Этимологияға кіріспе. Введение в этимологию. Introduction to the Etymology 9786010439894

Citation preview

ƏЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ AL-FARABI KAZAKH NATIONAL UNIVERSITY

Олжас Сүлейменов

ЭТИМОЛОГИЯҒА КІРІСПЕ Олжас Сулейменов

ВВЕДЕНИЕ В ЭТИМОЛОГИЮ Olzhas Suleimenov

INTRODUCTION TO THE ETYMOLOGY

Алматы «Қазақ университеті» 2019

ƏОЖ 81`373.6 КБЖ 81.2-3 C 90 Сүлейменов Олжас Этимологияға кіріспе / О. Сүлейменов. – Алматы: Қазақ университеті, 2019. – 94 б. ISBN 978-601-04-3989-4 Оқырманға ұсынылып отырған Олжас Сүлейменовтің бұл кітабы этимологияға кіріспе болып табылады. Бірнеше новеллалардан тұратын кітапта көптеген туыс жəне туыс емес тілдердің материалдары негізінде графикалық бейнесін қайта жаңғырту арқылы ғана білуге болатын бірқатар сөздердің этимологиялық зерттеулері ұсынылады. Жалпы алғанда кітап этимологияға қатысты тың идеяларымен оқырманның қызығушылығын тудырады. Ол сөз тарихы, тіл тарихымен айналысатын мамандарға өте қажет. Сонымен бірге жаңа этимологияның ғана дамуына емес, тарихнама, мəдениеттану, география жəне басқа да білім салаларына да ықпал етері сөзсіз. Кітаптың жоғары оқу орындарының студенттеріне, магистранттар мен докторанттарға, ұстаздарға болашақта берер пайдасы зор. C 90

Сулейменов Олжас Введение в этимологию / О. Сулейменов. – Алматы: Қазақ университеті, 2019. – 94 с. ISBN 978-601-04-3989-4 Новая книга Олжаса Сулейменова является введением в этимологию. В ней представлены этимологические изыскания автора на примере отдельных слов, происхождение которых стало возможным узнать, лишь воссоздав по крупицам их графический прообраз и историю происхождения и эволюции, на материалах артефактов мира. Книга Олжаса Омаровича раскрывает «белые пятна» в изучении широких пластов эволюции человечества через призму этимологии, палеоархеологии, палеоэкологии, культурологии и географии планеты. Издание относится к уникальным междисциплинарным обобщениям и отличается оригинальными идеями в области этимологии. Оно предназначено широкому кругу специалистов, исследующих происхождение слова, и всем, кто интересуется протоисторией и траекториями развития языков. Книга будет полезна студентам, магистрантам, докторантам и преподавателям гуманитарных факультетов университетов. C 90

Suleimenov Оlzhas S 90 Introduction to the Etymology / O. Suleimenov. – Almaty: Kazakh University, 2019. – 94 p. ISBN 978-601-04-3989-4 The new book of Olzhas Suleimenov offered to the reader is an introduction to the etymology. It presents the etymological research of the author, using individual words as an example, the origin of which became possible to learn only by reconstructing their graphical prototype and history of origin and evolution, using the artifacts of the world. The book of Olzhas Omarovich reveals «white spots» in the study of the broad layers of the evolution of humanity through the prism of etymology, paleoarcheology, paleoecology, cultural studies and the geography of the planet. The publication refers to unique interdisciplinary generalizations; it is distinguished by original ideas in the field of etymology. It is intended for a wide range of specialists who investigate the origin of the word and for anyone interested in the history and trajectories of the interrelationship of languages. The book will be useful to students, undergraduates, doctoral students and teachers of humanitarian faculties of universities. ƏОЖ 81`373.6 КБЖ 81.2-3 ISBN 978-601-04-3989-4

© Сүлейменов О.О., 2019 © əл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2019

Олжас Сүлейменов

ЭТИМОЛОГИЯҒА КІРІСПЕ

Алғысөз  Көрнекті ақын, публицист, қоғам қайраткері, дипломат, түркітанушы-ғалым, профессор О.О. Сүлейменов əл-Фараби атындағы ҚазҰУ-де 2015 жылдан бері түркі-славистика лингвистикалық ғылыми-зерттеу орталығын басқарып келеді. Оның жаңа кітабы «Қазақ университеті» баспасынан жарық көріп отыр. Олжекеңнің феномені неде? Мен ең алдымен, негізгі білімі геолог Сүлейменов əдісінің өзіндік ерекшелігін атап өтер едім. Ірі кен орындарын игеру геологиялық барлаудан басталатындықтан, Олжекең өзінің зерттеулерін де шынайы инженерлік тəсілдермен əрбір қадам сайын пайдалы қазбаларды сезіне ажыратып, оларды артық қабат-қабаттарынан арши отырып зерттейді. О. Сүлейменовтің дыбыстар, буындар, символдар мен белгілер жүйелерін талдау жəне құрастыру шеберлігін химиялық элементтердің периодты кестесімен салыстыруға болар еді. Сөз жоқ, Дмитрий Иванович Менделеев кестесі – химиялық элементтер туралы тұтас мəліметтер мен негізгі заңдылықтарды танып-білуге мүмкіндік беретін əмбебап классификатор. Химиялық элементтер бір-бірінен валенттілікпен ерекшеленеді, сонымен бірге, олар өзара байланысты екендігі белгілі. Олжекеңе əмбебаптық тəсіл тəн, ол қай орта болмасын, ғылым, саясат, тіпті өмірдің өзін де, өзара байланысты үдерістер жүйесі ретінде қарастырады. Олжас Омарұлының ой жүйелілігі, негізгі геологиялық білімі оның лингвистикалық «кестелерге» жəне əлемдік лингвистиканың бір бөлігі ретіндегі түркілер Сөзінің шығу тегіне деген көпжылдық қызығушылығымен заңды түрде сабақтастық тапты. Осының нəтижесі ретінде О. Сүлейменов əлемдік өркениеттің ғаламдық «координаттар жүйесінің» сырын ашып, сөз формаларының «əлеуметтік мінез-құлқын» керемет баяндап берген өзінің ерекше еңбегін жарыққа шығарды. Бұдан бөлек, Олжекең шығармашылығында оның айналада болып жатқан оқиғаларға деген көзқарасын білдіретін біртұтас қуатты гуманистік бастаманың бар екенін атап өткен жөн. Ол 5

Сүлейменов О.

бір қарағанда бірікпестей көрінетін, шексіз де түсініксіз бытыраңқы бөліктерді біртұтас құрылымға біріктіре алады. Ол ортағасырлық философ əл-Фараби сынды адамзат өркениетінің дамуын өзара байланыс пен өзара көмек нəтижесі ретінде көреді. О. Сүлейменов таным-тəсілдемесі оның позитивтік жəне жасампаздық дүниетанымының өзегін құрайды. Егер кезінде Редьярд Киплинг: «Батыс – Батыс, Шығыс – Шығыс, олар ешқашан бірікпейді», – деп жарияласа, өмір өзі көрсеткендей, Олжекеңнің: «Шығыс та жоқ, Батыс та жоқ. Күннің Шығуы мен Батуы бар. Үлкен сөз бар – ЖЕР! Барлық тілде үлкен!» деген кері мағынадағы сөзі бүгінде шындыққа айналды. Ірі ғалымның, кең ауқымды тұлғаның планетарлық ойлау жүйесі мен гуманизмі зерттеудің əр жолынан көрініс тауып отырады. Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті үшін мерейтойлық жыл – отандық жоғары білім беру флагманының 85 жылдығы, сондай-ақ, Олжас Омарұлы мен оның жұбайы Маргарита Владимировнаның alma mater бітіргенінің 60 жылдығы мерекелеріне орай, біз іргелі де бірегей кітап түріндегі баға жетпес сыйлыққа ие болдық. Олжас Сүлейменовтің лингвистикалық ғылыми-зерттеу орталығының жаңа басылымы халықаралық көпсалалы зерттеулердің басты жаңашыл бағыттары арасынан өз орнын табарына сенімдіміз. Ғалым Мұтанов

6

БІРІНШІ БӨЛІМ 

Академиялық этимология туралы  Жаңа этимология туралы сөздің генезисін (шығу тегін) анықтаудың жаңа тəсілі туралы жұмысымды мектептегідей осылай атауыма не себеп болды? «Аз и Я», «Қиылысатын параллельдер», «Тарихқа дейінгі түркілер», «Жазу тілі», «Сөз коды» атты алдыңғы кітаптар іргелес тақырып аясында күрмеуі қиын атаумен аталған. Күрделі атауларға байланысты болғандықтан ба, жоқ əлде мазмұны мен баяндалуының күрделілігіне байланысты ма, менің бұл кітаптарым басты оқырмандарын əзірге тапқан жоқ. Кім ол – жазу, тіл, сөз тарихы туралы айтылған шығарманың оқырманы ма, əлде келешек этимолог па? Тəрізі, ол – негізін салушылар асығыс қалыптастырған постулаттарды жатқа білу үдерісін əлі мойындай қоймаған, орта мектепте грамматика негіздерін меңгерген филология факультетінің төменгі курс студенті болар. Белгілі бір Швейцария жоғары оқу орындарының оқытушысы Фердинанд де Соссюр өзінің шəкірттеріне туыс тілдердегі болмыс атауларының əртүрлі болу себебін түсіндіре келе, əрбір этностың өз сөзжасаушылары, сөз авторлары болған деген шешімге келеді. Олар сөздердің формасы мен мағынасын ешкіммен, еш нəрсемен байланыстырмай, өз бетінше еркін түрде атау бергенін айтады. Бұл іргелі қорытындыға дəйектеме ретінде мынадай дəстүрлі мысалдарды келтіреді: bull – «бұқа» (ағылш.), oks – «бұқа» (нем.). Əлемдік лингвистика үшін бұдан артық дəлелдің қажет емес екендігін өмірдің өзі көрсетті. Оның екі шəкірті диплом алғаннан кейін кəсіби лингвист болды. Ардақты профессорларының дəріс жазбаларына сүйене отырып кітап жазды. Кітапта Ф. Соссюрдің «таңба ерікті», 7

Сүлейменов О.

ауызша жəне графикалық (иероглиф, əріп) таңба (сөз) – еркін деген негізгі ойын тұжырымдады. Соссюрдің ғылыми ақиқат мəртебесіне ие болған семантикалық формуласы ХХ ғасырда кең құлаш жайды. Бұл этимологтардың зерттеулерін едəуір жеңілдетті: егер бұрын біреулер сөзді жай ғана еркін құрастырса, енді əртүрлі фонетикалық сипаты, көршілес жəне туыс тілдерге таралу географиясы секілді оның тарихының тек сыртқы қабатымен ғана айналысуға болады екен. Сөз, грамматика, жазу таңбаларының шығу төркінінің басқа себептерін іздеудің қажеті жоқ, басқаша айтқанда сөз себепсіз деп айтылған! ХХ ғасырда жарық көрген барлық этимологиялық сөздіктерде Соссюрдің этимологияға қарсы қағидалары қолдау тапқан. Əлемде ең болмағанда бір сөздің шығу себептері мен оның бастапқы формасы, бірінші жəне келесі мəндері анықталған бір де бір этимологиялық сөздік жоқ. «Сонда этимология не үшін керек?» Ал ол дамымаса, біз ешқашан Homo Sapiens түрінің тарихи қайнаркөздерін, игерілмеген ғаламшардағы оның тегінің жылжу бағыттары мен мақсатын, еңбек жəне аң аулау құралдары, тілдер, жазулар, пір тұту жəне мəдениеттердің пайда болуын біле алмаймыз. Ойшылдар барлық жүрген жерлерінде саусақ іздері сияқты өз ақпараттық іздерін қалдырып жүрген. Археологтар шумер, көне қытай немесе көне египет жəне басқа да қазба мəдениеттерде – қазіргі тірі тілдердің қайсыларынан өздерінің дактилоскопиясын – ойлардың іздерін – қалдырғанын анықтауға мүмкіндік беретін жеткілікті артефактілерді (жазба ескерткіштерін) анықтады. Этимология тіл білімін іргелі ғылым ретінде танытатын базалық пəн болуы қажет. Ол тарихнама, мəдениеттану жəне географияның, сонымен қатар гуманитарлық емес білім салаларының дамуына көмектеседі. Келешек тіл білімінің негізгі натижелерінің бірі – əрбір сөз белгілі бір жүйенің – морфологиялық, семантикалық немесе фонетикалық жүйенің де туындысы: əрбір сөз – бұл туыстас сөздер семьясының мүшесі. Оқулық, ең алдымен, этимология саласының болашақ мамандарын даярлау мақсатында жазылып жатыр. 8

Этимологияға кіріспе

Əзірге əлемдегі бірде бір университетте этимология кафедрасының жоқ екендігі маған мəлім. Дипломы бар мыңдаған лингвист мамандар баршылық, алайда этимологтар жоқтың қасы. Оларды дайындамайды, мамандар жоқ, тиісті оқулықтар жоқ. Этимологиямен тарихшылар, əдебиетшілер мен мəдениеттанушылар сияқты энтузиастар айналысуға тырысып жатыр. Менің мамандығым – геолог жəне əдебиетші. Елу жылдан астам уақыт бойында жеткен жетістіктерім мен ой-пікірлерім жайлы бөліскім келеді.

ІІ  Жас этимологқа берілген кеңесті бекіту үшін («сөзде жүйенің белгісін анықта») сөздіктерді бастай алатын сөздегі жүйелілік белгілерін іздеуге тырысамыз. Adam – алғашқы адамның аты. Діндердің арқасында бұл есім тілдер арасында кең тарала отырып, жалпы есімге айналып, ауыспалы мағынада «адам», «еркек» мағынасына ие болды. Жақында ғаламторда бір тым жас ғалым сөз сөйлеп, Інжіл Адамы оның ұлтынан шыққанын айтты. Дəлел ретінде адам сөзінің олардың өз тілінде «адам» дегенді білдіретінін көрсетті. Қазақ тілінде, басқа ондаған тілдерде де адам – «адам» деген сөзді білдіреді. Бұл лексемада этимологты ең алдымен d дауыссызы қызықтыруы керек. Орыс тіліндегі да! (da*) болымды сөзі неміс тіліндегі ja – «да!» жəне түркі тілдеріндегі ja – «да!» сөздерімен мағыналас болып келеді. Егер германистер не славистер j/d-ның механикалық орын алмастыруын көргенде ондағы бірнеше фонетикалық қосымшаларды байқаған болар еді – немістің ein (*ejn) – «один» саны («айн» деп айтылады), ресми түрде славян санына да сəйкес келетін болып шықты: edin (чеш.), adin > odin (рус., белорус.). Чехтарға сөздер жазбаша, шығыс славяндарға ауызша жолмен келді ме? e-j-n = e-di-n болуы мүмкін бе? Мүмкін.

9

Сүлейменов О.

Олай болса, чехтар мен немістер пайдаланған жазу латын əлипбиі болмаған деп пайымдаған жөн. Себебі онда j деп те, di деп те оқылатын əріп жоқ. (Əзірге сұрақты ашық қалдырамыз, əйтпесе мəтіндерде əрқашан j болып оқылатын грек-латын D мен көне-түрік D-ді бірден салыстырып кетеміз). Əзірге анықталған жүйені мысалдармен толықтыруға мүмкіндік беретін ja/da, ein/edin…, фонетикалық орын алмасудың ықтимал желісі ‘j – di – d..-ді жалғастырғанымыз жөн. Ұлттық жазбаға айналған латын жазуы мұндай ізденістерді қиындатады. Ағылшын тіліндегі you – «сен» мен неміс тіліндегі du – «сен» дегенді салыстыру кімнің ойына келеді? Ал латын транскрипциясында оңай салыстырылады – *ju/du! Ендеше басқа да ағылшын тіліндегі aj am – «мен бармын» жіктеу есімдігін транскрипциялап көрейік. Егер латын əріптерімен көрсететін болсақ – ad am – «мен бармын», оның ежелгі парсы тілімен бауырлас екенін байқай аламыз. Інжіл уақыт. Ежелгі Бергі Азия, шумерліктердің, семит, Египет, Иран, Үндіеуропа жəне басқа да мəдениеттердің кездесетін, бəсекелесетін, бір-бірін толықтыратын жер. Алғашқы адамның есімі Інжілге Көне Парсы мəдениетінен келген болып тұр: Adam – «мен бармын!» – міне оның ғажайып мағынасы. Бұл үнге Алтай тауларынан жаңғыра туыстас uj – «сиыр» (қырғ.), ud – «сиыр» (хакас.) дыбысы естіледі. Біз бұған шумерлік ud – «күн» сөзінің этимологиясын анықтаған кезде ораламыз, бұл сөздің екінші «сиыр» мағынасы бар, себебі бұл жануар айға табынушылар үшін бұқаның қасиетті болғаны сияқты күнді қадірлеушілер үшін қасиетті. Егер ізденуді жалғастырсақ, фонетикалық даму жүйесінің барлық буындарын қалпына келтіреміз *j – ‘j – dži (tči) – di (ti) – d (t), жəне де əлемнің барлық тілдеріндегі этимологиялық зерттеулерге көмектесетін қуатты құралға қол жеткіземіз.

III  Жүйеден тыс жасалған дара сөздердің болуы мүмкін емес болатын. Алайда қазіргі этимологиялық сөздіктерге сүйенсек, 10

Этимологияға кіріспе

тілдерде жеке дара ғана кездесетін уникум сөздер жинақталып қалған. ... Жақында Мəскеу мемлекеттік университетінің профессоры Шанскийдің басшылығымен лингвистер ұжымы құрастырған «Орыс тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі» жарық көрді. Тиражы 200 мың дана. Сол жердегі чучело сөзінің қарастырылуы есте қалыпты. Фонетикалық тұрғыдан жақын сөз ретінде тек чукча сөзі көрсетілген. Ал семантикалық тұрғыдан ше? Мүмкін оқырман өзі білуі керек шығар. Сөздікті шығарған ұжымға орыс тілі лексиконынан ең болмағанда зерттеліп отырған сөзге құрылымдық жағынан жақын сөздерді іздеуіне не кедергі болды? Айталық, пойло, дуло, дело, жало, пугало... Бұл зат есімдерді талдау барысында бұрыннан қолданылмайтын морфологиялық жүйені – императив (бұйрық рай етістігі) + ло (ла) = зат есім қайта қалпына келтіруге болады [пои – пойло; стой – стойло; жаль – жало; грызи – грызло]. «Түбір» етістіктер қайта қалпына келтіріледі – дуло (дуй сөзінен), село (сей сөзінен)]. -ло белгісіз форманты негізгі етістіктен қару-жарақтың атауын немесе белгілі бір қызметі бар заттың атауын тудырды: пугай – пугало. Мүмкін кей жерлерде чучело деген сөз осындай шаруашылық қызметті де атқарған шығар – бидай немесе арпа егісін құстардан қорып тұрушы. Бірақ чуче етістігі орыс тілі сөздігінде жоқ! Бұған ұқсас татар диалектісінде кездеседі: чуче – «қорық» (қаз. шошы). Орыс тілінде татар тіліндегі түбірлерден жасалған терминдер көп. Чучело солардың бірі болуы мүмкін. Ал «чукча» мүлдем бөлек əңгіме. Осыған ұқсас бірақ бұдан да өнімді етістікті зат есімдердің жасалу схемасын славян тілдерінен, айталық, орыс тіліндегі -ба буынына аяқталатын терминдерге назар аударғанда бұрыннанақ аңғаруға болар еді. Служба, дружба, пальба, просьба, мольба… осы сияқты ондаған сөздер. Схема айқын: негізгі етістік (императив) + ба = зат есім. Академиялық білімі бар славист түзетер – үндіеуропа тілдеріндегі негізгі етістік императив (яғни, бұйрық рай етістігі) емес, инфинитив (қимыл-сын етістігі) болып саналады. 11

Сүлейменов О.

