Homilien zum Hexateuch in Rufins Übersetzung. Teil 1: Die Homilien zu Genesis [2., Vollig Uberarb. Aufl./2nd, Compl. Rev. ed.] 311022349X, 9783110223491

Diese Ausgabe von Origenes’ Predigten zum Buch Genesis in der lateinischen Übersetzung des Rufinus basiert auf einer neu

237 55 2MB

German, Latin, Greek Pages 416 Year 2012

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Homilien zum Hexateuch in Rufins Übersetzung. Teil 1: Die Homilien zu Genesis [2., Vollig Uberarb. Aufl./2nd, Compl. Rev. ed.]
 311022349X, 9783110223491

Table of contents :
Einleitung
1. Die Handschriften der lateinischen Genesishomilien
– Katalog –
2. Die Überlieferung der lateinischen Genesishomilien
3. Der Archetypus
4. Ordnung der Handschriften
5. Die Capitula
6. Die indirekte Überlieferung
7. Die Editionsgeschichte der Genesishomilien in der Neuzeit
8. Die griechischen Fragmente der zweiten Genesishomilie
Zum Text
Bibliographie
Zum Apparat
1. Handschriftensigel
2. Abgekürzt zitierte Literatur
3. Zeichen und Kürzel
Text
Anhang
Die griechischen Fragmente der zweiten Genesishomilie
St. Gallen, Stiftsbibliothek 87 (hom. Gen. 1,1-2)
Bibelstellen
Namensregister
Wortregister
Grammatica
Orthographica

Citation preview

Origenes VI

Die Griechischen Christlichen Schriftsteller der ersten Jahrhunderte (GCS) Herausgegeben im Auftrag der Berlin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften von Christoph Markschies Neue Folge · Band 17

De Gruyter

ORIGENES WERKE SECHSTER BAND

Homilien zum Hexateuch in Rufins Übersetzung Teil 1: Die Homilien zu Genesis (Homiliae in Genesin) Zweite, völlig überarbeitete Auflage Herausgegeben von

Peter Habermehl

De Gruyter

Dieser Band wurde im Rahmen der gemeinsamen Forschungsförderung im Akademienprogramm mit Mitteln des Bundesministeriums für Forschung und der Senatsverwaltung für Wirtschaft, Technologie und Forschung des Landes Berlin erarbeitet.

ISBN 978-3-11-022349-1 e-ISBN 978-3-11-022350-7 ISSN 0232-2900

Library of Congress Cataloging-in-Publication Data A CIP catalog record for this book has been applied for at the Library of Congress. Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.d-nb.de abrufbar.

© 2012 Walter de Gruyter GmbH, Berlin/Boston

Druck: Hubert & Co. GmbH und Co. KG, Göttingen ∞ Gedruckt auf säurefreiem Papier Printed in Germany www.degruyter.com

VORBEMERKUNG

Baehrens’ Ausgabe der Oktateuch-Predigten des Origenes in Rufins Übersetzung ist seit Jahr und Tag vergriffen. Diese zentralen Texte der Forschung wieder zugänglich zu machen, war stets Anliegen der Kirchenväterkommission. In den 60er Jahren des letzten Jahrhunderts wurde Max Rauer († 1971)1 mit dieser Aufgabe betraut; über Vorarbeiten zum ersten Band kam er jedoch nicht hinaus.2 Als ein halbes Jahrhundert später der Plan erneut auf die Agenda der GCS rückte, war zunächst nur an korrigierte Nachdrucke der Bände gedacht, in typographisch neuem Gewand, Text und Apparat ergänzt um Ergebnisse der jüngeren Sekundärliteratur. Stichproben in den Berliner Handschriften ergaben freilich einen unerwarteten Befund. Bei der Kollation der Handschriften hat Baehrens erstaunlich zügig gearbeitet, in den meisten Fällen aber auch erstaunlich flüchtig.3 Was damit gemeint ist, erklärt ein Blick auf eine Handschrift wie den Coloniensis 3 (Sigel D). Zu den hom. Gen. bietet er über tausend Lesarten, die von Baehrens’ Text abweichen (reine Orthographica nicht mitgerechnet). Von diesen hat Baehrens kaum die Hälfte notiert (wobei ihm etliche Fehler unterliefen). Die Hoffnung, er habe hier bewußt Unwesentliches ausgeschieden,4 hat sich leider rasch zerschlagen. Es fehlt etliches Banale; es fehlen aber auch entscheidende Lesarten.

1 2

3

4

Zu W.A. Baehrens vgl. die biographische Skizze von U. Schindel, in: H. Hofmann (Hrsg.), Latin studies in Groningen 1877–1977, Groningen 1990, 39–56. Diese Vorarbeiten – ein gewaltiges Konvolut loser handschriftlicher Notizen verschiedenster Thematik – wurden zur Vorbereitung dieser Ausgabe vereinzelt (mit entsprechenden Hinweisen) herangezogen (vgl. z.B. Anm. 7). Wie Baehrens selbst schreibt, legten „zwei Jahre unausgesetzter Bibliotheksarbeit in Paris, München, Berlin und Italien“ das Fundament seiner dreibändigen Edition (GCS Origenes VI, S. xxxii). Vgl. W.A. Baehrens (GCS Origenes VI, S. xxxiii): „Bei der Ausarbeitung des Apparatus criticus wurde folgende Methode befolgt: fand sich eine Lesart in zwei oder mehreren aus dem Archetypus direkt abgeschriebenen Handschriften(klassen), so wurde die Lesart immer erwähnt, auch wenn sie sich auf den ersten Blick als völlig verfehlt herausstellte. Vereinzelte Lesarten einer dieser Handschriften(klassen) wurden dagegen meistens nur dann notiert, wenn sie für sich betrachtet das Richtige bieten könnten.“

VI

Vorbemerkung

Angesichts dieses Befundes blieb nur eine Lösung: Die Hauptlast der Edition war erneut zu schultern, d.h. die Überlieferung war ein zweites Mal an den Quellen zu prüfen. Der Idealfall wäre eine fundierte recensio (Beschreibung und Auswertung) sämtlicher inzwischen ermittelter Handschriften gewesen (deren Zahl seit Baehrens von rund 75 auf 111 Textzeugen gewachsen ist). Aus zwingenden pragmatischen Gründen habe ich mich freilich wie Baehrens auf die ältesten und in aller Regel wertvollsten Zeugen konzentriert, auf denen bereits die alte GCS-Ausgabe basiert.5 Diese wurden vollständig neu kollationiert (wobei im Interesse der Nutzer Baehrens’ Handschriftensigel erhalten blieben).6 Um das Bild der frühen Überlieferung abzurunden, kamen zwei weitere, von Baehrens nicht ausgewertete Textzeugen des 9. Jahrhunderts hinzu: der Sangallensis 87 (Sigel G) sowie der Admontensis 285 (Sigel s).7 Die über hundert Stellen, an denen der neu konstituierte Text sich von Baehrens’ Fassung unterscheidet, sind unten S. 65–67 aufgeführt. Die vielfältige Hilfe, die europäische und amerikanische Bibliotheken bei der Vorbereitung des Handschriftenkatalogs gewährten, ist an Ort und Stelle verzeichnet. Stellvertretend seien Dr. Christoph Stöttinger von der Stiftsbibliothek Lambach (Österreich) genannt, der vertrauensvoll den Microfilm einer Lambacher Zimelie zur Verfügung stellte, Dr. Christine Glaßner von der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, die wertvolle Hinweise zu Handschriften heimischer Klöster gab und wiederholt Einblick in ihr digitales Bildmaterial gewährte, sowie Mme. Caroline Heid von der ‚Section latine‘ des Institut de recherche et d’histoire des textes (IRHT), Paris, die etliche Anfragen zu französischen Kodizes mit Engelsgeduld (und in vorzüglichem Deutsch) beantwortete. Die exakte Paginierung des Kodex Paris, Bibliothèque Nationale Nouvelles acquisitions latines 2064 konnte meine Kollegin, Dr. Cordula Bandt, bei einem Besuch in der Bibliothèque Nationale ermitteln. Professor Marco Palma (Universität Cassino) war so entgegenkommend, einige heikle Passagen des Casinensis 342 (Sigel m) in Monte Cassino am Original zu prüfen.

5

6

7

Der Schwerpunkt der Überarbeitung liegt folglich auf der examinatio. – Einen aufschlußreichen Vergleich bietet Augustins De civitate Dei. Von diesem Text existieren gut 400 Manuskripte; der heute maßgeblichen Ausgabe von Dombart–Kalb liegen nur 23 der ältesten Manuskripte zugrunde – d.h. ca. 6% der gesamten Überlieferung. Unter anderem fanden sich so gut wie alle bei Baehrens angeführten älteren oder eigenen Konjekturen bereits in den Handschriften. Ein Beispiel: das angeblich in allen Textzeugen fehlende et (S. 101,6) steht ausnahmslos in allen Handschriften. Die fünfte und letzte Handschrift des 9. Jh.s, Paris, Bibliothèque Nationale Latin 12121, hat Max Rauer in Paris auszugsweise kollationiert (vgl. S. XV).

Vorbemerkung

VII

Priv.-Doz. Dr. Karin Metzler hat nicht nur großzügig ihre Arbeiten zu Origenes’ Genesiskommentierung bereits vor der Publikation zur Verfügung gestellt, sondern auch wertvolle Ratschläge beigesteuert. Problematische Passagen des Homilientextes konnte ich wiederholt in der von Professor Christoph Markschies geleiteten ‚Mittwochsrunde‘ der „Griechischen Christlichen Schriftsteller“ (Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften) vorstellen. Die lebhaften Diskussionen der Corona bewahrten mich vor manchem Fehlurteil und belehrten mich nicht selten eines Besseren. Den beiden Gutachtern der vorliegenden Ausgabe, Professor Marcus Deufert (Universität Leipzig) und Dr. Bernhard Neuschäfer (SeptuagintaUnternehmen der Akademie der Wissenschaften zu Göttingen), weiß ich mich für ihre konstruktive Kritik verbunden. In angenehmer Erinnerung bleibt mir vor allem jener Nachmittag im Frühjahr 2009, den ich auf Einladung von Dr. Neuschäfer im Göttinger Lagarde-Haus verbringen durfte, um mit ihm und Dr. Luciano Bossina editionstechnische und textkritische Probleme zu besprechen. Die ästhetische Druckvorlage erstellte Florian Ruppenstein (de Gruyter), wofür ihm auch an dieser Stelle herzlich gedankt sei.

INHALTSVERZEICHNIS

Einleitung 1. Die Handschriften der lateinischen Genesishomilien . . . . – Katalog – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Die Überlieferung der lateinischen Genesishomilien . . . . . 3. Der Archetypus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Ordnung der Handschriften . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Die Capitula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Die indirekte Überlieferung . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Die Editionsgeschichte der Genesishomilien in der Neuzeit. 8. Die griechischen Fragmente der zweiten Genesishomilie . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . XI . XII XLII XLIII . XLV LVIII . LIX . . LX . LXI

Zum Text . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LXIII Bibliographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LXIX Zum Apparat 1. Handschriftensigel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LXXVI 2. Abgekürzt zitierte Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LXXVI 3. Zeichen und Kürzel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LXXVII Text . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Anhang Die griechischen Fragmente der zweiten Genesishomilie St. Gallen, Stiftsbibliothek 87 (hom. Gen. 1,1–2) . . . . . Bibelstellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Namensregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wortregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grammatica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Orthographica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

231 245 247 260 264 327 332

EINLEITUNG

1. Die Handschriften der lateinischen Genesishomilien Während vom griechischen Original der Genesishomilien nur wenige Bruchstücke der zweiten Predigt auf uns gekommen sind (vgl. S. LXI f.), hat das Corpus der sechzehn lateinischen Homilien in einer Vielzahl von Handschriften überlebt. Immerhin hundertelf erhaltene Textzeugen belegen die Popularität dieser Predigten seit dem frühen Mittelalter. Soweit uns erhaltene alte Kataloge aus den Klosterbibliotheken Auskunft geben, gehörten die alttestamentlichen Homilien des Origenes vielerorts zum festen Bestand. So lagen gerade Origenes’ Predigten zu Genesis, Exodus und Leviticus in oberdeutschen Bibliotheken u.a. in St. Gallen, Lorsch, Murbach und Reichenau, nur die Predigten zur Genesis ferner in Regensburg, Trier und Würzburg, nicht näher bestimmte Predigten des Origenes zum Alten Testament auch in Petershausen und Schaffhausen.8 Gewichtige Unterschiede zeigen sich freilich in der zeitlichen Verteilung. Während im frühen Mittelalter die Überlieferung der Homilien bis in karolingische, ottonische und salische Zeit mit insgesamt siebzehn Handschriften in überschaubaren Bahnen verläuft, ufert sie im Hochmittelalter förmlich aus (allein aus dem 12. Jahrhundert besitzen wir 57 Handschriften). Eine überraschende Renaissance erlebt der Text an der Schwelle zur Neuzeit (24 Kodizes sind dem 15. Jahrhundert zu verdanken). Der folgende Katalog präsentiert die Textzeugen in chronologischer Ordnung.

8

Vgl. G. Becker, Catalogi bibliothecarum antiqui, Bonn 1885; A. Siegmund, Die Überlieferung der griechischen christlichen Literatur in der lateinischen Kirche bis zum zwölften Jahrhundert, München 1949, S. 112–115.

XII

Einleitung

Katalog9 6./7. Jh. (2 Hss.) Lyon, Bibliothèque municipale 443 [A] (s. VI–IX; 279 fol.; ca. 350 × 295 mm).10 Die mit Abstand bedeutendste und wohl auch schönste Handschrift mit unserem Text entstand in zwei Phasen: fol. 1–82 enthalten die hom. Gen. (16, ab hom. 1,2 apparere), fol. 82–161 die hom. Ex. (vollständig), beides in Halbunzialen des späten 6. oder frühen 7. Jh.s (in scriptio continua), fol. 162–279 die hom. Lev. (3–6,6 und 7,1–8,11) in Unzialen des 7. Jh.s.11 Spätestens im 9. Jh. befand sich die Handschrift in Lyon; dort oder im Umland wurden zumindest die ältesten Teile vermutlich auch abgeschrieben – wenn man Baehrens Glauben schenken darf, unmittelbar aus dem Archetypus.12 Der Lugdunensis hat unter den Unbilden der Zeit merklich gelitten. Die beiden ersten Blätter fehlen; eine ganze Reihe weiterer Lücken kommt hinzu13 (13 Blätter mit dem Anfang von hom. Lev. liegen heute in Paris, 9

10

11

12 13

Erscheint am Ende einer Beschreibung das Kürzel [HMML] bzw. [IRHT], so läßt sich ein Microfilm der betreffenden Handschrift über das Hill Museum & Manuscript Library (Collegeville, Minnesota) bzw. das Institut de recherche et d’histoire des textes (Paris) beziehen. – Gegenwärtig stehen insgesamt acht Handschriften in digitalisierter Form im Internet zur Verfügung, Lyon, Bibliothèque municipale 443 [A], St. Gallen, Stiftsbibliothek 87 [G] und Köln, Dombibliothek 3 [D], die ausgewertet wurden, sowie Graz, Universitätsbibliothek Ms. 293; Köln, Dombibliothek 28; Troyes, Bibliothèque de la Ville 95; Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek 120 (alle s. XII) und Florenz, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 22.10 (s. XV). Vgl. Baehrens, Überlieferung 10–14; E.A. Lowe, Codices latini antiquiores VI: France, Oxford 1953, n° 774 a,b,c; E.A. Lowe, Palaeographical papers 1907–1965 (2 Bde.), Oxford 1972, 323f. u.ö. – Inzwischen ist die Handschrift in digitalisierter Form im Internet zugänglich (http://florus.bm-lyon.fr/visualisation.php?cote=MS0443&vue=1 usw.). Die Seitenzählung des Lyoner Kodex ist am Textrand angegeben (unter dem Kürzel „A 1r“ usw.). Dieser dritte Teil ersetzt die verlorengegangene Abschrift der hom. Lev. durch den ersten Schreiber (von ihr zeugt nur noch fol. 161v, der alte Anfang der hom. Lev., der das Anbinden der neuen Abschrift überlebte). – Im Einzelnen lassen sich drei Bearbeitungsstufen unterscheiden: eine erste im späten 6. oder frühen 7. Jh. (fol. 1–6, 12–76, 78–161), eine zweite im 7. Jh. (fol. 162–226, 232–279) und eine dritte im 8. oder 9. Jh. (fol. 7–11, 77, 227–231). – Zur Ästhetik des Kodex tragen nicht zuletzt etliche ornamentale, meist theriomorphe Buchstaben bei (in den hom. Gen. 16v, 18v, 24v, 25v, 28v, 33r, 36r, 40r, 41v, 44r, 45v, 49v, 54v, 57r, 58r, 62r, 65r, 67v, 70v, 76r), bei denen der Fisch (~ ΙΧΘΥΣ) dominiert. Vgl. Baehrens, Überlieferung 74. Neben den beiden ersten Blättern fehlen dank einer Lücke nach fol. 83 Teile von hom.

Einleitung

XIII

Bibliothèque Nationale nouv. acq. lat. 1591); eine Reihe von Seiten ist beschädigt. Zudem ist der Text an nicht wenigen Stellen verblaßt (dies gilt zumal für etliche mit roter Tinte geschriebene Genesiszitate),14 was im 8./9. Jh. wiederholt zu Ausbesserungen und Überschreibungen diverser spätmerovingischer und westgotischer Hände in Minuskeln führte, die zudem einige Stücke neu verfaßten.15 Wegen ihres palimpsesthaften Charakters lassen sich diese Passagen mitunter kaum lesen. Zudem zeugen nicht wenige banale Versehen von einer gewissen Sorglosigkeit der jüngeren Schreiber – für die auch der erste Kopist feine Beispiele liefert. ɂ Kollationiert als Microfilm und ein zweites Mal ‚online‘ als digitale Bilddatei. Paris, Bibliothèque Nationale Latin 1625 (Colbertinus) [P] (s. VI/VII; 80 fol.; ca. 300 × 220 mm).16 Das Alter des Kodex und der für die frühen Handschriften ungewöhnliche Umstand, daß er ausschließlich die hom. Gen. überliefert, sprechen für seine Herkunft aus dem Kloster Corbie in Nordfrankreich (gegründet Mitte des 7. Jahrhunderts von der merowingischen Königin Balthild), dessen alter Katalog „homiliae Origenis in Genesim“ aufzählt.17 Dank markanter Lücken enthält dieser in Unzialen geschriebene Kodex nur hom. Gen. 1,17 (S. 33,13) Phinees sedavit bis 7,2 (112,15) destruentes sowie 8,4 (124,10) Isaac bis 11,1 (161,11) in corpore, also kaum die Hälfte des Textes. Die Fahrlässigkeit des Schreibers mindert den Stellenwert dieses alten Zeugen. ɂ Kollationiert als Microfilm18

14 15

16

17

18

Ex. 1,2f. und durch Ausfall einer Quaternio zwischen fol. 164 und 165 Teile von hom. Lev. 3,3. Nach fol. 199 ist ein Doppelblatt ausgefallen (es fehlen Teile von hom. Lev. 6,6–7,1); zudem fehlt der Schluß von hom. Lev. 16,5. Baehrens führt dieses Phänomen auf Tintenfraß zurück. Fol. 7–11v (1. neue Hand), fol. 77–77v Zeile 9 (2. neue Hand), fol. 77v Z.9ff. (3. neue Hand), fol. 227–231v (4. neue Hand). Bei den neuen Passagen dienten in der Regel andere Handschriften als Vorlage. Auch der Beginn der hom. Lev. (fol. 161) ging verloren und wurde durch eine neue Fassung ersetzt. Vgl. Baehrens, Überlieferung 58; Bibliothèque nationale, Catalogue général des manuscrits latins. Bd. 2 (No. 1439–2692), publié sous la direction de Ph. Lauer, Paris 1940, 97; E.A. Lowe, Codices latini antiquiores V: France: Paris, Oxford 1950, n° 532. Vgl. Baehrens, Überlieferung 58 Anm. 2. – Nach einer Notiz auf fol. 1r gehörte die Handschrift später dem französischen Politiker und Historiker Jacques-Auguste de Thou (1553–1617). Vereinzelte Passagen, v.a. aber die letzte Seite waren kaum zu lesen.

XIV

Einleitung

9. Jh. (5 Hss.) St. Gallen, Stiftsbibliothek 87 [G] (s. IX inc.; 345 fol.; 365 × 255 mm; in St. Gallen geschrieben).19 Fol. 3–85 hom. Gen. (16); fol. 85–189 hom. Ex.;20 fol. 194–345 hom. Lev. (in den hom. Lev. fehlt fol. 342 [Z. 8 von unten] ohne jede Markierung der Text von hom. 16,1 [GCS VI 492,28] sed et hoc bis 16,6 [502,21] super terram). – Vgl. auch unten zu Paris, Bibliothèque Nationale Latin 12121. ɂ Kollationiert ‚online‘ als digitale Bilddatei. München, Staatsbibliothek Clm 14315 [n] (s. IX 1. Drittel; 141 fol. (gezählt werden 142); 285 × 200 mm; karolingische Minuskel eines Presbyters Immo; vermutlich im Augsburger Raum entstanden; aus dem Benediktinerkloster St. Emmeram, Regensburg).21 Fol. 1–81 hom. Gen. (17); fol. 81–142 hom. Ex. ɂ Kollationiert als Microfilm. Admont, Stiftsbibliothek 285 [s] (s. IX; 209 fol.; ca. 265 × 170 mm; entstanden vielleicht in Benediktbeuern).2 2 Fol. 1–114 hom. Gen. (17), fol. 115–209 hom. Ex. – Lt. brieflicher Auskunft von Dr. Johann Tomaschek, Stiftsbibliothekar in Admont, „stammt unser Cod. 285 nach neueren unpublizierten paläographischen Untersuchungen aus dem 9. Jh. (in der älteren Literatur wird er dem 10. Jh. zugerechnet) und ist damit das ‚älteste Buch‘ unserer Bibliothek“. ɂ Kollationiert als Microfilm. Köln, Dombibliothek 3 (früher: Darmstadt, Hessische Landesbibliothek 2004) [D] (s. IX, 2. Hälfte; 182 fol.; 242 × 180 mm; nordfranzösischer

19 Vgl. Baehrens, Überlieferung 52. – Die Handschrift steht inzwischen in digitalisier-

ter Form im Internet zur Verfügung (http://www.e-codices.unifr.ch/en/csg/0087). 20 Gegen Ende der hom. Ex. (in hom. Ex. 13,6) enthält der Kodex einen Teil von Nicetas’

Expositio in symbolum apostolorum sowie ein weiteres unbekanntes Fragment, das eine Art Prolog zum Symbolum darstellt. Diese auf einzelnen Folien geschriebenen Einschübe scheinen versehentlich in die Vorlage der Handschrift eingebunden worden zu sein. 21 Vgl. Baehrens, Überlieferung 36; K. Bierbrauer, Die vorkarolingischen und karolingischen Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek, Wiesbaden 1990, Textband S. 101 (Nr. 199); Tafelband S. 106 Abb. 396. – Immos lange Subscriptio verzeichnet B. Bischoff, Die südostdeutschen Schreibschulen und Bibliotheken in der Karolingerzeit I, Wiesbaden 21960, 236f. 22 Vgl. Baehrens, Überlieferung 36 (zur möglichen Entstehung in Benediktbeuern vgl. B. Bischoff, Die südostdeutschen Schreibschulen [zit. Anm. 21], 38). Für ergänzende Auskünfte danke ich Herrn Dr. Johann Tomaschek, Stiftsbibliothekar in Admont.

Einleitung

XV

oder deutscher Provenienz).23 Fol. 1–94 hom. Gen. (16; der Text setzt ein hom. 1,1 [S. 3,1] dicit]ur); fol. 95–182 hom. Ex. ɂ Kollationiert ‚online‘ als digitale Bilddatei. Paris, Bibliothèque Nationale Latin 12121 (s. IX/X; 211 fol.; 340 × 225 mm).24 Fol. 1–52 hom. Gen. (16); fol. 53–113 hom. Ex.; fol. 114–211 hom. Lev. – Dem Kodex fehlt eine größere Zahl Folien, er ist zudem stark verstümmelt (v.a. der Text der hom. Lev. leidet unter erheblichen Lücken und Umstellungen).25 Wiederholt wurde er (z.T. nach anderen Handschriften) korrigiert, „zuletzt von einem Leser, der die vielfachen Schreibfehler, Auslassungen und Homoioteleuta ohne eine andere Vorlage zu verbessern suchte“.26 Mit dem Sangallensis 87 teilt der Parisinus sich viele Sonderlesart, e.g. das Bibelzitat deus de prope et non deus de longinquo (statt Deus adproximans ego sum, et non Deus de longe, S. 14,15f.), qui operamini iniquitatem quia (statt operarii iniquitatis, S. 85,12), ad misericordiam Dei confugit (statt ad misericordiam eius confugere, S. 86,14), praeparare ueritati (statt praeparare uirtuti, S. 103,6), oder weicht in Sonderlesarten nur geringfügig von diesem ab, e.g. parari iubebuntur (G parari iubentur; statt praeparari iubebuntur, S. 31,10); quid scirent (G quid sciret; statt qui discerent, S. 84,12); orauit (G orabat; statt rogauit, S. 109,9).27 Wie u.a. dieselbe markante Lücke hom. Lev. 16,1–6 nahelegt (so Max Rauer), v.a. aber die vielen gemeinsamen Sonderlesarten, gehen der Sangallensis 87 und der Parisinus lat. 12121 auf eine gemeinsame (verlorene) Vorlage zurück. Beide enthalten einen merklich komprimierten und zudem nicht selten bearbeiteten Text der Predigten.28 Im Einzelnen variiert das Bild im Sangallensis merklich. 23 Vgl. Baehrens, Überlieferung 17. Auch diese Handschrift steht inzwischen in digita-

24

25 26

27 28

lisierter Form im Internet zur Verfügung (zugänglich über das Portal http://www.ceec. uni-koeln.de). Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Vgl. L. Delisle, Inventaire des manuscrits de Saint-Germain-des-Prés conservés à la Bibliothèque impériale, sous les numéros 11504– 14231 du fonds latin, Paris 1868, 37 (unergiebig). Die obigen Informationen stammen aus unpublizierten Notizen Max Rauers, der die Handschrift vor Ort in Auszügen kollationierte. Lt. Rauer enthält er u.a. in den hom. Lev. dieselbe Lücke hom. 16,1–6 (GCS VI 492,28 sed et hoc bis 502,21 super terram) wie der ältere Kodex St. Gallen, Stiftsbibliothek 87. „Auffallend ist das Bestreben des Schreibers, auch in der Raumverteilung seine Vorlage zu kopieren; öfters gibt er sich sichtlich Mühe, einen zu kurzen Text so über eine Seite zu verteilen, daß sie ausgefüllt wird.“ (Max Rauer in unpublizierten Notizen). Zwei Beispiele für Sonderlesarten, die sich nur im Parisinus finden: a nobis (statt nostri, S. 7,2); efficitur auis (aus aues; statt efficimur aues, S. 16,15). Auch Textausfälle durch Homoioteleuta sind nicht selten. – Um von dieser Bearbei-

XVI

Einleitung

Neben (z.T. stark) gekürzte Passagen, wobei ab und an ganze Ausschnitte fortfallen (z.B. hom. 2,2 die Auseinandersetzung mit Apelles) oder die Abfolge des Textes verändert wird, treten freie Formulierungen und Paraphrasen, die sich nur vage an Rufin orientieren; vereinzelt finden sich auch Textergänzungen, die über Rufin hinausgehen.29 Gut zwei Drittel des Textes hingegen decken sich mit Rufin und bieten ein klares Bild ihrer Vorlage. Zu späterer Zeit wurde der Kodex von mindestens einer Hand korrigiert. Als Zeugnisse einer schöpferischen Origenesrezeption in karolingischer Zeit repräsentieren die beiden Handschriften eine unabhängige Überlieferung. Aus diesem Grund wird der Sangallensis dort herangezogen und im Apparat zitiert, wo er sich eng genug mit Rufin berührt.30 Wo der Apparat schweigt, bedeutet dies also nicht notwendig einen identischen Text, sondern oft genug auch einen Textausfall oder einen drastisch umformulierten Text. Vollständig notiert sind hingegen die Bibelzitate, soweit sie in der Handschrift erscheinen. 10. Jh. (2 Hss.) Berlin, Staatsbibliothek Ms. Phillipp. 1670 [b] (s. X ex.; 233 fol.; 356 × 260 mm).31 Fol. 2–36 hom. Gen. (16), fol. 37–69 hom. Ex. (13), fol. 69–124 hom. Lev. (16), fol. 124–198 hom. Num. (28), fol. 199–233 hom. Ios. (26). ɂ Kollationiert in der Staatsbibliothek Berlin. Turin, Biblioteca Nazionale F II 17 (s. X; 257 fol.; 330 × 232 mm; aus Bobbio).32 Fol. 1–21 hom. Gen. (16), fol. 22–51 hom. Ex. (13), fol. 52–100 hom. Lev., fol. 101–167 hom. Num., fol. 168–195 hom. Ios., fol. 196–204 hom. Iud. (8), fol. 204–210 hom. I Regn. (1), fol. 210 hom. Cant., fol. 211– 224 hom. Ies., fol. 225–251 hom. Ier. (11), fol. 252–257 hom. Ez. (2). – Fol. 1–100, also hom. Gen., hom. Ex. und hom. Lev., sind von erster Hand und bieten lt. Baehrens eine (später teilweise nach einer anderen Handschrift

29

30 31 32

tung eine erste Idee zu vermitteln, findet sich unten (S. 245 f.) der Text von hom. Gen. 1,1–2 in der Fassung des Sangallensis 87. Vgl. e.g. die drei Zusätze zu hom. 8,6 (Apparat S. 126 zu Z.6), 8,8 (S. 131 zu Z.4) und 8,10 (S. 135 zu Z.4). Reizvoll ist der nur in G überlieferte Superlativ hom. 8,2 (S. 122,20) uide temptationis pondus, der das doppelte carissimum des Vorsatzes aufzugreifen scheint. Ein feines Beispiel für den textkritischen Stellenwert des Kodex findet sich hom. 7,5 (S. 117,9), wo nur G und E den korrekten Plural abundant bieten (vgl. S. LV). Vgl. Baehrens, Überlieferung 46 (bei Baehrens noch: Staatsbibliothek 42). Vgl. Baehrens, Überlieferung 55f.

Einleitung

XVII

korrigierte) Abschrift des Kodex St. Gallen, Stiftsbibliothek 87.33 Fol. 101 beginnt eine zweite Hand, die einer anderen Vorlage folgt.34 11. Jh. (8 Hss.) Angers, Bibliothèque municipale 143 (135) (s. XI; 217 fol.; ca. 368 × 242 mm; aus dem Zisterzienserkloster Pontron im Loiretal).35 Fol. 4–40 hom. Gen. (17), fol. 40–72 hom. Ex., fol. 73–133 hom. Lev., fol. 133–216 hom. Num. [IRHT] Brüssel, Bibliothèque Royale 5499 (van den Gheyn II 909) (s. XI; 271 fol.; 330 × 255 mm; aus dem Benediktinerkloster Gembloux in Brabant).36 Fol. 2–36 hom. Gen. (17), fol. 36–65 hom. Ex. (13), fol. 65–113 hom. Lev. (17), fol. 113–174 hom. Num. (28), fol. 175–205 hom. Ios. (26), fol. 205–217 hom. Iud. (9), fol. 217–222 hom. I Regn. (1), fol. 222–228 hom. Cant. (2), fol. 229–240 hom. Ies. (9), fol. 248–265 hom. Ier. (14), fol. 265–271 hom. Ez. (2). Douai, Bibliothèque municipale 203 (s. XI ex.; 110 fol.; 380 × 280 mm; aus der Abtei von Marchiennes bei Lille).37 Fol. 2–32 hom. Gen. (17), fol. 33– 66 hom. Ex., fol. 67–109 hom. Lev. (bricht ab hom. Lev. 14,3). [IRHT] Durham, Dean and Chapter Library B.III.1 (s. XI ex.; 205 fol.; 355 × 250 mm).38 Fol. 1–33 hom. Gen. (17), fol. 33–60 hom. Ex. (13), fol. 60–105 hom. Lev. (16), fol. 106–137 hom. Ios. (26), fol. 137–146 hom. Iud. (9), fol. 147–151 hom. I Regn. (1), fol. 151–158 hom. Cant. (2), fol. 158–169 hom. Ies. (9), fol. 169–196 hom. Ier. (14), fol. 196–202 hom. Ez. (2). [HMML] Florenz, Biblioteca Medicea Laurenziana, San Marco 607 [F] (s. XI; 234 fol.; 310 × 215 mm; aus dem Besitz des Cosimo de’ Medici).39 Fol. 1–48 hom. Gen. (16), fol. 49–115 Hieronymus comm. Ier., fol. 116–123 Ps.-Hier. expositio lament. Ier., fol. 124–160 Hier. comm. Dan., fol. 160–235 Hier. 33 Das belegt u.a. die ebenfalls in hom. Ex. 13,6 eingeschobene Expositio des Nicetas (vgl.

oben Anm. 20). 34 Zu einer dritten Hand im hinteren Part des Kodex vgl. Baehrens, Überlieferung 56. 35 Vgl. Baehrens, Überlieferung 30f. Lt. Baehrens teilt sich der Kodex viele Lesarten mit

36 37 38 39

der Handschrift Paris, Bibliothèque Nationale lat. 16834 (s. XII; vgl. S. XXVIII). Beide dürften auf eine gemeinsame Vorlage zurückgehen. Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Vgl. J. Van den Gheyn, Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque royale de Belgique. Bd. 2, Brüssel 1902, 6f. Vgl. Baehrens, Überlieferung 43. Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Für seine Auskünfte zu der Handschrift danke ich Herrn Mike Harkness von der Durham University Library. Vgl. Baehrens, Überlieferung 17f.

XVIII

Einleitung

comm. Ezech. – Dank eines selten fahrlässigen Schreibers leidet der Text der hom. Gen. unter etlichen kleinen Textausfällen; mitunter bietet der Laurentianus puren Unfug. Umgekehrt stützt er nicht selten die ‚lectio difficilior‘ verläßlicherer Textzeugen.40 ɂ Kollationiert als Microfilm. Rom, Biblioteca Vaticana lat. 204 [v] (s. XI; 188 fol.; ca. 565 × 245 mm; aus Monte Cassino).41 Fol. 1–55 hom. Gen. (16), fol. 55–103 hom. Ex., fol. 103– 188 hom. Lev. Im 15. Jhdt. wurden fol. 1–10 (bis hom. Gen. 2,1 = S. 38,16 praecipue tamen homines) sowie am Ende fol. 186f. (ab hom. Lev. 16,6 = GCS VI 503,3 possunt super camelos et asinos) nach einer verlorenen Handschrift ersetzt.42 – Eine von Baehrens nicht notierte Besonderheit von v sind drei kleine, im Kontext durchaus stimmige Ergänzungen im Text von hom. Gen. 8, die am ehesten auf Randglossen eines engagierten Benutzers in der Vorlage zurückgehen.43 Sie dürfen, ähnlich den Zusätzen im Sangallensis 87, als Zeugnis kreativer mittelalterlicher Origenes-Rezeption gelten. ɂ Kollationiert als Microfilm. Tours, Bibliothèque municipale 252 (s. XI; 222 fol.; 311 × 220 mm).44 Fol. 2–37 hom. Gen. (17), fol. 38–69 hom. Ex. (13), fol. 70–105 hom. Lev. (16), fol. 106–134 hom. Ios. (26), fol. 135–147 hom. Iud. (9), fol. 148–152 hom. I Regn. (1), fol. 153–158 hom. Cant. (2), fol. 158–171 hom. Ies. (9), fol. 172–204 hom. Ier. (14), fol. 205–213 hom. Ez. (2). Lt. Baehrens ist der Text „durch Rasuren und Korrekturen einer späteren Hand entstellt“.45 [IRHT] Zürich, Staatsarchiv C VI 1, III, Nr. 10 (s. XI; 2 fol.; 320 × 255 mm).46 Die Sammlung „Fragmente mit patristischem Inhalt“ (von Einbänden abgelöste Pergamente) im Staatsarchiv des Kantons Zürich enthält ein Doppelblatt mit dem Text von hom. Gen. 15,2 (GCS VI 128,26) ex eo, morte

40 Ein sprechendes Beispiel liefert hom. 1,8 (S. 17,5) a terrenis ad superna contendens, wo

41

42 43 44 45 46

F die korrekte Lesart contendens von AB stützt (die Mehrheit der Handschriften hat hingegen conscendens). Vgl. Baehrens, Überlieferung 19f.; Codices Vaticani Latini, recensuerunt M. Vattasso et P. Franchi de’Cavalieri. Bd. I: Codices 1–678, Rom 1902, 161. Für ergänzende Auskünfte danke ich Herrn Dr. Paolo Vian vom ‚Dipartimento Manoscritti‘ der Biblioteca Vaticana. Lt. Baehrens, Überlieferung 20 gehörte auch diese verlorene Handschrift seiner Gruppe E an. Vgl. im krit. Apparat S. 121 zu Z.17; 127 zu Z.5; S. 129 zu Z.5. Vgl. Baehrens, Überlieferung 33. Baehrens, GCS Origenes VI, xiv (behutsamer urteilt er Baehrens, Überlieferung 33). Fehlt in Baehrens, Überlieferung.

Einleitung

XIX

moriemini bis hom. 16 tit. (a.O. 136,6) vendiderunt enim egy. „Die Blätter dienten als Umschlag der Rechnung des Amtes Oetenbach von 1537.“47 12. Jh. (57 Hss.) Auxerre, Bibliothèque municipale 22 (s. XII–XIII; 119 fol.; 245 × 160 mm).48 Fol. 1r–1v hom. Gen. 7 (excerpt.) – ein als Deckblatt verwendetes Fragment aus einem Kodex des späten 12. Jh.; ferner fol. 4–49 Ambrosius, De excessu fratris sui Satyri; fol. 50–69 Ambrosius, Sermo de incarnatione Domini; fol. 70–115 Aptalio, Expositio in VII libros Aforismorum Ipocratis; fol. 116–119 ein Gedicht sowie ein Text De complexionibus. [IRHT] Avignon, Bibliothèque Municipale 39 (anc. fonds 81) (s. XII; 219 fol.; 422 × 289 mm).49 Fol. 1–15 hom. Gen. 1–7 (der Text bricht ab hom. 7,5 [S. 117,11f.] hoc arbitror misterio omne Dominus et Saluator noster dicebat ad Samaritanam), fol. 17–46 hom. Ex., fol. 47–96 hom. Lev., fol. 96–156 hom. Num., fol. 156–186 hom. Ios., fol. 186–197 hom. Iud., fol. 198–205 Parabole Salomonis, fol. 205–219 Augustin epist. 54, 55, 71 Migne. Laut einem Vermerk auf fol. 219v überreichte Guilhem, Abt von Saint-Ruf, dieses Manuskript 1237 dem Bischof von Avignon, Bernard, für den Domschatz der Kirche Notre-Dame des Doms. [IRHT] Avranches, Bibliothèque municipale 52 (s. XII; 219 fol.; 360 × 262 mm; aus dem Kloster Mont-Saint-Michel).50 Fol. 2–41 hom. Gen. (17), fol. 42–75 hom. Ex., fol. 76–133 hom. Lev., fol. 134–146 hom. Iud., fol. 146–152 hom. I Regn., fol. 153–161 hom. Ies., fol. 161–171 hom. Ier., fol. 171sqq. hom. Ez. (2). Am Rand von fol. 1 findet sich aus der Zeit der Abschrift folgende Notiz: „Desunt omelie super Numeros XXX; omelie super Deuteronomium IIII.51 Super Jhesu Nave XXVI; priores et posteriores scilicet super Numeros et super Jhesu Nave habemus in uno volumine. Quatuor vero 47 Onlinekatalog des Staatsarchivs (http://suche.staatsarchiv.djiktzh.ch/detail.aspx?ID=

285014). 48 Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Für ihre Auskünfte zu dem Kodex (basierend auf

einer internen Beschreibung der Handschrift in der ‚Section latine‘ des IRHT) danke ich Frau Caroline Heid vom IRHT, Paris. 49 Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Für ihre Auskünfte zu dem Kodex danke ich Herrn Georges Fréchet, Conservateur en chef des fonds patrimoniaux der Bibliothèque Municipale d’Avignon, sowie Frau Caroline Heid vom IRHT, Paris. 50 Vgl. Baehrens, Überlieferung 40. Für seine Auskünfte zu den Kodizes 52 und 53 danke ich Herrn Jean-Luc Leservoisier, Konservator der Bibliothèque municipale Avranches. 51 Auch im Kloster Vivarium lagen vier Deuteronomium-Predigten des Origenes (Cas-

XX

Einleitung

super Deuteronomium nusquam potuimus repperire. Desunt capitula XII omeliarum quas non habemus super Ezechielem.“52 [IRHT] Avranches, Bibliothèque municipale 53 (s. XII; 127 fol.; 327 × 233 mm; lt. einer Notiz fol. 3 von Abt Pierre le Roy [im Amt 1386–1410] für das Kloster Mont-Saint-Michel erworben).53 Fol. 1–26 hom. Gen. (17; die 17. Homilie endet willkürlich), fol. 27–53 hom. Ios., fol. 54–62 hom. Iud., fol. 63–66 hom. I Regn., fol. 66–75 hom. Ies., fol. 75–100 hom. Ier., fol. 101–126 hom. Ez. Lt. Baehrens fehlen dem Kodex etliche Blätter; ferner handelt es sich lt. dem Titel der Handschrift um eine „Abbreviatio in omeliis super Genesim, Ihesu Nave, Judicum, Regum, Isaiam, Jeremiam, Iezechielem“, also vermutlich um gekürzte Fassungen der Texte. [IRHT] Berlin, Staatsbibliothek Ms. theol. lat. fol. 349 [g] (s. XII; 189 fol.; 260 × 150 mm; aus der Abtei Cosmas und Damian in Liesborn unweit von Münster).54 Fol. 1 Rufins peroratio zu seiner Übersetzung von Origenes’ Römerbriefkommentar, fol. 2–55 hom. Gen. (16), fol. 55–103 hom. Ex., fol. 103–189 hom. Lev.55 Laut der Notiz fol. 189 geschrieben von einem ansonsten unbekannten Gerardus, der auf die Fürbitten seiner Leser hoffte: „hunc scripsisse librum, lector, cognosce Gerardum / cui delictorum veniam deposce suorum“. ɂ Kollationiert in der Staatsbibliothek Berlin. Brüssel, Bibliothèque Royale 9136 (van den Gheyn II 910) (s. XII; 209 fol.; 415 × 310 mm; aus der Bibliothek von Saint-Laurent, Liége).56 Fol. 1–29 hom. Gen. (17), fol. 29–52 hom. Ex., fol. 52–90 hom. Lev., fol. 90–137 hom.

52

53

54 55

56

siodor, Inst. 1,1,9 „in Deuteronomio sermones iiii“), die vermutlich ein Anonymus übersetzt hatte. Textkritisch kaum relevant ist eine weitere Handschrift jener Sammlung, die gleichfalls aus der Bibliothek des Klosters von Mont-Saint-Michel stammt. Unter dem Titel „Flores Origenis super vetus Testamentum“ bietet der Kodex Avranches, Bibliothèque municipale 54 (s. XIV; 176 fol.; 328 × 255 mm) eine alphabetisch geordnete Blütenlese aus Origenes’ Predigten zum Alten Testament, die Johannes de Fayt zusammengestellt hat, Abt von St. Bavo in Gent (um 1350). Vgl. auch Baehrens, Überlieferung 43f. – Fol. 3: „Istum librum Origenis acquisivit frater P. Regis abbas Montis Sancti Michaelis quod isti monasterio contulit; et ipsum in libraria communi ad usum et utilitatem omnium fratrum reponui voluit.“ Vgl. Baehrens, Überlieferung 47 (bei Baehrens: Staatsbibliothek 326,1). Der gleich alte Zwillingskodex Berlin, Staatsbibliothek Ms. theol. lat. fol. 350 enthält hom. Num., hom. Ios. und hom. Iud. – Vermutlich identisch mit dem Eintrag im Liesborner Bücherverzeichnis von 1219: „Origenes super Genesin 2 vol.“. Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Vgl. J. Van den Gheyn, Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque royale de Belgique. Bd. 2, Brüssel 1902, 6f. – Für ergänzende Auskünfte danke ich Herrn Dr. Michiel Verweij vom Handschriftenkabinet der Koninklijke Bibliotheek van België.

Einleitung

XXI

Num., fol. 137–162 hom. Ios., fol. 162–171 hom. Iud., fol. 171–175 hom. I Regn., fol. 175–183 hom. Ies., fol. 183–205 hom. Ier., fol. 205–209 hom. Ez. Brüssel, Bibliothèque Royale 21869 (van den Gheyn II 911) (s. XII; 102 fol.; 290 × 217 mm; lt. fol. 1 „liber monasterii [Parcensis]“).57 Fol. 1–59 hom. Gen. (17), fol. 59–102 hom. Ex. Brüssel, Bibliothèque Royale II 1065 (van den Gheyn II 912; zuvor Sir Thomas Phillipps nr. 4645; lt. fol. 1 – „liber sancte Marie de Alna“ – aus der Zisterzienserabtei Aulne-sur-Sambre, Belgien) (s. XII; 203 fol.; 362 × 258 mm).58 Fol. 1 Hieronymus epist. 33, fol. 2–39 hom. Gen. (17), fol. 39–71 hom. Ex., fol. 71–125 hom. Lev., fol. 125–201 hom. Num., fol. 201 Verse Isidors (ille Origines ego doctor verissimus olim eqs.), fol. 202f. regula Cisterciensium. Cambridge, Gonville and Caius College 318/510 (s. XII; 118 + 3 fol. ; ca. 343 × 229 mm).59 Fol. 1–31 Hom. Gen. (17), fol. 31–69 hom. Ex., fol. 69– 118 hom. Lev. (bricht ab hom. Lev. 14). [IRHT] Cambridge, University Library MS. Add. 5368 (s. XII, 2. Hälfte; 179 fol.; 329 × 222 mm; aus der Zisterzienserabtei von Waverley, Surrey; später Bramshill House, Library of Sir William H. Cope).60 Fol. 5–62 Hom. Gen. (17), fol. 62–112 hom. Ex., fol. 112–180 hom. Lev. (bricht ab hom. Lev. 14 ~ GCS VI, 486,15). Charleville-Mézières, Bibliothèque municipale 245 (2 vol.) (s. XII; 198 bzw. 74 fol.; 354 × 240 mm; aus der Abtei Belleval).61 Vol. I: Fol. 1–36 hom. Gen. (16; irrtümlich wird Hieronymus als Übersetzer genannt: „Adamantis senis, id est Origenis, super librum Genesis omeliæ sexdecim, quas de greco in latinum transtulit beatus Iheronimus.“), fol. 37–71 hom. Ex. (13), fol. 71–127 hom. Lev. (16), fol. 128–198 hom. Num. (28). Vol. II: hom. Ios. (26), hom. Ier. (13), hom. Ez. [IRHT] Douai, Bibliothèque municipale 205 (s. XII fin.; 226 fol.; 510 × 330 mm; aus der Abbaye d’Anchin).62 Fol. 2–30 hom. Gen. (17), fol. 30–54 hom. Ex., 57 Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Vgl. J. Van den Gheyn, Catalogue des manuscrits

58 59 60 61 62

de la Bibliothèque royale de Belgique. Bd. 2, Brüssel 1902, 7. – Für ergänzende Auskünfte danke ich Herrn Dr. Michiel Verweij vom Handschriftenkabinet der Koninklijke Bibliotheek van België. Vgl. Baehrens, Überlieferung 34f. Vgl. J. Van den Gheyn, Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque royale de Belgique. Bd. 2, Brüssel 1902, 7. Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Für seine Auskünfte danke ich Herrn Mark Statham, Librarian des Gonville and Caius College, Cambridge. Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Für ihre Auskünfte danke ich Miss Jayne S. Ringrose, „Deputy Keeper of Manuscripts“ der University Library Cambridge. Vgl. Baehrens, Überlieferung 51f. Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Lt. dem ‚Catalogue des manuscrits de la Biblio-

XXII

Einleitung

fol. 54–93 hom. Lev., fol. 93–142 hom. Num., fol. 143–165 hom. Ios., fol. 165–173 hom. Iud., fol. 173–177 hom. I Regn., fol. 177–181 hom. Cant., fol. 181–187 hom. Ies., fol. 187–206 hom. Ier., fol. 206–226 hom. Ez. [IRHT] Durham, University Library Cosin V.I.1 (s. XII, 2. Hälfte; 208 fol.; 420 × 285/290 mm; geschrieben in England).63 Fol. 2–17 hom. Gen. (16; ab 3,3 non uocaberis Abram; verloren gegangen sind ca. 10 Blätter),64 fol. 17–20 explanatio de benedictionibus patriarcharum (~ hom. Gen. 17), fol. 20–51 hom. Ex. (eine Lücke von 6 Blättern zwischen fol. 38 und fol. 39), fol. 51–108 hom. Lev., fol. 108–139 hom. Ios. (eine Lücke von 6 Blättern zwischen fol. 128 und fol. 129, ein weiteres Blatt fehlt zwischen fol. 129 und fol. 130), fol. 139–150 hom. Iud. (mit Textauslassungen in hom. 2 und hom. 8–9), fol. 150–155 hom. I Regn., fol. 155–164 hom. Ies., fol. 164–189 hom. Ier., fol. 189–204 hom. Ez. 1–6. – Frühgotische Minuskeln von mindestens fünf Händen. [HMML] Erlangen, Universitätsbibliothek Ms. 39 Perg. (s. XII; 120 fol.; 288 × 205 mm; aus dem 1132 gegründeten Benediktinerkloster Heilsbronn, das bereits 1141 von den Zisterziensern übernommen wurde).65 Fol. 1–64 hom. Gen. (17), fol. 64–118 hom. Ex., fol. 119f. ein kleiner Text über das Gebet. Florenz, Biblioteca Medicea Laurenziana, San Marco 606 (s. XII; 224 fol.; 375 × 265 mm; aus einer Schenkung Cosimo de’ Medicis an den Konvent San Marco in Florenz).66 Fol. 1 Rufinus, Prologus in omelias Origenis super Numeros, fol. 1–64 hom. Gen. (16); fol. 64–125 hom. Ex. (13); fol. 127–221 hom. Lev. (16), fol. 222f. Ps.-Chrysostomus, Opus imperfectum in Matthaeum (Clavis Patrum Latinorum 707).

