεση ανάμεσα στη βία και στην ειρήνη, κτλ. Μία από τις κυριότερες αντιθέσεις είναι η αντίθεση ανάμεσα στο σώμα και στην ψυχή και μάλιστα στο εσωτερικό του σώματος. Η τελευταία αυτή αντίθεση δικαιολογείται από το γεγονός ότι το σώμα εμπίπτει σε μια θεώρηση του χώρου, ο οποίος διακρίνεται ανάμεσα στο πάνω και στο κάτω, στο κεφάλι και στην κοιλιά, στο εσωτερικό και στο εξωτερικό.1 Το παραπάνω σχήμα είναι γενικά αποδεκτό (αφήνει πολύ ενδιαφέροντα, για τον μελετητή, σημάδια σε πρώιμα νεοελληνικά δημώδη στιχουργήματα), επομένως δεν θα ασχοληθώ με την παρουσίαση και την περαιτέρω τεκμηρίωσή του.2 Όπως δηλώνει ο τίτλος, αντικείμενο της εργασίας μου αυτής είναι το θέμα του μέσα–έξω ως τεχνική της σκηνοθεσίας συγκεκριμένων ποιημάτων της κρητικής λογοτεχνίας, τεχνική η οποία φαίνεται ότι εξελίσσεται καθώς περνάμε από τη μεσαιωνική πολιτισμική φάση στην αναγεννησιακή. Πρόκειται για θέμα που δεν έχει ώς τώρα διερευνηθεί συστηματικά με τον τρόπο που εξετάζεται εδώ, δηλαδή ως βασικό στοιχείο των θεματικών (ιδεολογικών ή υφολογικών) επιλογών και της δομικής οργάνωσης των έργων.3 Υπάρχουν, ωστόσο, αρκετές σποραδικές παρατηρήσεις γύρω από το θέμα,4 καθώς και δύο αυτοτελείς μελέτες, που αναφέρονται σ’ αυτό με || 1 Βλ. J. Le Goff/N. Truong, Μια ιστορία του σώματος στον Μεσαίωνα. (μτφρ. Μ. Μαλαφέκα). Αθήνα 2009, 11 και 94–95. 2 Βλ., ενδεικτικά, N. M. Παναγιωτάκης, Μελετήματα περί Σαχλίκη. Κρητικά Χρονικά 27 (1987) 7–58. G. Κιουρτσάκης, Καρναβάλι και Καραγκιόζης. Οι ρίζες και οι μεταμορφώσεις του λαϊκού γέλιου. Αθήνα 1995. A. Saran, Ιστορία της ερωτικής λογοτεχνίας. (μτφρ. Ν. Κούτση). Αθήνα 1997. M. Bakhtin, Το έργο του Φρανσουά Ραμπελαί και η λαϊκή κουλτούρα στον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση. (μτφρ. Β. Αλεξίου). Ουτοπία 43 (2001) 149–160. M. Bakhtin, Η γκροτέσκα εικόνα του σώματος και οι καταβολές της. (μτφρ. Κ. Αθανασίου), in: Δ. Μακρινιώτη, (εκδ.), Τα όρια του σώματος. Διεπιστημονικές προσεγγίσεις. Αθήνα 2004, 103–112. M. Bakhtin, Εισαγωγή στο Ο Ραμπελαί και ο κόσμος του. (μτφρ. Φ. Τερζάκης). Πλανόδιον 38 (2005) 262–321. 3 Σε ό,τι αφορά την καθαυτό νεοελληνική λογοτεχνία, βλ. την ενδιαφέρουσα μελέτη: M. Πιερής, Χώρος, Φως και Λόγος. Η διαλεκτική του ‘μέσα’–‘έξω’ στην ποίηση του Καβάφη. Athens 1992. 4 Βλ., ενδεικτικά Κ. Demoen, The Greek City from Antiquity to the Present. Historical Reality, Ideological Construction, Literary Representation. Louvain, Paris–Sterling 2001. M. Ροδοσθένους, Διαλογικές σχέσεις της Πανώριας του Χορτάτση και του Ερωτόκριτου του Κορνάρου μέσα από το θέμα https://doi.org/10.1515/9783111010335-021

310 | Sotiria Stavrakopoulou

άμεσο και αναλυτικό τρόπο. Πρόκειται για τις μελέτες του Arnold F. van Gemert, Ο Στέφανος Σαχλίκης και η εποχή του,5 και της Τ. Μ. Μαρκομιχελάκη, Εδώ, εις το Κάστρον της Κρήτης… Ένας λογοτεχνικός χάρτης του βενετσιάνικου Χάνδακα,6 τα οποία μου έδωσαν την αφορμή για να διερευνήσω την κρητική ποίηση με βάση το δυναμικό σχήμα του μέσα–έξω. Αφήνοντας κατά μέρος τις σποραδικές παρατηρήσεις, για τις οποίες θεώρησα ότι αρκούν οι παραπομπές που γίνονται στις υποσημειώσεις, συνοψίζω εδώ τα κυριότερα σημεία των δύο αυτοτελών μελετών. Ο A. F. van Gemert διατυπώνει χρήσιμες παρατηρήσεις, ιδίως για το θέμα της πόλης, του Κάστρου, πρωτεύουσας της Κρήτης (και σε μικρότερο βαθμό και για τις άλλες κρητικές πόλεις, τα Χανιά και το Ρέθυμνο), που, υπό τη βενετική διοίκηση, αναδείχτηκε σε κοσμοπολίτικο κέντρο, αναπτύσσοντας ένα δικό της αστικό πολιτισμό, ιδιαίτερα από το δεύτερο μισό του 14 ου αι. κ.ε. Στη συνέχεια προχωρεί στην εξέταση της ποίησης του Στέφανου Σαχλίκη, του «πατέρα» της κρητικής λογοτεχνίας (1331–μετά το 1391), με βάση την ποιητική του αυτοβιογραφία (χαρακτηριστικό παράδειγμα της πρώιμης, ίσως και ασύνειδης, κατάθεσης στοιχείων για μια καλλιτεχνική περιπέτεια) και το σωζόμενο στη Βενετία αρχειακό υλικό. Ο A. F. van Gemert μιλάει για τους δυο κύκλους, την πόλη και την ύπαιθρο, μέσα στους οποίους περικλείεται η ζωή του ποιητή από θεματική άποψη ο ένας λειτουργεί αντιθετικά προς τον άλλο, είναι αδύνατο να συνυπάρξουν οι δύο βασικές πλευρές της έννοιας του χώρου: η πόλη περιγράφεται ως επιθυμητή και φιλική, η ύπαιθρος ως ανεπιθύμητη και εχθρική (ο ποιητής μιλάει προφανώς ως εκπρόσωπος της νέας αστικής τάξης, που έχει χάσει την επαφή με την ύπαιθρο). Τα ποιήματα του Σαχλίκη πολύ σωστά ο A. van Gemert τα χαρακτηρίζει ως ‘δραματικά’ (με την αρχική σημασία του όρου, δηλαδή ‘θεατρικά’), αφού διακρίνει μια θεατρική μορφή στα κωμικά–ρεαλιστικά στοιχεία, στους διαλόγους και στα τραγούδια που ζωντανεύουν την αφήγηση. Με

|| “γηρατειά–νεότητα”, in: A. Αργυρίου (εκδ.), Πρακτικά του Β΄ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών (Ρέθυμνο, 10–12 Μαΐου 2002). Αθήνα 2004, Ι 117–127, M. Rodosthenus, “‘Beauty” and the ‘Abject’ in the Cretan Renaissance Pastoral Tragicomedy Panoria by Georgios Chortatsis”, in: L. Boldt–Irons/C. Federici/E. Virguli (eds.), Studies on Themes and Motifs in Literature. New York 2007, 181–196. M. Alexiou, Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση (μτφ./επιμ. Ν. Γιατρομανωλάκης/Π.Α.Ροϊλός). Αθήνα 2008. M. Ροδοσθένους, Η λειτουργία του χωροχρόνου στον Ερωτόκριτο του Κορνάρου. Το παράδειγμα της Σιδερής Θυρίδας και το παιγνίδι των παράλληλων και των παραλληλισμών. Παλίμψηστον 30 (2013) 39–58. G. Bachelard, Η ποιητική του χώρου. μτφρ. Ελ. Βέλτσου. Αθήνα 2014. Π. Αγαπητός, Αφήγησις Λιβίστρου και Ροδάμνης. Κριτική έκδοση της διασκευής α. Αθήνα 2006. 5 Α. F. van Gemert, Ο Στέφανος Σαχλίκης και η εποχή του. Θησαυρίσματα 17 (1980) 36–130. idem, Λογοτεχνικοί πρόδρομοι, στον τόμο: D. Holton (επιμ.), Λογοτεχνία και κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης, (μτφρ. Ν. Δεληγιαννάκη). Ηράκλειον 1997, 59–94 και 341–348. Βλ., ακόμη, την πρόσφατη έκδοση Γ. Κ. Μαυρομάτης/N. M. Παναγιωτάκης, Στέφανος Σαχλίκης. Τα ποιήματα. Χρηστική έκδοση με βάση και τα τρία χειρόγραφα. Αθήνα 2015. 6 T. M. Μαρκομιχελάκη, Εδώ, εις το Κάστρον της Κρήτης… Ένας λογοτεχνικός χάρτης του βενετσιάνικου Χάνδακα. Θεσσαλονίκη 2015.

Η Δυναμική των Αντιθέσεων σε Έργα της Κρητικής Λογοτεχνίας (14ος–17ος αι.) | 311

έμφαση και σαφήνεια (περισσότερο απ’ ό,τι ο παλιότερος ποιητής και χρονογράφος του Μεσαίωνα, Μιχαήλ Γλυκάς, ‘12ος αι.’) προσδιορίζει μάλιστα ο ίδιος ο Σαχλίκης το θέμα του εγκλεισμού του στη φυλακή (ή την εμπειρία δεν είναι άσχετος, δεν βρίσκεται έξω, αλλά βλέπει από μέσα το ζήτημα της σωματικής και κοινωνικής απομόνωσης ενός εύπορου αστού και δημιουργού), το οποίο συνοδεύεται από αισθήματα ταπείνωσης, εγκατάλειψης, φόβου, θανάτου. Ένα από τα ‘θεματικά κεφάλαια’, στα οποία διακρίνεται η ποιητική παραγωγή του, φέρει τον τίτλο: 1. Φίλοι (η φυλακή ως η λυδία λίθος της αφοσίωσής τους) 2. Η φυλακή 3. Οι δεσμοφύλακες 4. Ο δεσμοφύλακάς μου. Από την άποψη που μας ενδιαφέρει εδώ, παρατηρούμε ότι οι αντιπαραθέσεις στα παραπάνω τέσσερα ποιήματα είναι σαφείς: κλειστό–ανοιχτό, μέσα–έξω, εσωτερικό–εξωτερικό (στοιχείο βασικό της σκηνοθεσίας είναι το θέμα του ανοικτού και του κλειστού χώρου). Επιπλέον, χαρακτηριστική και ζωντανή είναι η διάκριση πάνω και κάτω κόσμου, όπου ο κάτω περιλαμβάνει το περιθώριο, με όλες τις ιδιομορφίες του, ενώ το ποιητικό υποκείμενο αμφιταλαντεύεται ως προς τη θέση του στον πάνω (εύτακτο, αστικό) κόσμο και στον κάτω. Γενικά η μελέτη αυτή του A. van Gemert, που σκοπό έχει να διακρίνει τους κύριους σταθμούς της ποιητικής δοκιμασίας του Σαχλίκη (χωρίς να παραγνωρίζει τα εξωτερικά δεδομένα που συνήθως πλαισιώνουν κάθε ποιητικό κείμενο δημοσιεύει τα κυριότερα έγγραφα που σχετίζονται με τον Σαχλίκη και την εποχή του), παραμένει θεμελιώδης για βασικές πληροφορίες ως προς τα κείμενα, τα ζητήματα χρονολόγησης, τη ζωή του ποιητή και τα λογοτεχνικά του πρότυπα. Ειδικότερο ενδιαφέρον για την εξέταση που επιχειρείται εδώ, παρουσιάζουν τα μελετήματα της Μαρκομιχελάκη, που περιλαμβάνονται στο παραπάνω βιβλίο της. Ενώ η εξέταση του A. F. van Gemert επικεντρώνεται στη θεματική των έργων, πιο συγκεκριμένα δεν τον απασχολεί το γεγονός ότι το αντιθετικό σχήμα πόλη–ύπαιθρος παίζει ουσιαστικό ρόλο στην αρχιτεκτονική οργάνωση ορισμένων ποιημάτων του Σαχλίκη (συνιστά, εν τούτοις, τη βάση της σκηνοθεσίας τους∙ τεχνική, η οποία εξελίσσεται καθώς η κρητική λογοτεχνία περνά από την πρόδρομη φάση της στην καθαυτό αναγεννησιακή) κάτι που αποτελεί τον κύριο σκοπό της δικής μου εργασίας, αντίθετα η Μαρκομιχελάκη αντιμετωπίζει το ενδεχόμενο ο σχετικός προβληματισμός να συνδέεται και με την καλλιτεχνική εκφραστική προσπάθεια του ποιητή, δηλαδή με την ποιητική του. Έτσι, μελετώντας από την άποψη αυτή τα στιχουργήματα του Σαχλίκη, αναζητά τις βαθύτερες, κρυφές διασυνδέσεις του λογοτεχνικού αυτού προδρόμου τόσο με τους συγχρόνους του (14ος και 15ος αι.), όσο και με τους κατοπινούς μεγάλους ποιητές της αναγεννησιακής κρητικής λογοτεχνίας, τον Χορτάτση και τον Κορνάρο (17ος αι.), που μας βοηθούν να διακρίνουμε κάποια κρίσιμα σημεία στην πορεία τους προς την ωρίμανση και την εσωτερική εκφραστική περιπέτειά τους. Εκείνο που αλλάζει είναι η τεχνική της έκφρασής τους και πιστεύω πράγματι ότι η περιγραφή αυτής της πορείας μάς βοηθά να αντιληφθούμε τον εξελικτικό χαρακτήρα της ποιητικής τους. Με βάση την παρατήρηση αυτή, η Μαρκομιχελάκη προχωρεί σε σύντομες, αλλά εύστοχες αναφορές προς ένα μικρό κύκλο κρητικών ποιημάτων: Αυτοβιογραφία του

312 | Sotiria Stavrakopoulou

Στέφανου Σαχλίκη, Διάλογος Ξένου και Αληθείας του Λεονάρδου Ντελλαπόρτα, Πανώρια και Κατζούρμπος του Χορτάτση, Ερωτόκριτος του Κορνάρου. Στα παραπάνω ποιήματα διακρίνει, σε γενικές γραμμές, δύο κατηγορίες: εκείνα, στα οποία κυριαρχεί η φύση (πρώιμη φάση) κι εκείνα στα οποία δεσπόζει η πόλη (ώριμη φάση). Από την άλλη, το αντιθετικό ζεύγος πόλη–ύπαιθρος, βασικό για τη δομική οργάνωση και τη ρητορική κατασκευή ορισμένων ποιημάτων, μπορεί να στηρίξει τη διερεύνηση της έννοιας του χώρου σε μια ευρύτερη εκδοχή της, όπως αυτή συνάγεται από τη λειτουργία του δίπολου μέσα–έξω∙ με την προϋπόθεση ότι θα έχουμε προηγουμένως ορίσει τι ανήκει, αντίστοιχα, στο μέσα ή στο έξω. Η τεχνική αυτή—της οργάνωσης του ποιήματος πάνω στο σχήμα μέσα–έξω— αποτελεί ένα ενδιαφέρον εκφραστικό μέσο των λογοτεχνικών προδρόμων της αναγεννησιακής κρητικής ποίησης, όπως ο Σαχλίκης και ο Ντελλαπόρτας, που αναφέρθηκαν ήδη προηγουμένως, αλλά και ο Φαλιέρος, Μπεργαδής, ο Πικατόρος κ.ά. Συνδυάζεται επιπλέον με θέματα που δεν αφορούν στην έννοια του χώρου, αλλά στα συναισθήματα ή στις σκέψεις του αφηγητή—του ίδιου του Σαχλίκη, εν προκειμένω, ή της ποιητικής του περσόνας. Ενδιαφέρον, από την άποψη αυτή, παρουσιάζει το γεγονός ότι η εικόνα της πόλης, στην ποίηση του Σαχλίκη, συνδυάζεται με τον ανοιχτό χώρο, τη νύχτα, τη μουσική, την εκλεπτυσμένη διασκέδαση, ενώ η έννοια της υπαίθρου χρησιμοποιείται αποκλειστικά για να περιγραφεί ο βίος και ο χαρακτήρας των άξεστων χωρικών. Μέσα στο στατικό πλαίσιο της πληκτικής υπαίθρου προκαλούνται αισθήματα ακινησίας και πλήξης, τα οποία συνοδεύουν συνήθως την έννοια του ‘μέσα’. Η αναμονή της μετεγκατάστασης στην πόλη, όπου ο ήρωας θα ριχτεί στην κίνηση και τη διασκέδαση, παραπέμπει στην έννοια του ‘έξω’, δηλαδή σε μια διέξοδο από το εσωτερικό ασφυκτικό πλαίσιο (συνήθως, στην προηγούμενη μεσαιωνική δημώδη ποίηση, η παρουσία του μέσα, ‘το σπίτι’, ‘ο οίκος’ δημιουργεί την κεντρική καθησυχαστική εικόνα του ποιήματος, ενώ το έξω, ‘η φύση’, ο ‘κόσμος’, αναφέρεται αρνητικά, ως κάτι άξενο και εχθρικό θετική σήμανση, εξάλλου, έχει η ύπαιθρος στην Πανώρια (η Πανώρια είναι άνθρωπος του έξω, ενώ για τη Βοσκοπούλα το θέμα χρειάζεται περισσότερη διερεύνηση). Έτσι η δυναμική σύνθεση του μέσα– έξω, συνδυασμένη μαστορικά με κάποιες συναφείς αντιθετικές έννοιες, όπως ύπαιθρος–πόλη, εργασία–διασκέδαση, ακινησία–κίνηση, ύπνος–ξύπνος, στέρηση– πλήρωση κτλ., επιτυγχάνεται εδώ προδρομικά, ενδεχομένως και για όλο τον χώρο της κρητικής λογοτεχνίας. Οι δυνατές συνδηλώσεις της αντίθεσης ανάμεσα στην πόλη και την ύπαιθρο, όπως πραγματώνονται στους κρήτες ποιητές των 15ου και 16ου αι. είναι πολλές: μέσα–έξω, ένταξη–αποκοπή, νύχτα–μέρα, ασφάλεια–κίνδυνος, μουσική–σύγχυση, τάξη–ακαταστασία, ασφάλεια–απογύμνωση, πολιτισμός– βαρβαρότητα, περιδιάβαση–πλήξη, δράση–αδράνεια, συντροφιά–λήθη, ζωή– θάνατος, κτλ. Πρόκειται για μια τεχνική καλά δουλεμένων αντιθέσεων που χρησιμοποιούν οι ποιητές για να συνθέσουν τα έργα τους κατά την πρώιμη αυτή περίοδο (έχουν ασφαλώς εγκλιματισθεί στην ατμόσφαιρα της σύγχρονής τους ευρωπαϊκής ποίησης) μια τεχνική, η οποία θα προοδεύσει ουσιαστικά και συστηματικά, συμπεριλαμβάνοντας θεματικές, ψυχολογικές και συναισθηματικές αντιθέσεις, νέες θεματι-

Η Δυναμική των Αντιθέσεων σε Έργα της Κρητικής Λογοτεχνίας (14ος–17ος αι.) | 313

κές και εκφραστικές δυνατότητες, ενώ θα διατηρηθεί ώς την ύστερη φάση της κρητικής λογοτεχνίας, ενισχυμένη με δραματικές λεπτομέρειες και τολμηρές διχοτομίες. Σημαντικές, γιατί συνοψίζουν επιτυχώς όλα τα προηγούμενα, θεωρώ τις ακόλουθες παρατηρήσεις της Μαρκομιχελάκη, τις οποίες και παραθέτω: «…οι κρήτες ποιητές, που ήταν κάτοικοι της πόλης οι ίδιοι, αστοί ή ευγενείς, αντιμετωπίζουν την κλασική τυπολογική διάκριση πόλης/υπαίθρου, η οποία μπορεί να νομιμοποιήσει το αντιθετικό ή και συμπληρωματικό ζεύγος: αστική/αγροτική λογοτεχνία. Η κρητική λογοτεχνία δεν ήταν αγροτική ήταν προϊόν ενός αστικού πολιτισμού. Ωστόσο, η ύπαιθρος δεν λείπει από τα σωζόμενα έργα της επιτελεί μάλιστα λειτουργίες σημαντικές, όπως π.χ. στην περίπτωση του Ψηλορείτη στα ποιμενικά δράματα του κρητικού θεάτρου και στον Ερωτόκριτο: το γνωστότερο βουνό της Κρήτης γίνεται σκηνικό της δράσης, σημείο αναφοράς σε ποιητικές εικόνες, ακόμη κι ένας τόπος φυγής, μια ουτοπία. […] η ύπαιθρος λειτουργεί αντιθετικά με το Κάστρο,… η χώρα αντιπαρατίθεται στο χωριό, σε έργα που χρονικά καλύπτουν όλο το φάσμα της κρητικής λογοτεχνίας, ξεκινώντας πάλι από τον Σαχλίκη, στον οποίο…. οι αξίες της υπαίθρου υποτιμώνται και εισάγεται η αστική προοπτική και η θεματική της πόλης, που στο εξής θα τροφοδοτεί, με κάποια διαλείμματα, τη νεοελληνική λογοτεχνία». […]. Την αντίθεση πόλης και υπαίθρου έδειξε και ο Λεονάρδος Ντελλαπόρτας […]. Η στάση αυτή έχει αποδοθεί στην ανάπτυξη της αστικής συνείδησης που εμφανίζεται στις πόλεις–κράτη της δύσης, αλλά είναι κατεξοχήν ριζωμένη στον βυζαντινό άνθρωπο, τον Κωνσταντινουπολίτη που αντίκριζε με αλαζονεία την επαρχία γι’ αυτό έχει προταθεί ότι ο Χάνδακας, καθώς αναδεικνυόταν σε λαμπερή πρωτεύουσα της αποσπασμένης από το Βυζάντιο Κρήτης, αντικατέστησε στο διπολικό σχήμα Κωνσταντινούπολη–επαρχία τη βυζαντινή πρωτεύουσα. […]. Η αντίθεση πόλης–υπαίθρου… έχει μιαν ακόμη εκδοχή στην κρητική λογοτεχνία, αλλά από γωνία αντίστροφη αυτής που είδαμε ώς εδώ: στο πλαίσιο μιας ποιμενικής τραγικωμωδίας, όπου το βουκολικό τοπίο εξυμνείται με κάθε ευκαιρία, η πόλη (η χώρα) θεωρείται προπύργιο υλισμού, αλαζονείας και επιθετικότητας, ενώ η ύπαιθρος (εδώ η ουτοπική Ίδα, ο Ψηλορείτης) είναι τόπος ευτυχίας και ξεγνοιασιάς.7

Αν θελήσουμε, ωστόσο, να διερευνήσουμε την έννοια του χώρου σε μια ευρύτερη εκδοχή της, θα πρέπει να πάρουμε υπόψη μας τη λειτουργία του αντιθετικού σχήματος μέσα–έξω στο ποίημα του Φαλιέρου, Ιστορία και Όνειρο.8 Από την άποψη που ειδικότερα μας ενδιαφέρει, παρατηρούμε ότι βασική τεχνική της όλης σκηνοθεσίας του ποιήματος αυτού (που έχει θεατρική μορφή, με τρεις σκηνές και τέσσερα πρόσωπα: τον αφηγητή κι εραστή Φαλιέρο, την αγαπημένη του Αθούσα, την υπηρέτριά της Ποθούλα και τη Μοίρα) αποτελεί η αντιπαράθεση του ύπνου, του ονείρου και του σκοταδιού, που καλύπτει όλη την εικόνα του, προς την αφύπνιση, την εγρήγορση και την αυγή. Από την άποψη του θέματός μας, ο ύπνος μπορεί να περιγραφεί ως κατάσταση του μέσα και η αφύπνιση ως κατάσταση του έξω. Η κατάσταση του ύπνου και του ονείρου παρουσιάζεται εδώ θετικά, επειδή προσφέρει στον ομιλητή, δηλαδή στον Φαλιέρο, την αναμονή μιας ερωτικής ευωχίας. Αντίθετα το βίαιο ξύπνημα που προκαλεί το τσίμπημα ενός ψύλλου—ας σημειωθεί ότι το μοτίβο της

|| 7 Μαρκομιχελάκη, Εδώ, εις το Κάστρον της Κρήτης 80–81, 91, 96. 8 A. F. van Gemert, Μαρίνος Φαλιέρος, Ερωτικά όνειρα. Thessaloniki 2006.

314 | Sotiria Stavrakopoulou

‘αυγής’9 απαντά σε όλη την τότε γνωστή ερωτική ποίηση—παρουσιάζεται αρνητικά, γιατί επαναφέρει τον αφηγητή στην καθημερινότητα και τον ατελέσφορο πόθο. Βέβαια, αν θεωρήσουμε τη λειτουργία του σχήματος μέσα–έξω, όχι μόνο στο επίπεδο σκηνοθεσίας των εξωτερικών στοιχείων του ποιήματος (στάση σε κλειστό χώρο, στο υπνοδωμάτιο του Φαλιέρου—είσοδος από την πίσω πόρτα του σπιτιού της Αθούσας και παραμονή μέσα στο σπίτι της—στάση μπροστά στο παράθυρο του σπιτιού της Αθούσας) αλλά και στη συναισθηματική συμμετοχή του ομιλητή–αφηγητή, σε όσα συμβαίνουν στο σπίτι της Αθούσας, που εκδηλώνεται με λόγια και χειρονομίες, τότε φαίνεται καθαρά η δυναμική του μέσα–έξω, όπως αυτή εφαρμόζεται με αρκετά σύνθετο τρόπο σε ένα από τα πιο ενδιαφέροντα έργα της πρώιμης κρητικής λογοτεχνίας. Το μεγαλύτερο μέρος είναι ένας διάλογος στο παράθυρο, ‘a contrasto’, στο οποίο ο Φαλιέρος προσπαθεί να πείσει την Αθούσα να τον αφήσει να μπει μέσα. Το καγκελόφρακτο παράθυρο αποτελεί ένα σημείο, όπου ο μέσα κόσμος του κοριτσιού συνδέεται αλλά και διαχωρίζεται από τον έξω του αγοριού. Είναι ένα μεταίχμιο, θα λέγαμε, πίσω από το οποίο περιχαρακώνεται αρχικά η Αθούσα του μέσα ενάντια στις ερωτικές προτάσεις του Φαλιέρου του έξω, στο τέλος όμως η νέα ενδίδει. Το παράθυρο, ως βασικό στοιχείο σκηνοθετικής οργάνωσης, παρουσιάζεται μάλλον ρεαλιστικά. Εντούτοις, μια συμβολική εικόνα, η οποία βασίζεται επίσης στην αντιπαράθεση του μέσα και του έξω, με διαχωριστικό όριο το παράθυρο, θα αποτελούσε η εξής: μέσα στο σπίτι βρίσκεται η Αρετή, ενώ έξω κυριαρχεί ο Πόθος, που προσπαθεί να αλώσει το μέσα κάτι που πραγματοποιείται στη Ριμάδα κόρης και νιου, ένα σκληρό, ρεαλιστικό ‘contrasto’ χωρίς το ονειρικό πλαίσιο. Ο χώρος, τώρα, του ονείρου σε ένα άλλο έργο της ίδιας περιόδου, τον Απόκοπο, μπορεί ίσως να θεωρηθεί και ως σύμβολο του πραγματικού αγώνα του ποιητή να κατακτήσει τα όρια της τέχνης του, η οποία όμως διαρκώς του διαφεύγει. Ο Μπεργαδής κατόρθωσε, όσο κανείς άλλος από τους τότε γνωστούς δημιουργούς, να διευρύνει, μέσω του πλασματικού του έργου, τα όρια της πραγματικότητας συγχέοντάς τα με εκείνα του ονείρου, του θανάτου και της τέχνης.10 Κλείνοντας εδώ αυτή την περιεκτική ανάγνωση επιλεγμένων προδρομικών έργων, θα ήθελα να τονίσω δύο ακόμη στοιχεία, τα οποία αναδεικνύουν την αντίθεση ανάμεσα στην πρώιμη και την ώριμη περίοδο της κρητικής λογοτεχνίας, με βάση τη λειτουργία του σχήματος του μέσα–έξω. Στην πρώιμη περίοδο το μέσα και το έξω βρίσκονται σε διάσταση μεταξύ τους. Αντίθετα—εδώ προκαταβάλλω—σε ορισμένα ποιήματα της ώριμης περιόδου, όπως θα δούμε παρακάτω, έχουμε μια σύνθεση, δηλαδή μια δυναμική σχέση ανάμεσα στο μέσα και στο έξω και όχι μόνο από την

|| 9 A. T. Hatto, Eos: an enquiry into the theme of lovers’ meetings and partings at dawn in poetry. London–Paris 1965. 10 Βλ. Γ. Κεχαγιόγλου, Λαϊκά λογοτεχνικά έντυπα: “Απόκοπος”, “Απολλώνιος”, “Ιστορία της Σωσάννης”. Αθήνα 1982.

Η Δυναμική των Αντιθέσεων σε Έργα της Κρητικής Λογοτεχνίας (14ος–17ος αι.) | 315

άποψη του χώρου αλλά σε περισσότερα επίπεδα, όπως φάνηκε κι από την προηγούμενη ανάλυση του ερωτικού ονείρου του Φαλιέρου. Αυτή η σύνθεση των αντιθέτων προκύπτει, ενδεχομένως, και από το γεγονός ότι στην ώριμη περίοδο θεμελιακό ρόλο στη σκηνοθεσία των ποιημάτων (που στην πλειονότητά τους είναι δράματα, ενώ τα δύο αφηγηματικά, ο Ερωτόκριτος και η Βοσκοπούλα, έχουν κι αυτά έντονο δραματικό χαρακτήρα) παίζει η έννοια της εισόδου και της εξόδου μια έννοια που εμφανίζεται αρκετά ασαφής και απροσδιόριστη στα πρώιμα ποιήματα. Ένα δεύτερο στοιχείο της ποιητικής, που διαφοροποιεί την ώριμη από την πρώιμη περίοδο, σε ό,τι αφορά το θέμα του μέσα–έξω, είναι η αόριστη αναφορά ενός ευρύτερου κλειστού χώρου, στον οποίο τοποθετείται η αφήγηση και η δράση (προκειμένου για τα πρώιμα ποιήματα), ενώ στην ύστερη περίοδο της ακμής προσδιορίζεται ακριβέστερα η σκηνοθεσία στον εσωτερικό χώρο, με βάση μια ζωγραφική αίσθηση των πραγμάτων. Το ακόλουθο χαρακτηριστικό παράδειγμα των τριών θρήνων, ή μάλλον του ενός τριμερούς θρήνου, που λέει η Σάρα κατά τη δεύτερη συνάντηση με τον άντρα της, μας δείχνει, με έναν άμεσο τρόπο, την πορεία προς τη σύνθεση του μέσα–έξω, όπως αυτή διαγράφεται στη Θυσία του Αβραάμ, το αριστούργημα του κρητικού θεάτρου.11 Η Σάρα λέει αυτό τον θρήνο (που ακούγεται σαν το ελληνικό δημοτικό μοιρολόι) πρώτα στο υπνοδωμάτιό τους (στ. 339–360), ύστερα σε ένα μέρος πιο κοντά στο κρεβάτι του Ισαάκ (στ. 375–390) και, τελικά, δίπλα στο κρεβάτι του (στ. 407–426). Η απόσταση που τη χωρίζει από τον γιο της αντιστοιχεί στα διάφορα χρονικά επίπεδα των σκέψεών της. Έτσι, κλείνει το πρώτο μέρος με μια έγνοια για το μέλλον. Τάσσω σου, υγιέ μου, τον καιρό που θέλω ακόμη ζήσει, να μην αφήσω κοπελιού γλώσσα να μου μιλήσει και να θωρού τα μάτια μου πάντα στση γης τον πάτο και να θυμούμαι πάντοτε το σημερνό μαντάτο. (στ. 357–360)

Η διαδικασία της αποδοχής έχει ήδη ξεκινήσει: η Σάρα βλέπει ένα μέλλον χωρίς τον Ισαάκ. Μετά από κάποια λόγια του άντρα της, αναπολεί το ευτυχισμένο παρελθόν. Εννιά μήνες σ’ εβάσταξα, τέκνο μου, κανακάρη, ’ς τούτο το κακορίζικο και σκοτεινό κουφάρι. Τρεις χρόνους, γιε μου, σου ’διδα το γάλα τω βυζώ μου, κι εσύ ’σουνε τα μάτια μου, κι εσύ ’σουνε το φως μου. Εθώρου κι εμεγάλωνες ωσά δεντρού κλωνάρι κι επλήθαινες στες αρετές, στη γνώση και στη χάρη. (στ. 375–380)

|| 11 W. F. Bakker/A. F. van Gemert, Η Θυσία του Αβραάμ. Κριτική έκδοση. Ηράκλειον 2012. Βλ., ακόμη, W. Bakker, Θρησκευτικό δράμα, στον τόμο: D. Holton (επιμ.), Λογοτεχνία και κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης. Ηράκλειον 1997, 223–252, ιδίως 236–239.