Бірақ бұған қарамастан зат есім -ба жұрнағымен зат есім инфинитивтен емес, бұйрық рай етістігінен жасалады, негізгі етістік жасап тұрғаны да содан: служи – служба, дружи – дружба, пали – пальба, проси – просьба, моли – мольба… Бірақ «служить», «дружить», «палить», «молить» жəне т.б. сөздерден емес. Дегенмен инфинитивтен де терминдер жасалады, бірақ –бадан емес, диалектілік туыс жұрнақ -ва-дан: молить – молитва, брить – бритва, жать – жатва, бить – битва… Неғұрлым кейінірек жасалған ба? Немесе ертерек? Осы нұсқаны, жүйені жақсылап түсінсе дұрыс болар еді, орыс тілі үшін негізгі етістік деп отырғанымыз не? Мүмкін теорияға түзетулер енгізу қажет шығар? -ба жұрнағы қалай пайда болды, оның алғашқы мағынасы қандай болған? Түркітанушы ғалымдар көмектесе алар еді, бірақ оларда мысалы, қазақ тіліндегі зат есім туындайтын бұйрық рай етістігі негізгі етістік екендінің анықталғаны əлі байқаған жоқ. Сол -баның көмегімен де (егер етістік ұяң дауыссызға аяқталса). Мысалы, жаз – «пиши», жазба – «написанное», «рукопись», қаz – «копай», қаzba – «яма», «выкопанное». Егер етістік қатаң дауыссызға аяқталса, онда дауыссыз жұрнақ та қатаңданады: қос – «соединяй», қоспа – «соединение». -Ба / -ва нұсқалары орыс тілінде бар болса да бұл етістік қосымшасының ұяңдық дəрежесі жұрнаққа айтарлықтай əсер ете қоймаған, бұл схема орта ғасырда славян диалектілеріне көшкен болуы мүмкін. Схема түркі диалектілерінен келуі мүмкін дегенге төмендегі схемада берілген таза түркілік ерін дауыссыздарының б/п/м алмасуы дəлел бола алады. [Барлық «Этимологиялық орыс тілі сөздіктерінде» уйма сөзі иметь етістігінен шыққан (яғни *уиметь > уйма). Қазақ тілінде: үй – «үймелеу», «асыра көп үймелеу», «үйінділерді жасау», үйме – «үйінді», «асыра көп үйме». Орыс тілінде жіңішке түркі ү дыбысы жуан у болып айтылған: өлік – «труп» (қаз.), үлік (тат.) > улика – «қылмыстың нақты айғағы» (орыс). Көне қазақ тіліндегі үйме > орыс тілінде уйма («барыс септігінің жалғауы» «атау септігіне» аударылады)]. 12

Этимологияға кіріспе

Кейбір көне орыс говорларында -ма жұрнағы етістікті терминдерді тудырған: мəселен, -ба: суди – судьба, веди (яғни «біл», «ведай») – ведьма (яғни «ведающий, знающий»), бірақ шіркеу жəне «женский род жалғауы» бұл сөздің толық «тəңірлік» (яғни, языческий) мағынаға ие болуынаа септігін тигізеді). Бұл аса қызықты грамматикалық схема өзінің қарастыру жалғасын талап етеді. Ол оқулықтың кейінгі новеллаларында көрініс табады, оларда бұл схема палеолитте, солтүстік Жерорта теңізінде славяндар мен түркілердің белсенді шығармашылық қатысуымен пайда болғандығы көрініс тапқан. Ол туралы ақпаратты беруге қайта қалпына келтірілген алғашқы иероглифтер көмектеседі.

IV  Лингвистиканың атап айтқанда үндіеуропа тіл білімінің этимологиялық кемшілігі əлі күнге дейін санскрит (sanscrit) – «көне үнді тілі» терминінің дереккөзі əлі күнге дейін табылмағандықтан оны барлық Үнді тілдерінен іздеп жатыр, таппай жатыр, таппайды да. Өз этимологиямды қысқаша мазмұндайын. Біздің дəуірімізге дейінгі ІІ мыңжылдықтан бастап Кіші Азияда үндіеуропа халықтарының мемлекеттері пайда болды. Кария, Лидияда «құдай» сөзі қалай аталғанын білмеймін, бірақ осы мемлекеттердің бірінен б.з.д. І мыңжылдықтың басында шығысқа Diavus-pitar – «Құдай-Əке» (санскр.) сенімі таралды. Сөйтіп ол Солтүстік Үндістанға дейін жетіп, сонда бекіді. Үнді патшалығының діні, білім-ғылымы, княздіктердің тақтық тілі санскрит болған, ал оның негізінде осы діннің сөздігі жатыр. ХІХ ғасырда тіл білімі ғылымы пайда болған кезде еуропалық ғалымдар санскрит сөздерінің еуропа сөздерімен көптеген сəйкестіктеріне назар аударды. Сол кезде үндіеуропа тілдер семьясы теориясы пайда болды. Ең болмағанда Құдай-əке атауын талдағанда, латын тіліндегі Deūs – «құдай» (*Deu-us) сөзімен байланысы анықталар еді. 13

Сүлейменов О.

Мұндай зат есімдердің мужской род жалғауы Академиялардың үндіеуропа семьясына жинақтаған шектеулі тілдерінде ғана кездеседі. Олар ондап саналады, бірақ жаңа дəуірде осындай жалғауы барлары тек төртеу ғана: -us (лат.), -os (грек.), -as (лит.), -s (латш.). Көне үндіде мұндай формант жоқ, мужской род жалғауы сол тілде -а болған. (Иисустың Құрандағы Ииса есімі менің ойымша араб тілінің көне үндімен ежелден байланысы бар екендігін аңғартады). Латын Deus (Deu-us, Devus) – «құдай» кішіазиялық tivas – «күн құдайы» (лув.) мен shivas – «құдай» (хетт.) ұғымдарымен бір қатарда тұр. Көне үндіде div – «құдай» родтық жалғаусыз. Протолатын тілінде, сөз жоқ, бұл сөздің нұсқалық формалары болған *diu – «құдай» жəне (қайта қалпына келтірілген алмасуларды еске түсірсек) *ju – «құдай». Сонда жаңа латын фольклорына дейін жеткен есімдерінің шығуы түсінікті болады: Ju-piter («Құдай-əке»), Ju-nonna («Құдай-ана»). Бірақ олар Үндістаннан емес, б.з.д. ІҮ мыңжылдықтың Қосөзенінен (Шумер) келген деп пайымдаймын. Бұл кейіпкерлер рим мəдениетінде сақталған, себебі шіркеу ju дыбыстарының тіркесуінде «құдай» мағынасын көрмеген. Ал *deūs > devus-piter нұсқаларында жұптық екені айқын көрініп тұр, сондықтан католицизм (бірқұдайлық) Deūs-piter деген толық есімді қолдануға тиым салған. Бірақ сол кезде аяғына дейін бару керек еді, deūs сөзіндегі мужской род жалғауынан арылту керек еді. Өйткені «құдай» ұғымы гендерлік, нəсілдік, этникалық сипаттамалардан тыс. Сол кезде ғана ол шын мəнінде Жер бетіндегі тіршілік иелерінің барлығына дара болады. Құдай идеясы осында. Алайда барлық діндерде емес осы идеяға сəйкес келетін бейне жасалынбады. Сонымен бірден нақты мəліметтер туралы қорытындыға келейік. Кіші Азияда мекендеген протолатындар Құдай-əке туралы ілімді туындатты (неге екені белгісіз Құдай-анасыз). Миссионерлер оны Үндістанға дейін таратты. Миссионерлер протоитальяндықтар болған сияқты, мұны кейбір латын дыбыстарының итальянша берілуі көрсетіп тұр. [Мысалы, жоғарғы құдай Diavus-pitar (*Devus-piter) есімінде көрініс тапқан е > ит. ia кеңеюі]. 14

Этимологияға кіріспе

Бұл бақылауды лингвистер санскрит сөздігін латын жəне итальян тілдерімен салғастырып оңай растай алады. Сонда айналып келгенде «итальян рефлексі» деп атап отырған осы морфологиялық құбылысты түсіндіру қажеттілігі туындайды.

V  Итальяндықтар өзге көрші тілдерден дауыссыздардың тіркесі бар сөздердің айтылуында оны буын ашатын созылыңқы дауыссызға айналдырады. Мысалы, лат. doctor итальян dottore, грек. Neptun – Nettune жəне осылай жалғаса береді. Менің ойымша, бастапқы ашық буын инерциясы осылай жүзеге асады. Ең басынан итальян тілінің ең алғашқы сөздері ашық буынды болған. Сол себептен, өзге тілден енген кірме сөздердің барлығын ашық буынды жасауға тырысады. Мінсіз нұсқада барлық буындар біріншіден соңына дейін ашық болуы тиіс. Сондықтан итальян тілінде дауыссызға аяқталатын бірдебір термин кездеспейді. Сөз соңы əрдайым дауысты дыбысқа аяқталады. Егер кірме сөз онсыз (дауысты дыбыссыз) болса, протетикалық дауысты пайда болады. Осы секілді (бастапқы ашық буын инерциясымен) Еуропада тағы бір тіл кездеседі, ол – орыс тілі. Бұл тілдегі инерция итальян тіліндегідей аса белсенділік танытпайды, бірақ кірме сөздердің соңында ережеге сай дауысты дыбыс пайда болады. Мұндай бүкіл сөз құрылымының өзгерісіне мысал ретінде келесі сөздерді беруге болады: alachuk (алачук) – «кедейдің киіз үйі» (ортағасыр. түрік). Барлық буындар жабық al-ach-uk (алач-ук). Көне орыс тілінде бастапқы дауысты дыбыс түсіп қалып, сөз соңында пайда болған: lachuga (лачуга) – «кедейдің үйі». Барлық буындар ашық буындарға қайта құрылған: la-chu-ga (ла-чуга)1. Тіл білімі оқулықтарында көрсетілген мысал классикалық үлгі болып, бастапқы буын инерциясы жайлы да ақпарат бері1 Қатаң көмей дауыссыз (к) интервокальды қалыпта (яғни, екі дауыссыз ортасында) ұяңданады. Бұл түркі тілдеріндегі заңдылық тюркизмдермен көне орыс тіліне берілді. Мысалы, бедняк > бедняга.

15

Сүлейменов О.

леді деп үміттенемін. Бұл құбылыс тілдерде белгіленген көптеген заңдылықтарға уəж болып табылады, бірақ əзірге түсіндірілмеген. Түрік (жəне герман) тілінде бастапқы жабық буын инерциясы іске асады. Олар дауысты жалғаулырдан жүйелі түрде арылады. Неміс ешқашан Прага немесе Москва сөзін айта алмайды, əрдайым Prag, Moskow деп қолданады. Итальяндық дауыссыздар тіркесін созылыңқы дауыссыздарға түрлендіру арқылы буынды ашық түрге айналдыру рефлексінің себебі – бəлкім, бастапқы ашық буын инерциясы болып табылады. Егер Римде болсаңыз, Сан-Пьетро алаңына келіңіз. Мұнда бір ғажайып күткен адамдар көп. Міндетті түрде оқулықтарға толы сөмке асынған оқушыны кедестіресіз. Оқушыдан – «Латын тілінде «Қасиетті жазу» деген қалай айтылады»? деп сұраңыз. Ол бұл пəнді мектепте өтеді, ойланбастан – Sanctscriptum (Санкт-скриптум) деп жауап береді. Қаншама дауыссыздардың тіркесімі! Латын тілі осындай, бастапқы буын инерциясын қабылдамайды. Ашық буынды да, жабық буынды да. Ал итальян тілі, керісінше, жақсы қабылдайды. Оқушыдан – «Итальян тілінде «Қасиетті жазу» деген қалай айтылады»? деп сұраңыз. Ол алдыңғыдан да жылдамырақ – Sanscritto (Санскритто) деп жауап береді. Итальяндықтар барлық дауыссыздар тіркесін түрлендіре алмаса да, буынды ашатын соңғыларын созылыңқы дауыссыздарға айналдырды. Манускрипте сипатталған Диавус-питер Жоғары құдайының өсиеттерімен істерін насихаттаушы миссионерлер Қасиетті жазу тілін дəл осылайша итальян тілінде санскритто деп атады. Үндістер сөзді дауысты жалғаусыз есте сақтап, созылыңқы tt дауыссыздарын қысқа айта бастады. Итальяндықтардың бұл новеллаға сенуі қиын: біріншіден, Қасиетті Жазу христиандыққа дейін пайда болу мүмкіндігіне, екіншіден, оқулықтар оларды итальян тілі орта ғасырларда вульгар (яғни қарапайым халық) латын тілінен пайда болды жəне б.з.д. І мыңжылдыққа дейін Кіші Азия мен арғысы Үндістанға дейін өзін ешқашан да көрсете алмады деп сендірген. Дегенмен, sanscritto-дан басқа, итальян тілінің көнелілігін айғақтайтын дəлелдер бар. 16

Этимологияға кіріспе

Латын тілінде созылыңқы дауыссыздардан тұратын – terra – «жер», vacca – «сиыр», gibba – «бүкір» жəне т.б. сөздер қалай пайда болды? Латындықтардың өздері бұл сөздерді шығара алмады. Бұл анық итальян тілінен енген кірме сөздер. Олар оқулықтардағы мəліметке сай итальян тілінің тарихы басталатын уақыт Данте ғасырынан анағұрлым ерте пайда болды. Латын тіліне қарағанда, өзінің көне нормаларын сақтаған бұл тіл «Божественная комедиясынан» емес, mucca (*můŋca) – «сиыр» сөздерінен, сонау палеолитте, жарты мыңжылдықтан бұрын пайда болған. Мұның дəлелі ретінде тағы бір этимологияны мысал ретінде келтірейін.

Gibba – «бүкір» (лат.) сөзінің шығу тегі   Бұл новеллада мен Академиялар тарапынан мақұлданған дəстүрлі фонетика-семантикалық əдіске жаңа құрал – графикалық таңбаны қосамын. Итальян тілінің этимологиялық сөздіктерінің авторлары зерттеліп отырған gobba – «бүкір» (ит.) сөзіне аймақтық наречиялардан бір ғана сай келетін аударманы табады gobba – «бүкір» (лат.) Олар үшін маңыздысы – сөздер туыстығын айқын көрсететін фактіні белгілеу, ал қайсысы көне екендігі барлығына белгілі. Оның қалай пайда болғандығы да бұрыннан белгілі – еркін түрде ойлап табылған. Тіл біліміндегі жаңалық дегеніміз не? Егер сөздің неге осындай мағынаға, осындай формаға ие екені анықталса – бұл жаңалық. Жарты ғасырдан астам уақыт осындай жаңалықтарды «1001 сөз (халықаралық этимологиялық сөздік)» атты мұқабамен жарық көретін еңбекке жинап келемін. Не себепті «халықаралық»? Алғашқыда ол орыс тіліндегі тюркизмдер сөздігі ретінде ойластырылды. Тəжірибе түркі немесе славян сөзінің шығу тегін тектік герман, семит, қытай, итальян – жалпы алғанда əлемге таралған барлық сөз семьясының шығу тегін анықтамай білу мүмкін емес екендігін көрсетті. Этникалық тіл (бес мыңнан бірі) немесе тілдік семьяның тарихын Homo Sapiens түрінің тіл 17

Сүлейменов О.

биографиясын басынан, яғни айды қастерлеу дəуірінен бастап қалпына келтірмейінше білу мүмкін емес. Кейде өзімнен «мұның барлығы не үшін қажет?» деп сұраймын. Оқырманға дағдылы жанрда ондаған жаңа кітаптар жазсам болар еді. Осы жұмсалған уақыттың барлығын өзімшілдік тұрғысынан ғана түсіндірер едім. Сөздердің қабыршағын аша отырып кенеттен маржанды кездестіресің. Мұндай сəттерді қаншама рет бастан кешірдім! Қайта-қайта қалап отырасың. Сол себепті даңқ, ақша үшін жұмыс істемейсің: этимология оның бірін де əкелмейді. Тек бақытты сəттер үшін ғана.

I  Бұл екі сөзді сөздіктерден шығарып алғанда, оларды қайта жаңғыртылған графемалармен байланыстырған сəтте – мен ақындар армандаған сезімдер легін сезіндім. Міне, бұл этимологиялық құрылым: ol – «бол, өмір сүр» өl’ – «өл» Бұл бір-біріне (формасы жəне мағынасы тұрғысынан) қарама-қарсы сөздер түркі тілдерінің оғыз тармағында – түрік, əзербайжан тілдерінде сақталған. Қай уақыттан бері? Сөздерге айналған осы жұп таңбалар, атаулары осы лексемалар болған, Африканың экватор зонасында пайда болған, ол жерде жаңа туылған ай бейнесі ( ) белгісімен келсе, сөніп бара жатқан «ескі» ай ( ) деп белгіленген. Тек сол экваторда ғана бұл графемалардың алғашқы мағыналары түйсініліп, олардың атауларының осы мағыналары тууы мүмкін. Төңкерілген таңба атауының формасы тас ғасырындағы жазуда 180о-қа өзгерген графемалар мағынаны терістеуге əкелетінін білдіргенін көрсетеді.

II  Ежелгі адамзаттың алғашқы жазу таңбалары. Олардың атаулары əртүрлі болған. Мұнда түркі-оғыздар берілген. Түркіқыпшқтар да болған. Славяндардікін де тапқанмын. Мүмкін өзге тілдерде де сақталған шығар. 18

Этимологияға кіріспе

Графемалар жазуда, бейнелеу өнерінде, тілде, ежелгі Адамзаттың барша мəдениетінде дуализм символы ретінде көрініс тапты. Бұл графикалық қарама-қарсылықтар ою-өрнектерде көрінеді – . Архитектурада – барокко ( ), готика ( ). Философияда – инь-янь… Ежелгі түріктер үшін бұл графикалық формула бүкіл өмірдің – басы мен соңы болып табылады. Формуланың осы түрдегі түсінігі сол дəуірдегі мəдениеттер мен тілдерге тəн. Жұп түрінде де, жеке графема түрінде де. Олар заттарға, қалыптарға, ымишараларға айналып жəне сол күйінде қазіргі уақытқа дейін жалғасып келеді. Гладиатор қарсыласын құлатып, императорға қарайтын болған. Егер император екі саусақтан тұратын пішін көрсетсе (бас жəне сұқ саусақ – ), жеңілгенге өмір сүру құқы берілген. Егер қол білезігін төмен қаратса – қарсыласты соңына дейін қинаған. Сонымен бірге барлық соғыстарда, егер қарсыластар қолын көтерсе – олар өмірлерін сақтап қалу үшін жалынған. Осындай жазба – түрлі қимыл-əрекеттермен мəдениетке еніп əлі күнге дейін сақталып келеді. Əріптік кезеңде еуропалықтар бұл таңбаны əрібі ретінде танып, victoria – «жеңіс» деген мағына береді деп қабылдады. Бұл таңбаның осындай да мағынасы бола берсін! мағынасы – «сөнген ай» > «түнек» Қарама-қарсы символ > «өлім» – жерлеу ғимараттарының архитектурасына – қорғандар, пирамидалар (басшылауды жерлеуге), адам жерленген төмпешіктер (қара халық үшін) түрінде енді.