63

64

65

66

thèque de Douai par l’abbé C. Dehaisne‘ „offrant, avec des variantes sans importance, le texte publié par dom Ch. Delarue (t. II et III)“. Für ergänzende Auskünfte danke ich Mme. Jacqueline Delporte, Bibliothekarin der Bibliothèque Municipale von Douai, und v.a. Frau Caroline Heid vom IRHT, Paris, die die Paginierung des Kodex am Microfilm des IRHT geprüft hat. Fehlt in Baehrens, Überlieferung. – Für die Überlassung der neuen, bislang unpublizierten Beschreibung dieser Handschrift („revised by AJP 1995, amended by AID 16/7/2002“) danke ich Herrn Mike Harkness von der Durham University Library. 4 Blätter zwischen fol. 3 (das endet hom. 3,7 [S. 75,1] Christo Iesu) und fol. 4 (das beginnt hom. 6,2 [S. 103,5] abimelech iste), ca. 6 Blätter zwischen fol. 10 (das endet hom. 10,2 [S. 151,2] dixerit mihi) und fol. 11 (das beginnt hom. 13,4 [S. 189,7] illa omni). Vgl. Baehrens, Überlieferung 37f. (dort nach dem Katalog von Irmischer als „Erlangen 198“ verzeichnet). – Nr. 17 im alten Bibliothekskatalog des Klosters Heilsbronn (vgl. H. Fischer, Katalog der Handschriften der Universitätsbibliothek Erlangen. 1. Band: Die Lateinischen Pergamenthandschriften, Erlangen 1928, 564). Vgl. Baehrens, Überlieferung 20f. – Für die Datierung ins 12. Jh. vgl. die neue Beschreibung des Kodex im „Censimento dei manoscritti conservati nelle biblioteche italiane“, online via http://manus.iccu.sbn.it/opac_SchedaScheda.php?ID=114786.

Einleitung

XXIII

Florenz, Biblioteca Medicea Laurenziana, s. Cruc. pluteo 13 dex. 7 (s. XII, 3. Viertel; 236 fol.; 323 × 229 mm; aus dem Franziskanerkonvent Santa Croce in Florenz).67 Fol. 4–66 hom. Gen. (16),68 fol. 67–129 hom. Ex., fol. 130–236 hom. Lev. Graz, Universitätsbibliothek Ms. 293 (s. XII, 2. Hälfte; 153 fol.; 280 × 190 mm; aus dem Augustinerchorherrenstift Seckau).69 Fol. 1–75 hom. Gen. (17), fol. 75–13 hom. Ex., fol. 131–153 hom. Iud. Grenoble, Bibliothèque municipale 253 (s. XII/XIII; 219 fol.; 453 × 293 mm; aus Chartreux).70 Fol. 1–36 hom. Gen. (16), fol. 36–43 Liber Rufini presbiteri de benedictionibus patriarcharum (~ hom. Gen. 17), fol. 44–74 hom. Ex., fol. 74–131 hom. Lev., fol. 132–215 hom. Num., fol. 216–219 Isidor, Quaestiones in Deuteronomium. – Lt. Baehrens hat der Kodex in den hom. Gen., Ex. und Lev. etliche Fehler mit der Handschrift Lyon, Bibliothèque municipale 443 [A] gemeinsam. Er ist von zwei verschiedenen Händen geschrieben. Von der älteren Hand (12. Jh.) stammt auch die sog. 17. hom. Gen. mit der korrekten Zuschreibung liber Rufini de benedictionibus patriarcharum. Eine zweite Hand des frühen 13. Jh. hat aus A übernommene Lücken ergänzt; von ihr stammen 16 verstreute fol. im ersten Teil des Kodex (u.a. mit dem fehlenden Schluß der sog. 17. hom. Gen.) sowie die fol. 107v–215v. [IRHT] Köln, Dombibliothek 28 (früher: Darmstadt, Hess. Landesbibliothek 2024) (s. XII; 262 fol.; ca. 342 × 244 mm; deutscher Provenienz).71 Fol. 1–3 Inhaltsübersicht, fol. 3–7 hom. Ex. 13, fol. 7–56 hom. Gen. (17), fol. 56–126 hom. Num. (1–20), fol. 126–174 hom. Ios., fol. 175–193 hom. Iud., fol. 193–201 hom. I Regn., fol. 201–210 hom. Cant., fol. 210–224 hom. Ies., fol. 224–262 hom. Ier. – Lt. Baehrens dank gemeinsamer Fehler vage mit A verwandt. Kremsmünster, Stiftsbibliothek 313 (s. XII Mitte oder 3. Viertel; 216 fol.; ca. 300 × 220 mm; aus Kremsmünster).72 Fol. 1–68 hom. Gen. (17; fol. 67 Vgl. Baehrens, Überlieferung 20. 68 Hom. Gen. 17 wurde im 13. Jh. am Anfang des Kodex nachgetragen. 69 Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Digital zugänglich über: http://143.50.26.142/

digbib/handschriften/Ms.0200-0399/Ms.0293/index2.html. – Der Kodex schreibt e.g. hom. 1,13 statt politia (S. 25,11) mit C pericia (~ peritia). 70 Vgl. Baehrens, Überlieferung 15f. („vom paläographischen Standpunkte betrachtet sehr wertvoll“). 71 Vgl. Baehrens, Überlieferung 43. Die Handschrift steht in digitalisierter Form im Internet zur Verfügung (zugänglich über das Portal http://www.ceec.uni-koeln.de). Sie schreibt e.g. hom. 1,13 statt politia (S. 25,11) mit C pericia (~ peritia; vgl. auch Anm. 69). 72 Vgl. Baehrens, Überlieferung 54, ferner H. Fill, Katalog der Handschriften des

XXIV

Einleitung

1–24 von mehreren Händen um oder nach 1300), fol. 68–122 hom. Ex., fol. 122–124 Nicetas Remesianensis, Competentibus ad baptismum instructionis libellus V (Expositio in symbolum apostolorum), fol. 125–216 hom. Lev. – Lt. Baehrens in den hom. Gen. und hom. Ex. eine Abschrift der Handschrift St. Florian, Augustiner Chorherrenstift XI, 66 (s. XII), in den hom. Lev. eine Abschrift der Handschrift St. Florian, Augustiner Chorherrenstift XI, 74 (s. XI).73 Leipzig, Universitätsbibliothek 195 (a. 1166; 162 fol.; 237 × 152 mm; aus dem Zisterzienserkloster Altzelle nahe Nossen/Sachsen).74 Fol. 1 (ebenso fol. 91) Verse auf Origenes: quem summi regis, quem priscae dogmata legis / oblectant eqs.,75 fol. 1–90 hom. Gen. (16), fol. 91–162 hom. Ex. Leipzig, Universitätsbibliothek 196 (s. XII, zweite Hälfte oder letztes Viertel; 173 fol.; 249 × 151 mm; aus dem Kloster Lauterberg bei Halle).76 Fol. 1–88 hom. Gen. (16); fol. 88–173 hom. Ex. Leipzig, Universitätsbibliothek 198 (s. XII, zweite Hälfte; 239 fol.; 409 × 284 mm; aus dem St. Jakob-Kloster zu Pegau bei Zeitz).77 Fol. 1–47 hom. Gen. (16), fol. 48–89 hom. Ex., fol. 89–155 hom. Lev., fol. 156–238 hom. Num. Lincoln, Cathedral Chapter Library Ms. 73 (s. XII, 2. Hälfte; 227 (= 2–228) fol.; 330 × 240 mm).78 Fol. 2–65 hom. Gen. (16; auf hom. Gen. 16 folgen fol. 66 die hom. Ex., deren „Omelia prima“ aber de facto hom. Gen. 17 mit hom. Ex. 1 verschmilzt); fol. 66–134 hom. Ex.; fol. 134–228 hom. Lev. – Ende des 15. Jh. war der Kodex im Besitz des Augustinerpriorats von Nocton Park, Lincolnshire.

73 74 75 76

77 78

Benediktinerstiftes Kremsmünster, Wien 1984, 415–417. Für ergänzende Auskünfte danke ich Herrn Dr. Hauke Fill, Bibliothekar am Stift Kremsmünster. Vgl. Baehrens, Überlieferung 53f. Vgl. Baehrens, Überlieferung 47; R. Helssig, Die lateinischen und deutschen Handschriften der Universitätsbibliothek Leipzig. Bd. I Teil 1, Leipzig 1926, 275f. ausgeschrieben Überlieferung 47. Vgl. Baehrens, Überlieferung 48; R. Helssig, Die lateinischen und deutschen Handschriften der Universitätsbibliothek Leipzig. Bd. I Teil 1, Leipzig 1926, 276. – Für seine Überprüfung dieser sowie der Handschrift Leipzig, Universitätsbibliothek 198 danke ich Herrn Dr. Christoph Mackert, Leiter des Handschriftenzentrums der Universitätsbibliothek Leipzig. Vgl. Baehrens, Überlieferung 49; R. Helssig, Die lateinischen und deutschen Handschriften der Universitätsbibliothek Leipzig. Bd. I Teil 1, Leipzig 1926, 277–279. Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Für seine Auskünfte danke ich Herrn Dr Nicholas Bennett, Vice-Chancellor und Librarian der Lincoln Cathedral. – Vgl. R.M. Thomson, Catalogue of the Manuscripts of Lincoln Cathedral Chapter Library, Cambridge 1989, 53.

Einleitung

XXV

London, British Library Additional Manuscripts 15307 (a. 1163; 169 fol.; 480 × 310 mm; aus dem Zisterzienserkloster Cambron, Belgien).79 Origenes, In sanctas scripturas a Genesi ad Ezechielem. Homiliae cxxvi in Genesim, Exodum, Leviticum, Numeros, libros Joshuæ, Judicum et Regum, Cantica Canticorum, Isaiam, Jeremiam, et Ezechielem. – Von verschiedenen Schreibern. Vgl. fol. 169: „Liber sancte marie de camberone. Si quis eum abstulerit anathema sit. Anno mo.co. lxiiio ab incarnatione domini nonass aprilis perscriptus est liber iste.“ London, British Library Burney 40 (s. XII, 2. oder 3. Viertel; 90 fol.; 235 × 155 mm; aus Frankreich).80 Fol. 1–51 hom. Gen. (16), fol. 51–90 hom. Ex. (13). Laut der Notiz fol. 90v („Iste e(st) fr(atru)m s(an)c(t)i B(e)n(e) d(ict)i ordi(ni)s [ras.:] Camaldule(n)sis“) später in Besitz des Benediktinerklosters Camaldoli in Arezzo. Metz, Bibliothèque municipale 1212 (s. XII; 536 fol.; 240 × 160 mm; aus der Sammlung des Baron de Salis).81 Eine buntgewürfelte Sammlung kürzerer und längerer Exzerpte patristischer Texte u.a. von Laktanz, Ambrosius (de sacramentis), Augustinus (u.a. Encheridion, in Iohannem, de opere monachorum), Hilarius, Fulgentius, Cassiodor, Beda, ferner Briefe von Hieronymus und Papst Gregor sowie eine Vita Maumethis, quem imitantur Saraceni, Arabes et Turchi. Darin fol. 291–308 Origenes, In Genesim, In Exodum, In Leviticum, In Numeros (jeweils in kleinen Auszügen). [IRHT] Monte Cassino 342 [m] (s. XII; 219 fol.; 250 × 160 mm; in Monte Cassino geschrieben).82 Fol. 1–30 hom. Gen. (16), fol. 30–56 hom. Ex., fol. 57–102 hom. Lev.,83 fol. 102–162 hom. Num., fol. 162–189 hom. Ios., fol. 79 Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Vgl. Catalogue of Additions to the Manuscripts in

80

81

82 83

the British Museum in the Years 1841–1845, London 1850, List of (…) 1844, 124; A.G. Watson, Catalogue of dated and datable manuscripts c. 700–1600 in The Department of Manuscripts, The British Library, London 1979, Bd. I, 42 [no. 125]; Bd. II: The Plates, pl. 89a/b. Für ergänzende Auskünfte danke ich Herrn Dr. Juan Garcés von den „Greek Manuscripts Digitisation Projects“ der British Library (die exakte Paginierung der Handschrift ließ sich leider ebenso wenig klären wie die Zahl der Genesishomilien). Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Vgl. den Onlinekatalog der ‚illuminated manuscripts‘, British Library, über den auch eine digitale Abbildung von fol. 24v (mit dem Anfang von hom. Gen. 7) zugänglich ist: http://www.bl.uk/catalogues/illuminatedmanuscripts/record.asp?MSID=1359&CollID=18&NStart=40 Fehlt in Baehrens, Überlieferung. – Vgl. den Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France, Tome XLVIII: Metz. Supplément 1147–1270 („Catalogue collectif de France“ ~ http://ccfr.bnf.fr). – Für ihre Auskünfte zu dem Kodex aus einer alten internen Beschreibung der Handschrift im IRHT danke ich Frau Caroline Heid vom IRHT, Paris. Vgl. Baehrens, Überlieferung 18. Lt. Baehrens, Überlieferung 26 in den hom. Lev. eine Abschrift des Kodex Monte

XXVI

Einleitung

190–208 drei exegetische Texte des Hieronymus, fol. 209–219 (von zweiter Hand) hom. Iud. Diverse Eigentümlichkeiten der nicht-beneventanischen Schrift84 sprechen für eine beneventanische Vorlage des 11. Jahrhunderts. ɂ Kollationiert als Ausdruck (Din A4) eines Microfilms.85 Monte Cassino 343 (s. X–XII; 198 fol.; 320 × 130 mm).86 In beneventanischer Schrift. Besteht aus zwei Handschriften: Part I (s. XII; fol. 1–126), fol. 1–72 hom. Gen. (17), fol. 72–126 hom. Ex.; Part II (s. X; fol. 126–198), Orig. princ. (1. Teil) in Rufins Übersetzung. München, Staatsbibliothek 5903 (Ebersberg 103) (s. XII; 148 fol.; 273 × 172 mm).87 Fol. 1–82 hom. Gen. (17), fol. 82–148 hom. Ex. München, Staatsbibliothek 15831 (Salzburg cap. 31) (s. XII; 133 fol.; 267 × 188 mm; aus der Dombibliothek Salzburg).88 Fol. 1–55 hom. Gen. (17), fol. 56–131 hom. Ex., fol. 131–132 homelia s. Augustini de die dominico. Enthält lt. Baehrens, Überlieferung 53 einen frei bearbeiteten und gekürzten Text (ähnlich dem Sangallensis 87 und anderen Handschriften). Oslo, Schøyen Collection ms. 21 (s. XII, 2. Hälfte; 126 fol.; 260 × 170 mm; aus der Zisterzienserabtei Stift Wilhering bei Linz).89 Fol. 1–87 hom. Gen. (16), fol. 87–126 hom. Ex. (10). Oxford, Bodleian Library MS Bodl. 422 (2321) (s. XII, 2. Hälfte; 176 fol.; 305 × 215 mm).90 Fol. 1–56 hom. Gen. (17), fol. 56–103 hom. Ex. (13), fol. 104–176 hom. Lev. (16), fol. 176 zwei kürzere Gedichte in Hexametern.

84 85

86 87 88

89

90

Cassino 345 (s. X–XI; 136 fol.; 315 × 210 mm; in Capua geschrieben) mit den hom. Lev. und den hom. Iud. Vgl. Baehrens, Überlieferung 18. Ich danke Herrn Prof. Marco Palma von der Universität Cassino für die Vermittlung dieses Ausdrucks und für die Überprüfung der (im Ausdruck unleserlichen) ersten beiden Folia am Original in Monte Cassino. Vgl. Baehrens, Überlieferung 41f. Vgl. Baehrens, Überlieferung 37. Eine neuere Beschreibung existiert nicht. Vgl. Baehrens, Überlieferung 52; E. Klemm, Die romanischen Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek. Teil I: Die Bistümer Regensburg, Passau und Salzburg, Wiesbaden 1980, Nr. 285. Fehlt in Baehrens, Überlieferung. – Für seine Auskünfte danke ich Herrn Martin Schøyen von der Schøyen Collection, Oslo („The MS is tightly bound in its original binding, and should preferably not be scanned or photocopied.“). Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Vgl. F. Madan (u.a.), A summary catalogue of Western Manuscripts in the Bodleian Library at Oxford which have not hitherto been catalogued in the Quarto Series, Bd. II 1, Oxford 1922, 307f. – Für ihre Auskünfte danke ich Frau Eva Oledzka, M.A., Reference Librarian der „Special Collections and Western Manuscripts“ der Bodleian Library, Oxford.

Einleitung

XXVII

Padua, Biblioteca del Seminario Vescovile 526 (s. XII, 3. Viertel; 266 fol.; 416 × 295 mm; aus dem Kloster San Benedetto in Polirone bei Mantua).91 Fol. 1–39 hom. Gen. (16), fol. 39–76 hom. Ex., fol. 76–137 hom. Lev., fol. 137–210 hom. Num., fol. 212–253 hom. Ios. (26), fol. 253–266 hom. Iud. (9). Lt. Baehrens, Überlieferung 239f., der die Handschrift freilich nur oberflächlich prüfen konnte (ebd. 46), basiert auf diesem stark kontaminierten Mischkodex die Editio princeps des Aldus Manutius. Paris, Bibliothèque Nationale Latin 1626 (Colbert. 799, Reg. 3731) (s. XII; 279 fol.; 350 × 250 mm).92 Fol. 1–38 hom. Gen. (17), fol. 38–80 hom. Ex., fol. 80–150 hom. Lev., fol. 150–192 hom. Ios., fol. 193–205 hom. Iud. (8), fol. 206–212 hom. I Regn., fol. 213–222 hom. Cant., fol. 222–237 hom. Ier., fol. 278sq. hom. Ez. (Anfang). 1354 war die Handschrift in St. Denis; lt. der Notiz auf fol. 1 gehörte sie später dem französischen Politiker und Historiker Jacques-Auguste de Thou (1553–1617). Paris, Bibliothèque Nationale Latin 1627 (frühes s. XII; 225 fol.; 369 × 273 mm; aus der Abtei Pontlevoy, ca. 90 km südwestlich von Orléans).93 Fol. 1–40 hom. Gen. (17), fol. 40–70 hom. Ex., fol. 70–104 hom. Lev., fol. 104– 119 hom. Num. (2–16), fol. 120–151 hom. Ios., fol. 152–159 hom. Iud., fol. 159–162 hom. I Regn., fol. 163–167 hom. Cant., fol. 167–175 hom. Ies., fol. 175–194 hom. Ier., fol. 194–198 hom. Ez. (2), fol. 199–225 comm. Cant. – Am Schluß des Kodex finden sich Verse eines Hugo auf Origenes (inter doctores divinos expositores clarior interpres et maximus est Origenes eqs.). Paris, Bibliothèque Nationale Latin 1628 (Tellerianus-Remensis 235, dann Regin. 3621) [r] (s. XII; 145 fol.; 350 × 235 mm; aus der Bibliothek des Klosters Saint-Amand-en-Pévèle).94 Fol. 2 Hieronymus epist. 33 (Katalog der Schriften des Origenes), fol. 3–45 hom. Gen. (17), fol. 45–82 hom. Ex., fol. 83–145 hom. Lev., fol. 145v religiöse Rätselverse.95 91 Vgl. Baehrens, Überlieferung 45f.; A. Donello u.a., I Manoscritti della biblioteca del

Seminario Vescovile di Padova, Florenz 1998, 87 (no. 190) + Tafel ccii. 92 Vgl. Baehrens, Überlieferung 40; Bibliothèque nationale, Catalogue général des ma-

nuscrits latins. Bd. 2 (No. 1439–2692), publié sous la direction de Ph. Lauer, Paris 1940, 97. 93 Vgl. Baehrens, Überlieferung 63f.; Bibliothèque nationale, Catalogue général des manuscrits latins. Bd. 2 (No. 1439–2692), publié sous la direction de Ph. Lauer, Paris 1940, 97f.; Ch. Samaran u.a., Catalogue des manuscrits en écriture latine portant des indications de date, de lieu ou de copiste. Bd. II: Bibliothèque nationale, fonds latin (No. 1 à 8000), hrsg. von M.-Th. d’Alverny, Paris 1962, 77 + Pl. cxcvii. 94 Vgl. Baehrens, Überlieferung 33f.; Bibliothèque nationale, Catalogue général des manuscrits latins. Bd. 2 (No. 1439–2692), publié sous la direction de Ph. Lauer, Paris 1940, 98. – Auf fol. 2 die Notiz: liber bibliothecae s(an)cti Amandi in Pabula. 95 Abgedruckt Baehrens, Überlieferung 34 Anm. 1.

XXVIII

Einleitung

ɂ Kollationiert als Microfilm. Paris, Bibliothèque Nationale Latin 1629 (Tellerianus-Remensis 191) (s. XII; 142 fol.; 350 × 235 mm; aus der Benediktinerabtei St. Martin in Tournai, Belgien).96 Fol. 1 Hieronymus epist. 33 (Origeneskatalog), fol. 2–43 hom. Gen. (17), fol. 43–79 hom. Ex., fol. 80–140 hom. Lev. Paris, Bibliothèque Nationale Latin 15632 (s. XII; 109 fol.; 315 × 215 mm).97 Fol. 2–57 hom. Gen. (16 + 1), fol. 57–108 hom. Ex., fol. 108 das Gedicht von ‚Pierre dem Maler‘ (spätes 12. Jh.) über die zehn ägyptischen Plagen.98 – Wie die Notiz fol. 1 belegt („in hoc volumine continentur (…) in genesim videlicet XVI (sc. homiliae) et benedictio Iacob ad filios suos“), trennt diese Handschrift die sogen. 17. hom. Gen. von den 16 authentischen Homilien ab. Paris, Bibliothèque Nationale Latin 16833 (s. XII Mitte; 131 fol.; 365 × 260 mm; aus dem Priorat Saint-Martin-des-Champs, Paris).99 Fol. 1–42 hom. Gen. (17), fol. 43–76 hom. Ex., fol. 76–127 hom. Lev., fol. 127–131 hom. Num. Paris, Bibliothèque Nationale Latin 16834 (Navarre 111) (s. XII 3. Viertel; 177 fol.; 425 × 290 mm).100 Fol. 2 Hieronymus vir. illustr. 54 (über Origenes) und epist. 62 (beides 1. Hälfte 15. Jh.), fol. 3–36 hom. Gen. (17), fol. 37–63 hom. Ex., fol. 64–110 hom. Lev., fol. 111–176 hom. Num., fol. 177 purgatio Origenis. Paris, Bibliothèque Nationale Nouvelles acquisitions latines 2064 – 2065 (s. XII; 219 + 219 fol.; 330 × 225 mm; aus Beauvais).101 Band 1: Fol. 1–42 hom. Gen. (16; irrtümlich werden 17 Homilien gezählt), fol. 42–46 De beVgl. Baehrens, Überlieferung 34; Bibliothèque nationale, Catalogue général des manuscrits latins. Bd. 2 (No. 1439–2692), publié sous la direction de Ph. Lauer, Paris 1940, 98. – Lt. Baehrens (ebd. 35) ähneln sich die beiden Handschriften Paris, Bibliothèque Nationale Latin 1628 und 1629 „wie ein Ei dem anderen“ und stellen exakte Kopien seiner r-Vorlage dar. 97 Vgl. Baehrens, Überlieferung 42. Lt. fol. 1 aus dem Besitz von Guillaume Fichet (15. Jh.), der an der Sorbonne als Theologe, Bibliothekar und Rektor wirkte und in Frankreich den Buchdruck einführte. – Für ergänzende Auskünfte danke ich Herrn Maxence Hermant, Conservateur des „Département des Manuscrits“ der Bibliothèque nationale de France. 98 Vgl. die Handschrift Reims, Bibliothèque municipale cod. 69 (unten S. XXIX). 99 Vgl. Baehrens, Überlieferung 44. 100 Vgl. Baehrens, Überlieferung 31f. (auf fol. 3 ein Ex-libris des 16. Jh.: Pro libraria regalis collegii Campaniae alias Navarrae Parisius fundati.). – Lt. Baehrens verwandt mit dem Kodex Angers, Bibliothèque municipale 143 (135) (s. XI; oben S. XVII), „zwei getreue Kopien einer wohl in Paris durch Vergleichung mehrerer Handschriften entstandenen, viele Doppellesarten enthaltenden Vorlage“ (ebd. 31). 101 Vgl. Baehrens, Überlieferung 9. Zur Herkunft vgl. vol. 2, fol. 182r: iste liber pertinet 96

Einleitung

XXIX

nedictionibus patriarcharum, fol. 46–83 hom. Ex., fol. 84–141 hom. Lev., fol. 141–219 hom. Num.; Band 2: hom. Ios., hom. Iud., hom. I Regn., hom. Ies., hom. Ier., hom. Ez., comm. Cant. Paris, Bibliothèque Sainte-Geneviève 41 (s. XII Ende oder s. XIII Anfang; 195 fol.; 345 × 250 mm; aus S. Genovefa, Paris).102 Fol. 2 Hieronymus, epistula ad Tranquillinum, fol. 2–3 Origenes, in Rom. comm. (Auszug aus dem Ende), fol. 3 Purgatio Origenis, fol. 4–53 Hom. Gen. (17), fol. 53–99 hom. Ex., fol. 99–178 hom. Lev., fol. 178–195 hom. Num. 1–7 (mit Rufins Prolog; das Ende von hom. 7 fehlt).103 [IRHT] Reims, Bibliothèque municipale cod. 67 (E. 214) (s. XII; 283 fol.; 284 × 188 mm; aus Saint-Thierry).104 Fol. 1 Purgacio Origenis, fol. 2–41 hom. Gen. (16), fol. 41–73 hom. Ex., fol. 73–145 hom. Num., fol. 145–198 hom. Lev.,105 ab hier von einer zweiten Hand: fol. 204–271 Gregorius, Liber Regulae pastoralis, fol. 272–283 Hieronymus, Hilarionis monachi vita. [IRHT] Reims, Bibliothèque municipale cod. 69 (E. 215) (s. XII; 151 fol.; 345 × 252 mm; aus Italien).106 Fol. 1–23 hom. Gen. (16), fol. 23–42 hom. Ex. (fol. 27v das Gedicht von ‚Pierre dem Maler‘ [spätes 12. Jh.] über die zehn ägyptischen Plagen),107 fol. 43–71 hom. Lev., fol. 72–119 hom. Num., fol. 119–142 hom. Ios., fol. 142–150 hom. Iud., fol. 150f. ein „Capitulum Jeronimi in ecclesiastica historia“ sowie zwei Briefe des 13. Jh. an Bischöfe in Tusculum bzw. Cosenza. [IRHT] Rom, Biblioteca Vaticana lat. 205 (s. XII ex.; 92 fol.; 270 × 170 mm).108 Fol. 1–25 hom. Gen. (16), fol. 26–51 hom. Ex., fol. 52–92 hom. Lev. (bricht ab hom. 13,5 = GCS VI 476,14 mit quod nos ad memoriam iustitiae). Die zwei Vorsatz- und Nachsatzblätter mit Lektionaren aus Bedas Homilien in beneventanischer Schrift sprechen für die Herkunft aus Monte Cassino; später war sie lt. dem Vorsatzblatt im Besitz des Bischofs von Pavia (wohl

102

103

104 105 106 107 108

ad ecclesiam Bellovacensem. – Die obigen Seitenzahlen des unpaginierten Kodex 2064 hat dankenswerter Weise meine Kollegin, Dr. Cordula Bandt, in der BN ermittelt. Fehlt in Baehrens, Überlieferung. – Für ihre Auskünfte danke ich Mme. Nathalie Rollet-Bricklin, „Conservateur chargé des manuscrits“ an der Bibliothèque SainteGeneviève. Der dazugehörige Kodex Paris, Bibliothèque Sainte-Geneviève 42 (s. XII Ende oder s. XIII Anfang; 207 fol.; 345 × 260 mm; aus S. Genovefa, Paris) enthält hom. Num. 8–28, hom. Ios. (mit Rufins Prolog an Chromatius), hom. Iud., hom. IRegn., hom. Cant. (mit Hieronymus’ Prolog), hom. Ies., hom. Ier. (er bricht ab gegen Ende von hom. 11). Vgl. Baehrens, Überlieferung 50. Fol. 145v: „incipit prefatio Cyrilli [!] pape Alexandrini in Levitico“. Vgl. Baehrens, Überlieferung 51. Vgl. oben die Handschrift Paris, Bibliothèque Nationale Latin 15632. Vgl. Baehrens, Überlieferung 19.

XXX

Einleitung

Enrico Rampini, 15. Jh.). Mit fol. 5r (hom. Gen. 2,1 = GCS VI 25,10 tradunt fuisse distinctas) beginnt eine neue Hand und eine andere selbständige Überlieferung für die hom. Gen. und die hom. Ex., die lt. Baehrens „wegen der ungeheuren Masse der Fehler“ textkritisch wertlos sei. In den hom. Lev. handle es sich um eine Abschrift der Handschrift Monte Cassino 342 [m] (s. XII). Rom, Biblioteca Vaticana lat. 206 (s. XII; 157 fol.; 330 × 215 mm; aus der Abtei Notre Dame de Béthanie, Haute-Saône).109 Fol. 1–51 hom. Gen. (17), fol. 51–89 hom. Ex., fol. 90–155 hom. Lev., fol. 156 eine Oratio. – Die Handschrift bildet mit Biblioteca Vaticana lat. 212 (s. XII; hom. Ios., hom. Iud., hom. Cant., hom. I Regn., hom. Ies., hom. Ier., hom. Ez. (2)) ein Ganzes. Lt. Baehrens a.O. wurde sie unweit von Lyon geschrieben und hängt zumindest mittelbar vom Lugdunensis 443 [A] ab. Rom, Biblioteca Vaticana Barberini 578 (XIII 35) (s. XII; 199 fol.; 421 × 297 mm).110 Fol. 1–24 hom. Gen. (17), fol. 24–44 hom. Ex., fol. 44–78 hom. Lev., fol. 79–126 hom. Num., fol. 126–149 hom. Ios., fol. 150–159 hom. Iud., fol. 159–162 hom. I Regn., fol. 163–167 hom. Cant., fol. 168–199 hom. Ies., hom. Ier. und hom. Ez. – Lt. der Notiz fol. 1 übergab Papst Eugenius III. († 1153) den Kodex, der ursprünglich aus Frankreich stammen dürfte, den Fratres des hl. Anastasius. Rouen, Bibliothèque municipale A 83 (420) (s. XII; 214 fol.; 374 × 260 mm; aus dem Benediktinerkloster Notre-Dame du Bec, Normandie).111 Fol. 1–36 hom. Gen. (17), fol. 36–68 hom. Ex., fol. 68–122 hom. Lev., fol. 122–156 hom. Ios., fol. 157–166 hom. Iud. (8), fol. 166–171 hom. I Regn., fol. 171–181 hom. Ies., fol. 181–207 hom. Ier., fol. 208–214 hom. Ez. (2). – Zwischen fol. 33/34 und 122/123 sind 2 Folia ausgefallen. Fol. 5 unten: „Fr. Philibertus Oudin me vidit an. 1639.“ [IRHT] Rouen, Bibliothèque municipale A 127 (421) (s. XII; 290 fol.; 350 × 264 mm; aus dem Benediktinerkloster Notre-Dame du Bec, Normandie).112 Fol. 3–45 hom. Gen. (17; das Ende von hom. 17 fehlt), ferner hom. Ex., hom. Lev., hom. Ios., hom. Iud. (hom. 8 Ende und hom. 9 Anfang fehlen),

109 110 111 112

Vgl. Baehrens, Überlieferung 14f. Vgl. Baehrens, Überlieferung 42f. Vgl. Baehrens, Überlieferung 40. Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Für ihre Auskünfte danke ich Mme. Brigitte Quignard, Bibliothekarin der Bibliothèque municipale von Rouen. Wie sie mitteilt, ist allein der Text der hom. Gen. klar markiert; alle übrigen Predigtbücher (incl. der einzelnen Predigten) gehen ohne jede Abgrenzung quasi nahtlos ineinander über („Le manuscrit ne porte pas de titre courant, ni de paragraphe, ni de titre dans le texte. Les textes des homélies sont à la suite les uns des autres sans distinction.“).

Einleitung

XXXI

hom. I Regn., hom. cant. (2), hom. Ies., hom. Ier., hom. Ez. (2). Die Handschrift bricht ab mit per baptisma et consurreximus ei. [IRHT] St. Florian, Augustiner Chorherrenstift XI, 66 (s. XII; 106 fol., dazu zwei unpaginierte Blätter mit einem Fragment eines Antiphonars; ca. 308 × 208 mm; mehrfache Eigentumsvermerke der Stiftsbibliothek St. Florian aus der Mitte des 15. Jh.).113 Fol. 1–58 hom. Gen. (17), fol. 58–106 hom. Ex. [HMML] Tours, Bibliothèque municipale 253 (s. XII fin.; 171 fol.; 375 × 275 mm).114 Fol. 2–32 hom. Gen. (16), fol. 33–61 hom. Ex. (13), fol. 62–105 hom. Lev. (16), fol. 106–171 hom. Num. (28). Bricht ab im Prolog zu den Josua-Homilien (GCS VII 287,11). – Lt. der Inhaltsangabe war ein Sammelband geplant. [IRHT] Troyes, Bibliothèque de la Ville 95 (s. XII; 240 fol.; 370 × 265 mm; aus Clairvaux).115 Fol. 2–28 hom. Gen. (17), fol. 28–49 hom. Ex., fol. 49–90 hom. Lev., fol. 90–140 hom. Num., 140–166 hom. Ios., fol. 166–174 hom. Iud., fol. 174–178 hom. I Regn., fol. 178–183 hom. Cant., fol. 183–191 hom. Ies., fol. 191–213 hom. Ier., fol. 214–237 hom. Ez. [IRHT] Turin, Biblioteca Reale Varia 64 (s. XII; 222 fol.; 245 × 260 mm).116 Fol. 1–60 hom. Gen. (16), fol. 61–124 hom. Ex. (13), fol. 125–222 hom. Lev. (16; da die letzte Seite beschädigt ist, fehlt das Ende des Textes). Wien, Nationalbibliothek Cod. 704 (s. XII; 111 [213] fol.; 328 × 243 mm; aus der Benediktinerabtei Limburg in der Pfalz).117 Fol. 1–124 hom. Gen. (16), fol. 124–147 hom. Ex., fol. 148–153 hom. Lev. (bis hom. 3,4; der Schluß von einer Hand des 14. Jh.), fol. 153–169 zwei theologische Texte 113 Vgl. Baehrens, Überlieferung 37. Für ergänzende Auskünfte danke ich Herrn Dr.

Friedrich Buchmayr, Bibliothekar des Chorherrenstifts St. Florian. 114 Vgl. Baehrens, Überlieferung 32. 115 Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Vgl. J.P. Bouhot / J.-F. Genest, La bibliothèque

de l’abbaye de Clairvaux du XIIe au XVIIIe siècle. Bd. II: Les manuscrits conservés, 1ere partie, Paris 1997, 335f. (cote Clairvaux F 19). Digital zugänglich über: www. mediatheque.grand-troyes.fr, (von der Homepage über „Patrimoine“ zu „Manuscrits“, dort „cote: 95“). Der Kodex schreibt e.g. hom. 1,13 statt politia et conuersatione (S. 25,11) mit B pudica conuersatione. – Für ergänzende Auskünfte danke ich Herrn François Berquet, Conservateur en chef chargé du patrimoine der Médiathèque Grand Troyes. 116 Fehlt in Baehrens, Überlieferung. – Für ihre Auskünfte zu dem Kodex danke ich Frau Antonietta de Felice von der Biblioteca Reale. 117 Vgl. Baehrens, Überlieferung 46f.; Tabulae codicum manu scriptorum praeter graecos et orientales in Bibliotheca Palatina Vindobonensi asservatorum, Band 1, Wien 1864, 118. Zur fehlerhaften Zählung dieses Kodex (sie springt von 17 auf 118 sowie von 127 auf 130) vgl. H. Menhardt, Verzeichnis der altdeutschen literarischen Handschriften der österreichischen Nationalbibliothek Bd. 1, Berlin 1960, 44.

XXXII

Einleitung

(sermo de nativitate et divinitate I. Christi und tractatus de phrasi et alegoriis s. scripturae), fol. 169–213 Petrus Lombardus, Sententiarum liber II et III. – Fol. 213v: Codex sancte (sic) Limpurgensis Cenobii. Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek 120 (Helmstedt 100) (s. XII; 210 fol.; 335 × 215 mm; aus dem Augustiner-Chorherrenstift Georgenberg bei Goslar).118 Fol. 1–28 Hom. Gen. (16), fol. 28–57 hom. Ex. (13), fol. 57–105 hom. Lev. (12), fol. 105–165 hom. Num. (28), fol. 165–196 hom. Ios. (26; mit dem Prolog: in divinis voluminibus eqs.), fol. 197–200 Paterius notarius Gregorii I., Liber testimoniorum veteris testamenti (teilweise), fol. 200–202 Beda, Libellus de muliere forti (unvollständig), fol. 203–210 Origenes, hom. Iud. (der Anfang von hom. 1 fehlt). Zwettl, Zisterzienserstift 102 (s. XII, 4. Viertel; 271 fol.; 305 × 215 mm).119 Fol. 2–148 Gregor Magnus, hom. Ezech. I–II, fol. 149–213 Origenes, hom. Gen. (17), fol. 214–267 hom. Ex. Der Kodex wurde wahrscheinlich im 13. Jh. aus drei verschiedenen Handschriften vereint.

13. Jh.120 (9 Hss.) Arras, Bibliothèque municipale 294 (849) (s. XIII inc.; 105 fol.; 350 × 250 mm; aus der Bibliothek des Klosters von S. Vedastus in Arras, Nordfrankreich).121 Fol. 1–2 Hier. ep. 33, fol. 2–22 hom. Gen. (17), fol. 118 Vgl. Baehrens, Überlieferung 49. Ich danke Dr. Bertram Lesser von der Herzog Au-

gust Bibliothek, der die „Vorläufige Beschreibung des Cod. Guelf. 100 Helmst. (im aktuellen Projekt der Neukatalogisierung der Helmstedter Handschriften in Wolfenbüttel)“ von Dr. Helmar Härtel zur Verfügung gestellt hat. – Die Handschrift ist digitalisiert im Netz verfügbar (http://diglib.hab.de/wdb.php?dir=mss/100-helmst). Sie schreibt e.g. hom. 1,13 statt politia et conuersatione (S. 25,11) mit B pudica conuersatione. 119 Fehlt in Baehrens, Überlieferung. – Vgl. Ch. Ziegler / J. Rössl, Zisterzienserstift Zwettl. Katalog der Handschriften des Mittelalters, Teil 2: Kodex 101–200, Wien 1985, 2–5. Für seine Unterstützung danke ich Herrn Martin Haltrich, Bibliothekar des Zisterzienserstifts Zwettl. 120 Die theologische Sammelhandschrift Wien, Nationalbibliothek 1067 (s. XIII; 47 fol.; 235 × 163 mm; u.a. Orig. De singularitate clericorum sowie Hilarius von Poitiers) enthält fol. 17v lt. dem Katalog von M. Denis (Codices manuscripti theologici Bibliothecae palatinae Vindobonensis latini aliarumque occidentis linguarum. Bd. 2, Wien 1802, 445–448) einen Abschnitt aus Origenes’ hom. Gen. (nemo, qui eger est animo et languidus in operibus bis opera namque sunt que commendant hostiam deo), der sich jedoch nicht zuordnen läßt. 121 Vgl. Baehrens, Überlieferung. – „Malheureusement ce manuscrit, comme beaucoup d’autres de notre collection, est incomplet (victime d’un bibliothécaire malhonnête au

Einleitung

XXXIII

22–39 hom. Ex., fol. 40–69 hom. Lev., fol. 69–105 hom. Num. – Auf dem letzten Folio zwei Vermerke: „Liber Sancti Vedasti Atrebatensis.“ (13. Jh.) und „Bibliothecæ monasterii Sancti Vedasti Atrebatensis“ (datiert 1628). [IRHT] Cambridge, University Library MS. Add. 3319 (s. XIII inc.; 80 fol.; 193 × 139 mm).122 Fol. 1–18 ausgewählte Passagen aus Hom. Gen., hom. Ex., hom. Lev., fol. 18–50 Rabanus Maurus, Commentaria in Libros IV Regum, fol. 50–55 Ps.-Cyprian, De XII Abusivis Saeculi, fol. 56ff. diverse andere Theologica. Evreux, Bibliothèque municipale lat. 19 (s. XIII; 240 fol.; 182 × 135 mm; aus der Abbaye de Notre-Dame de Lyre).123 Fol. 2–127 sermones uarii, fol. 128–136 Exzerpte aus Gregor, Augustin und Beda (fortgesetzt fol. 194–210), fol. 137–153 introductio theologie a quodam excerpta de diversis tractatoribus sowie Auszüge aus Hugo de Conchis, fol. 154–194 Origenes, homiliae super Vetus Testamentum,124 fol. 211–227 juristische Notizen, fol. 228ff. Bonaventura, de sex alis Cherubim. [IRHT] Heiligenkreuz, Stiftsbibliothek 102 (s. XIII; 84 fol.; 340 × 225 mm).125 Fol. 1–47 hom. Gen. (17; hom. 17 beginnt mit „Incipit explanatio de benedictionibus patriacharum“); fol. 47–84 hom. Ex. – Am Anfang des Kodex eingebunden ein nicht gezähltes Blatt aus einem Breviarum des 12. Jh.

122

123

124

125

début du XIXe siècle qui vendait le parchemin au poids). Ce manuscrit comportait à l’origine 222 feuillets dont 117 ont disparu. Aucun des 27 cahiers du codex n’est complet. Les deux textes (hom. Gen., hom. Ex.) sont donc incomplets au milieu ainsi qu’à la fin pour le deuxième (hom. Ex.).“ Für seine (hier zitierten) Auskünfte zu der Handschrift danke ich Herrn Pascal Rideau, Responsable du Fonds Ancien der Médiathèque d’Arras. Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Für ihre Bereitstellung der unveröffentlichten ‚vorläufigen‘ Beschreibung der Handschrift durch den legendären britischen Latinisten Sir Roger Mynors danke ich Miss Jayne S. Ringrose, „Deputy Keeper of Manuscripts“ der University Library Cambridge. Fehlt in Baehrens, Überlieferung. – Für ihre Auskünfte zu der Handschrift danke ich Mme. Anne-Claire Aleton, Bibliothécaire Responsable du fonds ancien, Bibliothèque d’Evreux. Vermutlich v.a. hom. Gen., auch wenn sich weder das ‚incipit‘ (tenebre erant super abissum, super illam) noch das ‚excipit‘ (diffusa est gratia; vgl. aber effusa est gratia in labiis eius, Orig. princ. 4,1,5) sicher zuordnen lassen. Fol. 127–134 sind Palimpseste. Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Für seine Auskünfte zu der Handschrift und für digitale Bilder der foll. 1r – 3r danke ich Herrn Johannes Gleissner, Bibliothekar am Stift Heiligenkreuz.

XXXIV

Einleitung

Leipzig, Universitätsbibliothek 197 (s. XIII inc.; 157 fol.; 346 × 242 mm; aus dem Zisterzienserkloster Altzelle nahe Nossen/Sachsen).126 Fol. 1–43 hom. Gen. (16), fol. 43–80 hom. Ex., fol. 81–156 hom. Lev. Lissabon, Biblioteca Nacional cod. Alcobaça 159 (CIII) (s. XIII; 164 fol.; 274 × 181 mm).127 Fol. 1–85 hom. Gen. (16), fol. 85–150 hom. Ex., fol. 150–163 hom. I Regn. (1). [HMML] Melk, Stiftsbibliothek Cod. 503 (s. XIII, 1. Hälfte; 148 fol.; 320 × 227 mm; aus Melk).128 Fol. 2–47 Hom. Gen. (17), fol. 47–88 hom. Ex. (13), fol. 88–90 Nicetas Remesianensis, Competentibus ad baptismum instructionis libelli, fol. 90–148 hom. Lev. (16). Mehrere Melker Schreiber, darunter Hermannus und Otto (2.Viertel 13.Jh.; vgl. fol. 148r Medilicensis ecclesie). Subiaco, Monastero di Santa Scolastica 36 (XXXIV) (s. XIII–XIV [1250– 1350]; 196 fol.; 355 × 278 mm).129 Fol. 1–33 hom. Gen. (17), fol. 33–61 hom. Ex. (13), fol. 61–107 hom. Lev. (16), fol. 107–138 hom. Ios. (26), fol. 138–147 hom. Iud. (8), fol. 147–152 hom. I Regn., fol. 152–158 hom. Cant. (2), fol. 158–168 hom. Ies. (9), fol. 168–192 hom. Ier., fol. 192–196 hom. Ez. (unvollständig). – Lt. Baehrens, der die Handschrift allerdings „nur kurz prüfen (konnte)“, eng verwandt mit der Handschrift Paris, Bibliothèque Nationale lat. 1626 (s. XII). Tours, Bibliothèque municipale 254 (s. XIII; 129 fol.; 330 × 210 mm; aus der Abbaye de St. Martin).130 Fol. 1 Textfragment (iuste iudicate filii hominum eqs.), fol. 2–44 hom. Gen. (17), fol. 45–83 hom. Ex. (13), fol. 83–129 hom. Lev. (bricht ab hom. 15,1 = GCS VI 487,10 in uicis uel agris non). [IRHT]

126 Vgl. Baehrens, Überlieferung 48; R. Helssig, Die lateinischen und deutschen

127 128

129

130

Handschriften der Universitätsbibliothek Leipzig. Bd. I Teil 1, Leipzig 1926, 277. – Für seine Auskünfte danke ich Herrn Dr. Christoph Mackert, Leiter des Handschriftenzentrums der Universitätsbibliothek Leipzig. Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Vgl. Th.L. Amos, The Fundo Alcobaça of the Biblioteca Nacional, Lisbon. Bd. II: Manuscripts 151–301, Collegeville/Minn. 1989, 19f. Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Vgl. Ch. Glassner, Inventar der Handschriften des Benediktinerstiftes Melk, Teil 1: Von den Anfängen bis ca. 1400, unter Mitarbeit von Alois Haidinger, Wien 2000, 212f. – Ich danke Frau Dr. Christine Glaßner für die freundliche Bereitstellung einiger digitaler Aufnahmen der Handschrift. Vgl. Baehrens, Überlieferung 41; R. Crociani, I manoscritti della Biblioteca Statale Monumento Nazionale di Santa Scolastica di Subiaco. Bd. I, Rom 2006, 65–69. Für seine Auskünfte danke ich Herrn D. Romano von der Biblioteca di Santa Scolastica. Vgl. Baehrens, Überlieferung 28, sowie die Katalogkarte im „Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France“ (online: http://ccfr.bnf.fr/portailccfr/jsp/index_view_direct_anonymous.jsp?record=eadcgm:EADC:D37A12329). – In den hom. Lev. dieselbe Lücke hom. 1,2–3,8 wie die Handschrift Wien, Nationalbibliothek 939 (s. IX).

Einleitung

XXXV

14. Jh. (2 Hss.)131 Lissabon, Biblioteca Nacional cod. Alcobaça 3 (CI) (s. XIV; 122 fol.; 225 × 162 mm).132 Fol. 1–19 kleinere Theologica; fol. 20–101 Matthaeusevangelium samt Glossen; fol. 102–116 hom. Gen. (1–11), fol. 116f. hom. Ex. 12–13, fol. 118–120 hom. I Regn. (1). [HMML] Prag, Nationalbibliothek VIII. B. 29. (1465) (s. XIV/XV; 287 fol.; 298 × 209 mm).133 Fol. 1–55 hom. Gen. (17), fol. 55–104 hom. Ex., fol. 104–182 hom. Lev., fol. 182–287 hom. Num. – Lt. Baehrens a.O. „anscheinend von mehreren Händen geschrieben“. 15. Jh. (24 Hss.) Florenz, Biblioteca Medicea Laurenziana, Faesulanus 53 (s. XV; 301 fol.; 398 × 284 mm; aus dem Konvent der Canonici Regolari Lateranensi di Fiesole).134 Fol. 1–28 hom. Gen. (16), fol. 28–56 hom. Ex., fol. 57–106 hom. Lev., fol. 107–167 hom. Num., fol. 168–202 hom. Ios., fol. 203–212 hom. Iud., fol. 213–217 hom. I Regn., fol. 218–224 hom. Cant., fol. 224–235 hom. Ies., fol. 235–259 hom. Ier., fol. 260–265 hom. Ez. (2), fol. 266–299 comm. Cant. Florenz, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 22.10 (s. XV; 271 fol.; 353 × 249 mm).135 Fol. 1–81 hom. Gen. (16), fol. 82–153 hom. Ex. (13), fol. 153–269 hom. Lev. (16). Lt. Baehrens „eine wohl direkte Abschrift“ der Handschrift Florenz, Biblioteca Medicea Laurenziana, s. Cruc. pluteo 13 dex. 7 (s. XII, 3. Viertel) und seiner E-Klasse zugehörig.

131 Der Verbleib der Handschrift Cheltenham, Library Sir Thomas Phillipps 2421 (s. XIV),

132 133

134 135

die alten Katalogen zufolge Origenes, In Vetus Testamentum enthält, konnte nicht geklärt werden. Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Vgl. Th.L. Amos, The Fundo Alcobaça of the Biblioteca Nacional, Lisbon. Bd. I: Manuscripts 1–150, Collegeville/Minn. 1988, 11–13. Vgl. Baehrens, Überlieferung 38; J. Truhlá, Catalogus codicum manu scriptorum latinorum qui in C. R. Bibliotheca publica atque universitatis Pragensis asservantur I, Prag 1905, 541. Vgl. Baehrens, Überlieferung 21. Lt. Baehrens enger verwandt mit dem Vaticanus Urbin. 30 (a. 1473). Vgl. Baehrens, Überlieferung 20. Der Kodex steht ‚online‘ digital zur Verfügung, unter: http://teca.bmlonline.it/TecaViewer/index.jsp?RisIdr=TECA0000619628& keyworks=Origenes. Er schreibt e.g. hom. 1,13 statt politia (S. 25,11) mit E prudentia.

XXXVI

Einleitung

Florenz, Biblioteca Riccardiana 235 (s. XV; 331 fol.; 366 × 262 mm).136 Fol. 5–41 hom. Gen. (16), fol. 42–77 hom. Ex., fol. 78–135 hom. Lev., fol. 136– 213 hom. Num., fol. 214–252 hom. Ios., fol. 252–266 hom. Iud. (9), fol. 267–272 hom. I Regn., fol. 273–280 hom. Cant., fol. 281–293 hom. Ies., fol. 294–325 hom. Ier., fol. 326–331 hom. Ez. (2). Krakau, Biblioteka Jagiellońska Ms. 1429 (a. 1468; 506 fol.; 310 × 220 mm).137 Fol. 1–331 Stanislaus de Zawada, Expositiones lib. Geneseos (pars posterior), fol. 335–394 Augustinus, De Genesi ad litteram libri XII, fol. 394–406 Augustinus, De Genesi contra Manichaeos libri II, fol. 407–458 Iosephus Flavius, Antiquitates Iudaicae lib. I–VIII, fol. 463–490 Origenes, hom. Gen. (16; es fehlen hom. 2 Ende und hom. 3 Anfang), fol. 490–492 Origenes, hom. Ex. 1, fol. 493–506 Augustinus Hibernicus, De mirabilibus Sacrae Scripturae. Lambach, Stiftsbibliothek cod. chart. 120 (a. 1415; 213 fol.; 308 × 215 mm).138 Fol. 1–43 hom. Gen. (17), fol. 43–80 hom. Ex., fol. 80–141 hom. Lev., fol. 141–212 hom. Num. Lt. der subscriptio von Egidius Welyslay aus Zwyerotycz in Budweis geschrieben (fol. 212v: Anno domii millesimo cccc°xv° feria sexta in die sancti Francisci finita est hec prima pars Origenis super penthateuco per Egidium Welyslay de Zwyerotycz tunc temporis commorantem in Budweys). Leipzig, Universitätsbibliothek 194 (a. 1412; 232 fol.; 300 × 215 mm; vermutlich aus Prag; später im Zisterzienserkloster Altzelle nahe Nossen/ Sachsen).139 Fol. 1–57 hom. Gen. (16), fol. 58–113 hom. Ex., fol. 113–131 Bernhard von Clairvaux, Marienpredigten, fol. 132–139 sieben unbekannte Predigten, fol. 141–232 Joachim von Fiore, Bibelkonkordanz.