316 | Sotiria Stavrakopoulou

Και στο τρίτο μέρος, αναλογίζεται το πρόσφατο παρελθόν, τόσο κοντινό, σαν να ήταν χθες. Ολόχαρον οψές αργάς σ’ έθεκα, καλογιέ μου, και με χαιράμενη καρδιάν ήμου παρά ποτέ μου∙ ήστεκα κι εκαμάρωνα του ύπνου σου τη ζάλη κι ερέγουμου να σε θωρώ κι είχα χαρά μεγάλη. Εποκοιμούσου, τέκνο μου, παίζοντας μετά μένα, ’ς πολλή χαράν ευρίσκουμου παρά άνθρωπο κιανένα. (στ. 419–424)

Η παραπάνω τριμερής δομή, καθώς παραλληλίζεται με τις τοπικές και χρονικές αποστάσεις και τη βαθμιαία παραίτηση της Σάρας (που ισοδυναμεί και με σταδιακή μείωση και εξασθένηση του λόγου της), όπου ο ρεαλισμός και η υποταγή στον άντρα της νικούν την απελπισία και την οδύνη, μαρτυρεί ίχνη παλιάς ελληνικής παράδοσης γύρω από τη μητρική μορφή, έναν δυναμικό ανθρώπινο χαρακτήρα, ικανό να εξελιχθεί μέσα από λεπτές κι ευαίσθητες νοηματικές αποχρώσεις που υποστηρίζονται από μια γλώσσα ολοζώντανη. Στην παραπάνω σχηματοποίηση, εκτός από μια γενική αναφορά στο θέμα του χώρου (που μας προσφέρει το σχήμα του μέσα–έξω), μπορούμε να δούμε και μια άλλη εκδοχή του: το σπίτι του Αβραάμ με τις δύο κρεβατοκάμαρες την κάμαρη ιδίως του Ισαάκ, που αποτελεί το σημείο αναφοράς στα ποιητικά δρώμενα μέσα σε εσωτερικό πλαίσιο. Μέσα κι έξω από την κάμαρά του ξεδιπλώνεται ο εσωτερικός αγώνας του Αβραάμ και της Σάρας σε ορισμένες σκηνές. Πρόκειται για μια σκηνή όπου οι δυο γονείς διαφωνούν για το ποιος θα ντύσει τον Ισαάκ (στ. 441–478), μια σκηνή στην οποία ο Ισαάκ ξυπνά (στ. 479–494), μια σκηνή κατά την οποία ο Αβραάμ ντύνει τον Ισαάκ (στ. 507–524), μια σκηνή όπου ο Ισαάκ αποχαιρετά τη μητέρα του (στ. 525– 544). Ωστόσο, το δυσκολότερο σημείο του αγώνα του Αβραάμ με τον εαυτό του εντοπίζεται στο πλαίσιο εκείνο όπου τοποθετούνται τα δρώμενα του εξωτερικού χώρου: πρόκειται για την τριήμερη πορεία του πάνω στο βουνό Μορία. Είναι, νομίζω, φανερό ότι η αντιθετική, από μέρους του κρητικού δραματουργού, οργάνωση του χώρου, με βάση το μέσα–έξω (σπίτι–βουνό), βρίσκεται σε αυστηρή μορφική συμμετρία με το κύριο θέμα του δράματος: το δίλημμα. Εννοώ ότι το ένα σκέλος του διλήμματος, δηλαδή το ενδιάμεσο, εναγώνιο διάστημα ανάμεσα στην απόφαση και την εκτέλεσή της, διαδραματίζεται στο σπίτι, ενώ το δεύτερο σκέλος του διλήμματος, δηλαδή η πορεία που απαιτείται για να γίνει η απόφαση πράξη, εκτείνεται πάνω στο βουνό. Θα προχωρήσω τώρα σε μια λεπτομερέστερη ανάλυση του ποιητικού μυθιστορήματος Ερωτόκριτος του Βιτσέντζου Κορνάρου, που αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, το οριακό δείγμα σύνθεσης του μέσα–έξω στην ώριμη φάση της κρητικής μας ποίησης. Η επιλογή αυτή καθορίστηκε από το γεγονός ότι στο συγκεκριμένο έργο διακρίνεται ένα δίκτυο εσωτερικών αντιθέσεων, συνδεδεμένων μεταξύ τους, αλλά, με ένα πολυδιάστατο τρόπο (με μικρές λεπτομέρειες, λέξεις, φράσεις, ιδέες, εικόνες, σύμ-

Η Δυναμική των Αντιθέσεων σε Έργα της Κρητικής Λογοτεχνίας (14ος–17ος αι.) | 317

βολα, υπαινιγμούς), και με παλιότερα έργα που ανήκουν στην παράδοση του αρχαίου ελληνικού μυθιστορήματος, του λεγόμενου της δεύτερης σοφιστικής (όπου ανήκουν το μεσαιωνικό, κομνήνειο λόγιο και το παλαιολόγειο δημώδες, καθώς και μια σειρά από περιπετειώδη ή αλληγορικά μυθιστορήματα). Θα λέγαμε, μάλιστα, ότι συγκριτικά με άλλα κρητικά έργα της ίδιας εποχής, ο Ερωτόκριτος διαθέτει μια συνθετότερη και περιπλοκότερη δομή, από την άποψη ειδικά του χώρου, που μας ενδιαφέρει εδώ, αλλά και γενικότερα πράγμα που θα προσπαθήσω να δείξω στη συνέχεια.12 Στο πρώτο μέρος του ποιήματος βλέπουμε ότι από την αρχή κιόλας δίνεται ένα σχέδιο–κλειδί, από μέρους του ποιητή, καθώς πλέκεται ένα πυκνό δίκτυο αντιθέσεων που συγκροτούν σχήματα με ιδιαίτερο νόημα. Η πρώτη από αυτές προκαλεί ήδη νοερό συνειρμό στον αναγνώστη και τον προϊδεάζει για τη λειτουργία ενός θέματος που έρχεται από τον Μεσαίωνα: αυτό του ‘τροχού της τύχης’. Έτσι εισάγεται στο ποίημα η αναγκαία για την ηθική συνείδηση του δημιουργού παράμετρος της τύχης, του ‘ασύστατου’ χρόνου που ανεβάζει και κατεβάζει τις ζωές των ανθρώπων. Η τοπική (και μεταφορική) αντίθεση του πάνω–κάτω, που βρίσκεται στον αφετηριακό στίχο του ποιήματος, κι επανέρχεται σε κρίσιμα σημεία της αφήγησης (σε συναισθηματικές πυκνώσεις: στ. Α 329–342, Γ359–360, Δ 592–646 Δ717–730) μας υποβάλλει μια δεύτερη σκέψη, να συνεξετάσουμε μια σειρά από αντιθετικά ζεύγη που ακολουθούν, και τα οποία συνδέονται αναλογικά ή αντιθετικά με αυτό. Να εξετάσουμε, δηλαδή, τις αντιθέσεις: ύψος–βάθος Α2, καλό–κακό Α4, έχθρητα–φιλιά Α5, Ανατολή–Δύση Α64, λίγο–πολύ Α101 (η τυπολογία του δίπολου αυτού αξίζει να μελετηθεί τόσο από άποψη τεχνικής ‘λεκτικές ή φραστικές υπερβολές, συσσώρευση επιθέτων, κτλ’, όσο και από άποψη θέματος ‘απώγειο ακμής, δύναμης, πλούτου, ευδαιμονίας και οι συνέπειές του πρβ. τον στίχο από τραγούδι του Χατζιδάκη: το γαρ πολύ του έρωτα γεννά παραφροσύνη), νερό–φωτιά Α116, κρυφό–φανερό Α145, ρίζα–κορφή Α178, μικρός–μεγάλος Α218, ζωή–θάνατος Α226, λάμψη–σκοτίδι Α260, ίσο–στραβό Α277, χαμηλά–ψηλά Α336, νύκτα–μέρα Α461, κτλ. Η μελέτη των παραπάνω περιπτώσεων, όπου έχουμε εμφάνιση αλλεπάλληλων αντιθετικών ζευγών, μας οδηγεί σε ερωτήματα, όπως π.χ. ποια είναι κάθε φορά η λειτουργία του ενός ή του άλλου ζεύγους, αν ο ποιητής τηρεί μια συνεπή στάση όσον αφορά την ποιητική αξιοποίηση των αντιθέσεων αυτών (οπότε θα έχουμε μια καλύτερη κατανόηση των σημασιολογικών τους αποχρώσεων) ή ακόμη αν υπάρχει ένα σύστημα, μέσω του οποίου εκφράζεται κάποια κοινωνική ή πολιτική ή λογοτεχνική κριτική (βρισκόμαστε ήδη στον 17ο αι.). Η μελέτη των παραπάνω ζευγαριών στους πρώτους πεντακόσιους στίχους του ποιήματος μας οδηγεί στην εξής παρατήρηση: από την άποψη της ποιητικής είναι φανερό ότι έχουμε μια προσπάθεια για σύνθεση των επιμέρους αντιθέσεων μια πρώτη σύνθεση πετυχαίνεται στους στ. Α543– 550, που αναφέρονται στα

|| 12 Παραπέμπουμε στην έκδοση: Στ. Αλεξίου, Βιτσέντζος Κορνάρος, Ερωτόκριτος, [Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη]. Αθήνα 1985.

318 | Sotiria Stavrakopoulou

θαύματα που επιτελεί ο έρωτας πάνω στους νέους γενικά, και ειδικά στον Ερωτόκριτο: Γροικήσετε του Έρωτα, θαμάσματα τά κάνει: παράλ. 3 στίχων κάνει τον ακριβό φτηνό, τον άσκημο ερωτάρη, κάνει και τον ανήμπορον άντρα και παλληκάρι∙ τον φοβιτσάρην άφοβο, πρόθυμο τον οκνιάρη κάνει και τον ακάτεχο να ξεύρει κάθε χάρη∙

Μια δεύτερη σύνθεση αντιθέτων (μαστοριά–φύση A580, νέοι–γέροι A582, αλήθεια– ψέμα A584, γλυκότη–φαρμάκι A609, ομορφιά–φωτιά A610, ζάχαρη–Χάρος A611, Aσκοτίδι–λαμπυράδα 622, κτλ.) προκύπτει στους στ. Α1037–1058. Πρόκειται, πάλι, για το καταστάλαγμα των ιδεών του ποιητή γύρω από τον παντοδύναμο έρωτα που νικά νέους και γέρους, με τη σειρά της εδώ την Αρετούσα. Προηγουμένως ο ποιητής εξετάζει την αιφνίδια αλλαγή στη συμπεριφορά της Αρετούσας (που γοητεύεται από τον άγνωστο τραγουδιστή) σε σχέση με τις εμπειρίες της μετρημένης νένας της, της Φροσύνης (Α925–1026). Η σχέση νιάτα–γηρατειά, στο σημείο αυτό, ξεκινά ως αντιπαράθεση, προκειμένου για την Αρετούσα, για να κορυφωθεί προς το μέσο της αφήγησης και να περιλάβει και άλλα πρόσωπα, κυρίως την πατρική φιγούρα, μέχρι που να καταλήξει στη σύνθεση. Ο Ερωτόκριτος, πάλι, που μεγαλώνει με καταστάμενους (γέροντες Α85) κι έχει γερόντου γνώση (Α79), αρχίζει να εμπλέκεται από τον στ. Α91 σε μια κατάσταση ψυχολογικών και συναισθηματικών εντάσεων, αλλά και ανταγωνιστικών σχέσεων με τον βασιλιά Ηράκλη, οι οποίες από τον στ. Α507 και όσο προχωρά το έργο, γίνονται όλο και πιο περίπλοκες, μέχρι την τελική συμφιλίωση. Μέσω αυτής της συνεχούς διαπάλης νέων–γέρων υπονομεύεται ένα ολόκληρο πεπαλαιωμένο σύστημα κοινωνικής ηθικής, χωρίς βέβαια πανηγυρικές διακηρύξεις, από μέρους του ποιητή ή των ηρώων του έργου, για την αναμόρφωση αυτού του περιβάλλοντος. Το σχήμα, επομένως, νιάτα–γηρατειά συνδέεται με το γενικότερο κοσμοθεωρητικό σύστημα του έργου, αλλά και με μια σειρά από άλλα θεματικά ζεύγη που διαρκώς επανέρχονται στο σύνολο του έργου, όπως πάνω–κάτω, κρυφό– φανερό, λόγος–σιωπή, φως–σκοτάδι, μέρα–νύχτα, χειμώνας–καλοκαίρι, ήλιος– καταχνιά, μέσα–έξω, ανοικτό–κλειστό, αργά–γρήγορα, τήρηση–παράβαση, αυτοσυγκράτηση–ορμητικότητα, άτομο–κοινωνία, κτλ. Ειδικά το τελευταίο δίπολο άτομο– κοινωνία εγγράφεται σε ένα ανθρωπολογικό πεδίο μελέτης του έργου, βασίζεται όμως και σε συμπεράσματα που θα προκύψουν από αυτή την εργασία: στον τελικό απολογισμό είναι το άτομο που ενσωματώνεται στην κοινωνία, επιβάλλοντας τις αξίες για τις οποίες έχει αγωνιστεί κι επικίνδυνα εκτεθεί.13

|| 13 Βλ. Ερ. Καψωμένος, Από τη μεταβυζαντινή στη νεοελληνική πολιτισμική φάση: αξιολογικά πρότυπα στα λαϊκότροπα μεταβυζαντινά κείμενα, in: N. M. Παναγιωτάκης (εκδ.), Αρχές της Νεοελ-

Η Δυναμική των Αντιθέσεων σε Έργα της Κρητικής Λογοτεχνίας (14ος–17ος αι.) | 319

Πιθανολογώ (αλλά χρειάζεται προσεκτικότερη ανάγνωση) ότι υπάρχει ένα συγκεκριμένο δομικό σχέδιο (από ένα γενικό πλαίσιο κοσμοθεωρητικών επιλογών, σχέσεων και αντιθέσεων προς το ειδικότερο μιας ξεχωριστής ατομικής περίπτωσης, όπως π.χ. των δύο νεαρών πρωταγωνιστών που αναφέραμε και του Πολύδωρου ή, ακόμη, των τριών γεροντότερων, του βασιλιά, του Πεζόστρατου, της Φροσύνης, κτλ.), το οποίο επιφέρει μια διαφυγή από τον επεισοδιακό χρόνο του ποιήματος, ενώ παράλληλα λειτουργεί ως προσήμανση, ως προβολή στο μέλλον. Από την άλλη, χτίζει τη βάση για τη σύνθεση της επόμενης ενότητας, όπου κι εκεί ίσως συντελείται πάλι μια γεφύρωση των αντιθέσεων και μια διαφυγή από τον επεισοδιακό χρόνο, μέχρι που φτάνουμε στην τελική σύνθεση των αντιθέσεων, που φέρνει στο προσκήνιο τις βαθύτερες σχέσεις των ηρώων μεταξύ τους, αλλά και την οξύτερη γνώση, από μέρους του αναγνώστη, του αληθινού τους προσώπου. Παράλληλα, η τελική σύνθεση των αντιθέσεων, που τίθενται από τον πρώτο στίχο του πρώτου μέρους, ενεργοποιούνται κατόπιν στα ενδιάμεσα τρία μέρη και κορυφώνονται στα τέλη του πέμπτου μέρους, συνιστά ένα καίριο στοιχείο, προκειμένου να κατανοήσουμε τα κύρια θεματικά κριτήρια και τους ιδεολογικούς άξονες του ποιήματος (χαρακτηριστική είναι η σύνθεση των αντιθέσεων μέσα/έξω, πατρίδα/εξορία, δούλος/βασιλιάς, μεταμέλεια/κατηγόρια, καλό–κακό, γλυκό/πικρό, φιλία/έχθρα, παρελθόν/μέλλον, στ. Ε1463–1486, που ολοκληρώνει τη φυσιογνωμία του Πεζόστρατου λίγο πριν κλείσει το ποίημα η συγχώρεση του γέροντα για τις αδικίες σε βάρος του γιου του—ό,τι κι αν επωθήκασιν, ας είν’ συμπαθημένα στ. Ε1484—, μοναδική ίσως στην ποιητική μυθοπλασία της εποχής, βρίσκει πλήρη ανταπόκριση στην καρδιά του πιστού χριστιανού ενώ το κλάμα μεταμέλειας του βασιλιά Ηράκλη—Εκείνος κ’ η γυναίκα του το κλάημα δε σκολάζου, Ε 1489—που ακολουθεί, συμπληρώνει το δίπτυχο της χριστιανικής κάθαρσης). Μένει, όμως, να δούμε από κοντά (κι ενδεικτικά, βέβαια, για τον χώρο που διαθέτουμε), το σχήμα του μέσα–έξω ως βασικό στοιχείο της σκηνοθεσίας του Ερωτόκριτου. Προοικονομώντας τα συμπεράσματά μας, θα λέγαμε ότι το ποίημα διαθέτει μια σύνθετη σκηνοθεσία που χρησιμοποιεί και τον εσωτερικό και τον εξωτερικό χώρο στο ίδιο πλαίσιο. Αυτό ενισχύεται και από το ότι παρουσιάζει μια σύνθετη αφηγηματική εξέλιξη, η οποία βασίζεται σε διαφορετικά επίπεδα χώρου και χρόνου. Είναι φανερό, λοιπόν, ότι έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον από την άποψη αυτή. Έτσι οι ενήλικες ζωές των δύο ηρώων, του Ερωτόκριτου και της Αρετούσας, έχουν παραπληρωματικό χαρακτήρα, η σχέση και η εξέλιξη των οποίων στηρίζεται στις αντιθέσεις τους, με κυρίαρχη την αντιπαράθεση του μέσα–έξω: στη ζωή του πρώτου κυριαρχεί η έννοια του ανοιχτού (νυχτερινή περιδιάβαση στην πόλη, ταξίδι στον Έγριπο, εξορία–ξενιτιά άνθρωπος του έξω), ενώ στη ζωή της δεύτερης, η έννοια του κλειστού (κάμαρη, παλάτι, φυλακή άνθρωπος του μέσα). Μπορούμε, όμως, να προ-

|| ληνικής Λογοτεχνίας. Πρακτικά του Β΄Διεθνούς Συνεδρίου «Neogaeca Medii Aevi» (Βενετία, 7–10 Νοεμ. 1991) I. Venice 1993, 61–73.

320 | Sotiria Stavrakopoulou

χωρήσουμε σε ακόμα πιο εξειδικευμένες διακρίσεις, διαπιστώνοντας ότι η έννοια του μέσα–έξω απαντά και υπό άλλες εκδοχές: συνδυάζεται με την κάμαρη και το παλάτι, την πόλη και τους δρόμους, το ταξίδι, την εξορία, την έκθεση στον κίνδυνο, τον εγκλεισμό στη φυλακή, το φως και το σκοτάδι, τον όρκο, την υπέρβαση του πρέποντος. Ή, πάλι, συνδυάζεται με θέματα που δεν αφορούν στην ίδια την οργάνωση του χώρου, αλλά στα συναισθήματα ή τις σκέψεις των ηρώων του ποιήματος. Μια δυνατή μεταφορά για την αντιπαράθεση του μέσα–έξω αποτελεί π.χ. το δίπτυχο ψυχή/σωθικά/κρυφό–σώμα/εξωτερικό/φανερό (Ε381–382). Τα παρακάτω δεδομένα μάς βοηθούν να κατανοήσουμε ευκρινέστερα τη δυναμική σχέση του μέσα–έξω, τόσο σε επίπεδο μορφικό όσο και σε επίπεδο ιδεολογικό (που αναφέρεται στις απόψεις και τις ιδέες του ποιητή): Α) Η κάμαρη της Αρετούσας αποτελεί το κύριο σκηνογραφικό πλαίσιο που επιβάλλει η αφηγηματική γραμμή του ποιήματος. Συνδυάζεται με τις έννοιες της περίσκεψης, αλλά και του δραματικού λόγου (μονόλογου ή διάλογου με τη νένα και με τον Ερωτόκριτο), της στομφώδους ρητορικής έκθεσης των συναισθημάτων, αλλά και του ονείρου. Η αντιπαράθεση του μέσα–έξω δίνεται με την εικόνα του παράθυρου, που αποτελεί το διαχωριστικό όριο: προσφέρει μια δύσκολη, υπαρκτή ωστόσο επικοινωνία και αλληλεπίδραση ανάμεσα στον μέσα και στον έξω κόσμο επιτρέπει στο εξωτερικό φυσικό φως να περάσει στον εσωτερικό χώρο. Από την άλλη, με την κάμαρη της Αρετούσας ίσως έχουμε μια μεταφορά της γνωστής αισθητικής νόρμας του πύργου ή του κάστρου ως συμβολικής αναφοράς στην απομόνωση και προστασία της παρθενίας του κοριτσιού ή της αθωότητας του αγοριού. Β) Το σπίτι, όπου ανήκει η κάμαρη της Αρετούσας, είναι μεγάλο βασιλικό παλάτι. Αποτελεί ένα πραγματικό χώρο προόδου, όπου η νέα αναπτύσσεται στη γνώση και στην πρακτική μάθηση. Ενδέχεται, όμως, το σπίτι αυτό να έχει και συμβολική χρήση: πρόκειται για ένα χώρο περιχαρακωμένο που επιβάλλει τον σεβασμό και την υπακοή στις παραδομένες κοινωνικές αξίες.14 Ανάμεσα στις παραδοσιακές αξίες που πρέπει να παραβιάσει η Αρετούσα, ανήκει και η έννοια του σπιτιού ως προς το μέρος εκείνο που αφορά την άκαμπτη θεσπισμένη πατριαρχία. Από την άλλη, οι στίχοι Ε53–55 περιέχουν δυο πολύ σημαντικές λέξεις για τη σκηνοθετική οργάνωση του ποιήματος: τη λέξη παράθυρο και τη λέξη κλίνη (μυρισμένη), που είναι οι πλησιέστερες προς την ερωτική ατμόσφαιρα του ποιήματος.

|| 14 Αντιπαράθεση ανάμεσα στο φτωχικό σπίτι (της αταξίας και της παράνομης ηδονής) και στο μεγάλο σπίτι (της τάξης, της κοινωνικής/οικονομικής ακμής) ένα συμβατικά ηθικό χώρο, συναντούμε στις κρητικές κωμωδίες. Τα δύο αυτά σπίτια επικοινωνούν μεταξύ τους, χωρίς να αντιστρέφεται όμως η τάξη των πραγμάτων ή να γίνεται ρήξη προς τις συμβάσεις. Ο ρόλος του οικονομικού παράγοντα εδώ είναι αξιοσημείωτος. Η ειδική λειτουργία των χρημάτων συνιστά ένα υποτυπώδες σύστημα κοινωνικής κριτικής.

Η Δυναμική των Αντιθέσεων σε Έργα της Κρητικής Λογοτεχνίας (14ος–17ος αι.) | 321

Γ) Περνώ στις έννοιες της (νυχτερινής) πόλης15 και του δρόμου, στο πρώτο μέρος, που έχουν κάτι το αόριστο, αποτελούν δευτερεύοντα στοιχεία στη σκηνοθεσία του ποιήματος. Οι δρόμοι δεν είναι συγκεκριμένοι, πραγματικοί. Πρόκειται για χώρο (εξωραϊσμένο ίσως και ιδεατό, ένα τεχνητό χωρο–χρόνο ερωτικής ονειροπόλησης) που πλαισιώνει το ερωτικό αίσθημα του νέου τραγουδιστή και λαουτάρη και βρίσκεται σε αξεδιάλυτη επικοινωνία με τον κλειστό χώρο του μεγάλου σπιτιού/παλατιού. Το σημείο, όμως, εκείνο, που το εξωτερικό πλαίσιο του δρόμου αντιτίθεται στο εσωτερικό του σπιτιού—το οποίο εμφανίζεται εχθρικό και επικίνδυνο προς τον άγνωστο νυχτερινό τραγουδιστή—ακριβώς αυτό λειτουργεί ως έναυσμα για τη μετάβαση του ήρωα σε μια κρίσιμη καμπή της ζωής του: την απομάκρυνση από την πατρίδα. Δ) Το ταξίδι του Ερωτόκριτου στον Έγριπο (Εύριπο, Χαλκίδα) αποτελεί μια βίαιη έξοδο και φυγή του τελευταίου από την πατρίδα. Το ταξίδι καλύπτει έναν ενδιάμεσο χώρο ανάμεσα στο μέσα (την πατρίδα) και στο έξω (την ξενιτιά). Ε) Ανάλογη, αλλά όχι όμοια, είναι η χρήση της έννοιας ‘εξορία’, όπου η προέκταση στον εξωτερικό χώρο αγγίζει τα όρια των χωρικών διαστάσεων (του πάνω– κάτω, του ύψους–βάθους πρόκειται για δομή όχι μόνο επιφανείας αλλά και βάθους: κι απάνω κάτω πορπατώ του ύψου και του βάθου Ε164· εδώ τονίζεται η αίσθηση της μοναξιάς του περιπλανώμενου ως αναγκαίας συνθήκης ή συνειδητής επιλογής), αλλά και των χρονικών (και πορπατώ στην ξενιτιά χειμώνα καλοκαίρι Ε160· και μέρα νύχτα πορπατώ… Ε167)· πράγμα που δημιουργεί συνεχή ένταση—αλλά και διαρκή αναβίωση αυτής της έντασης—ανάμεσα στην εσωτερική και εξωτερική ζωή του εξορισμένου, από τον χώρο ασφαλείας, νέου. Από την άλλη, πρέπει να σταθούμε στον παράγοντα της χρονικής διάρκειας, σε τούτη την ανακεφαλαιωτική αναφορά. Ριγμένος μέσα σε έναν ασταθή και ευμετάβλητο χρόνο (μεταβολή καιρικών συνθηκών, αλλαγή φωτισμού) ο ήρωας του ποιήματος συνειδητοποιεί ότι η όποια σχέση του με τον χώρο την εξορίας έρχεται ως αποτέλεσμα της μακράς παραμονής του σ’ αυτόν. Και αν ο ποιητής (που διακρίνεται για την επανάληψη—τυχαία, άσχετη ή σκόπιμη και δημιουργική;— των ίδιων θεμάτων· σ’ αυτή συμβάλλει και ο προφορικός χαρακτήρας της δημώδους ποίησης,) συνειδητά αντιπαραθέτει εδώ τις έννοιες σταθερό/ευμετάβλητο, καλοκαίρι/χειμώνας, μέρα–νύχτα, τότε ο ρόλος του φωτισμού κάνει την εικόνα του ποιήματος υποβλητικότερη. ΣΤ) Αξίζει να τονισθεί ότι ο χώρος ασφαλείας του ήρωα διαταράσσεται εξαιτίας μιας ριψοκίνδυνης κίνησης του έξω, που αντίκειται στην έννοια του πρέποντος (στ. Α 95–96 Η γνώση του δεν του βοηθά, η όρεξη τον ενίκα, / πλιο δε γνωρίζει το κα-

|| 15 Σημειώνω ότι την πρώτη νύξη αστικού χώρου την έχουμε στον Σαχλίκη στις κωμωδίες, επίσης, υπάρχουν ρεαλιστικά στοιχεία που συνδέονται στενά με τους δρόμους της πόλης και τους προσδίδουν τον αστικό τους χαρακτήρα.

322 | Sotiria Stavrakopoulou

λό, μηδέ πρεπόν εγροίκα.):16 Και μη μπορώντας (ο Ερωτόκριτος) την κρουφήν αγάπη πλιο να χώνει / μια ταχινή του φίλου του τηνε ξεφανερώνει Α145–146· πρόκειται για την (άστοχη;) επιλογή του ήρωα να εκθέσει το κρυφό ερωτικό του αίσθημα, με αμφίβολο μέλλον, στον φίλο του Πολύδωρο. Εδώ έχουμε μια ασυνήθιστη εκδοχή του σχήματος μέσα–έξω, που θεματοποιείται: το έξω συνεπάγεται την έκθεση στον κίνδυνο και τη δράση, το μέσα την κάλυψη, την απόκρυψη και την αδράνεια. Έτσι το σχήμα μέσα–έξω εφαρμόζεται σε ένα προχωρημένο επίπεδο όσον αφορά την ψυχολογία και την εσωτερική κίνηση του ήρωα. Στον επίλογο, τέλος, του ποιήματος, όπου ο ποιητής αποκαλύπτει, με μια μεταφορά, την καλλιτεχνική του περιπέτεια, επαναφέρεται η παραπάνω εκδοχή του μέσα–έξω σε νέα συμφραζόμενα: η ποιητική δημιουργία είναι τώρα αυτή που προϋποθέτει την έκθεση σε κίνδυνο. Τα έργα τέχνης, για τον Κορνάρο έχουν την ίδια μοίρα με τα ερωτικά υποκείμενα (πρόκειται για μια έντεχνη και τολμηρή εξίσωση), τα οποία συνεχώς καταπιέζονται από το ισχύον κοινωνικό σύστημα και τους εκπροσώπους της εξουσίας, έτσι πρέπει διαρκώς να προφυλάσσονται (σε ένα πιο προχωρημένο έργο του 17ου αι., τον Μπερτόλδο και Μπερτολδίνο, ξαναβρίσκουμε την έκθεση στον κίνδυνο που προκαλεί η επικριτική σάτιρα κατά της εξουσίας).17 Με τον ίδιο τρόπο, αξίζει να προφυλαχτεί και το δικό του ποιητικό (πολύστιχο, κοπιαστικό, αξιομνημόνευτο) έργο από τους κακόγλωσσους και φθονερούς ομότεχνους. Ο Κορνάρος ελκύεται ιδιαίτερα από την αντίθεση κρυφό–φανερό που την επαναλαμβάνει και την αναπλάθει δημιουργικά στο τέλος του ποιήματος: αν και υπάρχει ως επιλογή το κρύψιμο του ερωτευμένου νέου ή του αυθεντικού ποιητή από τους κάθε λογής τιμητές, ο Κορνάρος, όπως και ο ήρωάς του ο Ερωτόκριτος (το alter ego του), αποφασίζουν να εκτεθούν δημόσια (Κ’ εγώ δε θε να κουρφευτώ κι αγνώριστο να μ’ έχου, / μα θέλω να φανερωθώ, κι όλοι να με κατέχου. Ε1541–1542).18 Εκείνο, λοιπόν, που προκύπτει από την προηγούμενη ανάγνωση του Ερωτόκριτου, είναι η ευδιάκριτη παρουσία ενός συστήματος αρνητικής και θετικής σήμανσης του χώρου με βάση συγκεκριμένα γεγονότα και δράσεις των προσώπων του έργου αυτού. Έτσι γίνεται φανερό ότι ο Κορνάρος μέσα στην ποίησή του βάζει στην ίδια ομάδα τους τολμηρούς φορείς του έρωτα και της τέχνης, δηλαδή τους νέους και τους ποιητές, ενώ στη δεύτερη ομάδα τοποθετεί όσους άμεσα ή έμμεσα εκπροσωπούν την κατεστημένη τάξη πραγμάτων, ασκώντας έλεγχο και εξουσία στις διαρκώς εκτεθειμένες δυνάμεις του έρωτα και της τέχνης (ο έρωτας και ο βήχας δεν κρύβονται, σύμφωνα με τη γνωστή λαϊκή ρήση).

|| 16 A. M. Μαρκομιχελάκη, Ζητήματα χειρισμού του ‘πρέποντος’ στον Ερωτόκριτο, στον τόμο: Στ. Κακλαμάνης (επιμ.), Ζητήματα ποιητικής στον ‘Ερωτόκριτο’. Ηράκλειον 2006, 355–367. 17 A. Αγγέλου, Giulio Cesare Dalla Croce, “Ο Μπερτόλδος και ο Μπερτολδίνος”. Αθήνα 1988. 18 Βλ. το ερμήνευμα (E. Κριαράς, Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας Α´–ΙΘ᾽. Θεσσαλονίκη 1969–2014, λήμμα: έξω) του βγάνω ή δίδω έξω=δημοσιεύω στο: Ερωφ Αφ14.