III  Бұл графемалар атауларының сөздіктер мен грамматикаларда қандай із қалдырғаны қызығушылық тудырады. Бұл туралы көптеген адамдар жазады деп ойлаймын. Бұл тақырыптың қаншалықты жемісті екенін бірнеше мысалдарда көрсетейін. Сонымен, түркілер сол кездің өзінде-ақ (ежелгі тас ғасыры?) дауыстының жұмсартылуын (ішкі флексия) сөздің мағынасын терістеу белгісі ретінде қолданды: ol – «бол», өl’ – «өл». 19

Сүлейменов О.

Барлық басқа тілдерде мұндай жағдайларда терістеудің сыртқы флексиясы – жұрнақтар, жалғаулар қолданылды. Графемалар протомонголдарға дейін атауларымен бірге жетті, бірақ бірінші мəнінде емес. Олар жаңа мəнге ие болды: түр. өl’ – «өл», монг. ola – «тау». Терістеу аффиксі -а ерте адамзат тілдерінде алғашқылардың бірі ретінде қолданылған: * ha – «найза». Кейінірек *j – ‘j – dži (tši) – di (ti) – d (t) – «жебе» пайда болады. Екеуі де палеолитте қолданыста болды: мына таңбада өl’ – «өл» (түр.) тек сызықтың атауы (шанышқы қару – найза, жебе бейнелері) жиі көрсетілген, ал басқа тілдерде сол көрінбейтін таңбаның атауы əр түрлі: ola – «тау» (монг), old – «ескі» (ағыл.). («Ескі ай» – бұл мағынаны протогермандар əлі де естерінде сақтап жүрген). Содан кейін 180°-қа төңкеріс қосылды. Палеолит үңгірлеріндегі суреттер – немесе бүйіріне найза шаншылған, немесе аяғы жоғары көктен келген өлген бұғы.

IV  Өзінің алғашқы мағыналарын жоғалтқан оғыздық атаулары бар таңбалар енді «жаңа туған ай» таныла алмайтын жəне тиісті мағыналар анықтала алмайтын экваторлық аймаққа емес, түркі қыпшақтарының жаңа ұрпақтарына жетеді. Қыпшақтар таңбаларды заттық тұрғыда түсіндіреді. (Атаулары да фонетикалық жағынан дамыған.) or – «шұңқыр», өr’ – «биіктік». Бұл қазақ сөздерінің сол дəуірге жататындығы туралы қорықпай айтуға болады. Ежелгі тас ғасыры ұзақ уақытқа созылған. Таңбалар протоқазақтық атауларымен бірге адамзаттың кейбір аралық ата-бабаларының отанында таралады, онда болашақ еуропалықтардың, азиялықтардың жəне американдықтардың барлық этникалық топтары бірігіп, күресіп, ынтымақтасады. Сондықтан Жер бетіндегі көптеген тілдерден осы таңбалардан шыққан осындай түбірлер мен мағыналарға ие сөздердің іздерін табуға болады. Бір жолды тексерсек. 20

Этимологияға кіріспе

gor-a өr – «биіктік» (каз.), *or-a > hor-a

khor-a (протослав.) kor-a

Протославяндар таңбаны атауымен жəне «биіктік» мағынасымен бірге кірме ретінде алады, алайда ұзақ уақыт бойы əртүрлі протославяндық наречиялар мен диалектілер онымен «жұмыс істей» отырып, өз мəдениеті мен тілдері үшін, қыпшақтардың өз өr-нен сөз өрбітулерімен салыстырғанда, айтарлықтай көп құндылықтар (тек лексикалық емес) алады. Сыртқы флексияда бастапқы ашық буынның инерция механизмі іске қосылады: -a> -wa> -ba ... hor-a

gor-a > gor-wa > gorba… khor-a > khor-wa > khorba… kor-a > korwa > korba…

Мысалы, қазіргі орыс тіліне қандай сөздер жетті? «Ұяңданған диалектіден» – гора, горб(а), гроб(а)… «Қатаңнан» – кора, *корва > корова, кров… Герман тілінің (дауысты дыбыспен аяқталудың жоғалуы) белсенді ықпалының іздері жəне бастапқы буынның инерциясы əрекетінің жалғасуы – бір сарынды метатеза (горба > гроба > гроб) (корва > крова > кров) 2. Барлығынан бұрын, басқаларды дəлелдейтін тағы бір ашылған таңғажайып жаңалық: 1) горб сөзі дауыстыға аяқталған – *гор-ба; 2) жəне тіпті сол кездің өзінде-ақ буын жазуы пайда болған; жəне 3) оның əр түрлі бағыттары болған. Жоқ, тағы бір нəрсе – алғашқы иероглиф буындық жазумен орындалып, түсіндіруші атауымен берілген. (Оның көрінісі қалай болды? Əзірге білмейміз.)

² Гуманитарлық (жəне басқа да) университеттер студенттері орыс тілінің этимологиялық сөздігіне көз жүгіртіп, көрсетілген сөздердің шығу тегіне байланысты не айтылатынын қараса бұл практикалық этимология сабағы болар еді.

21

Сүлейменов О.

Мəселен, проторус тайпалары негізінен солдан оңға қарай жазды деп есептейік. Кейбіреулері – оңнан солға. *gór-ba – «биіктік»; Сонымен, I. II. ba-gór – «ілмек». Тағы бір нəрсе: екпін түскен дауысты ассимиляциялап екпінсізге əсер етті: bágór> * bŏgór> bugór. Содан кейін біз бұл мысалдың жалғыз емес екеніне көз жеткіземіз. Көптеген сөздерде осы заңдылық көрініс береді – «алдыңғы буындағы дауыстының еріндікке айналуы». (Мысалдарды келесі новеллаларда келтіреміз.)

V  ...Мүмкін сол уақытта прототүрктер буындық жазуды қолданды, бірақ протославяндардан айырмашылығы, олар оңнан солға қарай жазған. Көрейік: I. kor-vа – «сиыр» (слав.); II. va-kor > vakar – «сиыр» (чув.). (Чуваш тілі түрік тілінің бұлғарлық тармағына жатады) (О.С.). Сондай-ақ, неге бұл алғашқы иероглиф осындай түсінік– 1) «жаңа туған ай»; 2) «өгіз», «буйті білдірді? Өйткені – 1) «ескі ай»; 2) «мүйізді жануар», волдар» (мүйіз), ал «сиыр». Африкадағы буйволдар ұрғашысы бүгінгі таңда да мүйізсіз. IV-ші мыңжылдықта көптеген тілдер «жетілуден» Шумерде өтті деп ойлаймын. Сол кезде екібуынды лексемалардың дыбысталуына «дауысты дыбыстардың шумерлік үйлесімі» ықпал етті – бірінші буынның дауысты дыбысы келесі дауысты дыбысқа ассимиляциялап əсер етті: *amur > amar – «бұзау», *duma > dumu – «бала» жəне т. б. Шамасы, бұлғар *vacor – «сиыр» vacar болады. («Дауыстылардың шумерлік үйлесімін» жаңалықтардың бірі деп батыл атауға болады: бұл құбылыстың салдары бұрыннан байқалып, нақтыланды, бірақ қайта құру механизмі анықталмаған.) Біз лингвистикадағы жаңа құбылысты – буындық палиндромды білеміз. Сөздер-буындық айналымдар. Мұнда жазу бағытының өзгеруі нəтижесінде пайда болған механикалық палиндромдарды келтіреміз. Алайда сөздің мағынасын 22

Этимологияға кіріспе

өзгерткен грамматикалық палиндромдар да болған (Кейінірек мысалдарды келтіремін). Бұл беттерде жаңа тіл білімінің тақырыптары анық көрінеді. Гректер мен римдіктер алдымен оңнан солға, финикийлықтар сияқты жазып, содан кейін біздің заманымызға дейін жеткен бағытқа көшкен кезде əріптік палиндром əліпбиді игерудің алғашқы онжылдығында пайда болуы мүмкін. Бірақ ескерткіштерде əр бағытта жазылған əріптер бірдей болды. Сондықтан, суреттің, картинаның астында жаңа бағытталған қолтаңбаны игеру кезінде ғылымға белгілі болған палиндромдар-сөздер пайда болды. (Тағы бір белгісіз жайт туралы. Аппенин түбегінің оңтүстік-батыс бөлігі, б.з.д. 1 мың., ІТАЛ мемлекеті – атау грек əріптерімен шекаралық тастарда қашалған. Басқыншылық. Жеңімпаздар атауын өзгерткен жоқ. ЛАТІ мемлекеті осылай пайда болды, себебі сонда жол салушылар грек əріптерімен жазған, бірақ оңнан солға. Қазір – Италиядағы Лаци провинциясы Латина қаласымен.) Ал бұл новеллада алғаш рет табылған буынды палиндромдарды көрсетеміз. Kor-va / va-kor > vakar жалғыз болмауы үшін сол сөздіктерден тағы бір мысал келтірейін: *to-por – «топор» (орыс.) = *por-to > porto – «топор» (чув.). (Басқа да түркілер буын жазуын, оңнан солға қарай білген. Il bašy – «ел басшысы» (ежелгі.-түркі.VIII б.з.д.). Бұрын, мүмкін, септік жалғаулары пайда болмас бұрын – *il baš. Гректер солдан оңға қарай оны Basil деп оқыды. Содан Basileos – «патша» жəне Базиль, Василь, Фазиль аттары шыққан.)

VI  Сонымен қатар өr’-ге дейін дамып, кейбір түркі тілдерінде мағынасы сақталған өl’ – «умри» сөзінің оғыз атауына қайтып ораламын. Протославян наречияларының бірінде *j/e – «стрела» болымсыздық мəнінің сыртқы флексиясы ретінде қолданылды, сөйтіп төмендегі комбинация (таңба – атау) пайда болды:

23

Сүлейменов О.

gor-e khor-e kor-e

hor-e

Мүмкін, бұл болжамдар горе сөзінің этимологиясын ашуға септігін тигізер. Бұл қайғылы сөздің графикалық таңбасы осындай болды.

 VII  -а қосымшасы қолданылған наречийлерде айырықша грамматикалық жағдай орын алды – қарастырылып отырған бастапқы иероглиф ең алдымен ірі қыраттарды (гора) жəне кіші төбелерді (горб, гроб – «могильный холм») атау үшін қолданылса, кейінірек грамматистер кіші жəне ұсақ қыраттар үшін кішірек көлемдегі таңбаны пайдаланып, атауды ішкі флексияның көмегімен «кішірейтті». hor-wa > hor-ba… hir-wa > hir-ba… Сөйтіп, грива, гриб, крив... сөздері пайда болды деп жорамалдаймын. Енді ғана біз итальяндық gobba – «горб» мен латын gibba – «горб» сөзінің этимологиясына тоқтала аламыз. gorba – «горб» (протослав.) > gobba (ит.) – «горб» girba – «горбик > гриб» (протослав. > gibba (лат.) – «горб». (Лат. gibba *gorba таңбасының латын тілінде болмағандығын жəне латын грамматисті ірі қыраттар мен төмпешіктер үшін кішірек таңбаны қолданғанын дəлелдейді). Бұл сөздердің тарихының ашылуы түркі, славян, итальян, латын, германдардың өзара белсенді ықпалдасу кезеңдерінен мəлімет береді. Бұл жағдай, мүмкін, Ежелгі Жерорта теңізі (?) маңында өткен болса керек. Германдық ортада латын gibba сөзінің соңғы дауыстысы түсіп жəне мағынасынан айырылып, славян диалектісіне тап болады, мұнда əлі күнге дейін таңбаның шығу семантикасы ұмытылмаған. Оған оның семантикасын 24

Этимологияға кіріспе

қайтарып gib-ті алып, *гиб етістік-зат есім сөзін тудырып, погиб, гибель сөздерінің түбірі болып, өзге диалектіде графеманың өзін білдіретін фигураға айналды – изгиб, прогиб, гибкий.

VIII  Таңбалар мен сөздердің протославяндық абыздарының шығармашылық белсенділігі таңқалдырады. «1001 сөзде» шумер заманындағы да, жəне де б.э. алғашқы ғасырларында Аппенин түбегінің түркі, латын, итальян жəне славяндар тарапынан жауланып алынуы кезіндегі осы белсенді үрдістердің көріністері де айтылады. (Бұл туралы бөлек новеллада). Славян сөзінің консервативтілігі таңқаларлық. Мысалы, бог (boh) сөзін германның got (*gut), иранның kuda-j – «бог», үндінің Budda – құдайдың атауын беретін сөздерінен де өте ежелгі деп санаймын. Барлығында ud – «солнце/күн» (шум.) естіледі. hud… *ud wud… Тіпті неғұрлым кейінгі уақытта, шамасы, протосемит құдай атауы *jud, juda – біздің з.д. І мыңжылдықтағы Қосөзен мəдениетіндегі жаңа лепке қарсылық танытатын атау. Бұл атаулар б.з.д. IV мыңжылдықта қытай, майя, инки... мекендеген Шумерде (қазіргі Иран территориясы) пайда болып ud – «солнце» (шум.) жатты. Барлық келтірілген сөздер таңбасы нұсқаларының атау нұсқалары болды. Ал славяндық бог Айға табыну дəуірінде туылды жəне айқұдай таңбасының атауы болды. Бұл сөз протославяндықтар мекендеген экваторлы аймақта, – boh ай-құдай іспетті болған жерде пайда болды. (Тек экваторда жаңа туған ай осы түрде болды. Солтүстік кеңістікте ол өзгеше – , сондықтан да тек экваторда Өгізді жердегі құдай бейнесі деп қадір тұту жағдайы туындауы мүмкін (мүйіздің ай-құдайымен 25

Сүлейменов О.

ұқсас болуына байланысты). Неліктен Ай-құдайының таңбасы емес? Мүмкін, «жаңа туған ай» болды, неге толық ай – ондай талпыныс болған шығар, алайда «толық ай» экватор жүйесінде құдай бола алмайтын күн бейнесімен сай келгендіктен болар. Ал Жерорта теңізінің солтүстігіне жеткенде күнге табыну пайда болды, абыздар алдыңғы қасиетті таңбаны «сызып тастады» да, жаңадан қасиетті – «күн құдайын» ойлап тапты. Осылайша тавромахия салты – «өзігді өлтіру» = «Ай-құдайын өлтіру» басталды. Коррида əлі күнге дейін дүниеге келген жерінде сақталуда.) Бұл таңбаның нəрселерде жүзеге асырылған сиқыры (құдыреті) осы күні де байқалады. Лашығын тұрғызған орыс шаруасы дарбазаға немесе есігіне жолдан тауып алынған тағаны кері бейнесінде қағады. Палеолит дəуіріндегі үңгірдің кірер аузында да осындай таға қошқыл түсті бояумен салынған. Келер ұрпақ абыздары Африка айын танымай қалып, осындай тағаны «құдайдың табаны» деп таниды. Күнге табынушылар айға табынушыларды жеңді. Алайда «құдайдың аяғының іздеріне табынушылықты» жаңа, мейлінше агрессивті шариғаттар еңсере алмады. Ауғанстан мен Пəкістан мұсылмандары Будда мүсінінің аяғына табынуға қарсы күресіп келеді, дегенмен Кағба тасындағы аяқ іздеріне табынады. Тастағы сондай іздерді археологтар Еуразияның жазықтары мен шөлейт жерлерінен əлі тауып жатыр. Еуропада бұндай артефакттар жер бетінде қалған жоқ. Тек Грецияда «Геракл аяғының ізі» сақталған. Протославян мəдениетінде жалғасын тапқан «Жаңа туған ай – Ескі ай» графикалық формулаларының түркіше пайымдаулары туралы айттық. Алайда славяндар өздері де ежелгі дəуірде осы екі атақты жұптың құрамдас бөліктерін атаған. – boh – «бог» – neboh > nebo(h) – соңғы буынның ашық буынға айналуы, содан кейін де спаси бог! > спасибо!-ға өзгерді (Берілген қайшылықтар оншақты талданылған сөздерде кездеседі (недруг, невежда, неприязнь). Ежелгі «нерест», «невод», «нерпа» (не рыба?) сияқты сөздерде де танылады. Бұл қосымша əлі постпозицияда да таныла алмайды: грам. қызметі 26

Этимологияға кіріспе

алмастырылған. Дегенмен таңбалық этимология pol формаларын қалпына келтіруге септігін тигізеді) – 1) «½»; 2) pol-no – «полно».) «пусто». ... Болашақ этимолог үшін бұл лингвистикалық новелламен3 таныс болу аса маңызды деп ойлаймын. Мұндағы қамтылған мəліметтер зерттеушіге сөз немесе тілдің тарихын планетаралық сана көмегінсіз тануға болмайтындығына күмəн келтірмейді. Бастысы, сөздің тек графикалық түпбейнесін жаңғырту арқылы ғана оның шығу төркіні туралы білу мүмкін екендігіне түсіну, сену, көз жеткізу қажет. Бұл новеллалардағы да ақпараттар тілдің шығуы туралы, олардың басталу даталары туралы «негізге алынатын білімді» мейлінше сенімсіз, орнықсыз етіп шығарады. Славян, герман, түркі тілдері тек мың жарым жыл бұрын ғана пайда болды деп санайтын Академияның дəлелдері қайда? Ал бұл новеллада олардың ежелгі тіл екеніне көз жеткізетін нақты деректер бар.

IХ  ... Əңгіме басында мен орыс жəне қазақ тіліндегі етістікті зат есімдердің «императив + ба= зат есім» шығуы туралы схемасын келтірдім. Жəне де ол орыс грамматикасына Орта ғасырда («монғол билігі дəуірі»), Ежелгі Русьте қостілділіктің пайда болған кезінде енгізілді дедім. Орыс грамматикасындағы -ба қосымшасы етістіктің болымсыздық түрін көрсетеді. Ал қазақ тілінде ол сөздің етістіктік қызметін де жəне оның лексикалық мағынасын да болымсыз ете отырып, алғашқы мағынасын сақтайды: каз – «копай», казба – 1) «не копай»; 2) «копа», «копь», «шахта». Солай барлық терминдерде. Ал орыс тілінде, қайталап айтамын, тек етістік қызметін ғана жоққа шығарады: дружи – дружба, моли – мольба. Егер *ha – «найза» болымсыз сөзінің пайда болу тарихына үңілетін болсақ көптеген тілдерде -а (а-) болымсыз аффикске 3

Novella – «жаңа», итал.

27

Сүлейменов О.

айналып бара жатқанын көруге болады, ал протоорыс тілінде wa > -ba буынын ашатын ерін дауыссызына айналады, содан жаңа түрде протоқазақ тіліне еніп, Орта ғасырда көне орыс тіліне -ba түркі тілінен -ma қосылып қайта оралады. Əлемдік форманттың тарихи маршрутының версиясы осындай, кейбір тілдерде ол жеке сөз ретінде көрінеді: pa – «жоқ» (фр.), ma – «жоқ» (қыт.). Дегенмен басқаларының басым көпшілігінде бұл буын формант рөлінде көрінеді. Латынша urba, urbs – «қала», Roma – «Рим», lupa – «қасқыр ұрғашысы» кейінірек қарастырамыз (Соңғы дауыстыны латын грамматигі женский род жалғауы ретінде қабылдады).