136 Vgl. Baehrens, Überlieferung 20f. (es fehlen der Anfang der hom. Gen. bis hom. 1,2

Mitte = S.5,15f. tenebrae esse dicuntur, in qua princeps huius mundi, der Prolog der hom. Cant. sowie der Anfang der hom. Ez. 1). Lt. Baehrens eine Abschrift der Handschrift Florenz, Biblioteca Medicea Laurenziana, San Marco 606 (s. XII; vgl. S. XXII). 137 Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Vgl. M. Kowalczyk (u.a.), Catalogus codicum manuscriptorum medii aevi Latinorum, qui in Bibliotheca Jagellonica Cracoviae asservantur. Bd. 9 (codd. 1354–1430), Krakau 2008, 519–524. Für seine Auskünfte danke ich Herrn Ryszard Tatarzyński von der Biblioteka Jagiellońska. 138 Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Für seine Auskünfte sowie die Leihgabe eines Microfilms der Handschrift danke ich Herrn Dr. Christoph Stöttinger von der Stiftsbibliothek Lambach. 139 Vgl. Baehrens, Überlieferung 47f.; R. Helssig, Die lateinischen und deutschen Handschriften der Universitätsbibliothek Leipzig. Bd. I Teil 1, Leipzig 1926, 274f. – Lt. Baehrens eine Abschrift der Handschrift Leipzig, Universitätsbibliothek 195 (s. XII; vgl. S. XXIV) – wofür auch die von dort übernommenen Verse auf Origenes sprechen (quem summi regis, quem priscae dogmata legis / oblectant eqs.).

Einleitung

XXXVII

Leipzig, Universitätsbibliothek 199 (a. 1458; 327 fol.; 399 × 217 mm; vermutlich aus dem Leipziger Thomaskloster).140 Fol. 1–28 hom. Gen. (16), fol. 28–54 hom. Ex., fol. 54–101 hom. Lev., fol. 101–134 hom. Ios., fol. 138–192 hom. Num., fol. 192–200 hom. Iud., fol. 200–205 hom. Cant., fol. 205–233 comm. Cant., fol. 234–327 comm. Rom. Mailand, Biblioteca Ambrosiana D 523 inf. (s. XV, 1. Drittel; 222 fol.; 405 × 288 mm).141 Fol. 1–30 hom. Gen. (16), fol. 30–63 hom. Ex., fol. 63–109 hom. Lev., fol. 114–172 hom. Num., fol. 173–203 hom. Ios., fol. 203–213 hom. Iud., fol. 213f. Origenes, sermo in consacratione ecclesiae, ferner fol. 220–222 ein Fragment aus Isidors Kommentar zum Deuteronomium. – Lt. Baehrens verwandt mit der Handschrift Vaticanus Urbin. lat. 30 (s. XV; vgl. S. XXXIX). Mailand, Biblioteca Ambrosiana L 66 sup. (s. XV; 238 fol.; 270 × 190 mm; kopiert und aufbewahrt im Kloster Santa Maria Incoronata, Mailand).142 Fol. 1–42 hom. Gen. (16), fol. 43–82 hom. Ex., fol. 82–146 hom. Lev., fol. 146–232 hom. Num., fol. 232–238 Johanneskommentar (Anfang). – In den hom. Gen. lt. Baehrens eine Mischung seiner Klassen B und E; in den hom. Ex. und hom. Lev. ein Vertreter seiner B-Klasse. Melk, Stiftsbibliothek Cod. 642 (s. XV, 8. Jahrzehnt; 338 fol.; 215/220 × 145 mm; aus Melk).143 Fol. 1–20 hom. Gen. (16, Auszüge), fol. 20–44 hom. Ex. (Auszüge), fol. 44–46 Nicetas Remesianensis, Competentibus ad baptismum instructionis libelli, fol. 46–83 hom. Lev. (Auszüge), fol. 83–133 hom. Num. (Auszüge), fol. 133–162 hom. Ios. (Auszüge), fol. 162–164 hom. Iud. (Auszüge), fol. 164–289 ausgewählte Homilien Augustins, Bernhards von Clairvaux, des Ambrosius, Gregors des Großen, fol. 290–336 Auszüge u.a. aus Augustin (epist., enarr. psalm.) und Gregor dem Großen (dialogorum libri). – Geschrieben von Conradus de Herbipoli, der 1471 in Melk seine Profeß ablegte.

140 Vgl. Baehrens, Überlieferung 48f.; R. Helssig, Die lateinischen und deutschen

Handschriften der Universitätsbibliothek Leipzig. Bd. I Teil 1, Leipzig 1926, 279–281. – Lt. Baehrens in Teilen eine Abschrift des Kodex Leipzig, Universitätsbibliothek 197 (s. XIII; vgl. S. XXXIV). 141 Vgl. Baehrens, Überlieferung 21f. Für ergänzende Auskünfte danke ich Herrn Gianantonio Borgonovo von der Biblioteca Ambrosiana. 142 Vgl. Baehrens, Überlieferung 23. Für ergänzende Auskünfte danke ich Herrn Gianantonio Borgonovo von der Biblioteca Ambrosiana. 143 Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Ich danke Frau Dr. Christine Glaßner von der Österreichischen Akademie der Wissenschaften für die freundliche Überlassung ihrer vorläufigen Beschreibung dieser Handschrift sowie einiger digitaler Aufnahmen.

XXXVIII

Einleitung

München, Staatsbibliothek 18160 (Tegernsee 160) (a. 1469–1484; 235 fol.; 308 × 209 mm).144 Fol. 1–87 Hieronymus, Super Matthaeum, fol. 94–155ra Orig. hom. Gen. (17), fol. 152rb–200 hom. Ex., fol. 200–202 Expositio in symbolum apostolorum, fol. 203–226 hom. Lev., fol. 227–235 zwei weitere kleine Texte (darunter eine Epistola sancti Ieronimi). – Insgesamt sechs Schreiber. Lt. Baehrens in den hom. Gen. und hom. Ex. eine Abschrift des Kodex München, Staatsbibliothek 5903 (s. XII; vgl. S. XXVI). New York Public Library, ms. MA 148 (a. 1408 (?); 141 fol.; 300 × 208 mm; vermutlich in Italien geschrieben).145 Fol. 1–41 hom. Gen. (16), fol. 42–79 hom. Ex. 8–13, fol. 80–140 hom. Lev. 6–16. – Aus der Bibliothek von Sir Thomas Phillipps, n. 2420 (= 2321). Verkauft 1898; bis 1937 in der Sammlung Felix M. Warburg, New York. Paris, Bibliothèque Nationale Latin 1630 (s. XV; 250 fol.; 400 × 295 mm).146 Fol. 2–43 hom. Gen. (17), fol. 43–80 hom. Ex., fol. 80–130 hom. Lev., fol. 130–169 hom. Ios., fol. 169–180 hom. Iud., fol. 181–186 hom. I Regn., fol. 187–195 hom. Cant., fol. 195–208 hom. Ies., fol. 208–242 hom. Ier., fol. 243–250 hom. Ez. Prag, Nationalbibliothek I. F. 32. (264) (a. 1419; 373 fol.; 220 × 155 mm; aus dem Augustinerstift Wittingau (h. Třeboň) in Südböhmen).147 Fol. 1–59 hom. Gen. (17), fol. 60–125 hom. Ex., fol. 126–234 hom. Lev., fol. 235–362 hom. Num., fol. 362ff. Register. Fol. 362: Expliciunt Omeliae Origenis adamantii super Pentatheucon anno d(omi)ni 1419.

144 Vgl. Baehrens, Überlieferung 37; K. Halm (u.a.), Catalogus codicum manu scrip-

torum Bibliothecae Regiae Monacensis. Bd. IV, Teil 3, hier Bd. 2.3: Codices num. 15121–21313 complectens, München 1878, 137f. – Für ergänzende Auskünfte danke ich Herrn Dr. Wolfgang-Valentin Ikas von der Bayerischen Staatsbibliothek. 145 Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Als Internetdatei zugänglich sind u.a. fol. 1 (hom. Gen. 1,1): http://digital.nypl.org/images/dsl/426886s.jpg sowie fol. 16v (hom. Gen. 5,6–6,1): http://digital.nypl.org/images/dsl/426887s.jpg. – Für ihre Auskünfte danke ich Frau Laura Slezak Karas sowie Herrn Thomas Lannon, ‚Manuscripts Specialists‘ der New York Public Library. „I believe MA 148 to fall into [Baehrens’] Class E, made up of manuscripts from the eleventh and twelfth-centuries containing homilies on Genesis, Exodus, and Leviticus.“ (Thomas Lannon in epist.) 146 Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Vgl. Bibliothèque nationale, Catalogue général des manuscrits latins. Bd. 2 (No. 1439–2692), publié sous la direction de Ph. Lauer, Paris 1940, 98f. 147 Vgl. Baehrens, Überlieferung 39; J. Truhlá, Catalogus codicum manu scriptorum latinorum qui in C. R. Bibliotheca publica atque universitatis Pragensis asservantur I, Prag 1905, 109. – Fol. 373: »Liber monasterii domus s. Egidii in Trzebon alias in Witignav canonicorum regularium s. Augustini.«

Einleitung

XXXIX

Prag, Nationalbibliothek VIII. F. 6. (1560) (a. 1419; 397 fol.; 217 × 154 mm).148 Fol. 1–75 hom. Gen. (17), fol. 76–137 hom. Ex., fol. 137–248 hom. Lev., fol. 249–384 hom. Num. – Hier und da Verbesserungen einer zweiten Hand. Prag, Nationalbibliothek X. D. 14. (1893) (s. XV, genauer: vor 1470; 308 fol.; 317 × 222 mm).149 Fol. 1–47 hom. Gen. (17), fol. 48–92 hom. Ex., fol. 92–174 hom. Lev., fol. 175–299 hom. Num., fol. 301–308 Registrum homiliarum. Angebunden ist ein Blatt mit medizinischen Notizen, unterzeichnet mit: »Ecce habes consilium Johannis doctoris« und »Iste siropus Mgri Georgii, qui reliquit Judeorum errorem christianus iam factus«. Rom, Biblioteca Vaticana lat. 493 (s. XV; 236 fol.; 440 × 340 mm).150 Schriften Augustins; fol. 91–132 hom. Gen. (17), fol. 133–171 hom. Ex., fol. 172– 234 hom. Lev. Laut der Notiz fol. 234 aus dem Besitz von Kardinal Giovanni Arcimboldi († 1488), der den Kodex womöglich aus Deutschland nach Rom brachte. – Lt. Baehrens in den hom. Gen. und hom. Ex. Anklänge an seine n-Gruppe. Rom, Biblioteca Vaticana Regin. lat. 2089 (s. XV; 219 fol.; 263 × 200 mm).151 Fol. 1–37 hom. Gen. (16),152 fol. 38–71 hom. Ex., fol. 71–127 hom. Lev., fol. 128–219 hom. Num. Lt. Baehrens ein Vertreter der E-Klasse; in den hom. Lev. aus anderen Handschriften „mit größter Geschicklichkeit“ emendiert. Rom, Biblioteca Vaticana Urbin. lat. 30 (olim 144) (a. 1473; 286 fol.; 384 × 259 mm).153 [v] Fol. 2–44 hom. Gen. (16), fol. 44–84 hom. Ex., fol. 85–152 hom. Lev., fol. 153–197 hom. Ios., fol. 198–211 hom. Iud., fol. 212–218 hom. I Regn., fol. 219–237 hom. Cant., fol. 237–241 hom. Ies., fol. 242–278 hom. Ier., fol. 279–286 hom. Ez. (2). – Bis hom. Gen. 2,1 praecipue tamen homines vertritt diese Handschrift in Baehrens’ Edition wie hier (gleichfalls unter dem Sigel v) den Vaticanus lat. 204. ɂ Kollationiert (bis hom. Gen. 2,1) als Ausdruck (Din A4) eines Microfilms. 148 Vgl. Baehrens, Überlieferung 38f.; J. Truhlá, Catalogus codicum manu scripto-

149

150 151 152 153

rum latinorum qui in C. R. Bibliotheca publica atque universitatis Pragensis asservantur I, Prag 1905, 577. Vgl. Baehrens, Überlieferung 38; J. Truhlá, Catalogus codicum manu scriptorum latinorum qui in C. R. Bibliotheca publica atque universitatis Pragensis asservantur II, Prag 1906, 70. Vgl. Baehrens, Überlieferung 42. Vgl. Baehrens, Überlieferung 24f. Für ergänzende Auskünfte danke ich Herrn Dr. Paolo Vian vom ‚Dipartimento Manoscritti‘ der Biblioteca Vaticana. Am unteren Rand von fol. 37r ist aber vermerkt: „hic deest omelia una de genesim“. Vgl. Baehrens, Überlieferung 21. Für ergänzende Auskünfte danke ich Herrn Dr. Paolo Vian vom ‚Dipartimento Manoscritti‘ der Biblioteca Vaticana.

XL

Einleitung

Saint Omer, Bibliothèque municipale 283 (s. XV; 222 fol.; 275 × 200 mm; aus der Benediktinerabtei Saint-Bertin).154 Fol. 1–64 fünf theologische Texte, darunter Johann von Tritheim († 1516), De vilitate humanae conditionis und Augustin, De laude caritatis, fol. 64–105 hom. Gen. (16) sowie Rufin, De benedictionibus patriarcharum, fol. 107–146 hom. Ex. (in fragmentarischer Form); fol. 147–222 zwei weitere theologische Texte. Ob dieser Kodex eine unabhängige Tradition bewahrt, läßt sich wegen seiner Lückenhaftigkeit nicht beantworten; lt. Baehrens bewahrt er nirgendwo richtige Lesarten allein. – Fol. 1: ex acquisitione fratris Johannis Stoef de Bourbourg monachi sancti Bertini in sancto Audomaro. [IRHT] Subiaco, Monastero di Santa Scolastica 323 (CCCXVI) (s. XV; 303 fol.; 110 × 70 mm).155 Eine Auswahl von 30 Predigten des Origenes, davon 16 aus den Hom. Gen., hom. Ex., hom. Lev., hom. Ios., hom. Iud. und hom. Ies., sowie 14 aus den hom. Ier. und den hom. Ez. Lt. Baehrens a.O. eine Abschrift des Kodex Subiaco, Monastero di Santa Scolastica 36 (s. XIII–XIV). Wien, Nationalbibliothek Cod. 4245 (s. XV; 298 fol.; 301 × 214 mm; aus dem Besitz des Thomas von Wuldersdorf († 1478), Professor der Theologie in Wien).156 Fol. 1–179 Lectura in evangelium S. Marci, fol. 181–224 Expositio in Zachariam prophetam, fol. 224–245 Expositio in Malachiam (alle drei Texte anonym), fol. 251–273 Origenes, hom. Gen. (16; lt. Baehrens p. 53 eine freie und lückenhafte Bearbeitung der Homilien), fol. 275–298 vier weitere Texte mittelalterlicher Theologen (u.a. Bernhard von Clairvaux und Anselm von Canterbury). Wrocław, Universitätsbibliothek I F 120 (s. XV; 249 fol.; 295 × 215 mm; aus dem Kloster Randen, Oberschlesien).157 Fol. 1–41 hom. Gen. (17), fol. 41–82 hom. Ex., fol. 83–159 hom. Lev., fol. 159–249 hom. Num. – Lt. Baehrens in den hom. Gen. und hom. Ex. eine Abschrift der Handschrift Leipzig, Universitätsbibliothek 194 (a. 1412). Da der Lipsiensis allerdings nur 16 Genesishomilien enthält, bleiben Zweifel an dieser These.

154 Vgl. Baehrens, Überlieferung 58. Für ergänzende Auskünfte und drei Bilddateien

danke ich Frau Nathalie Rébéna von der Bibliothèque municipale Saint Omer. 155 Vgl. Baehrens, Überlieferung 41; D.L. Allodi, Inventario dei manoscritti della Bi-

blioteca di Subiaco, Forlì 1891, 66. Für ergänzende Auskünfte danke ich Herrn Augusto Ricci, Direktor der Biblioteca di Santa Scolastica (zur fehlenden Paginierung vgl. Herrn Ricci in epist.: „Il testo è di difficile lettura ed è molto laborioso individuare dove inizia e termina ogni singola omelia; quando avremo la possibilità di sottoporlo all’attenzione di un esperto potremo inviare ulteriori informazioni.“). 156 Vgl. Baehrens, Überlieferung 52f. 157 Vgl. Baehrens, Überlieferung 39. Für ergänzende Auskünfte danke ich Herrn Michal Broda vom Manuscripts Department der Wrocław University Library.

Einleitung

XLI

Würzburg, Universitätsbibliothek M. ch. f. 221 (a. 1468; 332 fol.; 310 × 213 mm; aus Ostfranken).158 Fol. 1–57 hom. Gen. (17), fol. 61–101 hom. Ex., fol. 107–199 hom. Lev., fol. 201–290 hom. Num., fol. 290–305 hom. Iud., fol. 309–320 Expositio de benedictionibus israhelitici populi in Deuteronomio Moysi, fol. 321–331 Testamentum duodecim patriarcharum. 16. Jh. (2 Hss.) Brüssel, Bibliothèque Royale II 2531 (van den Gheyn II 1019) (s. XVI; 203 fol.; 330 × 215 mm; lt. der Subscriptio auf fol. 203 aus dem Kloster Bethlehem, geschrieben von Nicolas von Dinckelspühel („Nycholaus de Dyest alias Bormans“). Zuvor Sir Thomas Phillipps nr. 2844.159 Fol. 2–98 Hieronymus, Exegetica: super Ecclesiasten, super Cantica, super Apokalipsym, super Marcum, fol. 87–98 de praedestinatione; fol. 100–159 Origenes, hom. Gen., fol. 159–203 hom. Ex. Nürnberg, Stadtbibliothek Cent. I, 43 (a. 1502; 176 (173) fol.; 362 × 250 mm; aus dem Predigerkloster Nürnberg).160 Fol. 1–29 hom. Gen. (17), fol. 29–42 hom. Ex. (1–10, unvollständig), fol. 43–74 hom. Lev., fol. 74–139 hom. Num., fol. 139–143 Expositio de benedictionibus israhelitici populi in Deuteronomio Moysi,161 fol. 143–148 hom. Iud. (1–9, unvollständig), fol. 149–173 hom. Ios.

158 Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Vgl. H. Thurn, Handschriften aus benediktini-

schen Provenienzen. Bd. 2: Die Handschriften aus St. Stephan zu Würzburg, Wiesbaden 1986, 76f. 159 Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Vgl. J. Van den Gheyn, Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque royale de Belgique. Bd. 2, Brüssel 1902, 85f. 160 Fehlt in Baehrens, Überlieferung. Vgl. K. Schneider, Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften. Teil 1. Theologische Handschriften (Die Handschriften der Stadtbibliothek Nürnberg, Bd. 2, T. 1), Wiesbaden 1967, 45f. 161 Auch enthalten in Würzburg, Universitätsbibliothek M. ch. f. 221 (s. XV; vgl. oben).

XLII

Einleitung

2. Die Überlieferung der lateinischen Genesishomilien162 Die Spur der lateinischen Manuskripte führt nach Kampanien zurück, das mit einiger Berechtigung als Wiege der Rufinüberlieferung insgesamt bezeichnet worden ist.163 Auf alle Fälle waren im sechsten Jahrhundert eine ganze Reihe Arbeiten Rufins in dem Kloster Castellum Lucullanum unweit Neapels verfügbar.164 (Der Gedanke ist verlockend, es handele sich um Abschriften von Kodizes aus dem Kloster des Paulinus († 431) im nahen Nola, der mit Rufin befreundet war.)165 Die lateinischen Oktateuchpredigten des Origenes hingegen lassen sich zum ersten Mal – aufgeteilt auf drei Kodizes – in dem Kloster Vivarium an der Küste Kalabriens nachweisen, das Cassiodor († nach 580) um 540 gegründet hat.166 Es dürfte sich dabei um Kopien handeln, die dank der Vermittlung des Abtes von Castellum Lucullanum nach Kalabrien kamen, Eugippius († ca. 530), der mit Cassiodor in engem Kontakt stand.167 Bald nach Cassiodors Tod und dem Untergang des Klosters nahmen die Handschriften des Vivarium ihren Weg in den Norden (Teile gelangten offenbar in die Lateranbibliothek zu Rom, etliche fanden im norditalienischen Bobbio eine neue Heimat). Nur ein oder zwei Generationen nach Cassiodor, im späten 6. oder frühen 7. Jahrhundert, entstanden in Norditalien oder Gallien die drei ältesten erhaltenen Kodizes mit Oktateuchhomilien des Origenes: der Lugdunensis 443 (A; vgl. S. XII f.), der Parisinus Bibl. Nat. lat. 1625 (P; 162 Vgl. zum Folgenden Baehrens, Überlieferung 186–199; zur Abfassungszeit (ab etwa

163 164

165

166

167

245 n.Chr.) und zur Anzahl der Genesishomilien ferner OWD 1/2, 3–8; zu Rufinus von Aquileja ebd. 14f.; ferner F.X. Murphy, Rufinus of Aquileia, Washington, D.C. 1945; zu Rufins Übersetzungen OWD 1/2, 15–17; zudem H. Marti, Übersetzer der Augustin-Zeit, München 1974; N. Pace, Ricerche sulla traduzione di Rufino del De principiis di Origene, Firenze 1990. Vgl. Baehrens, Überlieferung 194. Dies belegen einige subscriptiones des Presbyters Donatus. Den wichtigsten Hinweis liefert die subscriptio im Kodex Monte Cassino 150 (s. VI), der u.a. Origenes’ Römerbriefkommentar in der Übersetzung Rufins enthält: Donatus gratia Dei presbyter proprium codicem Iustino Augusto tertio post consulatum eius in aedibus beati Petri in castello Lucullano infirmus legi legi legi (vgl. Baehrens, Überlieferung 194). Rufins enge Beziehungen zu Paulinus und ihren gelehrten Austausch zu AT-Fragen bezeugt v.a. Rufins Schrift De benedictionibus patriarcharum (CCSL 20 [1961], 189–228 Simonetti). Zu Paulinus vgl. S. Mratschek, Der Briefwechsel des Paulinus von Nola, Göttingen 2002. Vgl. Cassiodor, inst. 1,1,8f. Mynors: Item in Octateucho eloquentissimae nimis omeliae sunt Origenis in codicibus tribus (also verteilt auf drei Kodizes); quem multorum quidem Patrum sententia designat hereticum, sanctus vero Hieronymus eius aliqua opuscula sermone disertissimo transtulit in Latinum. – Zu der irritierenden Nennung des Hieronymus als Übersetzer vgl. Baehrens, Überlieferung 186–192. Vgl. Cassiodor, inst. 1,23,1 Mynors.

Einleitung

XLIII

vgl. S. XIII) und der Petropolitanus Q.v.J. nr. 2.168 Dort im Norden befand sich zu jener Zeit also der Archetypus der heute noch greifbaren Handschriften. Vieles spricht dafür, daß er aus Cassiodors Fundus stammte.169 Das legt auch der Umstand nahe, daß die ältesten Textzeugen der Oktateuch-Predigten meist nur die Homilien zu Genesis und Exodus enthalten, mitunter auch Leviticus – eine Konstellation, die vermutlich dem ersten Kodex der Oktateuchhomilien im Vivarium entsprach. Erst in späterer Zeit traten die zunächst auf eigenem Wege überlieferten Homilien zu Numeri, Josue und Judices hinzu – wohl parallel zum zweiten Kodex des Vivarium.170

3. Der Archetypus Daß alle uns bekannten Kodizes auf eine gemeinsame Quelle zurückgehen, schloß Baehrens, der die Handschriften der Oktateuch-Predigten des Origenes für seine große GCS-Ausgabe als erster systematisch untersucht hat,171 1.) aus Interpolationen in den Bibelzitaten, von denen mehr oder minder sämtliche Handschriften betroffen seien, sowie 2.) aus universellen Verderbnissen in allen Textzeugen. 1.) Auf einen bereits bearbeiteten Archetypus schloß Baehrens angesichts etlicher angeblicher Anpassungen des Bibeltextes an die Vulgata, die sich bereits in den ältesten Handschriften (AP) nachweisen ließen, spätesten also im 6. Jahrhundert. Als Beispiele nennt er u.a. S. 152,9 apparebo AFPg (statt parebo CDEGb), S. 220,10 panem BEFnr (statt panes ADs).172 Doch die Sicherheit, mit der Baehrens hier Lesarten des Archetypus zu identifizieren glaubt, ist angesichts des oftmals ambivalenten handschriftlichen 168 Vgl. Baehrens, Überlieferung 59f. Er enthält die Predigten zu Leviticus (ohne hom. 6

169 170

171 172

und 7) und Josua sowie zwei der insgesamt sieben Bücher De persecutione des Optatus von Mileve. Er stammt aus Montier St. Jean an der Côte d’Or. So die in der Summe überzeugende These von Baehrens, Überlieferung 186–199 (ihm zufolge befand sich der Archetyp im Raum Lyon; vgl. ebd. 197). Eine andere Einteilung schlägt Baehrens, Überlieferung 189 vor. Ihm zufolge enthielt der erste Kodex des Vivarium die Homilien zu Genesis, Exodus und Leviticus, der zweite nur die Homilien zu Numeri, der dritte die Homilien zu Josue und Judices. – Ein Phänomen des 11. und 12. Jh.s ist die Sammlung sämtlicher Homilien des Origenes zum Alten Testament in nur einer Handschrift, also Gen, Ex, Lev, Num, Ios, Iud, Regn, Cant, Is, Ier, Ez sowie den Kommentar zu Cant (für gewöhnlich fehlen aber die hom. Num. und der Komm. zu Cant). Für die Genesishomilien waren ihm rund 75 Handschriften bekannt. E.g. für andere, nicht von der Vulgata veranlaßte frühe Korrekturen nennt er hom. 12,4 (S. 175,4) inimicitiam ABEr (statt inimicitia DFns).

XLIV

Einleitung

Befundes durchaus trügerisch. Wenn z.B. im ersten Fall apparebo den (interpolierten) Text des Archetyps darstellt, woher stammt dann die (angeblich ältere) Form parebo in so vielen jüngeren Handschriften? Daß ausgerechnet A gelegentlich als einzige der ausgewerteten Handschriften Lesarten der Vulgata bietet, muß nicht über Gebühr verwundern. Der Schreiber von A hatte den Bibeltext (in der inzwischen ‚kanonischen‘ Fassung) offenbar gut im Ohr. So würde es angesichts seiner Fahrlässigkeit eher überraschen, wenn ihm nicht ab und an solche ‚Vulga(ta)rismen‘ in die Feder flößen.173 Wahrscheinlicher ist die Erklärung, daß Rufin Bibelzitate meist ‚ad hoc‘ übersetzt hat (von Fall zu Fall mit bisweilen markanten Abweichungen; wo er sich an Vorlagen hält, scheint ihm die Vetus Latina näherzustehen als die Vulgata) und daß sich unabhängig voneinander an verschiedenen Schnittstellen der mittelalterlichen Überlieferung Varianten eingeschlichen haben – aus der Vetus Latina, aus regionalen Bibelversionen, aus der Vulgata. Mit anderen Worten: nirgendwo ist der ursprüngliche Text Rufins unter der Überlieferung so verschüttet wie bei den vielen Bibelzitaten. Ihn zu rekonstruieren, dürfte allenfalls in vorsichtiger Annäherung gelingen. 2.) Auf soliderem Grund stehen wir hingegen bei jenen Fehlern (meist) außerhalb der biblischen Passagen, die zweifelsfrei allen Handschriften gemein sind. Sie sind deutlich seltener als von Baehrens angenommen; doch die wenigen Fälle legen in der Tat kleinere Verderbnisse im Archetypus nahe. In den hom. Gen. sind dies v.a. sieben Passagen: S. 7,5 die markante Lücke im Johannes-Zitat S. 9,13 semen (statt fructum) S. 60,3 intellegitur (statt intellegatur) S. 125,2f. et … cruciantur (statt ut … cruciarentur) S. 133,9 sicut (statt si ut) S. 170,12 contineat (statt contineant) S. 174,5 ut rubeus (statt uel rubeus). An einigen Stellen glaubte Baehrens, Fehler des Archetypus identifizieren zu können, die einzelne Handschriften durch Konjektur geheilt hätten.174 Wenn überhaupt, trifft diese Diagnose nur in einem Fall zu, S. 117,7–9 Ecclesia … de 173 So z.B. kurz nacheinander S. 29,7, wo nur A (die westgotische Hand) mit NT und

Vulgata schreibt »aut documentum quaeritis eius, qui in me loquitur Christi?« (Christus die übrigen Handschriften), und S. 30,3, wo Marias wunderbar schnoddriges (und im übrigen sonst nirgendwo belegtes) »quomodo sciam hoc? quoniam uirum non cognosco.« von A (die westgotische Hand) wieder mit NT und Vulgata profaniert wird zu »quomodo fiet hoc?« 174 Vgl. Baehrens, Überlieferung 68–74.

Einleitung

XLV

euangelicis … fontibus bibit, qui … ›in plateis suis percurrunt‹, quia in latitudine spiritalis interpretationis abundant semper et fluunt. Der korrekte Plural ‚abundant … et fluunt‘ findet sich nur in E (‚habundant‘ auch G; ‚abundat‘ ABCDF; komplexer ist das Bild bei der zweiten Verbform: E hat zwei Varianten für den Plural: ‚et fluunt‘ m, ‚et fluent‘ v; Sing.: ‚et fluit‘ AB, ‚et effluit‘ CD, ‚effluit‘ F; < G). Doch selbst hier ist der sinnstörende Singular nicht notwendig dem Archetypus geschuldet (vgl. unten S. LV). Eine dritte Gruppe grammatischer und orthographischer Besonderheiten wollte Baehrens gleichfalls auf den Archetypus zurückführen.175 Zwei überzeugende Beispiele liefern S. 71,3 manus nostrae indigent circumcisionem (so APv; den klassischen Abl. sep. circumcisione stellen BCDFGm her), und der kultische Terminus neomenias (so alle jüngeren Handschriften, vgl. griech. νεομηνίας; S. 96,15; 153,3), den AP zu numenias bzw. numenia oder neuminia kontrahieren (vgl. griech. νουμηνίας). Hier dürften die beiden ältesten (und gerade in solchen Details eher sorglosen) Textzeugen ihre Vorlage unkorrigiert bewahrt haben. Schwieriger einzuschätzen ist die Lesart prode est (statt prodest; vgl. S. 74,11; 145,5), die zweimal in P erscheint (und vereinzelt in späteren Homilienbüchern). Dank ihrer archaischen Qualität darf man sie mit Baehrens176 als ‚lectio difficilior‘ in den Text setzen; doch angesichts der notorischen Fahrlässigkeit des Kopisten von P bleiben gewisse Zweifel. In der Summe scheint der Archetypus einen quasi vollständigen, philologisch verläßlichen Text des Übersetzung Rufins geboten zu haben – was mehr noch als die historischen Indizien für seine Herkunft aus dem Vivarium spricht (vgl. oben S. XLII f.).

4. Ordnung der Handschriften Die Handschriften der Genesishomilien177 teilte Baehrens in insgesamt acht Klassen ein, die sich eher durch formale Eigenheiten denn textkritische Gemeinsamkeiten definieren. Vier Handschriften, ADFP, sprach er einen eigenständigen Rang zu. Ihnen treten drei Familien zur Seite, B (bei ihm ca. 15 Handschriften), C (ca. 40 Handschriften), sowie E (12 Handschriften), ferner eine kleine Gruppe von Handschriften mit einem gekürzten und z.T.

175 Vgl. Baehrens, Überlieferung 70. 176 Vgl. Baehrens, Überlieferung 70. 177 Rund 75 Handschriften mit den Genesishomilien waren ihm bekannt.

XLVI

Einleitung

bearbeiteten Text, der Baehrens zufolge für die Textkonstitution keine Rolle spiele (ältester Vertreter dieser Gruppe ist der Sangallensis 87, s. IX).178 Im Einzelnen sieht Baehrens’ Gruppierung (chronologisch geordnet) so aus: A Lyon, Bibliothèque municipale 443 (s. VI–IX) P Paris, Bibliothèque Nationale lat. 1625 (s. VI/VII) C Mit rund 40 Handschriften Baehrens’ mit Abstand größte Klasse. Ihren Hyparchetyp lokalisierte er ins karolingische Frankreich. Ihr gemeinsames Merkmal ist die apokryphe 17. Genesishomilie (de benedictionibus patriarcharum),179 die nur die C-Klasse überliefert. Innerhalb C unterschied Baehrens sechs kleinere Gruppen: – die bayerisch-österreichische Gruppe enthält Gen Ex; in Baehrens’ Edition vertreten vom Monacensis 14315 (n);180 zu ihr darf man auch die hier zum ersten Mal ausgewertete Handschrift Admont, Stiftsbibliothek 285 (s) rechnen; – die nordfranzösisch-belgische Gruppe enthält Gen Ex Lev (sowie Hieronymus ep. 33 mit dem Katalog der Origenes-Schriften); in Baehrens’ Edition vertreten von Paris, Bibliothèque Nationale 1628 (r);181 – die Prager Gruppe enthält Gen Ex Lev Num;182 – eine vierte Gruppe enthält Gen Ex Lev (mit einer markanten Lükke) Ios Iud;183 – eine Gruppe von Sammelhandschriften;184

178 Weitere Vertreter seiner Gruppe sind Turin, Biblioteca Nationale F II 17; Paris, Biblio-

179

180 181 182 183

184

thèque Nationale lat. 12121; München, Staatsbibliothek 15831; Wien, Nationalbibliothek 4245. Zur apokryphen 17. Predigt der Genesishomilien, De benedictionibus Patriarcharum, die sich an Rufins gleichnamiger Schrift anlehnt (PL 21, 295–336), vgl. Baehrens, Überlieferung 1–5; Doutreleau, Sources Chrétiennes 14–16. Ferner München, Staatsbibliothek 5903; München, Staatsbibliothek 18160; St. Florian Stiftsbibliothek XI 66; Kremsmünster 313; Erlangen 198. Ferner Paris, Bibliothèque Nationale 1629; Brüssel, Bibliothèque Royale 912; Arras, Bibl. mun. 849. Prag, Universitätsbibliothek X D 14; Prag, Universitätsbibliothek VIII B 29; Prag, Universitätsbibliothek VIII F 6; Prag, Universitätsbibliothek I F 32. In Baehrens’ Edition vertreten von Paris, Bibliothèque Nationale 16834 mit dem Sigel p, das in seinem Apparat freilich nirgendwo erscheint. – Ferner Angers 143; Tours 252; Tours 253; Tours 254. Paris, Bibliothèque Nationale 1626; Rouen 420; Avranches 52; Subiaco 36; Subiaco 323; wahrscheinlich auch Paris, Bibliothèque Nationale 1627 und Brüssel, Bibliothèque Royale 910.

Einleitung

XLVII

– B

D E

F

eine Gruppe weiterer Handschriften ohne markante Gemeinsamkeiten.185 Die Handschriften der B-Klasse führt Baehrens auf eine Vorlage des 9. Jahrhunderts zurück, die auch die hom. Num., Ios. und Iud. enthalten habe (was wohl dem zweiten Kodex des Vivarium entspricht). Vertreten wird die Gruppe für die hom. Gen. bei Baehrens von zwei Berliner Handschriften, b Berlin, Staatsbibliothek Ms. Phillipp. 1670 (s. X ex.) und g Berlin, Staatsbibliothek Ms. theol. lat. fol. 349 (s. XII inc.).186 Der Coloniensis 3 aus der Kölner Dombibliothek (s. IX) ist lt. Baehrens’ Einschätzung dank gemeinsamer Fehler vage mit A verwandt. Die 12 Handschriften der ‚Monte-Cassino-Klasse‘ gehen lt. Baehrens auf eine verlorene gemeinsame Vorlage zurück, die sich für die hom. Gen. und Ex. v.a. aus den beiden Kodizes m Monte Cassino 342 (s. XII) und v Rom, Biblioteca Vaticana lat. 204 (s. XI) rekonstruieren lasse. Als Sondertyp innerhalb der Monte-Cassino-Klasse identifiziert Baehrens v.a. die Handschrift Rom, Biblioteca Vaticana Urbin. 30 (s. XV).187 Florenz, Bibliotheca Laurenziana s. Marco 607 (s. XI).

Soweit es die zwölf für diese Ausgabe neu ausgewerteten Handschriften betrifft, bestätigt sich (zumindest in der Summe) Baehrens’ Bild. Die beiden ältesten Textzeugen der hom. Gen., die nur zwei Jahrhunderte nach Rufins Übersetzung entstandenen Handschriften A und P, sind genuine Individuen. Die Handschrift A besitzt in den hom. Gen. rund 350 exklusive Sonderlesarten und Fehler, darunter vier markante singuläre Textausfälle: S. 46,11f. uel fluctuum extrinsecus; 85,8 et peccatores nescit Deus; 172,17f. et 185 Sie umfaßt Monte Cassino 343; Paris, Bibliothèque Nationale 15632; Rom, Biblioteca

Vaticana 493; Rom, Vat. Barber. 578; Köln, Dombibliothek 28; Douai 203; Avranches 53; Paris, Bibliothèque Nationale 16833; Rom, Vat. 206; Rom, Vat. 212; Paris, Bibliothèque Nationale Nouv. Acqu. lat. 2064–2065. 186 Zu dieser Gruppe rechnet Baehrens ferner ein Dutzend Handschriften v.a. aus der Universitätsbibliothek Leipzig (Nr. 194–199), des weiteren Wrocław, Staats- und Universitätsbibliothek I Fol. 120; Wolfenbüttel 120; Wien, Nationalbibliothek 704; Charleville 245; Reims 67 und Reims 69. 187 Enger verwandt mit dieser Handschrift sind Baehrens zufolge mehrere Florentiner Handschriften: Biblioteca Laurenziana Faesul. 53; Biblioteca Laurenziana s. Cruc. plut. XIII dextr. c. 7; Biblioteca Laurenziana Medic. plut. 22 c. 10; Biblioteca Laurenziana s. Marco 606 und Biblioteca Riccardiana 235; ferner Mailand, Biblioteca Ambrosiana D 523 Inf. Lose verwandt sind Mailand, Biblioteca Ambrosiana L 66 sup.; Rom, Biblioteca Vaticana lat. 205 und Rom, Biblioteca Vaticana Regin. lat. 2089.

XLVIII

Einleitung

uitiorum nihilominus populus intra nos est (saute du même au même); 176,7 paruus erat Isaac in lege (die beiden letzten Passagen hat eine jüngere Hd. nachgetragen). Die Handschrift P, die gerade einmal die Hälfte des Textes bietet, weist sogar 390 exklusive Lesarten auf, u.a. zehn größere singuläre Lücken (v.a. S. 35,3 nobis et quae nobis ad escam data sunt; 45,11 uel quomodo a tristitiis et labore cessatum est temporibus Noe; 45,14f. et iterum dicit: deleam omnem carnem, quae est super terram; 77,9f. eos, qui perditum darent, non suscepit; 82,2f. ignis per noctem et in columna; 86,10 inueniam poenitentes, si quos).188 Gelegentlich bietet A allein gegen wechselnde Allianzen anderer Handschriften (wobei P in den meisten Fällen fehlt) die korrekte Lesart: S. 7,4 uti ne] A ut non nB ut s ut ne D ne E ut in eo F ut in ea r 189 S. 39,10 excelsiore] Aw celsior CE celsiore DF excelsior B S. 51,8 baptismum] A baptisma PCDBEF S. 121,10 animos] A animum nsFm animus A2DBvr. In drei Fällen überliefert allein P gegen alle übrigen Handschriften den korrekten Text: S. 74,11 prode est] P prodest ACGDBEF (vgl. oben S. XLV) S. 97,11 obumbrantes] P obruentes ACGDBEF S. 140,14 proderit] P prodest ACGDBEF. Gelegentlich hat P als erste von mehreren Handschriften gegen A die richtige Lesart, v.a. S. 37,1 et terram] PnbF (e///terram P) e terra AwCD a terra Eg S. 39,5 deputatas] PEr deputat(a)e sint Awn2 deputatae sunt G deputata sint n1sDBF S.  84,12 discerent] PCD disceret A descenderet B discernerent E dicerent F S.  101,11f. eadem imagine] PDB ad eandem imaginem A2GnsE in eadem imagine F in eandem imaginem r S. 108,10 historias] PCD storias A istoriam BEF S. 226,8 ciuitatum] PEFgr ciuitatium AsD ciuitat///um (Ras.) nb. Der umgekehrte Fall – A hat gegen P als erste Handschrift den korrekten Text – findet sich wiederholt in den Beispielen weiter unten; vgl. u.a. auch S. 50,9 suscipit] ADEFr -cepit PGnsB S. 53,4 paleis] ACBEF paleas PD S. 59,11 credetur] AF creditur PCDBE S. 83,10 incedet] An1sDF2 incedit Pn2BEF1r 188 In quasi allen Fällen ist saute du même au même verantwortlich. 189 S. 10,13 variiert das Bild: uti ne] ADn1 ut ne Fbn2s ut in ea g

utique in ea Er.

XLIX

Einleitung

S. 143,9f. congregati sunt] AC conuenerunt PGDBEF. Damit ist klar, dass weder A von P noch P von A abstammen kann. Dafür spricht auch, dass sich AP exklusiv nur etwa 50 Lesarten teilen, zumeist harmlose Varianten (auffällige Lücken oder Ergänzungen fehlen). Und nur zweimal präsentieren sie exklusiv gegen die jüngeren Handschriften die richtige Lesart: S. 146,8 uidere] AP ut uideret CGDBEF S. 149,10 huiusmodi] AP huiuscemodi CDBEF.190 Merklich häufiger bieten AP gemeinsam mit wechselnden jüngeren Handschriften den korrekten Text, u.a. S. 46,2 peccatum] APnsb peccata DFvgr S. 49,4 et latitudo] APB et altitudo et latitudo C et altitudo DF et latitudo et altitudo E S. 53,17 bicameratam] APCm -ta DFv -tum B191 S.  64,10 delegerat] APr diligeret G diligerat nsDbv diligebat gm elegerat A2F S. 70,1 qui] APv quis CDBFm S. 73,17 possumus] APE possimus CDBF S. 74,3 dicetur] APDF dicitur CBE S. 88,6 domus] APnF domos sDBEr S. 109,10 uobis loqui] APFv1r ~ loqui uobis nsDBv2m S. 152,9 apparebo] APFg parebo CGDbE. Beide Kopisten gingen leider erstaunlich sorglos zu Werke (v.a. der Schreiber von P) und waren somit geradezu prädestiniert für eine Vielzahl von Fehlern und Abweichungen. Gleichwohl dürften die rund 50 Gemeinsamkeiten (in nur der Hälfte des Textes wohlgemerkt) mehr sein als nur statistischer Zufall. Nichts spricht gegen die Annahme, daß A und P unmittelbar auf dieselbe Vorlage zurückgehen (die sie beide allerdings verzerrt reproduzieren) – mit anderen Worten: auf den Archetypus, der damals im Norden Italiens oder in Gallien lag, und damit wahrscheinlich auf Cassiodors Exemplar (vgl. oben S. XLII f.). Den nächsten Textzeugen begegnen wir erst zwei Jahrhunderte später im 9. Jahrhundert.192 Rund 125 exklusive Sonderlesarten und Fehler (vgl. u.a. S. L; markante Ergänzungen oder Lücken fehlen allerdings), die sich die drei Handschriften nsr teilen, bestätigen Baehrens’ Familie C (die als einzige hom. Gen. 190 vgl. S. 71,3f. circumcisionem] APv -cisione BCDFGm (getilgt m). 191 vgl. S. 53,17 tricameratam] APCDE -tum B -ta F; S. 54,1 bicameratam] APCDm

-tum B

-ta Fv; ebd. tricameratam] APCDm

-tum B

-ta Fv.

192 Als kaum zu klassifizierender Sonderfall bleibt die Handschrift G (9. Jh.; vgl. oben S.

XIV) hier unberücksichtigt.

L

Einleitung

17 überliefert).193 Differenzierter gestaltet sich das Bild innerhalb der Familie. Eine enge Verbindung besteht zwischen den beiden Handschriften des 9. Jh.s, n und s, die sich exklusiv über 200 Sonderlesarten und Fehler teilen (darunter zwei markante Lücken).194 Daß n und s eine gemeinsame Vorlage haben und kein Kodex eine Abschrift des anderen sein kann, belegen v.a. die beiden folgenden Passagen: S. 42,11 rediuiua seminaria. n schreibt (und tilgt) das Unwort rediuiuarentur; s hingegen lässt eine Lücke von ca. 10–12 Buchstaben. Mit anderen Worten: n reproduziert zunächst getreulich die Verschreibung der Vorlage – die dem Schreiber von s von Anfang suspekt war. S. 213,11f. uideamus autem, quid etiam inde sentiendum sit, quod dicit: et Ioseph ponet manus suas super oculos tuos. Hier hat n nur den Anfang: uideamus autem quid; eine zweite Hand ergänzt das Übrige ab sit quod dicit (eqs.). Noch chaotischer schreibt s uideamus autem quid manus suas super oculos tuos; über der Zeile stehen (wohl von erster Hand) sit ioseph (über manus) und ponet (über tuos). Bereits in der gemeinsamen Vorlage fehlte also etiam inde sentiendum; der Rest des Satzes war offenbar entstellt (wie in s?) und wurde von n aus anderer Quelle ergänzt. Sehr vage hingegen sind die Beziehungen der beiden Handschriften zum späten dritten Mitglied der Familie, r (n und r teilen sich nur 27 spezifische Lesarten, s und r nur 13). – In der Summe führt dies zu folgendem Bild: die ‚Geschwister‘ ns gehen auf eine gemeinsame Vorlage γ zurück, γ und r ihrerseits (wohl ohne Zwischenglieder) auf den verlorenen Ahnherrn C.195 Nur zweimal präsentiert C gegen alle anderen Handschriften die richtige Lesart: S. 22,2 spiritalem] C < ADBEF S. 189,16 auaritia aestuas] C auaritiae (auariae A) studeas (studes G) AGDBEF.196 Etwas öfter bietet C gemeinsam mit wechselnden jüngeren Handschriften(familien) den korrekten Text, u.a. S. 125,3 recursantibus] CDb recusantibus APGEFg 193 In der vorliegenden Ausgabe kommt der Kodex Admont, Stiftsbibliothek 285 [s] hin-

zu. 194 S. 209,3f. et Iacob, non Israhel est, qui dicit ad Pharaonem; S. 215,12 facta est ergo

Aegyptus domus seruitutis (saute du même au même). 195 Die Handschrift n hat rund 120 exklusive Sonderlesarten, s rund 50 (beide ohne mar-

kanten exklusiven Zusätze oder Lücken); r hat trotz der 3 Jh.e Abstand nur etwa 60 Sonderlesarten (und drei markante Lücken) – was für unmittelbare Abhängigkeit von C oder allenfalls ein (ordentlich reproduziertes) Zwischenglied spricht. 196 vgl. auch S. 56,5 proferens] Cb pr(a)eferens APDEFg.

Einleitung

LI

S. 153,13 uesperam] nsDEF uespera AP uesperum GBr S. 165,3 deprehendes] CF -duntur A -dis DBE S. 208,4 uidit] C(n2)E uidet An1DBF S. 213,7 reuocabo] CE reuoco AB reuocet D prouoco F. Mit rund 530 Sonderlesarten (darunter rund 20 größere Auslassungen, v.a. ein langer Passus in hom. 3,4)197 ist die Handschrift D (9. Jh.) ein eigenständiges Glied der Überlieferung, das allerdings nur dreimal zuerst (und nie allein) den korrekten Text bietet: S. 25,11 politia] Db1F peritia C pudica B prudentia E pro militia Aw S. 150,6 posset] Dgr possit APnbEF S. 174,8 leuis] DF lenis ABCE. Die von Baehrens198 beobachtete vage Nähe zu A bestätigen rund 100 gemeinsame Sonderlesarten (eine vergleichbare Nähe mit ca. 90 gemeinsamen Lesarten besteht auch zu F),199 wobei AD nur zweimal exklusiv das Richtige lesen: S. 170,2 ediderint] AD ediderunt CBEF dederunt G. S. 217,12 cogitatione] AwD cognatione CBF cognitione E. Gemeinsam mit anderen Zeugen hingegen präsentieren AD etliche Male die richtige Lesart, u.a. S. 74,3 dicetur] APDF dicitur CBE S. 77,14 currit] ACDF cucurrit PB occurrit GE (m tilgt oc-) S. 85,14 ignoratur] ADB ignorabitur PCGEF S. 177,3 poterint] ADm potuerint CGBv poterunt F S. 189,15 fucauerit] ACD fuscauerit GB suaserit E fugauerit F S. 209,19 quaestionis] AnsD quaestio BEFr S. 220,10 panes] AsD panem nBEFr, oder weichen umgekehrt mit anderen Zeugen vom korrekten Text ab, e.g. S. 198,12 mala] Egr male ADFbns 197 hom. 3,4 (S. 64,17–65,15; rund eine Seite Text fehlt, am ehesten durch den Verlust

eines Blattes in der Vorlage); vgl. ferner u.a. S. 13,5 et factum est uespere; S. 18,11 bona sunt. ipsis sanctis (saute du même au même); S. 19,9f. sed: uidit Deus, quia bona sunt (saute du même au même); S. 120,3 adhibete huc aures, qui accessistis ad Deum, qui; S. 122,10f. Abraham ergo resurrecturum sperabat Isaac (saute du même au même); S. 174,12–14 Philistini et litigabunt mecum, rixas mihi et calumnias conmouebunt et incipient replere terra sua et luto puteos meos. nam utique si permitterent isti (saute du même au même). 198 Baehrens GCS VI S. xvi. 199 Loser sind die Beziehungen zur Familie B (BD : 50 exklusive Lesarten, Db : 37, Dg : 30), C (CD : 49, Dn : 38, Dr : 32, Ds : 25) und E (DE : 42, Dv : 41, Dm : 32). Mit P teilt sich D nur 26 Sonderlesarten.