Η Δυναμική των Αντιθέσεων σε Έργα της Κρητικής Λογοτεχνίας (14ος–17ος αι.) | 323

Ζ) Συγγενική, αλλά όχι ταυτόσημη, είναι η περίπτωση του όρκου (‘…κι αμνόγω του στον Ουρανό, στον Ήλιο, στο Φεγγάρι, / άλλος ογιά γυναίκα του ποτέ να μην με πάρει’. Γ 1457–1458). Εδώ το δομικό σχήμα του μέσα–έξω εμφανίζεται σε έναν εξαιρετικό συνδυασμό των εννοιών του χώρου, του φωτισμού και του λόγου, σε σχέση με τα διπολικά σχήματα τήρηση–παράβαση, κρυφό–φανερό (Πολλά επεθύμα η Αρετή η μέρα να περάσει / και να’ρθει η νύκτα να τα’ ευρεί, το γάμο να συβάσει· Γ 1337–1338). Η νύχτα, ο όρκος και η παραμονή μέσα συμβολίζουν τη δύναμη, την καλή μαρτυρία, την ελπίδα, ενώ η μέρα, η αθέτηση του όρκου και η έξοδος παραπέμπουν στην παράδοση και την ενδοτικότητα, στον μοιραίο θάνατο. Η) Το όνειρο συνιστά έναν εφιαλτικό εσωτερικό χώρο, από τον οποίο αφυπνίζεται η Αρετούσα απότομα, οδηγείται δηλαδή βίαια στην έξοδο από μια αρνητική κατάσταση. Αν θεωρήσουμε ότι το όνειρο συμβαίνει μέσα σε ένα κλειστό χώρο, μια κάμαρη, τότε το ίδιο το όνειρο σχηματίζει ένα δεύτερο πιο εσωτερικό χώρο, που τονίζει τη δραματικότητα της σχετικής σκηνής. Το περιεχόμενο του ονείρου, όμως, η φουρτουνιασμένη θάλασσα, φέρνει στην κεντρική σκηνή του εσωτερικού χώρου ένα είδος οραματικής σύνδεσης με τον εξωτερικό χώρο. Το μοτίβο της θάλασσας επανέρχεται στον δραματικό μεταφορικό λόγο της Αρετούσας (Δ651–668) και στην παρηγορητική απάντηση της νένας (Δ699–712), πράγμα που δείχνει ότι ο Κορνάρος έχει συνειδητά χρησιμοποιήσει την έννοια της θάλασσας στη μεταφορική και αλληγορική της εκδοχή: η θάλασσα δεν σημαίνει θάλασσα, αλλά τη φουρτούνα που φέρνουν οι δυσκολίες της ζωής.19 Στο τέλος δε του ποιήματος συναντούμε μια άκρως μεταφορική χρήση της έννοιας της θάλασσας, μέσα σε μια αλληγορική κορύφωση, όπου η θάλασσα συμβολίζει την ταραχώδη δημιουργική διαδικασία, η οποία οδηγεί από την έμπνευση και τη φαντασία του ποιητή στο γραπτό λογοτεχνικό έργο. Πρόκειται για ένα αυτοσχόλιο, για μια κατάθεση του ποιητή γύρω από την ποιητική του τέχνη (Ε1519–1548). Θ) Η σκηνοθεσία του ποιήματος επηρεάζεται άμεσα από την εμφάνιση του φωτός και σε μεγάλο βαθμό στηρίζεται στην ιδιαίτερη λειτουργία του. Από την πρώτη κιόλας περιγραφική ενότητα συναντούμε λέξεις όπως φωτιά Α116, αναλαμπή Α118, ήλιος Α152, κτλ, στην κυριολεκτική τους χρήση, ενώ τα χρώματα, όπως το κόκκινο (κοκκινοβαμμένα λούλουδα Α127), το χρυσό (Χρυσά εγενήκαν τα μαλλιά Ε1087) κτλ., εντείνουν την αίσθηση του φωτός.20 Σε πολλές περιπτώσεις, όμως, το φως αποκτά μια συμβολική διάσταση που υποστηρίζεται από την ίδια τη δομή του κειμένου: το κέντρο βάρους πέφτει όχι στην περιγραφή του φωτισμού ως ανεξάρτητου στοιχείου, αλλά στη λειτουργική του σχέση με τον χώρο και τον

|| 19 Βλ. W. F. Bakker/D. Philippides, The Sea in the Erotokritos. Journal of Modern Greek Studies 6 (1988) 97–116. 20 Βλ. I. Μοτσιανός, Φως ιλαρόν: τεχνητός φωτισμός στο Βυζάντιο (αδημ. διδακτορική διατριβή). Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας 2011.

324 | Sotiria Stavrakopoulou

άνθρωπο: Δ597 Τον ήλιο δεν αφήνασι ποτέ να με καψώσει. Δ597. Κ’ η λάμψη εκείνη οπού ’φεγγεν, εδά με σκοτεινιάζει / κι ο αέρας που μ’ εδρόσιζεν, εδά κεντά και βράζει. Δ 637–638. Τη μεταφορική χρήση του φωτός την εντοπίζουμε ήδη στον στ. Α51 Μια θυγατέραν ήκαμε που ’φεξε το παλάτι. Το γεγονός της γέννησης της θυγατέρας μετά από χρόνους και καιρούς (Α47) αποτέλεσε πηγή φωτός σε ένα χώρο που κατακλύζεται από ανθρώπινα συναισθήματα (λύπη από την παρατεταμένη ατεκνία του ζευγαριού) κι επομένως είναι ευεπίφορος στις αιφνίδιες μεταβολές της τύχης. Το φως, όπως και το σκοτάδι, τέλος, συνδυάζονται με το θέμα της φυλακής στην οποία έχει εγκλειστεί η Αρετούσα. Εκτός από τη φυσική του παρουσία, το σκοτάδι λειτουργεί μεταφορικά και αλληγορικά, συμβολίζοντας την παρούσα δυστυχία, την αρνητική κατάσταση, τον θάνατο (Δ489– 492), ενώ το φως, στα σημεία που αναφέρεται, μας προετοιμάζει για την ευτυχία που έρχεται (Ε 357). Η αντίθεση φως–σκοτάδι, ενισχυμένη από θετικά ή αρνητικά, αντίστοιχα, συναισθήματα και από συμβολικό σημασιολογικό φορτίο (ο πόνος για την ερωτική σχέση που δοκιμάστηκε είναι ισότιμος με τη μάνητα του ανέμου που βασανίζει τον γήινο χώρο· η λειτουργία φωτός–σκοταδιού αντιστοιχεί με την εμπειρία των δύο ηρώων), έχει κάποτε τόσο ισχυρή λειτουργία στο ποίημα, που συνδέει τον χώρο με τον χρόνο και τις εναλλαγές των εποχών, όπως στους στ. Ε98–102: Μα ας πορπατούσιν οι καιροί, τα πράγματα σιμώνου / κ’ οι μέρες με σιγανεμιά και λάμψη ξημερώνου. / Η σκοτεινάδα εξέφεξεν, η συννεφιά σκολάζει, /οι άνεμοι κατατάσσουσι, καλοκαιράκι βράζει, / και του κυρού σου η όργητα κ’ η μάνητα μερώνει / κ’ εδά που αρχίζει το καλό σ’ χαρές το ξετελειώνει. Σύμφωνα με το ποίημα, φαίνεται ότι τα «φωτεινά» ανθρώπινα αισθήματα έχουν τη δύναμη να εξουδετερώσουν τον κακό, σκοτεινό καιρό, πράγμα που δείχνει τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα του ποιήματος Η φύση παίζει δευτερεύοντα ρόλο, συνήθως δεν έχει αυτόνομη παρουσία, αναφέρεται σε σχέση με τα ανθρώπινα πράγματα, είτε μέσα σε μεταφορές και παρομοιώσεις. Οι δύο κύριες πηγές φυσικού φωτός, ο ήλιος και το φεγγάρι, έχουν σχέση με τα πρόσωπα και τα πράγματα (Ε1235–1246· η νίκη του ήλιου πάνω στη σκοτεινιά αντανακλά την ευτυχή έκβαση μιας δύσκολης κατάστασης), επίσης έχουν αλληγορική χρήση (προσωποποίηση, μεταφορά· μαλλιά που ελάμπαν πλιότερα παρά του ηλιού τσ’ ακτίνες Δ 473) ή παρουσία μέσα σε μια συμβολιστική εικονοποιΐα (Ε1103– 1120). Τα χαρακτηριστικά της μορφής των ηρώων (των ερωτικών υποκειμένων) μετασχηματίζονται κάτω από τη μαγική σχεδόν λάμψη του ήλιου. Στον ποιητικό, εξάλλου, χώρο του Ερωτόκριτου απαντά συχνά η επίκληση προς τον ουράνιο θόλο (στον ήλιο, στο φεγγάρι, στα άστρα, στο αστρικό), που ανήκει στους θεούς και έχει τη δύναμη να επιδρά στην ανθρώπινη μοίρα· κατάλοιπο παλιότερων παγανιστικών αντιλήψεων που έρχονται να ενωθούν με τη λαϊκή χριστιανική παράδοση, η οποία όλα τα συνέχει και τα συγκρατεί (οι δραματικές αντιθέσεις Θεός/άνθρωπος, ένας/εκκλησία, ορατό/αόρατο, ουρανός/γη, πάνω/κάτω, ύψος/βάθος, ζωή/θάνατος, ταφή/ανάσταση, λόγος/σιωπή, αίρονται και στη θέση τους εμφανίζεται το σχήμα και η έννοια της σύνθεσης), με μια

Η Δυναμική των Αντιθέσεων σε Έργα της Κρητικής Λογοτεχνίας (14ος–17ος αι.) | 325

διαλεκτική ακαταμάχητη: ο Χριστός είναι Φως και Λόγος του Θεού, η Αγία Τριάδα ομοούσια και αχώριστη, ο χρόνος είναι ο νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων, ενώ ο χώρος, αυτός της εκκλησίας, Οίκος Θεού και τόπος συνάθροισης των πιστών, χώρος που συνθέτει το μέσα–έξω, το πάνω–κάτω, τη Γη και τον Ουρανό.21 Στον σύντομο επίλογο που ακολουθεί, θα προσπαθήσω να συνοψίσω και να προωθήσω, όσο γίνεται, την εξέταση που προηγήθηκε, με δύο συμπεράσματα, τα οποία επικεντρώνονται στον ρόλο που παίζουν από αισθητική και ιδεολογική άποψη δύο βασικοί παράγοντες, όπως έχει διαπιστωθεί στην έρευνα,22 της βυζαντινής αλλά εξίσου (ώς ένα μεγάλο βαθμό) και της μεταβυζαντινής τέχνης και ζωής: η ζωγραφική και η χριστιανική θρησκεία· η πρώτη μάς προσφέρει μια εξωτερική, οπτική αντίληψη του χώρου, η δεύτερη μια εσωτερική, βαθύτερη εμπειρία και κατανόηση ως προς τη σύνθεση χρωμάτων και σχημάτων, πραγμάτων και θαυμάτων που δεν υπάρχουν, με τον τρόπο αυτό, στη ζωή και στη φύση. 1) Η λειτουργία του δομικού σχήματος του μέσα–έξω ως προς στην τεχνική του άποψη, θα λέγαμε ότι συνδέεται με την οργάνωση του σκηνικού χώρου, την αξιοποίηση του φωτισμού, την εκφορά του λόγου. Η ποιητική τέχνη του Κορνάρου, ως προς το θέμα της οπτικής σχέσης με τον χώρο, όπως αυτός αποτυπώνεται στον Ερωτόκριτο, εκμεταλλεύεται την τέχνη της ζωγραφικής, η οποία έχει τη δύναμη να παραμορφώνει τον χώρο σύμφωνα με τις επιταγές μιας λυρικής φαντασίας. Από την άποψη αυτή, γίνεται φανερό ότι ο αναγεννησιακός ποιητής συνθέτει το έργο του με βάση τις αντιθέσεις που λειτουργούν ανάμεσα στην πραγματικότητα και την καλλιτεχνική ελευθερία. Έτσι απομακρύνεται από το ρεαλιστικό περιβάλλον και τον αντικειμενικό χώρο, περιγράφοντας τα πράγματα ποιητικά. Τα παραπάνω αποδεικνύονται και από τον τρόπο με τον οποίο ο Κορνάρος χρησιμοποιεί τα διάφορα αντιθετικά ζεύγη μέσα στο έργο του. Σκοπός του είναι η διαφυγή σε έναν υποθετικό χώρο. Οι έννοιες του μέσα–έξω (με όλες τις εκδοχές που δείξαμε παραπάνω) χρησιμοποιούνται γενικά και αόριστα, ενώ οι τοπικοί και χρονικοί προσδιορισμοί δεν είναι σαφείς και σταθεροί. Στην κατάληξη, όμως, του έργου, η αντίθεση του μέσα–έξω αίρεται και στη θέση της εμφανίζεται η σύνθεση: ο κύριος εσωτερικός χώρος της σκηνοθεσίας, το παλάτι (το σπίτι μιας οικογένειας δυναστικής), γίνεται έννοια περιεκτική, διευρύνεται για να συμπεριλάβει και το έξω (το σπίτι των φίλων και των απογόνων). Επιπλέον, η έννοια της σύνθεσης αφορά και όλες τις παρεπόμενες αντιθέσεις: έχουμε ταυτόχρονη παρουσία του κλάματος και της χαράς, του λόγου και της σιωπής, της μέρας και της νύχτας, του φωτός και του σκοταδιού, του παρελθόντος, του παρό|| 21 Για την αλληγορική χριστιανική ερμηνεία του δημώδους ερωτικού/ιπποτικού μυθιστορήματος, βλ. K. B. Omar, Το θέμα της μυητικής διαδρομής στην υστεροβυζαντινή ιπποτική–ερωτική μυθιστορία “Αφήγησις Λιβίστρου και Ροδάμνης” και στη γεωργιανή ιπποτική–ερωτική μυθιστορία “Ο ήρωας με δέρμα πάνθηρα” (αδημ. διπλωματική διατριβή). Θεσσαλονίκη 2009. 22 Βλ., ενδεικτικά, Π. Αγαπητός, Εικών και Λόγος: Έξι βυζαντινές περιγραφές έργων τέχνης, (μτφρ. Π. Αγαπητός–M. Hinterberger). Αθήνα 2006.

326 | Sotiria Stavrakopoulou

2)

ντος και του μέλλοντος, της εξουσίας και της γνώσης (Ε1487–1518). Με τη λειτουργία της ζωγραφικής συνδέεται βέβαια και το ζήτημα της προτεραιότητας της όρασης (με τις λέξεις που δηλώνουν κάτι το σχετικό προς την όραση) απέναντι στην ακοή (ένα θέμα που μένει να διερευνηθεί). Εδώ, νομίζω, έχει θέση και η παρατήρηση ότι η ποιητική του φωτός εναρμονίζεται με την αισθητική ατμόσφαιρα της βυζαντινής εκκλησίας. Από την άλλη, το σχήμα του μέσα–έξω στην ουσιαστική του έννοια, συνδέεται, όπως είδαμε, με τον συναισθηματικό κόσμο και τις ψυχολογικές διακυμάνσεις των ηρώων, που εκφράζονται με την εξωτερική τους δράση. Το γεγονός αυτό δείχνει ότι έχουμε να κάνουμε με μια δυναμική, και όχι στατική δομή, που στηρίζει το έργο από την αρχή μέχρι το τέλος. Πρόκειται για μια διαρκή πάλη ανάμεσα στη διέξοδο και τον αποκλεισμό, την κίνηση και την ακινησία, το ζάλο και το κράτημα, με άλλα λόγια για ένα δραματικό παιγνίδι, το οποίο συνδυάζεται με βασικά συναισθήματα που βρίσκονται σε δυναμική σχέση μεταξύ τους. Η σχέση αυτή ξεκινά και εξελίσσεται ως έντονη αντιπαράθεση για να εκτονωθεί τελικά με τη σύνθεση θεματικών διπόλων, όπως: καλό/κακό, ελπίδα/απελπισία, έχθρα/φιλία, αμαρτία/μεταμέλεια, πίστη/απιστία, ασφάλεια/ανασφάλεια. Πρόκειται για μια επίπονη πορεία, όπως διαπιστώνει κι ο ίδιος ο Κορνάρος (Ε1531– 1532), προς τη σύνθεση που γεφυρώνει το χάσμα ανάμεσα στο μέσα και στο έξω. Το βασικό θεωρητικό σχήμα που προκύπτει, επομένως, είναι αυτό της εξωτερικής και εσωτερικής σύνδεσης όλων των παραπάνω θεμάτων. Τα θέματα αυτά αποτελούν όψεις της ίδιας βασικά δομής, του μέσα/έξω, η οποία ανταποκρίνεται στο γενικότερο κοσμοθεωρητικό σύστημα που εκφράζει το έργο. Η κοσμοθεωρία αυτή μπορεί να αποκρυσταλλωθεί στην ποιητική προσπάθεια του Κορνάρου να ενσωματώσει τις αξίες των δύο νέων, του Ερωτόκριτου και της Αρετούσας, μέσα στο οικογενειακό ή ευρύτερα κοινωνικό περιβάλλον. Και μπορούμε, νομίζω, να διαπιστώσουμε αυτή τη διαδικασία ενσωμάτωσης με ένα παράδειγμα αντιπαραβολής στίχων (των επιλογικών π.χ. του Καλλίμαχου και του Ερωτόκριτου), το οποίο δείχνει τη μεσαιωνική και την αναγεννησιακή, αντίστοιχα, ποιητική στάση απέναντι στις δύο συγκεκριμένες έννοιες: άτομο/κοινωνία. Στον Καλλίμαχο το άτομο απομακρύνεται από το κοινωνικό περιβάλλον, στον Ερωτόκριτο ενσωματώνεται.

Ας σημειωθεί, τέλος, ότι η έννοια της σύνθεσης δεν είναι άγνωστη στον άνθρωπο του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Βρίσκεται στην ίδια τη βάση της χριστιανικής πίστης, όπως δείξαμε παραπάνω. Έτσι η ταυτόχρονη παρουσία και συγχρονική λειτουργία αντιθετικών ζευγών μέσα στον σκηνικό και τον νοηματικό χώρο του Ερωτόκριτου ανήκει οπωσδήποτε στον ορίζοντα προσδοκίας του αναγνώστη/ακροατή του 16ου, 17ου, ακόμη και του 18ου αι., οπότε η θρησκεία παίζει σημαίνοντα ρόλο σε κάθε τομέα της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής. Ο Κορνάρος επιβραβεύει τον αναγνώστη/ακροατή του έργου του με το δώρο που του ’ταξε στην αρχή: μια χορταστική διδαχή γύρω από το ‘άνθος’ των αρετών—πίστη, αγάπη, ελπίδα, συγχώρεση, που

Η Δυναμική των Αντιθέσεων σε Έργα της Κρητικής Λογοτεχνίας (14ος–17ος αι.) | 327

φέρνουν χαρά και ανταμοιβή για τα πάθη—και μια κοινότοπη, ωραία όμως, συμβολική εικόνα για το ρόδο που γεννιέται από το αγκάθι. Τελευταία παρατήρηση: Έχω την πεποίθηση ότι το πορτρέτο κάθε σημαντικού λογοτέχνη είναι δύσκολο να σχεδιαστεί, να αποδοθεί κυκλικά. Η ιδιοτυπία του, το προσωπικό του ύφος, η παρατηρητικότητά του, η φράση του, πάντα κάτι θα διαφεύγει από τη φιλολογική μας εργασία. Μετά από τριάντα χρόνια, όμως, ενασχόλησης με τη μεσαιωνική και αναγεννησιακή μας ποίηση, τολμώ να πω ότι ένα ασυγκράτητο πάθος οδηγεί τους πρώιμους ποιητές στην εξιστόρησή τους, στις αντιφατικές τους διηγήσεις. Πέρα από τις αντιφάσεις, υπάρχει η σύνθεση ενός κόσμου εκτός της δικής μας λογικής, η δημιουργία ενός κόσμου που φαντάζει παιδικός, γιατί βλέπουμε όχι τις γενικές γραμμές, αλλά τα μέρη, τα τμήματα, τα σημεία, τις λεπτομέρειές του. Από την άλλη, όμως, βαραίνει πάνω μας το ασταμάτητο γίγνεσθαι της μορφής του κόσμου αυτού, κι έτσι συνεχίζουμε να σκαρώνουμε τις εργασίες μας, χρήσιμες ίσως για τους τυχόν μελετητές της παλιότερης γραμματείας μας.

Alfred Vincent

When is a Monk not a Monk? A Landowner’s Complaint in Seventeenth Century Crete Some time between the years 1634 and 1636, the landowner Piero Querini sat down to write, in Italian, a letter of complaint addressed to the Duca Giovanni Battista Grimani and the other main Venetian officials in Candia (modern Herakleion), the capital of Venetian Crete. He describes a series of events at his family’s estate at the hamlet of Astrà, near the fortress of Temenos and its adjacent township, the modern Profitis Ilias, about 20 kilometres south of Candia. The document is preserved, undated, in the Morosini-Grimani archive at the Museo Correr in Venice.1 Querini’s letter gets straight to the point. “As soon as the priest-monk (geromonaco) Geremias Thocharis2 took on the governance of the monastery of Saint Anne in the district of Temenos, about three years ago, having determined to make himself not only powerful but feared throughout the area, he welcomed a band of criminals and robbers into the monastery. Some of them had been sentenced to internal exile by the courts with extremely severe penalties, yet nonetheless some stayed openly in their own homes, and all were in areas prohibited to them by their sentences. He got some to put on monastic dress, while others continued to dress as laymen but were in the service of the abbot, and were armed.” With their aid, says the complainant, the abbot was imposing his will by force on the local people. Piero Querini goes on to explain that his mother, Marietta Davegia, had leased some pasture land to the monastery, for one year, for an agreed rent of 150 pounds of cheese, plus four animals, presumably young ones born during the year, to be given to the landowner as the traditional “gifts” provided by tenants on feudal lands. (Querini refers to these as caneschi, from Greek κανίσκια, “gifts”, corresponding to the Italian term regalia.) But at the end of the term the abbot provided only two animals. Piero sent to the monastery to demand full payment and eventually went there himself. According to the aggrieved landowner, the abbot declared that he hadn’t any more animals to give, and that Piero should have donated the “gifts” to the monastery “for the sake of my [Piero’s] soul” (per l’anima mia). Piero does not describe his reaction to this. About six months later, on the Sunday before the time of writing, the monastery’s shepherds brought a flock of 200 or more head of sheep on to the Querinis’ land, despite the fact that the lease had expired. Querini was now determined to take action: “I got my men to round up the flock and take a sheep-bell (sonale) as

|| 1 Museo Correr, Archivio Morosini–Grimani, busta 568, item no. 15 (no. 9 in older numeration). 2 In the document: Geremia Thoghari, following the orthography then current for Greek words in the Italian alphabet. In Greek: Ιερεμίας Θ(ε)οχάρης. https://doi.org/10.1515/9783111010335-022

330 | Alfred Vincent

confirmation of my complaint”. “I also took this opportunity to have them retain two lambs, in reparation for the ‘gifts’, which [Thocharis] claimed not to have available”. He then let herdsmen and flock return to the monastery. The dispute continued to escalate. According to the complainant, the abbot next sent two men to the Querini’s house, to demand they return the bell and the two animals. One of these was a monk, or rather, Querini insists, a person disguised (stravestito) as a monk, called Giannicchi Alevadinò,3 while the other, Manoli Anogianò, was a bandito, a man condemned to internal exile. Although they promised that the abbot would come to an arrangement with him later, Piero refused their demand, claiming he was within his rights to keep the animals and the bell. Next day, according to the complainant, the whole band of miscreants, monastic and lay, came to the Querinis’ estate at Astrà, “armed with swords, shields, bows and arrows, and attacked my shepherds with stones and blows, putting them to flight. Despite the shepherds’ protests in the name of God, Saint Mark and of Your Excellencies, they led away my whole flock of 300 or more sheep and goats to the monastery, a Venetian mile away, through a deep creek-bed scattered with rocks”, so that when the animals arrived, according to Querini, they were half-dead. Once inside the precinct, under the abbot’s instructions his men picked out twelve mature ewes as “payment” for the two animals the complainant had retained. Querini goes on to relate how his villagers now grabbed their weapons and prepared to “liberate” the animals by force. The landowner managed to restrain them with difficulty, he says, in order to avoid a bloody conflict. So now, as a law-abiding citizen, he requests that the authorities should investigate the matter and bring due punishment upon the guilty. The writer gives the names and details of the criminal gang: Gioanichio Allevadinò, already mentioned, was “a most notorious felon (ladro famosissimo), manager (iconomo) of the monastery’s flocks; Machario Faschidhoni, monk, an exiled criminal, believed to be from Canea [= Chania, the chief city of western Crete]; Neofito Canavuri, monk, in exile, a notorious felon; Nicolò Sclavo nicknamed Azzalin, from the village of Vathypetro; Gianni Cazzoprini known as Mizzò4 from the village of Anogia; Manoli Anogianò, also from Anogia, a notorious felon. All these reside at the monastery.” Querini then lists twelve men of Temenos who could attest that the six named above are criminals who had been sentenced to internal exile. The list of witnesses begins with “Father Filotheo Miratari of the monastery of Saint John at Temenos”. Five further witnesses are from the hamlet of Astrà. The document might have ended here, but Piero Querini adds a further grievance: while grazing the monastery’s flock illegally on the Querini’s land, the shep-

|| 3 Giannicchi is the monastic name Ioannikios (Ιωαννίκιος), elsewhere in the document written Gioanichio. The surname is written here without an accent. 4 Presumably Μιτσός, “Little”; written without an accent in the document.

When is a Monk not a Monk? A Landowner’s Complaint in Seventeenth Century Crete | 331

herds allowed them to consume about 80 measures (misure) of carobs, for which he also demands compensation.5 Querini’s complaint is filed with other documents relating to the tenure of Giovanni Battista Grimani as Duca di Candia from late July 1634 to the beginning of February 1636.6 There is no indication of the outcome or whether the matter was investigated at all. However, some of its background can be supplied from other sources. The document draws a picture characteristic in some ways of the situation in rural Crete in the late Venetian period, and relates to a number of issues that have been the subject of scholarly study. Piero Querini and his father Zorzi shared their surname with the lords of nearby Temenos, represented in an earlier generation by the vastly wealthy and ambitious Benetto Querini, who in 1597 received the title of Count of Temenos and Dafnes. The title was inherited by Benetto’s son Francesco, who died in 1636.7 Piero and his father, however, are not referred to in the document as Venetian Nobles, Nobili Veneti, and are not mentioned in the genealogies of Venetian noble families of Crete compiled by Giannantonio Muazzo.8 They presumably belonged to a branch that had for some reason lost the status of Venetian Noble, as happened quite frequently. Piero’s hamlet of Astrà (Αστράς), not far from the fortress of Temenos and its adjacent township (borgo), is listed in the survey by Pietro Castrofilaca (1583) with just 43 inhabitants.9 It continues to be mentioned in documents up to 1730, after which its inhabitants had all presumably moved elsewhere.10 The monastery of Saint Anne also no longer exists. There is however a small church dedicated to the Saint, by the side of a by-road about three kilometres eastnortheast of Temenos, with a magnificent view over the adjacent valley.11 Nearby are ruins of buildings which may have been once part of the monastery.

|| 5 The misura (μουζούρι) was (a) a container of fixed size used to measure quantities of dry goods, and (b), as here, the container’s capacity, as a measuring unit. This varied slightly between regions, and also depended on whether the container was filled level with the brim (raso) or allowed to form a “hill” (colmo). For wheat (see below) it was the equivalent of about 15 kilos. 6 For the dates see P. D. Mastrodemetres, Επιγράμματα ιερέων του Χάνδακος εις έπαινον του Δούκα της Κρήτης Giovanni–Battista Grimani (1636). Κρητικά Χρονικά 23 (1971) 367–394: 369, n. 10. 7 Cronaca delle famiglie nobili venete che abitarono in Regno di Candia […], dated 1670, in the Marcian Library in Venice: ital. VII 124 (7421), f. 105r. 8 See previous note. 9 Ms in the Marcian Library, ital. VII 1190 (8880), 101 (= f. 77r). For other manuscripts of this survey, see Ch. A. Maltezou, Νέο άγνωστο χειρόγραφο της “Περιγραφής της Κρήτης” του Πέτρου Καστροφύλακα (1583) και το πρόβλημα της κριτικής εκδόσεώς της, in: Πεπραγμένα του Γ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Ρέθυμνον 18–23 Σεπτεμβρίου 1971), Volume II. Athens 1974, 176–183 and Plates 42–45. 10 N. Andriotes, Πληθυσμός και οικισμοί της Ανατολικής Κρήτης. Herakleion 2006, 361. 11 See Touring Map Crete Iraklio Rethimno (Anavasi 93 Topo 100). Anavasi, Athens. On 10 June 2005 the writer visited this church, as well as St John the Theologian (see below), together with

332 | Alfred Vincent

A village of Santa Anna (Αγία Άννα) was recorded by Castrofilaca in the kastellania («shire») of Temenos, though it too was abandoned at some point and its location was unknown in modern times.12 Presumably it was in the vicinity of the monastery. According to Castrofilaca, Agia Anna had a population of 50, of whom 14 are men between 15 and 60, liable for service on the Venetian galleys or defence works, while another 14 are male children, and 22 are females.13 These statistics probably do not include any monks; if they did, we might expect a greater gender imbalance, and in any case a major aim of the survey was to list the numbers who could be recruited for service, from which monks were exempt. We have some further information on this little-known monastery. When the Venetian administration ordered an economic and demographic survey of the Orthodox monasteries in Crete, begun in 1635, it was a Piero Querini who provided the authorities in Candia with the relevant details for the monastery of “Santa Anna di Themene” in his capacity as legal representative (comesso) of the abbot Geremias Thocharis.14 It can hardly be a coincidence that the comesso has the same name as the complainant; they must surely be the same person. The report is undated, but in view of the date on preceding reports in the same register, it cannot be earlier than 10 October 1635. Since the letter of complaint is also undated, it is unclear whether Piero submitted his report before or after the letter. The former is far more likely, for if the two Pieros are really one it is hard to imagine a reconciliation soon after the events recounted in the complaint. Querini’s letter does not specify the number of monks and lay workers at the monastery.15 He does however mention that it was part of the estate of the Count and Cavalier Francesco Querini. It held vineyards or fields at the villages of Houdetsi, Xerokambos, Tsangaraki, Anticlerochori, Agios Andreas, and in the immediate vi-

|| Rena Vlachaki, Foteini Georgiadi and Myrto Georgiadi. Sincere thanks to all three for their company and help. 12 S. Spanakes, Πόλεις και χωριά της Κρήτης. Herakleion 1991, I 41. Andriotes, Πληθυσμός και οικισμοί 359. 13 Ibid. No vecchi (men over 60) are recorded for this village. 14 Archivio di Stato di Venezia (henceforth ASV), Consultori in Jure, busta 482, register relating to the region (territorio) of Candia, f. 27r. An edition of the entries on monasteries in this survey has been prepared by Eirene Vlachaki–Markaki and Alfred Vincent, to be published by the Society of Cretan Historical Studies in Herakleio. On the role of monasteries in the Cretan economy, see R. Tsakiri, L’istituzione della cessione dei monasteri ortodossi nella Creta dei secoli XVI e XVII ed il suo contributo alle attività economiche degli ambienti circostanti, in: F. Ammanniti (ed.), Religione e istituzioni religiose nell’economia europea. 1000–1800. Atti della “Quarantatreesima Settiana di Studi” 8–12 maggio 2011. Florence 2012, 511–527. 15 Further information could probably be found in the Venetian archives. For example, on 13 September 1643, “the deacon Callistos, son of Zorzi Cornaro, from the monastery of Saint Anne at Temenos”, was authorised to travel outside Crete for ordination to the priesthood (ASV, Duca di Candia, b. 43, item 5, 59r–v).

When is a Monk not a Monk? A Landowner’s Complaint in Seventeenth Century Crete | 333

cinity of Temenos, as well as pasture for its flocks. These scattered holdings rendered a net annual return of about 314 mistata of wine,16 over 50 misure (μουζούρια) of wheat, 30 of barley, 20 of pulses, eight of olives.17 Further income would have been generated by the monastery’s flocks, not mentioned in the report. These amounts represent a not inconsiderable income; but of course whether it was adequate depends on the number of mouths to be fed. In fact Piero’s report ends with a note that the monastery’s income was not sufficient to feed and clothe the monks, and that every year the monastery had to obtain grain on credit from Count Francesco and other persons, and was continually getting into debt. Clearly there was a chronic problem, which would hardly be solved by withholding a couple of lambs. But reading between the lines of Querini’s letter, we can begin to see how the monastery attempted to meet its debts. The six men named in Querini’s complaint seem rather few for a gang of criminals but certainly sufficient to do considerable mischief, especially as they were armed. Of the three who were monks (or disguised as monks, as Querini insists), one, Macario Faschidoni, “believed to be from Chania”, had presumably been sentenced to internal exile from that administrative region (territorio) in western Crete. Of the three lay workers, one, Nicolò Sclavo, came from the local area; his village, Vathypetro, was about four kilometres south of Archanes and twenty from Candia; maybe he had been banned from the region and was staying there illegally. The other two are recorded as coming from Anogia, presumably the Anogia in the foothills of Mount Ida (Psiloritis), about 36 kilometres to the west of Candia. How reliable is Querini’s account? He certainly conveys effectively the sense of a man with a real grievance. We need to be wary, of course, as we only hear his side of the story. But whether or not his account corresponds exactly to the facts, he expects to be believed, and there was no point in making a complaint that was not at least plausible. And there are points in his narrative that make it reasonably convincing. Father Filotheo Miratari (Φιλόθεος Μοιρατάρης) from the monastery of Saint John at Temenos, who heads Querini’s list of witnesses, is mentioned in the survey of 1635. He provides information in person on his monastery, which we learn is dedicated to Saint John the Theologian, not John the Baptist. It was under the jurisdiction of the richest Orthodox monastic institution in Crete, that of Saint Catherine in Candia, a dependency (μετόχι) of the famous monastery of the Saint on Mount Sinai.18 Father Filotheo’s monastery farms a modest expanse of vineyard and grain fields, for which it pays 30 misure of wheat annually to Count Querini. The survey does not mention an exact income or the number of monks, but it appears to have

|| 16 One mistato was just over 10 litres. 17 On the misura (μουζούρι) as a measure for dry goods, see above, n. 5. 18 ASV, Consultori in Jure, busta 482, register on Candia, f. 81r.