28

ЕКІНШІ БӨЛІМ  Жазба таңбаның этимологиясы туралы  Сұрақтар: 1) Ева неге қабырғадан? 2) жұмыртқадағы ине неге Кощей таңбасы? 3) жəне т.б. Үстелде американдық ғалым И.Д. Гельбаның «Жазу тарихы (суретті жазудан бастап толық əліпбиге дейін)» (Мəскеу, Полиграф Орталығы, 2017 ж., орыс тіліне аударылған) деген кітабы жатыр. Көлемі шағын кітапта (286 бет) ХІХ жəне ХХ ғғ. əртүрлі елдерде жарыққа шыққан еңбектерде айтылғандар қорытылып қайталанады. Неғұрлым толық библиография В.А. Истриннің алты жүз беттік «Жазудың пайда болуы жəне дамуы» (Мəскеу, «Наука», 1965 ж.) деген кітабында жинақталған. Бұл кітаптың «Библиография» бөлімінде (563-581 бб.) жарты мыңға жуық атаулар берілген. Аталған еңбектердің басым көпшілігінің тым ескі екендігін мамандар мойындап отыр. Гельб те өз зерттеуінде бұл кітаптардың ішінен басты тақырыптардан, меніңше, қате, қосалқы тақырыптардан дұрыс тұжырымдар жасайтын кейбіреулерінің тəжірибесіне сүйенеді. Мазмұнында «Жазу жəне тіл» деген тарауша бірден көзге түсті. Бұл ұғымдардың қандай да бір өзара байланысын көре білу көбінің қолынан келген жоқ. Атап айтқанда, сталиндік заманда бір мақаласын «Тіл жəне жазу» (Ленинград, 1930 ж.), келесі мақаласын «Жазу жəне тіл» (Л., 1938 ж.) деп атаған атақты Н.Я. Марр. Ол графолог болған жоқ, сондықтан бұл тақырыпқа тереңдеп бармады. Жазуды тек ауызша тілді білдіру құралы ретінде түсінді. Кəсіби графологтар да солай ойлайды. Біз ше (кəсіби емес мамандар) жазудан бұдан да басқа қызметті көруді ұсынамыз. Иə, əліпбилер жəне жаңа қытай 29

Сүлейменов О.

иероглификасы тек қана ауызша тілдерді ғана білдіреді. Бірақ алғашқы иероглифтер (оның ішінде б.д.д. ІІІ-ІІ мыңжылдықтағы көне қытай) сөз, грамматика, тіл жасауға қатысты. Біз бұл жайында оқулық кіріспесінің бірінші бөлімінде айтуды бастағанбыз, енді екінші бөлім алдында үзіліс жасап, алғашқы иероглифтер көмегімен сөзжасам үдерісін түрлі мысалдармен келтіре отырып көрсетеміз. Ақпараттың шынайылығын таныту үшін алдымен финикий, арамей əліпбилеріндегі алғашқы иероглифтік таңбалары сақталған кейбір əріптерден бастаймыз. Олар alef, gimel, he, het, kof жəне тағы басқа. Біз бұл таңбалардың өз бетімен ойлап табылмағандығын, керісінше нақты əрі түсінікті бейнелерді білдіретіндігін жəне олар əліпбилік кезеңге дейінгі дəуір грамматистері тарапынан талқыланып, таңбалардың сол атауларынан жаңа сөздер жасалғанын анық байқаймыз.

30

Автор туралы  СҮЛЕЙМЕНОВ ОЛЖАС ОМАРҰЛЫ (1936 ж. туған) О.О. Сүлейменов – ақын, публицист, қоғамдық-саяси қайраткер, дипломат, əлемдік аты бар лингвист-ғалым, ерекше түркі-славистикалық еңбектерімен танымал. Қазақстанның Еңбек Ері (2016), ҚазКСР Халық жазушысы (1990). «Барыс» (2001 ж.) жəне «Отан» (2006 ж.) ордендерінің, көптеген халықаралық жəне шет елдердің сыйлықақылары мен марапаттардың иегері. Əдеби жұмыспен 1955 жылдан бастап айналыса бастады. КСРО-да жəне шетелде «Слово о полку Игореве» əдеби ескерткішіндегі тюркизмдердің зерттеу жұмысының авторы ретінде танымал болды. ҚазМУ-дың (қазір əл-Фараби атындағы ҚазҰУ) геологиялық барлау факультетін 1959 жылы бітірді, инженер-геолог, оқу жылдарын геологиялық барлау партияларда жұмыстарымен қоса біріктірген. 1962 жылдан бастап əдеби институттың студенті бола жүріп «сөз» туралы еңбектерін жариялайды. О. Сүлейменовтің дипломдық жұмысының тақырыбы «Категория одушевлённости и неодушевлённости в «Повести временных лет»» («Повесть временных лет» деген шығармадағы жандылық жəне жансыздық категориясы»). Кандидаттық диссертацияны ҚазМУ-дың орыс филологиясы кафедрасында «Тюркизмы в «Слове о полку Игореве» («Слове о полку Игореве» шығармадағы түркизмдер) тақырыбымен қорғады (1966 ж.). 1975 жылы Олжас Сүлейменовтің үлкен қоғамдық резонанс тудырған «Аз и Я. Книга благонамеренного читателя» («Аз и Я. Ізгі ниетті оқырманның кітабы») атты кітабы жарық көрді. Көп қызмет жылдарын О. Сүлейменов медиа- жəне кино салаларына арнады. 1962-1971 жылдары «Казахстанская правда» («Егемен Қазақстан») республикалық газетінің əдеби қызметкері, «Қазақфильм» киностудиясының бас редакторы, «Простор» журналындағы журналистика бөлімінің меңгерушісі. Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының хатшысы (1971-1981 жж.). 1972 жылдан бастап Азия 31

Сүлейменов О.

жəне Африка елдерінің жазушыларымен байланыс жөніндегі Қазақ комитетінің төрағасы, Алматыда өткен Азия жəне Африка елдері жазушыларының 5-ші конференцияның бас ұйымдастырушысы (1975 ж.). Азия жəне Африка елдерімен байланыс жөніндегі Кеңес комитеті төрағасының орынбасары (1970-1989 жж.). ҚазССР кинематография жөніндегі мемлекеттік комитетінің төрағасы (1981-1984 жж.). 1984-1992 жылдары Қазақстан Жазушылар Одағы Басқармасының бірінші хатшысы, мүшесі, КСРО БК басқарма хатшысы. 1992 жылдан бастап шығармашылық жұмыста. Семей ядролық полигоны мен əлем полигондарын жабу жөніндегі «Невада-Семей» қозғалысының басқарушысы (1989 жылдан бастап). 1995 жылы дипломатиялық жұмысқа ауысты. 2002 жылдан бастап – ЮНЕСКО-да Қазақстанның тұрақты өкілі (Париж). Əл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дағы Олжас Сүлейменов атындағы түркі-славистикалық ҒЗО директоры (2015 ж. бастап). Оның еңбектері қазақ, орыс жəне тағы басқа ТМД елдерінің тілдерінде басылып шығарылуда, БҰҰ-ның бірқатар тілдеріне аударылған. «Земля, поклонись человеку!» («Жер, адамға табын!») (1961 ж.), «Аргамаки» («Арғымақтар») (1961 ж.), «Год обезьяны» («Маймыл жылы») (1967 ж.), «Глиняная книга» («Балшықтан жасалған кітап») (1969 ж.), «Аз и Я» (1975 ж.), «Язык слова» («Cөз тілі») (1998 ж.), «Пересекающиеся параллели» (введение в тюрко-славистику) («Қиылысқан параллельдер» түркіславистикаға кіріспе) (2001 ж.), «Тюрки в доистории» (о происхождении древнетюркских языков и письменностей) («Тарихқа дейінгі түркілер» (ежелгі түркі тілдері мен жазбаларының пайда болуы туралы)) (2002 ж.), «Код Слова. Введение в Универсальный этимологический словарь «1001 слово» («Сөз коды. «1001 сөз» Əмбебап этимологиялық сөздікке кіріспе (2013 ж.) жəне т. б. кітаптар мен поэзиялық жинақтардың авторы. Олжас Сүлейменов жазған сценарийлер бойынша «Земля отцов» («Ата-бабалар жері») (1966), «Синий маршрут» («Көк маршрут») (1968)», «Красная полынь» («Махамбет») («Қызыл жусан») жəне т. б. фильмдер қойылды.

32

Олжас Сулейменов

ВВЕДЕНИЕ В ЭТИМОЛОГИЮ

Предисловие  О.О. Сулейменов выдающийся поэт, публицист, общественный деятель, дипломат, ученый-тюрколог профессор, возглавляет Научно-исследовательский лингвистический центр тюрко-славистики Олжаса Сулейменова, который действует в КазНУ имени аль-Фараби с 2015 года. Его новая книга напечатана в издательстве «Қазақ университеті». В чем заключается феномен Олжеке? Прежде всего, я бы отметил специфичность метода Сулейменова, имеющего базовое образование геолога. Так как разработка крупных месторождений начинается с геологической разведки, то и свои исследования Олжеке ведет с истинно инженерным подходом, шаг за шагом нащупывая полезные ископаемые и откалывая от них лишние напластования. Мастерство Сулейменова в разборе и составлении систем звуков, слогов, символов и знаков сравнимо со знаменитой периодической таблицей химических элементов. Таблица Дмитрия Ивановича Менделеева – безусловно, универсальный классификатор, по которому можно узнавать целостные сведения о химических элементах и основные закономерности. Известно, что химические элементы отличаются друг от друга валентностью, в то же время они взаимосвязаны. Олжеке свойственен универсальный подход – разбирать процессы во взаимосвязи, какую бы среду он ни рассматривал: науку, политику и саму жизнь. Системность мышления, базовое геологическое образование Олжеке вполне закономерно наложились на его многолетний интерес к лингвистическим «таблицам» и происхождению тюркского Слова как части мировой лингвистики. Как результат им создан оригинальный труд, в котором Олжас Омарович блестяще изложил «социальное поведение» словесных форм в открывшейся ему как откровение глобальной «системе координат» мировых цивилизаций. Помимо этого, важно отметить, что в творчестве Олжеке всегда присутствует мощное гуманистическое начало, целост35

Сулейменов О.

ное объединяющее видение происходящего. Он может объять, на первый взгляд, необъятное и воссоединить в единое целое, разрозненные составляющие. Подобно средневековому философу аль-Фараби, он видит развитие человеческой цивилизации во взаимосвязи и взаимопомощи. Подход О. Сулейменова составляет позитивное и созидательное ядро мировоззрения. Если Редьярд Киплинг провозглашал: «Запад есть Запад, Восток есть Восток, и им не сойтись никогда», то, как показала жизнь, Олжеке абсолютно прав, утверждая обратное: «Нет Востока, и Запада нет. Есть Восход и Закат. Есть большое слово – ЗЕМЛЯ! Большое на всех языках!» Планетарное мышление и гуманизм большого ученого, масштабной Личности проступают в каждой строке исследования. В юбилейный для Казахского национального университета имени аль-Фараби год – 85-летия флагмана отечественного высшего образования, а также в год 60-летия с момента окончания alma mater Олжасом Омаровичем и его супругой Маргаритой Владимировной мы получили бесценный дар в виде фундаментальной уникальной книги. Новое издание Научно-исследовательского лингвистического центра Олжаса Сулейменова, вне сомнения, окажется в тренде международных мультидисциплинарных исследований. Галым Мутанов

36

ЧАСТЬ ПЕРВАЯ 

Об академической этимологии  Почему я решил вот так по школьному озаглавить работу о новом способе выяснения генезиса (происхождения) слова? То есть, о новой этимологии. Предыдущие книги на подступах к теме именовались позаковыристей – «Аз и Я», «Пересекающиеся параллели», «Тюрки в доистории», «Язык письма», «Код слова». То ли из-за сложных названий, то ли потому, что слишком отвлеченно излагалось и содержание, но главного читателя эти мои книги пока не нашли. А кто он – читатель сочинений, говорящих об истории слова, языка, письменностей? И в будущем – этимолог. Скорее всего, это студент начальных курсов филфака, усвоивший в средней школе основы грамматики, но еще не вовлеченный в процесс заучивания постулатов, наспех сформулированных основоположниками. Преподаватель одного из швейцарских вузов Фердинанд де Соссюр, объясняя своим ученикам причины разности названий одних и тех же явлений в близкородственных языках, пришел к выводу, что в каждом этносе были свои словотворцы, авторы слов, которые придумывали слова – не согласуя их формы, значения ни с кем и ни с чем. То есть произвольно. И в обоснование этого фундаментального вывода привел пример, ставший классическим: bull – «бык» (англ.), oks – «бык» (нем.). И жизнь показала, что для мировой лингвистики примеров более убедительных не потребовалось. Два его ученика после получения дипломов стали профессиональными лингвистами. Основываясь на записях лекций любимого профессора, написали книгу, где сформулировали основную мысль Ф. Соссюра – «знак произволен». И устный знак (слово), и графический (иероглиф, буква) – произвольны. 37

Сулейменов О.

Вот такое семантическое расширение получила формула Соссюра, которая обрела в ХХ веке статус научной истины. Она значительно облегчила труд этимологов: если слово, оказывается, кем-то когда-то просто сочинено, придумано произвольно, то теперь можно заниматься только самыми верхними пластами его истории – различиями фонетического характера, географией распространения в родственных языках и в соседних. И не пытаться искать иные причины возникновения слов, грамматик, письменных знаков, ибо сказано – слово беспричинно! Во всех этимологических словарях, изданных в ХХ веке, торжествующе действует принцип Соссюра, поставивший крест на этимологии. Нет в мире ни одного этимологического словаря, в котором были бы установлены причины возникновения хотя бы одного слова, его первичной формы, первого и следующих значений. «А зачем она нужна эта самая этимология?». А без ее развития нам никогда не узнать истоки истории вида Homo Sapiens; не узнать маршруты и цели перемещений его родов по необжитой планете; возникновения орудий охоты и труда, языков, письмян, культов и культур. Всюду, где проходили Мыслящие, они оставляли свои следы, информативные, как отпечатки пальцев. Археологи выявили достаточно артефактов (письменных памятников), позволяющих узнать, какие из ныне живых языков оставили свою дактилоскопию – отпечатки мысли – в шумерской, древнеегипетской или древнекитайской и в других ископаемых культурах. Этимология должна стать базовой дисциплиной языкознания, делающей его фундаментальной наукой. Она поможет развитию историографии, культурологии, географии и других не только гуманитарных областей знаний. Одно из основных положений будущего языкознания – каждое слово является произведением какой-то системы – морфологической, семантической или даже фонетической: каждое слово – это член семьи родственных слов. Учебник пишется с одной целью – помочь этимологии, прежде всего, подготовкой будущих специалистов. Я знаю, что пока ни в одном университете мира нет кафедры этимологии. Дипломированных лингвистов – многие тысячи, но 38

Введение в этимологию

этимологов нет. Их не готовят, нет специалистов, учебников соответствующих нет. Этимологией пытаются заниматься энтузиасты – историки, литературоведы, культурологи. Я по образованиям геолог и литератор, более пятидесяти лет пытаюсь. Чего-то достиг, о чем и хочу поведать.

II  Для закрепления совета начинающему этимологу («выявляй в слове признак системы») попробуем поискать признаки системности в слове, с которого можно начинать словари. Adam – имя первого человека. Благодаря религиям, имя распространилось в языках, стало нарицательным и обрело переносное значение «человек», «мужчина». Недавно в интернете выступил один совсем молодой ученый и сообщил, что библейский Адам явно происходил из его народности, потому что адам в их языке означает «человек». И в казахском адам – «человек», и в десятках других. В этой лексеме этимологу должен быть интересней согласный d, прежде всего. Русскому слову утверждению – да! (*da) близко по значению германское ja – «да!», и в тюркских языках ja – «да!». Если бы кто-то из германистов или славистов увидел это явно механическое чередование j/d, то обнаружил бы в нем и некоторые фонетические дополнения – немецкое числительное ein (*ejn) – «один» (произносится «айн»), оказалось, формально соответствует и славянскому числительному: edin (чеш.), adin > odin (рус., белорус.). К чехам слово пришло письменным путем, а к восточным славянам устным? Возможно ли, e-j-n = e-di-n? Возможно. Но тогда следует полагать, что письмо, коим пользовались чехи и немцы, было не латиницей, потому что в ней нет такой буквы, которая читалась бы как j и как di. (Вопрос пока оставляем открытым, иначе сразу начнем сравнивать греко-лат. D и древ.-тюрк. D, которая в текстах всегда читается – j.) Лучше пока продолжим возможную линию фонетического чередования ‘j – di – d.., позволяющую пополнять примерами обнаруженную систему – ja/da, ein/edin… 39

Сулейменов О.

Латиница, преобразованная в национальные письменности, затрудняет такие поиски. Кто догадается сравнить словарное анг. you – «ты» с du – «ты» (нем.)? А в латинской транскрипции сравнивается запросто – *ju/du! Тогда попробуем также транскрибировать и другое английское личное местоимение – aj am – «я есть». Оно братски встречается с древ.-перс. местоимением, если передать его латинскими буквами – ad am – «я есть». Библейские времена. Древняя Передняя Азия, где встречаются, соперничают и взаимо дополняются шумерская, семитская, египетская, иранская, индоевропейская и другие культуры. Выходит, что имя первого человека поступило в Библию из культуры Древней Персии: Adam – «я есть!» – вот его ликующий смысл. На этот возглас эхом доносится с Алтайских гор родственное uj – «корова» (кирг.), ud – «корова» (хакас.). Мы вспомним об этом, когда будем выяснять этимологию шумерского ud – «солнце», имевшего и второе значение – «корова», ибо это животное было священным для солнцепочитателей, как бык – для лунопоклонников. И если продолжим поиск, восстановим все звенья обнаруживаемой системы фонетического развития *j – ‘j – dži (tči) – di (ti) – d (t), мы обретем мощный инструмент, помогающий этимологической работе во всех языках мира.

III  Одиноких слов, образованных вне системы, быть не могло. Но по существующим этимологическим словарям выходит, что в языках собрались, в основном, слова-уникумы. …Не так давно опубликован «Краткий этимологический словарь русского языка», созданный коллективом лингвистов во главе с профессором МГУ Шанским. Тираж – 200 тыс. экземпляров. Запомнилось рассмотрение слова чучело. Фонетически близким названо только – чукча. А семантически? Читатель сам, наверное, должен догадаться. Что мешало коллективу поискать в русском лексиконе слова, хотя бы

40

Введение в этимологию

структурно приближенные к исследуемому? Скажем, пойло, дуло, дело, жало, пугало... При анализе этих существительных, оказывается, можно восстановить давно не действующую морфологическую систему – императив (глагол повелит. наклонения) + ло (ла) = имя существительное [пои – пойло; стой – стойло; жаль – жало; грызи – грызло. Восстанавливаются «корневые» глаголы – дуло (из дуй), село (из сей).] Непонятный формант -ло образовывал от основного глагола название орудия или предмета с определенной функцией: пугай – пугало. Вероятно, в каких-то местностях и чучело выполняло ту же хозяйственную функцию – отпугивало птиц от пшеничного или ржаного поля. Но глагола чуче – нет в русском словаре! Похожий имеется в татарском диалекте чуче – «пугайся» (каз. шоши). В русском много терминов, образованных от татарских корней. И чучело, вероятно, – одно из них. А «чукча», к слову, совсем из другой оперы. Похожую, но еще более продуктивную схему образования отглагольного существительного можно было бы давно обнаружить в славянских языках, обратив внимание, скажем, в русском на термины, оканчивающиеся на слог -ба. Служба, дружба, пальба, просьба, мольба… Десятки слов. Схема очевидна: основной глагол (императив) + ба = имя существительное. Академически образованный славист поправит – основным глаголом в индоевропейских языках является не императив (т.е. глагол повелительного наклонения), а инфинитив (глагол неопределенного действия). Но, несмотря на это, существительные образуются суффиксом -ба не от инфинитива, а от глагола повелительного наклонения, что и делает его основным глаголом: служи – служба, дружи – дружба, пали – пальба, проси – просьба, моли – мольба… Но не от «служить», «дружить», «палить», «молить» и т.д. Впрочем, от инфинитива тоже образуются термины, но не с ба, а с диалектно родственным суффиксом -ва: молить – молитва, брить – бритва, жать – жатва, бить – битва… Более поздние образования? Или ранние? 41

Сулейменов О.