LII

Einleitung

S. 200,15 fuscati] s1n2vg fucati An1s2Dbmr fuscatis G fucatis F S. 226,8 ciuitatum] EFPgr ciuitatium ADs ciuitat///um (Ras.) bn. Daß D dennoch nicht von A abstammt, belegen die zahlreichen Fälle, in denen D (in Allianz mit anderen Handschriften) gegen A den korrekten Text hat, u.a. S. 26,7 enarrandam] sDBr narrandam Aw enarrandum nEF S. 67,3 dicitur] nsDBv ducitur APFm inducitur r S. 84,12 discerent] PCD disceret A descenderent P descenderet B discernerent E dicerent F S. 108,10 historias] PCD storias A istoriam BEF S. 187,15 repleuerunt] DBF repleuerant AnsE impleuerant r S. 210,16 aduersum] CDBE aduersus AF, oder gegen A eine falsche Lesart überliefert, u.a. S. 17,5 contendens] ABF conscendens CGDE S. 19,4 magnificantur] ABEF magni habentur C magni haberentur D (hier hängt D zweifelsfrei von C ab) S. 20,1 possent] AF possunt CGE possint DB S. 175,4 inimicitiam] ABEr inimicitia nsDF S. 186,2 latitudine] ABv -dinem CDFm S. 205,10 praecipit] AFv -cepit CDBm S. 226,8 accipit] Agr accepit GnsDbEF. Gleiches gilt mutatis mutandis für das Verhältnis von F zu D, die rund 90 exklusive Lesarten teilen, allerdings nur einmal die richtige: S. 174,8 leuis] DF lenis ABCE. In der überwiegenden Zahl der Fälle teilen sie sich Fehler, e.g. S. 105,11 quod] qui DF S. 123,10 recordetur] recordaretur DF S. 163,10 praeter] propter DF S. 170,5 concepit] concipit DF. Einige dieser Fehler legen nahe, daß F (teilweise) von D abhängt, u.a. S. 221,8 Syriae] aduersus DF S. 224,11 habere possessiones] ~ possessiones habere DF. Die enge Verwandtschaft der beiden Handschriften bg – Baehrens’ Familie B (greifbar ab dem 10. Jh.) – bestätigen über 220 exklusive Sonderlesarten und Fehler, darunter acht größere singuläre Lücken: S. 26,8 ut per tonitrui (saute du même au même; am Rand ergänzt von g); S. 31,12 et repentium, quae repunt super terram < Br (saute du même au même; am Rand nachgetragen von g); S. 48,9 a fluctibus qui extrinsecus superueniunt wird zu superueniunt et; S. 116,6f. sed quae non uidentur (saute du même au même); S. 123,14 quid post

Einleitung

LIII

haec; S. 204,15f. et si forte fomentis adhibitis reparetur; S. 221,10 argenti et quartarium stercoris columbini quinque (saute du même au même); S. 223,1 forte inueniaris Aegyptius et obtineat te fames ne (saute du même au même). Dass g dabei nicht von b abstammen kann, belegen rund 200 Singularitäten von b (darunter über 30 kleine Textausfälle, bes. S. 228,5f. et ero tecum. Et nos ergo etiam si uidemur in Aegyptum (saute du même au même)), die g nicht reproduziert.200 Mit A und P teilt B vergleichsweise wenige exklusive Lesarten.201 Signifikanter, doch kein Indiz für engere Verwandtschaft ist ihr Verhältnis zu den Familien C (BC : 66 exklusive Lesarten)202 und E (BE : 56 exklusive Lesarten)203 sowie zu den Handschriften D (BD : 50 exklusive Lesarten)204 und F (BF : 65 exklusive Lesarten).205 Nur vereinzelt hat B allein oder als erster Zeuge die korrekte Lesart: S. 2,1 in Saluatore] B (in < g) per saluatorem CEF (A fehlt) S. 2,10 erit] B erat nsEF (A fehlt) S. 187,1 quia a] B quia AE qui a CD quia oder qui a F S. 198,12 inquiunt] BF inquit ACDE S. 198,12 nobiscum] B nobis ACGDEF. Etwas häufiger teilt B mit A (und anderen) den richtigen Text, v.a. S. 13,11 placuerint] AB placuerunt A2CDEF S. 17,5 contendens] ABF conscendens CGDE S. 19,4 magnificantur] ABEF magni habentur C magni haberentur D S. 85,14 ignoratur] ADB ignorabitur PCGEF S. 175,4 inimicitiam] ABEr inimicitia nsDF S. 186,2 latitudine] ABv -dinem CDFm.206 Daß B dennoch nicht von A abstammt, belegen etliche Passagen, an denen A (z.T. in Allianz mit anderen Handschriften) gegen B (und andere) den korrekten Text hat, v.a. S. 7,4 uti ne] A ut non nB ut s ut ne D ne E ut in eo F ut in ea r S. 19,5 inbelles] AE imbecilles CDBF S. 39,10 excelsiore] Aw celsior CE celsiore DF excelsior B 200 g kommt seinerseits auf rund 470 Singularitäten. 201 AB : 36, Ab : 35, Ag : 21; PB : 15, Pb : 13, Pg : 16. 202 Des weiteren: bC : 27, gC : 19, Bn : 22, bn : 21, gn : 11, Bs : 18, bs : 18, gs : 17, Br : 36, 203 204 205 206

br : 10, gr : 51. Des weiteren: Bv : 26, Bm : 26, bE : 21, bv : 15, bm : 8, gE : 45, gv : 21, gm : 23. Des weiteren: Db : 37, Dg : 30. Des weiteren: Fb : 31, Fg : 51. Für Kongruenzen zwischen A und b bzw. g vgl. S. 137,15 suffecerat] Abr sufficerat Pn1s1DF sufficiet (korr. zu -ceret) ei G sufficeret n2s2Eg; S. 226,8 accipit] Agr accepit GnsDbEF.

LIV

Einleitung

S. 51,8 baptismum] A baptisma PCDBEF S. 53,17 bicameratam] APCm -ta DFv -tum B S. 70,1 qui] APv quis CDBFm S. 73,17 possumus] APE possimus CDBF S. 74,3 dicetur] APDF dicitur CBE S. 88,6 domus] APnF domos sDBEr S. 146,8 uidere] AP ut uideret CGDBEF S. 149,10 huiusmodi] AP huiuscemodi CDBEF. Das enge Verhältnis der beiden Handschriften vm (Baehrens’ Familie E) bezeugen rund 420 exklusive Lesarten und Fehler, darunter sieben größere singuläre Lücken (S. 12,1 sic ut in die honeste ambulet quasi filius diei; S. 34,3 de concupiscentia et; S. 48,16 et latitudine arcae et de altitudine; S. 79,3f. subiecerat quippe se uoluntati dei, ideo super eum (saute du même au même); S. 79,5 conspersos. tres uiros suscepit, tribus mensuris similaginis (saute du même au même); S. 94,4 sumunt atque instaurandi saeculi ex sese dandum; S. 165,18f. haec est omnis benedictio, qua Dominus benedixit Isaac, ut habitaret ad puteum uisionis (saute du même au même)). Dass m dabei nicht von v abstammen kann, belegen schon über 90 kleine und 8 größere Textausfälle von v (v.a. S. 31,15f. in piscibus et uolatilibus; 39,4f. animalibus deputatas, in quibus inferiores quidem feris et inmitibus bestiis uel; 40,2f. sed ait quia: clausit Dominus Deus deforis ostium arcae; S. 55,3 in caelis habet; 68,6f. audiunt et oculos habent et non; 74,12 ostendam etiam in hac mea carne quod uenerit; 173,11f. et erant gemini in uentre eius. Hic sermo, id est impleti sunt dies eius, ut pareret; 214,14f. sed quae non uidentur),207 die m nicht reproduziert. Unverbindlich bleibt die Beziehung von E zu den Handschriften A (36 exklusive Lesarten),208 P (34 Sonderlesarten)209 und D (42 Sonderlesarten),210 etwas enger ihr Verhältnis zu C (76 Sonderlesarten)211 und F (84 Sonderlesarten).212 Nur vereinzelt präsentiert E als frühester Textzeuge die korrekte Lesart: S. 59,14 illius] EFgr illi APnsDb S. 198,12 mala] Egr male AnsDbF malam, korr. zu -lum G S. 222,15 pauperes sed fide diuites] E pauper sed fide diues ACDBF. 207 Meist bedingt durch saute du même au même. 208 Des weiteren: Am : 23, Av : 33. – Die richtige Lesart teilen sie einmal: S. 88,12 montem] 209 210 211 212

AE monte PCDBF. Des weiteren: Pv : 23, Pm : 11. Des weiteren: vD : 41, mD : 32. Des weiteren: Cv : 21, Cm : 26, nv : 14, nm : 13, sv : 12, sm : 11, rv : 30, rm : 29. Des weiteren: vF : 52, mF : 45.

Einleitung

LV

Aufschlussreich ist v.a. das Beispiel S. 117,9 (abundant semper et fluunt), wo nur E die korrekten Plurale bietet: abundant] E, (~ semper habundant) G abundat ABCDF et fluunt] m et fluent v et fluit AB et effluit CD effluit F < G. Daß der Schreiber der (verlorenen) Vorlage E den Plural konjiziert hat, ist nicht ganz auszuschließen, jedoch unwahrscheinlich angesichts der Tatsache, daß die weitaus ältere Handschrift G beim ersten Plural sekundiert (das zweite Verb fehlt in G). Dank eines konkurrenzlos unfähigen Schreibers besitzt die letzte Handschrift F mit rund 950 exklusiven Sonderlesarten und Fehlern (darunter ca. 40 größere singuläre Lücken)213 unfreiwillig den höchsten Grad an Individualität. Angesichts dieser Zahlen dürfen wiederholte Überschneidungen mit anderen Handschriften(familien) kaum überraschen. Jeweils knapp 100 Sonderlesarten teilt F exklusiv mit A (96) und D (89); loser ist ihre Beziehung zu P (36), C (54)214 und B (65). Unmittelbare Abhängigkeitsverhältnisse lassen sich nur teilweise erschließen.215 So überliefert F jeweils nur einmal exklusiv mit A bzw. D den korrekten Text: S. 20,1 possent] AF possunt CGE possint DB216 S. 174,8 leuis] DF lenis ABCE. Da man dem Schreiber von F sinnvolle eigenständige Eingriffe in den Text nicht zutrauen darf, kommt jenen raren Passagen Bedeutung zu, wo er entweder als einziger (bzw. erster) die korrekte Lesart hat – oder dank einer glücklichen Verschreibung gegen die Überlieferung das Richtige wieder herstellt: S. 174,3 leuis] F lenis ACGDBE S. 219,13 si ut] Fr sicut ABDEns. In gewisser Weise gilt dies auch für die Passage S. 12,1 diei] r (über dei) dei ABCDEG dicit F, wo allein r, jedoch nur alternativ (und wohl nur dank Konjektur), die richtige Lesart bietet, die sonst in quasi allen Textzeugen von dei verdrängt wurde. Dass zumindest im Archetypus ursprünglich diei stand, legt das unsinnige

213 e.g. S. 8,11f. et lignum fructiferum eqs.; S. 12,16–18 uera ecclesia eqs.; S. 14,7f. a Chri-

sto, sed singuli eqs.; S. 19,9f. quare tamen non est scriptum eqs.; S. 29,9–13 et dominamini in ea eqs.; S. 33,13f. dicente domino eqs.; S. 34,12f. de bestiis non dixit eqs.; S. 73,20–74,2 a deo est. quid ergo? eqs.; S. 78,7–9 et licet cuncta festinet eqs.; S. 100,15 et curae fuit eqs. – Die meisten Textausfälle in F entstanden durch saute du même au même. 214 Des weiteren: Fn : 32, Fs : 37, Fr : 69. 215 Vgl. oben S. LI zu D. 216 vgl. S. 205,10 praecipit] AFv -cepit CDBm.

LVI

Einleitung

dicit von F nahe, das aus diei leicht abzuleiten ist (diei > dicit), jedoch kaum aus dei. Daß F im Übrigen gemeinsam mit älteren Handschriften nicht selten den korrekten Text bietet, belegen auf den obigen Seiten genug Beispiele. Ein abschließender Blick auf einige ausgewählte Passagen mag verdeutlichen, welche verschlungenen Wege die Überlieferung mitunter genommen hat. S. 31,10 praeparari iubebuntur] bFmr praeparari iubentur s praeparare iubentur n praeparari uidebuntur v iubebuntur g praeparantur AwD parari iubentur G Der Text des Archetypus, praeparari iubebuntur, gelangte mehr oder weniger unversehrt in die Familien CBEF (ns übersehen das Fut., n zudem das erste Passiv; v liest iub- als vid-, g entgeht praeparari). Die kontrahierte Verschreibung in A (die westgotische Hand) und D ist ohne eine gemeinsame Zwischenstufe kaum erklärlich. Die singuläre Variante in G ist wohl ein Einfall des ‚Epitomators‘. S. 40,20 culmen educto] nsbF culmine ducto AwPDE culmen educta g culmine educta r Leichte Probleme mit den Majuskeln des Archetypus (culmeneducto) hatten v.a. die frühen Textzeugen (g hingegen irrt beim letzten Buchstaben). Die Lesart von r (gegen die beiden frühen C-Zeugen ns) dürfte einer alternativen Zwischenstufe geschuldet sein.217 S. 58,14 nectentes] ACDbF (nectantes g) nectenentes (nec tenentes ?) P qua utentes v quibus utentes m APCDBF wahren mehr oder weniger exakt das nectentes des Archetypus (das P dittographisch zu nec tenentes verschreibt); nur E gelangt dank einer alternativen Zwischenstufe (oder über Konjektur?) zu qua (bzw. quibus) utentes. S. 64,9 hoc(c)ine erat] s2bm hoc inerat APC(s1)DFvg Ein gutes Beispiel für eine früh – auch in C (und vermutlich in BE) – verloren gegangene richtige Lesart. Daß sie recht spät in gleich drei verschiedenen Zweigen der Überlieferung wieder auftaucht (bm, und korr. in s), ist mit Konjektur kaum zu erklären, eher mit alternativen Quellen. S.  84,4 ibi transformatur] APCEF ibi transformatus est (est < D) GD transformatus est ibi b transformatus ibi est g Das Präsens des Archetypus verwandelt die Vorlage von GDB ins Perfekt. 217 Zwei vergleichbare Fälle: S. 67,3 dicitur] nsDBv

S. 187,15 repleuerunt] DBF

repleuerant AnsE

ducitur APFm impleuerant r.

inducitur r;

LVII

Einleitung

S. 189,15 fucauerit] ACD fuscauerit GB suaserit E fugauerit F Die Verschreibung von F bestätigt das fucauerit des Archetypus. Die Lesart von E ist ein typischer Flüchtigkeitsfehler; die stimmige Variante fuscauerit (GB) hingegen mag Konjektur sein.218 In der Summe ergibt sich für die zwölf ausgewerteten Handschriften folgendes Bild. Dank zahlreicher exklusiver Lesarten und Fehler (incl. markanter singulärer Textverluste) lassen sich in drei Fällen – für ns(r), bg und vm – klare Verwandtschaftsverhältnisse rekonstruieren – die drei Familien CBE. Nirgendwo sonst hingegen lassen sich engere Beziehungen zwischen einzelnen Handschriften(familien) nachweisen (e.g. können, wie oben dargelegt, ungeachtet diverser Berührungspunkte die Handschrift D oder die Familie B nicht von A abstammen).219 Zugleich fallen immer wieder wechselnde Allianzen und Koalitionen zwischen den Handschriften auf, Überschneidungen zwischen den einzelnen Linien, die sich mit sauber geteilten Überlieferungswegen kaum vereinbaren lassen. Gerade Beispiele wie die oben besprochenen Passagen S. 40,20 (culmen educto), wo r aus dem Konsens der frühen C-Zeugen (ns) ausschert, oder S. 64,9 (hocine erat), wo sich die korrekte Lesart erst spät, dafür an drei verschiedenen Punkten der Überlieferung materialisiert, lassen sich nur mit horizontalen Querverbindungen erklären, mit anderen Worten: mit Prozessen der Kontamination, die spätestens in karolingischer Zeit begonnen und überall Spuren hinterlassen haben (bereits der älteste Textzeuge, A, ist wiederholt von jüngeren Händen nach anderen Manuskripten korrigiert bzw. ergänzt worden). In gewisser Weise ist die exotische Handschrift G (oben S. XIV) ein Kronzeuge dieses Phänomens. Ihre wohl bereits im 8. Jh. entstandene Vorlage (von der auch der Parisinus lat. 12121 abstammt) teilt sich mit A 18 Sonderlesarten (davon 9 exklusiv), mit P 25 (9), mit der etwa zeitgleich entstandenen Vorlage von ns (C) 28 (7; über 70 allein mit n). Zudem finden sich in G zahlreiche Sonderlesarten, die später exklusiv in D und B (jeweils knapp 40; in g allein gut 70), in E und F (jeweils rund 45) wiederkehren. Mit anderen Worten: bereits der karolingische ‚Epitomator‘, dem wir die Vorlage von G verdanken, hatte Zugang zu mehreren (teilweise verlorenen und kaum zu rekonstruieren-

218 Eine ähnliche Verwirrung findet sich S. 200,15 fuscati] s1n2vg

fucati An1s2Dbmr

fuscatis G fucatis F. 219 Hilfreiche Indizien liefern hier v.a. die vielen größeren Textausfälle, die sich jeweils nur in einzelnen Handschriften(familien) finden.

LVIII

Einleitung

den) Zweigen der Überlieferung, deren Spur sich durch die folgenden Jahrhunderte zieht.220 Letztlich gilt auch für die Genesishomilien, was ein berühmter Philologe zur Überlieferung des Epikers Lukan mustergültig formuliert hat: „The manuscripts group themselves not in families but in factions; their dissidences and agreements are temporary and transient (…) and the true line of division is between the variants themselves, not between the manuscripts which offer them.“221

5. Die Capitula Die Handschriften setzen in der Regel Capitula („Überschriften“) vor die einzelnen Homilien. Oft findet sich am Anfang der Handschrift zudem eine Liste dieser Capitula (die dann nicht selten in Details von der Version im Text abweichen). Ob diese Capitula auf Rufin zurückgehen, ist nicht auszumachen; jedenfalls standen sie bereits im Archetyp. Es gibt allerdings auffällige Differenzen. Die Mehrzahl der Homilien, hom. 3–14, trägt Titel im klassischen Sinn; bei den beiden letzten Homilien, hom. 15 und 16, ersetzt die erste Perikope den Titel; bei hom. 1 und 2 ist keine Überschrift überliefert (wo solche im Nachhinein in den Scriptorien ergänzt wurden, variieren sie entsprechend im Wortlaut; so lautet das Capitulum der ersten Homilie bald de initiis Genesis, bald de principio Genesis – z.T. erweitert mit usque ad sextam diem –, bald de principio creaturarum mundi). Für dieses Phänomen hat Manlio Simonetti eine einleuchtende Erklärung gefunden.222 Ihm zufolge gab es ursprünglich drei oder sogar vier Sammlungen von Genesishomilien mit jeweils unterschiedlichen Arten von Capitula: eine (oder sogar zwei) zur Urgeschichte (Gen 1–11), eine zu Abraham (Gen 12–25) und eine zu Jakob und Josef (Gen 26– 50), aus denen die heute erhaltene Sammlung zusammengetragen worden sei. Dabei sei der Abrahamzyklus mit hom. 3–14 vollständig erhalten; die Zyklen zur Urgeschichte bzw. zu Jakob und Josef hingegen seien nur mit jeweils zwei exemplarischen Texten vertreten, hom. 1/2 und hom. 15/16.

220 Dies belegen u.a. vier bedenkenswerte singuläre Lesarten von G: S. 35,4 escas (von

Baeh rens konjiziert; die übrigen Hss. eas); S. 118,17 ut non possint (die übrigen Hss. et non possunt); S. 122,20 temptationis grauissimum pondus (den barocken Superlativ hat nur G); S. 181,13f. uae uobis scribae et pharisaei hipochrite (allein G hat mit Mt 23,13 das ergänzende hypocritae). 221 M. Annaeus Lucanus, Belli civilis libri decem. Editorum in usum ed. A.E. Housman, Oxford 1927 (ND 1970), S. vii. 222 Simonetti, Le Omelie sulla Genesi 259–273.

Einleitung

LIX

6. Die indirekte Überlieferung 223 Das wohl älteste Zitat aus den Genesishomilien findet sich bei Augustin, der in seinen Quaestiones in Heptateuchum wie in civ. Dei 15,27 (beide Passagen etwa 419 n.Chr.) bei der Besprechung des Fassungsvermögens der Arche auf Origenes verweist.224 Bereits in früheren Schriften des afrikanischen Theologen läßt sich ein klarer Bezug zu Origenes’ erster Genesishomilie nachweisen, wenn beide das principium der Schöpfung (Gen 1,1) mit dem Sohn Gottes gleichsetzen.225 Ein eifriger Benutzer war Caesarius von Arles († 542), der in seinen Homilien über alttestamentliche Perikopen Origenes vielfach quasi wörtlich übernimmt.226 Recht frei verfährt hingegen Isidor von Sevilla († 636) in seinen Quaestiones in Vetus Testamentum mit Origenes’ Homilien.227 Gleiches gilt für Beda Venerabilis († 735) in seinem Pentateuch-228 und für Angelomus von Luxeuil († 855)229 und Ps.-Eucherius in ihren Genesiskommentaren.230 Jonas von Orleans († 843) zitiert in De institutione laicali wörtlich aus den Genesishomilien.231 Hrabanus Maurus († 856) benutzt Origenes in seinen Kommentaren232 am stärksten und schreibt ihn oft auf lange Strecken hin aus – ausgenom223 Vgl. Baehrens, Überlieferung 74–80. 224 V.a. Quaest. Hept. 1(Gen.),4: Quam quaestionem cubito geometrico soluit Origenes

225

226 227 228 229

230 231 232

adserens non frustra scripturam dixisse, quod Moyses omni sapientia Aegyptiorum fuerit eruditus, qui geometricam dilexerunt. Cubitum autem geometricum dicit tantum ualere quantum nostra cubita sex ualent (CCSL 33 [1958] 3,71–76 Fraipont). Die Quelle ist Orig. hom. Gen. 2,2 (S. 42,3–8). Vgl. Altaner, Augustinus und Origenes (1951), 232–234. Eventuell bereits de Genesi contra Manichaeos I 2,3 (verfasst 388/89); sicher aber conf. XI 8,10–14 (vor 401) und de Genesi ad litteram I 1,2ff.; 6,12. Vgl. Altaner, Augustinus und Origenes (1951), 234–236. – Überhaupt sind bei Augustin Ausführungen und Wendungen zu finden, die mit Sicherheit auf eine Benutzung der Werke des Origenes schließen lassen, soweit sie ihm in lateinischer Übersetzung zugänglich waren (vgl. Altaner passim). Ed. G. Morin, Corpus Christianorum, Ser. Lat. 103, 1953. Von Origenes’ Genesishomilien zieht er v.a. hom. 4, 8 und 10 heran. PL 83, 207–423. Vgl. Baehrens, Überlieferung 74–76. PL 91, 189–394. Vgl. Baehrens, Überlieferung 76. PL 115, 107–243. Vgl. Baehrens, Überlieferung 74–76. Wörtliche Entlehnungen finden sich 156c–158c (hom. 2,1); 188b–189a (hom. 5,5); 190c–191b (hom. 6,1f.); 192a (hom. 7,1); 210a7–d10 (hom. 14, 2f.). – Aufmerksamkeit verdient der Passus PL 115, 157a, wo Angelomus die Sonderlesart congrua der westgotischen Hand im Lugdunensis 443 bestätigt (vgl. S. 39,6; Baehrens, Überlieferung 76). PL 50, 894–1049. Vgl. Baehrens, Überlieferung 77f. PL 106, 143c14–144a4; 144a5–13. Vgl. Baehrens, Überlieferung 79. PL 107 (zu Genesis) und 108 (zu Exodus und Leviticus).

LX

Einleitung

men die Genesishomilien.233 Remigius von Auxerre († 908) hingegen zitiert in seinem Genesiskommentar Origenes wiederholt.234 Für die Textkonstitution steuern diese Zeugen kaum Substantielles bei.

7. Die Editionsgeschichte der Genesishomilien in der Neuzeit Dank der zahlreichen Handschriften war der Text der Genesishomilien vielerorts kontinuierlich bis in die Neuzeit verfügbar.235 Die frühen Drucke machten sich diese breite Textbasis freilich nicht zunutze.236 Die Erstausgabe der Oktateuchhomilien von Aldo Manuzio, die 1503 in Venedig erschien,237 basiert lt. Baehrens auf der im nahen Padua verfügbaren Handschrift Biblioteca del Seminario 526 (s. XII; vgl. S. XXVII). „Von der editio princeps … sind alle folgenden Ausgaben direkt oder indirekt abhängig.“238 Zu diesen zählen vor allem die Edition der Oktateuchhomilien von Jacques Merlin in zwei Bänden (Paris 1512)239 und die zweibändige Ausgabe der „Origenis Opera“ des Desiderius Erasmus (Basel 1536).240 Einen philologischen Fortschritt bedeutete die Ausgabe von Charles Delarue in vier Bänden (Paris 1733–1759),241 der für die Predigten mehrere französische Handschriften heranzog und so das Textfundament auf breitere Basis stellte. Aus Respekt gegenüber dem textus receptus der älteren Ausgaben (in seinem Fall vor allem der Edition Merlins) druckte Delarue freilich einen Text, „der weit schlechter ist, als er ihn – auch mit seinen beschränkten Hilfsmitteln

233 Siehe J.B. Hablitzel, Hrabanus Maurus. Ein Beitrag zur Geschichte der mittel-

alterlichen Exegese, Freiburg/Br. 1906 (Biblische Studien 11, 3). 234 PL 131, 51–134. Vgl. Baehrens, Überlieferung 80. 235 Die jüngste sicher datierbare Handschrift – Nürnberg, Stadtbibliothek Cent. I, 43

(1502) – entstand nur ein Jahr vor der Aldine (1503). 236 Das Folgende zum Teil nach Baehrens, Überlieferung 239–242. 237 Das Titelblatt – Quae hoc in libro continentur. Origenis in Genesim homiliae 16. …

238 239 240

241

Diuo Hieronymo interprete. Ven. in aedib. Aldi Ro. mense feb. 1503 – nennt keinen Herausgeber, dafür aber irrtümlicherweise Hieronymus als Übersetzer. Baehrens, Überlieferung 239. Operum Origenis Adamantii Tomi duo priores cum tabula et indice generali, prime sequentibus. Origenis Adamantii eximii scripturarum interpretis Opera, quae quidem extant omnia / per Des. Erasmum Roterodamum partim versa, partim vigilanter recognita, cum praefatione de Vita, Phrasi, Docendi ratione, & Operibus illius … Origenous ta euriskomena panta. Origenis Opera omnia quae Graece vel Latine tantum exstant. … Opera & studio Domni Caroli Delarue … Die Predigten befinden sich in Bd. I (1733).

Einleitung

LXI

– hätte bieten können“.242 Die großen Ausgaben der Folgezeit, besonders die Edition von Karl Heinrich Eduard Lommatzsch (in 25 Bänden, Berlin 1831– 1848)243 und der Nachdruck in Mignes Patrologia Graeca (PG 11–17), hängen unmittelbar von Delarue ab. Die erste Ausgabe, die modernen kritischen Ansprüchen gerecht wird, stammt von Wilhelm Adolf Baehrens. Nach ausführlichem Studium der Handschriften und der Überlieferungsgeschichte244 publizierte er in der Reihe der „Griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahrhunderte“ seine große Edition der alttestamentlichen Homilien des Origenes in drei Bänden (1920–1925).245 Im Fall der Genesishomilien basiert sie auf einer Kollation (meist vor Ort in Deutschland, Frankreich und Italien) von zehn Kodizes. Eine bevorzugte Stellung billigte er A zu; die anderen ‚Familien‘ werden im Grunde nach dem eklektischen Prinzip als quasi gleichberechtigt behandelt. Auf Baehrens basieren alle modernen zweisprachigen Ausgaben der Homilien – im Fall der Genesishomilien die Edition von Louis Doutreleau in den „Sources Chrétiennes“246 und die Ausgabe von Manlio Simonetti in den „Opere di Origene“247 – sowie die modernen Übersetzungen ins Englische, Französische, Italienische, Deutsche und in andere Sprachen.

8. Die griechischen Fragmente der zweiten Genesishomilie Nur ein längerer Ausschnitt des verlorenen griechischen Originals der Genesishomilien ist in etlichen Bruchstücken auf uns gekommen – die Beschreibung der Arche aus der zweiten Predigt (vgl. hom. Gen. 2,1f.). Sie liegt uns in zwei nur bedingt deckungsgleichen Fassungen vor: in den anonym überlieferten Genesiskatenen und in Prokops Genesiskommentar. In beiden Fassungen ist der Text gekürzt und (vor allem bei Prokop) auch mehr oder minder bearbeitet. Prokop glättete und beschnitt die ausgewählten Passagen, um sie (ebenso wie Auszüge v.a. aus der Genesisexegese des Origenesschülers Didymos, † um

242 Baehrens, Überlieferung 242. 243 Origenous ta heuriskomena panta. Ed. Carolus et Carol. Vincent. de LaRue, denuo recen-

suit Carolus-Henricus Eduardus Lommatzsch. 244 Baehrens, Überlieferung. 245 Origenes, Werke. Sechster Band (GCS 29); Siebenter Band (GCS 30); Achter Band

(GCS 33). 246 Origène, Homélies sur la Genèse (SC 7bis). Den zentralen Textzeugen, Bibliothèque

Municipale de Lyon 443 (A), hat Doutreleau vor Ort neu kollationiert, Baehrens’ zahlreiche Lesefehler aber nur ganz vereinzelt korrigiert. 247 Origene, Omelie sulla Genesi (Opere di Origene 1).

LXII

Einleitung

398)248 in seinen fortlaufenden Text zu integrieren. Anders die Genesiskatenen (maßgeblich ist hier ‚Typ II‘, die mit Abstand umfassendste Redaktion). Sie bewahren in der Regel Origenes’ Wortlaut und stehen Rufinus deshalb auch näher als die Fassung Prokops. Doch reißen sie die einzelnen Zitate mitunter aus dem Zusammenhang und präsentieren sie in neuer Ordnung (entsprechend selten decken sich Wortlaut und Abfolge der Texte in Prokop und Katenen mit der Fassung Rufins). Von Origenes’ Original vermitteln die griechischen Passagen also ein gebrochenes, nur an wenigen Stellen verlässliches Bild. Baehrens hat in seiner Edition249 beide Quellen, Prokop und Katenen, zu einem kontinuierlichen Text verschnitten – eine philologisch heikle Entscheidung. Anders Louis Doutreleau.250 Er hat sich philologisch konsequent für eine synoptische Präsentation entschieden, die beide Überlieferungsstränge sauber scheidet und Brüche und Differenzen nicht verschleiert. Die im Anhang (S. 231–244) präsentierte Fassung lehnt sich mit einigen Abstrichen Doutreleau an (fortgefallen sind die Fragmente 4–6, 8 und 26, die inzwischen zweifelsfrei Didymos zugewiesen wurden).251

248 Dank der in den Tura-Papyri erhaltenen Passagen aus Didymos’ Genesiskommentar

lassen sie sich identifizieren. 249 Baehrens, GCS VI 23–30. 250 Doutreleau, Le fragment grec de l’Homélie II (1975). Vgl. auch Grappone, Ome-

lie origeniane nella traduzione di Rufino, Rom 2007, 69f. 140–144. 163–165. 347–353. 251 Vgl. K. Metzler, Origenes über die Arche Noah. Zur Bestimmung griechischer Frag-

mente der Genesishomilien (CPG 1411), in: Adamantius 16 (2010) 399–412 (damit darf der OWD 1/2, S. 18 Anm. 62 geäußerte Verdacht als bestätigt gelten). Umgekehrt präsentiert Metzler (a.O.) neun neue Fragmente aus Prokop, die ihr zufolge (mit fein variierten Graden der Wahrscheinlichkeit) auf Origenes’ Genesisexegese (sechs) bzw. eine bislang unbekannte Genesishomilie zurückgehen (drei). Angesichts diverser Unwägbarkeiten dieser Zuschreibung bleiben besagte drei Passagen in der vorliegenden Ausgabe unberücksichtigt.

ZUM TEXT

Der ursprüngliche Lautstand der Homilien, von dem gerade die frühen Handschriften ein in der Summe klares Bild vermitteln, wurde wiederhergestellt, der mittelalterliche Firnis, mit dem Baehrens den Text überzogen hatte, behutsam entfernt (so heißt es nun e.g. caelum statt coelum, haedus statt hoedus, obscenum statt obscoenum, spiritalis statt spiritualis). Rechnung getragen wurde auch der evidenten Präferenz gerade der ältesten Kodizes für nicht assimilierte Formen (e.g. adsistere statt ass–, conpellantur statt comp–, inluminent statt ill–; dieser Praxis folgen seit längerem z.B. auch maßgebliche Cicero-Ausgaben).252 Beides spiegelt nicht notwendig den Sprachgebrauch Rufins, doch immerhin mit einiger Wahrscheinlichkeit den des Archetypus. Komplexer wird das Bild bei den geläufigen biblischen Namen, für die sich gerade auch in den frühen Textzeugen eine Vielfalt verschiedener Lesarten findet. So dominiert e.g. die Form israhel (auch in AP); doch schreiben AP des öfteren auch istrahel, andere Handschriften wiederum israel. Beim ägyptischen Herrscher bevorzugen AP die Form farao, verwenden ab und an aber auch das pharao der jüngeren Handschriften. Für die Hebräer erscheinen neben der Variante hebraei auch hebrei, ebrei und haebrei (vgl. auch die Lesarten hebraici, haebraici, haebraeci). Der Prophet heißt u.a. iezeciel (A), iezechiel (PFr), hiezechiel (b) und ezechiel (so die Mehrheit der Handschriften).253 – Diese Nomenklatur wurde konsequent vereinheitlicht Der kritische Apparat erfaßt alle Lesarten der ausgewerteten Handschriften (Baehrens’ problematische Auswahlprinzipien254 haben sich in der Praxis 252 Gerade die Plädoyers antiker Grammatiker für assimilierte Formen (bes. Marius Victo-

rinus, ars grammatica 4,64–69 ~ p. 81f. Mariotti) dürfen letztlich als Indiz dafür gelten, dass die Praxis anders aussah. – Um der besseren Lesbarkeit willen wurden die Formen behutsam systematisiert (anders z.B. C.P. Hammond Bammel in ihrer Ausgabe des Römerbriefkommentars des Origenes in Rufins Übersetzung, die in diesem Punkt ihrer Leithandschrift aus dem 5. Jh. blind folgt; vgl. dazu die kritischen Bemerkungen von B. Neuschäfer, in: Gnomon 69, 1997, 206). 253 Für weitere Beispiele vgl. den orthographischen Anhang. 254 Vgl. Baehrens, GCS 6, S. xxxiii: „Bei der Ausarbeitung des Apparatus criticus wurde folgende Methode befolgt: fand sich eine Lesart in zwei oder mehreren aus dem Archetypus direkt abgeschriebenen Handschriften(klassen), so wurde die Lesart immer erwähnt, auch wenn sie sich auf den ersten Blick als völlig verfehlt herausstellte. Ver-

LXIV

Zum Text

nicht bewährt). So können Nutzer des Bandes beim Heranziehen weiterer Handschriften diese problemlos mit dem ausgewerteten Befund abgleichen. Um den Apparat zu entlasten, sind reine Orthographica allerdings in einem separaten Anhang aufgelistet. Nicht notiert sind banale Verschreibungen ohne jeden textkritischen Erkenntniswert.255

einzelte Lesarten einer dieser Handschriften(klassen) wurden dagegen meistens nur dann notiert, wenn sie für sich betrachtet das Richtige bieten könnten.“ 255 e.g. cali statt caeli, fraug- statt fragmenta, festimus statt festinemus, suscepire statt suscipere (alle Beispiele aus A), exutio statt ex otio (D), aber auch Dittographien wie septena septena septena (P) statt septena septena.

LXV

Zum Text

Textänderungen gegenüber Baehrens Lesarten in Baehrens’ Text, die in keiner der kollationierten Handschriften erscheinen und zu denen Baehrens’ Apparat schweigt, sind mit einem Asteriskos (*) markiert. Nicht notiert sind reine Orthographica (e.g. artum statt arctum, contremesco statt contremisco, serpentium statt serpentum, ciuitatum statt -tium, Moysi statt Moysis [Gen.]). Seite/Zeile 7,5 7,9 8,1 9,4 10,9 12,1 16,11 25,5 25,11 26,7 27,11 28,4 30,15 30,15 31,10 37,14 39,10 39,14 42,8 49,5 50,3f. 50,9 51,8 53,4 53,16 53,17f. 53,17f. 54,2 54,7

Baehrens

diese Ausgabe

*** ostenditur qui eis adfert filius dei – sedes pro militia enarrandum – Patrem uestrum repleant dominentur iubentur sint celsiore superiora (nach ostii) deducatur significant * nouem suscepit baptisma paleas quamuis bicamerata (2x) tricamerata (2x) nec nascentur

arguantur (…) uti ostendetur quis his adferet filius diei et sedes est politia enarrandam in similitudinem hominum factus ad Patrem uestrum replent dominantur iubebuntur sunt excelsiore – deducitur significat et nouem suscipit baptismum paleis nam si uis bicameratam (2x) tricameratam (2x) non nascuntur

LXVI

Zum Text

57,8 59,11 60,3 62,15 63,5 71,9 73,17 74,3 81,10 88,6 88,12 93,9 101,7 102,15 109,10 110,4 110,8 110,15 111,7 116,13 118,8 121,10 121,17 122,10 123,2 123,3 125,2f. 126,2 128,16 135,3 140,14 140,15 141,9 146,8 149,10 152,9 154,7 154,9 155,3

uerbi sui faciat, sed et factores creditur intellegitur aliqui uideatur aliena * possimus Dicitur Dominum domos monte – –* dicet * loqui uobis lusum ita dicit libertate habet * et ipsius – tum retardaretur repugnaret et ... cruciantur suscitare eum * et si tibi. Tibi * prodest constringit expositionem ut uideret huiuscemodi parebo dicitur cognouerat –

faciat, sed et factores uerbi sui credetur intellegatur aliqui, aliqui uidetur alienum possumus Dicetur Deum domus montem pertinet esse dicit uobis loqui ludum ista dicit esse libertatem habebat qui eius et tunc retardetur repugnet ut ... cruciarentur eum suscitare si et Tibi proderit constringat expositione uidere huiusmodi apparebo dicit cognouit uirgo

Zum Text

157,16 157,17 160,4 160,14 162,18 166,10 166,15 169,9 171,14 172,17 174,5 175,4 175,8 180,5 183,1 183,9 184,19 185,7 186,2 189,10f. 189,13 189,15 196,4 199,11 204,17 205,10 210,6f. 210,16 213,9 214,6 214,17 217,8 217,14 217,18 218,12 219,3 220,7

coniungitur abicit aliquod quod et si nos et si – digredi sint – (im App.) inimicitia seminauit recedit relinquitur gratiae dicit eam latitudinem homines –* fuscauerit sed –* si praecepit aduersus (2x) aduersus finem qui – agnoscimus noster (vor de) * qui prouidisset inuenias et (vor in ea habita)

coniungetur abiciet aliquid quod et si et nos autem si et dominum degredi sunt uel 2 inimicitiam seminat recessit relinquetur gratia dicet ea latitudine hominem in te fucauerit sed et et scientiae et si praecipit aduersum (2x) aduersum fine quis nostrum agnoscemus – quis peruidisset inuenies –

LXVII

BIBLIOGRAPHIE

Für Editionen und Übersetzungen der Werke des Origenes sowie weiterer wichtiger Quellen siehe das Verzeichnis in OWD 1/1, XVII–XXIV. Zur Erklärung der Abkürzungen siehe die Hinweise ebd. XIV–XVI.

a) Ausgaben / Übersetzungen Quae hoc in libro continentur. Origenis in Genesim homiliae .16. Eiusdem in Exodum homiliae .13. Eiusdem in Leuiticum homiliae .16. Eiusdem in Numeros homiliae .28. Eiusdem in Iesum Naue homiliae .26. Eiusdem in Librum Iudicum homiliae .8. Diuo Hieronymo interprete. Ven. in aedib. Aldi Ro. mense feb. 1503 [Erstausgabe, gedruckt von Aldo Manuzio, Venedig 1503] Origenous ta euriskomena panta. Origenis Opera omnia quae Graece vel Latine tantum exstant et eius nomine circumferuntur, ex variis editionibus, & codicibus manu exaratis, Gallicanis, Italicis, Germanicis & Anglicis collecta, recensita, latine versa, atque annotationibus illustrata, cum copiosis indicibus, vita auctoris, & multis dissertationibus. Opera & studio Domni Caroli Delarue …, Parisiis … 1733–1759 [hier Bd. I, 1733] Origenes, Werke. Sechster Band. Homilien zum Hexateuch in Rufins Übersetzung. Hrsg. von Wilhelm A. Baehrens. Erster Teil: Die Homilien zu Genesis, Exodus und Leviticus (Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahrhunderte 29), Leipzig 1920. Origenes, Werke. Siebter Band. Homilien zum Hexateuch in Rufins Übersetzung. Hrsg. von Wilhelm A. Baehrens. Zweiter Teil: Die Homilien zu Numeri, Josua und Judices (Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahrhunderte 30), Leipzig 1921. Origenes, Werke. Achter Band. Samuel I, zum Hohelied und zu den Propheten, Kommentar zum Hohelied in Rufins und Hieronymus’ Übersetzungen. Hrsg. von Wilhelm A. Baehrens (Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahrhunderte 33), Leipzig 1925.

LXX

Bibliographie

Origène, Homélies sur la Genèse. Introduction de H. de Lubac/L. Doutreleau, texte latin, traduction et notes de L. Doutreleau (Sources chrétiennes 7bis), Paris 1976 (korr. Nachdruck 1996). [Text, franz. Übers.] Origene, Omelie sulla Genesi e sull’Esodo. Introduzione, traduzione e note di Giobbe Gentili (Collana patristica e del pensiero cristiano 54), Rom 1976. [ital. Übers.] Origen, Homilies on Genesis and Exodus. Translated by Ronald E. Heine (The fathers of the church 71), Washington, D.C. 1982. [engl. Übers.] Origenes, Homilien zum Buch Genesis. Übertragen und hrsg. von Theresia Heither (Edition Cardo 90), Köln 2002 (ND 2005). [dt. Übers., nicht herangezogen] Origene, Omelie sulla Genesi. A cura di Manlio Simonetti, traduzione di Maria I. Danieli (Opere di Origene I), Rom 2002. [Text, ital. Übers.] Origenes, Die Kommentierung des Buches Genesis. Eingeleitet und übers. von Karin Metzler (Origenes, Werke mit deutscher Übersetzung 1/1), Berlin 2010. Origenes, Die Homilien zum Buch Genesis. Eingeleitet und übers. von Peter Habermehl (Origenes, Werke mit deutscher Übersetzung 1/2), Berlin 2011. Catenae Graecae in Genesim et in Exodum I. Catena Sinaitica. Edidit Françoise Petit (CChr.SG 2), Turnhout/Leuven 1977. Catenae Graecae in Genesim et in Exodum II. Collectio Coisliniana in Genesim. Edidit Françoise Petit (CChr.SG 15), Turnhout/Leuven 1986. La Chaîne sur la Genèse. Édition intégrale. Edidit Françoise Petit, 4 Bde., Louvain 1991–1996.

b) Sekundärliteratur J. J. Alviar, Klesis. The theology of the Christian vocation according to Origen, Dublin 1993. B. Altaner, Augustinus und Origenes. Eine quellenkritische Untersuchung, in: Historisches Jahrbuch 70 (1951) 15–41, erneut in: ders., Kleine patristische Schriften (TU 83), Berlin 1967, 224–252 (danach zitiert). W. A. Baehrens, Überlieferung und Textgeschichte der lateinisch erhaltenen Origeneshomilien zum Alten Testament (TU 42/1), Leipzig 1916. [Kürzel : Baehrens, Überlieferung] G. Bardy, Les traditions juives dans l’œuvre d’Origène, in: Revue biblique 34 (1925) 217–252. –, Origène et la magie, in: RSR 18 (1928) 126–142.

Bibliographie

LXXI

T. D. Barnes, Constantine and Eusebius, Cambridge/Mass. 1981. Ch. Bigg, The Christian Platonists of Alexandria, Oxford 1886. E. Bons u.a., La Bible d’Alexandrie. Les douze prophètes. Osée (La Bible d’Alexandrie 23,1), Paris 2002. V. Buchheit, Tyrannii Rufini librorum Adamantii Origenis adversus haereticos interpretatio, München 1966. R. Cadiou, La jeunesse d’Origène. Histoire de l’École d’Alexandrie au début du 3e siècle (Études de théologie historique 20), Paris 1935. H. Chadwick, Early Christian thought and the classical tradition. Studies in Justin, Clement, and Origen, Oxford 1966. M. P. Ciccarese, Omelia II: L’arca di Noè, in: E. dal Covolo/L. Perrone (Hg.), Mosè ci viene letto nella Chiesa. Lettura delle Omelie di Origene sulla Genesi, Rom 1999, 53–79. F. Cocchini, Omelia VIII: La prova di Abramo, in: E. dal Covolo/L. Perrone (Hg.), Mosè ci viene letto nella Chiesa. Lettura delle Omelie di Origene sulla Genesi, Rom 1999, 81–108. –, Origene. Teologo esegeta per una identità cristiana, Bologna 2006. E. dal Covolo/L. Perrone (Hrsg.), Mosè ci viene letto nella Chiesa. Lettura delle Omelie di Origene sulla Genesi, Rom 1999. H. Crouzel, Théologie de l’image de Dieu chez Origène, Paris 1956. –, Origène et la philosophie (Collection Théologie 52), Paris 1962. –, Origène, Paris 1985. –, Origène et Plotin. Comparaisons doctrinales, Paris 1992. M. I. Danieli, Omelie X e XVI: La sete e la fame della Parola, in: E. dal Covolo/L. Perrone (Hg.), Mosè ci viene letto nella Chiesa. Lettura delle Omelie di Origene sulla Genesi, Rom 1999, 109–126. J. Daniélou, Origène, Paris 1948. –, Sacramentum futuri. Études sur les origines de la typologie (Études de Théologie Historique), Paris 1950. R. Devreesse, Anciens commentateurs grecs de l’Octateuque, in: RB 44 (1935) 166–191. J. Dillon, The Middle Platonists, London 1977. E. A. Dively Lauro, The soul and spirit of scripture within Origen’s exegesis, Boston 2005. E. von Dobschütz, Das Decretum Gelasianum de libris recipiendis et non recipiendis (TU 38.4), Leipzig 1912. L. Doutreleau, Le fragment grec de l’Homélie II d’Origène sur la Genèse. Critique du texte, in: Revue d’Histoire des Textes 5 (1975) 13–44. A. dell’Era, De adulteratione librorum Origenis, L’Aquila 1983.

LXXII

Bibliographie

M. Fédou, La sagesse et le monde. Essai sur la christologie d’Origène, Paris 1995. H. Flashar (Hg.), Die Philosophie der Antike 3: Ältere Akademie – Aristoteles – Peripatos (Grundriß der Geschichte der Philosophie 1,3), Basel 2 2004. A. Fürst, Bis ans Ende der Erde. Der geographische Horizont des antiken Christentums, in: R. Albertz/A. Blöbaum/P. Funke (Hg.), Räume und Grenzen. Topologische Konzepte in den antiken Kulturen des östlichen Mittelmeerraumes (Quellen und Forschungen zur Antiken Welt 52), München 2007, 267–291. L. Grabbe, Etymology in Early Jewish Interpretation. The Hebrew Names in Philo (Brown Judaic Studies 115), Atlanta 1988. A. Grappone, Annotazioni sulla cronologia delle omelie di Origene, in: Aug. 41 (2001) 27–58. –, Annotazioni sul contesto liturgico delle omelie di Origene, in: ebd. 329– 362. –, Omelie origeniane nella traduzione di Rufino. Un confronto con i testi Greci, Rom 2007. K. Greschat, Apelles und Hermogenes. Zwei theologische Lehrer des zweiten Jahrhunderts (Vigiliae christianae Suppl. 48), Leiden 2000. A. von Harnack, Der kirchengeschichtliche Ertrag der exegetischen Arbeiten des Origenes I (TU 42.3), Leipzig 1918. –, Marcion. Das Evangelium vom fremden Gott. Eine Monographie zur Geschichte der Grundlegung der kath. Kirche (TU 45), Leipzig 21924. R. Häussler (Hg.), Nachträge zu A. Otto, Sprichwörter und sprichwörtliche Redensarten der Römer, Darmstadt 1968. A. Hilgenfeld, Die Ketzergeschichte des Urchristenthums, Leipzig 1884. R. Hirzel, Der Eid. Ein Beitrag zu seiner Geschichte, Leipzig 1902. J. B. Hofmann/A. Szantyr, Lateinische Syntax und Stilistik (Handbuch der Altertumswissenschaften 2,2,2), München 1972. H. Hoppe, Rufin als Übersetzer, in: Studi dedicati alla memoria di P. Ubaldi (Pubblicazioni dell’Università cattolica del Sacro Cuore V/16), Mailand 1937, 133–150. E. Junod, Wodurch unterscheiden sich die Homilien des Origenes von seinen Kommentaren?, in: E. Mühlenberg – J. van Oort (Hrsg.), Predigt in der alten Kirche, Kampen 1994, 50–81. J. Kelly, Jerome. His Life, Writings, and Controversies, London 1975. H. Koch, Pronoia und Paideusis. Studien über Origenes und sein Verhältnis zum Platonismus, Berlin 1932. Ch. Köckert, Christliche Kosmologie und kaiserzeitliche Philosophie. Die

Bibliographie

LXXIII

Auslegung des Schöpfungsberichtes bei Origenes, Basilius und Gregor von Nyssa vor dem Hintergrund kaiserzeitlicher Timaeus-Interpretationen (STAC 56), Tübingen 2009. –, Gott, Welt, Zeit und Ewigkeit bei Origenes, in: R. G. Kratz/H. Spiekkermann (Hg.), Zeit und Ewigkeit als Raum göttlichen Handelns. Religionsgeschichtliche, theologische und philosophische Perspektiven (BZAW 390), Berlin/New York 2009, 253–297. F. Ledegang, Mysterium Ecclesiae. Images of the Church and its members in Origen, Leuven 2002. J. P. Lewis, A study of the interpretation of Noah and the Flood in Jewish and Christian literature, Leiden 1968. An die Römer, erklärt von H. Lietzmann (Handbuch zum Neuen Testament), Tübingen 51971. H. de Lubac, Geist aus der Geschichte. Das Schriftverständnis des Origenes, Einsiedeln 1968 (frz.: Histoire et esprit. L’intelligence de l’écriture d’après Origène, Paris 1950). –, Exégèse médiévale. Les quatre sens de l’écriture I,1/II,2 (Théologie 41/59), Paris 1959/1964. A. Lund Jacobsen, Genesis 1–3 as Source for the Anthropology of Origen, in: VigChr 62 (2008) 213–232. Ch. Markschies, Art. Innerer Mensch, in: RAC 18 (1998) 266–312. –, Origenes und sein Erbe. Gesammelte Studien (TU 160), Berlin 2007. P. Martens, Why Does Origen Accuse the Jews of „Literalism“? A Case Study of Christian Identity and Biblical Exegesis in Antiquity, in: Adamantius 13 (2007) 218–230. H. Marti, Übersetzer der Augustin-Zeit. Interpretation von Selbstzeugnissen, München 1974. K. Metzler, Genesiskommentierung bei Origenes und Prokop von Gaza, in: Adamantius 11 (2005) 114–123. –, Weitere Testimonien und Fragmente zum Genesis-Kommentar des Origenes, in: Zeitschrift für antikes Christentum 9 (2005) 143–148. –, Auf Spurensuche. Rekonstruktion von Origenes-Fragmenten aus der so genannten Oktateuchkatene des Prokop von Gaza, in: A. Jördens (Hrsg.), Quaerite faciem eius semper (FS Albrecht Dihle), Hamburg 2008, 214–228. –, Origenes über die Arche Noah. Zur Bestimmung griechischer Fragmente der Genesishomilien (CPG 1411), in: Adamantius 16 (2010) 399–412. J. Michl, Art. Engel II (jüdisch), in: RAC 5 (1962) 60–97. –, Art. Engel IV (christlich), in: ebd. 110–200. A. Monaci Castagno, Origene predicatore e il suo pubblico, Mailand 1987.