334 | Alfred Vincent

been a smaller operation than Saint Anne’s, perhaps involving just two or three monks in addition to the abbot. In view of their proximity, they would have been aware of the activities of Thocharis and his gang, and may themselves have been victims. Like the brigands’ monastery, Father Miratari’s no longer exists. It may, however, have been located at the small church dedicated to Saint John in a ploughed field one or two kilometres north of Saint Anne’s, and on a much lower level.19 Impressive too is the fact that Piero Querini was able to name six alleged miscreants, as well as their town or village of origin. He would hardly have been so specific if the claim was liable to be disproved in an investigation. Macario “Faschidoni”, thought to be from Chania, was probably related to a well-known family of this name residing in and around the west Cretan city. The name appears in Greek as Φασιδόνης (Fassid(h)oni in Italian documents). One famous representative was Meletios, abbot of the Gderneto monastery, near Chania, a former seaman with long experience in Venetian service before becoming a monk; in 1606, with a possible war looming, he offered his services once again, with the blessing of the Patriarchs of Alexandria and Constantinople.20 The document is a graphic illustration of the consequences of the Venetians’ use of internal exile (bando) as a punishment for serious crime.21 Those sentenced had to move to a region far from any means of livelihood — such as land — to which they may have had access. Many banditi would have been forced into further wrongdoing in order to survive. The numbers of banditi appear to have been growing since the previous century, and they were a long-term problem for the Venetian authorities. If caught breaking the conditions of their sentence, exiles could be liable to extremely harsh punishment. Nonetheless, the wealthy might be able to find a way to circumvent the courts. Typically, the Venetian Noble Zuanne Calergi, sentenced for attempted murder in 1617, eventually fled to Constantinople, where the Venetian diplomatic representative (bailo) granted him a safe-conduct to return to Crete.22 The exiles at Saint Anne’s had not had the means or the opportunity to avoid their punishment in this way, but the monastery offered an alternative solution.

|| 19 See the Anavsi map (n. 9 above). 20 M. Chairete, Ειδήσεις για τρεις μονές της περιοχής Χανίων στις αρχές του ΙΖ΄ αιώνα. Θησαυρίσματα 2 (1963) 1–35: 7–10, 29–27. 21 On crime and punishment in Venetian Crete see R. Tsakire, Ποινές και κoινωνία στη βενετοκρατούμενη Κρήτη (16ος αιώνας). Ph.D. thesis. Athens 2008, available on the website didaktorika.gr (with reference to internal exile, 179–223); also R. Tsakire, Παράνομοι στην υπηρεσία ατόμων και οικογενειών στην Κρήτη (16ος–17ος αι.): Περιπτώσεις (αυτο)κατάλυσης του βενετικού κρατικού μηχανισμού. Μια πρώτη προσέγγιση. Τα Ιστορικά 31, 60 (2014) 23–52. 22 A. Vincent, The Calergi Case. Crime and Politics in Western Crete under Venetian Rule. Θησαυρίσματα 31 (2001) 211–292.

When is a Monk not a Monk? A Landowner’s Complaint in Seventeenth Century Crete | 335

Many such men no doubt found employment as bravi, “bodyguards” or “minders”, maintained by landowners on their estates. As well as keeping “order” among the dependent villagers, these “cut-throat ruffians” (sicarii), as one contemporary calls them, carried out vendettas on behalf of their employers against rival members of the dominant class.23 The function of the convicted felons who found refuge in the monastery was evidently similar. Dependent as they were on the monastery for their livelihood, their loyalty was guaranteed, making them ideal “enforcers”. If Querini is correct in claiming that some of the men were breaching the terms of their sentence by remaining in the area of the monastery, then these men were potentially in great danger. Anyone arresting them could receive a reward, and anyone killing them would in general not be punished.24 The monastery’s protection was apparently an effective shield, even though harbouring banditi was a criminal offence with severe penalties. Querini’s claim that the abbot wanted him to donate the beasts to the monastery “for the sake of my soul” (per l’anima mia) is perhaps a key to the abbot’s mode of operation. It is the phrase regularly used of donations to churches or monasteries. Its use suggests Thocharis may have employed his armed underlings to extort pious “donations” to supplement the monastery’s income. It is interesting that in the 1635 survey’s report on the monastery no figure is given for donations, usually recorded as a yearly average and described as incerti, “uncertain”, i.e. variable, income; however, in the survey many other monasteries omit details on income of this type. Presumably Thocharis also employed his men in other activities, such as collecting debts. Note also how quickly Querini’s tenants grabbed their weapons and rushed to defend the landowner’s interests. The complainant describes this as a spontaneous reaction which he, as a law-abiding citizen, struggled to quell. There is no doubt truth in his account, but there are also nuances which he does not let rise to the surface. He does not want to give the impression that the villagers were acting as bravi. Querini’s letter illustrates yet another problem which the Venetian authorities had with the numerous Orthodox monks and monasteries on the island. Giovanni Battista Foscolo, Grimani’s predecessor as Duca di Candia, described in his report of 1635 how men became priests or monks “for no other purpose than to avoid compulsory service as rowers in Venetian galleys and to be exempted from any other obli-

|| 23 Z. Papadopoli, Memories of Seventeenth–Sentury Crete. L’Occio (Time of Leisure), edited with an English translation by Alfred Vincent, [Hellenic Institute of Byzantine and Post–Byzantine Studies, Graecolatinitas Nostra, Sources 8]. Venice 2007, 70–73; Greek edition: Tz. Papadopoulos, Στον καιρό της σχόλης (L’Occio). Αναμνήσεις από την Κρήτη του 17ου αιώνα, εισαγωγή και σχολιασμός Alfred Vincent, μετάφραση του Occio και επιμέλεια Ναταλία Δεληγιαννάκη. Herakleion 2012, 62–64; Vincent, The Calergi Case, 256–258 (on banditi as bravi). 24 Tsakire, Ποινές και κοινωνία 188–189.

336 | Alfred Vincent

gation to the state”. He claims that men “simply put on monastic dress, let their hair grow, and, under the pretext of saving their souls, avoid compulsory service and live a life of leisure at others’ expense.”25 The Duca Bernardo Venier had made similar points in his report of 1618.26 In fact Venetian officials had been complaining about this abuse since at least the previous century and had made various proposals to address it.27 Querini’s allegations suggest that any measures taken had not been effective. If our landowner is in fact the same man who lodged the report on the monastery of Saint Anne for the survey in 1635, then presumably he was aware of the authorities’ desire to “clean up” the monasteries and monasticism. Is it significant that we have here a feudal landowner, of Venetian descent and presumably a Catholic, in dispute with the head of an Orthodox monastery? Is it a case of Cretan versus Venetian, Orthodox versus Catholic? Such an interpretation would probably not be justified. After all, Querini’s chief witness was also the abbot of an Orthodox monastery. There are numerous examples of good relations between Catholic landowners and Orthodox monasteries, and little evidence of ingrained rivalry or hostility. It may be relevant, though, that what Thocharis withholds is not the actual rent in kind of 150 pounds of cheese, but a part of the additional, symbolic “gifts” in recognition of the feudal landowner’s status. The significance of Thocharis’ withholding the “gifts” may have been more symbolic than economic. There was indeed a chronic issue of law and order in the Cretan countryside, and the problems caused by certain practices, such as the sentences of exile, were never resolved.28 Bands of brigands were a permanent bane. The Venetians had set up the office of the capetani contra fures, a rural police force, to combat brigandage; but these were not particularly effective and could be spectacularly corrupt.29 The small garrisons stationed in the fortresses (such as nearby Temenos) were also unable to exterminate rural crime. A case like Querini’s, involving not actual brigandage but an alleged breach of contract and the seizing or withholding of goods by threats of, or actual, force, would have been difficult to deal with. It is perhaps characteristic that Querini did not take any judicial action over the original withholding of two || 25 ASV, Collegio, Relazioni, busta 81, report of Giovanni Battista Foscolo, ff. 2v. 3r. 26 ASV, ibid, report of Bernardo Venier, f. 3r. 27 E.g. Foscarini in S. G. Spanakes, Η θρησκευτικο–εκκλησιαστική κατάσταση στην Κρήτη τον XVI αιώνα. Κρητικά Χρονικά 21 (1969) 134–152: 147. 28 See, for a small sample, K. Tsiknakis, Στοιχεία για την καθημερινή στις Μέλαμπες στα τέλη του 16ου αιώνα, in: Πεπραγμένα του Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου «Η Επαρχία Αγίου Βασιλείου από την Αρχαιότητα μέχρι Σήμερα», II. Rethymno 2014, 555–572; R. Tsakiri, Με αφορμή μία δικογραφία των αρχών του 17ου αιώνα: τάσεις απειθαρχίας στον νόμο στην επαρχία του Αγίου Βασιλείου (τέλη 16ου – αρχές 17ου αιώνα). Μία συμβολή στην ιστορία των ορεινών πληθυσών της περιοχής, in: ibid., 573–634; Tsakire, Παράνομοι; Vincent, The Calergi Case, passim. 29 See, for example, M. Mondelou, Το αξίωμα του καπετάνιου κατά των κλεπτών στη Σητεία (16ος αιώνας), in: Πεπραγμένα I´ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Χανιά 1–8 Οκτωβρίου 2006), B1. Chania 2010, 253–269.

When is a Monk not a Monk? A Landowner’s Complaint in Seventeenth Century Crete | 337

animals, which occurred six months before he wrote his complaint; he waits until the situation has escalated, with threats of violence. One wonders how Abbot Geremias would have responded to Querini’s accusations. He could perhaps say that in taking on exiles as monks and workers, he was simply performing his duty as a Christian to be kind to those in need. He could argue that his suggestion that Querini should award him the two beasts “for the sake of his soul” was not unreasonable; both Orthodox and Catholics were continually making gifts to Orthodox monasteries. He might claim that his monastery was barely able to cover its expenses, that Querini must have known this and should have made allowances. How the abbot would justify the actions of his men is another matter; but there too he may have had an answer. He could certainly claim that Querini himself contributed to escalating the affair. The Querini case adds one more piece to the mosaic of lawlessness and anarchy which seems to have characterised the Cretan countryside in the late Venetian period. But let us end on a note of caution: now that the situation in Crete has been described in numerous studies based on contemporary sources, it becomes particularly worthwhile to compare it with that in other countries, including other major Venetian territories.30 How far is the Cretan situation unusual, and what common features does it share with other areas and other jurisdictions?

APPENDIX: The Letter of Complaint Venice, Museo Correr, Archivio Morosini-Grimani, busta 568, item no. 15 (no. 9 in older numeration). Illustrissimo et Eccelentissimo signor Duca, Illustrissimi signori Consiglieri Reggimento di Candia et clarissimi signori Avogadori de Comun31 Doppo che ser Geremia Thoghari Geromonaco intrò nel governo del monastero di Santa Ana, territorio del Castel Themene, che puono esser incirca tre anni, havendo pensato di farsi non solo potente, ma formidabile a tutti in quelli contorni, raccolse in detto monastero una man di malfattori, ladri, et parte di essi banditi dalla Giustizia con pene gravissime, che nondimeno se ne stanciano lì parte in case loro proprie, et tutti in luoghi a loro per le sententie contro essi fatte prohibiti, a parte de’ quali fece metter l'habito monachal, et li altri se ne stanno con l'habito

|| 30 See, for example, E. Muir, Mad Blood Stirring. Vendetta in Renaissance Italy. Baltimore/London 1998. 31 In the edition below, the original orthography is preserved, though punctuation and accentuation on Italian words are modified slightly for clarity. Abbreviations are written out in full.

338 | Alfred Vincent

secolare, pur in servitio di detto igumeno con le loro armi, et vallendosi dell'agiuto loro, si sforza di far star ogni uno, bastandoli l'anima d'arrogarsi fino l'autorità pubblica et far cose che, se la Giustizia le sapesse, si deve sperar che haverebbe fatto ogni severa dismostratione sopra lui et essi suoi satteliti. Questo Igumeno si fece dar da me, Piero Querini quondam magnifico ser Zorzi, over dalla signora Marietta Davegia mia madre, il loco et pascolo nostrο del Casal Astrà, vicino al sudetto Castello, per un'anno, per dover pagar formazzo lire 150, et caneschi quattro, dei quali caneschi ne diede li doi et li altri intrò in humor di tenerli, et non ce li dare, et se ben più d’una fiata lo mandassimo a ricercare che ce li dasse, non ha voluto mai darli, per il che andai in persona et l'ho eshortato di doverneli dare, et lui mi disse che non ne haveva da darmi tal cosa, et che dovesse ancor io lassarli al monastero per l'anima mia, siché mi convenne partire senza frutto dal detto monastero, il che fo già 6 mesi incirca. Occorse poi, che già il giorno di Domenica prossimo passato, 7 del presente, il chiappo de' suoi animali peccorini de 200 et più capi incirca intrarono nelli loci et pascoli miei, nonostante che 'l tempo dell'affizione predetta era già spirato, et io in virtù delli ordini et delli proclami fatti publicar più volte feci prenderli, et cavarli un sonale per dar la mia querela con tal confirmatione, et far castigare li pastori et qualunque bisognasse, et astringerlo dalla Giustizia di darmi quanto disponeno li ordini et proclami sudetti, et con tal occasione feci tenir anco doi agnelli per mia refattione delli caneschi sudetti, che diceva non haver da darmeli, et li restanti lassai andare, il che feci come di sopra nelli loci et pascoli miei licitamente stante le cose predette. Ma ciò nonostante, havendo saputo ciò l'igumeno sudetto mandò prima Giannicchi Alevandino calogero, uno delli predetti stravestiti, et Manoli Anogianò, uno delli banditi, a casa nostra, et mi dissero di doverli restituir il sonale et animali predetti, et che doppo il signor Igumeno mi comodarebbe in altra maniera; ma io li dissi haver fatto legitimamente et lege permittente quanto ho fatto, et che andassino {in bon} // (1v) in bonhora, che già io non li tengo cosa alcuna che non mi aspetti, et quanto al sonagio intendevo apresentarlo alla Giustizia per dar la querela come di sopra, et così partirono via. Et il giorno seguente, che fo di lunì, 8 del medesimo, mostrando l'alterezza dell'humor over impudenza loro sudetta, s'unirono tutti li malfattori predetti che qui sotto saranno notati, et andarono di sotto via le case mie di detto casal Astrà armati di spade, targhe, archi et frezze, et assaliti li pastori li fecero fuggir via con haverli menato di colpi et sassade, nonostante la protestatione fatteli da essi pastori da parte di Dio, di San Marco et di Vostre Signorie Eccelentissime; poi si messero a menar via tutto il chiappo di miei animali peccorini et caprini al numero di 300 et più capi, facendoli andar per forza al monastero sudetto, discosto da esso loco per uno miglio, con farli passar per una fiumara profonda piena di sassi et diruppi, a modo che patirono grandemente et restarono quasi mezi morti, et ridotti al monastero sudetto in presentia del detto igumeno che, subito che li vide da lontano,

When is a Monk not a Monk? A Landowner’s Complaint in Seventeenth Century Crete | 339

li cridava che si dovessero affrettar d'arrivar ad esso monastero, ove introdotto tutto detto chiappo cernirono delli migliori a loro ellettione 12 peccore grande da frutto, et li tolsero per loro pagamento delli doi agnelli, che io havevo tolto per così giusta mia pretensione, facendosi ragione da sua posta,32 con haversi arrogato l'autorità propria pubblica, come di sopra; havendo causato, che molti dei miei contadini, vedendo tanto et così ingiusto struscio di chiappo così grosso, vi concorsero con armi per liberar dalle man loro detto chiappo, ove sarebbe successo qualche gran male, et molto sanginolente, ma io prevedendo questo pericolo, li ho fatto stare adriedo non senza molta difficoltà et fatica; onde parendomi che queste attioni siano molto spiacevoli alla Giustizia, come molto dannose e pericolose, comparo humilmente alla degna prudenza de Vostre Signorie Eccelentissime, dolendomi et querelandomi sopra il predetto igumeno et li predetti suoi satelliti, et supplicandola si degni habita veritate far sopra loro conveniente dimostratione secondo i demeriti loro predetti a loro correttione et essempio d'altri et per sicurezza di ogniuno, che dala potentia et tirannia di costoro non siano strusciati, et alla Buona Gratia di Vostre Signorie Eccelentissime Reverentemente m'inchino et raccomando. Nomi delli sudetti calogeri stravestiti, ladri et malfattori: Gioanichio Allevadinò, ladro famosissimo, iconomo delli armenti di esso monastero, Macario Faschidhoni calogero, bandito et malfattore, si crede che sia dalla Canea, Neoffito Canevari calogero, bandito et ladro famoso;, Nicolò Sclavo detto Azzalin dal casal Vathipetro, Gianni Cazzoprini detto Mizzo dal casal /(3r) Anogia, Manoli Anogianò et lui dal detto casal, ladro famoso, tutti comoranti in detto monastero. Testimonii: Patera ser Filotheo Miratari dal monastero di S. Zuane di Themene, Georgi Castrinopulo detto Fadini, Michielin Mavromati detto Cadili, Georgi Petropulo detto Lassandari, Georgi Faso detto Castanò, Gianni Pacidhero, messer Magna Dhramatinò, Magno Leftereo, Nicolo Agatho, Michelin Signolo, Gianni Franco, messer Nicolò Vlagho, tutti del casal predetto,33 quali saperanno del bando delli predetti banditi, et che sono anco ladri famosi

|| 32 facendosi ragione da sua posta: the text and meaning are unclear. Alternative readings are facendoli, porta. 33 Presumably referring to the township of Themene (Temenos).

340 | Alfred Vincent

Testimonii […]34 Georgi Mulidha, Gianni Thoghari, Frangià Petracca, Giorgi Petracca, Michielin Giessè, tutti dal casal Astrà. Né posso passar con silentio, che il giorno di domenica, mentre tenivano il sudetto loro chiappo nei miei luoghi, li fecero mangiarmi una gran quantità di carobe, che si trovavano in quattro monti, et potevano esser misure 100, dei quali apena mi lassorono 20 incirca, et ricerco anco di ciò riffattione. Sopra tutto supplico la Giustitia incontaminata di Vostre Signorie Eccelentissime si degnino (havuta consideratione alla setta sudetta cotanto spiacevole alla Giustitita et che ogniuno teme di loro) dar ordine che siano ritenuti li predetti banditi et ladri famosi, perché doppo che si comincierà ad examinar non si potranno più havere, et se par a Vostre Signorie Eccelentissime cosa estraordinaria che avanti l’esami si faccia la executione, io m’eshibisco liberamente in caso non provino il tutto di patir tutte quelle pene che alla loro Giustitia parerà convenente.

|| 34 Two or three words here are difficult to decipher, heading the separate list of witnesses from Querini’s village of Astrà.

Eirini Lydaki

Notes on a Cretan Poet’s Precedence Dispute (Venice, late 17th Century) The Dispute between Candia and Rethymno (Φιλονικία του Χάνδακος και του Ρεθέμνου), by the Rethymnian poet Marinos Tzanes Bounialis (c. 1620–c. 1685), is one of the minor works of Cretan literature. This poem of 208 fifteen–syllable verses is included in the edition of the long verse chronicle The Cretan War by the same author, which was published in Venice in 1681.1 The theme of the poem is an imaginary dispute that erupts between the two Cretan cities just before the final, decisive attack by the Ottoman forces to break through the walls of Candia (in Greek, Chandax or Chandakas, the modern Herakleion). The personified city, the capital of the Venetians’ Regno di Candia, boasts of its successful resistance under siege for twenty years, while Rethymno, which had surrendered after only a few months of siege, in 1646, lies ruined and desolate. The personified Rethymno answers Candia’s boasts by foreseeing the inescapable fall of the Cretan capital, and refutes Candia’s criticisms by emphasising, first, its own important geographic location, and then its former political, economic, social, intellectual and religious importance: Rethymno mentions the names of noble families as well as other prominent individuals— nobles, cittadini, and members of the wider urban population—who had had distinguished careers in the church or in secular professions, or were known for their achievements in literature, the arts or scholarship, achievements recognised not only in Rethymno but also in other parts of the Venetian world and further afield. The work refers to cultural events of the period of almost one hundred years from the late sixteenth century up to the time when the poet was settled in Venice (from 1655) and began to occupy himself with literary writing.2 As for Candia’s own writers and artists, says Rethymno (584.5–6):

|| * I wish to thank Alfred Vincent for his useful suggestions on matters of language and content. 1 Φιλονεικία του Χάνδακος και του Ρεθέμνου, in: Διήγησις διά στοίχων του δεινού πολέμου του εν τη νήσω Κρήτης γενομένου […] παρά Μαρίνου Τζάνε του λεγομένου Μπουνιαλή του Ρεθυμναίου εκ Κρήτης. Ενετίησιν, παρά Ανδρέα τω Ιουλιανώ, ˏαχπα΄, 439–447. Later editions: K. N. Sathas, Τουρκοκρατουμένη Ελλάς. Ιστορικόν δοκίμιον περί των προς αποτίναξιν του οθωμανικού ζυγού επαναστάσεων του ελληνικού έθνους (1453–1821). Athens 1869, 295–300; É. Legrand, Bibliographie hellénique ou Description raisonnée des ouvrages publiés par des Grecs au dix–septième siècle, 2. Paris 1894, 394–399; A. Xirouchakis, Ο Κρητικός Πόλεμος (1645–1669). Συλλογή των ελληνικών ποιημάτων Ανθίμου Διακρούση, Μαρίνου Ζάνε […]. Trieste 1908, 582–589 (references in the present paper give page and verse numbers from this edition); Α. Ν. Nenedakis, Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής, Ο Κρητικός Πόλεμος (1645–1669). Athens 1979, 633–640. 2 On the poet’s biography, see the Introduction by S. Alexiou in the critical edition: Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή του Ρεθυμναίου, Ο Κρητικός Πόλεμος (1645–1669), edited by Stylianos Alexiou and https://doi.org/10.1515/9783111010335-023

342 | Eirini Lydaki

Ποτέ σου μηδέν καυχηθείς σε τέχνες ομπροστά μου, γιατ’ είχε το περβόλι σου δέντρα, νερά δικά μου. Don’t ever boast of arts in front of me; Your garden’s trees and waters were all mine.

The poem has attracted the attention of scholars since the mid–nineteenth century, when the foundations for the research and study of the history and culture of modern Hellenism were being laid, and, in particular, when the works of Cretan literature began to be better appreciated and studied, even though Crete was still outside the borders of the small Greek state. In 1869, shortly after the end of the great uprising in which for three years Christian Cretans had fought for the unification of their island with Greece, in a historical essay on the struggles of Greeks against the Turks from the fall of Constantinople up to the Greek Revolution, Konstantinos N. Sathas published the text of the Dispute, based on the original Venetian edition. He noted that it mentions ‘many scholars, still unknown to us, and other famous Cretans’, and was a ‘precious document [μνημεῖον] on Greek history and literature’.3 Over two decades later, in his Bibliographie hellénique, Émile Legrand characterised the Dispute as a poem separate from the Cretan War and ‘fort intéressant’; he considered it an important contribution to the history of literature, yet he published only the second part, omitting verses that do not contain names—hence, like Sathas, highlighting its references to Cretan personalities.4 The later editors of the poem, Agathangelos Xirouchakis and Andreas N. Nenedakis, do not make any particular mention of the list of names or of its importance; nor do they discuss the poem’s literary form.5

|| Μartha Aposkiti. Athens 1995, 86–94. (This is the edition cited in references to Tzanes’ Cretan War in the present paper.) 3 Sathas, Τουρκοκρατουμένη Ελλάς 295. 4 Legrand, Bibliographie hellénique 394 (verses 589,3–8 and 13–14 are omitted). Nonetheless, some years earlier, in his Bibliothèque grecque vulgaire, 2. Paris 1881, LXXXVI, he referred to the poem as ‘un très curieux passage du poème […] sur la guerre de Canée’ (sic—an error for Candie, i.e. Candia). 5 For the ‘irrelevant’ issues examined in the Introduction by Xirouchakis, who was at the time a priest at the Orthodox church of St. George in Venice, see S. Xanthoudidis, Βιβλιοκρισία: Ο Κρητικός Πόλεμος (1645–1669) [first published in 1909], in: N. Panagiotakis and Th. Detorakis (eds.), Μελετήματα, Herakleion 1980, 243–262; at 245. The Rethymnian author A. N. Nenedakis states in his Preface that his own work ‘is far from being philological’ (14–15), and discusses only two of the persons mentioned in the poem, Gerasimos Vlachos (for the editor’s undocumented assumption on Vlachos, see 126–128 of his edition) and Frangias Kalomatis (whom Nenedakis believes to be a writer, misinterpreting a verse of the poem, see 160–165). For both editions, see Alexiou, Ο Κρητικός Πόλεμος 33–39. Alexiou and Aposkiti did not include the Dispute in their critical edition of the Cretan War, in 1995, because, as Alexiou says in the Preface: ‘N. M. Panagiotakis and Giannis Mavromatis have already started their work on commenting on the Dispute and identifying the persons mentioned in it, in order to publish it.’ (ibid., 14).

Notes on a Cretan Poet’s Precedence Dispute (Venice, late 17th Century) | 343

From archival research we can identify all of the persons recorded in the Dispute and can compile partial biographies.6 However, an issue that has not yet been touched on by research is that of the literary genre or type with which the Rethymnian poet engaged. This is directly related to his motivation in devising an imaginary dispute between the two Cretan cities; it is also relevant to the probable date of composition and to the poet’s sources of inspiration. In this brief paper I will try, firstly, to indicate the features of the genre or type of the ‘Disputation’ or, more precisely, of the ‘Precedence Dispute’, which in Greek literature has not been identified as a distinct literary form, and then I will attempt to see how the Cretan poem’s form and content are connected with this literary type.7 According to researchers on Eastern literature, ‘Precedence Disputes’ appeared first in Mesopotamia by the second millennium BCE—with the first examples written in Sumerian and Akkadian—while by the eleventh century CE they can be found widely in different languages in the Near East (under the terms munāẓara , mufāk ̲h̲ara or muhawara). In the West, disputation texts appear from the eighth century CE onwards—under terms such as altercatio, certamen, conflictus, contentio, disputatio, contrasto, tenzon—initially written in Latin and later in the vernacular.8 || 6 Due to limitations of space, I will not refer here to the relevant archival sources and bibliography. Still, on the society of Rethymno and Crete under Venetian dominion, and in particular the nobility and the cittadini, on the base of archival documents, see K. E. Lambrinos, Κοινωνία και διοίκηση στο βενετοκρατούμενο Ρέθυμνο: το ανώτερο κοινωνικό στρώμα των ευγενών (1571–1646), unpublished PhD dissertation. Corfu 1999, and idem, Οι cittadini στη βενετική Κρήτη. Κοινωνικο–πολιτική και γραφειοκρατική εξέλιξη (15ος–17ος αι.). Athens 2015; see also A. Papadia–Lala, Ο θεσμός των αστικών κοινοτήτων στον ελληνικό χώρο κατά την περίοδο της βενετοκρατίας (13ος–18ος αι.): μια συνθετική προσέγγιση. Venice 2004, 52–157. 7 The ‘Debate Poem’, or ‘Disputation’, or ‘Precedence Poem’ is described as a ‘literary form or genre’ in the Introduction to the volume G. J. Reinink/H. L. J. Vanstiphout (eds.), Dispute Poems and Dialogues in the Ancient and Medieval Near East. Forms and Types of Literary Debates in Semitic and Related Literatures. Leuven 1991, 1–6; at 1. 8 On the genre’s definition and the various types that can be included in it, and also on the question of its origins and diffusion, or its independent emergence in time and space, in East and West, see the comments in the Introduction to Reinink/Vanstiphout, Dispute Poems and Dialogues 4–6, and the old but fundamental study by E. Wagner, Die arabische Rangstreitdichtung und ihre Einordnung in die allgemeine Literaturgeschichte, Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Geistes– und Sozialwissenschaftlichen Klasse. Mainz 1962, Nr. 8 437–476. See also G. J. van Gelder, The conceit of pen and sword: on an Arabic literary debate. Journal of Semitic Studies 32.2 (1987) 329–360 (especially the bibliography on 336, n. 25); S. Brock, Syriac dialogue–an example from the past. Journal of Assyrian Academic Studies 18.1 (2004) 57–70; F. Abdullaeva, The origins of the munāẓara genre in New Persian literature, in: A. A. Seyed–Gohrab (ed.), Metaphor and Imagery in Persian Poetry. Leiden/Boston 2012, 249–273. Finally, see the useful recent edition: E. Jiménez, The Babylonian Disputation Poems. With Editions of the “Series of the Poplar, Palm and Vine”, the “Series of the Spider, and the Story of the Poor, Forlorn Wren”. Leiden 2017, especially 125–153 (as well as the diagram on 150 showing the emergence and cultivation of the genre in the

344 | Eirini Lydaki

In Greek literature—mainly ancient and Byzantine—disputes on precedence are found in verbal contests (ἀγῶνες λόγων) as well as in comparisons (συγκρίσεις), independently or included in texts belonging to different literary genres. Examples that could be cited include Aeschylus and Euripides’ contest in Aristophanes’ Frogs (first performed in 405 BCE); the dispute narrated in Callimachus’ fourth poem in his Iambi (third century BCE);9 the anonymous Certamen Homeri et Hesiodi (Αγών Ομήρου και Ησιόδου, dated to Roman times);10 the surviving Byzantine comparisons and disputation dialogues, in poetry and prose;11 while, lastly, the motif is also found in folk poetry.12 Written either in the form of a dialogue or of monologues or speeches by the participants, in verse or in prose, these texts typically consist of (i) an optional preface that presents the theme, (ii) the discussion usually between two or, rarely, more speakers, human or non–human, each one declaring their own arguments directly or through a representative, trying to show their supremacy while criticising their opponent, and (iii) an epilogue presenting the outcome of the dispute. The participants may be personified natural beings, natural phenomena or objects, abstract concepts, literary genres, arts, cities, countries or wider geographical

|| Near East from the dawn of literature to the twentieth century and in the West from the eighth to the fifteenth century). For the terms munāẓara, mufāk ̲h̲ara and muhawara, see E. Wagner’s articles in: P. Bearman/Th. Bianquis/C.E. Bosworth/E. van Donzel/W.P. Heinrichs (eds.), The Encyclopaedia of Islam. Leiden 1960–2005, s.v. For the genre in Latin medieval literature, see H. Walther, Das Streitgedicht in der lateinischen Literatur des Mittelalters. München 1920. 9 M. L. West, in his article: Near Eastern material in Hellenistic and Roman literature. Harvard Studies in Classical Philology 73 (1969) 113–134, argues for the transfer of elements from the Near East into Greek literature, which can be traced, for example, in the dispute in Callimachus’ fourth Iambus. The views of scholars on the independent origin or the transmission of the genre across space and time, as well as the possible influences noted in the comparative examination of the texts, are issues that cannot be addressed in this paper. See the relevant discussion in: Jiménez, The Babylonian Disputation Poems 148–153, and also the bibliographical references in n. 8 above. 10 For the Cretan origin of the single manuscript that preserves the complete text of the Certamen (which includes the dispute between the two poets, and also an account of cities claiming to be the birthplace of Homer), see P. Bassino, Certamen Homeri et Hesiodi: Introduction, Critical Edition and Commentary. Durham 2013, 54–55. 11 On similar texts in Byzantine literature, included in progymnasmata, see H. Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών [Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner], I: Φιλοσοφία, Ρητορική, Επιστολογραφία, Γεωγραφία, trans. L. G. Benakis, I. V. Anastasiou, G. Ch. Makris. Athens 21991, 172–180; also G. Prinzing, Zur byzantinischen Rangstreitliteratur in Prosa und Dichtung. Römische Historische Mitteilungen 45 (2003) 241–286 (cfr. U. Moennig, Ρητορική και Διήγησις των τετραπόδων ζώων, in: G. Κ. Mavromatis/N. Agiotis (eds.), Πρώιμη νεοελληνική δημώδης γραμματεία: Γλώσσα, παράδοση και ποιητική. Herakleion 2012, 573–590). 12 See for example the Cretan folk song ‘Τα τρία βουνά’ in: Άσματα κρητικά μετά διστίχων και παροιμιών. Kretas Volkslieder nebst Distichen und Sprichwörtern, hrsg von Anton Jeannaraki. Leipzig 1876 [reprint: Rethymno 2005], 107, n. 101, or the well–known Greek folk song ‘Olympos and Kissavos’.