Хорошо бы разобраться в этих вариантах системы и понять, что в русском языке является основным глаголом. Может быть, теория уже нуждается в поправке? И как возник суффикс ба, каково его первое значение? Помочь могли бы тюркологи, но и они пока не заметили, что, например, в казахском императив доказуемо является основным глаголом, от которого образуется имя существительное. С помощью того же самого -ба (если глагол заканчивается звонким согласным). Например, жаз – «пиши», жазба – «написанное», «рукопись», қаz – «копай», қаzba – «яма», «выкопанное». Если глагол завершается глухим согласным, то и согласный суффикса оглушается: кос – «соединяй», коспа – «соединение». Возможно, схема перешла в славянские диалекты в средневековье, где степени звонкости окончаний глагола не так влияли на суффикс, хотя вариантность -ба / -ва в русском все же наличествует. О том, что схема могла прийти из тюркских диалектов, свидетельствует и чисто тюркское чередование губных согласных б/п/м, проявляющееся в данной схеме. [Во всех «Этимологических словарях русского языка» слово уйма производят от глагола иметь (т.е. *у-иметь > уйма). В казахском: үй – «скучивай», «нагромождай», «создавай кучу», үйме – «куча», «нагромождение». В русском мягкое тюркское ү произносилось как твердое у: өлік – «труп» (каз.), үлік (тат.) > улика – «вещественное доказательство преступления» (рус.). Древнеказахское үйме > русское уйма («окончание дат. пад.» переводится в «им. пад.»).] В некоторых древнерусских говорах суффикс -ма создавал отглагольные термины, как и -ба: суди – судьба, веди (т.е. «знай», «ведай») – ведьма (т.е. «ведающий, знающий», но церковь и «оконч. ж.р.» помогли слову обрести вполне «языческое» значение). Рассмотрение этой интереснейшей грамматической схемы требует продолжения. И оно последует в дальнейших новеллах Учебника, где окажется, что схема возникла в палеолите, в северном Средиземноморье при активном творческом участии

42

Введение в этимологию

славян и тюрков. Рассказать об этом помогут восстановленные первоиероглифы.

IV  Этимологическая недостаточность лингвистики, в частности, индоевропейской проявляется даже и в том, что до сих пор не найдены истоки термина санскрит (sanscrit) – «древнеиндийский язык». Их ищут во всех языках Индии, не находят и не найдут там. Кратко изложу свою этимологию. В Малой Азии со II тыс. до н.э. проявились государства индоевропейских народов. Не знаю, как звучало слово «бог» в Карии, Лидии, но из какого-то из этих государств в начале I тыс. до н.э. на восток распространилась вера в Diavus-pitar – «Боготче» (санскр.). И она дошла до Северной Индии, утвердилась там. Словарь этой религии и лег в основу санскрита, который стал языком религии, образования, науки, тронным языком индийских княжеств. В XIX веке, когда родилась наука языкознание, европейские ученые обратили внимание на многочисленные совпадения слов санскрита с европейскими. Тогда и родилась теория индоевропейской семьи языков. Если бы проанализировали хотя бы имя Бога-отца, то, конечно, выяснилась бы связь с латинским Deūs – «бог» (*Deuus). Такое окончание муж. рода существительных имеется в ограниченном числе языков, собранных Академиями в индоевропейское семейство. Их уже десятки, но с таким окончанием в новой эре насчитывается только четыре: -us (лат.), -os (греч.), as (лит.), -s (латш.). В древнеиндийском такого форманта нет, окончание муж. рода в нем было -а. (Кораническое имя Иисуса – Ииса, думаю, говорит о древних связях арабского языка с древнеиндийским.) Латинское Deus (Deu-us, Devus) – «бог» стоит в одном ряду с малоазийскими tivas – «бог солнца» (лув.), shivas – «бог» (хетт.). В древнеиндийском div – «бог» без родового окончания.

43

Сулейменов О.

В протолатинском, безусловно, были вариантные формы этого слова *diu – «бог» и (вспомним восстановленное чередование) *ju – «бог». Тогда становятся понятными имена, донесенные до новолатинского фольклора Ju-piter («Бог-отче»), Ju-nonna («Бог-матерь»). Но они пришли не из Индии, а, полагаю, из Двуречья IV тысячелетия до н.э. (Шумер). Эти персонажи сохранились в римской культуре, видимо, потому, что церковь не увидела в сочетании звуков ju значения «бог». А в вариантном *deūs > devus-piter намек на парность был очевиден, и потому католицизм (единобожье) дозволить полное имя Deūs-piter не мог. Но тогда надо было идти до конца – избавить и само слово deūs от окончания мужского рода. Ибо понятие «Бог» – вне всяких гендерных, расовых, этнических характеристик. Вот тогда он действительно един для всех живущих на Земле. Такова была идея бога. Но не у всех религий получилось создать образ, соответствующий идее. Итак, сразу к выводу о более конкретном. Протолатины, обитавшие в Малой Азии, создали учение о Боге-отче (почему-то уже без Бого-матери). Миссионеры распространили его до Индии. Миссионерами, похоже, были протоитальянцы, на что указывает характерная итальянская передача некоторых латинских звуков. [Например, расширение е > ит. ia, проявившееся в имени верховного бога Diavus-pitar (*Devus-piter).] Лингвистам нетрудно подтвердить это наблюдение сопоставлением словаря санскрита с латинским и итальянским. И тогда потребуется, наконец, объяснить морфологическое явление, которое назовем «итальянским рефлексом».

V  Заимствуя из соседних языков слова, содержащие стык согласных, итальянцы в произносительной практике превращают его в долгий согласный, открывающий слог. Например, лат. doctor в ит. dottore, греч. Neptun – Nettune и так далее до бесконечности. Я думаю, что так действует инерция первичного открытого слога. С самого начала самые первые слова итальянского 44

Введение в этимологию

языка были открытосложные. И потому все слова, приходящие со стороны, он старается перестроить в открытосложные. В идеале – все слоги должны быть открыты от первого до последнего. Поэтому в итальянском нет ни одного термина, заканчивающегося на согласный. Всегда только гласный в конце слова. Если даже пришло слово без него, протетический гласный появится. Еще один такой язык (с инерцией первичного открытого слога) есть в Европе – русский. Инерция в нем работает не так сильно, как в итальянском, но гласный в конце заимствованных слов появляется, как правило. Пример такой перестройки всего слова: alachuk (алачук) – «юрта бедняка» (турец. средневековье). Все слоги закрытые alach-uk (ал-ач-ук). В древнерусском произошла утрата начального гласного, и появился финальный: lachuga (лачуга) – «жилище бедняка». Все слоги перестроились в открытые: la-chu-ga (ла-чу-га)1. Пример может стать классическим для учебников языкознания, где, надеюсь, начнут говорить об инерции первичного слога. Это явление является причиной многих закономерностей, констатированных в языках, но пока не объясненных. В турецком (и германских) действует инерция первичного закрытого слога. Они системно избавляются от гласных окончаний. Немец никогда не произнесет Прага или Москва, но всегда Prag, Moskow. Причиной итальянского рефлекса – превращение стыка согласных в долгий согласный, открывающий слог – и является, по-видимому, инерция первичного открытого слога. Если будете в Риме, придите на площадь Сан-Пьетро, где всегда много людей, ожидающих чуда. Обязательно встретите школьника с рюкзачком, наполненным учебниками. Спросите у него – «Как по-латински "Священное писание"»? Он этот предмет проходит в школе и, не задумываясь, ответит – Sanctscriptum (Санкт-скриптум). Столько стыков согласных! Таков 1 Глухой гортанный (к) в интервокальном положении (то есть, оказавшись между гласными) озванчивается. Так – в тюркских. Передалось с тюркизмами и в древнерусский. Например, бедняк > бедняга.

45

Сулейменов О.

латинский, он не признает инерции первичного слога. Ни открытого, ни закрытого. А итальянский признает, да еще как! Спросите у школьника, а как по-итальянски Священное писание? Он ответит еще быстрее – Sanscritto (Сан-скритто). Не со всеми стыками согласных справились итальянцы, но ближе к финалу слова один стык все же превратили в долгий согласный, открывающий слог. Миссионеры, проповедующие дела и заветы Верховного бога Диавус-питера, описанные в Манускрипте именно так, поитальянски называли язык Священного писания – санскритто. Индийцы запомнили слово уже без гласного окончания, и долгий tt произнесли как краткий. Итальянцам в эту новеллу трудно поверить: во-первых, в то, что Священное писание могло появиться до возникновения христианства, и, во-вторых, учебники их убедили, что итальянский возник в средние века из вульгарного (то есть – простонародного) латинского и никак не мог проявить себя в I тысячелетии до н.э., да еще в Малой Азии и далее до Индии. Но, кроме sanscritto, есть и другие доказательства большей древности итальянского языка. Как появились в латинском слова с долгими (удвоенными) согласными – terra – «земля», vacca – «корова», gibba – «горб» и др.? Сами латины их произвести не могли. Это явные заимствования из итальянского. И произошли они значительно раньше века Данте, с которого, согласно учебникам, начинается история итальянского языка. Этот язык, сохранивший, в отличие от латинского, свои древнейшие нормы, начинался не с «Божественной комедии», но с таких слов как mucca (*můŋca) – «корова» еще в палеолите, полсотни тысячелетий тому назад. И в подтверждение этого заявления приведу еще одну этимологию.

46

Происхождение слова gibba – «горб» (лат.)  В этой новелле я дополняю традиционный фонетико-семантический метод, принятый Академиями, новым инструментом – графическим знаком. Авторы этимологических словарей итальянского языка исследуемому слову gobba – «горб» (ит.) находят только одно соответствие в окрестных наречиях gibba – «горб» (лат.). Для них главное – констатировать факт очевидной родственности слов, а какое старше – всем понятно. И как оно возникло тоже давно известно – придумано произвольно. Что есть открытие в языкознании? Если удалось понять, почему слово имеет такое значение, именно такую форму – это открытие. Более полувека собираю такие открытия под обложку, на которой будет название «1001 слово (интернациональный этимологический словарь)». Почему «интернациональный»? Поначалу он задумывался как словарь тюркизмов в русском языке. Практика убедила, что узнать происхождение тюркского или славянского слова невозможно без выяснения родословной германского, семитского, китайского, итальянского – в общем, всей семьи слова, рассеянной по миру. Узнать историю этнического языка (одного из пяти тысяч) или языкового семейства невозможно, пока не восстановишь биографию языка вида Homo Sapiens с самого начала, с эпохи лунопочитания. Иногда спрашиваю себя – зачем? Мог написать десятки новых книг в привычных читателю жанрах. Все эти растраты времени, отпущенного тебе, могу объяснить только эгоизмом. Раскрываешь раковины слов и в каком-то вдруг увидишь жемчужину. Сколько таких мгновений мне удалось испытать! Хочется снова и снова. Поэтому и работаешь не славы ради, не из-за денег: ни того и ни другого этимология не приносит. Кроме мгновений счастья.

47

Сулейменов О.

I  Когда мне удалось выделить в словарях эти два слова и соединить их с воссозданными графемами, я испытал разряд чувств, о котором мечтают поэты. Вот эта этимологическая конструкция: ol – «будь, живи» өl’ – «умри» Эта пара идеально противоположных слов (и формами, и значениями) сохранилась в тюркских языках огузской ветви – турецком, азербайджанском. С каких времен? Пара знаков, названиями коих были эти лексемы, ставшие словами, возникла, видимо, в экваториальной зоне Африки, где нарождающаяся юная луна выглядит именно так ( ), а угасающая, «старая» вот так ( ). И только там, у экватора, где первые смыслы этих графем еще осознавались, у их названий могли возникнуть такие значения. Форма названия перевернутого знака говорит о том, что уже в письме каменного века переворот графемы на 180о означал предельное отрицание его смысла.

II  Первые письменные знаки раннего человечества. Имена у них были разные. Здесь представлены тюрко-огузские. Были и тюрко-кипчакские. Нашел и славянские. Наверное, и в других языках сохранились. Графемы стали символами дуализма, выразившегося в письменности, изобразительном искусстве, языке, во всей культуре раннего Человечества. Сочетания этих графических противоположностей видятся в орнаментах – . В архитектуре – барокко ( ), готика ( ). В философиях – инь-янь… Для ранних тюрков это графическая формула жизни всего сущего – начало и конец. И такое понимание формулы получает распространение в культурах и языках той эпохи. Вся пара и каждая деталь по отдельности. Они воплощаются в предметы, в 48

Введение в этимологию

позы, в жесты и в таком виде продолжаются до настоящего времени. Гладиатор, свалив противника, обращал взгляд к императорской ложе. И если император поднимал фигуру из двух ), побежденному даровапальцев (большой и указательный – лась жизнь. Поворачивал кисть, создавая противоположную фигуру – несчастного добивали. И потом во всех войнах, если противники поднимали руки – они молили сохранить им жизнь. Вот такое письмо – жестами входило в культуру и сохраняется до сих пор. В эпоху буквенного письма европейцы разглядели в этом и решили, что он выражает слово victoria – знаке букву «победа». Пусть и такое значение у знака будет! – «угасание Семантика противоположного символа луны» > «тьма» > «смерть» – воплотилась в архитектуру погребальных сооружений – курганы, пирамиды (для захоронения глав), могильные холмики (для простолюдинов).

III  Нам интересно, какой след оставили названия этих графем в словарях и грамматиках. Об этом, думаю, будут писать многие. Покажу на нескольких примерах, насколько продуктивна эта тема. Итак, тюрки уже в ту пору (древнекаменный век?) использовали смягчение гласного (внутреннюю флексию) как знак отрицания смысла слова: ol – «будь», өl’ – «умри». Во всех других языках в таких случаях применялась внешняя флексия отрицания – суффиксы, окончания, предлоги. До протомонголов графемы дошли вместе с названиями, но без первых значений. Они присвоили новые: тюр. өl’ – «умри», монг. ola – «гора». Аффикс отрицания -а использовался языками раннего человечества одним из первых: *ha – «копье». Позже появляется *j – ‘j – dži (tši) – di (ti) – d (t) – «стрела». И оба употребляются уже в палеолите: часто только название черты (изображения колющего оружия – копья, стрелы) участвовало в өl’ – «умри» (тюр.), а в др. языках наименование того же невидимого знака иные: ola – 49

Сулейменов О.

«гора» (монг.), old – «старое» (анг.). («Старая луна» – это значение протогерманцы еще помнили.) Потом присоединили переворот на 180о. Рисунки в пещерах палеолита – убитый олень или с копьем в боку, или перевернут вверх ногами.

IV  Знаки с огузскими названиями, но уже утратившие первые смыслы, доходят до новых поколений тюрко-кипчаков уже не в экваториальной зоне, где «юная луна» не опознается и соответствующие смыслы не угадываются. Кипчаки толкуют знаки предметно. (И названия фонетически развиты.) or – «яма», өr’ – «возвышенность». Эти казахские слова можно смело датировать той же эпохой: древнекаменный век был временем протяженным. И знаки вместе с протоказахскими названиями распространяются в какой-то промежуточной прародине человечества, где соседствуют, борются и сотрудничают все этносы будущих европейцев, азийцев, американцев. Поэтому во многих языках Земли можно найти следы слов с этими корнями и значениями, происходящими от этих знаков. Проверим одну линию. gor-a өr – «возвышенность» (каз.), *or-a > hor-a

khor-a (протослав.) kor-a

Протославяне заимствуют знак вместе с названием и значением «возвышенность», но в течение долгого времени «работая» с ним в разных протославянских наречиях и диалектах, получают для своих культур и языков значительно больше ценностей (и не только лексических), чем кипчаки от своего өr. Во внешней флексии включается механизм инерции первичного открытого слога: -a > -wa > -ba…

50

Введение в этимологию

gor-a > gor-wa > gorba… khor-a > khor-wa > khorba… kor-a > korwa > korba… Какие слова дошли, например, до современного русского языка? Из «звонкого диалекта» – гора, горб(а), гроб(а)… Из «глухого» – кора, *корва > корова, кров… Видны следы активного влияния германского языка (утрата гласного окончания) и продолжение действия инерции первичного слога – метатеза плавного (горба > гроба > гроб) (корва > крова > кров)2. И еще поразительное открытие, доказывающее, кроме всего другого: 1) что слово горб имело гласное окончание *гор-ба; 2) и то, что уже тогда появилось слоговое письмо; и 3) оно имело разные направления. Нет, еще одно – первоиероглиф сопровождался поясняющим его названием, выполненным слоговым письмом. (Как оно выглядело? Пока не знаем.) Итак, племена проторусичей писали, в основном, предположим, слева направо. И некоторые – справа налево. *gór-ba – «возвышенность»; Итак, I. II. ba-gór – «крюк». И еще одно: ударный гласный ассимилирующе повлиял на безударный: bаgór > *bŏgór > bugór. Потом мы убедимся, что этот пример не единственный. Во многих словах Тогда проявится эта закономерность – «огубление гласного переднего слога». (Примеры приведем в дальнейших новеллах.) hor-a

V  ...Возможно, в ту пору и прототюрки уже использовали слоговое письмо, но в отличие от протославян писали, видимо, справа налево. Попробуем: 2 Хорошо бы студентам Гуманитарного университета (да и других) заглянуть в этимологические словари русского языка и посмотреть, что в них говорится о происхождении указанных слов. Это был бы урок практической этимологии.

51

Сулейменов О.

I. kor-vа – «корова» (слав.); II. va-kor > vakar – «корова» (чув.). (Чувашский язык относится к булгарской ветви тюркского языкового древа (О.С.). И почему этот первоиероглиф – 1) «юная луна»; 2) обозначал такое понятие? Потому что – 1) «старая луна»; 2) «безрогое «бык», «буйвол» (рога), а животное», «корова». Буйволицы в Африке и сегодня безроги.) В IV тысячелетии многие языки, считаю, прошли «взросление» в Шумере. Тогда на звучании двусложных лексем сказалась «шумерская гармония гласных» – гласный первого слога ассимилирующе влиял на гласный следующего: *amur > amar – «теленок», *duma > dumu – «детеныш» и т.д. Видимо, тогда и булгарское *vacor – «корова» станет vacar. («Шумерскую гармонию гласных» можно смело назвать одним из открытий: последствия этого явления были давно заметны, констатированы, но механизм преобразования не был обозначен.) Мы узнаем новое явление в лингвистике – слоговой палиндром. Слова-слоговые перевертыши. Здесь приводим механические палиндромы, которые возникали в результате изменения направления письма. Но были и грамматические палиндромы, которые вызывали изменение смысла слова. (Примеры приведу в дальнейшем.) На этих страницах явственно выступают темы нового языкознания. Буквенный палиндром мог возникать в первые десятилетия освоения алфавитов, когда греки и римляне писали сначала справа налево, как финикийцы, потом перешли на направление, дошедшее до наших времен. Но буквы в памятниках, написанных разнонаправленно, были одни и те же. Поэтому при освоении новонаправленной подписи под рисунком, картиной и возникали слова-палиндромы, ставшие известными науке. (Об одном еще неизвестном. Юго-Западная часть Аппенинского полуострова, I тыс. до н.э., государство IТАЛ – имя было высечено на пограничных камнях греческими буквами. Захват. Победители не стали менять название. Так появилось государство ЛАТI, потому что предшественники писали

52

Введение в этимологию

греческими буквами, но справа налево. Ныне – провинция Лаци в Италии, с городом Латина.) А в этой новелле демонстрируем впервые обнаруженные слоговые палиндромы. Чтобы kor-va / va-kor > vakar не были одиноки, приведу *to-por – «топор» еще один пример из тех же словарей: (рус.) = *por-to > porto – «топор» (чув.). (И другие тюрки знали слоговое письмо, справа налево. Il bašy – «глава страны» (древ.тюрк. до VIII н.э.). Когда-то ранее, возможно, еще до появления падежных окончаний – *il baš. Греки прочли слева направо – Basil. Откуда Basileos – «царь». И имена Базиль, Василь, Фазиль.)