LXXIV

Bibliographie

F.X. Murphy, Rufinus of Aquileia (345–411). His Life and Works, Washington, D.C. 1945. P. Nautin, Genèse 1,1–2, de Justin à Origène, in: ders., In principio. Interprétations des premiers versets de la Genèse, Paris 1973, 61–94. –, Origène. Sa vie et son œuvre, Paris 1977. A. Navrozidou, The gendering of the human being in Origen’s Homilies on Genesis, in: W. A. Bienert/U. Kühneweg (Hrsg.), Origeniana septima. Origenes in den Auseinandersetzungen des 4. Jahrhunderts, Leuven 1999, 25–31. O. Nesterova, Les interprétations modernes de la doctrine origénienne des „trois sens“ de l’Écriture, in: Adamantius 11 (2005) 184–210. B. Neuschäfer, Origenes als Philologe, 2 Bde. (SBA 18), Basel 1987. Genesis Rabbah. The Judaic Commentary to the Book of Genesis. Vol. 1: Parashiyyot One through Thirty-Three on Genesis 1:1 to 8:14. By J. Neusner, Atlanta, Ga. 1985. A. Otto, Die Sprichwörter und sprichwörtlichen Redensarten der Römer, Leipzig 1890. N. Pace, Ricerche sulla traduzione di Rufino del De principiis di Origene, Firenze 1990. J. Pépin, Théologie cosmique et théologie chrétienne (Ambroise, Exam. I 1,1–4), Paris 1964. E. Prinzivalli, Omelia I: La creazione, in: E. dal Covolo/L. Perrone (Hg.), Mosè ci viene letto nella Chiesa. Lettura delle Omelie di Origene sulla Genesi, Rom 1999, 33–52. H. Rahner, Griechische Mythen in christlicher Deutung, Zürich 1945 (u.ö.). E. R. Redepenning, Origenes. Eine Darstellung seines Lebens und seiner Lehre (2 Bde.), Bonn 1841–1846 (ND Aalen 1966). D. T. Runia, Philo in early Christian literature, Assen 1993. M. Simon, Verus Israel, Paris 21964. M. Simonetti, Omelia XIII: Isacco e i pozzi d’Israele, in: E. dal Covolo/L. Perrone (Hg.), Mosè ci viene letto nella Chiesa. Lettura delle Omelie di Origene sulla Genesi, Rom 1999, 127–139. –, Origene esegeta e la sua tradizione, Brescia 2004. –, Le Omelie sulla Genesi di Origene. Un’antologia?, in: A. Monaci Castagno (Hrsg.), La biografia di Origene fra storia e agiografia, Villa Verucchio (Rimini) 2004, 259–273. J. W. Trigg, Origen. The Bible and Philosophy in the Third Century Church, Atlanta 1983. P. Tzamalikos, The concept of time in Origen, Bern 1991. –, Origen. Cosmology and ontology of time, Leiden 2006.

Bibliographie

LXXV

A. Frh. von Ungern-Sternberg, Der traditionelle alttestamentliche Schriftbeweis „De Christo“ und „De evangelio“ in der alten Kirche bis zur Zeit Eusebs von Caesarea, Halle a. S. 1913. A. Vaccari, Pretesa scoperta di un frammento Origeniano, in: Biblica 1 (1920) 269f. H. J. Vogt, Das Kirchenverständnis des Origenes (Bonner Beiträge zur Kirchengeschichte 4), Köln 1974. W. Völker, Das Vollkommenheitsideal des Origenes. Eine Untersuchung zur Geschichte der Frömmigkeit und zu den Anfängen christlicher Mystik (Beiträge zur historischen Theologie 7),Tübingen 1931. C. Westermann, Biblischer Kommentar. Altes Testament. Genesis. Teil 2: Genesis 12–36 (BKAT Bd. 1,2), Neukirchen-Vluyn 21989. F. X. Wutz, Onomastica sacra. Untersuchungen zum Liber interpretationis nominum Hebraicorum des hl. Hieronymus (TU 41.1/2, 2 Bde.), Leipzig 1914/1915. E. Zeller, Die Philosophie der Griechen in ihrer geschichtlichen Entwicklung. Teil 3: Die nacharistotelische Philosophie (2 Bde.), Leipzig 41903 u.ö.

ZUM APPARAT

1. Handschriftensigel A Aw

B

C

D E

F G P

Lyon, Bibliothèque municipale 443 (s. VI–IX), Halbunzialen (spätes 6./ frühes 7. Jh.) Lyon, Bibliothèque municipale 443 (s. VI–IX), spätmerovingische oder westgotische Hand (8./9. Jh.) Die Paginierung des Kodex ist am Textrand notiert („A 1r“ usw.). Familie B : Übereinstimmung von b und g b Berlin, Staatsbibliothek Ms. Phillipp. 1670 (s. X ex.) g Berlin, Staatsbibliothek Ms. theol. lat. fol. 349 (s. XII inc.) Familie C : Übereinstimmung von n, r und s n München, Staatsbibliothek Clm 14315 (s. IX 1. Drittel) r Paris, Bibliothèque Nationale lat. 1628 (s. XII) s Admont, Stiftsbibliothek 285 (s. XII inc.) Köln, Dombibliothek 3 (s. IX) Familie E : Übereinstimmung von m und v m Monte Cassino 342 (s. XII) v Rom, Biblioteca Vaticana lat. 204 (s. XI) Florenz, Bibliotheca Laurenziana s. Marco 607 (s. XI) St. Gallen, Stiftsbibliothek 87 (s. IX inc.) Paris, Bibliothèque Nationale lat. 1625 (s. VI/VII)

m1 (e.g.) m2 (e.g.)

erste bzw. ältere Lesart vor einer Korrektur spätere Korrektur von 2. Hand

2. Abgekürzt zitierte Literatur Chaîne Gen. de Lagarde

La Chaîne sur la Genèse. Édition intégrale. Edidit Françoise Petit, 4 Bde., Louvain 1991–1996. Paul de Lagarde, Onomastica sacra (2 Bde.), Göttingen 1870.

Zum Apparat

Grabbe Hofmann-Szantyr

Metzler

OWD 1/1 OWD 1/2

Thes. ling. lat. Wutz

LXXVII

Lester L. Grabbe, Etymology in Early Jewish Interpretation, Atlanta 1988. Johann B. Hofmann, Lateinische Syntax und Stilistik. Neubearbeitet von Anton Szantyr, München 1965 (ND 1972). Origenes, Die Kommentierung des Buches Genesis. Eingeleitet und übers. von Karin Metzler (Origenes, Werke mit deutscher Übersetzung 1/1), Berlin 2010. = Metzler (Origenes, Die Kommentierung des Buches Genesis) Origenes, Die Homilien zum Buch Genesis. Eingeleitet und übers. von Peter Habermehl (Origenes, Werke mit deutscher Übersetzung 1/2), Berlin 2011. Thesaurus Linguae Latinae, Leipzig (später München) seit 1900. F. X. Wutz, Onomastica sacra (TU 41.1/2, 2 Bde.), Leipzig 1914/1915.

3. Zeichen und Kürzel + < ~ (~)

[] »« ›‹

fügt hinzu läßt aus stellt um stellt geänderten Text um Rasur (getilgter, selten: zerstörter Text) durch Konjektur gewonnener Zusatz zu tilgender Einschub wörtliches Bibelzitat freies Bibelzitat

Add. Ald. Bae. CCSL CSEL Del. Ditt.

Addenda Aldo Pio Manuzio (ed. princ. Venedig 1503) W.A. Baehrens, GCS Bd. 6 (1920) Corpus Christianorum, Series Latina Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum Ch. Delarue (Paris 1733) Dittographie

////

LXXVIII Dout. ebd. GCS

Hab. Hd. Hrsg. Hs. / Hss. Inh. Korr. / korr. LXX NT Ras. SC TU

Vulg. Z. / über d. Z. z. St.

Zum Apparat

L. Doutreleau (Sources chrétiennes 7bis, Paris 1996) ebendort Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahrhunderte (seit 1995: der ersten Jahrhunderte), Leipzig (seit 1953: Berlin) 1897– P. Habermehl Hand Herausgeber Handschrift / Handschriften Inhaltsverzeichnis Korrektur / korrigiert Septuaginta Neues Testament Rasur (Tilgung) Sources chrétiennes (Paris) Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur, Leipzig (seit 1952: Berlin) 1882 – Vulgata Zeile / über der Zeile zur Stelle

ORIGENIS IN GENESIN HOMILIA PRIMA De initio mundi et omnium rerum 5

10

1. »In principio fecit Deus caelum et terram«. Quod est omnium principium nisi Dominus noster et »Saluator omnium« Iesus Christus »primogenitus omnis creaturae«? In hoc ergo principio, hoc est in uerbo suo, ›Deus caelum et terram fecit‹, sicut et euangelista Iohannes in initio euangelii sui ait dicens: »in principio erat uerbum, et uerbum erat apud Deum, et Deus erat uerbum. Hoc erat in principio apud Deum. Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil«. Non ergo hic temporale aliquod principium dicit, sed

BCEF(G) 4 In …terram] Gen 1,1 5 Saluator omnium] I Tim 4,10 | primogenitus …creaturae] Col 1,15 8 – 10 in …nihil] Io 1,1–3 2 HOMILIA PRIMA] zur ersten Homilie vgl. Prinzivalli, Omelia I 4 – 6 Quod … creaturae] vgl. Ambrosius Exaemeron I 4,15 (CSEL 32 13,4–15) Est etiam initium mysticum, ut illud est : ego sum primus et nouissimus, initium et finis ... initium quod et loquor uobis ... in hoc ergo principio, id est in Christo, fecit Deus caelum et terram, quia per ipsum omnia facta sunt ... et ipse est primogenitus totius creaturae. Die Erklärung principium ~ Sohn Gottes macht sich auch Augustin zu eigen, vgl. De Genesi contra Manichaeos I 3 (CSEL 91 69,7ff.); De Genesi ad litteram lib. imperf. 3 (CSEL 28 461,21ff.); De Genesi ad litteram I 1 (CSEL 28 4,5–7); I 6 (a.O. 10,10–15); Confess. XI 9,11 (271,11ff. Skutella); Civ. Dei XI 32 (I 507,6–8 D.-K.5 ) 7 sicut …dicens] vgl. auch Irenäus, Zum Erweise der Apostolischen Verkündigung 43 (armen. Übers. TU 31.1 [ 1907 ] 24f. 60) 10 Non …dicit] vgl. Philo de opif. mundi 26 ( I 8,6 Cohn/Wendland) τὴν ἀρχὴν παραλαμβάνων οὐχ ὡς οἴονταί τινες τὴν κατὰ χρόνον; zur Rezeption Philons bei Origenes vgl. D.T. Runia, Philo in early Christian literature, Assen 1993, 157–183 10 – 2,2 Non …sunt] vgl. OWD 1/2, 26 Anm. 3 3 De …rerum] de initio genesis E De initio mundi et omnium rerum D (im explicit ) De principio genesis usquad (usque ad g Inh.) sextam diem B de initio creaturarum (creaturae r ) dei C ( Inh.) de initio genesis usque ad sextam diem F ( Inh.) < CFG — Zu den Überschriften der einzelnen Homilien s. die Einleitung S. LVIII 4 fecit] creauit g | Quod] quid g, (aus quod) s 5 et Saluator] < v | Christus] < v 6 principio … est] < F | caelum …fecit] ~ fecit celum et terram m 7 et2] B < CEF | euangelii sui] ~ sui euangelii B 10 temporale …principium] in aliquo temporali principio G | dicit] < Er

2

Bae 2

Homilia I, 1

›in principio‹, id est in Saluatore, factum esse dicit caelum et terram et omnia, quae facta sunt. »Terra autem erat inuisibilis et inconposita, et tenebrae erant super abyssum, et Spiritus Dei ferebatur super aquas«. ›Inuisibilis et inconposita terra erat‹, antequam Deus diceret: »fiat lux« et antequam ›diuideret inter lucem et tenebras‹, secundum quod sermonis ordo declarat. Verum quoniam in consequentibus firmamentum iubet fieri et hoc caelum ap|pellat, cum ad ipsum locum uenerimus, inibi differentiae ratio caeli firmamentique dicetur, cur etiam firmamentum appellatum sit caelum. Nunc autem ait: »tenebrae erant super abyssum«. Quae est ›abyssus‹? Illa nimirum, in qua erit ›diabolus et angeli eius‹. Denique hoc manifestissime et in euangelio designatur, cum

BCEF(G) 3 Terra …aquas] Gen 1,2 5 fiat lux] Gen 1,3 | diuideret …tenebras] vgl. Gen 1,4 7 firmamentum …appellat] vgl. Gen 1,6. 8 9 tenebrae …abyssum] Gen 1,2 10 diabolus …eius] vgl. Mt 25,41; Apc 12,9 1 in principio …sunt] vgl. Clem. Alex. Strom. VI 58,1 (G C S II 461,8–10) »εἷς γὰρ … θεός, ὃς ἀρχὴν τῶν ἁπάντων ἐποίησεν«, μηνύων τὸν πρωτόγονον υἱὸν ὁ Πέτρος γράφει, συνεὶς ἀκριβῶς τό »ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν« ; vgl. von Harnack, TU 1.2 (1882) 133; A. Hilgenfeld, Novum testamentum extra canonem receptum. Librorum deperditorum fragmenta (1884 2 ) 60; vgl. die in den Katenen erhaltene Notiz des Akakios von Cäsarea ( F. Petit, Catenae Graecae in Genesim et Exodum. II. Collectio Coisliniana in Genesim, Turnhout/Leuven 1986, Frg. 10, Z. 14 f. ) : ὁ δὲ Ὠριγένης τὸ »ἐν ἀρχῇ« βούλεται ἀντὶ τοῦ »ἐν σοφίᾳ« , τουτέστι »τῷ υἱῷ« ; Chalcidius Comm. in Tim. 276 (280,9–281,10 Waszink 2 ~ C II 1 Metzler [S. 48]): Origenes asseuerat ita sibi ab Hebraeis esse persuasum ... initium minime temporarium dici ... est tamen unum rerum omnium initium, de quo Salomon ... inquit ... aperte indicans praeeunte diuina sapientia caelum terramque facta etc. 10 Quae …eius] vgl. OWD 1/2, 27 Anm. 6 11 hoc …designatur] vgl. J. Zellinger, Die Genesishomilien des Bischofs Severian von Gabala, Münster 1916, 74; J. DeConinck, Diodor von Tarsus, Paris 1912 1 in Saluatore] B ( in < g ) per saluatorem CEF 2 quae …sunt] facta esse g 4 ferebatur] superferebatur Gsv | et2 …erat] ~ erat terra et incomposita g 5 terra erat] ~ erat terra F r | Deus diceret] ~ diceret deus g | antequam2] + et v 7 consequentibus] subsequentibus n (aus sequ-), s 8 inibi] ubi v | differentiae] differentia (? ) F | dicetur] dicitur n 10 erit] B erat EFns ~ diabolus erat E 11 Denique] + et ns | et2] B, (in Ras.? ) n < EF r

5

10

Homilia I, 1

5

10

3

dicitur de Saluatore: »et rogabant eum daemonia, quae eiciebat, ne iuberet ea ire in abyssum«. Propterea ergo Deus soluit tenebras dicente scriptura: »et dixit Deus: fiat lux, et facta est lux. Et uidit Deus lucem, quia bona est; et diuisit Deus inter medium lucis et inter medium tenebrarum. Et uocauit Deus lucem diem et tenebras uocauit noctem. Et factum est uespere et factum est mane, dies una«. Secundum litteram Deus et lucem uocat diem et tenebras noctem. Secundum spiritalem uero intellegentiam uideamus, quid sit, quod, cum Deus in initio illo, quo superius diximus, ›fecerit caelum et terram‹, dixerit quoque, ut ›lux fieret‹, et ›diuiserit inter medium lucis et tenebrarum, et uocauerit lucem diem, et tenebras noctem‹, et dixerit, quia »factum est uespere, et factum est mane«, non dixit: dies prima, sed dixit: »dies una«. Quia tempus nondum erat, antequam esset mundus. Tempus autem esse incipit ex conse-

BCEF(G) 1 dicitur] D beginnt (ab -ur) 1 et …abyssum] Lc 8,31 3 – 7 et …una] Gen 1,3–5 9 fecerit …terram] vgl. Gen 1,1 10 lux fieret] vgl. Gen 1,3 | diuiserit …noctem] vgl. Gen 1,4f. 11 factum …mane] Gen 1,5 12 dies una] Gen 1,5 1 et …abyssum] Vgl. die in den Katenen erhaltene Polemik des Diodoros von Tarsos ( F. Petit, Catenae Graecae in Genesim et Exodum. II. Collectio Coisliniana in Genesim, Turnhout/Leuven 1986, Frg. 28, Z. 10–18 ) : εἰ δὲ τὸ σκότος οὐχ ἡ σκιὰ τῶν σωμάτων εἴρηται, ἀλλὰ νοητόν τι, τουτέστιν ὁ διάβολος, τὸ »γενηθήτω φῶς« πῶς νοήσω; ἄρα τὸ ἀληθινόν, τὸν υἱόν. τί οὖν ἂν εἴποις, μετὰ τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν καὶ τὴν ἄβυσσον καὶ τὸ νοητὸν σκότος τὸν διάβολον, ὁ θεὸς λόγος; καὶ τίς ἂν τοῦτο συγχωρήσειεν, ἕως ἂν τὸν νοῦν ἔχῃ; (Glosse : ἰστέον ὅτι τὴν Ὠριγένους δόξαν ἐλέγχει οὕτως ἑρμηνεύοντος) 7 – 4,2 Secundum …designare] zur Ausdeutung der Schöpfungstage bei Augustin (de Genesi contra Manichaeos I 43 [CSEL 91 112,1ff. ] ; Confess. XIII) und ihre Abhängigkeit von Origenes vgl. E. Williger, Zeitschrift für die Neutestamentliche Wissenschaft 28 (1929) 95 Anm. 3 13 – 4,1 Tempus …diebus] vgl. Plato Tim. 38b : χρόνος δ’ οὖν μετ’ οὐρανοῦ γέγονεν; Philo de opif. mundi 26 ( I 8,7 Cohn/Wendland): χρόνος γὰρ οὐκ ἦν πρὸ κόσμου; de opif. mundi 35 ( ebd. 10,23–11,4); Basilius Hexaem. 2,8 (GCS NF 2, 35f.); und zum Thema v.a. Ch. Köckert, Christliche Kosmologie und kaiserzeitliche Philosophie; dies., Gott, Welt, Zeit und Ewigkeit bei Origenes 1 dicitur] dicit D, vgl. S. 6,7 | ea] eis D | ea ire] exire F | ea …abyssum] ea in praedictum 5 et1] + medium (Dittogr.) v irae abyssum G 4 et1 …lux] < E | Deus2] < r 6 tenebras uocauit] ~ uocauit tenebras g | factum est2] < gv 7 una] unus F | et1] < Er | lucem uocat] ~ uocat (uocauit CFv ) lucem E 8 spiritalem uero] ~ uero spiritalem F | uideamus] iudicamus v 9 quo] zur Kasusattraktion vgl. z.B. hom. Num. 9,6 (GCS VII 62,20) quod Fv, Del. | quoque] < v ( Lücke im Text ) 10 ut] + et r | lucis] < F 12 factum] factus F | dixit2] < C | dies una] diem unam F 13 incipit] incepit (aus -cipit) s

4

Bae 3

Homilia I, 1–2

quentibus diebus. Secunda namque dies et tertia et quarta et reliquae omnes tempus incipiunt designare. 2. »Et dixit Deus: fiat firmamentum in medio aquae, et sit diuidens inter medium aquae et aquae. Et factum est sic. Et fecit Deus firmamentum«. Cum iam antea Deus fecisset caelum, nunc firmamentum | facit. Fecit enim caelum prius, de quo dicit: »caelum mihi sedes«. Post illud autem firmamentum facit, id est corporeum caelum. Omne enim corpus firmum est sine dubio et solidum; et hoc est, quod ›diuidit inter aquam, quae est super caelum, et aquam, quae est sub caelo‹. Cum enim omnia, quae facturus erat Deus, ex spiritu constarent et corpore, ista de causa ›in principio‹ et ante omnia caelum dicitur factum, id est omnis spiritalis substantia, super quam uelut in throno quodam et sede Deus requiescit. Istud autem caelum, id est firmamentum, corporeum est. Et ideo illud quidem primum caelum, quod spiritale diximus, mens nostra est, quae et ipsa spiritus est, id est spiritalis homo noster, qui uidet ac perspicit Deum. Istud autem corporale caelum, quod firmamentum dicitur, exterior homo noster est, qui corporaliter intuetur. Sicut ergo firmamentum caelum appellatum est

BCEF(G) 3 Et …firmamentum2] Gen 1,6f. Gen 1,7

6 caelum2 …sedes] Ies 66,1

8 diuidit …caelo] vgl.

3 Et …firmamentum2] zum Gedankengang von Kap. 2 vgl. Pépin, Théologie 390–417 5 – 7 Fecit …caelum] Über Himmel und Erde als die geschaffene Welt der Geister und Körper vgl. Augustin De Genesi ad litteram I 1 (CSEL 28 4,8ff. ) 7 corporeum caelum] vgl. Philo de opif. mundi 36 ( I 11,6 Cohn/Wendland): πρὸς παράδειγμα τούτου (sc. τοῦ ἀσωμάτου κόσμου) … ἐποίει τὸν οὐρανόν ὁ δημιουργός, ὃν ἐτύμως στερέωμα προσηγόρευσεν ἅτε σωματικὸν ὄντα· τὸ γὰρ σῶμα φύσει στερεόν usw. Zur Unterscheidung ‚Himmel‘ und ‚Firmament‘ vgl. Chalcidius in Tim. comm. 277 (= C II 1 Metzler [S. 50]) 9 – 12 Cum …requiescit] vgl. OWD 1/2, 29 Anm. 13 2 designare] consignare E 3 aquae] aquarum G | et …aquae] < b 1 et3] < v diuidens] diuisio G diuisionis Dg 4 aquae1 …aquae] aquarum G 5 antea] ante rv Deus] < D dominus B | facit] fecit (nach Korr.) s | Fecit enim] etenim D 6 caelum prius] ~ prius celum m | sedes] + est BCEG (über d. Z. n), Ald. Del. 7 facit] fecit G, (nach Korr.) s | id est] est D | firmum] factum D | firmum est] firmamentum ns | est2 … dubio] ~ sine dubio est r 9 est …caelo] ~ sub celo est F | enim] < BE 10 Deus] dominus B | ex] et F 11 omnis …substantia] omnem spiritalem substantiam G 12 Deus] dominus B | requiescit] requiesceret C 13 firmamentum …est] (~) corporeum firmamentum v | ideo] id est F 14 quidem primum] ~ primum quidem g spiritale] spiritalem F | diximus] wohl kaum dicimus | et] < v 15 noster] + interior est C, Del. 16 corporale] corporeum C 17 Sicut] si D

5

10

15

Homilia I, 2

5

10

15

5

ex eo, quod diuidat inter eas aquas, quae sunt super ipsum, et eas, quae sub ipso sunt, ita et homo, qui in corpore positus est, si diuidere potuerit et discernere, quae sint aquae, quae sunt superiores ›super firmamentum‹, et quae sint quae sunt ›sub firmamento‹, etiam ipse caelum, id est ›caelestis homo‹, appellabitur secundum apostoli Pauli sententiam dicentis: »nostra autem conuersatio in caelis est«. Ita ergo continent uerba ipsa scripturae: »et fecit Deus firmamentum, et diuisit inter medium aquae, quae est sub firmamento, et inter medium aquae, quae est super firmamentum. Et uocauit Deus firmamentum caelum. Et uidit Deus, quia bonum est; et factum est uespere, et factum est mane, dies secunda«. Studeat ergo unusquisque uestrum diuisor effici aquae eius, quae est supra et quae est subtus, quo scilicet spiritalis aquae intellectum et participium capiens eius, »quae est supra firmamentum«, »flumina de uentre | suo« educat »aquae uiuae« »salientis in uitam aeternam«, segregatus sine dubio et separatus ab ea aqua, quae subtus est, id est aqua abyssi, in qua tenebrae esse

BCEF(G) 4 caelestis homo] vgl. I Cor 15,47 5 nostra …est] Phil 3,20 7 – 11 et1 …secunda] Gen 1,7f. 13 flumina …suo] Io 7,38 14 aquae uiuae] Gen 26,19; vgl. Io 4,10 u.ö. salientis …aeternam] Io 4,14 11 – 6,2 Studeat …est] vgl. Ambrosius Exaemeron I 8,28 (CSEL 32 27,27–28,2) non enim malas intellegendas arbitror potestates, quod dominus earum malitiam creauerit, cum utique non substantialis, sed accidens sit malitia, quae a naturae bonitate deflexerit 1 diuidat] diuidit Gg 2 si] < v | diuidere] uidere BDFm (vor Korr. Dgm ) 4 quae sint] ns quae sunt Fv, Ald. < BDm, Del. | sunt] + qu(a)e m | sunt …firmamento] ~ sub firmamento sunt CFv | etiam] + et C | ipse] ipsae D ipsum E | id est] < G 5 homo appellabitur] ~ appellabitur (-batur v ) homo E | apostoli] < G 7 continent] continentur C, Ald. Del. 8 sub firmamento] super firmamentum m 9 super] supra BFv 10 est1] < F | factum1 …uespere] facta est uespera (uespera auch F ) BD | factum est2] < F 11 uestrum] nostrum Gg, Del. | diuisor effici] diuisior efficaci m | aquae eius] ~ eius aquae G | eius] et ns 12 est subtus] ~ subtus est g | scilicet] + et b | intellectum] intelligenciam g | et participium] < G 13 capiens] cupiens G | quae] qui F | supra] super Gm 14 educat] fluent G | uiuae] < r | uitam aeternam] uita aeterna D 15 subtus est] ~ est subtus D 15 – 6,1 in …dicuntur] < m

Bae 4

6

Homilia I, 2

dicuntur, in qua »princeps huius mundi« et aduersarius ›draco et angeli eius‹ habitant, sicut superius indicatum est. Illius ergo aquae supernae participio, quae supra caelos esse dicitur, unusquisque fidelium caelestis efficitur, id est cum sensum suum habet in arduis et excelsis, nihil de terra, sed totum de caelestibus cogitans, ›quae sursum sunt quaerens, ubi Christus est in dextera Patris‹. Tunc enim et ipse ea laude dignus habebitur a Deo, quae hic scribitur, cum dicit: »et uidit Deus, quia bonum«. Denique et ea, quae de tertia die in consequentibus describuntur, in hunc eundem conueniunt intellectum. Ait enim: »et dixit Deus: congregetur aqua, quae est sub caelo, in congregationem unam, et appareat arida. Et factum est ita«. Nos ergo laboremus ›congregare aquam, quae est sub caelo‹, et abicere eam a nobis, ut, cum hoc factum fuerit, ›appareat arida‹, quae sunt in carne gesta opera nostra, ›quo‹ scilicet ›uidentes homines opera nostra bona,

BCEF(G) 1 princeps …mundi] Io 12,31 u.ö. | draco …eius] vgl. Apc 12,7 5 quae …Patris] vgl. Col 3,1 7 et …bonum] Gen 1,8 9 – 11 et …ita] Gen 1,9 13 – 7,1 quo …est] vgl. Mt 5,16 1 in …habitant] vgl. Basilius Hexaem. hom. 3,9 (GCS N.F. 2, 53,21-54,1): ἡμῖν δὲ καὶ πρὸς τοὺς ἀπὸ τῆς ἐκκλησίας ἐστί τις λόγος περὶ τῶν διακριθέντων ὑδάτων, οἳ … εἰς ἀλληγορίας κατέφυγον, δυνάμεις λέγοντες … τροπικῶς ἐκ τῶν ὑδάτων σημαίνεσθαι· καὶ ἄνω μὲν ἐπὶ τοῦ στερεώματος μεμενηκέναι τὰς κρείττονας, κάτω δὲ τοῖς περιγείοις … τόποις προσαπομεῖναι τὰς πονηράς. Origenes wird für diese Ansicht ausdrücklich zitiert von Hieronymus Ep. 51,5,7 (CSEL 1 405,13ff.); vgl. Procop. Comm. in Gen. 1,2 ( PG 87/1, 48 B ) : τινὲς δὲ τὸ ἅγιον Πνεῦμα νοήσαντες ἐνταῦθα λέγεσθαι, ἁγίας δυνάμεις τὰ ὕδατα παρεδέξαντο, ὥσπερ καὶ τὴν ἄβυσσον πονηρὰς δυνάμεις ἐφ’ ὧν τὸ σκότος ἦν ὁ διάβολος; J.-F. Denis, De la philosophie d’Origène (1884) 158. 414 2 sicut …est] vgl. oben S. 2,10f. 2 – 6 Illius …Patris] vgl. Markschies, Origenes und sein Erbe 11 12 quae …nostra] vgl. OWD 1/2, 32 Anm. 21 2 indicatum] dictum E | Illius …supernae] Huius ergo caelestis aquae G 3 supra] super C | caelos …dicitur] ~ dicitur esse caelos F | fidelium] fidelis v | caelestis] celestisim v < G | efficitur] efficiatur r 4 cum sensum] consensum DFG r | habet] habeat Er totum] tantum F 5 quaerens] qu(a)erit G | in dextera] CDGv in dexteram F ad dexteram B + dei Gr 6 Patris] dei sedens B mit dem NT | enim] etenim G | hic scribitur] ~ scribitur hic r 7 dicit] dicitur m, Del. | quia] quod gns | bonum] + est CG, (über d. Z.) b, Ald. Del. esset bonum g 8 describuntur] conscribuntur F 9 eundem] eandem v | Ait] inquit F 10 est1 …caelo] ~ sub celo est F | congregationem unam] congregatione una G | unam] < D illam v | et] ut F 11 est …caelo] ~ sub caelo est g 12 eam] < F | hoc] < E | hoc …fuerit] ~ factum fuerit hoc g | appareat] -ant b (nach Korr.) 13 gesta] + et F | quo] quod F | opera2 …bona] ~ bona nostra opera m

5

10

Homilia I, 2

5

10

15

7

glorificent Patrem nostrum, qui in caelis est‹. Si enim aquas istas, quae sunt sub caelo, non separauerimus a nobis, id est peccata et uitia corporis nostri, arida nostra non poterit ap|parere nec habere fiduciam procedendi ad lucem. »Omnis enim, qui male agit, odit lucem et non uenit ad lucem, uti ne ‹ arguantur opera eius. Qui autem facit ueritatem, uenit ad lucem, uti › manifestentur opera eius, et uideantur, si in Deo | sunt gesta«. Quae utique fiducia non aliter dabitur, nisi si uelut aquas abiciamus a nobis et segregemus uitia corporis, quae sunt materiae peccatorum. Quo facto iam arida nostra non permanebit ›arida‹, sicut ex consequentibus ostendetur. Ait enim: »et congregata est aqua, quae est sub caelo, in congregationes suas, et apparuit arida. Et uocauit Deus aridam terram, et congregationes aquarum uocauit maria«. Sicut ergo arida haec segregata a se aqua, quemadmodum superius diximus, ultra non mansit ›arida‹, sed iam ›terra‹ nominatur, hoc modo etiam nostra corpora, si haec ab eis segregatio fiat, iam non permanebunt ›arida‹, sed ›terra‹ appellabuntur ex eo, quod fructum Deo ferre iam poterunt. Quoniam quidem ›in initio Deus caelum fecit et terram‹, postea uero fecit ›firmamentum‹ et ›aridam‹; et ›firmamentum‹ quidem ›uocauit caelum‹ donans ei eius caeli, quod ante creauerat, nomen; ›aridam‹ uero appellauit

BCEF(G) 3 parere]A beginnt 4 – 6 Omnis …gesta] Io 3,20f. 10 – 12 et …maria] Gen 1,9f. 1 glorificent] + deum G | in …est] DEF mit der Vulg. ~ est in caelis BC, erwogen von Bae. | aquas …nostri] terrenas aquas id est peccata et uitia non separauerimus corporis a nobis G | sunt …caelo] ~ sub caelo sunt D 2 peccata …uitia] ~ uitia et peccata m 3 arida nostra] aridam E | arida …apparere] ~ non poterit apparere arida nostra g poterit apparere] potest m | lucem] + et non uenit ad lucem g 4 et …lucem] < DF | ad lucem] über d. Z. n | uti ne] A ut ne D ut non Bn, (non über d. Z.) G, Del. ne E ut s ut in ea r, Ald. ut in eo F 5 arguantur …uti] < Hss.; von Klostermann ergänzt nach der Vulg. 6 eius] + in eo G | et] ut Er | sunt] sint D, (nach Korr.) G | utique] itaque v | utique fiducia] ~ fiducia utique G 7 non] si m | aliter] < v | aliter dabitur] ~ dabitur aliter b | si] < BF rv 8 materiae] materia Bns materies E | Quo …iam] Qua segregatione facta G | facto] pacto AF facta v | iam arida] ~ arida iam r | nostra] + id est corpora G 9 permanebit] -bunt G | ostendetur] Ab ostenditur CDEFg 12 aquarum] < F | uocauit] appellauit EFg | Sicut] si E | haec] a h(a)ec v 13 nominatur] appellatur g 14 modo etiam] ~ etiam modo r | nostra corpora] ~ corpora nostra F 15 fructum] fructus G | Deo] domino E | ferre] offerre F | ferre iam] ~ iam ferre Gg 16 poterunt] potuerunt G 17 Quoniam …initio] quo quidem inicio g in] < F r | caelum fecit] ~ fecit caelum F | uero] < EF 18 quidem] < D | uocauit] uocat ABm 19 aridam …appellauit] ~ appellauit uero aridam g

A 1r

Bae 5

8

A 1v

Homilia I, 2–3

›terram‹ pro eo, quod ei facultatem ferendorum fructuum largiretur. Si quis ergo sua culpa aridus adhuc manet et fructum nullum adfert, sed »spinas et tribulos«, ueluti ignis escas gerens, secundum ea, quae ex se protulit, etiam ipse »esca ignis« efficitur. Si uero studio et diligentia sua separatis ex se aquis abyssi, qui sunt daemonum sensus, exhibuit se »terram fructiferam«, debet | sperare similia, quod et ipse introducatur a Deo »in terram fluentem lac et mel«. 3. Videamus autem ex consequentibus, qui sunt fructus, quos producere Deus iubet terram eam, cui hoc ipse nomen indulsit. »Et uidit« inquit »Deus, quia bonum, et dixit Deus: producat terra herbam feni semen seminantis secundum genus et secundum similitudinem, et lignum fructiferum faciens fructum, cuius semen est in ipso secundum similitudinem super terram. Et factum est sic«. Secundum litteram manifesti sunt fructus, quos ›terra‹ non ›arida‹ producit. Sed iterum referamus et ad nos. Si iam facti sumus ›terra‹, si iam non sumus ›arida‹, adferamus fructus uberes et diuersos Deo, ut et nos

ABCEF(G) 2 spinas …tribulos] Gen 3,18; Hebr 6,8 4 esca ignis] Ies 9,18 5 terram fructiferam] Ps 106(107),34 6 in …mel] Ex 3,8; 33,3 u.ö. 9 – 13 Et …sic] Gen 1,10f. 1 Si …adfert] vgl. hom. Num. 26,5 ( GCS VII 252,17–21): donec ... nullum iustitiae fructum ... afferimus, arida sumus. si autem nosmet ipsos coeperimus excolere ... terra efficimur ex arida etc. 1 quod] quo n | facultatem …fructuum] ~ ferendorum fructuum facultatem E ferendorum] -darum (? ) A | largiretur] largitur E | quis] BCDFm (nach Korr. s ) qui As (vor Korr. von 2. Hd.), v 2 ergo] uero g | et1] + sibi g 3 tribulos] tribolas, von 2. Hd. korr. zu -bulas A | ueluti] uelut CEFG | ignis] igni E, richtig ? | ignis escas] ~ escas ignis G | gerens] gerit G | ex] de g 4 esca ignis] ~ ignis esca r erga ignes D | studio et] < G | diligentia] diligenti (-a klein, von 2. Hd.? ) A | diligentia sua] ~ sua diligentia G separatis …se] separaueris esse D 5 qui …daemonum] < A (Blatt beschädigt ) daemonum sensus] ~ sensus daemonum D | exhibuit] korr. zu -hibet s | exhibuit … fructiferam] (~) se terram se fructiferam exhibuit G | terram fructiferam] terra fructifera D | fructiferam debet] < A (Blatt beschädigt ) 6 sperare] separare b | quod et] ut F et1] < v | Deo] domino G | in terram] in terra A < v 8 qui] quae G | sunt] sint bs (nach Korr. s ) 9 Deus1] < v | iubet] iubeat G | eam] autem F | eam …indulsit] dum hoc nomen ipse ei indulsit G 10 bonum] + est Cm, Ald. Del. + esset g 11 et1 … similitudinem] < G | similitudinem] + suam g | et2 …similitudinem] < F 12 est … ipso] ~ in ipso est G | secundum …terram] < G | similitudinem] + suam g 13 manifesti] manifestati Dg | sunt] < v 14 producit] producet F | referamus] von 2. Hd. korr. zu redeamus A | et] über d. Z. n < Er, Del. ist zu lesen ea ? 15 adferamus …Deo] uberes et diuersos adferre deo debemus G | et1 …Deo] ~ deo et diuersos g | et2] < g

5

10

15

Homilia I, 3–4

5

10

15

9

benedicamur a Patre dicente: »ecce odor Filii mei sicut odor agri pleni, quem benedixit Dominus«, et | ut illud, quod ait apostolus, conpleatur in nobis: »terra enim excipiens frequenter uenientem super se imbrem, et generans herbam opportunam his, a quibus colitur, percipiet benedictiones a Deo. Quae uero spinas et tribulos profert, reproba est et maledicto proxima, cuius finis est in adustionem«. 4. »Et produxit terra herbam feni semen seminantis secundum genus et secundum similitudinem, et lignum fructiferum faciens fructum, cuius semen in ipso faciens fructum secundum genus super terram. Et uidit Deus, quia bonum. Et factum est uespere, et factum est mane, dies tertia«. Non solum iubet terrae proferre ›herbam feni‹, | sed et ›semen‹ proferre, ut semper fructum possit adferre. Et non solum iubet ›lignum fructiferum‹, sed et ›faciens fructum, cuius semen in ipso est, secundum genus‹, id est ut semper ex his seminibus, quae in se habet, fructum possit adferre. Et nos ergo ita debemus et fructificare fructum et semina habere in nobis ipsis, id est omnium bonorum operum omniumque uirtutum semina in corde

ABCEF(G) 1 ecce …Dominus] Gen 27,27 Gen 1,12f.

3 – 6 terra …adustionem] Hebr 6,7f.

7 – 10 Et …tertia]

10 – 12 Non …adferre] vgl. Sel. in Gen. 1,11 ( PG 12, 92C–93A ~ 8,48 Lomm. ~ D 6 Metzler [ S . 70 ] ) ἔστι δὲ … οὕτως ἀναγνῶναι· … »σπεῖρον σπέρμα κατὰ γένος«, ἵνα ᾖ· … »κατὰ γένος σπεῖρον σπέρμα« 1 dicente] benedicente G 2 Dominus] deus E | ut] < E, Ald. Del. | in] a D 3 enim] inquid G | excipiens] accipiens g | excipiens frequenter] ~ frequenter excipiens G frequenter] -tem F | uenientem …se] ~ super se uenientem Gg 4 his] eis D | his a] ipsa v | benedictiones] -nem DEG | Deo] domino Gb 5 uero] ergo G | reproba] reprobata (re- ü. d. Z., von 2. Hd.? ) G | maledicto] -dictioni G | proxima] + est G 6 adustionem] -ne D 7 terra] < m 8 similitudinem] + suam g | cuius …fructum] < Er | semen] + sit g 9 ipso] + est erwägt Hab. (vgl. unten Z. 13) | secundum genus] < B | quia] quod esset g 10 bonum] + est A (daneben Kreuz ), C, Ald. Del. | est1 …et] < A (Blatt beschädigt ) | mane dies] die F | Non …terrae] < A (Blatt beschädigt ) 11 iubet] iubetur ns < G | terrae] terram EGg terra s | et] < F | semen proferre] ~ proferre semen g proferre2] -ferret G | semper …possit] ~ possit semper fructum D 12 fructum possit] ~ possit fructum Gr | iubet] < ns | iubet …fructiferum] ~ lignum fructiferum iubet Er sed] + et fructiferum AEF 13 fructum] Bae. semen Hss. | est1] sit g 14 habet] habent E | possit] possum m possint v 15 ergo] getilgt G | ita] itaque G | et1] < DE | semina] semen BGr 16 omnium bonorum] ~ bonorum omnium F | omniumque uirtutum] < G (lt. Dout. Zusatz Rufins ; vgl. OWD 1/2, 35 Anm.)

Bae 6

A 2r

10

Bae 7

Homilia I, 4

nostro continere, ut haec habentes fixa in mentibus nostris ex ipsis iam omnes actus, qui incurrerint nobis, secundum iustitiam geramus. Isti sunt enim seminis illius fructus, actus nostri, qui ›ex bono cordis nostri thesauro‹ proferuntur. Si uero audimus quidem ›uerbum‹ et ex auditu »statim« terra nostra producit herbam et haec herba, antequam ad maturitatem uel ad fructum ueniat, ›aruerit‹, terra nostra ›petrosa‹ appellabitur. Si uero ea, quae dicuntur, profundioribus nitantur in corde nostro radicibus, ita ut et »fructum« operum ›adferant‹ et semina in se habeant futurorum, tunc uere uniuscuiusque nostrum terra secundum uirtutem suam adferet »fructum, alia centesimum, alia sexagesimum, alia trigesimum«. Sed et illud admonendum neces|sario duximus, ut fructus noster nusquam »zizania«, id est nusquam lolium habeat, ut non sit »secus uiam«, sed in ipsa uia, in illa, quae dicit: »Ego sum uia«, seminetur, uti ne »aues caeli« comedant

ABCEF(G) 3 ex …thesauro] vgl. Lc 6,45 4 – 6 uerbum …petrosa] vgl. Mt 13,5f.; 13,20f. 7 – 10 fructum …trigesimum] (vgl.) Mt 13,8; 13,23 12 zizania …lolium] (vgl.) Mt 13,25ff. | secus uiam] Lc 8,5 13 Ego …uia] Io 14,6 | aues caeli] Lc 8,5 12 secus uiam] vgl. OWD 1/2, 36 Anm. 33 1 continere] korr. zu condere s | habentes] + habentes ( Dittogr.) v | mentibus] cordibus G | mentibus nostris] ~ nostris mentibus g | ex …nobis] Omnes actus qui incurrerent (von 2. Hd. korr. zu -rint) ex ipsis G 2 geramus] generemus BF 3 actus] < D | bono] boni AE bonis B, Ald. | cordis nostri] < G | thesauro] -ris B, Ald. 4 Si …quidem] At si ut audiuimus G | et] < Gg | ex auditu] exauditis v | auditu] auditum F 5 producit] -duxit BGn, (korr. zu -duxerit) s | et] + si (über d. Z. von 2. Hd. ) A | ad1 …uel] < G 6 aruerit] aruit E | Si …radicibus] At si semen uerbi radicibus firmis in corde nitatur G 7 dicuntur] dicunt v producuntur in Ras. D | corde nostro] cordibus nostris r | nostro] < G | ut et] ~ et ut m | et] < FGns 8 operum adferant] ~ afferant operum D adferant] adferat AF conferat G | in …futurorum] fructum in se habeat G | habeant] habeat A | uere] uero EFn, ( getilgt ) s < BDr | uere …nostrum] un i usquisque G 9 uniuscuiusque] uniusque, über d. Z. von 1. oder 2. Hd. cuius A | nostrum] < D adferet] ABDFm adfert CGv | fructum] + suum v 10 centesimum …trigesimum] centensimum ... sexagensimum ... tricensimum A (vgl. Rufin, CSEL 46, S. LII Engelbrecht ) | alia2] et alia AEF | trigesimum] tric- Dns 11 et] über d. Z. r < Dns et …duximus] nobis cauendum est G | necessario] -rium B, Ald. | duximus] ist zu lesen ducimus ? | nusquam] numquam CG plus quam b 12 zizania] -niam Gns | id … lolium] erklärender Zusatz Rufins < G | nusquam] numquam Ar nu /// quam n | ut] + et D + fructus noster BC, Ald. Del. | ut non] neque G | in] et G | ipsa uia] ~ uia ipsa F 13 uia1] über d. Z. (von 2. Hand ? ) D + et C | in] < F | in illa] < D | illa] ea G seminetur] < G | uti ne] AD, (vor Korr.) n, (in Ras.) G ut ne Fbn 2s, Ald. ut in ea g utique in ea Er, Del. | caeli] + non g

5

10

Homilia I, 4–5

5

10

15

11

fructus nostros neque uineam nostram. Si quis tamen nostrum uinea esse meruerit, uideat, ne pro | uua adferat ›spinas‹; et propter hoc iam »non putabitur, neque fodietur«, neque mandabitur »nubibus, ut pluant super eam pluuiam«, sed e contrario relinquetur ›deserta‹, ut increscant super eam »spinae«. 5. Post haec uero iam firmamentum meretur etiam luminaribus adornari. Ait enim Deus: »fiant luminaria in firmamento caeli, ut luceant super terram, et diuidant inter diem et noctem«. Sicut in firmamento isto, quod iam caelum fuerat appellatum, iubet Deus fieri luminaria, ut ›diuidant inter medium diei et noctis‹, ita et in nobis fieri potest, si tamen studeamus et nos uocari et effici caelum; luminaria habebimus in nobis, quae inluminent nos, Christum et ecclesiam eius. Ipse enim est »lux mundi«, qui et ecclesiam inluminat sua luce. Sicut enim luna de sole percipere dicitur lumen, ut per ipsam etiam nox possit inluminari, ita et ecclesia suscepto Christi lumine inluminat omnes, qui in ignorantiae nocte uersantur. Si uero quis in hoc proficiat, ut iam ›filius

ABCEF(G) 2 – 5 spinas …spinae] Ies 5,6 7 fiant …noctem] Gen 1,14 15 – 12,1 filius diei] vgl. I Thess 5,5

12 lux mundi] Io 8,12

1 Si …meruerit] vgl. z.B. in Psalm. 36 hom. I 2 ( SC 411, 68 ): puto ergo, quod etiam in nostris cordibus, qui credimus Saluatori, sit aliqua uinea plantata 13 Sicut …inluminari] vgl. OWD 1/2, 37 Anm. 37 1 fructus nostros] fructum nostrum G | uineam nostram] uinea nostr(a) A (Blatt beschädigt ), G | Si …ne] < G | quis] qui ADb | tamen] tantum v | nostrum] < F 2 meruerit] CD meruit ABEF | uideat …pro] Enr ne pro gs et pro Db pro F < A (Blatt beschädigt ; Raum für ca. 5 Buchst.) | adferat] afferet D affert g | et] < B | hoc iam] ea G 3 putabitur] potabitur DFv, nach Korr. von 2. Hd. A, vor Korr. von 2. Hd. G eam] illam E 4 pluuiam] < A | e …deserta] derelinquetur G | increscant] crescant G eam] eum G 6 uero] autem G < r | iam] < Gm | meretur etiam] ~ etiam meretur erwägt Hab. ( vgl. OWD 1/2, 36 Anm. 36 ) | etiam] < E | adornari] adornans v 7 Ait … Deus] Nam die quarta ait dominus G 8 diem …noctem] ~ noctem et diem F firmamento isto] ~ isto firmamento g | quod] quo F | caelum fuerat] ~ fuerat caelum g 9 diuidant] diuidat D 10 et nos] ergo G 11 luminaria habebimus] ut habere luminaria mereamur G | habebimus] korr. zu habemus b | quae] et G | inluminent] -nant B korr. zu -net G | nos] + id est r | Christum …ecclesiam] Christus et ecclesia G 12 eius] suam B | enim est] ~ est enim BF, Del. | lux] lumen G | et2] < BGv 13 luce] uoce B enim] < D | dicitur lumen] ~ lumen dicitur G | ipsam] lunam G | nox] nos B 14 inluminari] -nare G (vor Korr.), g | et] < B | ecclesia] -siam F | suscepto …lumine] suscepta luce G | omnes] dominus F 15 in1] < DFb | in ignorantiae] ignorantia G hoc] + ipsum C | proficiat] + ita C ( getilgt in n ) 15 – 12,1 ut …lucis] ut filius lucis et dei filius efficiatur G 15 iam] etiam F

A 2v

12

Bae 8 A 3r

Homilia I, 5–6

diei‹ efficiatur, ›sic ut in die honeste ambulet‹, quasi ›filius diei et filius lucis‹: hic ab ipso Christo inluminatur, sicut dies a sole. 6. »Et sint in signa et in tempora, et in dies et in annos; et fiant ad inluminandum in firmamento caeli, ut luceant super terram. Et factum est sic«. Sicut luminaria caeli ista, quae uidemus, posita sunt ›in signa et in tempora et dies et annos‹, ut luceant de firmamento caeli his, qui | super terram sunt, hoc modo etiam Christus inluminans ecclesiam suam signa dat per praecepta sua, ut sciat, | quomodo quis accepto signo fugiat »ab ira superuentura«, uti ne ›dies illa sicut fur eum conprehendat‹, sed ut magis peruenire possit in »annum Domini acceptabilem«. Christus ergo est »lux uera, quae inluminat omnem hominem uenientem in hunc mundum«, ex cuius lumine inluminata ecclesia etiam ipsa »lux mundi« efficitur inluminans eos, »qui in tenebris sunt«, sicut et ipse Christus contestatur discipulis suis dicens: »uos estis lux mundi«. Ex quo ostenditur, quia Christus quidem lux est apostolorum, apostoli uero ›lux mundi‹. Ipsi enim sunt ›non habentes maculam uel rugam aut aliquid huiusmodi‹, uera ecclesia, sicut et apostolus dicit: »ut ipse sibi exhibeat gloriosam ecclesiam non habentem maculam aut rugam aut aliquid huiusmodi«.