Notes on a Cretan Poet’s Precedence Dispute (Venice, late 17th Century) | 345

areas, individuals or groups of people differing by origin or religion, historical and biblical personalities (rarely, though, and sometimes without the competitive element). The outcome may be decided either by an internal judge (the poet) or an external one (e.g. the dedicatee). A judge or an arbiter is unnecessary when the superiority of one of the contestants is obvious and indisputable, or when the adversaries are reconciled, or in cases where the author deliberately does not clearly reveal the outcome of the dispute. These texts are regarded as minor but have been very popular in a variety of social, linguistic and cultural environments. They were mainly for entertainment, while they could also have a didactic aspect. Depending on the themes, they were used either as an exercise in schools or a display of rhetorical skill, in royal courts, intellectual circles, and generally in public. They could also serve to forge the identity of communities, or simply as a means to reinforce moral values or religious faith.13 In composing them the authors drew upon the rules of Greek and Roman rhetoric, mostly in the form of the epideixis and that of the very popular progymnasmata.14 Texts relating disputes between cities or wider geographical areas first appear, to my knowledge, in Arabic literature of the Islamic era, reflecting disputes about hierarchy and differences of political, racial and religious character.15 In some of

|| 13 See the fundamental studies on this genre: M. Steinschneider, Rangstreit–Literatur. Ein Beitrag zur vergleichenden Literatur und Kulturgeschichte, [Sitzungsberichte der Kais. Akademie der Wissenschaften in Wien, Philosophisch–Historische Klasse, Band 155, Abhandlung 4]. Vienna 1908; Walther, Das Streitgedicht; Wagner, Die arabische Rangstreitdichtung; Reinink/Vanstiphout, Dispute Poems and Dialogues; Abdullaeva, The origins of the munāẓara genre (especially 266–268). See also P. E. Black, Debate Poetry, in: A. Classen (ed.), Handbook of Medieval Studies: Terms– Methods–Trends, 1. Berlin/New York 2010, 1735–1741 (with bibliography). 14 On rhetoric and its continuous influence on literature from antiquity to modern times, see E. R. Curtius, European Literature and the Latin Middle Ages, with a new introduction by Colin Burrow. Princeton 2013 [first published in 1953], chapters 4 and 8; Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία 125 ff. For the cultivation of rhetoric in schools and universities of the Middle Ages and the Renaissance and the rhetorical exercise of disputatio (the construction of which is similar to the precedence dispute), see J. J. Murphy, Rhetoric in the Middle Ages. A History of Rhetorical Theory from Saint Augustine to the Renaissance. Berkeley/Los Angeles 2001 (especially 89–132); H. F. Plett, Rhetoric and Renaissance Culture. Berlin/New York 2004; P. Mack, A History of Renaissance Rhetoric, 1380–1620. Oxford 2011, chapters 2, 13 and 14; A. J. Novikoff, The Medieval Culture of Disputation. Pedagogy, Practice, and Performance. Philadelphia 2013. For the influence of works like Pseudo–Menander’s Περί επιδεικτικών on the texts of Eastern literature, see Wagner, Die arabische Rangstreitdichtung 463. The above mentioned manuscript of the Certamen Homeri et Hesiodi, which was used as a school book, contains extracts from Menander’s rhetorical texts; see Bassino, Certamen Homeri et Hesiodi 58. 15 For reference to the texts, see Wagner, Die arabische Rangstreitdichtung 435–467; at 448–450; see also G. J. Van Gelder, Kufa vs Basra: the literary debate. Asiatische Studien/Études Asiatiques 50

346 | Eirini Lydaki

these texts, dating from the eleventh to at least the seventeenth century, the cities appear personified, while in other examples the protagonists are their inhabitants.16 The texts, based on a long rhetorical tradition, may have either a historical core or a fictional subject; in all cases, they are written in a playful spirit and later than the events that provided their stimulus.17 The geographical location, the climate, the products, the virtues of the inhabitants, the brilliant educational institutions, the personalities in politics, religion and literature (who are mentioned by name), are all subjects brought up in surviving texts of disputes between cities.18 They draw upon, or align with, contemporary historiographical, geographical, and literary works, where descriptions and comparisons can also be found; especially from the thirteenth century onwards, after the disintegration of the Abbasid Caliphate, presumably their purpose was to maintain or revive the collective memory of the Arab– Islamic past. Texts that include descriptions and comparisons between cities, larger areas, or populations, though without an actual dispute, can also be found in the fifteenth century ‘Greek East’. Byzantine literature of the Palaeologan Period includes the epistolary Comparison of old and new Rome (Σύγκρισις παλαιάς και νέας Ρώμης) written by Manuel Chrysoloras while in Rome, coming from his then ruined homeland Constantinople, and the anonymous satirical Mazaris’ Journey to Hades (Επιδημία Μάζαρι εν Άιδου), which contrasts the people of Constantinople to the multiethnic population of the Peloponnese; nevertheless, these compositions, which date to the early fifteenth century and reflect political and social changes, do not contain the dispute motif, as we have already observed.19

|| (1996) 339–362 (where there are also references to sources of evidence that include testimonies about real disputes between cities, dating back to the ninth century). 16 See the catalogue of titles in Steinschneider, Rangstreit–Literatur n. 5, 12b, 22, 43d, 69, 73b; Wagner, Die arabische Rangstreitdichtung 435–467; at 448–449; Van Gelder, Kufa vs Basra. Disputes are also mentioned between representatives of different national, religious or racial groups: Steinschneider, Rangstreit–Literatur n. 77; E. Wagner, Munāẓara, The Encyclopaedia of Islam, VII. Leiden/New York 1993 (the latest edition available to me), 565–568; at 567; Van Gelder, The conceit of pen and sword 333, 336. 17 For instance, van Gelder reports disputes between Mecca and Medina, which date back to the fourteenth and fifteenth centuries, but which recall Muhammad’s subjugation of Mecca in 630 (Van Gelder, The conceit of pen and sword 340, with relevant bibliography). 18 These points of dispute arise in the controversy between two Iraqi cities—their inhabitants belonging to two different political–religious groups—that saw their people move to the new capital Bagdhad, after 762. On this subject see Van Gelder, Kufa vs Basra. For another instance, see Abdullaeva, The origins of the munāẓara genre 250–251. 19 For both texts, see for example, from a historical perspective, T. Kioussopoulou’s studies: Identités byzantines. Historein 2 (2001) 135–142 (on Manuel Chrysoloras’ Σύγκρισις παλαιάς και νέας Ρώμης), Οι “αόρατες” βυζαντινές πόλεις στον ελλαδικό χώρο, 13ος–15ος αιώνας. Athens 2013, 130–141 and ‘Αστοί’ και ‘αγροίκοι’ κατά την ύστερη βυζαντινή εποχή, in: T. Kioussopoulou (ed.), Οι βυζαντι-

Notes on a Cretan Poet’s Precedence Dispute (Venice, late 17th Century) | 347

In the West, the composition of learned or literary texts with this theme (and disputes too) began in the late Middle Ages, a period of profound political, social and economic change, when national consciousness was emerging together with powerful city–states.20 The comparisons and disputes between cities, peoples or states that have come down to us echo the political antagonism between monarchies or governments, as well as the intense patriotism of their citizens and their cultural differences. Let us examine the specific arguments presented by the cities in order to prove their superiority against others, in relevant Italian printed texts that I have traced, dating from the mid–sixteenth to the late seventeenth century. The cities emphasise their ancient origin and their glorious past, employing everything relevant to their claims: their freedom, their political and religious power, their precedence in court ceremonials, the names of their prestigious families, the intellectual brilliance of educational institutions, scholars and authors, the possession of holy relics, the products that can be tasted by their citizens or by those of neighbouring states or even by people inhabiting their faraway dominions.21 The works can be either intellectual compositions, aiming to inform or serve as propaganda,22 or literary creations intended for amusement, all printed in pamphlets or chapbooks.23 It is reason|| νές πόλεις, 8ος–15ος αιώνας. Προοπτικές της έρευνας και νέες ερμηνευτικές προσεγγίσεις. Rethymno 2014, 253–261 (both on Επιδημία Μάζαρι εν Άιδου). 20 For similar texts in Latin western literature, see Walther, Das Streitgedicht 180–183, with references to specific editions. 21 Naturally the cities did not all share all of these attributes, which are here mentioned collectively for lack of space. Each city bases its arguments on whatever significant features it can claim. 22 See the three orations regarding Cremona’s controversy with Pavia for precedence in court ceremonies, in 1549, composed in Latin and published anonymously, but attributed to the Italian scholar, poet and Bishop of Alba Marco Girolamo Vida (c. 1485/1490–1566): Cremonensium orationes III. adversus Papienses in controversia principatus. Cremonae 1550 (see: G. Tiraboschi, Storia della letteratura italiana, IV: Dall’anno MD fino all’anno MDCC. Milano 1833, 256–257, and Storia delle lettere e delle arti in Italia, giusta le reciproche loro rispondenze, ordinata nelle vite e nei ritratti degli uomini illustri dal secolo XIII fino ai nostri giorni, per cura di Giuseppe Rovani, 1. Milano 1855, 160–161, 402–409). The orations were republished for the last time in Venice in 1764. In reaction to this or other such texts, the rival city’s arguments were published in an extant document, also anonymous: Breve informatione delle ragioni della Città di Pavia, tanto nel petitorio, quanto nel possessorio per la precedenza alla Città di Cremona, n.p., n.d. [c. 1622], 2o (the text extends to three pages). 23 See for example: Mario Grizoni, Giudizio et sentenza di Paride sopra la disputa fatta tra Marte, e Nettuno intorno la bellezza di Roma, & di Venetia. Et quale di esse merita la precedenza. Giuntovi la narratione delli preciosissimi Tesori, & incomparabili richeze che possiede la Sereniss. Republica di Venetia. In Venetia, ad instanza de Isepo Marcello 1602 (the text extends to six pages). (The only known copy, which I have consulted, is preserved in the Marciana Library in Venice.) The title is recorded in: E. A. Cicogna, Saggio di bibliografia veneziana (1747). Venice 1980, 259, with a note that: ‘La Narrazione è in versi, e si tratta di tesori morali’, and A. Medin, La storia della Repubblica di Venezia nella poesia. Milano, Hoepli, 1904, 51–52, where additional reference is made to the dra-

348 | Eirini Lydaki

able to assume that both types resonate, through the mouth of a personified city or one of its representatives, not only the views, concerns and emotions of their writers (or their commissioners’, in the case of intellectual compositions) but also those of the writers’ contemporaries. In addition, these works are indirect evidence that this kind of literature was sought after by readers, the texts of the first category addressing the upper and educated classes, but those of the second addressing also readers with little or no education, who would be entertained by reading or listening to such texts, available in cheap editions.24 Apart from the intellectual texts, which were written at the time of the events they were referring to, the literary texts that I have till now examined reflect the atmosphere of a historical period of unrest or sociopolitical change in a city or a region, although they were written in a time well distanced from the events and with a dose of humour in expressing praise or criticism. Their authors’ aim was presumably not to revive an old quarrel but to maintain the special identity of the community they were addressed to, and to preserve its collective memory into the future, by memorialising arguments that probably came up frequently in discussion, both private and public.25

|| matic genre of giudizio, presented in pompe or in feasts. Also: Istoria graziosa e piacevole, la qual contiene un bellissimo contrasto che fa la città di Napoli con la città di Venezia. Dove si vede la grandezza, e magnificenza di queste due gran città d’Italia. Data in luce da Gio. Francesco Passarino Bolognese. In Lucca, per Salvatore e Giandomenico Marescandoli [published between 1716–1778], 12o, 12pp. The same text was reprinted (in Lucca, by Domenico Marescandoli) between 1781 and 1812 with changes in the title (Istoria curiosa etc.) and in the author’s surname (Passerino). As Storia graziosa etc. it was reprinted anonymously in Venice in 1805 (per Giuseppe Veronesi, Con Licenza de’ Superiori–12pp.), while in 1829 it was included in W. Müller’s collection of Italian folk songs: Egeria. Sammlung Italienischer Volkslieder, aus muendlicher Ueberlieferung und fliegenden Blaettern, begonnen von Wilhelm Mueller, vollendet, nach dessen Tode herausgegeben und mit erlaeuternden Anmerkungen versehen von Dr. O.L.B. Wolff. Leipzig 1829 / Egeria. Raccolta di poesie italiane popolari, cominciata da Guglielmo Mueller, dopo la di lui morte terminata e pubblicata da O.L.B. Wolff. Lipsia 1829 (see Fuenfte Abtheilung: Volksbücher; the text is on 171–181). With a few differences in some verses, and with a slightly different title, it was republished as a ‘new composition’ (‘new’, probably for advertising purposes) in 1879: Contrasto curioso tra Venezia e Napoli. Nuova composizione. Firenze, Tipografia Adriano Salani, 1879. As far as I know, these texts have not yet been the subject of scholarly analysis. 24 On the back cover of a copy containing the dispute between Venice and Naples in the 1879 Salani edition, the editor advertises to his readership editions of chapbooks, illustrated with engravings, which contained songs and other texts, ‘per stare allegri alle conversazioni’. (For the editorial philosophy and production of the Salani printing house, see A. Gigli Marchetti, Libri buoni e a buon prezzo. Le edizioni Salani (1862–1986). Milan 2011). 25 The poetic dispute by Mario Grizoni, Giudizio et sentenza di Paride sopra la disputa fatta tra Marte, e Nettuno intorno la bellezza di Roma, & di Venetia (see above, n. 23), concluding in an ambiguous verdict, was published at a time when relations between the Most Serene Republic of Venice and the Holy See had deteriorated and would soon lead to the papal interdict (1606–1607); yet rivalry between Venice and Rome goes back to earlier times. Venice’s superiority in its continu-

Notes on a Cretan Poet’s Precedence Dispute (Venice, late 17th Century) | 349

The Cretan Dispute has a structure and features similar to those that characterise the corresponding Eastern and Western literary texts but also deviations. It consists of two unequal parts: the first, the speech of Candia (22 verses), has no sectional title; the second part’s title is ‘Retort and boasting of Rethymno’ (186 verses). Most of the verses are dedicated to praise rather than criticism of the rival. As each of the cities has the chance to speak once in order to express its arguments and defend its supremacy against the other, the poet’s homeland has the advantage, as Candia does not speak again after its opponent’s self–praise.26 As there is no proem (optional in this genre, as noted earlier), the rival personifications and the subject that gives rise to their dispute are introduced through Candia’s speech. The capital city tries to establish its superiority on the basis of its supremely strong defensive works. In its turn, Rethymno emphasises its strategic location (by the sea and right in the centre of the ancient land of the ἑκατόμπολις Crete) and its notable offspring: in particular, those that constituted the city’s political and intellectual élite, formed while Crete was under Venetian rule and now part of Crete’s legacy to Venice and its territory. Rethymno makes mention only of its recent, Venetian past, apart from the island’s Homeric appellation (ἑκατόμπολις) and the reference to ‘old Athens’ (a topos of praise), which connects the city directly with Greek antiquity. Neither of the cities (they are referred as χῶρες) describes its inner space. In this dispute there is

|| ous confrontation with Rome begins to be reflected in historiography, literature, and arts in the Middle Ages; see M. L. Doglio, La letteratura ufficiale e l’oratoria celebrativa, in: G. Arnaldi/M. Pastore Stocchi (eds.), Storia della cultura veneta: Il Seicento 4/1. Vicenza 1983, 163–187; D. Rosand, Myths of Venice: The Figuration of a State. Chapel Hill 2001; I. Fenlon, The Ceremonial City: History, Memory and Myth in Renaissance Venice. New Haven/London 2008. See also A. Carile/G. Fedalto, Le origini di Venezia. Bologna 1978, 59–68; for the comparison between Venice and Rome, see F. Chabod, Venezia nella politica italiana ed europea, in: La civiltà veneziana del Rinascimento. Firenze 1958, 47 ff. For encomiastic poetry on Venice and the city’s confrontation with Rome, see especially Medin, La storia della Repubblica di Venezia nella poesia 1–55, mainly 40 ff., and 621. The dispute between Venice and Naples mentioned above (Istoria graziosa e piacevole, see n. 23), in verse and in a light–hearted vein, was first published in the early eighteenth century, and became part of Italian popular culture; its reprint in 1805 coincides with the year of Venice’s annexation by the Kingdom of Italy under Napoleon; in the text, the personified cities argue, but in the end they agree that there can be no comparison between them, and the dispute is concluded with expressions of mutual admiration. The poem’s purpose is expressed in the last part of its title. However, its subject matter reflects the situation in the first half of the seventeenth century. Also, a composition titled Contrasto fra Pisa e Livorno (Bologna 1825), where two women praise their homelands, is not necessarily inspired by contemporary events, as the two cities’ rivalry dates back to the sixteenth century. 26 Wagner refers to examples of the genre, consisting of two monologues, with the weaker opponent speaking first, in: Die arabische Rangstreitdichtung 441–442; for the same structural feature in ancient Greek ἀγῶνες λόγων, cfr. N. Papageorgiou, Οι αγώνες λόγων στο έργο του Αριστοφάνη: Η περίπτωση των Σφηκών, in: T. C. Pappas/A. G. Markantonatos (eds.), Αττική Κωμωδία. Πρόσωπα και προσεγγίσεις,. Athens 2011, 395–411; at 411.

350 | Eirini Lydaki

no judge and no winner. After its extensive arguments, the city of Rethymno is ready to support the besieged capital of the Kingdom of Candia, indeed to crown Candia with a floral wreath thanks to one of the city’s sons, named honorably at the conclusion of the poem: Gerasimos Vlachos, head of the only Orthodox diocese at that time in the West, who was able to secure the cohesion of his compatriots in the nazione greca, having the support of the Orthodox–friendly Venetian state. The reference to Vlachos as metropolitan of Philadelphia (1679–1685) provides also a terminus post quem for the composition of the Dispute: it has been argued either that the poem was composed during the war and the last verses were added when Tzanes’ Cretan War was already in press, or that it was composed between the years 1679–1681.27 In his composition, Tzanes incorporated thematic motifs and rhetorical figures which are substantial features of a ‘precedence dispute’, although similar ones can be found in ancient Greek and Byzantine rhetorical texts, especially in praises and monodies for cities, as well as in verse laments dating to the fifteenth and sixteenth century. But, as it has been pointed out, both in Western and Eastern literature, poetic compositions belonging to the type of ‘disputation’ are adapted, on the level of form and content, to the tradition to which each belongs and are influenced by the socio–cultural context within which they are created.28 Tzanes has the basic knowledge of antiquity which was widespread in his time.29 He must also have had some knowledge of rhetoric from his school education; moreover, living among the Greek community of Venice, he had the opportunity to learn the theories of rhetoric through the treatises written by Greek scholars, as well as its practice through the homilies of the preachers at St. George’s church—their names are mentioned with praise by their personified homeland in his Dispute.30 || 27 N. V. Tomadakis, in his article: Μαρίνος Τζάνες Μπουνιαλής. Hell 6 (1933) 103–120; at 111, was the first to suggest that the last verses were added when Tzanes’ work was already in press, in order to honour the metropolitan, while the rest of the poem was composed when Meletios Chortatsis, the dedicatee of Tzanes’ Cretan War, was metropolitan of Philadelphia (1657–1677). The same opinion was expressed by Μ. Ι. Manoussakas, Απηχήσεις του ‘Ροδολίνου’ του Ιω.–Ανδρέα Τρωίλου στον ‘Κρητικό Πόλεμο’ του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή, in: Αντίφωνον: Αφιέρωμα στον καθηγητή Ν. Β. Δρανδάκη. Thessaloniki 1994, 313–316; at 313 n. 2. Before Manoussakas, N. M. Panagiotakis in collaboration with A. Vincent, Νέα στοιχεία για την Ακαδημία των Stravaganti. Θησαυρίσματα 7 (1970) 52–81; at 68–69 n. 1 [= N. M. Panagiotakis, Κρητική Αναγέννηση. Μελετήματα για τον Βιτσέντζο Κορνάρο. Athens 2002, 103–135; at 124 n. 61], had argued that the text began to be composed in 1668; cfr. Alexiou, Ο Κρητικός Πόλεμος 94, who assumes that the poem was composed between the years 1679–1681. 28 See Reinink/Vanstiphout, Dispute Poems and Dialogues 1–2, and Jiménez, The Babylonian Disputation Poems 149. 29 As Alexiou notes in his Ο Κρητικός Πόλεμος 92. 30 On scholars of the Greek community and their activity in Venice, see V. Ν. Tatakis, Γεράσιμος Βλάχος ο Κρης (1605/7–1685): φιλόσοφος, θεολόγος, φιλόλογος. Venice 1973; also the studies of A. Ε. Karathanassis, Η Φλαγγίνειος Σχολή της Βενετίας. Thessaloniki 21986 and idem, Η Βενετία των Ελλήνων. Thessaloniki 2010, II chapters 1 and 2. For the Greek literary antecedents of Tzanes’ Cretan

Notes on a Cretan Poet’s Precedence Dispute (Venice, late 17th Century) | 351

However, to my knowledge there are no surviving handbooks guiding the composition of literary disputes.31 And since no other texts with a similar theme can be found in Cretan literature,32 we should take it as a certainty that the Rethymnian poet based his composition on comparable works that were circulating in Italy—or, more precisely, in Venice—during his lifetime, either in print or in manuscripts, separately or incorporated in larger compositions, or even passed on orally, especially in mid–seventeenth century, during the Cretan War, when writers and artists became more committed to the cause of the Serenissima, trying to consolidate and immortalise through their works the myth of the city, based on its constitution, and its fame as the protector of Christianity against the Ottomans.33 Nonetheless, after the end of the war, there was no lack of satirical writing on the defeat of the Venetian Republic.34 The composition and circulation of Italian literary disputes even at the beginning of the twentieth century might be an indication of the continuity of the cultivation of this genre.35 And, taking into account that some compositions of this type were probably transmitted orally and were first published from the nineteenth century onwards, we could assume that a large number of such poems may still survive in manuscripts or may have been lost. Probably minor texts such as

|| War, from the fourteenth to the seventeenth century, see M. Vlassopoulou, Literary writing and the recording of history: a study of Marinos Tzane Bounialis’ The Cretan War (17th century), unpublished PhD dissertation. Cambridge 2000, chapter 1. 31 The disputatio of the Middle Ages in the West applied the rules of proper argumentation described in Aristotle’s Topics. See Murphy, Rhetoric in the Middle Ages 102–106 (for the influence of Greco–Roman rhetoric during the Middle Ages see chapter 3, 89–132). Yet, for Tzanes’ education see Alexiou, Ο Κρητικός Πόλεμος 92. On theoretical works about the method of disputation regarding the munāẓara as a theological or juridical dispute, even before Aristotle became known to the Arabs, see Wagner, Munāẓara 566. 32 Another poetical work by Tzanes, the Φυλλάδα της ψυχής, is based on Italian contrasti, and its theme (a Body and Soul debate) is one of the most popular of the literary debate genre, in both Eastern and Western literature. For the sources of this work, see M. Lassithiotakis, Η ‘Φυλλάδα της Ψυχής’ του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή και οι βυζαντινοί και δυτικοί ‘Διάλογοι Ψυχής και Σώματος’, in: Πεπραγμένα του Η΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, B1. Herakleion 2000, 387–398. 33 See Chabod, Venezia nella politica italiana ed europea 29–55; at 48, and E. Rosand, Opera in Seventeenth–Century Venice: The Creation of a Genre. Berkeley/Los Angeles/Oxford 1991, 146 ff. See also the catalogue of encomiastic poems that were circulating in Venice at the time of Tzanes’ literary activity, in: Cicogna, Saggio 261–262. 34 See for instance an account attributed to Gregorio Leti (1630–1701), which includes a playful sonnet (sonetto giocoso) satirising the defeat of the Venetians in the Cretan War: L’ambasciata di Romolo à Romani […]. Aggiuntovi un Discorso sopra la Precedenza tra Francia, e Spagna. Colonia, Per Antonio Turchetto, 1676, 66–68 [first published Lozana 1670, with reprints at Brusselles and Ginevra 1671, Colonia 1675, Bruselles 1676, Colonia 1676; some places of publication may have been falsified]. (The volume contains further references to the fall of Candia, as well as a confrontation between France and Spain, one of a number of similar texts.) 35 See e.g. Curioso contrasto fra una romana ed una fiorentina. Nuova composizione. Firenze, Tipografia Adriano Salani, 1917 (first edition, 1888).

352 | Eirini Lydaki

these, like those with political or propagandistic content, would not easily find their way to the press. The printing houses and the authors themselves (about whose biography almost nothing is known) would not intend to expose themselves to the laws of censorship. The background of the Cretan Dispute is clearly historical: on the one hand, criticism of the way that Rethymno surrendered to the Ottoman Turks and the consequent destruction of the city’s political and social structure;36 and, on the other hand, the adverse circumstances under which the Rethymnian refugees were accepted in Candia in November 1646. These events had already been narrated by the poet in the Cretan War (see Cretan War, 565,5; 195,7–197,18 and 210,19–24). Yet, in contrast to the extended verse chronicle, the cities in the Dispute do not lament their fate. Although the traumatic experience of war and subjugation of the homeland is expressed in the poem, we find ourselves in a different literary environment, as the title suggests. Candia is still able to resist forcefully, while Rethymno’s influence has not been lost, even though now it lies entirely outside Crete. Traumatic experiences, I assume, have given the poet the opportunity to use the praise/blame motif (έπαινος/ψόγος) that is typical for the ‘disputation’ and the epideictic literature, in order to establish the fame of his native city: its emblem is the winged figure—the phoenix—that flies all around the world and will rebuild the city, as the personified Rethymno tells Candia (583,20–584,2), or, in other words, it will grant her immortality.37 Personified Fame was similarly depicted since the fourteenth century in Western literature and subsequently in art as a winged female figure, gathering around illustrious men and securing the reputation of great writers and painters.38 It is worth noting here that almost a decade after the publication of Tzanes’ Cretan War and Dispute, a Candiot refugee in Italy, Zuanne Papadopoli (c.1618–after 1699), referred in his memoirs (L’Occio) to the prosperity and even to the eminent positions occupied by people from Rethymno in every land where they found refuge during the war and after 1669, thus ensuring the continuity of their race. Further-

|| 36 For the case of the surrender of Rethymno’s castle, see M. Patramani, Ανέκδοτη δικογραφία του έτους 1646 για την παράδοση του φρουρίου του Ρεθύμνου. Πρόδρομη ανακοίνωση, in: Πεπραγμένα του Ζ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, B2. Rethymno 1995, 635–646. 37 The city of Rethymno, describing itself as ‘derelict’ and ‘widowed’, hoping to get ‘rebuilt’, seems like Jerusalem in the second book of Baruch (4.32–33), which has already been noted by Alexiou as one of the sources of the Cretan War (Ο Κρητικός Πόλεμος 92; see The Cretan War 547,25 [St. Alexiou/Μ. Aposkiti (eds.), Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή του Ρεθυμναίου, Ο Κρητικός Πόλεμος (1645– 1669). Athens 1995]). It is not explicit, though, whether Rethymno’s hope, which brings to mind the folksong verse «πάλι με χρόνια, με καιρούς...» («once more with years, with passing times...»), expresses a real expectation that Venice would soon succeed in regaining its sovereignty in the Mediterranean, or is simply a word of consolation. 38 See P. Hardie, Rumour and Renown. Representations of Fama in Western Literature. Cambridge 2012; see also the recent publication: G. Guastella, “Fama” and Its Personifications in Art and Literature from Ancient Rome to the Middle Ages. Oxford 2017.

Notes on a Cretan Poet’s Precedence Dispute (Venice, late 17th Century) | 353

more, presenting the character and mentality of the inhabitants of the four major cities of the island, Papadopoli also mentions humorous verbal confrontations between Rethymniots, people with a natural talent in poetry, and their Candiot friends, during their stay in the capital city for the settlement of their affairs, in the period before the war. Therefore, as Alfred Vincent points out, Papadopoli is an early witness of the perception of Rethymniots’ literary aspirations and also of the feelings of rivalry between Rethymno and Candia.39 If my reading is right, the Cretan poet, being one of the last eye witnesses of Rethymno’s brilliance before its fall to the Ottomans, and approaching his later years, experiments with one of the most ancient literary genres, which allows him to record for posterity his native city’s particular character. He invents a ‘charming’ dispute with a historical core—as a counterpoint to the narrative of the Cretan War— and records the names of Rethymnians whom he regards as noteworthy, including some who were still living:40 among them, it was above all the teachers and clergymen who were able to pass on the cultural identity of their homeland—in language and religion—to the next generation, which probably constituted the poet’s assumed audience. The possibility of including the poem in the last pages of the edition of the Cretan War—the length of the text corresponds exactly to the otherwise blank last eight pages of the book—would help spread it more widely, securing the fame of the people of Rethymno and of their land, in the context of the many narratives circulating about the fifth Veneto–Ottoman war that shook the Christian world.41

|| 39 See A. Vincent (ed. with an English translation), Zuanne Papadopoli, L’Occio (Time of leisure). Memories of seventeenth–century Crete. Venice 2007, 216–218 and 332–333 (n.) (see also the Greek edition A. Vincent (ed.), Τζουάνες Παπαδόπουλος, Στον καιρό της σχόλης. Αναμνήσεις από την Κρήτη του 17ου αιώνα, trans. N. Deliyannaki. Herakleion 2012, 156–158 and 269–270). In addition, Vincent considers the possibility that when Papadopoli comments, perhaps with a touch of irony, that all Rethymniots, regardless of education, had a gift for ‘poetising’ (far il poeta), Tzanes might be one that he had in mind. 40 It is described as a ‘χαριτωμένη φιλονεικία’ by Tomadakis, Μαρίνος Τζάνες 105. 41 Though, as we know, after the first edition of 1681, the Cretan War and the Dispute were probably not reprinted. A Venetian reprint referred to by Sathas, dated 1710, by Nicolaos Saros’ printing house, has not yet been identified (Sathas, Τουρκοκρατουμένη Ελλάς 223 n. 1; reference to the same edition, see idem, Νεοελληνική Φιλολογία. Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων, από της καταλύσεως της βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι της ελληνικής εθνεγερσίας (1453– 1821). Athens 1868, 347). For accounts of the Cretan War in European and Greek literature see G. Mavromatis, Ο Κρητικός Πόλεμος (1645–1669) στη γραμματεία του 17ου αιώνα, in: Candia/Creta/Κρήτη: Ο χώρος και ο χρόνος. 16ος–18ος αιώνας. Athens 2005, 73–84, and also the contributions of G. Mavromatis, O Kρητικός Πόλεμος (1645–1669) σε ελληνικά κείμενα του 17ου αιώνα, 21–34, Th. Detorakis, Αθανάσιος Πικρός. Μια παραγνωρισμένη πηγή του Κρητικού Πολέμου, 35–42, and S. Kaklamanis, Έμμετρες ιστορικές αφηγήσεις για τον Κρητικό Πόλεμο. Η συμβολή των Ιταλών, 55–158, in: in: S. Kaklamanis (ed.), Ο Κρητικός Πόλεμος. Από την ιστορία στη λογοτεχνία,. Herakleion 2008.

354 | Eirini Lydaki

The value of the poem does not lie only in the catalogue of names that the poet did not include in his verse chronicle; the fact that through this poem he associates himself with a long literary tradition is also of great importance. Even the very few examples of this tradition, briefly presented here, reveal, in my opinion, the way the poet read and assimilated Greek literature as well as that of the city of Venice where his literary journey started.

Anastasia Marcomichelaki

The Poem by Marinos Tzanes (1684) and Pavlos Kladopoulos’ Newer Rhyme (1712) On one of my last evenings in Herakleion before moving to Rethymno, where I had just gained an undergraduate place at the University, I met my favourite Greek literature teacher from school at the crossroads at the centre of the old town, taking a walk in the company of a young man. After our initial greetings, he said: ‘Let me introduce you to my brother. He teaches literature at the University of Ioannina’. After almost 35 years, whenever I hear the name of my colleague who is honoured in this volume, I still remember the pride for his younger brother which Dimitris Mavromatis—whom we lost far too soon—expressed so strongly in his voice and his eyes.