VI  И возвращаюсь к огузскому названию өl’ – «умри», который, развиваясь до өr’, в каких-то тюркских сохранял то же значение. В одном из протославянских наречий использовалась как внешняя флексия отрицания *j/e – «стрела», там и появилась комбинация (знак – название) gor-e khor-e kor-e

hor-e

Возможно, это предположение пригодится славистам для этимологии слова горе. Таким был графический знак этого печального слова.

VII  А в тех наречиях, где работал аффикс -а, произошло и такое грамматическое событие – рассматриваемый первоиероглиф сначала использовался для называния крупных возвышенностей (гора) и не крупных (горб, гроб – «могильный холм»), но потом грамматисты для обозначения малых и мелких возвышенностей стали применять знак меньшего масштаба и название «уменьшили» внутренней флексией. 53

Сулейменов О.

hor-wa > hor-ba… hir-wa > hir-ba… Так, полагаю, произошли слова – грива, гриб, крив… И вот только теперь мы можем перейти к этимологии итальянского gobba – «горб» и латинского gibba – «горб». gorba – «горб» (протослав.) > gobba (ит.) – «горб» girba – «горбик > гриб» (протослав. > gibba (лат.) – «горб». (Лат. gibba свидетельствует, что в латинский знак *gorba не попал, и лат. грамматист обошелся малым знаком для обозначения возвышенностей и повыше гриба.) Открывающаяся история этих слов повествует о периоде активного взаимодействия тюрок, славян, итальянцев, латинян, германцев, которое, вероятно, происходило в Древнем Средиgibba в германской среде, земноморье (?). Латинское утратив конечный гласный и значение, попадает в славянский диалект, в котором еще помнят исходную семантику знака. Ее gib, породивший глаголовозвращают ему, получив существительное *гиб, ставшее корнем слов погиб, гибель, в другом диалекте слово стало обозначать фигуру самой графемы – изгиб, прогиб, гибкий…

VIII  Поражает творческая активность протославянских жрецов знака и слова. В «1001 слове» будут отмечены проявления этой активности и в шумерскую эпоху, и в начальные века н.э. при захвате тюрками, итальянцами, латинами и славянами Аппенинского полуострова. (Об этом в отдельной новелле.) Удивительна консервативность славянского слова. Например, слово бог (boh) считаю более древним, чем германское got (*gut), иранское kuda-j – «бог», индийское Budda – ставшее именем бога. Во всех слышится ud – «солнце» (шум.)

54

Введение в этимологию

hud… *ud wud… Даже в более позднем *jud, juda – имени, вероятно, протосемитского бога, до конца сопротивлявшегося новым веяниям в культурах Двуречья I тыс. до н.э. Эти имена возникали в Шумере (ныне территория Ирана), где с IV тысячелетия до н.э. обитали и китайцы, майя, инки… Все приведенные слова – были вариантами названий вариантов ud – «солнце» (шум.). знака – А славянское бог родилось в эпоху лунопочитания и было названием знака луны-бога. Слово появилось, когда протославяне обитали еще в экваториальной зоне, где луна-бог – boh. (Только на экваторе юный выглядела соответствующе месяц выступает в таком виде. В северных широтах он уже , и поэтому только на экваторе могло возникнуть другой – почитание Быка как представителя бога на земле (из-за схожести рогов с Луной-богом). Почему знаком Луны-бога ? Наверное, была стал «юный месяц», а не полная луна – такая попытка, но «круглая луна» буквально совпадает с образом солнца, которое на экваторе не могло стать богом. А вот когда дошли до Северного Средиземноморья – возникло солнцепочитание, и жрецы «зачеркнули» священный знак и – «бог солнце». Так начался обряд обрели новый священный тавромахии – «убийство быка» = «убить Луну-бога». Коррида сохраняется до сих пор там же, где родилась.) Магия этого знака, воплощенного в предметы, ощущается и сегодня. Построив избу, русский крестьянин прибивал к воротам или к двери найденную на дороге подкову, всегда рожками кверху. Как в палеолите у входа в пещеру охрой рисовал такую же «подкову». Которую жрецы следующих поколений, уже не узнававших африканскую луну, принимали за след «ступни бога». Солнцепоклонники победили веру в луну. Но поклонение «следу ноги бога» не смогли преодолеть и новые, более агрессивные вероучения. Мусульмане в Афганис55

Сулейменов О.

тане и Пакистане воюют со статуями Ноге Будды, но поклоняются Следу Ноги в камне Каабы. И много таких Следов на камне еще находят археологи в степях и пустынях Евразии. В Европе таких артефактов на поверхности уже не осталось. Кроме «следа ноги Геракла» в Греции. Мы говорили о тюркском осмыслении графической формулы «Юная луна – Старая луна», продолженном в протославянских культурах. Но в более раннюю эпоху славяне и сами назвали составляющие этой великой пары – boh – «бог» – neboh > nebo(h) – открытие конечного слога, как потом и в спаси бог! > спасибо! (Предложное отрицание заметно в десятках анализируемых слов (недруг, невежда, неприязнь). Узнается и в таких старейших как «нерест», «невод», «нерпа» (не рыба?). И пока совсем не узнается этот аффикс в постпозиции: поменялась грам. функция. Но знаковая pol – 1) «½»; 2) этимология помогает восстановить формы «пусто». pol-no – «полно».) …Прочесть эту лингвистическую новеллу3 будущему этимологу, считаю, крайне нужно. Содержащиеся в ней сведения могут добавить толику планетарного сознания исследователю, без чего истории слова и языка не постичь. И главное, необходимо понять, поверить, убедиться, что узнать происхождение слова возможно, только воссоздав его графический прообраз. Информация, появившаяся даже в этих новеллах, делает весьма шаткими «основополагающие знания» об истории языков, о датировании их начал. Где доказательства, что славяне, германцы и тюрки, их языки появились на свет только полторы тысячи лет назад, как договорились считать Академии? А в этих новеллах есть очевидные свидетельства значительно большей их древности.

3

Novella – «новое», итал.

56

Введение в этимологию

IХ  …В начале беседы я приводил схему создания отглагольных существительных «императив + ба = имя существительное» в русском и в казахском. И допускал, что она вошла в русскую грамматику в Средние века («эпоха Ига»), когда в Древней Руси возникали периоды двуязычия. В русской грамматике аффикс -ба только констатирует фактическое отрицание глагола. В казахском он еще отчетливо сохраняет первичный смысл – отрицая и глагольную функцию слова и лексическое его значение: каз – «копай», казба – 1) «не копай»; 2) «копа», «копь», «шахта». И так в каждом таком термине. В русском, повторяю, отрицается только глагольная функция: дружи – дружба, моли – мольба. Если теперь проследить всю линию истории возникновения слова отрицания *ha – «копье», увидим, что оно превращается в аффикс отрицания -а (а-) во многих языках, а в проторусском обретает губной согласный, открывающий слог -wa > -ba, оттуда уже в новом виде попадает в протоказахский и в Средние века возвращается в древнерусский -ba, вместе с тюр. добавлением -ma. Такова версия исторического маршрута мирового форманта, который в некоторых языках проявляет себя и как отдельное слово: pa – «нет» (фр.), ma – «нет» (кит.). Но в большинстве других этот слог выступает в роли форманта. Мы позже рассмотрим латинские urba, urbs – «город», Roma – «Рим», lupa – «волчица». (Конечный гласный латинский грамматик принял за окончание ж.р.)

57

ЧАСТЬ ВТОРАЯ 

Об этимологии письменного знака  Вопросы: 1) почему Ева – из ребра? 2) почему игла в яйце – знак Кощея? 3) и т.д. На столе лежит книга американского ученого И.Д. Гельба «История письменности (от рисуночного письма к полноценному алфавиту)» (Москва, Центр Полиграф, 2017 г., перевод на рус.) Небольшая объемом (286 стр.) книга обобщенно повторяет уже сказанное об этом предмете в трудах, изданных в XIX и XX в.в. в разных странах. Наиболее полная библиография собрана в шестисотстраничном фолианте В.А. Истрина «Возникновение и развитие письма» (Москва, «Наука», 1965 г.). Раздел «Библиография» в этой книге (563-581 стр.) содержит до полтысячи названий. Подавляющее большинство упомянутых трудов давно безнадежно устарели, что признают специалисты. И Гельб в своем исследовании опирался на опыт некоторых из них, содержавших уже почти бесспорные выводы по неглавным темам, увы, ошибочные по главным, на мой взгляд. В оглавлении сразу привлекло внимание название подглавки «Письмо и язык». Увидеть какую-то взаимозависимость этих понятий удавалось немногим. В частности, знаменитому в сталинские времена Н.Я. Марру, назвавшему одну статью «Язык и письмо» (Ленинград, 1930 г.), а следующую «Письмо и язык» (Л., 1938 г.). Он не был графологом и поэтому не углублялся в тему. Понимал письмо только как средство выражения устного языка. Впрочем, так считают и профессиональные графологи. Мы же (непрофессионалы) предлагаем увидеть в письме и другую функцию. Да, алфавиты и ново-китайская иероглифика 58

Введение в этимологию

только выражают устные языки. Но первоиероглифы (в том числе и древнекитайские III-II тысячелетия до н.э.) участвовали в создании слова, грамматики, языка. Об этом мы уже начали говорить в Первой части Введения к Учебнику и пока прервемся, сделаем паузу перед Второй частью, где на ряде выразительных примеров покажем процесс словотворения с помощью первоиероглифа и его названия. И начнем для большей достоверности с некоторых букв финикийского, арамейского алфавитов, в которых еще не остыл alef, gimel, he, het, kof и первоиероглиф. Это другие. Мы ясно увидим, что эти знаки не были произвольно придуманы, а выражали вполне конкретные и понятные образы, которые толковались грамматистами последующих поколений доалфавитной эпохи, порождая новые слова из тех же названий знаков.

59

Об авторе  СУЛЕЙМЕНОВ ОЛЖАС ОМАРОВИЧ (род. в 1936 г.) О.О. Сулейменов – поэт, публицист, общественно-политический деятель, дипломат, ученый-лингвист с мировым именем, известен оригинальными трудами в тюрко-славистике. Герой Труда Казахстана (2016), народный писатель КазССР (1990). Кавалер орденов «Барыс» (2001 г.), «Отан» (2006 г.), многих международных премий и наград зарубежных государств. Литературной работой занялся с 1955 г. Известность в СССР и за рубежом приобрел как автор исследований тюркизмов в литературном памятнике «Слово о полку Игореве». Окончил геологоразведочный факультет КазГУ (ныне – КазНУ им. альФараби) в 1959 году, инженер-геолог, годы учебы совмещал с работой в геологоразведочных партиях. С 1962 года, будучи студентом Литературного института, публиковал работы о «Слове». Тема дипломного проекта О. Сулейменова – «Категория одушевлённости и неодушевлённости в «Повести временных лет». Кандидатскую диссертацию защитил на кафедре русской филологии КазГУ по теме «Тюркизмы в «Слове о полку Игореве» (1966 г.). В 1975 году вышла книга Олжаса Сулейменова «Аз и Я. Книга благонамеренного читателя», получившая большой общественный резонанс. Много лет посвятил руководящей работе в медиа- и киноиндустрии. В 1962-1971 годах литературный сотрудник республиканской газеты «Казахстанская правда», главный редактор киностудии «Казахфильм», зав. отделом журналистики в журнале «Простор». Секретарь правления, затем – первый секретарь Правления Союза Писателей КазССР (1971-1981; 1984-1992 гг.). С 1972 года председатель Казахского комитета по связям с писателями стран Азии и Африки, инициатор проведения в Алма-Ате 5-й конференции писателей стран Азии и Африки (1975 г.). Заместитель председателя Советского комитета по связям со странами Азии и Африки (1970-1989 гг.). Председатель Государственного комитета Казахской ССР по 60

Введение в этимологию

кинематографии (1981-1984 гг.). Секретарь правления СП СССР. С 1992 года на творческой работе. Инициатор движения «Невада – Семипалатинск» по закрытию Семипалатинского ядерного полигона и полигонов мира (с 1989 г.). В 1995 году перешёл на дипломатическую работу. С 2002 года – постоянный представитель Казахстана в ЮНЕСКО (Париж). Директор НИЦ тюрко-славистики Олжаса Сулейменова КазНУ им. аль-Фараби (с 2015 г.). Его труды издаются на казахском, русском и других языках СНГ и переведены на ряд языков ООН. Автор книг и поэтических сборников «Земля, поклонись человеку!» (1961 г.), «Аргамаки» (1961 г.), «Год обезьяны» (1967 г.), «Глиняная книга» (1969 г.), «Аз и Я» (1975 г.), «Язык слова» (1998 г.), «Пересекающиеся параллели» (введение в тюрко-славистику, 2001 г.), «Тюрки в доистории» (о происхождении древнетюркских языков и письменностей, 2002 г.), «Код Слова. Введение в Универсальный этимологический словарь «1001 слово» (2013 г.) и др. По сценариям Олжаса Сулейменова поставлены фильмы «Земля отцов» (1966), «Синий маршрут» (1968), «Красная полынь» («Махамбет») и др.

61

Olzhas Suleimenov

INTRODUCTION TO THE ETYMOLOGY

Preamble  Olzhas Suleimenov’s linguistic research center of Turkic-Slavic Studies has been operating at Al-Farabi Kazakh National University since 2015. The center is headed by the outstanding poet, publicist, public figure, diplomat, scholar-turkologist, Professor O.O. Suleimenov, His new book has been published in the «Kazakh University» publishing house. What is the phenomenon of ‘Olzheke’ (affectionate variation of Olzhas in Kazakh)? First of all, I would note the specific method of Suleimenov, who has a basic higher education in the field of geology. As development of large mineral deposits begins with geological exploration, Olzheke conducts his research with a truly engineering approach, step by step searching for (figuratively speaking), mineral resources and cutting away extra stratum. Suleimenov’s excellency in parsing and compiling systems of sounds, syllables, symbols, and signs is comparable to the famous Element Periodic Table. Dmitry Ivanovich Mendeleev's Table is certainly a universal classifier which allows learning comprehensive data on chemical elements and main regularities. It is known that chemical elements differ from each other in valence, meanwhile they are all interconnected. Olzheke applies a multi-faceted approach to analyze processes and find interrelations, whatever fieldt he considers: science, politics or life itself. Systematic thinking, geological education of Olzheke quite expectedly added up to his interest, lasting for many years, in the linguistic «tables» and in the origin of the Turkic Word as a part of the world linguistics. As a result, Olzhas Omarovich has created an original piece of work where he has brilliantly outlined the «social behaviour» of the verbal forms in the global «coordinate system» of the world civilizations - the system, that dawned on him as a revelation. In addition, it is crucial to mention the presence in the creative activity of Olzheke of a powerful humanist principle, a holistic unifying vision of everything occurring on the Earth. At first glance, he is able to embrace the boundless and unite into a single whole the disparate components. Like a medieval philosopher al-Farabi, 65

Suleimenov О.

Olzheke sees the development of human civilization as the correlation and mutual help. The approach of O. Suleimenov establishes a positive and creative core of the world-view. While Rudyard Kipling declared: «East is East, and West is West, and never the twain shall meet», Olzheke is absolutely right, as life has shown, saying the opposite: «There is no East, and there is no West. There is a Sunrise and a Sunset. There is a big word – EARTH! It’s big in all languages!» Planetary thinking and humanism of the great scientist, the outstanding Personality, are manifested in each line of this research. We have received his fundamental unique book as an invaluable gift for the 85th anniversary of the Al-Farabi Kazakh National University – the leader of the domestic higher education, as well as for the 60th anniversary of the graduation from the Alma Mater of Olzhas Omarovich and his wife Margarita Vladimirovna. The new book of the Olzhas Suleimenov’s Linguistic Research Center will, beyond all doubt, be in the trend of the international multidisciplinary researches. Galym Mutanov

66

PART ONE 

About academic etymology  Why did I decide to headline the work about the new way of determining the genesis (origin) of the word (i.e. about a new etymology) like that – in a «school-like» manner? The previous books on the approaches to the topic were called more intricately – «Az and I», «Intersecting parallels», «The Turks in prehistory», «Language of writing», «Word code». Either because of the complex titles or because the content was too abstract, but these books have not found the main reader yet. And who is he/she – a reader of the essays, telling about the history of words, languages, scripts? Who is this reader - a future etymologist? Most likely, it is a student of elementary courses in philology, who has mastered the basics of grammar in high school, but is not yet involved in the process of memorizing the postulates hastily formulated by the founders. Ferdinand de Saussure, a teacher at a Swiss university, explaining to his students the reasons for the difference in the words denominating the same phenomena in closely related languages, concluded that each ethnic group had its own word-creators, the authors of words that invented the words without agreeing with anybody and anything on their forms and meanings. That is arbitrary. And in support of this fundamental conclusion, he gave an example that has become classic: bull – «bovine» (English), oks – «bull» (German). And life has shown that world linguistics required no more convincing examples. Two of his students became professional linguists after receiving diplomas. Based on the lecture notes of the adored professor, they wrote a book where they formulated the main idea of F. Saussure –

67

Suleimenov О.

«the sign is arbitrary». Both the oral sign (word) and graphic one (hieroglyph, letter) are arbitrary. The formula of Saussure, which acquired the status of scientific truth in the 20th century, got semantic extension. It facilitated greatly the work of etymologists: if the word, as it turns out, was just once created by someone, was invented arbitrarily, then now one can deal only with the very top layers of its history – phonetic differences, geography of distribution in the related languages and neighboring ones. Do not try to look for other reasons for the emergence of words, grammars, written characters, for it is said – the word is unreasonable! In all etymological dictionaries published in the twentieth century the principle of Saussure operates triumphantly, putting an end to etymology. There is not a single etymological dictionary in the world in which the causes of the occurrence of at least one word, its primary form, first and following meanings, are established. «And why is this very etymology required, anyway?» The reason is, that without its development, we would have never known the origins of the history of the Homo Sapiens species; wouldn’t have known the routes and targets of his ancestors’ movements on the uninhabited planet; the emergence of tools of hunting and labor, languages, letters, cults and cultures. Everywhere, where the «Thinking» walked, they left their marks – informative, like fingerprints. Archaeologists have identified enough artifacts (written monuments) to find out which of the living languages had left their fingerprints – the prints of thought – in Sumerian, Ancient Egyptian or Old Chinese and other fossil cultures. Etymology should become the basic discipline of linguistics, making it a fundamental science. It will contribute to the development of historiography, cultural studies, geography and other, not only humanitarian, areas of knowledge. One of the main tenets of the future linguistics is that every word is a product of some kind of a system – morphological, semantic, or even phonetic: every word is a member of the family of related words. The textbook is written with one goal – to help etymology, first of all, by training future specialists. 68

Introduction to the Etymology

I am aware that so far there is no etymology department in any university of the world. There are thousands of certified linguists, but there are no etymologists. They are not prepared, there are no specialists, there are no textbooks. Enthusiasts – historians, literary scholars, culturologists try to deal with etymology. I am a geologist and litterateur by education; I have been trying for more than fifty years. I have managed to reach something, what I would like to tell.