ABCEF(G) 1 sic …ambulet] vgl. Rom 13,13 | filius1 …lucis] vgl. I Thess 5,5 3 Et …sic] Gen 1,14f. 8 ab …superuentura] Mt 3,7; Lc 3,7; I Thess 1,10 9 dies …conprehendat] vgl. I Thess 5,4 10 annum …acceptabilem] Ies 61,2 | lux …mundum] Io 1,9 12 lux mundi] Mt 5,14 | qui …sunt] Rom 2,19 13 uos …mundi] Mt 5,14 15 non …huiusmodi] vgl. Eph 5,27 16 – 18 ut …huiusmodi] Eph 5,27 1 diei1] alternativ über d. Z. von 1. Hd. uel diei r, Dout. ( vgl. OWD 1/2, 37 Anm. 38 ) dei ABCDEG dicit F | sic …diei] < E | diei2] dei Br (uel diei über der Z. von 1. Hd. r ), Del. | diei2 …filius] < D 2 sicut …sole] < G 3 in2] < DF, Ald. Del. | et2] + annos et F | in3] < g | in4] < DFg 4 – 6 caeli …firmamento] < D 4 est] < b 5 caeli ista] ~ ista caeli A | et2] + in CF 6 et] + in Fns | de] in Er | super] supra m 7 signa] + nobis G | per] < F 8 sciat] sciant C (vor Korr. s ) | sciat …quis] quis, quomodo erwägt Bae. | uti] ut EFGs | uti ne] ut non in ea r 9 illa] iudicii G | sicut …eum] nos sicut fur G | eum conprehendat] ~ comprehendat eum g | ut] < C | ut …possit] preuenire possimus G 10 ergo] < E | est …uera] lux mundi G 11 inluminata] illuminatur Dg inluminat (+ ecclesiam b ) Ab 12 mundi] munda F | mundi efficitur] ~ efficitur mundi g 13 sicut et] ut G | contestatur] contextatur m | contestatur … dicens] disc. suis ait G | discipulis suis] discipulos suos Er 14 quo] + enim g | quidem] < D | lux est] ~ est lux v | est apostolorum] ~ apostolorum est G 15 enim] autem E uel] aut ( vgl. Z. 17) B neque E 16 huiusmodi] eiusmodi D 16 – 18 uera …huiusmodi] < F 16 sicut] ut E | et] < Dmr 17 exhibeat] ex( h)iberet m exhibet v 18 huiusmodi] huiuscemodi D, Ald. Del.

5

10

15

Homilia I, 7

5

10

15

13

7. »Et fecit Deus duo luminaria magna, luminare maius in principatum diei, et luminare minus in principatum noctis, et stellas. Et posuit ea Deus in firmamento caeli, ut luceant super terram, et potestatem habeant diei et noctis, et diuidant inter medium lucis et inter medium tenebrarum. Et uidit Deus, quia bonum. Et factum est uespere, et factum est mane, dies quarta«. Sicut sol et luna magna luminaria dicta sunt esse in firmamento caeli, ita et in nobis Christus et ecclesia. Sed quoniam etiam stellas in firmamento posuit Deus, uideamus, quae sint etiam in nobis stellae, id est in cordis nostri caelo. Moyses stella est in nobis, quae lucet et inluminat nos actibus suis. Et Abraham et Isaac et Iacob et Esaias et Hieremias et Ezechiel et Dauid et Daniel | et omnes, quibus scriptura sancta ›testimonium dedit, quia placuerint Deo‹. Sicut enim »stella ab stella differt in gloria«, ita etiam sanctorum | unusquisque secundum magnitudinem suam lumen suum fundit in nos. Sicut autem sol et luna inluminant corpora nostra, ita et a Christo atque ecclesia inluminantur mentes nostrae. Ita tamen inluminamur, si non simus mentibus caeci. Nam sicut sol et luna corporalibus oculis caecos quamuis

ABCEF(G) 1 – 5 Et …quarta] Gen 1,16–19 gloria] I Cor 15,41

11 testimonium …Deo] vgl. Hebr 11,5

12 stella1 …

6 Sicut …ecclesia] vgl. Comm. in Joh. 6,55 ( GCS IV 164,21): ἐκκλησίας τροπικώτερον σελήνης λεγομένης; hom. Num. 23,5 ( GCS VII 217,24f.); Ledegang, Mysterium Ecclesiae 627–630 9 – 12 Moyses …Deo] vgl. hom. 9,2 (142, 2f.): nam et in illo populo fuerunt multi iusti et prophetae, quibus stellarum caeli merito comparatur exemplum 14 Sicut …nostrae] In Christus als Sonne, die sich immerfort verströmt, ohne sich je zu erschöpfen, mag ein Abglanz neuplatonischer Ideen durchschimmern (zu diesem Thema insgesamt vgl. Crouzel, Origène et Plotin) 1 fecit] + inquid G | duo] < F | luminaria magna] ~ magna luminaria mr 2 principatum] -patu G | ea] A (vgl. LXX ) eas BCDEFG, mit der Vulg. | Deus] < B 5 quia] quod esset g 4 diuidant] luceant E | inter2] < B | inter medium2] < E bonum] + est CE, Ald. Del. | Et …uespere] < D 6 esse] < E 7 etiam] et D < G firmamento] caelo G 8 quae] quid F | sint] sunt G | etiam …nobis] ~ in nobis etiam B 9 Moyses] < D | in] < B | lucet …suis] (~) nos actibus suis inluminat G 10 et1] < r et3] < AFGv | et4] < v | et5] < G | et6] < F 11 quibus …placuerint] sancti qui placuerunt G | sancta] < E | quia] qui E | placuerint] AB ( vgl. Hofmann – Szantyr S. 586 ) placuerunt CDEF, A nach Korr. von 2. Hd. 12 stella1 …stella] ~ ab stella stella G | ab] a v | sanctorum unusquisque] (~) et unusquisque sanctorum G 13 secundum … suam] magnitudine sua E | lumen suum] ~ suum lumen G | fundit] effundit G infundit D fudit E 14 autem] enim m | atque] et G 15 inluminamur] -natur F -nantur b | simus] sumus g 16 sol] < E

A 3v Bae 9

14

A 4r

Homilia I, 7

inlustrent, illi tamen lumen recipere non possunt, ita et Christus lucem suam praestat mentibus nostris; sed ita demum nos inluminabit, si nequaquam caecitas mentis inpediat. Quod etiamsi accidat, primo oportet eos, qui caeci sunt, sequi Christum dicentes et clamantes: »miserere nobis, fili Dauid«, ut etiam uisum ab ipso recipientes possint deinceps et lucis eius splendore radiari. Verum non aequaliter omnes, qui uident, inluminantur a Christo, sed singuli secundum eam mensuram inluminantur, qua uim luminis recipere ualent. Et sicut non aequaliter oculi corporis nostri inluminantur a sole, sed quanto quis in loca altiora conscenderit et ortus eius editioris speculae intuitione fuerit contemplatus, tanto amplius et splendoris eius percipiet et caloris; ita etiam mens nostra quanto elatius et excelsius adpropiauerit Christo ac se uicinior splendori lucis eius obiecerit, tanto magnificentius et clarius eius lumine radiabitur, sicut et ipse ait per prophetam: »adpropinquate mihi, et ad|propinquabo uobis, dicit Dominus«. Et iterum dicit: »Deus adproximans ego sum, et non Deus de longe«.

ABCEF(G) 4 miserere …Dauid] Mt 9,27 15 Deus …longe] Ier 23,23

14 adpropinquate …Dominus] (vgl.) Zach 1,3; Iac 4,8

10 editioris …intuitione] vgl. OWD 1/2, 40 Anm. 44 1 inlustrent] illustret E | lumen] < ABG 2 demum] < G | inluminabit] -uit A -bimur ns | si nequaquam] sequaquam A vor Korr. von 2. Hd. si ne qua G 3 accidat] accidit (? ) nach Korr. n | qui …sunt] < G 4 dicentes …clamantes] ~ clamantes et dicentes FGg | clamantes] exclamantes m | nobis] nostri CFG 5 etiam] < G | ab … recipientes] ~ recipientes ab ipso g | ipso] eo G | possint …radiari] (~) lucis eius possent (korr. zu -int) deinceps splendore radiari G | et] + in C | eius] < E 6 radiari] inradiari b radiare g 7 Verum] + ita G | omnes] + etiam G 7 – 9 inluminantur … ualent] (~) sed singuli secundum mensuram suam inluminantur a christo G 7 a… inluminantur] < F 8 mensuram] mensura A | qua] quam Fv | recipere] percipere g 9 Et] < G | sicut] si E | oculi …nostri] ~ corporis nostri oculi g | nostri] < G | a] < ns | sed] nam G 10 editioris] editiores A ex altioris v | editioris …intuitione] ab excelsiore specula G | speculae] speculi n 11 intuitione] -nem F | splendoris] -res F eius] radios r + uim Ald. Del. | percipiet] -cipiat g -spiciet ns | et2] < D 12 caloris] calorem G calores F clarioris (korr. zu caloris ? ) v | elatius et] < G 13 uicinior] -nius Cg -niorem EG, Ald. Del. | splendori] -dore ns -doris F | lucis] < G obiecerit] subiecerit G 14 clarius …radiabitur] claritas ei inluminare dabitur G | et] < ABEF | ait …prophetam] ~ per prophetam ait C 15 et] + ego Gg | et …Deus2] < F dicit Dominus] < G | dicit2] < G | Deus] dominus A | adproximans] adpropinquans Eb, Ald. Del. de prope C | adproximans …longe] de prope et non deus de longinquo G

5

10

15

Homilia I, 7–8

5

10

15

15

Non similiter tamen uenimus ad eum omnes, sed unusquisque »secundum propriam suam uirtutem«. Aut enim cum turbis uenimus ad eum et per parabolas nos reficit ad hoc tantummodo, ne multis ieiuniis deficiamus »in uia«; aut certe semper et indesinenter eius pedibus adsidemus, uacantes ad hoc solum, ut audiamus »uerbum eius«, nequaquam perturbati »erga multum ministerium«, sed »optimam partem« eligentes, »quae non auferetur« a nobis. Et utique qui sic accedunt ad eum, multo amplius ex eius lumine consequuntur. Si uero sicut apostoli nusquam omnino moueamur ab eo, sed semper | cum eo permaneamus in omnibus tribulationibus eius, tunc nobis secreto ea, quae ad turbas locutus fuerat, exponit atque ›dissoluit‹, et multo clarius inluminat nos. Si uero etiam talis quis fuerit, ut possit et in montem ascendere cum eo, sicut Petrus et Iacobus et Iohannes, iste non solum Christi lumine, sed etiam Patris ipsius inluminabitur uoce. 8. »Et dixit Deus: producant aquae repentia animarum uiuarum et uolatilia uolantia super terram secundum firmamentum caeli. Et factum est sic«. Secundum litteram iussu Dei producuntur ab aquis ›repentia‹ et ›uolatilia‹ et haec, quae uidemus, a quo sint facta, cognoscimus. Sed uideamus, quomodo etiam secundum nostrum firmamentum caeli, id est mentis nostrae uel cordis soliditatem, haec eadem fiant. Arbitror quia, si mens | nostra inluminata

ABCEF(G) 1 secundum …uirtutem] Mt 25,15 2 cum …reficit] vgl. Mt 13,34 3 in uia] Mt 15,32; Mc 8,3 4 – 6 semper …nobis] vgl. Lc 10,39–42 8 Si …eo] vgl. Mt 13,36 9 in …eius] vgl. Lc 22,28 10 dissoluit] vgl. Mc 4,34 11 – 13 in …uoce] vgl. Mt 17,1–5 14 Et …sic] Gen 1,20 1 Non …uirtutem] Aut non aequaliter omnes uenimus ad eum G | tamen] tantum v uenimus …omnes] ~ ad eum omnes uenimus g 2 propriam suam] ~ suam propriam F suam] < E | suam uirtutem] ~ uirtutem suam g | uenimus …eum] < G 3 nos] < m ad …tantummodo] Adhuc tantum G 4 semper et] < G | et] < E | adsidemus] ad fidem F 5 nequaquam] non G 6 quae] quam v | auferetur] auferatur CE 7 Et] getilgt n multo] + magis E | consequuntur] consequentur v 8 nusquam] numquam Gns moueamur] moueantur F 9 permaneamus] par maneamus A maniamus b maneamus G, g (? ) | ea] < G 10 turbas] + in parabolis G + secreto v | fuerat …nos] multo clarius exponens soluet G | clarius] + sine dubio C 11 Si] sin A (nach Korr. von 2. Hd.), D | etiam] < G | etiam talis] ~ talis eciam g | quis] qui vor Korr. von 2. Hd. G et] < FG | ascendere …eo] ~ cum eo ascendere E 12 et1 …Iohannes] ~ et iohannes et iacobus g | iste] isti E 13 inluminabitur] -buntur E 14 Et] Quinta die G | repentia] reptilia BG | uiuarum] < v 15 uolantia] < BG 15 – 18 Et …caeli] < G 16 repentia] reptilia g | uolatilia] uolantia r 17 quae] qua A | a quo] quod F | sint] + creata et g 18 uel] sed F | uel cordis] < G 19 fiant] uolant G | Arbitror quia] Nam G | quia] < E | quia si] quasi D

Bae 10

A 4v

16

Homilia I, 8

fuerit a nostro sole Christo, iubetur postmodum ex his, quae in ea sunt, aquis producere ›repentia‹ et ›uolatilia uolantia‹, id est cogitationes bonas uel malas proferre in medium, ut discretio fiat bonorum a malis, quae utique utraque ex corde procedunt. De corde namque nostro uelut de aquis proferuntur et bonae cogitationes et malae. Sed nos uerbo ac praecepto Dei utraque proferamus ad conspectum et iudicium Dei, ut cum ipsius inluminatione discernere possimus a bono, quod malum est, id est ut ea, quae super terram repunt et terrenas sollicitudines gerunt, separemus a nobis; illa uero, quae meliora sunt, id est ›uolatilia‹, sinamus uolare non solum ›super terram‹, sed etiam ›secundum firmamentum caeli‹; id est ut sensum et rationem tam terrenorum quam caelestium pertractemus in nobis ‹ et › intellegere quoque possimus, quae sint in nobis noxia ex repentibus. Si uiderimus »mulierem ad concupiscendum eam«, illud est in nobis reptile uenenatum; si uero sit in nobis sobrietatis sensus, etiamsi domina Aegyptia nos adamauerit, efficimur aues et relinquentes Aegyptia uestimenta in manibus eius ex obscenis insidiis euolabimus. Si sit in nobis sensus ad furandum nos prouocans, istud est reptile pessimum; si uero sit in nobis sensus, ut, etiamsi »duo minuta« habeamus, haec ipsa pro misericordia offera-

ABCEF(G) 13 mulierem …eam] Mt 5,28 minuta] vgl. Lc 21,2

14 – 16 etiamsi …euolabimus] vgl. Gen 39,7ff.

18 duo

1 nostro sole] < G | aquis] aquos (+ a von 2. Hd.) G 2 repentia] reptilia G | uolatilia uolantia] ~ uolantia uolatilia r | uolantia] < G | bonas …malas] ~ malas uel bonas g 3 fiat bonorum] ~ bonorum fiat g | bonorum] bonarum G | utique] < G 4 procedunt …namque] < G | de] < G | proferuntur] producuntur C | et] < E | et … malae] < G 5 Sed …Dei] nos uero a precepto E | uerbo …praecepto] praecepti G | ac] atque b | utraque] utrasque G utramque F | proferamus] feramus A proferimus G 6 ad] ante C | et] < F | et iudicium] iudicii G | ut] ubi v Et F | ipsius] illius E 7 ut] < G | super] supra E 9 uolatilia] uolantia G | sinamus] sinamos A | secundum] super r, (in Ras.) G 10 caeli …est] dē G | et rationem] < G 11 et] ergänzt Hab. ut Ggr, Ald. Del. (vgl. S. 17,16 ut unicuique usw.) | quoque] < G 12 ex repentibus] repentia F 13 uiderimus] uidemus B | concupiscendum] -dam Gn | est …nobis] ~ in nobis est E in nobis] < G 14 sit] est E | sobrietatis sensus] sobrietas G 15 Aegyptia nos] ~ nos aegyptia b | efficimur] efficiamur B efficit G | aues] auis C | Aegyptia uestimenta] ~ uestimenta aegyptia G 16 in manibus] immanibus D | in1 …ex] et G | insidiis] insidias vor Korr. von 2. Hd. G + eius A (über d. Z., von 1. Hd.? ), D | euolabimus] -uimus AF euolamus r auolamus G | sensus …prouocans] filargiriae (~ φιλαργυρίας) sensus G 18 minuta] + erea G | habeamus] habemus g | haec] + etiam E 18 – 17,1 ipsa …Dei] in domo dei offeramus G 18 pro misericordia] pro /////// ia (Ras.), am Rand prona mente b

5

10

15

Homilia I, 8–9

5

10

15

17

mus ›in dona Dei‹, iste sensus auis est, nihil de terrenis cogitans, sed ad firmamentum caeli uolatibus tendens. Si ueniat nobis sensus persuadens nobis | cruciatus martyrii non nos debere tolerare, | istud erit reptile uenenatum; si uero ascendat nobis sensus et cogitatio talis, ut ›usque ad mortem pro ueritate certemus‹, auis erit haec a terrenis ad superna contendens. Similiter etiam de ceteris uel peccatorum uel uirtutum speciebus sentiendum est et discernendum, quae sint ›repentia‹ et quae sint ›uolatilia‹, quae producere ad discretionem in conspectu Dei aquae nostrae iubentur. 9. »Et fecit Deus cetos magnos et omnem animam animalium repentium, quae eduxerunt aquae secundum genus suum, et omne uolatile pennatum secundum genus suum«. Et de his similiter, ut de illis, quae supra diximus, sentiendum est, quod producere debeamus etiam ›cetos magnos‹ et ›animam repentium secundum genus‹. In magnis istis cetis inpias cogitationes et nefarios quosque contra Deum sensus arbitror indicari. Quae tamen omnia producenda sunt ante conspectum Dei et ponenda ante ipsum, ut diuidamus et separemus bona a malis, ut unicuique suus locus a Domino tribuatur, sicut ex his, quae sequuntur, ostenditur.

ABCEF(G) 1 in …Dei] vgl. Lc 21,4 ( und Nestle-Aland 27. Aufl. zur Stelle ) 4 usque …certemus] vgl. Sir 4,28 9 – 11 Et …suum] Gen 1,21 5 – 8 Similiter …iubentur] vgl. OWD 1/2, 43 Anm. 53 1 dona Dei] ~ dei dona A | de terrenis] dettius (o.ä.) v | firmamentum caeli] caelum cum G 2 uolatibus] uolatilibus FG | nobis1] < g | nobis sensus] ~ sensus nobis G persuadens] suadens C | nobis2] nos E < G 3 cruciatus] -tum G | erit] est G 4 ascendat …talis] sit in nobis sensus talis G 5 haec] + cogitatio (s. Z. 4) G | a terrenis] e terris m | contendens] ABF (vgl. Z. 1f. ad firmamentum ... tendens) conscendens CDEG, Ald. Del. (vgl. S. 49,14 ad caelestia ... conscenditur ; S. 124,8 ad superna conscendat ; vgl. OWD 1/2, 42 Anm. 52) 6 etiam] < b | peccatorum] + morbis Er 7 discernendum] decernendum A | sint1] sunt m | repentia] reptilia G | uolatilia] uolantia A 8 discretionem] districtionem G | iubentur] dazu am Rand von 2. Hd.: id est hic antea sentiantur et alia impleantur et alia expellentur A 9 fecit] + inquid G omnem animam] omnes animas B 10 et …suum] < m | pennatum] pinnatum A 11 his] illis E | supra] super m 12 debeamus] iubeamur E | etiam] et r 13 genus] + suum Fg | cetis] c(o)etibus Fbns 14 quosque …sensus] (~) sensus contra deum G tamen] tantum v 15 Dei] domini G | et …ipsum] < G | ponenda] + sunt C diuidamus et] < G 16 separemus] separamus (-remus m 2 ? ) m | a malis] et mala v | ut] et EFG | a2 …tribuatur] ~ tribuatur a domino g | Domino] deo G

A 5r |Bae 11

18

A 5v

Bae 12

Homilia I, 10

10. »Et uidit Deus, quia bona sunt, et benedixit ea dicens: crescite et multiplicamini, et replete aquas, quae sunt in mari, et uolatilia repleantur super terras. Et factum est uespere, et factum est mane, dies quinta«. In mari quidem ›cetos magnos et omnem animam animalium repentium, quae produxerunt aquae‹, iubet inmorari, ubi et ›draco ille, quem plasmauit Deus ad inludendum ei‹, inhabitat. Volucres autem multiplicari iubet super terram, | quae aliquando ›arida‹ fuit, nunc autem iam ›terra‹ appellatur, sicut superius exposuimus. Sed requirit aliquis, quomodo ceti magni et repentia in malo accipiuntur et uolatilia in bono, cum de omnibus simul dictum sit: »et uidit Deus, quia bona sunt«? Ipsis sanctis bona sunt ea, quae illis aduersantur, quia uincere ea possunt et, cum ea uicerint, maioris gloriae efficiuntur apud Deum. Deni|que cum diabolus petisset, ut sibi potestas daretur aduersum Iob, inpugnans eum aduersarius causa ei exstitit duplicis gloriae post uictoriam. Quod ostenditur ex eo quia ea, quae in praesenti perdiderat, in duplum receperit, simili modo

ABCEF(G) 1 – 3 Et …quinta] Gen 1,21–23 5 draco …ei] vgl. Ps 103(104),26 1,21 13 cum …uictoriam] vgl. Hiob 1,9ff. (42,10ff.)

10 et2 …sunt] Gen

11 Ipsis …Deum] vgl. z.B. hom. Num. 14,2 (GCS VII 123,7–9): si non haberemus, qui aduersum nos obsisterent, agones non essent nec uictoribus munera ponerentur nec regnum caelorum uincentibus pararetur. Zu dem Gedanken vgl. auch Augustin civ. I 7 (I p. 11f. Dombart/Kalb5) 1 quia] quoniam ns | benedixit …et2] ait G | ea] eis gm + deus nr , mit LXX (ὁ θεὸς λέγων) und Vulg. (vgl. S. 29,8), erwogen von Bae. 2 quae …mari] maris G 3 terras] terram BEG | factum2] factus F 4 quidem] < G | cetos magnos] cetus magnus D omnem …aquae] cetera marina animalia G | animalium] anilium A + et ABDFns , Ald. Del. 5 inmorari] inolescere G | et draco] -cho A (Blatt beschädigt ) 6 inludendum … terram] nach inlude- < A (Blatt beschädigt ) | inhabitat] habitat G | autem] uero g < G | multiplicari …terram] (~) super terram multiplicare iubet G 7 iam] < B 9 requirit] requirat D, richtig ? | requirit aliquis] requiritur G | magni] < G | repentia] reptilia G | accipiuntur] accipiantur gs 10 bono] bonum n | simul] < EG | sit] est A, erwogen von Bae. (vgl. Hofmann – Szantyr S. 624 f. ) 11 bona1 …sanctis] < D | Ipsis] quia sine dubio C | sunt2] aus sint s + et ns | illis aduersantur] (~) aduersantur. Aliis G 12 ea] eaque G | uicerint] uincerint A, (vor Korr.) G 13 cum] et cum r | cum … daretur] < G | potestas daretur] ~ daretur potestas m | aduersum] aduersus BEG | eum] < G 14 aduersarius] diabolus B zabulus G | duplicis] pr(o)elii E | post …quia] nam G | ostenditur …eo] (~) ex eo ostendit v 15 ea] ei F | perdiderat] perdederat A receperit] recepit EG

5

10

15

Homilia I, 10

5

10

19

sine dubio et in caelestibus recepturus. Et apostolus dicit, quia »nemo coronatur, nisi qui legitime certauerit«. Et reuera quomodo erit certamen, si non fuerit qui resistat? Quantus decor et splendor sit lucis non dinosceretur, nisi obscuritas intercederet noctis. Unde aliqui in castitate laudantur, nisi quia alii pro inpudicitia condemnantur? Unde uiri fortes magnificantur, nisi existerent inbelles et timidi? Si amarum adhibeas, tunc dulce efficitur laudabilius. Si atrum consideraueris, gratiora tibi, quae clara sunt, uidebuntur. Et ut breuiter dicam, ex malorum consideratione decus bonorum lucidius indicatur. Propterea ergo de omnibus hoc dicit scriptura: »et uidit Deus, quia bona sunt«. Quare tamen non est scriptum: et dixit Deus, quia bona sunt, sed: »uidit Deus, quia bona sunt«? Id est: uidit utilitatem ipsorum et eam

ABCEF(G) 16 – 19,1 nemo …certauerit] II Tim 2,5 9 et …sunt] Gen 1,21 7 Si …uidebuntur] vgl. c. Cels. IV 70 (GCS I 339,17ff.) 8 ex …indicatur] Seinen Ursprung hat dieser Gedanke wohl in der Stoa (vgl. z.B. Chrysipp bei Gellius 7,1,3f.: ... quid item fortitudo intellegi posset, nisi ex ignauiae adpositione? quid continentia, nisi ex intemperantiae?; Seneca prov. 2,4); er kehrt wieder im Neuplatonismus (etwa Plotin enn. III 3,7), aber auch bei Laktanz ira 13–15 (CSEL 27, 99–108); inst. VII 5 (CSEL 19, 596–602), und abgewandelt bei Augustinus, z.B. civ. XI 18 (I p. 485f. Dombart/Kalb5). Vgl. ferner Orig. hom. Num. 9,1 (GCS VII 55,23–25 ) : quis sciret bonam esse lucem, nisi noctis tenebras sentiremus? quis dulcedinem nosceret mellis, nisi gustum amaritudinis accepisset ? 8 – 20,2 Propterea …optimos] vgl. Comm. in Joh. 13,42 (GCS IV 268,23ff. ) 1 recepturus] -turos v 2 coronatur] coronabitur Gb, (aus -natur) s | qui] < ABDnv | Et reuera] Nam G 3 decor et] < D | dinosceretur] dinoscitur C 4 obscuritas intercederet] ~ intercederet obscuritas G | intercederet] intercesserit rs intercederit, korr. zu -ciderit n intercideret g | aliqui] alii qui A 5 quia] < v | alii] aliqui DE inpudicitia] pudicitia A | uiri] et G | fortes] fortis A | magnificantur] ABEF magni haberentur D magni habentur C in laude non haberentur G magnificarentur Ald. Del., erwogen von Bae. 6 existerent] extiterint G | inbelles] AE imbecilles BCDF, Ald. Del. | timidi] intimidi G | adhibeas] bibes G 7 atrum] atra D atrium F thesaurum G | consideraueris] considerabis n | gratiora] gratiosa E | gratiora …sunt] (~) quae clariora sunt gratiora tibi G | uidebuntur] uidebunt F -bantur G | Et] über d. Z. von jüngerer Hd. A < BDEF | Et …dicam] Sed quid plura G 8 dicam] + et v | decus] decor G 9 de …dicit] ~ hoc dicit de omnibus g | quia] quoniam ns 10 Quare …sunt2] < F | tamen] tantum v | non est] < A (Blatt beschädigt ) | Deus] < G | quia] quoniam C | sunt2] < v | sed …sunt] < D 11 Deus] < g | Deus …sunt] < A (Blatt beschädigt ), G | quia] quoniam C | uidit2] < E | uidit utilitatem] ~ utilitatem uidit C | ipsorum] illorum F 10 – 20,1 ipsorum …qua] < G 10 – 20,1 et …talia] < A (Blatt beschädigt ) 10 – 20,1 eam rationem] ea ratione BF r

20 A 6r

Bae 13

A 6v

Homilia I, 10–11

rationem, qua, cum essent ipsa per se talia, bo|nos tamen facere possent optimos. Propterea ergo dixit: »crescite et multiplicamini, et replete aquas, quae in mari sunt, et uolatilia repleantur super terras«, id est, ut ceti quidem magni et repentia in mari essent, sicut superius exposuimus, et uolatilia super terras. 11. »Et dixit Deus: producat terra animam uiuam secundum genus, quadrupedia et repentia et bestias terrae secundum genus. Et factum est sic. Et fecit Deus bestias terrae secundum genus, et omnia repentia terrae secundum genus. Et uidit Deus, quia bona sunt«. Secundum litteram quidem nulla quaestio est. Manifeste enim a Deo creata esse dicuntur uel animalia uel quadrupedia uel bestiae uel serpentes super | terram. Aptare autem haec his, quae supra exposuimus, secundum spiritalem intellectum, non otiosa res est. Ibi quidem dictum est: »producant aquae repentia animarum uiuarum et uolatilia uolantia super terram secundum firmamentum caeli«, hic autem ait: »producat terra animam uiuam secundum genus, quadrupedia et repentia et bestias terrae secundum genus«. Et illa quidem, quae de aquis producta sunt, diximus debere motus et cogitationes mentis nostrae, qui de profundo cordis producuntur, intellegi. Nunc uero hoc, quod dicitur: »producat terra animam uiuam secundum genus, quadrupedum et repentium et bestiarum super terram secundum genus«, exterioris hominis nostri, id est carnalis et terreni motus arbitror indicari. Denique nihil uolatile in his, quae de carne loquitur, indicauit, | sed tantummodo ›quadrupedia‹ et ›repentia‹ et ›bestias terrae‹.

ABCEF(G) 2 crescite …terras] Gen 1,22 6 – 9 Et …sunt] Gen 1,24f. 13 producant …caeli] Gen 1,20 15 producat …genus2] Gen 1,24 18 – 20 producat …genus] Gen 1,24 1 qua] quae n | cum] Nam cum G | ipsa] ipse v < G | tamen] tantum v | facere … optimos] (~) possint optimos facere g | possent] AF possunt CEG, Ald. Del. possint BD 2 ergo] < CE | dixit] dicit C 3 terras] terram E | quidem magni] ~ magni quidem b 4 superius] supra g 5 terras] terram E 6 Et dixit] Sexta quoque die dicit G Deus] dominus r < B | animam …genus] < G 7 genus] + suum g, (von 2. Hd. ü.d.Z.) G | Et …genus] < Db 8 Et …genus2] < g | Deus] < F | et …genus] < F 10 uel2] < ABDEF 11 autem] ante v 12 intellectum] intelligenciam g 13 Ibi quidem] ibidem E 14 uolantia] < B | super] supra v 15 uiuam] < B | genus] + suum g | et1] < C 16 genus] + suum g | Et] in v 17 diximus debere] < G | et cogitationes] cogitationesque g et cogitatione F | mentis nostrae] < G | qui] quae G 18 producuntur] proferuntur G | intellegi] + debere supra diximus G 19 genus] + suum g | repentium] serpentium r | super terram] < b 20 genus] + suum g | carnalis … terreni] carnales et terrenos s 21 loquitur indicauit] loquuntur indicari G 22 et repentia] serpentia G | et2] < F

5

10

15

20

Homilia I, 11–12

5

10

15

21

Secundum illud nempe, quod dictum est ab apostolo, quia »non habitat in carne mea bonum« et quia »sapientia carnis inimica est Deo«, ista nimirum sunt, quae terra, id est caro nostra, producit, de quibus rursum apostolus praecipit dicens: »mortificate membra uestra, quae sunt super terram, fornicationem, inmunditiam, inpudicitiam, auaritiam, idolatriam« et cetera. Cum ergo haec omnia fierent, quae uidentur, iussu Dei per Verbum eius et praepararetur inmensus iste uisibilis mundus, simul autem et per allegoriae figuram ostenderetur, quae essent, quae exornare possent minorem mundum, id est hominem, tunc iam ipse homo creatur secundum ea, quae in consequentibus declarantur. 12. »Et dixit Deus: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, et principatum gerat piscium maris et uolucrum caeli et animalium et uniuersae terrae et omnium, quae repunt super terram«. Consequenter secundum ea, quae superius exposuimus, talem hominem, qualem descripsimus, uult principatum gerere praedictarum bestiarum | et uolucrum et repentium et quadrupedum et omnium reliquorum. Quae qualiter intellegi

ABCEF(G) 1 non …bonum] Rom 7,18 2 sapientia …Deo] Rom 8,7 Col 3,5 11 – 13 Et …terram] Gen 1,26

4 mortificate …idolatriam]

1 – 3 Secundum …producit] die gleiche Übertragung findet sich im Genesiskommentar des Gießener Papyrus (frg. F 1 Metzler S. 312–314) 8 minorem …hominem] vgl. Arist. Phys. 8,2 (252b26): εἰ γὰρ ἐν μικρῷ κοσμῷ (sc. τῷ ζῴῳ) γίνεται καὶ ἐν μεγάλῳ; Philo de plant. 28 ( II 139,16 Cohn/Wendland): τὰ ἐν τῷ ἀνθρώπῳ τῷ βραχεῖ κόσμῳ δένδρα; de prov. I 40 homo ipse, qui tamquam paruus mundus in magno mundo factus est ; quis rer. div. her. 155 (III 36,4ff. Cohn/Wendland); de Abrah. 71 (IV 17f. Cohn/Wendland); vit. Mos. II 135 ( IV 231,18f.); de post. Caini 58 (II 13,5–8 Cohn/Wendland); de migr. Abr. 220 ( ebd. 312,15ff.); de opif. mundi 82 ( I 28,22–24 Cohn/Wendland); vgl. Gregor. Nyss. inscript. Psalm. 1,3 ( V 32,18 McDonough-Alexander) μικρὸς δὲ κόσμος ὁ ἄνθρωπος 1 Secundum …apostolo] (~) Nempe secundum illud apostoli dictum G | ab] in v 2 ista] ita n 3 rursum apostolus] ~ apostolus rursum v 4 praecipit] praecepit CE, (nach Korr.) G 5 auaritiam idolatriam] ~ idolatriam auariciam D 6 ergo haec] ~ h(a)ec ergo ns 7 praepararetur] pr(a)eparetur Fn | iste] + et CE (in Ras. n), Del. | uisibilis] inuisibilis v 8 ostenderetur] ostenderentur CE | possent] possint CD possunt E minorem mundum] ~ mundum minorem r 9 creatur] creatus D, (+ est über der Z.) n consequentibus] sequentibus D conuenientibus F 12 nostram] nostra m 13 repunt] reptant F 14 descripsimus] describimus E 15 uult] aut D | gerere] agere D 16 repentium] serpentium E | omnium reliquorum] (~) reliquarum omnium E

Bae 14

22

A 7r

Homilia I, 12

per allegoriam debeant, exposuimus, cum diximus iuberi aquam, id est mentem eius, sensum spiritalem producere et terram sensum carnis proferre, ut dominetur eis mens et non illa dominentur ei. Vult enim Deus, ut magna ista Dei »factura« homo, propter quem et uniuersus creatus est mundus, non solum | inmaculatus sit ab his, quae supra diximus, et inmunis, sed et dominetur eis. Iam uero quale animal sit homo, ex ipsis scripturae sermonibus consideremus. Omnes reliquae creaturae iussione Dei fiunt dicente scriptura: »et dixit Deus: fiat firmamentum«, »et dixit Deus: congregetur aqua, quae sub caelo est, in congregationem unam, et appareat arida«, »et dixit Deus: producat terra herbam feni«. Ita etiam in reliquis dicit. Videamus autem, quae sunt, quae ipse Deus fecit, et per haec, quae magnitudo sit hominis, aduertamus. »In principio fecit Deus caelum et terram«. Similiter ait: »et fecit duo lumina-

ABCEF(G) 4 factura] Eph 2,10 8 et …firmamentum] Gen 1,6 9 et …arida] Gen 1,9 feni] Gen 1,11 13 In …terram] Gen 1,1 13 – 23,1 et2 …magna] Gen 1,16

10 et2 …

4 homo …mundus] dieses anthropozentrische Weltbild ist nicht nur ein Grundpfeiler jüdisch-christlicher Theologie, vgl. Lact. de ira Dei 13,1 (CSEL 27 99,7f.): quam uera ... sententia Stoicorum qui aiunt nostra causa mundum esse constructum; es findet sich bereits in der hellenistischen Philosophie, v.a. in der Stoa (vgl. u.a. Cicero nat. deor. II 37.133.154ff.). Andere Schulen sind vorsichtiger; zu den Einwänden des Platonikers Kelsos vgl. Orig. c. Cels. IV 74 ( GCS I 343,14f.): τῷ ἀνθρώπῳ πάντα πεποιηκέναι τὸν Θεόν 1 debeant] debeatur v | diximus] dixerimus F 2 spiritalem] C < ABDEF, Ald. ~ producere sensum E ~ spiritalem sensum Del. | et] < B | terram] terra AF | sensum2] sensu m | proferre] praeferre E 3 eis] ei r | eis mens] ~ mens eis B | dominentur] dominetur Dr | ei] eius g 4 Dei] < F ~ factura dei CD | homo] < G 5 solum] ab hier bis S. 44,3 sunt ( fol. 7–11) westgotische Hand des 9. Jh. A | sit] < g | sit …inmunis] ~ et inmunis sit ab his quae supra diximus (es folgt neuer Text ) G | inmunis] + sit g | et2] < m | et2 …eis] (~) ipse eis dominetur G 6 eis] his E 7 uero] non v | quale animal] quali animo D 8 iussione Dei] ~ dei iussione F | dicente] + sancta g | et] < Aw 9 fiat firmamentum] fiat lux fiat firmamentum G | Deus2] < F | congregetur aqua] congregentur aquae C | quae …unam] < G | sub …est] (~) sunt sub caelo C 10 et2 … Deus] < G 11 herbam feni] < G | feni] + et E | Ita etiam] Jtem F | etiam] et G Videamus …sunt] Sed uideamus G | autem] < Aw | sunt] korr. zu sint s 12 quae1] qui m | Deus] dominus B | quae2] qui m | magnitudo sit] ~ sit magnitudo g | hominis] + et F 13 terram] + et Aw | ait] < B | fecit2] + deus EGr 13 – 23,1 luminaria magna] ~ magna luminaria m

5

10

Homilia I, 12–13

5

10

23

ria magna«, et nunc iterum: »faciamus hominem«. In his solis factura ipsius Dei adscribitur, in aliis uero nullis; sed tantummodo caelum et terra, sol et luna ac stellae, et nunc homo a Deo facta sunt, omnia uero reliqua iussione eius facta esse dicuntur. Ex hoc ergo considera, quanta sit magnitudo hominis, qui tam magnis elementis tamque praecipuis adaequatur, qui habet honorem caeli, propter quod et »caelorum« ei promittitur »regnum«. Habet | et terrae honorem, quoniam quidem »in terram bonam et terram uiuorum fluentem lac et mel« ingredi sperat. Habet honorem solis et lunae habens repromissionem fulgere ›sicut sol in regno Dei‹. 13. Illud sane etiam eminentius in condicione hominis uideo, quod alibi non inuenio dictum: »et fecit Deus hominem, ad imaginem Dei fecit eum«. Quod neque in caelo neque in terra neque in sole uel luna inuenimus adscrip-

ABCEF(G) 1 faciamus hominem] Gen 1,26 6 caelorum …regnum] Mt 3,2 u.ö. 7 in …mel] Ex 3,8; 33,3 u.ö. 9 sicut …Dei] vgl. Mt 13,43 11 et …eum] Gen 1,27 1 In …nullis] vgl. Procop. Comm. in Gen. 1,7 ( PG 87/1, 77 B ) : ἐφ’ ἁπάντων δὲ φαίνεται τιθεὶς τό· »καὶ ἐγένετο οὕτως« εἰς δήλωσιν τοῦτο ἔργον παρηκολουθηκέναι τῇ βουλήσει τῇ τοῦ θεοῦ· ἐπὶ δὲ τοῦ οὐρανοῦ τό· »καὶ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸ στερέωμα« εἰς δήλωσιν τοῦ μὴ ἕτερον εἶναι τὸν πεποιηκότα παρὰ τὸν γενέσθαι προστάξαντα; Comm. in Gen. 1,26 (a.O. 113 B ) : οὐ γάρ· γενηθήτω, φησίν, ἄνθρωπος, ἀλλὰ »ποιήσωμεν ἄνθρωπον«; etwas anders Philo de opif. mundi 72 ( I 24 Cohn/Wendland). – Hier irrt Origenes: Gott erschafft auch die Tiere (Gen 1,21) 11 et …eum] vgl. Crouzel, Théologie de l’image 147–179. 217–245; Alviar, Klesis 18–37; Lund Jacobsen, Anthropology of Origen 1 faciamus] + ait B | ipsius] < B | ipsius Dei] ~ dei ipsius G 2 in …tantummodo] hoc est G | terra] terram AwDm 3 ac] et BFG | homo] + iam F | homo …Deo] ~ a deo homo m | facta sunt] factus est EGr dicitur esse factus F | iussione eius] ~ eius iussione B 4 eius] dei r | esse] < E | ergo] uero b 5 tam …praecipuis] in his precipuis elementis G | elementis …praecipuis] ~ tamque praecipuis elementis g | tamque] tam Aw tamquam (aus -que ? ) n | qui2] Nam G 6 propter] pro eo G | propter …ei] per hoc quod ei caelorum B | et1 …regnum] (~) mittitur ( pro- von 2. Hd.) ei regnum caelorum G | promittitur regnum] < D | Habet et] hunc v | et2] < AwCDEF | et2 … honorem] (~) honorem terrae G 7 in] et g | uiuorum] riuorum B 8 fluentem] fluentium g | lac …mel] ~ mel et lac g | Habet] + homo G | habens] habet F | habens repromissionem] cui promissum est G 9 repromissionem] promissionem m 10 condicione] creditione v | uideo] uide F + et Aw 12 Quod] + sane G | caelo] caelum b | uel] neque in AwG | inuenimus] + esse G 12 – 24,1 adscriptum] scriptum F

Bae 15

24

Homilia I, 13

tum. Hunc sane hominem, quem dicit ›ad imaginem Dei‹ factum, non intellegimus corporalem. Non enim corporis figmentum Dei imaginem continet, neque factus esse corporalis homo dicitur, sed plasmatus, sicut in consequentibus scriptum est. Ait enim: »et plasmauit Deus hominem«, id est finxit »de terrae limo«. Is autem, qui ›ad imaginem Dei‹ factus est, interior homo noster est, inuisibilis et incorporalis et incorruptus atque inmortalis. In his enim talibus Dei imago rectius intellegitur. Si qui uero hunc corporeum putet esse, qui ›ad imaginem et similitudinem Dei‹ factus est, Deum ipsum corporeum et humanae formae uidetur inducere; quod sentire de Deo manifestissime inpium est. Denique carnales isti homines, qui intellectum diuinitatis ignorant, sicubi in scripturis de Deo

ABCEF(G) 4 et …limo] Gen 2,7 1 Hunc …corporalem] vgl. Philo de opif. mundi 134 ( I 46,14 Cohn/Wendland): διαφορὰ παμμεγέθης ἐστὶ τοῦ τε νῦν πλασθέντος ἀνθρώπου καὶ τοῦ κατὰ τὴν εἰκόνα θεοῦ γεγονότος πρότερον· ὁ μὲν γὰρ διαπλασθεὶς αἰσθητὸς ἤδη μετέχων ποιότητος, ἐκ σώματος καὶ ψυχῆς συνεστὼς … ὁ δὲ κατὰ τὴν εἰκόνα ἰδέα τις ἢ … νοητός, ἀσώματος …; Orig. Sel. in Gen. 1,27 ( PG 12, 96 AB ~ 8,51 Lomm. ~ D 11 Metzler [ S. 160,22–162,6 ] ); hom. Jer. I 10 ( GCS III2 9,2); de princ. I 2,6 ( GCS V 34,15) 4 plasmauit …hominem] Zu Origenes’ Unterscheidung zweier Schöpfungsakte, dem ,Erschaffen‘ und dem ,Formen‘, vgl. Crouzel, Théologie de l’image 148–153 5 – 7 Is … intellegitur] zur Erschaffung des Menschen „nach dem Bild Gottes“ vgl. princ. I 2,6 (GCS V 34); III 6,1 (ebd. 280) 5 interior …noster] zum Begriff des „inneren Menschen“ vgl. Markschies, Innerer Mensch (zu Origenes ebd. 289–293) 9 Deum …est] vgl. de princ. I Pr. 8 ( GCS V 14,14 ) 2 corporis] corpus b corporeum G | continet] + sed C 3 neque …dicitur] (~) neque corporalis homo dicitur factus m | factus esse] < v | dicitur …plasmatus] ~ sed plasmatus dicitur g 4 scriptum] dictum r | Deus hominem] ~ hominem deus Aw ( gegen LXX ) 5 terrae limo] ~ limo terrae r | Is] his F | est] + ac similitudinem C + et ad similitudinem Del. | homo noster] ~ noster homo g 6 incorporalis] incorporeus G incomparabilis E | incorruptus] incorruptibilis EGr | atque] et Gg | enim] ergo G < b 7 talibus] < G 8 Si …uero] Nam qui G | qui1] quis CFg | putet esse] (~) esse putat ( putat auch g ) G | esse] + quod Aw | et similitudinem] < G | et …Dei] ~ dei et similitudinem r 9 factus est] < F | est] < G | corporeum …formae] corpoream et humanam formam m | humanae formae] humana forma G | uidetur inducere] (~) induere uidetur E 10 inducere] induere G | manifestissime] manifeste G | inpium] inmundum G 11 isti homines] ~ homines isti g | sicubi] sicut E si sibi C | sicubi … scripturis] cum G 11 – 25,1 de …legunt] ~ legunt de deo g

5

10

Homilia I, 13

5

10

25

legunt quia »caelum mihi sedes, terra autem scabellum pedum meorum«, suspicantur Deum tam ingentis esse corporis, ut putent eum sedentem in caelo pedes usque ad terram protendere. Hoc autem sentiunt, quia non habent illas aures, quae digne possint audire uerba Dei de Deo, quae per scripturam referuntur. Quod | enim dicit: »caelum mihi sedes est«, ita digne de Deo intellegitur, ut sciamus quia in his, quorum »in caelis est conuersatio«, Deus requiescit et residet. In his autem, qui adhuc terrenum propositum gerunt, ultima pars eius prouidentiae inuenitur, quod in pedum appellatione figuraliter indicatur. | Ex quibus si qui forte studium ac desiderium sumpserint effici caelestes perfectione uitae et intellectus altitudine, efficiuntur etiam ipsi sedes Dei, facti prius politia et conuersatione caelestes; qui etiam dicunt: »suscitauit nos cum Christo, et simul sedere fecit nos in caelestibus«. Sed et illi, quorum ›thesaurus in caelo‹ est, caelestes dici possunt et sedes Dei,

ABCEF(G) 1 caelum …meorum] Ies 66,1 5 caelum …est] Ies 66,1 6 in2 …conuersatio] Phil 3,20 12 suscitauit …caelestibus] Eph 2,6 13 thesaurus …caelo] vgl. Mt 6,20; 19,21 2 suspicantur …protendere] vgl. Sel. in Gen. 1,26 ( PG 12, 93C ~ 8,50 Lomm. ~ D 11 Metzler [ S . 160,8–10 ] ) πῶς δὲ ὁ σφαιροειδὴς οὐρανὸς καὶ ἀεὶ κινούμενος θρόνος εἶναι, ὡς ὑπολαμβάνουσιν, δύναται τοῦ θεοῦ; ἀλλὰ καὶ ἡ γῆ πῶς ὑποπόδιον τῶν ποδῶν αὐτοῦ, ἀπαγγελλέτωσαν ἡμῖν 1 legunt] legerunt AwD legitur v | quia …sedes] < AwD | sedes] vgl. S. 4,6 + est CFGg, Ald. Del. (vgl. Z. 5) | autem] uero G 2 ingentis] inmensi (aus falsch korr. inmentis) G 3 Hoc] Haec G | autem] enim g < b | quia] qui Aw 4 illas aures] ~ aures illas G | possint] possent G | audire …Deo] ~ de deo audire uerba dei g | de … referuntur] < G 5 scripturam] scripturas E | Quod] Quid F | est] AwBCE ( getilgt in m ) , Ald. Del. < DF 6 de] < nr | Deo] eo (in Ras.) s | quia …his] ~ in his quia B in2 …conuersatio] ~ conuersatio in caelis est Awg | est] facta est C | est conuersatio] ~ conuersatio est b 7 Deus] < v | requiescit …residet] sedet G | terrenum propositum] ~ propositum terrenum G 8 gerunt] gest(iunt) G | ultima …indicatur] uelut ultima pars pedum prouidentia eius inuenitur G | pedum appellatione] ~ appellatione pedum F 9 si …forte] ~ forte si qui AwD, erwogen von Bae. | forte] fortes m < G | ac desiderium] < G 10 effici] fieri BEF, Ald. Del. | altitudine] + facti caelestes G | etiam] et G 11 ipsi] ipse F | facti …caelestes] < G | politia] DF, b (vor Korr.) peritia C ( periti (? ) in Ras. (? ) n ), Ald. Del. pudica (statt politia et ; über d. Z. von 1. (? ) Hd. b ) B prudentia E pro militia Aw 12 nos1] + deus Aw ( gegen NT, Vulg.) | sedere … nos] ~ fecit nos sedere Aw | fecit …caelestibus] ~ nos in caelestibus fecit G | nos2] < E | et2] < F 13 dici possunt] ~ possunt dici r

Bae 16

A 7v

26

Bae 17

Homilia I, 13

quoniam ›ibi est cor eorum, ubi est thesaurus eorum‹. Et non solum requiescit super eos Deus, sed et ›inhabitat in eis‹. Si uero tantus quis effici potest, ut possit dicere: »aut documentum quaeritis eius, qui in me loquitur Christus?«, in hoc non solum inhabitat Deus, sed etiam inambulat. Et propterea perfecti quique caelestes facti uel caeli effecti, »enarrant gloriam Dei«, sicut in psalmo dicit. Propterea denique et apostoli, qui erant caeli, mittuntur ad enarrandam gloriam Dei, et »Boanerges« nomen accipiunt, »quod est filii tonitrui«, ut per tonitrui potestatem uere eos caelos esse credamus. »Fecit« ergo »Deus hominem, ad imaginem Dei fecit eum«. Oportet nos uidere, quae est ista imago Dei, et perquirere, ad cuius imaginis similitudinem homo factus est. Non enim dixit quia: fecit Deus hominem ad imaginem aut simi|litudinem suam, sed: »ad imaginem Dei fecit eum«. Quae est ergo alia imago Dei, ad cuius imaginis similitudinem factus est homo, nisi Saluator noster? Qui est »primogenitus omnis creaturae«, de quo scriptum est quia sit »splendor aeterni luminis, et figura expressa substantiae Dei«, qui et ipse de