Some fifteen years ago I chanced upon the poems of Pavlos Klados or Kladopoulos, a priest at the Cretan village of Archanes, near Herakleion. Four of these were published for the first and only time by Christos Petrou–Messogitis in 1939, from an early–eighteenth–century manuscript at the Archaeological Museum in Herakleion,1 while the fifth, a longer poem, was edited by Theocharis Detorakis in 1995.2 According to information provided by Klados himself, he was born in 1682, ordained priest in 1709 by his uncle Parthenios, bishop of Knossos, and lived in Archanes. Klados’s date of death is unknown.3 When I first became acquainted with Klados’s poems, I was struck by the similarities I saw between the first of them, the 'Ρίμα νεωτέρα’ (‘Newer rhyme’), whose editor gave it the title ‘Αποστροφή προς τον θάνατον και θρησκευτικαί συμβουλαί’ (‘An appeal to Death and religious advice’), and Chortatsis’s Prologue to his tragedy Erofili (dating from around 1600), so I presented a paper on this topic at the 10th

|| 1 Ch. N. Petrou–Mesogeitis, Κρητικοί στίχοι εκ παλαιών χειρογράφων της βιβλιοθήκης του Μουσείου Ηρακλείου. Επετηρίς Εταιρείας Κρητικών Σπουδών 2 (1939) 339–374; now reprinted in: P. I. Filippou–Aggelou, Άπαντα Χρίστου Ν. Πέτρου–Μεσογείτη (1909–1944). Kalyvia 1984, 123–158. Page references will be made to this later edition. For the description of Klados’s notebooks, see Th. Detorakis, Περιγραφικός κατάλογος των χειρογράφων των βιβλιοθηκών της πόλεως Ηρακλείου Κρήτης. EEBS 43 (197–78) 188–229; at 219–220. 2 Th. Detorakis, Μηνάς ο Μεγαλομάρτυς: ο Άγιος του Μεγάλου Κάστρου: Αγιολογικά–Υμνολογικά– Ιστορικά. Herakleion 1995, 79–85 and 327–335. 3 Petrou–Mesogeitis, Κρητικοί στίχοι 128–131. This article was also my source for the information on Klados and his poems included in my conference paper· A. Markomichelaki, Μια ακόμη απήχηση της Ερωφίλης: ο Πρόλογος του Χάρου και η Αποστροφή προς τον θάνατον του Παύλου Κλάδου (1712), in: Πεπραγμένα Ι΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Χανιά, 1–8 Οκτωβρίου 2006), B3. Chania 2011, 473–482, and in the overview Οι ποιητές του Χάνδακα (14ος–18ος αι.), in: N. M. Gigourtakis (ed.), Το Ηράκλειο και η περιοχή του, διαδρομή στο χρόνο. Herakleion and its area, a journey through time,. Herakleion 2004, 269–311, at 300–302. https://doi.org/10.1515/9783111010335-024

356 | Anastasia Marcomichelaki

International Cretological Congress, at Chania, in 2006.4 In that paper I attributed to Klados ‘one more echo of Erofili’ and I used his poem to support the view that this famous tragedy continued to be influential on Crete during the 18th century, when the island was under Ottoman rule.5 I must now correct this, as I have seen that the relationship between the two works is not at all direct, and the missing link is Marinos Tzanes Bounialis’s brief ‘Ποίημα του Μαρίνου Τζάνε’ (‘Poem by Marinos Tzanes’), published in the last two pages of the small chapbook Κατάνυξις Ωφέλιμος (Beneficial Devotion) of 1684.6 But let us first introduce the two poems we are going to compare: Bounialis’s ‘Poem’, as printed in the first edition of the book, consists of eight six–line stanzas of hendecasyllable verses. The division into stanzas is emphasized by a hanging indent (i.e. all lines except the first in each stanza are indented).7 The first four verses have an abab rhyme, and the last two form a couplet. The poet starts with an apostrophe to the World, to Death, and to the Earth, in the first stanza, but in the rest of the poem he addresses Death alone. The ‘Poem’ has attracted very little attention from scholars; Stylianos Alexiou mentions it briefly in a footnote to his Introduction to the Cretan War, where he praises its hendecasyllables;8 Paschalidou–Papadopoulou, its editor in 1981, sees, in its depiction of Charos, reminiscences of Erofili, the poem Πένθος θανάτου (Lament on death), and an alphabet po-

|| 4 Markomichelaki, Μια ακόμη απήχηση της Ερωφίλης. 5 Markomichelaki, Μια ακόμη απήχηση της Ερωφίλης 479. 6 The book was first published in Venice, by Nikolaos Glykis, in 1684, three years after the poet’s Cretan War. In that same year or a little later, Bounialis died in Venice. It was republished by Sarros’s printing house in 1710, and again by Glykis in 1803 and 1816. The book was later known in Crete as the “Chapbook of the Soul” (Η φυλλάδα της ψυχής). For its printed and manuscript tradition, see the only critical edition of the poems it contains, in G. Paschalidou–Papadopoulou, Η Κατάνυξις ωφέλιμος του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή. Κρητολογία 12–13 (1981) 5–46; at 6–7. The only known extant copy of the 1684 edition is held in the British Library; see É. Legrand, Bibliographie Hellénique ou Description raisonnée des ouvrages publiés par des Grecs au dix–septième siècle. Paris 1894, 2 421, n. 589. A microfilm copy exists in the archive of microfilms and photographs at the Medieval and Modern Greek Studies Section of the Aristotle University of Thessaloniki. I wish to thank the librarian Mr. Anestis Sitas for providing me with a pdf copy. 7 Paschalidou–Papadopoulou, Η Κατάνυξις ωφέλιμος 35–36, separates the stanzas by a blank line. 8 St. Alexiou/M. Aposkiti (ed.), Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή του Ρεθυμναίου Ο Κρητικός Πόλεμος (1645–1669). Athens 1995, 23: ‘Πολύ καλύτεροι είναι οι ενδεκασύλλαβοι του “Ποιήματος Μαρίνου Τζάνε” σε εξάστιχες στροφές (τετράστιχο με πλεκτές ρίμες και δίστιχο) που συνοδεύει την Κατάνυξιν ωφέλιμον (1684)’. Alexiou does not specifically mention the ‘Poem’ when discussing the Κατάνυξις in his paper on the contribution of Rethymniot poets to the Cretan Renaissance: St. Alexiou, Η συμβολή του Ρεθύμνου στην Κρητική Αναγέννηση, in: Κρητικά Φιλολογικά. Μελέτες. Athens 1999, 249–262; at 250–251.

The Poem by Marinos Tzanes (1684) and Pavlos Kladopoulos’ Newer Rhyme (1712) | 357

em ‘Άνθρωπε, πώς αποκοτάς’;9 while Michel Lassithiotakis, discussing the sources of the Kατάνυξις, does no more than mention its presence in the book.10 Klados’s ‘Ρίμα νεωτέρα’, on the other hand, consists of 172 hendecasyllables, in rhymed couplets. We will here focus on the first 48 lines, which are almost identical to the 48 verses of Bounialis. The rest of the poem has a different content, which is reflected in the title given to it by its editor, Petrou–Mesogeitis: ‘Αποστροφή προς τον θάνατον [=1–48] και θρησκευτικαί συμβουλαί [=49–172]’. In this second part, the poet continues with advice on proper Christian behaviour, and on repentance. The manuscript of the poem is dated 1712, as recorded on f. 6v.11 To facilitate the comparison, I reprint below both versions of these 48 verses in parallel columns.12

‘Ποίημα του Μαρίνου Τζάνε’ (έκδ. 1684) Ω κόσμε πλάνε κι άδικε και ψεύτη γης ανθρωπογελάσα, ματωμένη, θάνατε με τον Άδη πλήσια κλέφτη, στα πέρατα γροικώ είσ’ ακουσμένη, γιατί τους νέους τρέχεις κι αφανίζεις (5) και πλιά παρά θεριό τούσε ξεσκίζεις. Με τόση απονιά μάσε κουρσεύεις, ω θάνατε πικρέ, ποιος να σου φύγει; και να τελειώσ’ η χέρα σου γυρεύεις· παύσε τη μάνιτά σου, αγάπ’ ολίγη. (10) Κι όλες τες σάρκες τρώγεις ογιά βρώση κι έχεις κρεβάτι κόκαλα και στρώση. Την άσπρη όψη λιώνεις και γην την κάνεις, κι ουδένα δεν αφήνεις σ’ όλους τους τόπους, και πλιο εις την ζωήν τους δεν τους βάνεις, (15) μα κάνεις δικιοσύνη στους ανθρώπους·

‘Παύλου ιερέως Ρίμα νεωτέρα’ (χφο 1712) Ω κόσμε, πλάνε κι άδικε και ψεύτη, Θάνατε με τον Άδη πλήσα κλέφτη, γη ανθρωπογελασμένη, ματωμένη, στα πέρατα γροικώ σε ακουσμένη, γιατί τους νέους τρέχεις και αφανίζεις (5) και πλια παρά θεριό τούσε ξεσκίζεις, Με τόσην απονιά μάσε κρουσεύεις και να τελειώσει η χαίχα σου γυρεύεις; Ω θάνατε πικρέ, ποιος να σου φύγει; Παύσε τη μάνιτά σου, αγάπη λίγη! (10) Και όλες τζι σάρκες τρώγεις ογιά βρώσι, κι έχεις κρεβάτι κόκκαλα και στρώσι. Την άσπρην όψη λιώνεις, γη την κάνεις και πλιο εις την ζωήν του δεν την βάνεις, κι ουδένα δεν αφήνεις σ’ όλους τόπους, (15) μα κάνεις δικιοσύνη στους ανθρώπους.

|| 9 Paschalidou–Papadopoulou, Η Κατάνυξις ωφέλιμος 14. 10 M. Lassithiotakis, Η “Φυλλάδα της Ψυχής” του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή και οι βυζαντινοί και δυτικοί ‘Διάλογοι Ψυχής και Σώματος’”, in: M. Lassithiotakis (ed.), Littérature et culture de la Crète Vénitienne. Paris–Athens 2010, 585–598; at 585. 11 Petrou–Mesogeitis, Κρητικοί στίχοι 124. 12 For Bounialis’s poem, I follow the text of the first edition, with the necessary corrections in punctuation and spelling, as I wish to preserve the form in which the text was known to people of its time. Stylianos Alexiou commented that the edition by Paschalidou–Papadopoulou ‘είναι πολύ καλή, θεωρούμε όμως σκόπιμο να επαναληφθεί με αποκατάσταση του κρητικού χαρακτήρα στον βαθμό που αυτό είναι θεμιτό (απομάκρυνση των συμβατικών τελικών –ν της γραφής)’, in: Alexiou/Aposkiti, Ο Κρητικός Πόλεμος 89. However, I have not attempted the linguistic ‘restoration’ that Alexiou suggested; nor have I corrected the hypermetric lines. For the text of Klados, unfortunately, I have not had access to the manuscript itself, so I have to rely on Petrou–Mesogeitis’s edition. I modernise the orthography and make some changes in punctuation.

358 | Anastasia Marcomichelaki

τους παίρνεις για να τους έχει[ς] συντροφιά σου κι αρχοντικά και πλούτη ερημάσου. Οι γνώμες οι δικές σου όντα βαλθούσιν τζ᾽αθρώπους σφάζεις όλους και τους σκοτώνεις (20) και χώρες ερημάσεις και χαλούσιν, γιατί με το δρεπάνι σου τους σώνεις· κι οι ζωντανοί τρομάσσου να σε θωρούσι και πού να βρούσι τόπον για να χωστούσι. Αν πέσουν στο γιαλό, εσύ τους πιάνεις, (25) κι εις τον αέρ’ αν έρθουν, τους ξανοίγεις και μέσα στο καράβι σου τους βάνεις· δε σκιάζεσαι κανένα για να φύγεις. Κι αν πέσουν στη φωτιά, γροικώ να λέγεις πως τη συμπαίνεις κι άφτει και τους καί[γ]εις (30) Κι αν μείνουν εις την γη την ανθισμένη, οπού την καρτερούσι ογιά ν’ ανοίξει, εκεί έχεις κατοικιάν αραχνιασμένην, να μάσε καταπιεί και να σφαλίξει. Τζι βασιλιάδες στέκεις κι αναμένεις (35) και βρώμα και σκουλήκια τους καταστένεις. Αρχιερείς μαζώνεις και παπάδες και τες τιμές και δόξες να γκρεμίζεις, γέροντες, κορασίδες και χηράδες, και λύπηση ποτέ σου δε γνωρίζεις, (40) μα κόπτεις και χαλάς τζ’ αθούς του νέου κι οι φίλοι κι οι δικοί του τόνε κλαίου. Τ’ αντρόγυνα χωρίζεις, και τζι μανάδες, και την ζωήν οπόχουν δεν γνωρίζουν, και παίρνεις τα παιδιά και καλογράδες, (45) κι όντα σου θυμηθούσι, όλοι δακρύζουν. Για ταύτο οι αθρώποι ας θρηνιστούσι, πως κούρσος του θανάτου θε να γενούσι.

Τους παίρνεις και τους έχεις συντροφιά σου, και αρχοντικά και πλούτη ας ρημάξου. Οι γνώμες οι δικές σου όταν βαλθούσιν, και χώρες ερημάσουν και χαλούσιν. (20) Τζι ανθρώπους όλους σφάζεις και σκοτώνεις, γιατί με το δρεπάνι σου τζι σώνεις. Κι οι ζωντανοί τρομάσσουν να σε δούσι· γυρεύγουσίν–ε τόπο να χωστούσι. Μ’ α πέσουν στον γιαλό, εσύ τους πιάνεις (25) και μέσα στο καράβι σου τζι βάνεις. Κι εις τον αέρα αν έρθουν, τους ξανοίγεις, δεν σκιάζεσαι κιανένα, για να φύγεις. Κι αν πέσουν στη φωτιά, γροικώ να λέγεις το πως τηνε συμπαίνεις και τους καίγεις. (30) Κι αν μείνουσι στην γην την ανθισμένη, εκεί έχεις κατοικιά αραχνιασμένη, όπου την καρτερούσινε ν’ ανοίξει να μάσε καταπιεί και να σφαλίξει. Τζι βασιλιάδες στέκεις κι ανιμένεις (35) και βρώμα σκουληκιών τούς κατασταίνεις. Αρχιερείς μαζώνεις και παπάδες, γέροντες, κορασίδες και χηράδες. Και τες τιμές και δόξες να κρεμνίζεις, και λύπηση ποτέ σου δεν γνωρίζεις·(40) μα κόπτεις και χαλάς τζ’ ανθούς του νέου και φίλοι και δικοί του τόνε κλαίγου. Τ’ αντρόγυνα χωρίζεις και τζι μάννες και παίρνεις τα παιδιά και καλογράδες Και την ζωήν οπόχουν δεν ορίζουν, (45) και όντα σού θυμηθούν, όλοι δακρύζουν. Γι’ αυτό οι ανθρώποι ας θρηνούσι πως κρούσι του Θανάτου θα γενούσι.

It is obvious that this is a case of direct plagiarism, not unusual at a time where there were no copyright laws in Greece, and copying was common practice among writers.13 Klados read Bounialis’s poem and decided to use it as the introduction to

|| 13 See, for instance, what happens in England in that period: J. Feather, From Rights in Copies to Copyright: The Recognition of Author’s Rights in English Law and Practice in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, in: M. Woodmansee/P. Jaszi (eds.), The Construction of Authorship. Textual Appropriation in Law and Literature,. Durham NC/London 1994, 191–209. For copyright laws in Venice during the 17th century, see G. Veloudis, Το ελληνικό τυπογραφείο των Γλυκήδων στη Βενετία (1670–1854). Athens 1987, 76–79. In Crete the phenomenon was not unknown, even in the later 19th century, as in the case of Em. Frantzeskakis, who, in his Η Αριάδνη, ήτοι Συλλογή κρητικών ασμάτων και παροιμιών. Athens 1883 includes excerpts from Chortatsis's Erofili and Panoria with no mention at all of their source (49–51, 61–66, and 76–79). Something similar happens with

The Poem by Marinos Tzanes (1684) and Pavlos Kladopoulos’ Newer Rhyme (1712) | 359

the poetical sermon he addresses to his flock (‘Ιδέτε, τα παιδιά μου, τί σας γράφω’, ‘See, my children, what I am writing to you’, v. 111). As the initial poem was written in hendecasyllable verses, Klados continued in this metre, although he was well acquainted with the 15–syllable (‘political’) verse as well, in which he wrote the rhymed poems ‘Κατά γυναικών’ (‘Against women’),14 ‘Περί των νέων οπού αγαπούν και δεν έχουν σολτία’ (‘On young men who are in love but have no money’),15 and his ‘Ιστορία διά την εκκλησίαν του ενδόξου μεγαλομάρτυρος Μηνά’ (‘History of the church of the great and glorious martyr Menas’).16 But was the text Klados plagiarized the same as that in the Venetian chapbook? I very much doubt it, because: 1. As we can see at first glance, in Bounialis’s printed version the second and third lines of each stanza occur in the opposite order to the corresponding lines of the Klados version. Yet the order of the verses in Klados’s text generally offers better syntax and sense than the chapbook version. Consider, for instance, how the sense continues smoothly from Klados’s v. 3 to v. 4, while in Bounialis version, the apostrophe to Death, in v. 3, interrupts the apostrophe to ‘Earth’, denoted by the feminine noun ‘Γης’, so that in v. 4 the poet appears to address a masculine noun (‘Θάνατε’, ‘O Death’) with a feminine participle (‘ακουσμένη’, ‘heard’, i.e. ‘well–known, notorious’). Similarly vv. 21–22 in Bounialis do not make sense: the causative clause of v. 22 (‘γιατί με το δρεπάνι σου τους σώνεις’, ‘for you reach them with your scythe’) obviously refers to ‘ανθρώπους’ (‘people’) and not to ‘χώρες’ (‘cities’). The same confusion occurs with the reversal of verses in the 7th stanza, where the five objects of the verb ‘μαζώνεις’ (‘you gather up’) are separated by the clause ‘και τες τιμές και δόξες να γκρεμίζεις’ (‘and throw down their honours and their glory’). 2. All of Klados’s verses are perfect hendecasyllables, while Bounialis’s version contains some which are hypermetric: 13, 14, 17, 20, 23, 24, 36,17 43, and 48. What is of interest, though, is the fact that the hypermetric lines are not 13–

|| Pavlos Vlastos’s collection of songs on Arkadi in the 15th volume of his archive, as Aspasia Papadaki has shown in her paper Το Αρκάδι μέσα από το αρχείο του Παύλου Βλαστού, (in the forthcoming proceedings of the meeting ‘Μαρτυρίες για τη Μονή Αρκαδίου᾽. Rethymno 23–10–2016). 14 Petrou–Mesogeitis, Κρητικοί στίχοι 145–148, and Detorakis, Περιγραφικός κατάλογος 219. 15 Petrou–Mesogeitis, Κρητικοί στίχοι 148–149, and Detorakis, Περιγραφικός κατάλογος 220. 16 Detorakis, Μηνάς ο Μεγαλομάρτυς 327–335. 17 Here, Klados’s line is not only a perfect hendecasyllable, but also gives a better sense (‘βρώμα σκουληκιώ’, ‘food for maggots’) than Bounialis’s ‘βρώμα και σκουλήκια’, ‘food and maggors’. It seems that the person who prepared the text for printing was not Cretan and understood ‘βρώμα’ for ‘dirt’; so he changed the genitive ‘σκουληκιώ’ into the nominative ‘σκουλήκια’, adding a ‘και’ to connect it to ‘βρώμα’.

360 | Anastasia Marcomichelaki

3.

syllables, like those in Βοσκοπούλα (The Shepherdess),18 but 12–syllable ones, as in another poem by Marinos Tzanes Bounialis, the ‘Μοιρολόγι’ (‘Lament’), published in the Venetian editions of his Cretan War. The ‘Μοιρολόγι’ consists of 112 12–syllable lines, each made up of one seven–syllable and one five–syllable half–line (with a few hendecasyllables throughout). So too the 12–syllable verses of the ‘Poem’ consist of seven plus five iambic syllables. The ‘Μοιρολόγι’ was included in the Xirouchakis and Nenedakis editions of the Cretan War,19 but not in the most recent one, because the editors, Alexiou and Aposkiti, maintained that it was not by Bounialis.20 I do not share their opinion, but believe that it was the first attempt of the poet to narrate a particular incident of the war (namely, the siege and bombardment of Rethymno in October 1646), an attempt which he soon gave up, because apparently he found it more convenient to write in the familiar, traditional 15–syllable verse. The same episode is narrated in detail in the Cretan War. Klados preserves Cretan forms of words that in Bounialis’s version appear in their panhellenic form: ‘κουρσεύεις’ (‘you raid’) and ‘κούρσος’ (‘raid, raiding’) instead of the Cretan ‘κρουσεύεις’ (7) and ‘κρούσι’ (48) of Klados;21 and ‘τους’ (masculine plural weak object pronoun), instead of ‘τζι’ (22).22 In brief, Klados’s version, some thirty years later than Bounialis’s, gives a better text. This makes me think that the Cretan priest, when plagiarizing those

|| 18 On hypermetric lines in the Shepherdess, which are all of 13 syllables and occur either at the beginning or in the end of a stanza, see Α. Vincent (ed.), Η Βοσκοπούλα (Παλαιότερα κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας 9). Thessaloniki 2016, 71. 19 Agathaggelos Xirouchakis, Ο Κρητικός Πόλεμος (1645–1669) ή Συλλογή των Ελληνικών ποιημάτων Ανθίμου Διακρούση, Μαρίνου Ζάνε, συλλεγέντων και εκδιδομένων υπό του αρχιμανδρίτου Αγαθαγγέλου Ξηρουχάκη. Trieste 1908, 136–140; A. N. Nenedakis, Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλή, Ο Κρητικός Πόλεμος (1645–1669). Athens 1979. 20 Alexiou/Aposkiti, Ο Κρητικός Πόλεμος. 21 On the other hand, we find the word as ‘κρούσος’ in the first poem of the Κατάνυξις, ‘Διάλογος Ψυχής και Νεκρού, ποίημα Μαρίνου Τζάνε του ονομαζομένου Μπουνιαλή του Ρηθυμναίου εκ Κρήτης’, 3 22 Klados’s ‘χαίχα’ is a problem. Petrou–Mesogeitis defines it as ‘χαίχα, η (η λέξις αραβική) = εξουσία, δύναμις’. Yet I have not managed to trace it in any published dictionary of the Cretan dialect. The word is not recorded either in the Archive of the Kriaras Lexicon or in the personal archive of Cretan words of Prof. Theocharis Detorakis; I wish to thank Eleni Zervou and Prof. Detorakis, respectively, for their quick response to my question. My friend and colleague Vassilis Orfanos, whom I also thank for searching in various Ottoman dictionaries, found only the following word to support Petrou–Mesogeitis’s interpretation: ‘σαχ [και σεχ] βασιλεύς, μονάρχης, άναξ, πληθ. σαχάν’, in: I. Chloros, Λεξικόν Τουρκο–ελληνικόν. Constantinople 1899, I 953. The σ is pronounced like the French ‘ch’. If, however, such a word does not exist, we have to take it as a copyist’s error, from an original ‘χέρα’. Yet the question remains, why Petrou–Mesogeitis spells it with ‘αι’, and on what he bases its Arabic etymology.

The Poem by Marinos Tzanes (1684) and Pavlos Kladopoulos’ Newer Rhyme (1712) | 361

48 lines, did not have in front of him the chapbook of 1684 or of 1710,23 but an older, manuscript version of Bounialis’s poem; he had access to the original or something close to it, that was certainly written in couplets and contained a text more logical and more ‘Cretan’ than the one eventually published together with other religious poems in the Κατάνυξις Ωφέλιμος. Manuscripts of the poem were probably circulating in Crete and gave the priest Klados the idea to write his ‘Ρίμα νεωτέρα’. Even the enigmatic adjective ‘νεωτέρα’ may refer to the very fact that there had been an ‘older’ poem, on which he relied in writing his own. According to Giorgos Veloudis’s research on the history and operation of Glykis’s printing house, there is no indication that the Κατάνυξις had a specific editor,24 as was the case, for example, with the 1676 Erofili edition by Aloisios–Amvrosios Gradenigos, to mention only one other Cretan text published by Glykis.25 Yet the poems in the Κατάνυξις must have undergone some sort of editing, because one of them, not by Bounialis, is specifically mentioned as: ‘Στίχοι παλαιόθεν παρά τινος ευσεβούς συντεθέντες, και τανύν επιμελώς διορθωθέντες’ (‘Verses composed long ago by a pious person, and now meticulously corrected’).26 Maybe the poet himself, who was alive and lived in Venice at that time, or some other person, acting as editor, wanted to turn Marinos Tzanes’s ‘Poem’ into a more sophisticated composition, with eight stanzas in the form of the Italian ‘sesta rima’ or ‘sestina’, The ‘sesta rima’ consists of six hendecasyllables with ababcc rhyme, and was used in Italian poetry from the 14th century on.27 It was a stanza very popular in England as well, the ‘sexain’ or ‘sixain’, known as ‘Venus and Adonis stanza’, || 23 There appear to be no recorded copies of the 1710 edition: É. Legrand, Bibliographie Hellénique ou Description raisonnée des ouvrages publiés par des Grecs au dix–huitième siècle. Paris 1918, Ι 94, n. 68. It may not have been of much help, since the reprints of chapbooks reproduced, or even increased, the mistakes of the first edition; see Vincent, H Βοσκοπούλα 43. On the other hand, the fact that the 1710 edition was the work of a different printing house leaves some probability that the texts in the Κατάνυξις may not have been identical to the 1684 edition by Glykis. 24 At the time the Κατάνυξις was published, the ‘ιατροφιλόσοφος’ Nikolaos Vouvoùlios (Bouboùlis) was Glykis’s official editor, who did quite a good job (‘επιμελημένη εργασία’, according to Gerasimos Vlachos), but there is no indication that he edited Bounialis’s little chapbook; see Veloudis, Το ελληνικό τυπογραφείο των Γλυκήδων 60–61. In the couple of years (1683–84) he worked for Glykis, we know of five books that he edited, the Κατάνυξις not being among them: op. cit. 64. For the situation regarding the editing of Greek books, a century earlier, see E. Papadaki, Ο Μανόλης Γλυτζούνης και η κυκλοφορία των ελληνικών βιβλίων στη Μεσόγειο (1540–1596) (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή). Rethymno 2005, 191. 25 Veloudis, Το ελληνικό τυπογραφείο των Γλυκήδων 64. For Gradenigos’s ‘ικανοποιητική για τα χρόνια εκείνα’ editorial work on Erofili, see St. Alexiou/M. Aposkiti (eds.), Ερωφίλη τραγωδία Γεωργίου Χορτάτση. Athens 1988, 12. 26 According to Paschalidou–Papadopoulou, this anonymous poem was put there only to fill out the eight–folio gathering: Η ‘Κατάνυξις ωφέλιμος’ 10. 27 P. G. Beltrami, La metrica italiana. Bologna 1991, 272–273 (§225: ‘La sesta rima’).

362 | Anastasia Marcomichelaki

from its use by Shakespeare.28 Yet this attempt was not completely successful, since whoever made it (the poet himself or some employee of the printing house) did so mechanically, by reversing the order of lines, without taking the trouble to adapt the syntax and preserve the sense. The substitution of Cretan forms by panhellenic ones may be due to the need to address a wider public.29 As for the hypermetric lines, these could be attributed to the poet, given his other attempt to write in 12–syllable lines that we saw above. We could maintain, therefore, that Klados’s poem is a witness to the original form of a poem by Marinos Tzanes Bounialis, from the period when he was apparently experimenting with shorter verses, as in the ‘Μοιρολόγι’ that accompanies the Cretan War, before finally settling on the decapentasyllable, in which he composed all his other works. With this brief paper, ‘χάρισμα τέτοιον φτωχικόν’30 (‘a gift so poor’) to my colleague, I wanted to focus on a largely forgotten work of Marinos Tzanes Bounialis, which is worth our attention, not only as an early specimen of his poetic activity, but also for the fact that it is one of the very few Cretan works written in the hendecasyllabic line so popular in Italy.31 And I should now describe this poem, and not Klados’s ‘Ρίμα’, as directly echoing Erofili.32 Allow me to close this paper, which I have dedicated to you, Yannis, with lines from Marinos Tzanes Bounialis’s Dedication of his Κατάνυξις to the Epirot brothers Panos and Ioannis Ieromnimon. For you too have become half Epirot, after spending the greater part of your life and career in your second home, Ioannina: || 28 See ‘Sexain’ in A. Preminger/T. V. F. Brogan (eds.), Princeton Encyclopedia of Poetry and Poetics. Princeton, New Jersey, 1993; see also ‘sixains’ in E. Häublein, The Stanza. (The Critical Idiom 38). London 1978, 25–27. 29 For the same phenomenon in the Shepherdess, see Vincent, Η Βοσκοπούλα 40: ‘Η βενετική έκδοση έχει πολλά στοιχεία του κρητικού ιδιώματος, ανάμικτα όμως με γλωσσικούς τύπους που ανήκαν στην εν εξελίξει δημώδη “κοινή” των έντυπων εκδόσεων ή στη λόγια παράδοση. Ένα σημαντικό πρόβλημα για τον σημερινό εκδότη είναι το κατά πόσον ο μικτός χαρακτήρας της γλώσσας οφείλεται στον ποιητή ή σε αντιγραφείς, επιμελητές και τυπογράφους’. 30 Verse 87 of the Dedication of Κατάνυξις ωφέλιμος. 31 ‘Αυτός ο τόσο πλούσιος σε ιστορία και δυνατότητες ιταλικός στίχος περνά τον 16ο–17ο αιώνα σαν κομήτης από την Κύπρο, από την Κρήτη κι από τα Επτάνησα, απ’ όπου και θα ξανάρθει με νέα ορμή στη νεοελληνική ποίηση πολύ αργότερα’, in N. Deligiannaki, Το πέρασμα του ενδεκασύλλαβου από την Κρήτη (τέλη 16ου–μέσα 17ου αιώνα). Κρητικά Χρονικά 35 (2015) 63–73; at 63. 32 Regarding the textual material common to this poem and the Prologue of Charos in Erofili, what I wrote in my paper Mια ακόμη απήχηση της Ερωφίλης 477–479, still stands, although at the time I believed Klados was directly echoing Chortatsis. Bounialis’s acquaintance with Chortatsis’s plays, Erofili in particular, has been demonstrated by M. Vlassopoulou, Literary writing and the recording of history: a study of Marinos Tzane Bounialis’ The Cretan War (17th century) (Unpublished PhD thesis). Cambridge 2000, 99, 103.

The Poem by Marinos Tzanes (1684) and Pavlos Kladopoulos’ Newer Rhyme (1712) | 363

Και Ιωάννην τον σοφόν και μουσοκοσμημένον, τον άξιον και επαινετόν, και τον χαριτωμένον…33 (And wise John, decorated by the Muse, worthy of praise for all his many gifts...)

|| 33 Verses 75–76, 79 of the Dedication.

IOANNIS K. MAVROMATIS Publications (1978 – 2021) 1. 2. 3. 4. 5.

6. 7. 8.

9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22.

23. 24. 25. 26.

Στίχοι της «Pίμας θρηνητικής» του Πικατόρου σε κρητικό δημοτικό τραγούδι, Kρητολογία, τεύχος VII (Iούλιος-Δεκέμβριος 1978), σσ. 81-100. Kαι οι άλλοι στίχοι της «Pίμας θρηνητικής» του Πικατόρου από τη λαϊκή παράδοση, Kρητολογία VIII (Iανουάριος-Iούνιος 1979), σσ. 121-122. Eλληνικά έγγραφα (δωρητήριο και διαθήκες) της μητέρας, της κόρης και της εγγονής του Bιτσέντζου Iακ. Kορνάρου, Θησαυρίσματα 16 (1979), σσ. 206-254. Ποιο ήταν το τοπωνύμιο «Mερκούρι» που αναφέρεται στον «Kατζούρμπο» του Xορτάτση, Θησαυρίσματα 17 (1980), σσ. 285-289. Βιβλιοκρισία: Στεφάνου Ξανθουδίδου, Mελετήματα. Eπιμέλεια Nικολάου Παναγιωτάκη – Θεοχάρη Δετοράκη. Mε προλογικό σημείωμα του δημάρχου Hρακλείου Mανόλη Kαρέλλη. Δήμος Hρακλείου, Hράκλειο 1980, 521 σελ., Διαβάζω, τεύχος 40, Mάρτιος 1981, σσ. 80-83. Tο πρότυπο του «Eρωτοκρίτου», Iωάννινα 1982, σσ. VIII+339 (διδακτορική διατριβή). Διαπιστώσεις από επίσκεψη στο Πισκοκέφαλο, εφημ. «Νέα επαρχία», φ. 219, 21 Σεπτεμβρίου 1983, σσ. 1-2. Oι Kορνάροι της Σητείας (H οικογένεια του Iακώβου Kορνάρου). Πεπραγμένα A' Φιλολογικού Συμποσίου για τον Bιτσέντζο Kορνάρο (Σητεία, 4-5 Iουλίου 1983), Aμάλθεια, τεύχη 56-57 (Iουλίου-Δεκεμβρίου 1983), σσ. 182-201. Oι Bιτσέντζοι Kορνάροι της Σητείας και του Xάνδακα και ο ποιητής του «Eρωτοκρίτου», Δωδώνη, 13 (1984), σσ. 367-380. Βλαστός Μελέτιος, Πάπυρος, Λαρούς, Μπριτάννικα, τ. 14, Αθήνα 1984, σ. 418-419. Βλαστός Νικόλαος, ibidem, σ. 419. Γεωργηλάς Εμμανουήλ, ibidem, τ. 17, σ. 89. Γιάνναρης Αντώνιος, ibidem, σ. 243. Γλυκάς Μιχαήλ, ibidem, τ. 18, σ. 316. Γλυκήδες, ibidem, σ. 319-320. Γραδενίγος Αλοΐσιος-Αμβρόσιος, ibidem, τ. 19, σ. 171. Διγενής Ακρίτης, ibidem, τ. 20, σ. 428-430. Δριμυτινός Νικόλαος, ibidem, τ. 21, σ. 337-338. Κορνάρος Βιτσέντζος, Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό της Εκδο-τικής Αθηνών, τ. 5, Αθήνα 1986, σσ. 30-31. Ένα άγνωστο θεατρικό κείμενο του τέλους του 17ου αιώνα από την Πάρο, Aριάδνη, 3 (1985), σσ. 179-190. Nεότερες έρευνες για τον ποιητή του «Eρωτοκρίτου», Παλίμψηστον, τεύχος 1 (1985), σσ. 115124. Aνέκδοτα βενετικά έγγραφα για τους Kορνάρους της Σητείας και του Xάνδακα. (Διαθήκες μελών της οικογένειας του Iακώβου Kορνάρου), Aθήνα 1986, σσ. 164 + δεκατέσσερις πίνακες εκτός κειμένου. Nεότερες έρευνες για το πρότυπο του «Eρωτοκρίτου», Παλίμψηστον, τεύχος 2 (1986), σσ. 159178. Tα βυζαντινά και μεταβυζαντινά ποιήματα «Περί ξενιτείας», Neograeca Medii Aevi. Akten zum Symposion, Köln 1986, Romiosini Verlag, Köln 1987, σσ. 205-217. Nέες ειδήσεις για τον ποιητή του «Pοδολίνου» Iωάννη Aνδρέα Tρώιλο, Aριάδνη, 5 (1989), [Aφιέρωμα στον Στυλιανό Aλεξίου], σσ. 297-305. Λίβιστρος και Ροδάμνη, Πάπυρος, Λαρούς, Μπριτάννικα, τ. 38, Αθήνα 1989, σσ. 308-309.

https://doi.org/10.1515/9783111010335-025

366 | Giannis Mavromatis – Bibliography

27. 28. 29. 30. 31. 32.