II  To consolidate the recommendation to a novice etymologist («identify the sign of the system in the word»), we will try to look for signs of consistency in the word from which one might start dictionaries. Adam is the name of the first human being. Thanks to religions, the name has spread in the languages, has become a common word and has acquired the figurative meaning «a human», «a man». Recently, a very young scholar spoke on the Internet and said that the biblical Adam apparently came from his nationality, because in their language Adam means «a man». And in the Kazakh language адам means «a man» and so in the dozens of other languages. In this lexeme, first of all, the etymologist should be more interested in the consonant d. Russian word of approval – да! (* da) is close in meaning to German ja – «yes!» and in Turkic languages ja is «yes! ». If someone from the Germanists or Slavists saw this clearly mechanical j / d alternation, they would have discovered some phonetic coincidences in it – the German numeral ein (* ejn) – «one» (pronounced «ein») formally corresponds to the Slavic numeral: edin (czech.), adin> odin (rus., belarus.). Did the word come to the Czechs via writing, and orally - to the Eastern Slavs? Is e-j-n = e-din possible? Maybe. But then it should be assumed that the letter, used by the Czechs and Germans was not Latin, because the Latin alphabet does not have a letter that could be read as j and as di. (For now, we leave the question open, otherwise we will immediately begin to compare the 69

Suleimenov О.

Greek-Latin. D and the ancient Türk. D, which is always read in the texts as j.) It would be better for the time being to continue the possible line of phonetic alternation ‘j – di – d .., which allows us to replenish the detected system – ja / da, ein / edin ... The Latin alphabet, transformed into national writing systems, complicates such searches. Who would think to compare the version of Eng. you – «you» with du – «you» (Germ)? But in Latin transcription it is easily compared – * ju / du! Then we will also try to transcribe another English personal pronoun – aj am – «I am». It fraternally encounters with the ancient Pers. pronoun, if you put t it in Latin letters – ad am – «I am». The Bible times. Ancient Western Asia, where Sumerian, Semitic, Egyptian, Iranian, Indo-European and other cultures meet, compete and mutually complete each other. It turns out that the name of the first man entered the Bible from the culture of ancient Persia: Adam – «I am!» – this is its exulting sense. This exclamation echoes with the word from the Altai Mountains akin to uj – «cow» (Kirg.), ud – «cow» (Khakas.). We will remember this when we find out the etymology of the Sumerian ud – «sun», which had a second meaning – «cow», because this animal was a sacred one for the sun worshippers, like the bull - to moon worshipers. And if we continue the search, we will restore all the links of the detected system of phonetic development * j – ‘j – dži (tči) – di (ti) – d (t), we will find a powerful tool that helps the etymological work in all world languages.

III  There cannot be any solitary words, formed outside of the system. But according to the existing etymological dictionaries, it appears that mostly unique words have gathered in the languages. ... Not so long ago a «Short Etymological Dictionary of the Russian Language» was published, that was created by a team of linguists in the lead of Professor of MSU Shansky. An edition of 200 70

Introduction to the Etymology

thousand copies. I remember the analysis of the word чучело (chuchelo) – scarecrow. Only the word чукча (chukcha) is phonetically close. And semantically? The reader himself probably should guess. What prevented the team from searching for the words in the Russian lexicon, at least structurally close to the one being studied? Let’s say, пойло, дуло, дело, жало, пугало (swipes, barrel, case, sting, scarecrow) When analyzing these nouns, it turns out, it is possible to restore the morphological system that has not been functioning for a long time – the imperative (the verb in the imperative mood) + ло (ла = noun [пои – пойло; [give to drink – a drink]; стой – стойло [stand – stall]; жаль – жало [sorry – sting]; грызи – грызло [gnaw – mouthpiece]ю The «root» verbs are restored – дуло (from дуй), село (from сей)]. The incomprehensible formant -ло formed the name of the instrument or object with a specific function from the main verb: scare – scarecrow (пугай – пугало). Probably, in some localities and an effigy (чучело) performed the same household function – it frightened away birds from a wheat or rye field. But the verb чуче (chuche) – is not from the Russian dictionary! A similar thing exists in the Tatar dialect – чуче (chuche) – «be afraid» (kaz. шоши shoshi). There are many terms in Russian derived from the Tatar roots. And the scarecrow is probably one of them. And «Chukcha» is, by the way, another kettle of fish. A similar, but even more productive scheme of the formation of a verbal noun could have been in Slavic languages long ago, had the attention been paid to, say, Russian ending in a syllable -ба. Служба service, дружба friendship, пальба firing, просьба request, мольба prayer. Dozens of words. The scheme is obvious: the main verb (imperative) + ba = noun. An academically educated Slavist will correct – the main verb in Indo-European languages is not an imperative (that is, an imperative verb), but an infinitive (a verb of indefinite action). But despite this, nouns are formed by the suffix -ба – not from the infinitive, but from the imperative verb, which makes it the main 71

Suleimenov О.

verb: serve – service, служи – служба, friend – friendship дружи – дружба, fire – firing пали – пальба, require – request проси – просьба, pray – prayer моли – мольба. But not from «служить» «to serve», от «дружить» «to be friends», «палить» «to fire», «молить» «to pray», etc. However, terms also are also formed from the infinitive, but not with -ба, but with a dialectally related suffix -ва: молить – молитва (pray – prayer), брить – бритва (shave shaver), жать – жатва (reap the harvest – harvest), бить – битва (beat – battle) ... Later formations? Or earlier ones? It would be nice to understand these variants of the system and understand what in Russian is the main verb. Perhaps the theory needs correction? And how did the suffix -ба, appear, what is its first meaning? Türkologists could have helped, but they haven’t noticed yet that, for example, in the Kazakh language the imperative is demonstrably the main verb, from which the noun is formed. With the help of the same ба (if the verb ends in a voiced consonant). For example, жаз – «write», жазба – «written», «manuscript», қаz – «dig», қазба – «pit», «dug out». If the verb ends in an unvoiced consonant, then the consonant of the suffix is devocalized: кос – «connect», коспа – «connection». The scheme may have passed into the Slavic dialects in the Middle Ages, where the degree of voicing of the verb endings did not affect the suffix so significantly, although the variance -ба / -ва still exists in Russian. The purely Turkic alternation of labial consonants b / p / m, which is manifested in this scheme, also testifies that the scheme could have come from Turkic dialects. [In all the «Etymological dictionaries of the Russian language» the word уйма is produced from the verb иметь to have (ie, *у-иметь > уйма). In Kazakh: үй – «pile up», «head up», үйме «pile», «heap». In Russian, soft Turkic ү was pronounced as hard [u] у: өлік – «corpse» (kaz.), үлік (тат.)> улика – «physical evidence of a crime» (rus.). Ancient Kazakh үйме> Russian уйма («the ending of Dat. Case.» translated as the ending of the Nom. Case).] In some ancient Russian dialects, suffix -ма produced verbal terms, as well as -ба: суди – судьба (destine -destiny), веди (that is, 72

Introduction to the Etymology

know, dt aware) – ведьма – witch (that is, «she, who knows») but the church and the ending of feminine gender helped the word to find a completely «pagan» meaning). Consideration of this most interesting grammatical scheme requires continuation. And it will be followed in the further novels of the Textbook, where it will turn out that the scheme originated in the Paleolithic age, in the northern Mediterranean, with the active creative participation of the Slavs and the Turks. The restored primary hieroglyphs will help to tell about it.

IV  The etymological insufficiency of linguistics, in particular, IndoEuropean one, is manifested even in the fact that the origins of the term Sanskrit (sanscrit) – «Old Indian language» have not yet been found. They are sought in all the languages of India, they are not and will not be found there. I will summarize my own etymology. In Asia Minor from the II millennium BC the states of the IndoEuropean peoples appeared. I don’t know how the word «god» sounded in Caria, Lydia, but from one of these states at the beginning of the 1st millennium BC to the east the faith in the Diavus-pitar – «God-Father» (Sanskrit.) was spread. And it reached North India, established itself there. The lexicon of this religion formed the basis of Sanskrit, which became the language of religion, education, science, the throne language of the Indian principalities. In the 19th century, when the science of linguistics was born, European scholars drew attention to the numerous coincidences of Sanskrit words with the European ones. Then the theory of the IndoEuropean language family was born. If we had analyzed at least the name of the God-father, then, of course, the connection with the Latin Deūs – «god» (* Deu-us) would have been found out. Such an ending of masculine of nouns is found only in a limited number of languages compiled by the Academies into the Indo-European family. There are already dozens of them, but with such an ending in the new era there are only four: -us (Lat.), -os (Greek), -as (Lith.), -s (Lat.). There is no such formant 73

Suleimenov О.

in Old Indian, the ending of a masculine in it was -a. (The Quranic name of Jesus – Isa, I think, it speaks for the ancient connections of the Arabic language with the ancient Indian.) Latin Deus (Deu-us, Devus) – «god» ranks with the word from the Asia Minor tivas – «sun god» (luv.), Shivas – «god» (het.). In the ancient Indian div – «god» does not have a generic ending. In Proto Latin, of course, there were variant forms of this word * diu – «god» and (recall the restored alternation) * ju – «god». Then the names conveyed to the new Latin folklore Ju-piter («GodFather»), Ju-nonna («God-Mother») become clear. But they did not come from India, but, I consider, from Mesopotamia of the 4th millennium BC. (Schumer). These characters were preserved in the Roman culture, apparently, because the church did not see in the combination ju the meaning «god». And in the variant * deūs > devus-piter the hint of pairing was obvious, and therefore Catholicism (monotheism) could not allow the full name of Deūs-piter. But then it was necessary to go till the end – to save the word deūs from the ending of the masculine gender. For the concept of «God» is beyond any gender, racial, ethnic characteristics. Then he is truly one for all living creatures on the Earth. That was the idea of God. But not all religions succeeded in creating an image corresponding to this idea. So, immediately to the conclusion of a more specific things. The Protolatins, who lived in the Asia Minor, created a doctrine about the God-father (for some reason, already without the Godmother). Missionaries spread it to India. The missionaries, it seems, were the Proto-Italians, as indicated by the characteristic Italian interpretation of some Latin sounds. [For example, the extension e> it. ia, that manifested itself in the name of the supreme god Diavuspitar).] It is not difficult for linguists to confirm this observation by comparing the Sanskrit lexicon with the Latin and Italian ones. And then it will be necessary, finally, to explain the morphological phenomenon, which we will call the «Italian reflex».

74

Introduction to the Etymology

V  Borrowing words from the neighboring languages that contain the junction of consonants, Italians in the pronunciation practice turn it into a long consonant, opening a syllable. For example, Lat. doctor in It. dottore, Greek. Neptun – Nettune and so on to infinity. I think that the inertia of the primary open syllable works in this way. From the very beginning, the very first words of the Italian language were basically open-syllable ones. And due to this phenomenon, all the words coming from the aside, it tries to rebuild in open-syllable words. Ideally, all syllables should be open from the first to the last one. Therefore, in Italian there is not a single term ending in a consonant. Always a vowel is at the end of a word. Even if the word came without it, the prosthetic vowel will appear. Another language of such type (with the inertia of the primary open syllable) in Europe is Russian. Inertia in it does not work as much as in Italian, but the vowel at the end of borrowed words appears, as a rule. An example of such a restructuring of the whole word is alachuk (алачук) – «a yurt of the poor man» (Turkish. Middle Ages). All syllables are closed al-ach-uk (ал-ач-ук). In the old Russian there was a loss of the initial vowel, and the final one appeared: lachuga (лачуга) – «the dwelling of the poor». All syllables were reconstructed as open type ones: la-chu-ga (ла-чуга)1. The example may become classic for textbooks in linguistics, where, I hope, they will start talking about the inertia of the primary syllable. This phenomenon is the cause of many regularities found, but not explained in languages yet. In Turkish (and Germanic languages), the inertia of the primary closed syllable functions. They systematically get rid of vowel endings. The German will never pronounce Прага or Москва, but always Prag, Moskow.

1 Unvoiced guttural (k) in intervocalic position (that is, being between vowels) becomes voiced. So occurs in Turkic languges. It was transferred with Turkisms into old Russian. For example, бедняк > бедняга.

75

Suleimenov О.

The reason for the Italian reflex is the transformation of the junction of consonants into a long consonant, the opening syllable – and this is apparently the inertia of the primary open syllable. If you are in Rome, come to Piazza San Pietro, where there are always many people waiting for a miracle. Be sure to meet the student with a backpack filled with textbooks. Ask him – «What is the Latin for «Holy Scripture»? He studies this subject at school and, without hesitation, answers – Sanct-scriptum (Санкт-скриптум). So many joints of the consonants! This is Latin, it does not recognize the inertia of the primary syllable. Neither open nor closed. But Italian recognizes, and how! Ask a schoolboy, what is the Italian for Holy Scripture? He will respond even faster – Sanscritto (Санскритто). Italians managed to cope with not all the joints of the consonants, but closer to the end of the word one joint, however, was turned into a long consonant, the opening syllable. The missionaries who preached the deeds and covenants of the Supreme God Diavus-Peter, described in the Manuscript just in this way, called in Italian the language of the Holy Scripture – Sanskritto. The Indians remembered the word without a vowel ending, and the long tt was pronounced as short. Italians find it hard to believe this novel: first, the fact that the Holy Scripture could have appeared before the emergence of Christianity, and, secondly, their textbooks convinced them that Italian originated in the Middle Ages from the vulgar (that is, common) Latin and in no way could not manifest itself in the I millennium BC, and besides, in the Asia Minor and spread further to India. But besides sanscritto, there are other proofs of the greater antiquity of the Italian language. How did the words with long (doubled) consonants appear in Latin – terra – «land», vacca – «cow», gibba – «hump», etc.? The Latins themselves could not produce them. This is a clear borrowing from Italian. And they occurred much earlier than the century of Dante, from which, according to textbooks, the history of the Italian language begins. 76

Introduction to the Etymology

This language, which, unlike Latin, retained its most ancient norms, began not with the «Divine Comedy», but with such words as mucca (*můŋca) – «cow» as far back as in the Paleolithic age, fifty thousand years ago. And in support to this statement I will cite another etymology.

The origin of the word gibba – «hump» (Latin)  In this novel, I supplement the traditional phonetic-semantic method adopted by the Academies with a new tool – a graphic sign. The authors of the etymological dictionaries of the Italian language studied the word gobba – «hump» (it.) and found only one correspondence in the surrounding dialects – gibba – «hump» (lat.). For them, the main thing is to state the fact of obvious relatedness of words, and which one is older is clear to everyone. And how it arose, too, has long been known – it was invented arbitrarily. What is discovery in linguistics? If it was possible to understand why the word has such a meaning, precisely this form is a discovery. For more than half a century I have been collecting such discoveries under the cover, which will be named «1001 words (International Etymological Dictionary)». Why «international»? At first, it was conceived as a dictionary of Turkisms in Russian. Practice has convinced that finding out the origin of the Turkic or Slavic word is impossible without finding out the genealogy of German, Semitic, Chinese, Italian – in general, the whole family of the word, scattered around the world. It is impossible to learn the history of an ethnic language (one in five thousand) or a language family until you restore the biography of the language of the species Homo Sapiens from the very beginning, from the era of moon worshiping. Sometimes I ask myself – why? Could I write dozens of new books in the genres familiar for the reader. All this waste of time granted to you can only be explained by egoism. You open the shells of words and suddenly you see a pearl in one of them. How many such moments I managed to experience! I want it again and again. 77

Suleimenov О.

Therefore, you work not for the sake of fame, not for money: etymology does not bring either one or the other. Only moments of happiness.

I  When I managed to single out these two words in the dictionaries and link them to the reconstructed graphemes, I experienced a discharge of feelings that poets dream of. Here is the etymological construct: ol – «exist, live» өl’ – «die» This pair of perfectly opposite words (both in forms and meanings) has been preserved in the Turkic languages of the Oguz branch – Turkish, Azerbaijani. Since when? A pair of signs, the names of which were these lexical tokens, which became words, appeared, most probably, in the equatorial zone of Africa, where a nascent young moon looks like this ( ), and fading, «old» one – like this ( ). And only there, at the equator, where the first meanings of these graphemes were still realized, such meanings could arise from their names. The form of the name of the inverted sign indicates that, in the letter of the Stone Age, the 180° coup of the grapheme meant the utmost negation of its meaning.

 II  The first written signs of early humans. They had different names. Here the Turkic-Oguz ones are presented. There were TurkicKipchak names. I have found also Slavic ones. Probably in other languages they were preserved. Graphemes became symbols of dualism, expressed in writing, visual arts, language, in the whole culture of early Humans. The combinations of these graphic opposites are seen in the ornaments. – Gothic (

. In architecture – baroque ( ). In philosophies – yin-yang ...

78

),

Introduction to the Etymology

For the early Türks, that was the graphic formula of the life of all things – the beginning and the end. And this understanding of the formula is becoming common in the cultures and languages of that era. All pair and each detail taken separately. They are embodied in objects, in postures, in gestures and in this form, they continue to the present day. A gladiator, having knocked down the enemy, turned his eyes to the imperial box. And if the emperor raised a figure of two fingers (thumb and index – ), the loser was granted life. He turned the palm, creating the opposite shape – the unfortunate was finished off. And then in all wars, if the opponents raised their hands – they prayed to save their lives. In this way writing – by gestures entered the culture and is preserved there until now. In the era of alphabetical writing, the Europeans saw the letter in this sign – and decided that it expresses the word victoria – «victory». Let the sign have such a meaning! The semantics of the opposite character – «fading moon» > «gloom» > «death» – embodied in the architecture of burial structures – mounds, pyramids (for burial of heads), grave mounds (for commoners).

III  We are interested in the trace the names of these graphemes had left in the dictionaries and grammar textbooks. I think many authors will write about this. I will show you on a few examples how productive this topic is. So, the Turks already at that time (ancient Stone Age?) used the softening of the vowel (internal inflection) as a sign of denial of the meaning of the word: ol – «be, exist», өl’ – «die». In all other languages, in such cases, the external inflection of negation was used – suffixes, endings, prepositions. Proto-Mongols inherited graphemes with the names, but without the first meanings. They assigned the new ones: turk. өl’ – «die», mong. ola – «mountain». The negation affix -а was used in the languages of early humans as one of the first: *ha – «spear». Later *j – ‘j – dži (tši) – di (ti) – d (t) – «arrow» 79

Suleimenov О.

appears. And both are used already in the Paleolithic: often only the name of the trait (images of the piercing weapon – spears, arrows) өl’ – «die» (turk.), and in other languages the participated in name of the same invisible sign is different: ola – «mountain» (mong.), old – «old» (engl.). («Old Moon» – the Proto-Germans still remembered this meaning.) Then they added a coup of 180o. The drawings in the Paleolithic caves – dead deer or with a spear in its side, or turned upside down.