ABCEF(G) 1 ibi …eorum2] vgl. Mt 6,21; Lc 12,34 | Et …eis] vgl. II Cor 6,16 3 aut …Christus] II Cor 13,3 5 enarrant …Dei] Ps 18(19),2 7 Boanerges …tonitrui] Mc 3,17 10 Fecit … eum] Gen 1,27 13 ad …eum] Gen 1,27 15 primogenitus …creaturae] Col 1,15 16 splendor …Dei] (vgl.) Hebr 1,3 1 Et …eis] vgl. De orat. 23,4 (GCS II 352,15): ὡς ἐν τοῖς ἁγίοις ἐνοικεῖ (sc. ὁ θεός), οὕτως καὶ ἐν οὐρανῷ, ἤτοι παντὶ ἁγίῳ καὶ φοροῦντι »τὴν εἰκόνα τοῦ ἐπουρανίου« ; Clem. Alex. Eclog. proph. 51,2 (GCS III 151,19) 4 – 6 Et …dicit] dagegen Basilius Hexaem. hom. 3,9 (GCS N.F. 2 53,21ff.) 10 – 15 Fecit …noster] vgl. Procop. Comm. in Gen. 1,26 ( PG 87/1, 113 C ) : καὶ πάλιν φησίν· »ἐν εἰκόνι θεοῦ ἐποίησε«, τοῦ συνεργοῦ παρεισάγων τὸ πρόσωπον· οὐ γὰρ εἶπεν· ἐν εἰκόνι ἑαυτοῦ usw. 1 est2] + et ns 2 et] etiam b < AwDE | tantus quis] ~ quis tantus Aw | quis] < B (q /// in Ras. b ) 3 possit dicere] ~ dicere possit g | aut] an Egnr ( aus aut gn ), Ald. Del., vgl. S. 29,7 | documentum] experimentum g | quaeritis] quaeris v 4 hoc] hunc r inhabitat] habitat v | Deus] < G | inambulat] ambulat G 5 perfecti quique] ~ quique perfecti D | caelestes] eclesiastes Aw 6 sicut] + et v | dicit] dicitur C, Ald. Del. 7 enarrandam] BDrs narrandam Aw enarrandum EFn | nomen] nomina B 8 quod] id g | est] < Aw | ut …tonitrui] < B ( am Rand ergänzt g ) | potestatem] potestate b credamus] credimus b 11 Dei] < F | imaginis] imaginem et v 12 homo …est] ~ factus est homo Aw (vgl. Z. 14) | imaginem aut] < E | aut] et r + ad Aw 13 est ergo] ~ ergo est B | alia …Dei] ~ imago Dei alia D 14 imago Dei] ~ dei ymago g 15 quia sit] qui est C 16 aeterni] < B | substantiae] substantia Aw | qui] BDFns quia AwEr

5

10

15

Homilia I, 13

5

10

27

se dicit: »Ego in Patre, et Pater in me« et »Qui me uidit, uidit et Patrem«. Sicut enim qui uiderit imaginem alicuius, uidet eum, cuius imago est, ita et per »uerbum Dei«, quae est imago Dei, Deum quis uidet. Et ita uerum erit, quod dixit: »qui me uidit, uidit et Patrem«. Ad huius ergo imaginis similitudinem homo factus est et propterea Saluator noster, qui est imago Dei, misericordia motus pro homine, qui ad eius similitudinem factus fuerat, uidens eum deposita sua imagine maligni imaginem induxisse, ipse motus misericordia imagine hominis adsumpta uenit ad eum, sicut et apostolus contestatur dicens: »cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed semet ipsum exinaniuit formam serui accipiens, in similitudinem hominum factus et habitu repertus ut homo, humiliauit semet ipsum usque ad mortem«. Quicumque ergo ueniunt ad eum et rationabilis imaginis participes effici student, per profectum suum ›secundum interiorem hominem renouantur

ABCEF(G) 1 Ego …me] Io 14,10 | Qui …Patrem] Io 14,9 3 uerbum Dei] (vgl.) Mc 7,13 u.ö. 4 qui …Patrem] Io 14,9 9 – 12 cum …mortem] Phil 2,6–8 14 – 28,1 secundum … cotidie] vgl. II Cor 4,16 3 ita …Patrem] vgl. u.a. in Ioh. comm. I 17,104f. (GCS IV 22); II 3,20 (ebd. 55); Cels. VI 63 (GCS II 133f.); in Luc. hom. 8 (GCS IX2 48); zum Folgenden vgl. princ. I 2,8 (GCS V 38f.) 5 – 9 Ad …eum] vgl. de princ. I 2,8 (GCS V 38,16ff.) 1 me1] + est m | et2] < B | me uidit] (~) uidet (-dit n ) me Cgm | uidit1] Gbns (vor Korr. Gs ), mit dem NT (ἑώρακεν) und der Vetus Latina uidet AwDEFgrs (aus -dit s ), Del., mit der Vulg. | uidit2] Gbns (vor Korr. Gns ), mit NT und Vetus Latina ( s. oben ) uidet AwCDEFg (aus -dit ns ), Del., mit der Vulg. 2 imaginem alicuius] ~ alicuius imaginem E | uidet] uidit AwEFb 3 quae] qui AwE quod r quod uerbum g (vgl. OWD 1/2, 53 Anm. 79 ) | uidet] uidit ns (vor Korr. s ) | uerum] uerbum D | erit] est E 4 quod dixit] < AwD | me uidit] (~) uidet me r | uidit1] uidit bns (vor Korr. s ) uidet AwDEFgrs (nach Korr. s ), Del. | uidit2] uidit bns (vor Korr. ns ) uidet AwCDEFg (nach Korr. ns ), Del. 5 huius] cuius Aw | est] < F 6 noster] non Aw | pro homine] propter hominem Aw | qui2] quia En | ad …similitudinem] de eius similitudine E 7 deposita …imagine] depositam suam imaginem F 8 induxisse] induisse Gr | motus] permotus Aw | motus misericordia] < G (vgl. OWD 1/2, 54 Anm. 81 ) | imagine] imaginem Aw 9 sicut …exinaniuit] < G | contestatur] testatur m 10 rapinam] rapina AwD | esse] < g | se] < Aw 11 in …factus] AwD, Ald. Del., Bae. Add., mit der Vulg. ( der Passus antwortet auf imagine hominis adsumpta Z. 8) < BCEF | in …et] < G repertus] + est D inuentus E 12 homo] + est F | semet] se CEb | ipsum] + factus oboediens padri Aw mit NT und Vulg. | usque …mortem] < G 13 Quicumque ergo] At hunc ( hunc teilweise getilgt ) qui G | rationabilis imaginis] imaginis christi G 14 suum] + hi( i) C

28

A 8r

Bae 18

Homilia I, 13

cotidie‹ ad imaginem eius, qui fecit eos; ita ut possint ›conformes corporis claritatis eius‹ effici, sed unusquisque pro uiribus suis. Apostoli se ad eius similitudinem reformarunt in tantum, ut ipse de eis diceret: »uado ad Patrem meum et ad Patrem uestrum, ad Deum meum et ad Deum uestrum«. Ipse enim iam petierat Patrem pro discipulis suis, ut eis similitudo pristina redderetur, cum dicit: »Pater, da ut, sicut ego et tu unum sumus, ita et isti in nobis unum sint«. Semper ergo intueamur istam imaginem Dei, | ut possimus ad eius similitudinem reformari. Si enim ad imaginem Dei factus homo contra naturam intuens imaginem diaboli per peccatum similis eius effectus est, multo magis intuens imaginem | Dei, ad cuius similitudinem factus est a Deo, per Verbum et per uirtutem eius recipiet formam illam, quae data ei fuerat per naturam. Et nemo desperet uidens similitudinem suam magis esse cum diabolo quam cum Deo posse se iterum recuperare formam imaginis Dei, quia non uenit Saluator »uocare iustos, sed peccatores in poenitentiam«. Mattheus publicanus erat et utique imago eius diabolo similis erat, sed ueniens ad imaginem Dei, Dominum et Saluatorem nostrum, et sequens eam

ABCEF(G) 1 conformes …eius] vgl. Phil 3,21 3 uado …uestrum2] Io 20,17 6 Pater …sint] Io 17,21f. 15 uocare …poenitentiam] vgl. Lc 5,32 16 Mattheus …erat] vgl. Mt 10,3 13 per naturam] vgl. OWD 1/2, 55 Anm. 86 1 ad] secundum G | eos] eum G | corporis] vgl. Hilarius, myst. S. 6,12 conforme efficere corpus humilitatis nostrae corporis gloriae suae (und Thes. ling. lat. IV 248,13–27 ) corpori C, Del. corporalis D, Ald. 2 sed] getilgt (? ) n | unusquisque …similitudinem] et quique apostoli pro uiribus se ad similitudinem eius g | suis] < AwBDEF | Apostoli] + autem (? ) über d. Z. m | se …eius] ~ ad eius se r 3 reformarunt] reformauerunt Aw reformare v | de] < gns 4 ad1] AwDEFbns (über d. Z. v), vgl. hom. Lev. 12,2 ( GCS VI 458,2 ) < gr | uestrum1] + et BDrv | ad2] et Aw, mit der Vulg. | ad3] < Awg, mit der Vulg. 6 isti …nobis] ~ in nobis isti E 8 Semper …Dei] Quam dei imaginem id est christum semper induere (korr. zu -dueri, i.e. -tueri ) debemus G | intueamur] intuemur v 9 factus] + est v 10 naturam] natura Aw | intuens] induens G | diaboli] zabuli G eius effectus] < G 11 intuens …Dei] (~) imaginem dei induens G | est] fuerat G 12 per1 …eius] < G | per2] < AwB, Ald. Del. | uirtutem] uirtute Aw | recipiet] + eius AwDEFnr + illius B, getilgt von Del. | formam illam] ~ illam formam G | illam] : illa v | data …fuerat] ~ ei fuerat data G | ei] illi r 13 Et] sed AwDF, Ald. Del. | magis] maius Aw 14 se] < AwBE | se iterum] ~ iterum se ns 15 Saluator …iustos] ~ uocare iustos saluator G | poenitentiam] penitentia gs 16 imago eius] ~ eius imago v | diabolo] diaboli CG | diabolo similis] ~ similis diabolo D 17 Dominum] deum g | et1 … nostrum] saluatorem G | eam] eum BCEG

5

10

15

Homilia I, 13–14

5

10

15

29

transformatus est ad similitudinem imaginis Dei. ›Iacobus, Zebedei filius, et Iohannes, frater eius‹ ›piscatores erant‹ et »homines sine litteris«, qui utique tunc magis ad imaginem diaboli similitudinem referebant, sed sequentes et isti imaginem Dei similes facti sunt ei, sicut et ceteri apostoli. Paulus ipsius imaginis Dei persecutor erat; ut autem potuit decorem eius et pulchritudinem contueri, uisa ea in tantum ad eius similitudinem reformatus est, ut diceret: »aut documentum quaeritis eius, qui in me loquitur Christus?«. 14. »Masculum et feminam fecit eos, et benedixit eos Deus dicens: crescite et multiplicamini, et replete terram, et dominamini in ea.« Dignum uidetur hoc in loco requirere secundum litteram, quomodo nondum facta muliere dicit scriptura: »masculum et feminam fecit eos«. Fortassis, ut ego arbitror, propter benedictionem, qua benedixit eos dicens: »crescite et multiplicamini, et replete terram«, praeueniens, quod futurum erat, dicit: »masculum et feminam fecit eos«, quoniam quidem crescere aliter et multiplicari non poterat homo, nisi cum femina. Ut ergo benedictio eius sine dubio futura esse crederetur, ait: »masculum et feminam fecit eos«. Hoc namque modo homo uidens crescendi et multiplicandi consequentiam esse ex eo, quod ei femina iungebatur, certiorem spem gerere poterat in benedictione diuina. Si enim dixisset scriptura: »crescite et multiplicamini, et replete terram, et

ABCEF(G) 1 Iacobus …eius] vgl. Mt 4,21 2 piscatores erant] vgl. Mt 4,18 | homines …litteris] Act 4,13 4 Paulus …erat] vgl. I Tim 1,13 7 aut …Christus] II Cor 13,3 8 Masculum …ea] Gen 1,27f. 11 masculum …eos] Gen 1,27 12 crescite …terram] Gen 1,28 13 masculum …eos] Gen 1,27 16 masculum …eos] Gen 1,27 19 – 30,1 crescite …ea] Gen 1,28 9 – 11 Dignum …eos] vgl. Simonetti, Opere di Origene 1, 111–122 1 est] + et r | imaginis] < G | Dei] + factus r 2 eius] ipsius E | piscatores] certe 3 magis] < G primum peccatores G | et …litteris] < G | qui …magis] < AwD diaboli] zabuli G + et Aw + uel D | referebant] < Aw | et] < E | et isti] < G 5 erat] fuerat g | ut …ea] At uisa pulchritudine eius G 6 eius] illius G 7 aut] vgl. Dout. 64 Anm. an nr (von 2. Hd. über aut n ) | aut …eius] < G | quaeritis] < F | quaeritis eius] ~ eius queritis g | qui] creditur F | Christus] Christi Aw mit NT und Vulg. 8 fecit] creauit D | eos2] eis Aw | Deus] < DE 9 et2 …dominamini] < G 9 – 13 et3 … terram] < F 9 in] < Aw 10 in] < B | requirere] requiri v exquirere B inquirere r litteram] littera Aw 11 fecit] creauit g 12 qua] quam Aw | benedixit] -dicit D | eos] + dominus C 13 dicit] + iam Er 14 quidem] < n (Ras.) 15 sine dubio] < AwD 16 fecit] creauit g | eos] < D | modo] < Aw | modo homo] ~ homo modo m 17 uidens] uiuens B | consequentiam] sequentiam AwD | ei] et EF

30

Bae 19

A 8v

Homilia I, 14–15

dominamini in ea«, non adiciens hoc, quia »masculum et feminam fecit eos«, utique benedictioni diuinae incredulus exstitisset, sicut et Maria ad eam bene|dictionem, qua benedicebatur ab angelo, ait: »quomodo sciam hoc? quoniam uirum non cognosco«. Aut fortasse quia omnia, quae a Deo facta sunt, coniuncta et conpaginata dicuntur, ut caelum et terra, ut sol et luna: ita ergo, ut ostenderetur quoniam et homo Dei opus est et non sine harmonia uel competenti coniunctione prolatus est, idcirco praeueniens ait: »masculum et feminam fecit eos«. Haec quidem ad eam quaestionem dicta sunt, quae secundum litteram proferri potest. 15. Videamus autem etiam per allegoriam quomodo ad imaginem Dei homo factus masculus et femina est. Interior homo noster ex spiritu et anima constat. Masculus spiritus dicitur, femina potest | anima nuncupari. Haec si concordiam inter se habeant et consensum, conuenientia inter se ipsa ›crescunt et multiplicantur ‹ generantque filios, sensus bonos et intellectus uel cogitationes utiles, per quae replent terram et dominantur in ea; hoc est subiectum sibi sensum carnis ad meliora instituta conuertunt et dominantur ei, scilicet cum in nullo caro contra uoluntatem spiritus insolescit.

ABCEF(G) 1 masculum …eos] Gen 1,27 Gen 1,27

3 quomodo …cognosco] Lc 1,34

7 masculum …eos]

11 Interior …constat] vgl. hom. Lev. 5,1 (GCS VI 353,5ff.); de princ. IV 2, 4 (GCS V 313,1): ὥσπερ γὰρ ὁ ἄνθρωπος συνέστηκεν ἐκ σώματος καὶ ψυχῆς καὶ πνεύματος; III 4,1 (ebd. 263,21); E.R. Redepenning, Origenes Bd. 2 (1846) 369–371 1 in ea] eam F | adiciens] dicens Aw | hoc] hic v 2 benedictioni] -tione Aw | et] < B 3 sciam] fiet Aw mit NT und Vulg. | hoc] h(a)ec v 4 uirum] uiro Aw | quia] quoniam E 5 et conpaginata] < G | ut1] < E | terra] terram Aw (vor Korr.), F | ut2] et Cm, Del. < Bv | ita ergo] < AwDF 6 Dei opus] ~ opus dei Br 7 uel] et sine v | competenti coniunctione] ~ coniunctione competenti G | prolatus] praelatus F 8 sunt] sint Fbrs 9 proferri potest] ~ potest proferri BCE 10 Videamus …quomodo] (~) Sed uideamus quomodo etiam per allegoriam G | per …quomodo] ~ quomodo per allegoriam C 11 masculus] masculum F | ex] et v 12 potest … imaginem] agnitionem Aw nuncupari] animae comparari (darüber nuncupari m) E 13 concordiam] concordia Aw v | se2] + et F | ipsa] < Aw 14 generantque] generantes BCE | filios sensus] ~ sensus filios D | sensus] sensos Aw | sensus bonos] ~ bonos sensus g | intellectus] -lectos Aw 15 utiles] tales F | quae] quas Aw | replent] AwD repleant BCEFG | et] + tunc G | dominantur] AwDF -nentur BCE | hoc …instituta] cum subiectam sibi carnem ad meliora G 16 instituta conuertunt] (~) conuertant (so auch BC ) instituta E dominantur] -nentur Cg 17 ei] eis B eius G | scilicet] < G | nullo] nullis g nulla v contra …spiritus] aduersum spiritum G

5

10

15

Homilia I, 15–16

5

10

15

31

Iam uero si anima coniuncta spiritui atque eius, ut ita dixerim, coniugio copulata declinet aliquando ad corporeas uoluptates sensumque suum delectationi carnis inclinet et aliquando quidem obtemperare uideatur salutaribus monitis spiritus, aliquando uero uitiis carnalibus cedat, talis anima uelut adulterio corporis maculata neque crescere neque multiplicari legitime dicitur, quoniam quidem ›filios adulterorum inperfectos‹ scriptura designat. Talis enim anima, quae spiritus coniunctione deserta sensui se carnis et desideriis corporalibus tota prosternit, uelut auersa a Deo inpudenter audiet quia »facies meretricis facta est tibi, sine pudore effecta es ad omnes«. Velut meretrix ergo punietur et filii eius ad occisionem praeparari iubebuntur. 16. »Et dominamini piscium maris et uolatilium caeli et iumen|torum et omnium, quae sunt super terram, et repentium, quae repunt super terram«. Iam haec interpretata sunt secundum litteram, cum diceremus quod dixit Deus: »faciamus hominem«, et reliqua, ubi dicit: »et dominentur piscium maris et uolatilium caeli« et cetera. Secundum allegoriam tamen in piscibus et uolatilibus uel animalibus et repentibus terrae ea mihi uidentur indicari, de

ABCEF(G) 6 filios …designat] vgl. Sap 3,16 8 facies …omnes] Ier 3,3 10 filii …iubebuntur] vgl. Ies 14,21 11 Et …terram2] Gen 1,28 14 faciamus …caeli] Gen 1,26 15 – 32,3 Secundum …proferuntur] ähnlich im Gießener Papyrus (frg. F 1 Metzler S. 314); etwas anders Philo leg. alleg. II 11 (I 92,21 Cohn/Wendland): θηρίοις δὲ καὶ πτηνοῖς ἀπεικάζει τὰ πάθη, ὅτι σίνεται τὸν νοῦν ἀτίθασα καὶ ἀνήμερα ὄντα καὶ ὅτι πτηνῶν τρόπον ἐπιποτᾶται τῇ διανοίᾳ; Ambrosius De parad. 11,51 (CSEL 32 308,6–17 ) 1 coniuncta] est iuncta v 2 uoluptates] uoluntates AwFGns (vgl. aber GCS VI 150,32 corporeas uoluptates ; VII 270,28 uoluptate corporea) 3 delectationi] -tione gnr (vor Korr. n) -tionibus EF in delectationibus carnalibus Ald. Del. | et] + ut F | quidem] < g 4 uero] quidem B ut dixi G | cedat] cedens g | talis] uel v 5 corporis] < B 6 quidem] < G | adulterorum] adulteriorum v, (vor Korr.) G | Talis enim] Iam uero si paenitus talis ns At si penitus G 7 quae] quem Aw < G | coniunctione] sancti iunctione r | sensui …et] < G | carnis] carni (? ) b 8 tota] + se G | prosternit] -nat EGb | a …inpudenter] ~ inpudenter a deo G | audiet …Velut] haec ipsa G 9 es] est (-t von 2. Hd.? ) D | ergo] < G | ergo punietur] ~ punietur ergo Er 10 praeparari iubebuntur] Fbmr praeparari iubentur s praeparare iubentur n praeparari uidebuntur v parari iubentur G praeparantur AwD iubebuntur g 11 dominamini] domini v 12 et] < F | et …terram] < Br (am Rand nachgetragen g ) | repunt] reptant F 13 diceremus] didicerimus E 14 Deus] dominus Aw | dominentur] dominetur E, Ald. Del. 15 cetera] terrae Ens bestiarum terrae r | tamen] tantum v | in …uolatilibus] < v 16 indicari] indicare F

Bae 20

32

Homilia I, 16–17

quibus nihilominus superius diximus, id est uel quae de sensu animae et cordis cogitatione procedunt, uel quae ex desideriis corporalibus et carnis motibus proferuntur; quorum sancti quique et benedictionem Dei in semet ipsis seruantes dominationem exercent agentes totum hominem secundum spiritus uoluntatem; peccatoribus uero magis ipsa dominantur, quae de carnis uitiis et corporis uoluptatibus proferuntur. 17. »Et dixit Deus: ecce dedi uobis omne fenum seminale, quod seminat semen, quod est super omnem terram, et omne lignum, quod habet in se fructum seminis seminalis, uobis erit ad escam, et omnibus bestiis terrae et omnibus uolatilibus caeli, et omnibus repentibus, quae repunt super terram, quae habent in se animam uitae«. Historia quidem huius sententiae manifeste indicat usum ciborum primitus a Deo ex herbis, id est oleribus et arborum fructibus, esse permissum. Postea uero cum ad Noe post diluuium fieret testamentum, facultas uescendarum carnium hominibus datur. Quibus sane de causis in suis locis rectius exponetur.

ABCEF(G) 7 – 11 Et …uitae] Gen 1,29f. 11 – 14 Historia …datur] vgl. Procop. Comm. in Gen. 1,29 ( PG 87/1, 137 C ) : μήποτε οὖν ἐν τῇ ἀρχῇ τῆς κοσμοποιίας … τῷ ἀνθρώπῳ οὐδὲν ἐδέδοτο πλὴν τῶν ἀπὸ γεωργίας; ὕστερον γάρ ποτε ἀκούει ὁ Νῶε τό· »ὡς λάχανα χόρτου δέδωκα ὑμῖν πάντα«, πάντα δὲ τὰ ζῷα; Novatian de cib. Jud. 2 (Archiv für lateinische Lexikographie und Grammatik 11 [ 1898 ] 228,6ff. ) ; Hieronymus Adv. Jovin. II 13 ( PL 23, 303 A 5 bzw. E. Bickel, Diatribe in Senecae philosophi fragmenta [ 1915 ] 41). In den erhaltenen Werken geht Origenes auf diese Gründe nicht ein ( lt. frg. E 17 Metzler zu Gen. 9,3 erlaube die Schrift den Verzehr von Insekten und ähnlichen „Kriechtieren“) 3 motibus proferuntur] ~ proferuntur motibus g | semet ipsis] se G 1 de] < Aw 4 seruantes] + et G | dominationem] dominati Aw | exercent] exerceant B | agentes] agentes. Agentes F dum G | secundum] < G 5 uoluntatem] uoluntati agunt G peccatoribus uero] (~) Ast peccatoribus G | carnis uitiis] ~ uiciis carnis g 6 corporis] corporibus vor Korr. m < G | uoluptatibus] uoluntatibus FG r 7 seminat] seminant v 9 seminalis] seminarii b < G | ad] in m 8 omnem] < g | omne] omnem Aw 10 omnibus1] < Gb | repentibus] reptilibus Aw | repunt] reptant F 11 Historia] historiae Fb, Ald. Del. historiam Aw | quidem] equidem D | sententiae] sententia b, Ald. Del. sententiam F 13 uero] + quam Aw | ad] a r 14 facultas …carnium] ~ uescendarum carnium facultas g 15 suis locis] ~ locis suis m | exponetur] exponitur n

5

10

15

Homilia I, 17

5

10

15

33

Secundum allegoriam tamen herba terrae et fructus eius, qui ad escam hominibus indulgetur, potest de affectibus intellegi corporalibus; uerbi causa, ira et concupiscentia germen est corporis. Huius germinis fructus, id est opus, nobis rationabilibus et bestiis terrae communis est. Nam quando | irascimur ad iustitiam, id est ad correptionem delinquentis | et emendationem salutis eius, isto fructu terrae nos uescimur et cibus noster iracundia corporalis efficitur, per quam reprimimus peccatum, iustitiam reparamus. Et ne tibi uideamur haec de nostro potius sensu quam de diuinae scripturae auctoritate proferre, redi ad librum Numerorum et recordare, quid egerit Phinees sacerdos, qui cum Madianitae gentis meretricem cum Israhelita uiro sub oculis omnium inpuris uidisset inhaerere conplexibus, ira diuinae aemulationis impletus arreptum gladium per utriusque pectus exegit. Quod opus reputatum est ei a Deo ad iustitiam dicente Domino: »Phinees sedauit furorem meum, et reputabitur ei ad iustitiam«. Iste ergo cibus irae terrenus noster fit cibus, cum eo rationabiliter utimur ad iustitiam. Si uero inrationabiliter agatur ira, ut innocentes puniat, ut efferuescat in eos, qui nihil delinquunt, iste cibus erit bestiarum agri et serpentium terrae et uolucrum caeli. His enim et daemones nutriuntur cibis, qui malis nostris actibus et pascuntur et

ABCEF(G) 13 Phinees] P beginnt 9 – 12 ad …exegit] vgl. Num 25,6–8 LXX 105(106),31 (vgl. OWD 1/2, 61 Anm. 102)

13 Phinees …iustitiam] Num 25,11; Ps

1 – 3 Secundum …corporis] zur allegorischen Deutung der Pflanzen bei Philo vgl. C. Siegfried, Philo von Alexandria als Ausleger des Alten Testaments (1875) 185 17 iste …caeli] vgl. OWD 1/2, 61 Anm. 104 1 tamen] tantum v 2 potest] potes v | causa] gratia g 3 et concupiscentia] lt. Klostermann Glosse Rufins | germen est] germinet F germinis AwD | corporis] corporale G | Huius] si huius v | fructus] fructum F 4 nobis] < G | nobis rationabilibus] ~ rationabilibus nobis F | rationabilibus] rationalibus Drv | bestiis] bestiae Aw | communis] + cybus G 5 ad2] < E | et] + ad g 6 isto] istud F | terrae nos] terreno E | nos] < F, Ald. Del. 7 iustitiam reparamus] (~) et reparamus iustitiam G 8 de2] < F 9 recordare] recorde s F 10 cum2] < F | uiro] uero v 12 impletus arreptum] impletur arreptumque g | exegit] exigit G 13 est] < Aw | a Deo] < g dicente …iustitiam] < F | Domino] deo AwBC 15 inrationabiliter] rationabiliter P 16 agatur] agitur BD | ira] < G | ut1] aut F, Del. | innocentes] -tem F | ut2] aut CF, Del. et G | ut efferuescat] et ut feruescat D 17 serpentium] Hss. (vgl. Caper, Orthographia 7,111 Keil serpentium, non serpentum) serpentum Hrsg. | uolucrum] uolatilium G 18 enim] etenim Aw autem G | actibus] agitur b | et pascuntur] < F 18 – 34,1 et2 …fauent] nutriuntur G

A 9r |Bae 21

34

Bae 22

Homilia I, 17

fauent. Indicium namque est huius operis Cain, qui innocentem fratrem ira decepit inuidiae. Similiter etiam de concupiscentia et de singulis huiuscemodi affectibus sentiendum est. Cum enim »concupiscit et deficit anima nostra ad Deum uiuum«, noster cibus est concupiscentia. Cum autem uel alienam ›mulierem ad concupiscendum‹ uidemus uel aliquid rerum »proximi« concupiscimus, bestialis cibus efficitur concupiscentia; sicut exemplo potest esse concupiscentia Achab et factum Iezabel de uinea Nabuthei Iezraelitae. Obseruanda sane est sanctae scripturae etiam in uerborum ratione cautela, quae, cum de hominibus dixisset quia dixit Deus: »ecce dedi uobis omne semen seminale, quod est super terram, et omne lignum, quod est super terram, uobis erit ad escam«, de bestiis non dixit: quia dedi eis ad escam haec omnia, sed: »erit illis ad escam«, ut secundum spiritalem rationem, quam exposuimus, affectus isti intellegantur homini quidem a Deo dati esse, praedici tamen a Deo quod erunt etiam bestiis terrae in cibum. Ideo ergo | cautissimo usa est sermone scriptura diuina, quae hominibus quidem ait dicere Deum: »dedi uobis haec ad escam«, ubi autem ad bestias uenit, non iubentis, sed quasi praedicentis significatione dicit quia haec erunt etiam bestiis et uolucribus et serpentibus ad escam.

ABCEF(G)P 1 Cain …inuidiae] vgl. Gen 4,5–8 4 concupiscit …uiuum] Ps 83(84),3 5 alienam … uidemus] vgl. Mt 5,28 6 aliquid …concupiscimus] vgl. Ex 20,17 7 sicut …Iezraelitae] 12 erit …escam] Gen 1,30 vgl. III Regn 21 10 – 12 ecce …escam1] Gen 1,29 16 dedi …escam] Gen 1,29 1 Indicium] vgl. S. 174,1 ( huius rei indicium sit ) indicio AwDF | Cain] ////In Aw 2 decepit] decipit b ( zu decipere ~ uitā priuare vgl. Thes. ling. lat. V 178,75–78, mit spätantiken Belegen ) | decepit inuidiae] ~ inuidiae decepit G 3 de1 …et] < E 1 w affectibus] effectibus F 4 deficit] defecit A Pn , (vor Korr.) G | Deum] dominum b 7 efficitur concupiscentia] ~ 5 alienam] < G 6 uidemus] uideamus AwG concupiscentia efficitur E | potest esse] potes v | esse] < G 8 Achab et] ac habet v Achab …factum] < G 9 uerborum ratione] ~ ratione uerborum g 10 omne] omnem Aw g | omne …erit] haec G | semen] vgl. OWD 1/2, 62 Anm. 106 | seminale] -lem Aw -lis g seminaris b seminans ns 11 et …terram] < FP | ad] in Aw 12 de …escam2] < F | erit] erunt g 13 rationem …exposuimus] (~) quam exposuimus intelligentiam r 14 intellegantur] -guntur b | a Deo1] < g | praedici] praedicti B praenuntiari EGP tamen] tantum v 15 erunt etiam] ~ etiam erunt P | ergo] < v 16 Deum] dominum AwD | haec] d ( Kürzel ? ) v | haec …escam] < m 17 escam] + sed g | autem] ergo G < g | quasi] < G | praedicentis] -cantis P 18 significatione] -nem r | etiam] et G uolucribus] uolatilibus P + caeli r

5

10

15

Homilia I, 17

5

35

Sed nos secundum apostoli Pauli sententiam adtendamus lectioni, ut possimus, sicut ipse ait, »sensum Christi« accipere et scire »quae a Deo donata sunt nobis«, et quae nobis ad escam data sunt, non faciamus escas porcorum uel canum, sed tales eas praeparemus in nobis, quibus dignum sit suscipi in hospitio cordis nostri uerbum ac Filium Dei uenientem cum Patre suo et uolentem facere apud nos mansionem in Spiritu sancto, cuius prius templum per sanctitatem debemus existere. Ipsi gloria in aeterna saecula saeculorum. Amen.

ABCEF(G)P 2 sensum Christi] I Cor 2,16 | quae …nobis] I Cor 2,12 3 non …canum] vgl. Mt 7,6 5 uerbum …mansionem] vgl. Io 14,23 6 in …existere] vgl. I Cor 6,19 7 Ipsi …Amen] vgl. Rom 11,36 1 lectioni] vgl. OWD 1/2, 63 Anm. 109 1 Sed] At g 1 – 3 secundum …et] ea G 1 Pauli] < Aw | lectioni] lectionem r 2 sicut] sicuti g | et scire] < E 3 sunt1] sint D | nobis1 …sunt] < P | et] + ea CE | nobis2 … sunt] ~ sunt nobis ad escam data g | escam] + a deo G | faciamus escas] faciemus escam G 4 porcorum] pecorum r | eas] escas G, erwogen von Bae. | dignum] dignus F | sit] + nos C 5 suscipi] suscipere r, (aus -cipi ) s nach uenientem G | hospitio] hospitium P uerbum] uerum F | uerbum ac] < G | ac] ad v 6 facere …nos] BCE ~ apud nos facere AwDFG | nos] uos r | in] cum C | in …sancto] spiritum sanctum E 7 in aeterna] interna v et imperium in P ~ eterna in F | aeterna] < G 8 saeculorum] < Aw

| HOMILIA II

A 9v

De arca quae a Noe constructa est 1. Incipientes de arca, quae secundum mandatum Dei a Noe constructa est, disserere, primo omnium uideamus, quae de ea secundum litteram referuntur, et quaestiones proponentes, quae obici a plurimis solent, etiam absolutiones earum ex his, quae nobis sunt a maioribus tradita, requiramus, ut, cum huiuscemodi fundamenta iecerimus, ab historiae textu possimus ascendere ad spiritalis intellegentiae mysticum et allegoricum sensum et, si quid in eis arcanum continetur, aperire Domino nobis uerbi sui scientiam reuelante. Primo igitur haec ipsa, quae scripta sunt, proponamus. »Et dixit« inquit »Dominus ad Noe: tempus omnis hominis uenit ante me, quoniam impleta

ABCEF(G)P 10 – 37,7 Et …ea] Gen 6,13–16 2 De …est] vgl. zu dieser Predigt Ciccarese, Omelia II 53–79; Ledegang, Mysterium Ecclesiae 371–377; Dively Lauro, The soul 121–127. 132–147; Markschies, Origenes und sein Erbe 42–49. 52. Teile dieser Predigt ( bzw. der Kap. 1–2) haben sich in zwei Versionen auf Griechisch erhalten (vgl. oben S. LXI f. und unten S. 231–244). – Zur Exegese der Geschichte von der Arche vgl. u.a. Philon quaest. in Gen. II 5 (p. 83 f. Petit); Clemens von Alexandria strom. VI 86 f. (GCS II 474 f.); Lewis, A study of the interpretation of Noah 6 a …tradita] vgl. OWD 1/2, 64 Anm. 111 7 historiae textu] vgl. OWD 1/2, 65 Anm. 112 2 De …est] AwP (a < P ) de arc( h)a Noe EGg, n (über d. Z.), s (Inh.) de archa a noe constructa b (de arce [arca g ] noe constructa B Inh.) de archa quam construxit Noe r de arca quae secundum mandatum dei a noe constructa est s de arca quae a Noe ante diluuium constructa est et de animantibus in ea in singulis aedificiis singulariter collocatis D < F ( de archa noe constructa F Inh.) 3 Incipientes] Incipientia s | arca] + Noe g 5 et] < Aw a Noe] ab eo g | constructa] constituta v 4 litteram] littera Aw proponentes] praeponentes E | obici] abici P | a] + quam r | etiam] iam P 6 nobis sunt] ~ sunt nobis g | ut] et b 7 huiuscemodi] huiusmodi D | fundamenta] -tum F iecerimus] fecerimus P eiecerimus F | ab …textu] ad historiam et (? m ) tunc E | textu] exitu Aw textui P 8 et1] ad Aw 9 continetur] continentur P | aperire] aperirem D uerbi sui] uerbis suis F | uerbi …scientiam] uerbis sui sententia v | scientiam] scientia D reuelante] -tem Aw 10 haec] < D | ipsa] < DF | inquit] < D 11 Dominus] deus AwDb

5

10

Homilia II, 1

5

10

15

37

est terra iniquitatibus ab eis; | et ecce, ego disperdam illos et terram. Fac ergo tibi arcam de lignis quadratis, nidos facies in arca, et bituminabis eam ab intus et a foris bitumine. Et sic facies arcam: trecentorum cubitorum longitudinem arcae, et quinquaginta cubitorum latitudinem, et triginta cubitorum altitudinem eius conligens facies arcam, et in cubitum consummabis eam in summo. Ostium autem arcae facies ex latere, inferiora bicamerata et tricamerata superiora facies ea«. Et post pauca: »et fecit« inquit »Noe omnia, quaecumque praecepit ei Dominus Deus, sic fecit«. Primo ergo quaeritur, qualem oporteat habitum ipsum et formam arcae intellegi. Quam ego puto, quantum ex his, quae describuntur, apparet, quattuor angulis ex imo consurgentem eisdemque paulatim usque ad summum in angustum adtractis in spatium unius cubiti fuisse conlectam. Sic enim refertur, quod in fundamentis eius trecenti cubiti in longitudine, in latitudine uero quinquaginta sunt positi, triginta autem in altitudine aedificati, sed conlecta in cacumen angustum, ita ut cubitus sit latitu|dinis et longitudinis eius.

ABCEF(G)P 7 et …fecit2] Gen 6,22 10 – 12 Quam …conlectam] zum Nachwirken dieser Beschreibung im Genesiskommentar des Claudius von Turin (9. Jh.) vgl. PL 50, 926f.; Baehrens, Überlieferung 77f. 1 et terram] FPb (e /// terram P ), (vor Korr.? ) n, mit der LXX (καὶ τὴν γῆν) e terra 2 tibi arcam] ~ AwCD a terra Eg cum terra Del., mit der Vulg. et cetera Ald. archam tibi g | quadratis] + et ns | nidos] + et nidos Er, Dout. (vgl. S. 52,17 nidi vero et nidi ; S. 56,3 nidos in ea et nidos), mit der Vetus Latina, gegen LXX und Vulg. | arca] arcam P 3 a] < BCEF | arcam] eam v | longitudinem …cubitorum] < g 4 arcae … latitudinem] < (über d. Z. L [d.h. quinquaginta] latitudinem ) b | latitudinem] -dine v altitudinem eius] < v 5 eius] < m | facies] faciens Pv | in cubitum] in cubito CF uno cubito G + unum E 6 ex] a C, Del. | latere] + et C | inferiora] -ori F | bicamerata] bicamera F | tricamerata] tricamera F 7 ea] eam r < D in ea (mit der Vulg.) erwägt Hab. | pauca] AwD (vgl. e.g. GCS VII 146 , 3 f. u.ö.) + dicit CEPb + dixit g + addit F, Ald. Del. | fecit] facit Aw | Noe] < Aw | Noe omnia] ~ omnia Noe D quaecumque] quae E, Ald. Del. 8 praecepit] -cipit Aw -ceperat F | Dominus] < F Deus] < AwD, (vor dominus, getilgt ) v 9 quaeritur] < F 11 angulis] angulus v | imo] 12 conlectam] contractam vor Korr. g < v ( große Lücke) | eisdemque] eisdem Aw 13 refertur] referuntur g | longitudine] -nem F 14 latitudine] -nem F | quinquaginta sunt] (~) sint l v | sunt] AwBCDF sint EP, Bae. | positi] positis P | autem] aut v altitudine] -nem Bns latitudine D | aedificati] aedificatis P 15 conlecta] sc. refertur + est Del. | cacumen] cacumine in E | cubitus] cubitum Pbn1 vs in cubitum g latitudinis] altitudinis E 16 longitudinis] -nes P

Bae 23

Bae 24

38

A 10r

Bae 25

Homilia II, 1

Iam uero intrinsecus ea quidem, quae dicuntur eius inferiora, bicamerata ponuntur, id est habitationem duplicem continentia, superiora uero tricamerata, ueluti si dicamus triplicibus constructa cenaculis. Sed haec habitationum distinctiones ad hoc factae uidentur, ut secerni per singulas mansiones diuersa animalium uel bestiarum genera facilius possint et a bestiis feris mansueta quaeque et ignaua seiungi. Istae ergo habitationum | discretiones nidi appellantur. Quadrata uero ligna fuisse referuntur, quo et facilius alterum alteri possit aptari et inundante diluuio totus aquarum prohiberetur incursus, cum intrinsecus et extrinsecus oblita bitumine iunctura muniretur. Traditum sane nobis est, et non absque uerisimilitudine, quod inferiora (quae supra diximus constructa dupliciter, quae et separatim bicamerata appellata sunt exceptis superioribus, quae tricamerata dicuntur) ob hunc modum fuisse duplicia, quoniamquidem annum integrum fecerunt omnia animalia in arca, et utique in totum annum necesse erat prouideri | cibos et non solum cibos, uerum et digestionum constitui loca, quo neque ipsa animalia, praecipue tamen homines, fimi fetore uexarentur. Tradunt ergo quod inferior regio ipsa, quae in fundo est, ad huiuscemodi necessitates mancipata sit et excepta, huic autem superior contigua conseruandis pabulis deputetur. Etenim necessarium uidebatur ut his bestiis, quibus natura uesci carnibus dedit, introducta sint extrinsecus animalia, quorum uescentes carnibus con-

ABCEF(G)P 19 – 39,2 necessarium …alimenta] vgl. Aug. Civ. Dei XV 27 ( II 119,23ff. D.-K.5 ); Quaest. in Hept. I 7 (CCSL 33 4,96–104) 1 uero] ut v 3 ueluti] uelut CEP (-i in Ras.? n ) | haec] hae Fbnr, Ald. Del. < Aw 4 factae] facta v 5 genera] < E | possint] possent Aw gr | a] < ns 6 quaeque] quae (aus qui ? m) E | ignaua] ignaue P ignauia Gm ignara Aw | Istae] ista P ita E 8 possit] posset gnr (aus -sit n ) | totus] Aw ms ( tot // us s ) totius FGPrv, korr. zu tutius BDn 9 cum] + iam g | intrinsecus …extrinsecus] ~ extrinsecus et intrinsecus P intrinsecus …muniretur] lignorum iunctura(e) oblitae bitumine munirentur G 10 Traditum] Traditur v | quod] < AwCDE, Del. ( vgl. Hofmann – Szantyr S. 578 ) 11 et] < Fg | et separatim] separatio E 12 sunt] sint P | ob] ad r, Del. 13 fuisse duplicia] ~ duplicia fuisse g | fecerunt] im Sinn von uixerunt ( vgl. Thes. ling. lat. VI.1 121,59–83 ) 14 utique] totos E | prouideri] -uidere B -uida v 15 uerum] sed Aw quo] quod G 16 fimi …uexarentur] hier setzt Vat. 204 (v ) ein | fetore] foetoris G uexarentur] aus necarentur g | Tradunt] Traditur ( Lücke vor -tur ) m 17 inferior] interior ns | necessitates] -tem G 18 sit] sint n | et] < F | superior] + et Hss., von Del. getilgt, vgl. S. 52,14 19 ut] < Aw | uesci] uescis P 20 sint] sunt P | sint extrinsecus] intrinsecus F 20 – 39,1 conseruare] -uari F

5

10

15

20

Homilia II, 1

5

10

15

20

39

seruare uitam posteritatis reparandae gratia ualerent, aliis uero alia, quae naturalis usus deposcit, seruarentur alimenta. In hos ergo usus inferiores partes, quae bicameratae dicuntur, tradunt fuisse distinctas, superiores uero ad habitaculum bestiis uel animalibus deputatas, in quibus inferiores quidem feris et inmitibus bestiis uel serpentibus habitaculum praebuisse, his uero contigua in superioribus loca mitioribus animantibus stabula fuisse. Supra omnia uero in excelso hominibus sedem locatam, utpote qui et honore et ratione cuncta praecellant, ut, sicut ratione et sapientia principatum gerere supra omnia, quae in terris sunt, dicitur homo, ita etiam | loco excelsiore et supra omnes animantes, quae in arca sunt, conlocatus sit. Tradunt autem etiam ostium, quod ex latere factum dicitur, eo loci fuisse, ut inferiora quae dixit bicamerata infra se haberet, et, quae dixit tricamerata superiora, a loco ostii appellata sint | et inde ingressa uniuersa animalia per sua quaeque loca, secundum quae supra diximus, congrua discretione dirempta sint. Verum ostii ipsius munimen non iam humanis rationibus adimpletur. Quomodo enim posteaquam clausum est et nullus hominum extra arcam fuit, bituminari extrinsecus ostium potuit, nisi quia diuinae uirtutis sine dubio opus fuit, ne ingrederentur aquae per aditum, quem humana non munierat manus? Propterea ergo scriptura, cum de ceteris omni-

ABCEF(G)P 1 reparandae] reparandi v | gratia] gratiam P 2 naturalis] naturis G | deposcit] depoposcerat D deposuit F de possit v 3 hos] his P hoc F | ergo] < AwD inferiores] interiores P + arch(a)e G | bicameratae] -rata Bv | tradunt …distinctas] distinctae sunt G 4 uero] + quae tricameratae uocantur G | animalibus …uel] < v 5 deputatas] EPr deputat(a)e sint Aw n 2 deputatae sunt G deputata sint BDFn 1s in] < AwBDF | inferiores quidem] ~ quidem inferiores F | quidem] quidemque Aw und Angelomus von Luxeuil (vgl. Baehrens, Überlieferung 76) | inmitibus] animalibus inmitibus et g 6 contigua] congrua Aw 7 Supra] super AwF | uero] autem G | sedem locatam] sedes locata est G 8 praecellant] praecellat F | ut] et CEFP | ratione2 … principatum] ~ principatum ratione et sapientia D 10 excelsiore] Aw ( vgl. S. 235 Nr. 12 Katenen ἐν τόπῳ ἀνωτάτῳ; Prokop χώρᾳ τῇ ἀνωτάτῳ; S. 53,15f. secunda haec mystica (sc. lectio) superior et excelsior fuit) celsiore DF celsior CE, Ald. Del., Bae. excelsior B 12 etiam] < AwG | latere] + arcae G | loci] loco CG 13 inferiora …dixit] < G | infra] intra EP | haberet …sint] et tricamerata supra se haberet G 14 a] < AwFP ostii] + superiora CEP | sint] sunt m | ingressa] egressa mr 15 quaeque] quoque v secundum …discretione] diuisione congrua G | quae] quod r 16 dirempta] direpta AwDFGs, b (? ) 17 adimpletur] -pletus P 18 bituminari] bitumini Aw | extrinsecus ostium] ~ ostium extrinsecus D | potuit] ponit F 19 fuit] < F | fuit ne] fuit ? nec b 20 munierat] muni// erat Aw muniuerat Db minuerat s ingrederentur] -retur Aw monuerat F | ergo] + sancta g | scriptura] < D

Bae 26

A 10v

40

Bae 27

Homilia II, 1

bus dixisset, quia fecit arcam Noe et introduxit animalia et filios et uxores eorum, de ostio non dixit, quia Noe clausit ostium arcae, sed ait quia: »clausit Dominus Deus deforis ostium arcae, et sic factum est diluuium«. Obseruandum tamen est, quod post diluuium non dicitur Noe aperuisse ostium, sed »fenestram«, cum »emisit coruum, ut uideret, utrum cessasset aqua super terram«. Quod autem cibum intulerit Noe in arcam omnibus animalibus uel bestiis, quae cum eo introierunt, audi ex his, quae Dominus dicit | ad Noe: »tu« inquit »accipe tibi ipsi ab omnibus escis, quae eduntur, et congregabis ad temet ipsum, et erunt tibi et ipsis ad edendum«. Quod autem fecit Noe ea, quae praecepit ei Dominus, audi scripturam dicentem: »et fecit« inquit »Noe omnia, quae praecepit ei Dominus Deus, sic fecit«. Sane quod de locis, quae diximus ad fimum animalium separata, scriptura nihil retulit, sed traditio tenet, opportune uidebitur super hoc habitum esse silentium, de quo sufficienter consequentiae ipsius ratio doceret. Et quia ad spiritalem intellegentiam minus digne poterat aptari, merito ergo scriptura siluit de hoc, quae magis narrationes suas intellectibus allegoricis coaptat. Verumtamen quantum ad necessitatem pluuiarum et diluuii spectat, nulla potuit tam conueniens et congrua arcae species dari quam ut e summo uelut e tecto quodam in angustum culmen educto diffunderet imbrium ruinas, et ima in aquis quadrata stabilitate consistens nec inpulsu uentorum nec inpetu

ABCEF(G)P 2 clausit2 …diluuium] Gen 7,16f. 5 fenestram] Gen 8,6 | emisit …terram] Gen 8,8 9 tu …edendum] Gen 6,21 11 et …fecit2] Gen 6,22 1 filios] + suos E | et uxores] uxoresque r et uxoris P 2 Noe clausit] ~ clausit noe r clausit1] clusit Aw | sed …arcae] < v | clausit2] clusit Aw b 3 Deus] < AwDm Obseruandum] + sic E 4 tamen est] ~ est tamen F 5 fenestram cum] de fenestra r utrum] si g | cessasset aqua] cessassent aqu(a)e F | super] supra E 7 intulerit] intulit ns | arcam] arca (-m getilgt ? ) v 8 eo] < P | introierunt] + in arcam C | ad] a P 9 ipsi] ipse Er | ab] de m < F 10 tibi] ubi (? ) v | ipsis] ipsi v | ad] + escam Er 11 Dominus] deus r | Dominus …ei] < F 12 praecepit] -ceperat g | sic fecit] < Dn (Ras. n ) 13 quod] über d. Z. D < Aw, s (kl. Lücke ) 14 opportune] oportunum g + enim (über d. Z.) s | uidebitur] uidebatur r | habitum] habitaculum F 16 minus] < P digne] digna F | aptari] adaptari F 18 Verumtamen] Verum G | spectat] expectat AwDP v | nulla] + magis (über d. Z.) b 19 potuit …congrua] alia tam congrua potuit G | tam] iam b | arcae] arca et D | e1] < D | e1 …culmen] (~) angustum culmen e summo tecto G | uelut] ueluti v | e2] < DEr 20 angustum] angusto D (vor Korr.), Er culmen educto] Fbns culmine ducto AwDEP culmen educta g culmine educta r diffunderet] + in Aw (~) imbrium defunderet G | ima] ab imo m una r 21 in] < E | consistens] consisteret F | nec1] ne Fgs

5

10

15

20

Homilia II, 1–2

5

10

15

41

fluctuum nec inquietudine animalium, quae intrinsecus erant, aut inclinari posset aut mergi. 2. Sed his omnibus tanta arte conpositis obiciunt quidam quaestiones et praecipue Apelles, qui fuit discipulus quidem Marcionis, sed | alterius hereseos magis quam eius, quam a magistro suscepit, inuentor. Is ergo, dum adsignare cupit scripta Moysi nihil in se diuinae sapientiae nihilque operis sancti Spiritus continere, exaggerat huiusmodi dicta et dicit nullo genere fieri potuisse, ut tam breue spatium tot animalium genera eorumque cibos, qui per totum annum sufficerent, capere potuisset. | Cum enim ›bina bina‹ ex inmundis animalibus, hoc est bini masculi et feminae binae – hoc enim indicat sermo repetitus –, ex mundis uero ›septena septena‹, quod est paria septena, in arcam dicantur inducta, quomodo, inquit, fieri potuit istud spatium, quod scriptum est, ut quattuor saltem solos elefantes capere potuerit? Et posteaquam per singulas species hoc modo refragatur, addit super omnia his uerbis: constat ergo fictam esse fabulam; quod si est, constat non esse hanc | a Deo scripturam.