33. 34.

35. 36.

37. 38.

39.

40. 41. 42. 43. 44. 45.

46. 47. 48. 49.

Μιραμπέλ Αντρέ, ibidem, τ. 42, Αθήνα 1990, σ. 228. Μπεργαδής, ibidem, τ. 43, σ. 298. Μπουνιαλής – Τζάνες Μαρίνος, ibidem, τ. 44, σ. 49. H βιβλιοθήκη και η κινητή περιουσία της κρητικής μονής Bαρσαμονέρου (1644), Θησαυρίσματα, 20 (1990), σσ. 458-499. O Kρητικός λόγιος Aλέξανδρος Xαρωνίτης (c. 1576 - c. 1645), Πεπραγμένα του ΣΤ΄ Διεθνούς Kρητολογικού Συνεδρίου, τ. B΄ (Tμήμα Mεσαιωνικό -Bυζαντινό), Xανιά 1991, σσ. 343-353. Σχέσεις του ποιήματος Περί της Ξενιτείας με άλλα κείμενα, Aρχές της Nεοελληνικής Λογοτεχνίας, Πρακτικά του Δεύτερου Διεθνούς Συνεδρίου «Neograeca medii aevi», Bενετία 1993, τ. 2, σσ. 330-339. Kι άλλες ελληνικές διαθήκες μελών της οικογένειας του Iακώβου Cornaro, Λοιβή (Eις μνήμην Aνδρέα Γ. Kαλοκαιρινού), [Eταιρία Kρητικών Iστορικών Mελετών], Hράκλειον 1994, σσ. 159-176. Iωάννης Oλόκαλος, νοτάριος Iεράπετρας. Kατάστιχο (1496-1543), έκδοση Γιάννης K. Mαυρομάτης, Ελληνολατινική Ανατολή (Oriens Graecolatinus) 1, Eλληνικό Iνστιτούτο Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών της Bενετίας και Bικελαία Δημοτική Bιβλιοθήκη Hρακλείου, Venezia 1994, σσ. 304 + δώδεκα πίνακες εκτός κειμένου. Tα «Περί της ξενιτείας» ποιήματα, κριτική έκδοση με Eισαγωγή, Σχόλια και Λεξιλόγιο, Bικελαία Δημοτική Bιβλιοθήκη Hρακλείου, Hράκλειο 1995, σσ. 296 + τέσσερις πίνακες εκτός κειμένου. Έμμετρη παράφραση της Kαινής Διαθήκης του δεκάτου πέμπτου αιώνα, Prosa y verso en griego medieval. Rapports of the International Congress «Neograeca Medii Aevi III», Vitοria 1994, Amsterdam 1996, σσ. 241-256. Tα ελληνικά γράμματα στη Δύση κατά τον 15ο και 16o αιώνα, [Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων – Πανηγυρικοί λόγοι], Ιωάννινα 1997, σσ. 61-65. O ποιητής του κρητικού ποιήματος «Bίος του Aγίου και Mεγάλου Nικολάου», Μνήμη Ελένης Τσαντσάνογλου, Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Πρακτικά Z΄ Eπιστημονικής Συνάντησης (25-27 Aπριλίου 1996), Θεσσαλονίκη 1998, σσ. 77-84. Nέες ειδήσεις για τον ποιητή του «Φορτουνάτου» Mάρκο Aντώνιο Φόσκολο, Άνθη Χαρίτων, [Eλληνικόν Iνστιτούτον Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών της Bενετίας, Βιβλιοθήκη αρ. 18], Βενετία 1998, σσ. 305-316 Βιτσέντζος Κορνάρος του Ιακώβου: ο πιθανότερος ποιητής του «Ερωτόκριτου», Cretan Studies, 6 (1998), σσ. 409-426. Ν.Μ.Π. και Βιτσέντζος Κορνάρος, Αντί, τχ. 672 (30 Οκτωβρίου 1998), σσ. 44-47. Νικόλαος Μ. Παναγιωτάκης (1935-1997), Θησαυρίσματα, 28 (1998), σσ. 7-13. Nicolaos M. Panayotakis: A Teacher and a Scholar, Journal of Modern Greek Studies, 16.1 (1998), σσ. 3-5. Νικόλαος Μ. Παναγιωτάκης (1935-1997), Δωδώνη (Φιλολογίας), 27 (1998), σσ. 7-16. Ειδήσεις για τα νεανικά χρόνια του Αγάπιου Λάνδου, Ενθύμησις Νικολάου Μ. Παναγιωτάκη [Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης – Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου], Ηράκλειο 2000, σσ. 505-518. Πρόλογος (με τον Αθανάσιο Μαρκόπουλο και Στέφανο Κακλαμάνη), Ενθύμησις Νικολάου Μ. Παναγιωτάκη, ό.π., σσ. ιγ´-ιε´. Δημοσιεύματα Νικολάου Μ. Παναγιωτάκη, Ενθύμησις Νικολάου Μ. Παναγιωτάκη, ό.π., σσ. ιθ´λ´. Ο ποιητής, το πρότυπο, η χρονολόγηση , στον τόμο, Ερωτόκριτος. Ο ποιητής και η εποχή του, Καθημερινή 11/06/2000, σσ. 13-15. H τεχνική του κριτικού υπομνήματος (Συνοπτική παρουσίαση), Θεωρία και πράξη των εκδόσεων της υστεροβυζαντινής αναγεννησιακής και μεταβυζαντινής δημώδους γραμματείας, Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου Neograeca Medii Aevi IVα, Aμβούργο 28-31.1.1999, Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Kρήτης, Hράκλειο 2001, σσ. 245-248.

Giannis Mavromatis – Bibliography | 367

50. Τσιγγάνοι στην Ενετοκρατούμενη Kρήτη, Ιστορικά – Ελευθεροτυπία 21/06/2001, σσ. 12-17. 51. Ν. Μ. Παναγιωτάκης: Λατινοκρατούμενη Ανατολή και Μεταβυζαντινή Λογοτεχνία, «Τ᾽ αδόνιν κείνον που γλυκά θλιβάται». Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της δημώδους ελληνικής λογοτεχνίας στο πέρασμα από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση (1400-1600). Πρακτικά του 4ου Διεθνούς Συνεδρίου «Neograeca Medii Aevi» (Νοέμβριος 1997, Λευκωσία), εκδοτική επιμέλεια Παναγιώτης Αγαπητός – Μιχάλης Πιερής, [Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης], Ηράκλειο 2002, σσ. 7-17. 52. Διήγησις Ιωσήφ του παγκάλου. Πρόδρομη παρουσίαση, «Τ᾽ αδόνιν κείνον που γλυκά θλιβάται», ό.π., σσ. 33-45. 53. Προλεγόμενα, (σσ. θ´-ιγ´) στον τόμο του Στέφανου Κακλαμάνη και του Στέλιου Λαμπάκη, Μανουήλ Γρηγορόπουλος, νοτάριος Χάνδακα, 1506-1532, Διαθήκες, Απογραφές-Εκτιμήσεις, [Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη], Ηράκλειο 2003. 54. Το ερευνητικό πρόγραμμα «Βενετικές πηγές της κρητικής ιστορίας» της Βικελαίας Βιβλιοθήκης Ηρακλείου και οι βασικές αρχές για την έκδοση των νοταριακών εγγράφων, στο: Σεμινάριο εργασίας. Μεθοδολογία έκδοσης, κατάσταση και προοπτικές της έρευνας των Μεταβυζαντινών αρχείων. 2. Η ανάγκη και η τεχνική των επιτομών (Βενετία, 7-8 Δεκεμβρίου 2001), Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας, Βενετία 2003, σσ. 143-164. 55. Προλεγόμενα (σσ. θ´-ια´) στον τόμο του Μανόλη Γ. Δρακάκη, Μιχαήλ Μαράς, νοτάριος Χάνδακα, Κατάστιχο 149, τόμος Α´ [16/1-30/3 1549], [Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη], Ηράκλειο 2004. 56. Αρχειακές μαρτυρίες για τον μουσικό και πρωτοψάλτη Χάνδακα Δημήτριο Νταμία, Θησαυρίσματα, 34 (2004): Μνημόσυνο Μανούσου Μανούσακα, σσ. 319-338. 57. Πρόλογος (με τον Στέφανο Κακλαμάνη, σσ. ια´-ιγ´) στο βιβλίο: Παλαιά και Νέα Διαθήκη, ανώνυμο κρητικό ποίημα (τέλη 15ου - αρχές 16ου αι.), κριτική έκδοση † Νικολάου Μ. Παναγιωτάκη, επιμέλεια Στέφανος Κακλαμάνης – Γιάννης Κ. Μαυρομάτης, [Eλληνικό Iνστιτούτο Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών Bενετίας, Graecolatinitas Nostra – Πηγές, 6], Βενετία 2004. 58. Ο Στέφανος Σαχλίκης στα κατάλοιπα του Ν. Μ. Παναγιωτάκη και οι προοπτικές για μια κριτική έκδοση, Ἀναδρομικὰ καὶ Προδρομικά, Approaches to texts in early modern greek. Papers from the conference «Neograeca Medii Aevi V» (Exeter College, University of Oxford, Septemper 2000), edited by Elizabeth Jeffreys and Michael Jeffreys, Oxford 2005, σσ. 447-457. 59. Προλεγόμενα (σσ. θ´-ι´) στον τόμο της Τόνιας Μαρμαρέλη και του Μανόλη Γ. Δρακάκη, Μιχαήλ Μαράς, νοτάριος Χάνδακα, Κατάστιχο 149, τόμος Β´ [1/4-28/6 1549], [Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη], Ηράκλειο 2005. 60. Η κρητική λογοτεχνία κατά τη Βενετοκρατία, στον τόμο: Η ελληνική λογοτεχνία από τον Όμηρο έως τις μέρες μας, Εκδοτική Αθηνών, [Αθήνα] 2005, σσ. 105-122. 61. Ο Κρητικός Πόλεμος (1645-1669) στη γραμματεία του 17ου αιώνα, στον τόμο «Candia, Creta, Κρήτη, ο χώρος και ο χρόνος, 16ος-18ος αιώνας», Αρχείο Χαρτογραφίας του Ελληνικού Χώρου, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, [Αθήνα] 2005, σσ. 71-84. 62. Μιχαήλ Μαράς, νοτάριος Χάνδακα, Κατάστιχο 148, τόμος Β΄ [2/3-31/8 1538], Bικελαία Δημοτική Bιβλιοθήκη – Βενετικές Πηγές της Κρητικής Ιστορίας 7, Ηράκλειο 2006, σσ. η´ + 380 + πενήντα δύο πίνακες εκτός κειμένου. 63. Προλογικό σημείωμα (σσ. 5-6) στον τόμο: Ηπειρώτες στη Βενετία (16ος - 19ος αι.), Έκθεση αρχειακών τεκμηρίων, Βενετία 2007. 64. Μοναστηριακές και εκκλησιαστικές βιβλιοθήκες στην Κρήτη του 16ου και 17ου αιώνα, στον τόμο: «Παιδεία και Πολιτισμός στην Κρήτη, Βυζάντιο – Βενετοκρατία», Μελέτες αφιερωμένες στον Θεοχάρη Δετοράκη, Ηράκλειο 2008, σσ. 277-287. 65. Προλεγόμενα (σσ. θ´-ι´) στον τόμο: παπα-Ιωάννης Κατζαράς, νοτάριος Καστελίου Φουρνής, κατάστιχο 43 (1607-1635), εκδίδει † Κωστής Ηλιάκης, επιμέλεια Γιάννης K. Mαυρομάτης, Δημήτρης Γεωργακόπουλος [Βενετικές πηγές της Κρητικής Ιστορίας 9 - Bικελαία Bιβλιοθήκη Hρακλείου], Ηράκλειο 2008.

368 | Giannis Mavromatis – Bibliography

66. Ο Κρητικός Πόλεμος (1645-1669) σε ελληνικά κείμενα του 17ου αιώνα, στον τόμο «Ο Κρητικός Πόλεμος. Από τη ιστορία στη λογοτεχνία», Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Ηράκλειο 2008, σσ. 21-34. 67. Μιχαήλ Μαράς, νοτάριος Χάνδακα, Κατάστιχο 148, τόμος Γ´ [2/9 1538 - 28/2 1539], Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη – Βενετικές Πηγές της Κρητικής Ιστορίας 8, Ηράκλειο 2009, σσ. 525 (381906) + τριάντα οκτώ πίνακες εκτός κειμένου. 68. (σε συνεργασία με τον Κώστα Κωνσταντινίδη), Τα Ελληνικά Χειρόγραφα της Πόλεως των Ιωαννίνων, Αθήνα 2009. 69. Foreword (pp. IX-X) in: Realia Byzantina, heraugegeben von Sofia Kotzabassi und Giannis Mavromatis, Berlin 2009. 70. (σε συνεργασία με τον Αλέξανδρο Αλεξάκη), Τα acta της μονής Βαζελώνος στα κατάλοιπα του Ν. Μ. Παναγιωτάκη και οι προοπτικές για μια νέα έκδοση, Realia Byzantina, ό.π., σσ. 151-166. 71. Rileggendo i versi autobiografici dell’Erotokritos, I Greci durante la venetocrazia: Uomini, spazio, idee (XIII-XVIII sec.), Atti del Convegno Internazionale di Studi, Venezia, 3-7 dicembre 2007, a cura di Chryssa Maltezou – Angeliki Tzavara – Despina Vlassi, Βενετία 2009, σσ. 667673. 72. Η λογοτεχνία , στον τόμο Βενετοκρατούμενη Ελλάδα. Προσεγγίζοντας την ιστορία της, επιστημονική διεύθυνση Χρύσα Μαλτέζου, Eλληνικό Iνστιτούτο Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών της Bενετίας – Βιβλιοθήκη αρ. 30, Αθήνα-Βενετία 2010, τ. Α´, σσ. 651-674. 73. Πρόλογος στον τόμο: Πρώιμη νεοελληνική δημώδης γραμματεία. Γλώσσα, παράδοση και ποιητική, επιμέλεια Γιάννης Κ. Μαυρομάτης, Νίκος Αγιώτης. Πρακτικά του 6ου Διεθνούς Συνεδρίου «Neograeca Medii Aevi», [Bικελαία Bιβλιοθήκη Hρακλείου], Ηράκλειο 2012, σσ. ιγ´-ιε´. 74. Neograeca Medii Aevi (1986-2005). Σύντομη επισκόπηση ερευνών, Πρώιμη νεοελληνική δημώδης γραμματεία. Γλώσσα, παράδοση και ποιητική, ό.π., σσ. 1-13. 75. Αρχειακές μαρτυρίες για την παρουσία Τσιγγάνων στη βενετοκρατούμενη Κρήτη (14ος- 17ος αιώνας), στον τόμο Ρομά, Ιστορικές διαδρομές και σημερινές αναζητήσεις, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Αθήνα 2014, σσ. 71- 84. 76. (In collaboration with Alexander Alexakis), Eleven Documents from the Acta of the Monastery of St. John the Forerunner of Vazelon in Trebizond, Myriobiblos Essays on Byzantine Literature and Culture, edited by Theodora Antonopoulou, Sofia Kotzabassi and Marina Loukaki, Berlin 2015, σσ. 1-23. 77. Στέφανος Σαχλίκης, Τα ποιήματα, Χρηστική έκδοση με βάση και τα τρία χειρόγραφα, Γιάννης Κ. Μαυρομάτης, +Νικόλαος Μ. Παναγιωτάκης, Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2015, σσ. 266. 78. (σε συνεργασία με τον Arnold van Gemert) Η συνοπτική και κριτική έκδοση των ποιημάτων του Στέφανου Σαχλίκη. Παρατηρήσεις στον τρόπο εργασίας του ποιητή, Πρακτικά του 7ου Διεθνούς Συνεδρίου Neograeca Medii Aevi VII, Χαρτογραφώντας τη Δημώδη Λογοτεχνία (12ος – 17ος αι.), επιμέλεια Στέφανος Κακλαμάνης, Αλέξης Καλοκαιρινός, Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Ηράκλειο 2017, σσ. 217-228. 79. (σε συνεργασία με τον Arnold van Gemert) Η «Βουλή των πολιτικών» του Στέφανου Σαχλίκη και η (χειρόγραφη) παράδοσή του. Ταξίδια στον χώρο και στον χρόνο, Πρακτικά ΙΒ´ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Ηράκλειο 10.10.2019, σσ. 1-8. (https://12iccs.proceedings. gr/el/proceedings/category/38/33/879) 80. (σε συνεργασία με την Ειρήνη Λυδάκη και την Ειρήνη Παπαδάκη) Κρητικός Πόλεμος (1645– 1669): Τεκμήρια Ιστορίας, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 2019, σσ. 98. 81. Ο Κρητικός Πόλεμος (1645–1669): Γενική επισκόπηση ιστορικών κειμένων και ελληνόγλωσσης γραμματείας του 17ου αιώνα στον τόμο Κρητικός Πόλεμος (1645–1669), Άγνωστες Πτυχές, επι-

Giannis Mavromatis – Bibliography | 369

μέλεια Γιάννης Μαυρομάτης, Ειρήνη Λυδάκη, Ειρήνη Παπαδάκη, [Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη], Ηρακλειο 2021, σσ. 19-46.

Editor in collaboration with colleagues and disciples 1.

Νικόλαος Μ. Παναγιωτάκης, Κρητικό Θέατρο, Μελέτες, επιμέλεια Στέφανος Κακλαμάνης – Γιάννης Μαυρομάτης, Αθήνα 1998· 2. Ενθύμησις Νικολάου Μ. Παναγιωτάκη, εκδοτική επιτροπή Στέφανος Κακλαμάνης, Αθανάσιος Μαρκόπουλος, Γιάννης Μαυρομάτης, [Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης – Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου], Ηράκλειο 2000 (υπήρξα και ο ανάδοχος του τόμου)· 3. Νικόλαος Μ. Παναγιωτάκης, Κρητική Αναγέννηση, Μελετήματα για τον Βιτσέντζο Κορνάρο, επιμέλεια Στέφανος Κακλαμάνης – Γιάννης Μαυρομάτης, Αθήνα 2002· 4. Παλαιά και Νέα Διαθήκη, ανώνυμο κρητικό ποίημα (τέλη 15ου - αρχές 16ου αι.), κριτική έκδοση †Νικολάου Μ. Παναγιωτάκη, επιμέλεια Στέφανος Κακλαμάνης – Γιάννης Κ. Μαυρομάτης, [Eλληνικό Iνστιτούτο Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Σπουδών Bενετίας, Graecolatinitas Nostra – Πηγές, 6], Βενετία 2004· 5. Αντώνιος Σπυρής, νοτάριος και πρωτοπαπάς Κερκύρων, πρωτόκολλο (1560-1567), επιστημονική επιμέλεια έκδοσης Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, Γιάννης Κ. Μαυρομάτης, εκδίδουν Ισιδώρα Βέρρα κ.ά. [Πηγές της Επτανησιακής Ιστορίας, Εκδόσεις Ιονίου Πανεπιστημίου], Κέρκυρα 2007· 6. Εμμανουήλ Τοξότης, νοτάριος και πρωτοπαπάς Κερκύρων, πρωτόκολλο (πράξεις των ετών 15001503), επιστημονική επιμέλεια έκδοσης Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, Γιάννης Κ. Μαυρομάτης, εκδίδει Σοφία-Αικατερίνη Πανταζή [Πηγές της Επτανησιακής Ιστορίας, Εκδόσεις Ιονίου Πανεπιστημίου], Κέρκυρα 2007· 7. Παπα-Ιωάννης Κατζαράς, νοτάριος Καστελίου Φουρνής, κατάστιχο 43 (1607-1635), εκδίδει † Κωστής Ηλιάκης, επιμέλεια Γιάννης K. Mαυρομάτης, Δημήτρης Γεωργακόπουλος [Βενετικές πηγές της Κρητικής Ιστορίας 9 - Bικελαία Bιβλιοθήκη Hρακλείου], Ηράκλειο 2008· 8. Σπυρίδων Βερβιτζιώτης, νοτάριος Κερκύρας, πρωτόκολλο (1741-1744), επιστημονική επιμέλεια έκδοσης Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, Γιάννης Κ. Μαυρομάτης, εκδίδει Καλλιόπη Σ. Πιλίλη [Πηγές της Επτανησιακής Ιστορίας, Εκδόσεις Ιονίου Πανεπιστημίου], Κέρκυρα 2009· 9. Realia Byzantina, herausgegeben von Sofia Kotzabassi und Giannis Mavromatis, [Walter de Gruyter Berlin-New York], Βερολίνο 2009· 10. Πρώιμη νεοελληνική δημώδης γραμματεία. Γλώσσα, παράδοση και ποιητική, επιμέλεια Γιάννης Κ. Μαυρομάτης, Νίκος Αγιώτης. Πρακτικά του 6ου Διεθνούς Συνεδρίου «Neograeca Medii Aevi», [Bικελαία Bιβλιοθήκη Hρακλείου], Ηράκλειο 2012. 11. Κρητικός Πόλεμος (1645–1669), Άγνωστες Πτυχές, επιμέλεια Γιάννης Μαυρομάτης, Ειρήνη Λυδάκη, Ειρήνη Παπαδάκη, [Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη], Ηρακλειο 2021.

General Index The lemmata in the present index include proper names, topographic names and titles of literary works and are divided into two sections: Greek and Other Languages. If the lemma occurs in more than one language we list it in the language it occurs for the first time in the relevant section (Greek or Other-Language) combined with the language in which (and if) it appears next, after a forward slash (/), e.g. Ἡσύχιος/Hesychius. Personal names of individuals who lived up to the 15th century are listed in the order: first name – last name (but with no absolute consistency), and the names of those who lived after are in reverse order. Titles of works are listed in indented line(s) below the name of the author, if known, in separate lines if the author is unknown. Emperors’ and Patriarchs’ lemmata are complemented with dates of their service. Finally, n00 indicates footnote.

Ἀβράμιος Ἰωάννης 301 Ἀγαθίας Σχολαστικός/Agathias 5-6, 59 n9 Ἀλέξιος Α΄ Κομνηνός (1081-1118) 6, 8 Ἀνατολή/East 2, 3, 60 n10, 111, 300, 346 Ἀνδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος (1282–1328) 8, 9 Ἀνδρόνικος Γ΄ Παλαιολόγος (1328–1341) 8 Ἀνκόνα 183 Ἄννα Κομνηνή 6, 7 Ἀλεξιάς 6 Ἄννα Σαβοΐας 8 Αντιμεταρρύθμιση 275, 276 Ἀξαγιῶλος Ἰωάννης 168 Διήγησις Συνοπτικὴ Καρόλου τοῦ Ε΄ 168 Ἀραρὰτ 185, 187 Ἀρετούσα 318, 319, 320, 323, 324, 326 Ἀρκολέος Νικόλαος 301 Ἀρμούρης 84 Ἀσία/Asia 244, 246 Ἀττίλας 2 Αὐστρία 183 Βαβούλης Νικόλαος 301 Βαλκάνια/Balkans 10, 69 Βαρούχας Ἀθανάσιος 301 Βασίλειος Α΄ (867–886) 5 Βασίλειος Β΄ (976–1025) 6, 8 Βενέριος Λορέντζος 301 Βενετσᾶς Νικηφόρος 301 Bερόνα 290 Bιέννη 182, 184 Βιργίλιος 272, 283, 284 Αἰνειάδα 284, 285 Ἐκλογὲς 272 Bιτσέντζα 276 Βλαστὸς Μελέτιος 301

https://doi.org/10.1515/9783111010335-026

Ἡ Βοσκοπούλα/Shepherdess 294, 313, 315, 360, 362 n29 Βλάχος Γεράσιμος/Vlachos Gerasimos 301, 342 n5, 350, 361 n24 Βοιωτία 183 Βυζάντιον/Byzantium 10, 62 n23, 92, 313, Γεράρδος Φραγκίσκος 301 Γερμανὸς Α΄ (Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, 715-730) 159 Γεώργιος Ἀκροπολίτης 9 Γεώργιος Παχυμέρης 8, 9 Γεώργιος Σύγκελος 4 Γλυζούνης Ἐμμανουὴλ 261 Γλυκᾶς Μιχαὴλ 311 Γλυκὴς Νικόλαος/Glykis Nikolaos 300 n27, 356 n6, 361 Γραδενίγος Ἀλοΐσιος-Ἀμβρόσιος/Gradenigos Aloisios–Amvrosios 298, 299, 301, 361 Γρηγόριος (Πάπας Ρώμης) 159 Γρηγόριος Β΄ Κύπριος (Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, 1283-1289) 160 Δαβίδ 10, 54 Δαλματία 298 Δάντης 284 Δαπόντες Καισάριος 180, 184 Διήγησις πάνυ ὡραιοτάτη διὰ μεθυστὴν 180 Δενόρες Ἰάσων/De Nores Giason 273 Δημήτριος (κωδικογράφος) 189, 190 Διδαχὴ Σολομῶντος περὶ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ Ῥοβοάμ 223-232 Διήγησις Βελθάνδρου 226 Διήγησις τῶν Τετραπόδων Ζώων 189

372 | General Index

Δίων Κάσσιος/Dio Cassius 8, 25 n14 Roman History 25 n14 Δύση/West 3, 8, 9, 10, 11, 111, 251, 252 n7, 343 n8, 347, 350, 351 n31

Θράκη/Thrace 2, 9, 90, 92, 149, 157, 158, 161, 284 Θρῆνος Κωνσταντινουπόλεως 226 Ἰλλυρία 298

Εἰκονομαχία/Iconoclasm 3, 4, 23, 25 Εἰρήνη Δούκαινα 6 Ἕλλην/-ες/Greeks/Grecs 10, 106 n14, 238, 298, 346 Ἐμπεδοκλῆς 121 n71 Ἐξήγησις τοῦ θαυμαστοῦ Ἰμπερίου 261-268 Ἑπτάνησα 168 Ἔρασμος 218 n23 Familiarium colloquiorum formulae 218 n23 Ἐρωτόκριτος 318, 319, 320, 321, 322 Εὐνάπιος 2 Εύρώπη/Europa 244, 246 Εὐσέβιος 1 Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία 1, 2 Ἐφραίμ Ἀθηναῖος 302 n31 Ζάκυνθος 298 Ζηλωτές 9, 10 Ζήνων 121 n71 Ζυγομαλᾶς Ἰωάννης 183 Ζωναρᾶς Ἰωάννης/Zonaras Ioannes 7-8, 59 Epitome historiarum 23 n4 Ζώσιμος 2 Ἤπειρος 8 Ἡρακλεία/Herakleia (in Thrace) 92, 149, 150, 157 Ἡράκλειος 3 Ἡσίοδος 271 Ἔργα καὶ ἡμέρες 271 Θανατικὸν τῆς Ρόδου 226 Θεόγνωστος 5 Ἱστορία τῆς ἐπαναστάσεως Εὐφημίου 5 Θεοδόσιος Β΄ (408–450) 2 Θεοτόκος 16Θεοφάνης Ομολογητής 4 Χρονογραφία 4 Θεοφύλακτος Σιμοκάττης 4 Θεσσαλονίκη/Thessalonike 9, 28 n3, 29, 33, 38, 84, 87, 92 Church of St Demetrios 38, 84 Θήβα 183

Ἴντια 244 Ἰουλιανός/Julian (361–363) 2, 69 Ἴσαυροι 4 Ἱστορικὴ ἐξήγησις Βελισσαρίου 226 Ἰταλία/Italy/Italia 183, 229, 252 n7, 273, 347 n22, 352 Ἰωάννης Ἀναγνώστης 10 Ἰωάννης ΙΑ΄ Βέκκος (Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, 1275-1282) 169 Ἰωάννης Ζυγομαλᾶς 183 Ἰωάννης Ἰταλός 6 Ἰωάννης Κανανός 10 Ἰωάννης Στ΄ Καντακουζηνός/John VI Kantakouzenos (1347–1354) 8-9 Ἱστορία 9 Ἰωάννης Κίνναμος 6 Ἰωάννης Λάσκαρης 9 Ἰωάννης Μαλάλας 4 Ἰωάννης Σάρδεων 188 ᾽Εξηγήσεις εἰς τὰ Ἀφθονίου Προγυμνάσματα 188 Ἰωάννης Τζιμισκής/John Tzimiskes (969– 976) 5, 57–60 Ἰωσήφ Γενέσιος 4, 6 Καγκελλάριος Ἀλέξανδρος 302 n31 Ἡ Κακοπαντρεμένη 218 n23 Καλλιάκης Νικόλαος 301 Καλούδης Ἀρσένιος 301 Καλύβας Μάρκος 300 Κασιμάτης Πέτρος 302 n31 Τὰ κατὰ Θωμᾶν 5 Καττάνης Θωμᾶς 301 Κατάνυξις Ὠφέλιμος/Beneficial Devotion 356, 360 n21, 361 nn23–24, 362 Κιγάλας/Τσιγάλας Ματθαῖος 299 Κλειτοφὼν 188 Κόλαση 186 Koρνάρος Ἀνδρέας 288, 300 Κορνάρος Βιτσέντζος 211, 287-307, 309-327 Ἐρωτόκριτος 211, 287-307, 309-327 Θυσία τοῦ Ἀβραὰμ (;) 295, 296, 299 n27 301 n29, 315 

General Index | 373

Κορνάρος Βιτσέντζος του Δράκου 288 Κουνάδης Ἀνδρέας 261-263 Κουταγιώταινα/Koutagiotaina 210, 211, 216, 217, 258 Κουταγιώτης 217 Κρεμόνα 273 n11 Κύπρος/Cyprus 8, 90, 92, 362 n31 Κωνσταντίνος Μανασσής/Constantine Manassès 6, 83, 174 Κωνσταντίνος Α΄, Μέγας (324–337) 2 Κωνσταντίνος Θ΄, Μονομάχος (1042–1055) 7 Κωνσταντινούπολη/Constantinople/Constan tinopoli 7, 10, 58, 60, 64 n32, 65, 66, 69, 72, 74, 75, 92, 100, 102, 125, 150, 151, 181, 183, 184, 191, 197, 226, 238, 313, 342, 346 Λαμπούδης Ἰωάννης 301 Λάνδος Ἀθανάσιος–Ἀγάπιος 295, 300 Λάνδος Ἀντώνιος 301 Λαρδοφάγος/Lardofagos 244, 246 Λασκαρίδες (1204–1261) 9 Λαόνικος Χαλκοκονδύλης 10 Λέων Ε΄ Αρμενιος/Leo V the Armenian (813– 820) 5, 24 Λέων Διακονος/Leo the Deacon 5-6, 57-67 Historia 5-6, 57-67 Λειχομύλη/Lichomyli 244, 246 Λήμμας Μάρκος 301 Λίβιστρος 188 Λομπαρδία 211 Λουκάνης Νικόλαος 263 Ἰλιάς 263 Λουμπάρδοι 211 Λυών 11 Μακεδονία 9 Μαλαξὸς Μανουὴλ 181-207 Φυσιολογικὴ Διήγησις τοῦ ὑπερτίμου τοῦ κρασοπατέρος κυροῦ Πέτρου Ζυφομούστη/Κρασοπατέρας 178-208 Χρονικὸ τοῦ 1570 181 Μαμουνᾶς Μάρκος 168 Μετάφρασις διὰ στίχων τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως 168 Μανούτιος Ἄλδος/Manuzio Aldo 167, 237 n25 Μαρᾶς Μιχαὴλ 300 Μαρᾶς Μάρκος-Μάξιμος 299 n27, 301 Μαργούνιος Ἐμμανουὴλ-Μάξιμος 300