IV  Signs with Oguz names, which have already lost their first meanings, reached new generations of Turkic Kipchaks no longer in the equatorial zone, where the «young moon» is not recognized and the corresponding meanings are not guessed. Kipchaks interpret signs in detail. (And the names are phonetically developed.) or – «pit», өr’ – «elevation». These Kazakh words can be safely dated to the same epoch: the ancient Stone Age was a long time. And the signs along with the Proto-Kazakh names are distributed in some intermediate ancestral home of humanity, where all the ethnic groups of future Europeans, Asians, and Americans coexist, fight and cooperate. Therefore, in many languages of the Earth one can find traces of words with these roots and meanings derived from these signs. Let us check one line. gor-a өr – «elevation» (kaz.), *or-a > hor-a

khor-a (proto-slav.) kor-a

The Proto-Slavs borrowed a sign along with the name and meaning «elevation», but for a long time «working» with it in different Proto-Slavonic parlances and dialects, they receive for their cultures and languages much more values (and not only lexical) than Kipchaks from their өr. In the external inflection, the inertia 80

Introduction to the Etymology

mechanism of the primary open syllable is activated: -a > -wa > ba… gor-a > gor-wa > gorba… khor-a > khor-wa > khorba… kor-a > korwa > korba…

hor-a

For example, what words came to the modern Russian language? From a «voiced dialect» – гора, горб(а), гроб(а)… From a «voiceless» one – кора, *корва > корова, кров… There are traces of the active influence of the Germanic language (loss of vowel ending) and the continuation of the action of the inertia of the primary syllable – smooth metathesis (горба > гроба > гроб) (корва > крова > кров)2. And another amazing discovery, proving, besides everything else: 1) that the word горб (hump) had a vowel ending *гор-ба; 2) and the fact that even then a syllable letter appeared; and 3) it had different directions. No, one more thing – the original hieroglyph was accompanied by an explanation of its name, performed by syllable writing. (What did it look like? We don’t know yet.) So, the tribes of the Proto-Rusiches wrote mostly, let us suppose, from the left to the right. And some – from the right to the left. *gór-ba – «elevation»; So, I. ba-gór – «hook». II. And one more thing: the stressed vowel assimilatingly influenced the unstressed vowel: bágór> * bŏgór> bugór. Later we will see that this example is not the only one. In many words this pattern will demonstrate itself – «the rounding of the vowel of the front syllable.» (Examples will be given in further novels.).

2

It would be good for students of the Humanities University (and others) to look into the etymological dictionaries of the Russian language and see what they say about the origin of these words. It would be a lesson in practical etymology.

81

Suleimenov О.

V  ... Perhaps, at that time, the Proto-Türks had already used a syllable writing, but unlike the Proto-Slavs, they wrote, apparently, from the right to the left. Let's try: I. kor-vа – «cow» (slav.); II. va-kor> vakar – «cow» (chuv.). (The Chuvash language refers to the Bulgarian branch of the Turkic language tree (OS). And why did this primitive hieroglyph – 1) «young moon»; 2) «bull», denote such a notion? Because – 1) «old moon»; 2) «Hornless animal», «buffalo» (horns), and «Cow». Female buffaloes in Africa up to the present day are hornless.) In the 4th millennium many languages, I believe, went through «maturing» in Sumer. Then the «Sumerian harmony of vowels» affected the sounding of two-syllable lexemes – the vowel of the first syllable assimilatingly influenced on the vowel of the next one: * amur > amar – «calf», * duma> dumu – «cub», etc. Apparently, then the Bulgarian * vacor – «cow» turned into vacar. («Sumerian harmony of vowels» can be easily called one of the discoveries: the effects of this phenomenon were long noticeable, stated, but the transformation mechanism was not indicated). We learn a new phenomenon in linguistics – a syllabic palindrome. Words are syllabic inversions. Here we give mechanical palindromes, which arose as a result of the change in the direction of writing. But there were also grammatical palindromes that caused a change in the meaning of the word. (I will give examples further). On these pages, the themes of the new linguistics clearly appear. The literal palindrome could arise in the first decades of the development of alphabets, when the Greeks and Romans wrote first from the right to the left, like Phoenicians, then switched to the direction that has come down to our times. But the letters in the monuments written in different directions, were the same. Therefore, during the development of the new-directional inscription under the picture, the words-palindromes appeared and became known to science (About one still unknown. South-Western part of the Apennine Peninsula, I millennium BC, the state ITAL – the name 82

Introduction to the Etymology

was carved on the border stones in Greek letters. Invasion. The winners did not change the name. So, the state LATI appeared because its predecessors wrote in Greek letters, but from the right to the left. Now – the province of Latium in Italy, with the city of Latina). And in this novel, we demonstrate firstly discovered syllable palindromes. So that kor-va / va-kor> vakar were not alone, I will give one more example from the same dictionaries: *to-por – «топор» (rus.) («ax») = *por-to > porto – «топор» (Chuv.) («ax»). (And other Turks knew the syllable letter, from the right to the left. Il bašy – «the head of the country» (ancient Türk. Before VIII AD). Sometime earlier, perhaps, even before the occurrence of case endings – * il baš. Greeks read from the left to the right – Basil. From where Basileos - a «king.» And the names of Basile, Vasil, Fazil).

VI  And I come back to the Oguz name өl ’ – «die», which, developing to өr’, in some Turkic, retained the same meaning. In one of the Proto-Slavonic dialects, the external inflection of the negation * j / e – «arrow» was used, and a combination appeared there (sign – name) gor-e khor-e kor-e

hor-e

Perhaps this assumption is useful to the Slavicists for the etymology of the word горе (grief). That was the graphic sign of this sad word.

VII  And in those dialects where the affix -a functioned, such a grammatical event occurred – the original hieroglyph under 83

Suleimenov О.

consideration was first used to name large elevations (гора) (mountain) and not large ones (горб, гроб (hump, coffin – «grave hill»), but then grammarians to designate small elevations began to use a smaller scale sign and the name was «reduced» by internal inflection. hor-wa > hor-ba… hir-wa > hir-ba… So, I suppose, there were words – грива, гриб, крив… (mane, mushroom, curve ...) And only now we can turn to the etymology of the Italian gobba – «горб» («hump») and the Latin gibba – «горб» ( «hump»). gorba – «горб» ( «hump») (Proto-Slav.) > gobba (it.) – «горб» («hump») girba – «горбик > гриб» («hump> mushroom») (protoslav.> gibba (Latin) – «горб» («hump»). (Lat. gibba evidences that into the Latin sign * gorba did not fall, and Lat. Grammarian used a small sign to indicate elevations higher than mushroom). The opening history of these words tells of a period of active interaction between the Turks, Slavs, Italians, Latins, Germans, that probably took place in the Ancient Mediterranean (?). The Latin gibba in the German environment, having lost the final vowel and meaning, falls into the Slavic dialect, where they still remember the original semantics of the sign. It is returned to it, having received gib, which gave birth to a verb-noun *гиб (* death), which became the root of the words погиб, гибель (died, death), but in another dialect the word began to denote the shape of the grapheme itself – изгиб, прогиб, гибкий… (bending, sagging, flexible ...).

VIII  The creative activity of the Proto-Slavonic priests of the sign and word amazes. In the «1001 words», manifestations of this activity will be noted both in the Sumer era and in the early centuries AD. with the seizure by the Turks, Italians, Latins and Slavs of the Apennine Peninsula. (About this – in a separate novel). 84

Introduction to the Etymology

The conservatism of the Slavic word is amazing. For example, I think the word бог (boh) is more ancient than Germanic got (* gut), Iranian kuda-j – «god», Indian Budda – which became the name of God. In all these words we hear «ud» – the sun» (sum.). hud… *ud wud… Even in the later * jud, juda – probably, the name of the ProtoSemitic god, that resisted to the new trends in the cultures of Mesopotamia in the I millennium BC. These names originated in Sumer (now it is the territory of Iran), where since the IV millennium BC the Chinese, Mayas, Incas lived ... All the words listed were the variants of the names of the variants ud – «sun» (sum.). of the sign – The Slavic word бог was born in the era of moon-worshiping and was the name of the moon-god sign. The word appeared when the Proto-Slavs lived in the equatorial zone, where the moon-god looked appropriately – boh. (Only at the equator a young moon appears in this form. In the northern latitudes, it is different – , and therefore only at the equator the worship of the Bull as a representative of God on the Earth could arise (due to the similarity of the horns with the Moon-god). Why was the sign of Moon-God a «young crescent moon » and not a full moon – ? Probably, there was such an attempt, but the «round moon» literally coincides with the image of the sun, which could not become a god at the equator. However, when ancient humans reached the Northern Mediterranean, sun-worship appeared and the priests «crossed out» the sacred sign and found a new sacred sign – – «God of Sun». Thus, the ritual of tauromachy was started – «killing the bull» = « killing the moon-god». Bullfighting continues to be practiced up to this day in the same place where it was born.). The magic of this sign, embodied in objects, is felt today. Having built a hut, a Russian peasant nailed a horseshoe, which was found on the road, to the gate or to the door, always with its horns pointing 85

Suleimenov О.

upwards. As in the Paleolithic, at the entrance to the cave, a man with ocher drew the same «horseshoe». The priests of the following generations, who no longer recognized the African moon, took this sign for the «foot of god». Sun worshipers overcame the faith in the moon. But the worship of the «God`s footprint» was not defeated even by the new, more aggressive beliefs. Muslims in Afghanistan and Pakistan are fighting with the statues of Buddha`s foot, but worship the Footprint in the Kaaba stone. And many such footprints on the stone are still found by archaeologists in the steppes and forests of Eurasia. In Europe, such artifacts on the surface have not remained. Except for the «footprint of Hercules» in Greece. We have talked about the Turkic interpretation of the graphic formula «Young Moon – Old Moon», that was continued in ProtoSlavic cultures. But in an earlier era, the Slavs themselves called the components of this great pair – boh – «бог» – neboh> nebo (h) – opening of the final syllable, as in спаси бог! > спасибо! (Prepositional negation is noticed in dozens of analyzed words недруг, невежда, неприязнь (foe, ignoramus, hostility). It is also recognized in such oldest words as «нерест», «невод», «нерпа» (не рыба?) «spawning», «nets», «seal» (not fish?). So far this affix in the postposition is not recognized at all: grammatical function has changed. But sign etymology helps to restore the forms – pol – 1) «½»; 2) «empty.» pol-no – «full».) ... I believe, it is extremely necessary to read this linguistic novel3 to a future etymologist. The information contained in it can add a fraction of the planetary consciousness to the researcher, without which the history of the word and language cannot be comprehended. And most importantly, it is necessary to understand, believe, make sure that it is possible to find out the origin of a word, only by recreating its graphic prototype. The information that has appeared in these novels makes very shaky the «fundamental knowledge» about the history of languages, 3

Novella – «new», Italian.

86

Introduction to the Etymology

about the dating of their beginning. Where is the evidence that the Slavs, the Germans and the Turks and their languages came into being only fifteen hundred years ago, as the Academicians agreed to consider? However, there is an obvious evidence of their much greater antiquity presented in these novels.

IX  ... At the beginning of the conversation, I gave a scheme of building verbal nouns: «imperative + ba = noun» in Russian and Kazakh. And I assumed that it entered the Russian grammar in the Middle Ages (the «Igo era»), when the periods of bilingualism took place in Ancient Russia. In Russian grammar, the affix -ba only states the actual negation of the verb. In Kazakh, it also clearly retains the primary meaning – denying both the verbal function of a word and its lexical meaning: каз – «dig», казба – 1) «don't dig»; 2) «digging pit», «hole», «mine». And so in every such term. In Russian, I repeat, only the verb function is denied: дружи – дружба, моли – мольба. If now we trace the entire line of the history of the word negation * ha – «spear», we will see that it turns into a negative affix -a (a-) in many languages, and in Proto-Russian it acquires a labial consonant opening the syllable -wa> -ba, where from it penetrates into the Proto-Kazakh language and in the Middle Ages it returns to the Old Russian -ba, along with the Turkic adding -ma. This is the version of the historical route of the world formant, which also manifests itself as a separate word in some languages: pas – «no» (Fr.), ma – «no» (Chinese). But in most other languages this syllable acts as a formant. We will later consider the Latin urba, urbs – «city», Roma – «Rome», lupa – «she-wolf». (The ending vowel a Latin grammarian took for a feminine ending).

87

PART TWO 

On the etymology of the written sign  Questions: 1) Why is Eve made from a rib? 2) Why is the needle in the egg a sign of Koshchey? 3) etc. I have a book on my table: «The history of writing (from pictography to a complete alphabet)» of an American scientist I.D. Gelba, (Moscow, Center Polygraph, 2017, translated into Russian). The book of a small volume (286 p.) summarizes in general the things already mentioned in the works published in the 19th and 20th centuries in different countries. The most complete bibliography is collected in a six-hundred-page folio by V.A. Istrin «The emergence and development of writing» (Moscow, «Science», 1965). The section «Bibliography» in this book (563-581 pp.) contains up to five thousand titles. The overwhelming majority of these works have long been hopelessly outdated, which is recognized by experts. Moreover, Gelb in his study relied on the arguments contained in the mentioned works, that include almost indisputable conclusions on non-principal topics, alas, erroneous on the main ones, in my opinion. In the table of contents, the title of the sub-chapter «Language and Writing» immediately attracted my attention. Only a few authors succeeded in seeing some interdependence of these concepts. In particular, N.Ya. Marr, who titled an article «Language and Writing» (Leningrad, 1930), and the following one – «Writing and Language» (L., 1938). He was not a graphologist and therefore did not go deep into the subject. He understood writing only as a means of expression of the oral language. It must be said, professional graphologists think so. We (non-professionals) offer to see in writing another function. Yes, alphabets and New Chinese hieroglyphics only express oral 88

Introduction to the Etymology

languages. Nevertheless, the original hieroglyphs (including the ancient Chinese ones of the III-II millennium BC) participated in the creation of the word, grammar, language. We have already started talking about this in the First part of the Introduction to the Textbook and for the time being we will intermit, we will make a pause before the Second part, where we will show the process of word creation with a number of expressive examples using a first hieroglyph and its name. In addition, for greater certainty, let us begin with some letters of the Phoenician, Aramaic alphabets, in which the primary hieroglyph has not yet cooled. These are

alef, gimel, he, het, kof and other letters. We will clearly see that these signs were not arbitrarily invented, but expressed quite specific and understandable images, which were interpreted by grammarians of subsequent generations of the prealphabetic age, producing new words from the same names of signs.

89

About the author SULEIMENOV OLZHAS OMAROVICH (born in 1936) O.O. Suleimenov is a poet, writer, social and political activist, diplomat, world-famous linguist known for his original works in Turkic-Slavic studies. Hero of Labor of Kazakhstan (2016), People's Writer of the KazSSR (1990). Holder of the orders «Barys» (2001) and «Otan» (2006), many international prizes and awards of foreign countries. From 1955, he has started his literary activity. He had achieved prominence in the USSR and abroad as the author of studies of Turkism in the Song of Igor’s Campaign. He graduated from a geological faculty of the Kazakh State University (currently Al-Farabi Kazakh National University) in 1959, a geological engineer, during these years he combined his studies with working in geological survey expedition. Since 1962, as a student of the Literary Institute, he has published works on The Song of Igor’s Campaign. The subject of the diploma project of O. Suleimenov «The category of animation and inanimateness in the «Tale of Bygone Years». He defended his PhD thesis at the Department of Russian Philology of the Kazakh State University on the topic «Turkisms in the Song of Igor's Campaign» (1966). In 1975, Olzhas Suleimenov’s book «Az and Ya. The Book of a well-minded Reader» was published, which received a great public response. For many years, O. Suleimenov had dedicated leadership to the media and film industry. In 1962-1971, the literary employee of the «Kazakhstanskaya Pravda» Republican newspaper, the chief editor of the Kazakhfilm studio, headed a journalism department in the magazine «Prostor». He had been a Secretary of the Board of the Writers’ Union of KazSSR and USSR Writers’ Council, later became the First secretary (1971-1981; 19841992). Since 1972, chairman of the Kazakh Committee for Relations with Writers from Asia and Africa, the initiator of the 5th Conference of Writers from Asia and Africa (1975) in Almaty. Deputy Chairman of the Soviet Committee on Relations with the Countries of Asia and Africa (1970-1989). Chair of the State Committee of the KazSSR on 90

Introduction to the Etymology

Cinematography (1981-1984). Since 1992, he is conducting his creative work. The initiator of the movement «Nevada – Semipalatinsk» for shutting down of Semipalatinsk nuclear test polygon and other polygons worldwide (since 1989). In 1995, he had switched to the diplomatic work. Since 2002, he became a Permanent Representative of Kazakhstan to UNESCO (Paris). Director of the Research Center of Turkic Slavic Studies of Olzhas Suleimenov of Al-Farabi KazNU (since 2015). His works are published in Kazakh, Russian, in other languages of post-Soviet nations and translated into a number of UN languages. The author of books and poetry collections «Earth, bow to the man!» (1961), «Argamaks» (1961), «Year of the Monkey» (1967), «Clay Book» (1969), «Az and Ya» (1975), «The Language of the Word» (1998), «Intersecting Parallels» (introduction to Turkic Studies, 2001), «Turks in Prehistory» (on the origin of the ancient Turkic languages and scripts, 2002), «Code Word. Introduction to the Universal Etymological Dictionary «1001 words» (2013), etc. According to the scenarios of Olzhas Suleimenov, the films «The Land of the Fathers» (1966), «The Blue Route» (1968), «Red Wormwood» («Makhambet») and others had been produced.

91

Мазмұны – Содержание – Contents  Олжас Сүлейменов. ЭТИМОЛОГИЯҒА КІРІСПЕ-------------------------- 3 Алғысөз ----------------------------------------------------------------------------------- 5 БІРІНШІ БӨЛІМ ------------------------------------------------------------------------ 7 Академиялық этимология туралы ----------------------------------------- 7 Gibba – «бүкір» (лат.) сөзінің шығу тегі --------------------------------- 17 ЕКІНШІ БӨЛІМ ------------------------------------------------------------------------ 29 Жазба таңбаның этимологиясы туралы ---------------------------------- 29 Автор туралы --------------------------------------------------------------------------- 31

Олжас Сулейменов. ВВЕДЕНИЕ В ЭТИМОЛОГИЮ ---------------------- 33 Предисловие ----------------------------------------------------------------------------- 35 ЧАСТЬ ПЕРВАЯ ----------------------------------------------------------------------- 37 Об академической этимологии -------------------------------------------- 37 Происхождение слова gibba – «горб» (лат.) ----------------------------- 47 ЧАСТЬ ВТОРАЯ ----------------------------------------------------------------------- 58 Об этимологии письменного знака ---------------------------------------- 58 Об авторе -------------------------------------------------------------------------------- 60

Olzhas Suleimenov. INTRODUCTION TO THE ETYMOLOGY----------- 63 Preamble ---------------------------------------------------------------------------------- 65 PART ONE ------------------------------------------------------------------------------- 67 About academic etymology --------------------------------------------------- 67 The origin of the word gibba – «hump» (Latin) ---------------------------- 77 PART TWO ------------------------------------------------------------------------------ 88 On the etymology of the written sign ---------------------------------------- 88 About the author ------------------------------------------------------------------------- 90

92

Ғылыми басылым

Олжас Сүлейменов ЭТИМОЛОГИЯҒА КІРІСПЕ

Компьютерде беттеген Айгүл Алдашева Мұқаба дизайны Айша Қалиева ИБ 12797 Басуға 17.05.2019 жылы қол қойылды. Пішімі 60х84 1/16. Көлемі 5,8 б.т. Офсетті қағаз. Сандық басылыс. Тапсырыс №3041. Таралымы 200 дана. Бағасы келісімді. Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» баспа үйі. 050040, Алматы қаласы, əл-Фараби даңғылы, 71.