Μικρὰ Ἀσία 8, 9, 10 Μιχαὴλ Ατταλειάτης 6, 7 Μιχαὴλ Β΄ (820–829) 5 Μιχαὴλ Γ (842–867) 5 Μιχαὴλ Η΄ Παλαιολόγος (1261–1282) 8, 9, 11 Μιχαὴλ Κριτόβουλος 9, 10 Μιχαὴλ Ψελλός/Michael Psellos 6-7, 61 n22, 67, 125 Χρονογραφία/Chronography 7, 125 Μονεμβασία 168 Μονὴ Ἁγίας Αἰκατερίνης Σινᾶ/ Monastero di Santa Caterina del Sinai 179, 233, 238 Μορεζίνος Ἰωάννης/Γιαννᾶς 300 Μόσχος Στέφανος 301 Μουσοῦρος Μάρκος 167–168, Παράφραση Συμβόλου τῆς Πίστεως 167, 168, 169–170 Ὠδὴ εἰς Πλάτωνα 167 n3 Μπερτόλδος καὶ Μπερτολδίνος 322 Μυθολογικὸν Σιντίπα Φιλοσόφου 296 Μωάμεθ Β΄ 9 Μωυσῆς 185, 187, 192, 204 Νάπολη 272 Νεκτάριος Ἱεροσολύμων 299 Νικήτας Χωνιάτης/Nicétas Choniatès/ Niketas Choniates 7, 84 n44, 118, 119 Historia 84 n44 Panoplia Dogmatica 119 Νικηφόρος Α΄ (Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, 806–815) 4 Νικηφόρος Βρυέννιος 6 Νικηφόρος Γρηγορᾶς 8, 9 Ῥωμαϊκή Ἱστορία 8, 9, 10 Νικηφόρος Φωκάς/Νikephoros Phokas (963–969) 5, 57 n1 Ντελλαπόρτας Λεονάρδος/Dellaportas Leonardos 209 n2, 217 n21, 226, 227, 229 n35, 232 n43, 258, 312, 313 Ἐρωτήματα καὶ Ἀποκρίσεις Ξένου καὶ Ἀληθείας 226, 227, 258, 312 Ντεμέτσο Νικολὸς 301 Ὀβίδιος 269, 271, 272, 280, 281, 283, 285 Μεταμορφώσεις 269, 272, 280, 281 n25, 285 Οθωμανικὴ Αυτοκρατορία 183 Ὀθωμανοί/Ottoman 10, 300 n27, 341, 351, 352, 353, 356,

374 | General Index

Ὄλυμπος 169 Ὅμηρος/Homerus/Omero 235, 292, 302 Odyssea 142 Πάμπους Διονύσιος 302 n31 Πάντιμος Αντώνιος 276 n18 Παπαδόπουλος Κομνηνὸς Νικόλαος 301 Πασχάλιο Χρονικό, 4 Πατούσας Γεώργιος 302 n31 Πελοπόννησος/Peloponnese 8, 298, 300 n27, 346 Πένθος θανάτου/Lament of death 256 Πεζόστρατος 319 Πηγᾶς Μελέτιος 300 Πηλὸς/Pilos 243, 246 Πιέριος Μαρίνος 302 n31 Πικατόρος 312 Πιλάτος 169, 171 Πισσίδιος Σεραφείμ 302 n31 Πλήθων Γεμιστός 10 Πόθα Τζουστουνιά, 209–222 passim Πολύδωρος 319, 322 Πρίσκος Πανίτης 2 Προκατσιάντης Ἰωάννης Ἀντώνιος 301 Προκόπιος Καισαρείας 3 Πτωχοπρόδρομος Ptochoprodromica 173-178 Πωρικολόγος 189 Ρέθυμνο/Rethymno 210, 310, 341, 343 n6, 349, 350, 352 n37, 353, 355, 360 Ῥιδανὸς/Ridano 243, 246 Ριμάδα Κόρης καὶ Νιοῦ 218 n23, 314 Ρωμαῖοι 8, 10 Ρώμη/Rome 2, 11, 159, 160, 183, 346, 348349 n25, 352 n38 Σάμος 177 Σάρος Νικόλαος 296, 299 n27, 301, 356 n6 Σαχλίκης Στέφανος/Sachlikes Stephanos 209–222, 226, 228, 229, 232, 258, 310, 311, 312, 313, 321 n15 Αὐτοβιογραφία 311 Αφήγησις παράξενος τοῦ ταπεινοῦ Σαχλίκη 209, 211, 217, 219, 230, 231, 232 n43 Βουλὴ τῶν πολιτικῶν 210, 211, 214 n15, 217 n22, 219, 232

Γραφαί, στίχοι καὶ ἑρμηνεῖαι ἔτι καὶ ἀφηγήσεις 226, 228, 229 Καταλόγι τῆς Πόθας 209, 210, 211–217, 219 Περὶ φίλων 217 n20 Περὶ φυλακῆς 210, 217 Συμβουλὲς στὸν Φραντζισκὴ 231, 232 Σενέκας 269, 277, 280, 281, 285 Θυέστης 277 Φαίδρα 280 ψευδο-Οκταβία 280, 281 n25, 284 n28 Σινωπέας Παναγιώτης 302 n31 Σκοῦφος Φραγκίσκος 301 Σολομὼν/Solomon 116, 185, 187, 193, 196, 206, 223, 225–231, 232 Σοφοκλῆς 269,270 Ἀντιγόνη 270 Σπανέας/Στίχοι τοῦ Σπανέα 222-232 Στάτιος 284 Συμεών Λογοθέτης 4 Συναξάρι του Τιμημένου Γαδάρου 189 Συναξάριον τῶν εὐγενικῶν γυναικῶν καὶ τιμιωτάτων ἀρχόντισσων 258 Συνέχεια Θεοφάνη 4, 6 Σωζομενός Σαλαμίνιος Ερμείας 3 Τζάνες Μπουνιαλῆς Εμμανουήλ 301 Τζανφουρνάρης Θεοφύλακτος 301 Τοῦρκοι/Turks/Turcs 9, 89, 94, 149, 238, 342, 352 Τουδέσκοι 211 Τρώιλος Ἰωάννης–Ἀνδρέας 301 Τσανδήρης Γεώργιος 297 Τυπάλδος Μελέτιος 298 Ὑγρασία/Ygrasia 243, 246 Ὑσμηνίας 188 Φαύστα (wife of Constantine I) 2 Φαλιέρος Μαρίνος/Phalieros Marinos 188, 218, 228, 312, 313 Ἐρωτικὰ Ὄνειρα 188 Λόγοι διδακτικοὶ 228 Φερράρα 272 Φιλομούστης 186 Φιορέντζας Νικόλαος 301 Φλωρεντία 272, 273, 276 Φόσκολος Μάρκος–Ἀντώνιος 301 Φροσύνη 319

General Index | 375

Φυσίγναθος/Fisignatos 235, 243, 244, 246 Χαλκίδα/Ἔγριπος/Εὔριπος 321 Χανιὰ/Chania 210, 211, 310, 330, 333 334, 349, 356 Χορτάκης Μελέτιος 301 Χρονικὸν τοῦ Λεοντίου Μαχαιρᾶ 8 Χρονικόν τοῦ Μορέως 8 Χρονικόν τῶν Τόκκων/Chronicle of Tocco 8, 227 Χορτάτσης Γεώργιος/Chortatsis Georgios 269-286, 355, 362 n Ἐρωφίλη/Erofili 269-286 passim, 312, 355, 356, 362 n32 Κατσ/ζοῦρμπος 274 n13, 312 Πανώρια 274 n13, 277, 295, 312 Χρυσῆ Ἐποχὴ 270–285 passim Ψιχάρπαγας/Psicharpagas 244, 246 Ψευδο-Σπανέας 228 Ψωμοφάγος/Psomofagos 244, 246

Abbasid Chaliphate 346 Achaia 63 Adam 102, 103, 104, 106–110, 112–117, 120 Adrinople 149 Aegean Sea (Theme) 66 Aeschylus 344 Aesopus Fabula 103 133 Aesop Romance 251 n6 Agatho Nicolo 339 Agios Andreas 332 Akathist Hymn 176 Akkadian 343 Albani Angelo 288 Alektryôn 78 Alexandrie/Alexandria 79 Alexandrou Giorgios 236 Allevadinò Gioanichio/Giannicchi 330, 338, 339 dell’Anguillara Giovanni Andrea 280 Amorion 84 Anastasius of Sinai 113, 117, 158 Hodegos/Viae Dux 114 n44 Oratio I De creatione hominis 114n43 Oratio II De creatione hominis 113 n41, 114 n42, 121 n72 Andrew of Crete 117 Anthony of Egypt 91 Anne Doukaina 85 n50 Anogia 330 Anogianò Manoli 330, 338, 339 Anthologia Graeca 25 Anticlerochori 332 Antioch 57 n2 Apostolis Michele 236 Apostolis Arsenios 237 Arabs 57 Archanes 333, 354 Aristophanes Aves 142 Frogs 344 Nubes 137 Plutus 129 Aristotle 103, 104 Analytica priora 130 De generatione et corruptione 121 n71 Ethica Nicomachaea 142 Metaphysica 130, 139, 140 Armeniakon (Theme) 58

376 | General Index

Arsenios of Crete (Hesychast) 90 Asie Mineure/Asia Minor 84, 89 Astrà/Ἀστρᾶς 329, 331, 338 Athanasios (teacher) 65 Athanasios of Panagiou 66 Athanasios the Athonite/Abraamios 65–67 Athanasius of Alexandria 108, 153, 158 De incarnatione Verbi 108 n20 Athos Mount/Holy Mountain 34, 66, 89–90, 92, 93, 95, 96, 97, 100 Augustine 111 Avars/Ὄμβροι 71 Axios/Ἄξιος/Βαρδουάριος 71, 73 n28 Barlaam et Josaphat/Historia Barlaam et Ioasaph 79 n16 Barlaam the Calabrian/Βαρλαὰμ 150, 155, 156, 158 Barnes Joshua 240 di Bartolomeo Sermartelli Michelagnolo 276 Basil the Great/Basile le Grand/Βασίλειος Καισαρείας 107 n17, 150, 152, 153, 158, 187, 188, 197 Εἰς τὴν ἑξαήμερον, ὁμιλία Ε΄ 188 Basil Lekapenos 57 n1, 63 n25 Basil I Skamandrenos (Patriarch of Constan– tinople, 970–974) 60 n16 Βatrachomyomachia 80 n23, 233-247 Bembo Pietro 238 Bergadis/Μπεργαδῆς 79 n18, 249, 251 nn5– 6, 257, 258 Apokopos/Ἀπόκοπος 79 n18, 249-259, 312 Bertano Pietro 276 Boccacio 255 n6 De casibus virorum illustrium 255 n6 Filostrato 255 Il Corbaccio 255 n6 Βοnfadino Giovani Battista 276 Βοrtoli Antonio 294, 296, 297 n25, 298, 299 n27, 301, 302 n31 Brescia 235 Bulgarians/Βουλγαροι 71–76, 90 von Busbequ Ogier Gislain 182 Busbecq Ogier Ghislain de 182–183 Calergi Zuanne 334 Callimachus 344 Iambi 344

Canavuri/Canevari Neoffito 330, 339 Cappadocia 57 n3 Carmina Burana 211 n9 Castrinopulo Georgi/Fadini 339 Castrofilaca Pietro 331 Catalans 92 Cazzoprini Gianni/Mizzò 339 Certamen Homeri et Hesiodi/Ἀγὼν Ὁμήρου καὶ Ἡσιόδου 344 n10, 345 n14 Chortatsis Meletios 350 n27 Christopher (Patriarch of Antioch) 57 Christophoros Mitylenaios 80 n21 Chronicle of the Tocco 227 Chronicon Paschale 16 n25 Chrysippus (Stoic) 121 n71 Fragmenta logica et physica 121 n71 Chrysoloras Manuel 346 Comparison of Old and New Rome/Σύγκρισις παλαιᾶς καὶ νέας Ῥώμης 346 n19 Clemens of Alexandria 108 Stromata 108 n19 Clement of Ohrid, 69–75 Comnènes (family) 85 n50 Comnènes–Doukas (families) 87 Typica 87 n57 Constantine Acropolitès 86 Constantine VII Porphyrogenitus (913–959) 27–41 passim Canon of St Demetrios 43-55 Constantine of Rhodes 26 n15 Πρὸς τὸν Χοιροσφάκτην Λέοντα 16 n15 Corinth 63 Cosmas of Maiouma 30 Cremona 347 n22 Crete/Crète/Creta/Κρήτη 90, 92, 96, 145, 146, 168, 229, 232, 236, 258, 288, 298, 301 n 29, 302, 310, 329, 331, 332, 349 Crusius Martin 233 n3, 239 Turcograecia 233, 239 Cybele 25 Cyril of Alexandria 111–112, 120, 153, 158 Adversus Anthropomorhitas 112 n33 Homilia Paschalis XV 112 n34 Cyril 69, 70, 75 Dafnes 331 Damascenus Studites/Δαμασκηνὸς Στουδίτης 15, 180, 181 Συνάθροιση 180

General Index | 377

Damascus 92 Damiano di Santa Maria 263 David Dishypatos 94, 150, 155 Davegia Marietta 338 Demetrios St 27-55 passim Denys le Periégète 87 Orbis descriptio 87 Dhramatinò Magna 339 Dionysius Areopagite 158 Doctrina patrum 120 n71 Dolce Lodovico 269, 280 Tieste 269 Troiane 269 Doukas (Historian) 176 Doukas (family) 85 n50 Eaque 82 Ephesus 101, 251 Council of Ephesus (431) 111 Widow/Matron of Ephesus 251–257 Ephraim Syrus 16 Praedicationes ad Dei matrem 16 Epiphanios 80 Vie de sain André Salos 79 Εpiphanius of Salamis 225 Φυσιολόγος (sp.) 225 Euagrius of Pontus 96 Euboia 177 Euripides 344 Eustathe de Thessalonique 80 n21, 87 Eustratios (Bishop of Phlavias) 58 n5 Eve 102, 103, 104, 107–109, 112, 116 Faschidhoni Macario/Φασιδόνης 330, 333, 334, 339 Faso/Castanò Georgi 339 Ferrandus Thomas 234 Flandres 77 Foscolo Giovanni Battista 335 France 77, 351 n34 Frantziskes 231 Franco Gianni 339 Gauvin Brigitte 238 Georges Palélogue 85 n50 Georgios Monachos 24 Chronicle 24 Gerasimos of Euripos 90, 94, 97

Germain II (Patriarch of CP/Nicaea, 1223– 1240) 159 Germanos Maroules 95 Gerlach Στέφανος 197 Giessè Michielin 340 Giraldi Giovan Battista 269, 274, 285 Orbecche 270, 274, 275, 285, 286 Goethe Iohan Wolfgang 239 Gregorio Leti 351 n34 Gregory Akindynos 124, 150, 151 Refutatio parva 124 n84 Gregory Deacon and referandarios, 41 n37 Gregory Drimys (hesychast) 95 Gregory Hymnographer 35 n24, 36, 40 Gregory of Nazianzus 105, 118, 121, 158 Oratio XLIV 105, 118, 121, 142 Oratio XLV 112, 113 Gregory of Nyssa 107 n17, 120 n70, 153, 158 De opificio hominis 109 n21 Homilia I De creatione hominis 107 n17 Refutatio confessionis Eunomii 120 n71 Gregory Palamas 94, 95, 97, 101, 122, 123, 150, 154-155 Capita physica, theologica, moralia et practica 122 n76, 123 nn79–80 Epistulae 124 n82 Orationes atirrheticae contra Akindy– num 123 n79 Orationes dogmaticae 124 n82 Pro hesychastis 122 n77 Gregory the Sinaite 89–98, 100 Grimani Giovani Battista 329, 331, 335 Groto Luigi 269, 277 Dalida 269, 277 n19 Guarini Battista 273–275, 277, 285 Il Pastor fido 273–275, 276 n18, 277, 281, 285 Hadès/Ἅιδης 80, 81, 84, 85, 86, 87 Hagiomnetes Nikolaos 177 Hebrews/Ἑβραῖοι 110, 111 n26, 119, 185, 192, 201, 214 Heraclitus Fragmentum 1.49 130 Héraklion/Ἡράκλειο/Χάνδακας/Candia/Μεγ άλο Κάστρο/Herakleion 145, 211, 225, 231, 288, 297, 313, 329,-333, 337, 341, 349, 350, 351 n34, 352, 353, 355

378 | General Index

Metochion de Saint Catherine du Sinai 145 Hermès 78 Herodianus 15 Herodotus Historia 137 Hesychius 13–21 passim Hiéroclès 80 n21 Philogélos 80 n21 Holy Land 90 see also Palestine Holy Spirit/Ἅγιον Πνεῦμα 45, 90, 91, 93 n22, 98, 99, 107, 108, 114, 170, 172 Holy Trinity 102, 104, 124 Houdetsi 332 von Hutten Ulrich 234 Marcus heroicum 234 de’ Iacobiti Aurelio Simmaco 234 Iconophiles 23 Ida Mount (Psiloritis) 333 Ieromnimon Panos 362 Ieromnimon Ioannis 362 Ignace de Pamphilos 149, 150, 161 Ignatios Xanthopoulos 94 Ilgen Karl David 239 Ioannes Skylitzes 58 Ioannes Stavrakios 28 n3 Ioannikios Kochylas 97–100 Life of Maximos Kausokalybites 97 Ioannina 362 Ionian Islands/Νησιὰ Ἰονίου 227, 298 Irène Dukaina 85 n50 Isidore Bou–/Voucheiras of Thessalonike (Patriarch of Constantinople, 1347–1350) 94, 125 Jean de Poutza 84 n44 Job (hesychast) 95 John Chrysostom 27, 105, 109, 117, 121, 150, 152, 158 Ad populum Antiochenum Homilia XI 109 n23 In Genesim Hom. II 121 n72 In Genesim Hom. XV 120 n70 John of Damascus 105, 115, 120, 121, 152, 158 De duabus in Christo voluntatibus 121 n72 Expositio fidei 115 nn46–47, 120 n71, 158

Oratio in ficum arefactam et in parabolam vineae 115 n49 John the Monk 30 John Philoponus 121 n72 De opificio mundi 121 n72 Joseph Bringas 64 n32 Joseph the Hymnographer 176 Julian of Halikarnassos 112 Justin Martyr/Ἰουστίνος μάρτυς 106, 153, 158 Dialogus cum Tryphone 106 n15 Kallistos (Patriarch of Constatinople, 1350– 1354; 1355–1363) 89, 90, 94–97, 100 Life of Gregory the Sinaite 89, 91, 96 Kallistos Xanthopoulos 94 Kalomatis Frangias 342 Katramis Nikòlaos 239 Kavvadatos Nikòlaos 236 Klados/Kladopoulos Pavlos 355-363 Newer Rhyme/Ρίμα νεωτέρα 355, 357– 358 Ἱστορία διὰ τὴν ἐκκλησίαν τοῦ μεγαλομάρτυρος Μηνᾶ/History of the church of the great and glorious martyr Menas 359 Κατὰ γυναικῶν/Against women 359 Περὶ τῶν νέων ὁποὺ ἀγαποῦν καὶ δὲν ἔχουν σολτία/On young men who are in love but have no money 359 Klazomenai 89 Koloneia (Theme) 57 n3 Kontostephanos Phlamoulios 176 Langius Joh. Mich. 239 Laodicea of Syria 90 Lazaros (Bulgar peasant) 73 Lecluse Fleury 239 Leo VI (886–912) 37, 40 n36, 149 Homily 17 on St Demetrios 37 Leontios Prefect 38 Leopardi Giacomo 240 Lexicon Ambrosianum, 17 n30, 19 n42 Libadenos Andreas 174 St. Loukas of Stiris 63 Life A of St. Athanasios the Athonite 65 nn38–41, 66 nn43, 45–46, Life of St. Loukas of Stiris 63 Life of Theodore of Stoudios 63 n31 Lucien 78, 81, 86

General Index | 379

De mercede conductis potentium familiaribus 86 Ζεὺς τραγῳδός/Zeus tragédien 78 Ὄνειρος ἢ ἀλεκτρυών/Le songe ou le coq 78, 86 Lukanis Nikolaos/Λουκάνης Νικόλαος 237, 261 Lupus/Λοῦπος 36, 37, 38, 48 Lyaios/Λυαῖος 36, 46, 47 Magno Leftereo 339 Maittaire Michael 240 Makarios Makres 97, 98 Life of Maximos Kausokalybites 97 Manicheans 59 Manuel II Palaiologos (1391-1425) 97 Manuel Philès 79 n18, 83 Carmina 79 n18, 83 n39 Manuscripts Atheniensis, Benaki Musei 48 (TA 44) 174, 175, 178 n23 Atheniensis, Bibliothecae Nationalis (EBE) 1065 17 n30, 19 n42 Atheniensis, Bibliothecae Nationalis (EBE) 2019 29 Atheniensis, Bibliothecae Nationalis (EBE) 2062 29 Atheniensis, Bibliothecae Nationalis (EBE) 2411 30–31 Atheniensis, Bibliothecae Nationalis (EBE) 2444 31 Atheniensis, Bibliothecae Nationalis (EBE) 2456 30 Atheniensis, Metochii Scti Sepulchri 181 29 Athous, Gregoriou 39 (Lambros 586) 156 n22 Athous, Iviron 152 (Lambros 4272) 179, 180 n3, 182 Athous, Iviron 502 (Lambros 4622) 179, 182 Athous, Iviron 973 (Lambros 5093) 31 Athous, Iviron 1119 (Lambros 5239) 156 n22 Athous, Laurae I 122 (Eustratiades 1206) 156 n22 Athous, Laurae I 185 (Eustratiades 1269) 28

Athous, Laurae Ω 6β (Eustratiades 1816) 179 Athous, Panteleimonos 672 (Lambros 6179) 156 n22 Athous, Vatopedinus 1131 29 Berolinensis, Staatsbibliothek 79 (Phillipps 1483) 160 Bytinensis 1 179, 182 Florentinus, Medicaeus–Laurentianus plut. 57.27 148 Florentinus, Medicaeus–Laurentianus plut. 59.16 17 n30 Florentinus, Laurentianus Conv. Soppresi 2 177, 178 n23, 182 Heracliensis, Metochii Sanctae Aeca– terinae 94 145–165 Hierosolymitanus gr. 276 157 n22 Hierosolymitanus, Sabaiticus gr. 415 174, 175, 177, 178 n23 Mediolanensis, Ambrosianus B 12 sup. 17 n30, 19 n42 Monacensis gr. 27 157 n22 Monacensis gr. 508 155 Monacensis gr. 525 174 Oxoniensis Bodleianus Seldenianus 15 179, 180 n3, 182 Oxoniensis, Christ Church 69 148 P.Oxy. L.XVIII 4468 235 n16 Parisinus Coislinianus gr. 101 156, 157 n22 Parisinus Coislinianus gr. 382 174, 178 n23 Parisinus gr. 396 174 Parisinus gr. 1310 174–177 n18, 178 n23 Parisinus gr. 1335 159 Parisinus gr. 2027 225, 229 Parisinus gr. 2909 226, 229 Parisinus, Supplem. gr. 1034, 174, 178 n23 Patmensis gr. 328 157 n22 Romanus, Bibliothecae Casanat. 449 148 Romanus, Vallicelianus gr. 39 (C. 46) 228, 229 Seragliensis gr. 35 174–177, 178 n23 Serdicensis, Ivan Dujčev 323 gr. 28 n3 Sinaiticus gr. 2122 179, 182 Sinaiticus gr. NF X384 234, 241–245 Vallicelianus gr. 39 229

380 | General Index

Vaticanus gr. 573 157 n22 Vaticanus gr. 579 174–177, 178 n23 Vaticanus gr. 705 157 n22 Vaticanus gr. 1409 159 Vaticanus gr. 1831 227, 229–232 Venetus Marcianus gr. 582 151, 156 Venetus Marcianus gr. 622 17 n23 Venetus Marcianus gr. XI. 24 226 n15, 228, 229 Vindobonensis theologicus gr 244 179, 180 n3, 181, 182, 183 n14, 184–186, 189, 191, 226 n15 Zavorda, Mone Hagiou Nikanoros 95 17 n30, 19 n42 Maria of Alania 74 Marie de France 255, 256 De vidua 256 de Marinis Tammaro 262, 263 Appunti e ricerche bibliografiche 262 Markos Kyrtos 90, 97 Maruzzi Panos 240 Maruzzi Zaccaria 240 Marsuppini Carlo 234 La gran battaglia de li gatti con li sorzi 234 Martyrdom of the Fifteen Matyrs of Tiberiopolis 69–76 Matthew of Ephesus, 101–105, 120, 121–125 Dialogue on the Immortality of Adam and Eve 102, 103, 105, 106, 111, 120– 122, 125, 127–143 Mavromati/Cadili Michielin 339 Maximian 36 Maximos Kausokalybites 89, 97–100 Maximus Confessor 113, 153, 158 Ambigua ad Ioannem 113 n38 Questiones ad Thalassium 113 n40 Mazaris’ Journey to Hades/Ἐπιδημία Μάζαρι ἐν ᾌδου 346, 347 n19 dei Medici Giovanni 276 dei Medici Lorenzo 273 Selve 273 Mediterranean (Sea) 352 n37 Meletios (abbot of Gderneto monastery) 334 Menander Περὶ ἐπιδεικτικῶν 345 n14 Mesopotamia 343 Messalianism 99 Methodius (bishop of Ohrid) 69, 70, 75

Michael Glykas 116 nn54–55, 117 nn56–58, 118 nn59–62, 119 Michael Sikidites 119 n63 Midas/Μίδας 84, 87 n56 Milander Engelbertus 233 n3 Minôs 82 Miratari Filotheo./Φιλόθεος Μοιρατάρης 333, 334, 339 Monastero di S. Zuane di Themene 339 Monastery of St. Anthony 58 Monastery of Great Lavra 66, 90, 97 Monastery of St. Mamas 62 Monastery of Katakekryomene 90 Monastery of Vatopedi 92 Muazzo Giannantonio 331 Mullach W.A. Friederick 239 Mulidha Georgi 340 Myron 78 Mytilene 176-177 Νani Giacomo 228 Naples 348 nn24–25 Near East 343 n8, 344 n9 Nemesius of Emesa 110, 111, 119–120 De natura hominis 1 111 nn26–27, 116, 119-120 De natura hominis 5 120 n71 Nestor (martyr)/Νέστωρ 36, 46, 47 Nicéphore Calliste Xanthopoulos 151, 152 Nikephoros Choumnos 101 Nikephoros Gregoraw 124 n82 Nikephoros the Phrygian 59 n10 Niketas of Herakleia 118 Niketas Stethatos 63, 64, 65 Life of Symeon the New Theologian 63 n31 Nikodemos (hesychast) 95 Nikodemos the Hagiorite 34 Niphon (monk) 97, 98 Life of Maximos Kausokalybites 97 Ohrid 69–75 da Orte Antonio Decio, 269-286 Acripanda 269-286 passim Pacidhero Gianni 339 Padova/Πάντοβα 240, 297 Paléologues 84 Palestine 92 see also Holy Land

General Index | 381

Pamphilos (in Thrace) 149 Papadopoli Zuanne 352, 353 Paradise/Παράδεισος 104, 105, 109, 113, 115, 118, 120, 186, 187, 193, 271, 277 von Paula Lechner Franz 239 Paroreia (mountain) 90 Parthenios bishop of Knossos 355 Paulicians 59 Pechenegs 72 Pelagians/Pelagianism 111 Pelagius 111 Petracca Giorgi 340 Petracca Frangià 340 Petronius 251 n7 Petropulo/Lassandari Georgi 339 Phidias 78 Philadelphia 101, 350 Philip of Thessalonike 25 Philippos Monotropos 116 Dioptra 116 n53 Philotheos Kokkinos (Patriarch of Constantinople, 1354–1355; 1363–1376) 89, 92–97, 150, 151, 155, 156, 157, 160 Life of Germanos Maroules 95 Life of Gregory Palamas 94, 95 Life of Savas of Vatopedi 89, 92–93, 94, 95, 96 Photius (Patriarch of Constantinople 858– 867; 877–886) 159 Phrygie (Grande)/Φρυγία (μεγάλη) 81, 83, 84, 87 n56 Physiologus 182 Pindarus Fragmentum 105a 142 Pythia 4 132 Pisa 347 n22 Plagites Manuel/Πλαγίτης Μανουήλ 30 n12, 31, 39, 40, 43 Plato Phaedrus 138 Theaetetus 130 Timaeus 133 Polemoniac Pontus 57 Polyeuktos (Patriarch of Constantinople, 956–970) 57–61, 67 Porphyrius In Aristotelis Categorias expositio 127 Isagoge 127, 138 Praxitèle 78

Pseudo–Galen Definitiones medicae 127 Pseudo–Lucien 81 n 24, 84 Τιμαρίων/Τῶν περὶ κατ’ αὐτὸν παθημάτων/Timariôn 81–82, 84, 86, 87 Pythagore 78 Querini Benetto 331 Querini Francesco 331, 332 Querini Piero 329-338, 330 331, 333, 335, 337, 338 Querini Zorzi 331, 338 Regno di Candia 341, 350 Rehoboam 223 Rizos Rangavis Alexandros 239 Roman de Troie 254, 255 Romain IV Digène 85 n50 da Sabio Nicolini 236, 238, 261 Sannazaro Jacopo 272, 273 Ἀρκαδία 272, 273 Santa Anna/Ἁγία Ἄννα 331, 332, 334, 337 di Santa Maria Damian 261–263 Santa Fior Joseph 234 Satan 80, 104 Savas of Vatopedi 89, 92–93 Sclavo/Azzalin Nicolò 330, 333, 339 Sérapis 79 Severus of Antioch 112 Shakespeare 362 Signolo Michelin 339 Simmaco de’ Iacobiti Aurelio 234 Sinai Mount 90, 91, 92, 145, 333 Skete of St Demetrios 34 Skete of Magoula 90 Skylitzes 58–59 Solomòs Dionisios 240 Sommariva Giorgio 234 Spain 351 n34 Speroni Sperone 275 n15 Canace 275 n15 Spineda Lucio 276 St. Stephen (martyr) 98 Stratigos Antonios 240 Suda/Σούδα 16 nn29–30, 19 n46, 20, 24, 25, 171, 237 Sumerian 343 Symeon Eulabes 65 n37

382 | General Index

Symeon Metaphrastes 37, 38, 61 n22, 150 Passion of St Demetrios 37 Symeon the New Teologian 62 n25, 63–67, 96 Symeonakis Ioannis 225, 228 Tasso Torquato,269-270, 273, 275, 277, 285, 286 Aminta 270 n4, 273 n11, 274, 275, 276 n18, 277, 279–282, 285 Gerusalemme liberata 286 Torrismondo 269 n2, 286 Tatian the Assyrian 106, 107 Oratio ad Graecos 106 n14, 108 n18 Temenos/Themene 329–333, 336, 339 n33 Thabor (Mount) 151 Thalassios 158 Theodore (Patriarch of Antioch, 970–976) 57–59, 61, 63 Theodore Metochites 101, 106 n12, 125 n89 Theodore of Mopsuestia, 109–110 n24–25, 120 n64 Fragmenta in Genesim 110 n24 Contra defensores peccati originalis 110 n25 Theodore Zephenizer 66 Théodorete de Cyr 79 Histoire ecclésiastique 79 n13 Theodoros Prodromos/Teodoro Prodromo 90 n23, 234, 237 Katomyomachia/Galeomyomachia 80 n23, 234, 237 Σχέδη τοῦ μυός 80 n23, 83 Theodorus II Ducas Lascaris (1254–1258) 16 Sermones VIII de theologia christiana 16 Theodotos Melissenos Kassiteras (Patriarch of Constantinople, 815–821) 23-26 Theognostos 13 Περὶ ὀρθογραφίας 13 n6 Theoleptos of Philadelpheia 101 Theophanes (Metropolitan of Peritheorion) 97–100 Life of Maximos Kausokalybites 97 Theophano (Augusta) 57 Théophile (829–842) 84 Theophilus of Antioch 106 Ad Autolycum 107 n16, 119–120 Theophylact of Ohrid 69–76

Theosteriktos 23 Life of Niketas of Medikion 23-24 Thesmopolis (stoic philosopher) 86 Τhocharis Geremias/Thogari Geremia/ Θ(ε)οχάρης Ἱερεμίας 329 n2, 330, 332, 334, 335, 336, 337 Thoghari Gianni 340 Tiberiopolis 69-70 Torelli Pomponio, 269 Merope 269 Trebizond 65, 66 Trieste 269 Trissino Giovan Giorgio 270 Sophonisba 270 nn3–4 Tsangaraki 332 Tzanes Bounialis Marinos/Τζάνες Μπουνια– λῆς Μαρίνος 301, 341-354, 355-363 Dispute between Candia and Rethymno/Φιλονικία τοῦ Χάνδακος καὶ τοῦ Ρεθέμνου 341 Κρητικὸς Πόλεμος/Cretan War 341 Μοιρολόγι/Lament 360 Ποίημα τοῦ Μαρίνου Τζάνε 356, 357– 358 Φυλλάδα τῆς Ψυχῆς 351 n32 Ugolino Paolo 276 Vathypetro 330, 333 Venice/Venezia/Βενετία 34, 35, 183 n19, 233 n2, 236 n19,238, 240, 276, 294. 299, 340, 343 n6, 347 n22, 348 nn24-25, 349, 351, 352 n37, 356 n6, 361 Venier Bernardo 336 Verona 233 n2 Vida Alba Marco Girolamo 347 n22 Cremonensium orationes III. adversus Papienses in controversia principatus 347 n22 Vilaràs Ioannis 240 Viterbo (Orte) 276 Vlagho Nicolò 339 Vita Antonii 64 n33 Vita of Clement of Ohrid 69–75 Vouvoùlios (Bouboùlis) Nikolaos 361 n24 War of Troy/Πόλεμος τῆς Τρωάδος 254 Xerocampos 332

General Index | 383

Ysopet 255 Zaburri Bartolomeo 240 Ζanetti Christophoro 261-263 Zeus/Ζεῦς 78, 236 Zinos Dimitrios 232–247 Ζygomalas Theodosius 182