ABCEF(G)P 9 bina bina] vgl. Gen 6,19 11 septena septena] vgl. Gen 7,2 3 his …Apelles] s. von Harnack, Marcion (1924 2 ) 413 * 4 Apelles …inuentor] vgl. c. Cels. V 54 ( GCS II 58,2): ὁ Μαρκίωνος γνώριμος Ἀπελλῆς, αἱρέσεώς τινος γενόμενος πατήρ; Hippolytus ref. omn. haer. VII 38 ; X 20; vgl. A. Hilgenfeld, Die Ketzergeschichte des Urchristentums (1884) 533f.; B. Neuschäfer, Origenes als Philologe (1987) 341; Greschat, Apelles 17–134 (zur Stelle 67f.). Zum folgenden Abschnitt vgl. insgesamt Orig. c. Cels. IV 41 ( GCS I 314,3–315,5) 2 posset] possit CGv 3 his] ius Aw | arte] arcae Aw | et] sed g 4 quidem] quidam n 5 hereseos] heresis AwD | inuentor Is] inuentoris (danach neuer Satz ) v | Is] his FP dum] qui B cum D 6 cupit] c(o)epit E | scripta Moysi] scribtura moyse Aw 7 exaggerat] et aggerat F | huiusmodi] huiuscemodi Dg | dicit] dici v | genere] generi D 8 qui] quae v 9 potuisset] potuisse FPbnsv | bina1] + et Cgm (über d. Z. ns ), Ald. Del. | bina2] bin(a)e v < AwDF 10 inmundis] multis F | est] et P | bini] bina D bina bina P | masculi] masculini v | feminae binae] ~ binae feminae g 11 indicat] dicit Aw | sermo] + et P | septena1] + et CEg (über d. Z. s ), Del. | septena2] < AwDF 12 arcam] arca Fns | quomodo] + ergo m | fieri potuit] ~ potuit fieri D | fieri …istud] ~ potuit istud fieri g | istud] istum b ut E 13 ut] et D < E | saltem] < Aw | solos] < D | elefantes] -tos CEPg, Ald. 14 posteaquam] postquam E | modo refragatur] more fragantur P | addit] addidit v 15 si] + fictam Aw 16 hanc …Deo] ~ a deo hanc g

Bae 28

A 11r

Bae 29

42

Bae 30

Homilia II, 2

Sed ad haec nos, quae a prudentibus uiris et Hebraicarum traditionum gnaris atque a ueteribus magistris didicimus, ad auditorum notitiam deferemus. Aiebant ergo maiores quod Moyses, qui, ut de eo scriptura testatur, ›omni sapientia Aegyptiorum fuerat eruditus‹, secundum artem geometricam, qua praecipue Aegyptii callent, cubitorum numerum in hoc loco posuit. Apud geometras enim secundum eam rationem, quae apud eos uirtus uocatur, ex solido et quadrato uel in sex cubitos unus deputatur, si generaliter, uel in trecentos, si minutatim deducitur. Quae utique ratio si obseruetur, in huius arcae mensura inuenientur et longitudinis et latitudinis tanta spatia, quae uere totius mundi reparanda germina et uniuersorum animantium capere potuerint rediuiua seminaria. Haec, quantum ad historiae pertinet | rationem, aduersum eos dicta sint, qui inpugnare scripturas ueteris testamenti nituntur tamquam inpossibilia quaedam et inrationabilia continentes.

ABCEF(G)P 4 omni …eruditus] vgl. Act 7,22 3 – 5 Aiebant …posuit] vgl. Aug. Quaest. in Hept. I 4 (CCSL 33 3,69–78); Civ. Dei XV 27 ( II 117,32ff. D.-K.5 ); vgl. OWD 1/2, 71 Anm. 129 6 – 8 Apud …deducitur] Augustinus zitiert Rufins Fassung, wenn er meint, Origenes berechne die Größe der Arche mittels der geometrischen Elle: quaest. in Hept. I 7 (CCSL 33, 4); vgl. civ. XV 27 ( II p. 119 Dombart/Kalb5 ): eine geometrische Elle entspreche sechs gewöhnlichen Ellen. Von speziellen „ägyptischen (genauer: Thebanischen) Ellen“ bei den Maßen der Arche spricht bereits die rabbinische Exegese (GenRab 31,10; Neusner, Genesis Rabbah ) 8 – 11 Quae …seminaria] vgl. c. Cels. IV 41 (GCS I 314); OWD 1/2, 72 Anm. 131 1 ad] < F | et] < E 2 gnaris] ignaris P non ignaris E | a ueteribus] auctoribus Dg deferemus] deferimus Pns proferemus Aw 3 Aiebant] Agebant Aw v | eo] eos P 4 artem geometricam] ~ geometricam artem r 5 qua] quam E, Del. quae D praecipue] praecipuae Aw | callent] colunt E callentem D | hoc] eo F | posuit] korr. zu posuerit s 6 geometras] geometricas D 7 uocatur] appellatur B | et] uel ex E | uel] uelut r | cubitos] cubitis BC 8 in1] < F | trecentos] -tis g | deducitur] AwD deducatur ( wohl Echo von deputatur ) BCEFP 9 mensura] mensuram F | inuenientur] inueniantur E | et1] < E | latitudinis] altitudinis P 10 uere] uero D | uniuersorum] Aw r uniuersarum BDEFPns 11 potuerint] potuerit E | rediuiua] residua Aw rediuiua seminaria] rediuiuarentur ( getilgt ) n < s ( fenestra von ca. 10–12 Buchst.) seminaria] FPgns sentaria Aw (+ septinaria), DEb centenaria r | Haec] Jam haec C 12 aduersum] aduersus Cm | sint] sunt g | scripturas] scripturam E 13 nituntur] enituntur Aw | quaedam] quendam Aw quae D | continentes] -tem m

5

10

Homilia II, 3

5

10

15

20

43

3. Nunc uero iam deprecantes eum prius, qui solus potest de lectione ueteris testamenti auferre uelamen, temptemus inquirere, quid etiam spiritalis aedificationis contineat magnifica haec arcae constructio. Puto ergo, ut ego pro paruitate sensus mei assequi possum, quod illud diluuium, quo paene finis tunc datus est mundo, formam teneat finis illius qui uere futurus est mundi. Quod et ipse Dominus pronuntiauit dicens: »sicut enim in diebus Noe emebant, uendebant, aedificabant, nubebant, et nuptum tradebant, et uenit diluuium, et perdidit omnes: ita erit et aduentus Filii hominis«. In quo euidenter unam eandemque formam diluuii, quod praecessit, et finis mundi, quem uenturum dicit, designat. Sicut ergo tunc dictum est ad illum Noe, ut faceret arcam et introduceret in eam secum non solum filios et proximos suos, uerum etiam | diuersi generis animalia, ita etiam ad nostrum Noe, qui uere ›solus iustus et solus perfectus‹ est, Dominum Iesum Christum in consummatione saeculorum dictum est a Patre, ut faceret sibi arcam ex lignis quadratis et mensuras ei daret caelestibus sacramentis repletas. Hoc enim designatur in psalmo, ubi dicit: »pete a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam, et possessionem tuam terminos terrae«. Construit ergo arcam et facit in ea nidos, id est promptuaria quaedam, quibus diuersi generis animalia recipiantur. De quibus et propheta dicit:

ABCEF(G)P 1 qui …uelamen] vgl. II Cor 3,14–16 6 – 8 sicut …hominis] (vgl.) Luc 17,26f.; Mt 24,37–39 13 solus1 …perfectus] vgl. Gen 6,9 17 pete …terrae] Ps 2,8 13 nostrum …Christum] vgl. Hilarius Tract. myst. I 13,2 (CSEL 65 13,19f.): erit ergo huic Noe dominus noster comparatus 14 consummatione saeculorum] vgl. OWD 1/2, 73 Anm. 133 1 uero] ergo m | iam] < E | de lectione] delectione v dilectione D 2 temptemus] tempus Aw v 3 magnifica] magnificae D magifice Aw 4 possum] possim m | quo] quod P 5 finis tunc] ~ tunc finis G | mundo] + nunc G | finis2] < F 6 Quod] quo n quem r | et] < E 7 emebant] + et Pgr | nuptum] nuptu AwDv nupta, korr. zu nuptui (so auch m ) G 8 perdidit] tulit F perdit vor Korr. G | et2] < AwG 9 unam] una P eandemque] eademque v < G | finis] finem r 10 uenturum dicit] praedicit futurum g dicit] < G 11 tunc] < F 12 eam] ea v | etiam] < r | diuersi] diuersis Aw v 13 etiam] < G | nostrum] dominum ns < Aw | iustus] + est b | et …est] est et perfectus est solus g 14 Dominum] + nostrum Gr 15 faceret] feceret P 16 repletas] repletus AwF | in psalmo] < D 19 Construit] construxit Gv | facit] fecit BEG 20 et] < DF

A 11v

44

A 12r

Bae 31

Homilia II, 3

»perge, populus meus, intra in promptuaria tua, absconde te parumper, donec transeat furor irae meae«. Confertur ergo populus hic, qui saluatur in ecclesia, illis omnibus siue hominibus siue animalibus, quae saluata sunt | in arca. Verum quoniam non est omnium unum meritum nec unus in fide profectus, idcirco et arca illa non unam praebet omnibus mansionem, sed bicamerata sunt inferiora et tricamerata superiora, et nidi distinguuntur in ea, ut ostendat quia et in | ecclesia, licet omnes intra unam fidem contineantur atque uno baptismate diluantur, non tamen unus omnibus atque idem profectus est, »sed unusquisque in suo ordine«. Hi quidem, qui per rationabilem scientiam uiuunt et idonei sunt non solum semet ipsos regere, sed et alios docere, quoniam ualde pauci inueniuntur, paucorum, qui cum ipso Noe saluantur et proxima ei propinquitate iunguntur, tenent figuram, sicut et Dominus noster, uerus Noe, Christus Iesus, paucos habet proximos, paucos filios et propinquos, qui uerbi eius participes sunt et sapientiae capaces. Et hi sunt, qui in summo gradu positi sunt et in summitate arcae conlocantur.

ABCEF(G)P 1 perge …meae] Ies 26,20 9 sed …ordine] I Cor 15,23 10 idonei …docere] vgl. II Tim 2,2 2 Confertur …arca] zur typologischen Auslegung der Arche als Kirche vgl. Tert. idol. 24,4 (CCSL 2 1124); Hippolytus ref. omn. haer. IX 12,23 (GCS III 250,4–8 Wendland ); A. von Harnack, Lehrbuch der Dogmengeschichte Bd. 1 (1909 4 ) 446 Anm.; A. von Ungern-Sternberg, Der traditionelle alttestamentliche Schriftbeweis (1913) 164f. 1 meus] + et Bv | te] < P | parumper] parum F 2 transeat] pertranseat gr | ergo] < v hic] is P 3 siue1] < G | saluata sunt] f. 11v endet die westgotische Hand in A (unter dem Text in derselben Hand : perge / non dubites) 5 arca illa] ~ illa archa r | illa] < F unam] una A | sed …ea] < G 6 et1] < F | tricamerata] + sunt AF | nidi] + nidi Ab + et nidi r, (am Rand ergänzt ) g | distinguuntur …ea] ~ in ea distinguntur v | in ea] < m 7 et] < G | intra …fidem] in una fide G | unam] unum P 8 atque1] + in D | atque idem] < G | profectus] prouectus m 9 suo ordine] ~ ordine suo D 10 Hi] His (? ) A | qui] < v 11 et] < C | quoniam] quia g | pauci] + sunt et pauci g | inueniuntur] sunt G 12 paucorum] von jüngerer Hd. über d. Z. geändert zu numme(rorum) A < E paucorum …figuram] (~) figuram teneant paucorum qui cum Noe saluantur et proxima propinquitate ei iunguntur G | saluantur] saluentur E 13 iunguntur] iungantur E tenent] tenentes E | sicut] Sic (-ut in Ras.) G | et] < FG | noster] + et D | Christus Iesus] ~ iesus christus G 14 paucos2] + habet G | et propinquos] < G 15 sunt1] sint E, Ald. Del. | sapientiae capaces] (~) capaces sapientiae eius g | Et] < m | hi] + inquam m 16 summitate] summitatem F

5

10

15

Homilia II, 3

5

10

15

45

Ceterum multitudo inrationabilium animalium uel etiam bestiarum in inferioribus locis habetur, et eorum maxime, quorum feritatis saeuitiam nec fidei dulcedo molliuit. Superiores uero aliquantulo ab his sunt, qui licet minus rationis, plurimum tamen simplicitatis innocentiaeque custodiunt. Et sic per singulos habitationum gradus ascendentibus peruenitur ad ipsum Noe, qui interpretatur requies uel iustus, qui est Christus Iesus. Neque enim in illum Noe conuenit, quod dicit Lamech pater eius: »hic enim« inquit »requiem dabit nobis ab operibus et a tristitiis manuum nostrarum et a terra, | quam maledixit Dominus Deus«. Quomodo enim uerum erit quod ille Noe requiem dederit illi Lamech uel populo, qui tunc habebatur in terris, uel quomodo a tristitiis et labore cessatum est temporibus Noe uel quomodo ablatum est maledictum terrae, quod dederat Dominus, ubi potius et iracundia diuina maior ostenditur et refertur dicere Deus quia ›poenitet me quod feci hominem super terram‹, et iterum dicit: ›deleam omnem carnem, quae est super terram‹, et super omnia summae offensae indicium interitus uiuentium datur?

ABCEF(G)P 7 – 9 hic …Deus] Gen 5,29 13 – 15 poenitet …terram] vgl. Gen 6,6 14 deleam …terram] vgl. Gen 6,7.13 6 Noe …iustus] vgl. Philo leg. alleg. III 24 ( I 118 Cohn/Wendland); de Abrah. 5 ( IV 7,7f. Cohn/Wendland): Νῶε· ἀνάπαυσις ἢ δίκαιος; Wutz 102. 115; Grabbe 192f. 7 – 9 Neque …Deus] vgl. Procop. ( PG 87/1, 265 BC ) ; Hilarius Tract. myst. I 12,3 (CSEL 65 13,1): sed haec (sc. Gen 5,28sq.), ut arbitror, in eum Noe, de quo sermo est, ad perfectum conuenire non possunt. quam enim requiem humano generi attulit ...? 1 Ceterum] Ceterorum G | inrationabilium] irrationalium m rationabilium F | uel etiam] et g | etiam] < G 2 locis] < G | habetur] habentur A2 (von jüngerer Hd. ), Pns, vgl. hom. Ex. 7,4 (GCS VI 208,21f. murmurauit populus ... dicentes); Hofmann – Szantyr S. 436 | saeuitiam] seuitia F 3 molliuit] mollius A (die jüngere Hd. ) demollit/// (Ras.) G | Superiores] superioris P | aliquantulo] -tulum D (aus -tulo), Gg | ab …sunt] absunt F 4 tamen] < v | innocentiaeque] et innocentiae g innocentiaque F 5 Et sic] ~ Sic et G | habitationum gradus] ~ gradus habitationum B | ascendentibus] < G 7 enim1] < g | in] < G | in illum] korr. zu illi n | illum] illo G (nach Korr.), r | Lamech …eius] ~ pater eius lamech ns | enim2] < G 8 requiem …operibus] re[quiem ... ope]ribus < A (Blatt beschädigt ) | manuum …terra] ma[nuum ...] < A (Blatt beschädigt ) 9 Dominus] < G 11 uel1 …Noe] < P | et] uel r | labore] laboribus D | temporibus] tempore m quomodo2] + ho(c ? ) P 13 maior] < g | me] < v | quod feci] fecisse B 14 et … terram] < P | deleam] delebo Pg, Del. | omnem …quae] ego omnem hominem qui g quae] + sub caelo G 15 super1] + omnem b | omnia] omne g | indicium] indicio s iudicium P < G | interitus] + uniuersorum G

A 12v

46 Bae 32

A 13r

Homilia II, 3–4

Si uero respicias ad Dominum nostrum Iesum Christum, de quo dicitur: »ecce agnus Dei, ecce qui tollit peccatum | mundi«, et iterum de quo dicitur: »factus pro nobis maledictum, ut nos de maledicto legis redimeret«, et iterum cum dicit: »uenite ad me qui laboratis et onerati estis, et ego reficiam uos, et inuenietis requiem animabus uestris«, inuenies hunc esse, qui uere requiem dedit hominibus et liberauit terram de maledicto, quo maledixit ei Dominus Deus. Huic ergo spiritali Noe, qui requiem dedit hominibus et tulit peccatum mundi, dicitur: »facies tibi arcam ex lignis quadratis«. 4. Videamus ergo quae sunt quadrata ligna. Quadratum est quod nulla uacillat ex parte, sed quocumque uerteris, fida et solida stabilitate consistit. Ista sunt ligna, quae omne pondus uel animalium intrinsecus uel fluctuum extrinsecus ferunt. Quos ego arbitror doctores esse in ecclesia et magistros atque aemulatores fidei, qui et populos intrinsecus positos uerbo conmonitionis et doctrinae gratia consolantur et inpug|nantibus extrinsecus uel gentilibus uel hereticis et quaestionum fluctus ac procellas certaminum commouentibus uirtute uerbi ac sapientia rationis obsistunt.

ABCEF(G)P 2 ecce1 …mundi] Io 1,29 3 factus …redimeret] (vgl.) Gal 3,13 11,28f. 8 facies …quadratis] Gen 6,14

4 uenite …uestris] Mt

5 hunc …hominibus] vgl. Hilarius Tract. myst. I 13,3 (CSEL 65 13,26f.): facit ergo (sc. dominus noster Noe) requiescere et animabus requiem impertit 12 doctores …fidei] vgl. OWD 1/2, 76 Anm. 141 1 respicias] über d. Z. von jüngerer Hd. korr. zu respiciamus A 2 agnus …ecce] < G peccatum] APbns peccata DFgrv, Ald. Del. (vgl. S. 132,10) p. ( Kürzel ) m | iterum] < G 3 factus] + est F | maledictum] -dictus G | nos …legis] ~ de maledicto legis nos G | redimeret] < (über d. Z. von 2. Hd. liberaret ? ) F | iterum cum] ipse G 4 cum] < v + a tristitiis et labore cessatum est temporibus noe uel quomodo iesus P | me] + omnes Gr | reficiam uos] ~ uos reficiam G 5 uere] < EG 6 dedit hominibus] ~ hominibus dedit E det omnibus ns | liberauit] korr. zu liberabit s | quo …Deus] < G 7 qui … mundi] < G | dedit hominibus] ~ hominibus dedit m | peccatum] peccata gm 8 facies] fac v | ex] de mr 9 sunt] sint FGP, Ald. Del. | quod] quo A 10 ex] e F | uerteris] uerterit G | fida] fide g ficta F 11 omne pondus] ~ pondus omne D | uel2 … extrinsecus] < A | fluctuum] fructuum F fructum g 12 ferunt] fructuum F | Quos] korr. zu quae n | ego] ergo AG, (vor Korr.) g | arbitror doctores] ~ doctores arbitror g ecclesia] ecclesiam r 13 et …intrinsecus] < A (Blatt beschädigt ) | intrinsecus] extrinsecus P | uerbo] < P | conmonitionis …gratia] conmoni[tionis ...] < A (Blatt beschädigt ) 14 inpugnantibus] expugnantibus E inpugnando g | uel] < E gentilibus] gentibus BCGP 15 quaestionum] questione F 16 rationis] narrationis D obsistunt] obsistens F

5

10

15

Homilia II, 4

5

10

15

20

47

Vis autem uidere quod ligna rationabilia nouit scriptura diuina? Recenseamus quid apud Ezechielem prophetam scriptum est: »et factum est« inquit »in undecimo anno tertio mense una die mensis, factum est uerbum Domini ad me dicens: fili hominis, dic ad Pharaonem regem Aegypti et ad multitudinem eius: cui te similem facis in exaltatione tua? ecce, Assur cypressus in Libano, speciosus ramis et condensus umbraculis et excelsus in altitudine. Inter medias nubes factum est cacumen eius, aqua enutriuit eum et abyssus exaltauit eum et adduxit omnia flumina sua circa eum et congregationes suas emisit ad omnia ligna campi. Propterea exaltata est altitudo eius super omnia ligna campi.« Et post pauca dicit: »cypressi multae in paradiso Dei et pini non sunt similes ramis eius, et abietes non fuerunt similes eis. Omne lignum in paradiso Dei non adsimilatum est ei, et zelata sunt eum omnia ligna paradisi deliciarum Dei.« Animaduertis de quibus uel qualibus lignis dicat propheta? Quomodo describat | cypressum Libani, cui omnia ligna, quae in paradiso Dei sunt, comparari non possint? Et addit etiam hoc ad ultimum, quod omnia ligna, quae sunt in paradiso Dei, zelata sint eam, euidenter ostendens secundum spiritalem intellegentiam rationabilia dici ligna, quae in paradiso Dei sunt, quippe in quibus | aemulationem quandam describit esse aduersum ea ligna, quae sunt in Libano.

ABCEF(G)P 2 – 10 et …campi] Ez 31,1–5 10 – 13 cypressi …Dei] Ez 31,8f. 5 cypressus] zur Zeder bei Origenes vgl. Ledegang, Mysterium Ecclesiae 554-556. Didymus in Zach. 4,34-39 (SC 85, 818-820) zitiert diese Passage als Beleg, dass die Bäume in der Bibel für Menschen stehen 1 uidere] scire D | quod] quomodo C 2 scriptum] dictum ns | est1] sit P 3 undecimo] decimo m | undecimo anno] ~ anno undecimo r | mense] mensae A | una] uno (-o in Ras.) F 6 speciosus] speciosis F | et2] über der Z. (von 2. Hd.? ) A < F | altitudine] -nem Fm + et E 7 enutriuit] nutriuit CEF (aus aqua[e Ras.] nutriuit n ) 8 sua] < g 9 emisit] emittit E | eius] < m 10 multae] multi F 11 ramis] rami P | fuerunt] sunt g | eis] ei F, Ald. Del. 12 adsimilatum est] ~ est assimilatum gr | zelata] zelatae D 14 Animaduertis] -uerte g | uel] + de DE 15 describat] discribat n + lignum B cypressum] -sus v | in …sunt] ~ sunt in paradiso dei v 16 possint] possunt Fgv possent b | addit] addidit r 17 sint] sunt CEF (darüber sint ? m) | eam] eum (nach Korr.) g < D 18 dici] dicit P | in …sunt] (~) sunt in paradiso dei. Sunt C 19 aduersum] aduersus Gv | ea] eam v | ligna] < D

Bae 33

A 13v

48

Homilia II, 4–5

Unde, ut in excursu etiam hoc dicamus, considera ne forte et illud, quod scriptum est quia »maledictus a Deo omnis, qui pendet in ligno«, sic debeat intellegi, quomodo et illud, quod alibi dictum est »maledictus homo, qui spem habet in homine«. Pendere enim in solo Deo debemus et in nullo alio, etiam si de paradiso Dei procedere quis dicatur, sicut et Paulus dicit: »etiam si nos aut angelus de caelo euangelizauerit uobis aliter quam euangelizauimus uobis, anathema sit«. Sed haec alias. Interim uidisti quae sint quadrata ligna, quae uelut murus quidam et defensio his, qui sunt intrinsecus, a fluctibus, qui extrinsecus superueniunt, conlocantur ab spiritali Noe; quae ligna ›intrinsecus et extrinsecus‹ bitumine liniuntur. Vult enim te architectus ecclesiae Christus non esse talem, quales illi, ›qui deforis quidem apparent hominibus iusti, deintus autem sunt sepulcra mortuorum‹, sed uult te et corpore sanctum esse extrinsecus et corde intrinsecus purum, cautum undique et castitatis atque innocentiae uirtute munitum, hoc est intus et foris bitumine esse oblitum. 5. Post haec de longitudine et latitudine arcae et de altitudine memoratur et numeri in his quidam ponuntur ingentibus mysteriis consecrati. Sed

ABCEF(G)P 2 maledictus …ligno] Dtn 21,23 LXX (Gal 3,13) 3 maledictus …homine] Ier 17,5 10 intrinsecus …extrinsecus] vgl. Gen 6,14 12 qui … 5 – 7 etiam2 …sit] Gal 1,8 mortuorum] vgl. Mt 23,27 7 haec alias] vgl. OWD 1/2, 78 Anm. 145 17 ingentibus …consecrati] vgl. OWD 1/2, 78 Anm. 146 1 ut] et B < P | in] < Eg | excursu] -sum v -sus P -so (aus -su ? ) F | considera ne] considerantes P | forte] + quoque P 2 quia] < m | a Deo] < D | a …omnis] ~ omnis a deo G | pendet] pendit En pependit G | debeat] debet DG 3 homo] von jüngerer Hd. korr. zu omnis A 4 habet] suam ponit E 5 de] < F | et] < DG 6 nos] getilgt G alternativ (von 2. Hd .? ) am Rand uos v | nos aut] getilgt n | euangelizauerit] -zauit F 7 uobis] < BC | sit] erit G | Sed] + et v | haec] eciam g | alias] alia F 8 uidisti] uideamus (-eamus in Ras.) n | sint] sunt F | quidam] quidem D, Ald. Del. | et] < EG 9 defensio] -sionis G, (-nis in Ras.) v | sunt] < g | a …extrinsecus] < B superueniunt] + et B 10 ab] a EGgs | intrinsecus …extrinsecus] ~ (et r ) extrinsecus et intrinsecus Ar 11 liniuntur] linuntur AP | enim] autem G | Christus] christi P 12 qui] < G | hominibus] + tanquam D | sunt] < G | sunt sepulcra] ~ sepulchra sunt 14 purum] + et C | cautum] Nam cum G | atque] et Gg D 13 et1] < BF 15 munitum …est] munitus sis G | foris] + uelut G | esse oblitum] ~ oblitum esse g oblitus G 16 et1 …altitudine] < E | et2 …altitudine] < GP | de2] < B 17 in … quidam] (~) quidem in his D | quidam] < G

5

10

15

Homilia II, 5

5

10

15

49

antequam de numeris disseramus, hoc, quod dicit longitudinem et latitudinem et altitudinem, quale sit uideamus. Apostolus in quodam loco, cum de mysterio crucis sacratius loqueretur, ita ait: »ut sciatis quae sit longitudo et latitudo | et profundum«. Profun|dum autem et altitudo idem significat, tantum quod altitudo spatium de inferioribus uidetur ad superiora metiri, profundum uero de superioribus incipere et ad inferiora descendere. Consequenter igitur Spiritus Dei et per Moysen et per Paulum ingentium sacramentorum figuras enuntiat. Nam Paulus quoniam descensionis Christi mysterium praedicabat, profundum nominauit quasi de superioribus ad inferiora uenientis; Moyses uero quia restitutionem designat eorum, qui per Christum de interitu et perditione saeculi tamquam de nece diluuii ex inferioribus ad superna et caelestia reuocantur, in mensura arcae non profundum memorat, sed altum, tamquam ubi de terrenis et humilibus ad caelestia et excelsa conscenditur. Numeri quoque ponuntur trecenti cubiti longitudinis, quinquaginta latitudinis, triginta altitudinis. Trecenti ter centeni sunt, centenarius autem

ABCEF(G)P 4 ut …profundum] Eph 3,18 3 Apostolus …profundum] vgl. Cyrill Glaph. in Gen. II ( PG 69, 65 C ) 16 – 50,2 Trecenti …legimus] die Maße der Arche legt bereits Philon quaest. in Gen. II 5 (p. 83f. Petit) symbolisch aus, ebenso Clem. Alex. strom. VI 86f. (GCS II 474f.). Zu Origenes’ Zahlensymbolismus vgl. hom. Gen. 16,6 (S. 225, 21ff.), zur Zahlensymbolik der 1 antequam] postquam G | longitudinem …altitudinem] longitudine et latitudine et altitudine ns | et …altitudinem] ~ et altitudinem et latitudinem Pg 2 et altitudinem] < A (am Rand von 1. Hd. [? ] ergänzt ), F | quale] qualis r qu(a)e G | quale sit] quodesit (i.e. quod sit ? ) A 3 in …loco] quidem C < G | mysterio] -riis P | sacratius] sacramentius P | sacratius loqueretur] (~) loqueretur sacre (-e in Ras.) G 4 et latitudo] ABP et altitudo DF, Ald. et altitudo et latitudo C et latitudo et altitudo E, Del. profundum] profundo v | Profundum …idem] id est G 5 altitudo1] latitudo FP, (vor Korr.) n, (vor Korr.) D ? | significat] + nisi r | tantum] + in eo distans (über d. Z. von 2. Hd. ) s 6 metiri] metire v | uero] autem G | et] < G 7 et1] < P 8 per] < G enuntiat] enuntiant P | quoniam] < F 9 descensionis] dissensionis n 10 uenientis] uenientes vor Korr. von 2. Hd. A | uero] + altitudinem Er | quia] qui g | designat eorum] ~ eorum designat v 11 et perditione] < G 12 ex] et m | superna] inferna P et] + ad G < v | in …arcae] < G | mensura] -ram s 13 ubi] ibi G | et humilibus] < G 14 ad …excelsa] ~ ad excelsa et caelestia g | et excelsa] < G | excelsa] korr. zu ad celsa s 15 quinquaginta latitudinis] < A | quinquaginta …altitudinis] < B (am Rand nachgetragen g ) ~ quinquaginta (quadraginta m ) altitudinis triginta latitudinis E

A 14r |Bae 34

50

A 14v

Homilia II, 5

numerus plenus in omnibus et perfectus ostenditur et totius rationabilis creaturae continens sacramentum, sicut in euangeliis legimus, ubi dicit quia ›habens quis centum oues, ex quibus cum perisset una, relictis nonaginta et nouem in montibus descendit quaerere eam, quae perierat, quamque inuentam humeris suis reportauit, et posuit cum illis nonaginta nouem, quae non perierant‹. Hic ergo centenarius totius creaturae rationabilis numerus quoniam non ex semet ipso subsistit, sed ex Trinitate descendit et longitudinem uitae, hoc est inmortalitatis gratiam, ex Patre per Filium | ac Spiritum sanctum suscipit, idcirco triplicatus ponitur, utpote qui ad perfectionem per gratiam Trinitatis augetur et qui ex centenario per ignorantiam lapsum per agnitionem Trinitatis restituat in trecentos. Latitudo quinquagenarium numerum tenet, qui numerus remissioni et indulgentiae consecratus est. Secundum legem enim quinquagesimo anno remissio erat, id est ut, si quis distraxisset possessionem, reciperet; si liber in seruitutem uenisset, reciperet libertatem; indulgentiam debitor acciperet, exul rediret ad patriam. Spiritalis ergo Noe Christus in arca sua, in qua humanum

ABCEF(G)P 3 – 6 habens …perierant] vgl. Mt 18,12f.; Lc 15,4–6 25,10–13

13 Secundum …reciperet] vgl. Lev

Passage hier Vogt, Kirchenverständnis 207f. 16 – 50,1 centenarius …ostenditur] vgl. Comm. in Matth. 11,3 (GCS X 38,21f. ) : ἑκατὸν ἱερὸς ἀριθμός 12 Latitudo …est] vgl. Philo de mut. nom. 228 ( III 196,13 Cohn/Wendland): ἡ παντελὴς εἰς ἐλευθερίαν ἄφεσις, ἧς σύμβολον ὁ πεντηκοστὸς λόγος ἱερός; Clem. Alex. Strom. VI 87,2 (GCS I 475,13); Orig. hom. Num. 5,2 (GCS VII 27,28ff.) u.ö.; von Harnack, Der kirchengeschichtliche Ertrag 52ff. 1 plenus …et] < G | perfectus] profectus F | rationabilis] rationalis m 2 creaturae continens] naturae continet G 3 et] < Pgs 4 descendit] descendet ( vor Korr.) n, ( r über -et : -eret ? ) s | quaerere eam] ~ eam querere g | quamque] quemque P 5 humeris suis] in humeris F | nonaginta] + et F 6 perierant] perierat vor Korr. von 2. Hd. A ergo] uero v | totius …numerus] ~ numerus totius creaturae rationabilis r | rationabilis] rationalis m 7 non …sed] < G 8 est] < F | ex] a G | Spiritum sanctum] ~ sanctum spiritum Abns 9 suscipit] ADEF r -cepit BGPns | utpote] apud te E apud eos r qui ad] quia (? ) F 10 augetur] augeat m augentur rv | et] ut F | qui] < v ignorantiam] -ti(a)e F | lapsum] lapsi r lapsus G 11 Trinitatis] < G | restituat] restituantur r | trecentos] ter centenos G 12 quinquagenarium] -gesimum g | qui] + et G 14 id est] id est id est (Dittogr.) A | quis] BCFm qui ADGP quid v distraxisset] dixisset vor Korr. von 2. Hd. A | liber] < G | liber …reciperet] < F 15 debitor] < G 16 rediret] redire G | ad] in b | ergo] < G

5

10

15

Homilia II, 5

5

10

15

51

genus de interitu liberat, id est in ecclesia sua, hunc quinquagenarium remissionis numerum in latitudine conlocauit. Nisi enim remissionem | peccatorum donasset credentibus, non fuisset per orbem terrae ecclesiae latitudo diffusa. Triginta autem altitudinis numerus simile, ut trecenti, continet sacramentum. Quod enim ibi centeni, hoc hic deni tertio multiplicati faciunt. Ad unum autem totius constructionis numerum summa reuocatur, quia »unus Deus Pater, ex quo omnia, et unus Dominus« et »una ecclesiae fides est, unum baptismum, unum corpus et unus spiritus« et ad unum perfectionis Dei finem cuncta festinant. Sed et tu, qui haec audis, si scripturis sanctis intendas ex otio, permulta inuenies magnarum rerum gesta sub tricenario uel quinquagenario numero contineri. Triginta annorum Ioseph educitur de carcere et totius Aegypti suscipit principatum, ut inminentis | perniciem famis diuina prouisione depellat. »Triginta annorum« refertur Iesus, cum uenit ad baptismum et »uidit caelos diuisos et Spiritum Dei in columbae specie uenientem super se«; ubi et primum coepit sacramentum patescere Trinitatis; et multa his similia inuenies. Sed et quinquagesimum diem festum in nouarum frugum consecra-

ABCEF(G)P 7 unus1 …Dominus] I Cor 8,6 | una …spiritus] (vgl.) Eph 4,4f. 12 Triginta … principatum] vgl. Gen 41,14.46 14 Triginta …Iesus] Lc 3,23 15 uidit …se] Mc 1,10 17 – 52,1 quinquagesimum …repperies] vgl. Lev 23,15–17; Dtn 16,9f. 6 Ad …Dominus] vgl. z.B. Anatolius De decade p. 29 Heiberg : ἐκάλουν δὲ αὐτὴν (sc. μονάδα) οἱ Πυθαγόρειοι νοῦν εἰκάζοντες τῷ ἑνὶ αὐτὴν τῷ νοητῷ θεῷ; Macrobius Somn. Scip. I 6,7; Chalcidius Comm. in Tim. 39 ( 88,11ff. Waszink 2 ); G. Borghorst, De Anatolii fontibus, Diss. Berlin 1905, 39 ; Orig. hom. Num. 21,2 (GCS VII 201,19ff.); Vogt, Kirchenverständnis 207f. 14 Triginta …Iesus] vgl. hom. Ezech. 1,4 (GCS VIII 327,9ff.) 1 liberat] liberauit EGgr | in …sua] ecclesiam G | remissionis numerum] ~ numerum remissionis Gg 2 latitudine] -nem G 3 ecclesiae] aeclesia D 4 diffusa] < G | ut] < F | continet] contenit P 5 centeni] ter centeni r | hoc] < C 6 Ad …summa] ~ Summa autem totius constructionis ad unum numerum G | autem] < D | totius] tutius A | constructionis] contractionis F 7 ecclesiae fides] ~ fides ecclesiae r | ecclesiae …est] ecclesia et una fides g 8 baptismum] A ( vgl. Z.14 ad baptismum ) baptisma BCDEFP et1] < EF 10 si] < D | intendas] intendis F | permulta] permultam P 11 inuenies] ui uenies v 12 contineri] conteniri A | educitur] ducitur v 13 suscipit] suscepit DPmns ut] et Er | inminentis] in mentis vor Korr. (von 1. Hd.? ) A 14 depellat] depellit Er 16 sacramentum patescere] ~ patescere sacramentum g 17 et] + in P | frugum] fruguum A 17 – 52,1 consecratione] consecracionem v

Bae 35

A 15r

52

Bae 36

A 15v

Homilia II, 5

tione repperies et de Madianitarum spoliis Domino quinquagesima delibatur. Cum trecentis uero inuenies et Abraham uincentem Sodomitas et Gedeon cum trecentis lingua aquam lambentibus superat. Ostium sane, quod non a fronte nec desuper, sed e latere ex transuerso conlocatur, quoniam irae diuinae tempus est – »dies« enim »Domini, dies irae est et furoris«, sicut scriptum est; licet enim uideantur aliqui saluari, multi tamen, quos merita sua reprobant, delentur et pereunt – ex transuerso ostium ponitur, ut illud ostendatur, quod per prophetam dicitur, quia: »Si incesseritis mecum peruersi, et ego incedam uobiscum in ira peruersa«. Post haec uideamus et de eo, quod dicit separatim ›inferiora bicamerata‹ et ›superiora tricamerata‹, ne forte illud indicetur per haec, quod apostolus dixit, quia »in nomine Iesu omne genu flectetur caelestium, terrestrium et infernorum« et in | arca significetur omnium quidem inferiora ipsa esse, quae apostolus dicit inferna, horum autem contigua superiora ipsa esse terrestria, tricamerata uero superiora, quae dicit, simul omnia esse caelestia, sed in his eorum merita | distingui, qui possunt secundum apostolum Paulum »usque ad tertium caelum« conscendere. Nidi uero et nidi, quia multi fiunt in arca, multas esse apud Patrem indicant mansiones.

ABCEF(G)P 1 de …delibatur] vgl. Num 31,30 2 Cum …Sodomitas] vgl. Gen 14,14f. | Gedeon … superat] vgl. Iud 7,5ff. 5 dies1 …furoris] (vgl.) Zeph 1,14f. 8 Si …peruersa] Lev 26,27f. 12 in …infernorum] Phil 2,10 16 usque …caelum] II Cor 12,2 18 multas …mansiones] vgl. Io 14,2 8 Si …peruersa] vgl. OWD 1/2, 82 Anm. 155 2 trecentis] trecentos v 3 aquam] aqua v 4 sane] + quare ostium ex latere g | non] über d. Z. von jüngerer Hd. A | nec] non G < P | e] ex Gg de P a s | transuerso] -uersu G 6 est1] < B, Ald. Del. 7 quos] quod G post E | reprobant] -bantur E 8 illud ostendatur] ~ ostendatur illud G | per …dicitur] ~ dicitur per prophetam G 9 peruersi] -uersae G | uobiscum] uobis E | in] < G | ira peruersa] iram peruersam P 10 et] < G 11 et] < G | illud] < G | quod] et D 12 dixit] dicit FGg | nomine] + domini F | flectetur] flectitur v flectatur Fgs | caelestium] + et AGPbv 13 arca] hac F | significetur] -ficatur Ens | quidem] < G | inferiora] inferiorum P | ipsa] < D ipsa …superiora] ergänzt von 1. Hd. v | quae …esse] < G 14 inferna horum] infernorum EF | autem contigua] ~ contigua autem m | ipsa] < g | ipsa …superiora] < r 15 tricamerata] tricamera v | quae] < v | esse] < g 16 eorum] sanctorum G | merita] causa E | distingui] distinguitur m | qui] < G | possunt] possint rv, (vor Korr.) G + et G 17 et nidi] getilgt (? ) s < G | quia …arca] qui multi nidi (Ras.) in arca sunt G fiunt] sunt g | arca] arcam P 18 multas …apud] multa esse ad vor Korr. von 2. Hd. A indicant] indicat G | indicant mansiones] ~ mansiones indicant F

5

10

15

Homilia II, 5–6

5

10

15

53

De animalibus uero et bestiis ac pecudibus ceterisque diuersis animantibus, quae nobis alia figura seruanda est, nisi quam uel Esaias ostendit, cum dicit in regno Christi lupum cum agno, pardum cum haedo, leonem et bouem simul ire ad pascua eorumque fetus simul paleis uesci, insuper etiam in aspidum cauernam paruum puerum – talem sine dubio, qualem dicebat Saluator: »nisi conuersi fueritis et effecti sicut puer hic, non introibitis in regnum Dei« – missurum esse manum et nihil nocendum? Vel etiam illa figura, quam Petrus iam nunc in ecclesia haberi docet, cum refert se uisionem uidisse, in qua omnia quadrupedia et bestiae terrae ac uolatilia caeli intra unum fidei linteum continebantur quattuor euangeliorum initiis alligatum? 6. Verum quoniam arca, quam describere conamur, non solum bicamerata sed et tricamerata a Deo construi iubetur, operam demus et nos ad hanc duplicem, quae praecessit, expositionem secundum praeceptum Dei etiam tertiam iungere. Prima enim, quae praecessit, historica est ueluti fundamentum quoddam in inferioribus posita. Secunda haec mystica superior et excelsior fuit. Tertiam, si possumus, moralem temptemus adicere, nam si uis et hoc ipsum, quod neque ›bicameratam‹ solum dixit et siluit, neque ›tricame-

ABCEF(G)P 3 – 7 lupum …nocendum] vgl. Ies 11,6–8 vgl. Act 10,11f.

6 nisi …Dei] Mt 18,3

8 – 10 se …alligatum]

12 – 14 operam …iungere] zu Origenes’ dreiteiliger Schriftauslegung vgl. de Lubac, Geist aus der Geschichte 115–232; ders., Exégèse médiévale I/1, 198–207; Nesterova, Interprétations modernes 14 – 16 Prima …adicere] vgl. hom. Lev. 5,1 (GCS VI 333,14ff.) 14 – 54,4 Prima …designat] vgl. Markschies, Origenes und sein Erbe 8f. 1 et] + de E | pecudibus] pecoribus B | diuersis] diuersi v 3 et bouem] cum boue F 4 pascua] pascuam D | paleis] ABCEF, Ald. Del. (vgl. Irenaeus, Aduersus haereses [ SChr 153 ] 5,33 paleis uesci u.a.) paleas DP, Bae. 5 cauernam] cauerna BFPnr, ( [~] cauerna aspidum) G, Ald. Del. | puerum] puerulum manum mittere C 6 conuersi … effecti] efficiamini G | hic] iste G | introibitis] intrabitis BCDG, (vor Korr.) m 7 regnum] regno F | Dei] c(a)elorum F r | illa figura] illam figuram G 8 figura] + seruanda est über d. Z. n | iam nunc] < G | haberi] habere C | docet] dicet vor Korr. von 2. Hd. A 9 et …terrae] bestiae G | caeli] < G 10 euangeliorum] + in A 11 quoniam] quia g | quam] qua P | bicamerata] -tam AE 12 sed] < A | et1] < F r tricamerata] tricameratam (contric- m ) E | construi] constitui g | demus] debemus G ad] et v 13 etiam …iungere] ~ iungere etiam tertiam G 14 enim] namque F historica] historia gnv | est] + et D | ueluti] uelut C 15 quoddam] + uel D | in] < F posita] positum g positam F 16 Tertiam] tertia P | adicere] /// dicere (Ras.) P | nam … uis] Hab. quamuis Hss. 17 neque1] ne P | bicameratam] ACPm, Ald. Del. -tum B -ta DFv 17 – 54,1 tricameratam] ACDEP, Ald. Del. -tum B -ta F

54 A 16r

Bae 37

Homilia II, 6

ratam‹ tantum et cessauit, sed cum dixisset ›bicameratam‹, addidit et ›tricame|ratam‹, non absque huius ipsius expositionis, quam habemus in manibus, uideatur esse mysterio. Nam tricamerata triplicem hanc expositionem designat. Sed quia non semper in scripturis diuinis historialis consequentia stare potest, sed nonnum|quam deficit, ut, uerbi causa, cum dicitur: »spinae nascuntur in manu ebriosi« et cum in templo a Salomone constructo dicitur: »uox mallei et securis non est audita in domo Dei« et iterum in Leuitico, cum ›lepra parietis et pelliculae et staminis inspici iubetur a sacerdotibus et purgari‹, propter haec ergo et his similia, non solum ›tricamerata‹, sed et ›bicamerata‹ arca contexitur, ut sciamus in scripturis diuinis non semper triplicem, quia non semper nos historia sequitur, sed interdum duplicis tantummodo sensum expositionis insertum. Temptemus igitur et tertiam expositionem disserere secundum moralem locum. Si quis est, qui crescentibus malis et inundantibus uitiis conuertere se potest a rebus fluxis ac pereuntibus et caducis et audire uerbum Dei ac praecepta caelestia, hic intra cor suum arcam salutis aedificat et bibliothecam, ut ita dicam, intra se diuini consecrat uerbi, longitudinem in ea et latitudinem et altitudinem, fidem, caritatem et spem conlocat. Fidem Trinitatis ad

ABCEF(G)P 6 spinae …ebriosi] Prov 26,9 Lev 14,34; 13,48

LXX

8 uox …Dei] III Regn 6,7

9 lepra …purgari] vgl.

15 – 19 Si …conlocat] der gleiche Gedanke erscheint auch hom. Ex. 9,4 (GCS VI 242). Zu dem Absatz insgesamt vgl. Aug. Civ. Dei XV 26 ( II 116,3ff. D.-K.5 ); contra Faustum XII 16 (CSEL 25,6,1 345f.) 1 dixisset] dixit D | bicameratam] ACDPm, Ald. Del. -tum B -ta Fv | addidit] addit Gm | tricameratam] ACDPm, Ald. Del. -tum B -ta Fv 2 non] nec g | ipsius expositionis] ~ exposicionis ipsius D | expositionis] -nes A 3 uideatur] uideantur F uidetur G | tricamerata] -tam Abn -tum g + tam P | hanc] hinc v | expositionem] depositionem F 5 quia] quoniam G | non] cum v | in] < E | historialis] storialis (-tovon 2. Hd.) A | historialis consequentia] historia G 6 deficit] defecit P defuit F 7 nascuntur] APgrv, Dout. (mit der LXX ; Vulg. si spina nascatur) nascentur DFbmns manu] manus AB manibus G | in2] de r | a] < v | constructo dicitur] ~ dicitur constructo F 8 est audita] ~ audita est D 9 lepra] de lepra F | et2] + in n | a] < m 10 purgari] expurgari g | et2] < ns 11 arca] < A (Ras.) | sciamus] sciatis D | in] < v diuinis] < b 12 nos] < F 15 qui] + ex G | et] < v | se] sese G | se potest] sepost ( se post ? ) P 16 ac1 …caducis] < G | et1] ac F | et2] ut F 18 ea] eam m 19 et altitudinem] < F | fidem] + et mr | et2] < D

5

10

15

Homilia II, 6

5

10

15

55

longitudinem uitae inmortalitatemque distendit, latitudinem caritatis indulgentiae et benignitatis fundat affectu, altitudinem spei ad caelestia erigit et excelsa; super terram enim ambulans ›in caelis‹ habet ›conuersationem‹. Summam uero actuum suorum refert ad unum. | Scit enim quia »omnes quidem currunt, sed unus accipit palmam«, scilicet qui cogitationum uarietate et instabilitate mentis non fuerit multiplex. Sed hanc bibliothecam non ex agrestibus et inpolitis, sed ex quadratis et secundum aequitatis lineam directis construit lignis, id est non ex saecularium auctorum, sed ex propheticis atque apostolicis uoluminibus. Ipsi enim sunt, qui diuersis temptationibus edolati, resecatis omnibus uitiis et excisis, quadratam continent uitam et ex omni parte libratam. Nam auctores saecularium librorum possunt quidem dici ›ligna excelsa‹ et ›ligna umbrosa‹ – ›sub omni‹ enim ›ligno excelso et nemoroso‹ accusatur fornicatus esse Israhel –, quia illi loquuntur quidem excelsa et florida utuntur eloquentia, non tamen ita egerunt ut locuti sunt; et ideo non possunt ›ligna quadrata‹ nominari, quod in eis nequaquam uita et sermo conlibret. Tu ergo si facis arcam, si bibliothecam congregas, ex sermonibus propheticis et apostolicis uel eorum, | qui eos rectis fidei lineis secuti sunt, congrega, ›bicameratam‹ et ›tricameratam‹ facito eam. Ex ipsa narrationes historicas

ABCEF(G)P 3 in …conuersationem] vgl. Phil 3,20 4 omnes …palmam] I Cor 9,24 nemoroso] vgl. III Regn 14,23 u.ö. 15 ligna quadrata] vgl. Gen 6,14

12 ligna1 …

1 inmortalitatemque] inmortalitemque vor Korr. von 2. Hd. A | distendit] extendit F 2 indulgentiae et] intellegentiae F | et] < FP | fundat] fecunda F mandat G | affectu] adfectum (aff- F ) FP effectu Gs 3 et] < F | terram] terra P | in …habet] < v conuersationem] getilgt , darüber von jüngerer Hd. conuersacionem A 4 Summam] summa F 5 quidem] fide m | accipit] accepit AP | palmam] brauium (~ βραβεῖον) G qui] quis P quia m 6 instabilitate] stabilitate A ( in- getilgt ), D | non] in Ras. (? ) n 7 Sed] et A (nach Korr.), D | inpolitis] insolitis P 8 aequitatis] -tes P | lineam] linea n directis] dilectis G 9 auctorum] actuum r | propheticis] prophetis F | sunt] < m 10 edolati] idolatriae G | et] < g | excisis] excisam G excelsis m 11 quadratam] quadratis E quadrati F | libratam] librati F 12 librorum] + et lectores m | excelsa] excisa P | ligna2] < DGm 13 enim] < m | accusatur] -santur v | fornicatus] funicatus P fornicator G 14 loquuntur quidem] ~ quidem locuntur F 16 in …nequaquam] ~ nequaquam in eis g | uita] uitam F | conlibret] conliberet FP cum libra est E 17 si2] siue C | congregas] -grega s -gregans FG 18 eos] et hos v | rectis] recte F | fidei lineis] ~ lineis fidei (fide g ) Bm | secuti] consecuti G | congrega] congregas EF, Ald. 19 bicameratam …tricameratam] bicamerata et tricamerata F | eam] getilgt n | ipsa] ipsas P + lege G | narrationes] rationes F | historicas] storicas A

A 16v

Bae 38

56

A 17r

Homilia II, 6

disce, ex ipsa ›mysterium magnum‹, quod in Christo et in ecclesia impletur, agnosce; ex ipsa etiam emendare mores, resecare uitia, purgare animam atque exuere eam omni uinculo captiuitatis intellege, ›nidos‹ in ea et ›nidos‹ diuersarum uirtutum et profectuum conlocans. ›Deintus‹ sane et ›deforis bituminabis eam‹ ›corde fidem gerens, ore confessionem proferens‹, intus scientiam, foris opera habens, intus corde mundus, foris castus corpore incedens. In hanc ergo | arcam, siue eam bibliothecam diuinorum librorum siue animam fidelem secundum moralem interim locum ponamus, introducere debes etiam animalia ex omni genere non solum munda sed et inmunda. Sed munda quidem animalia facile possumus dicere quod memoria, eruditio, intellectus, examinatio et iudicium eorum, quae legimus, aliaque his similia intellegi possint. De inmundis uero pronuntiare difficile est, quae et ›bina bina‹ nominantur. Verumtamen quantum in tam difficilibus locis audere possumus, puto quod concupiscentia et ira, quia inest omni animae, necessario istae secundum hoc, quod ad peccandum homini famulantur, inmundae dicuntur; secundum hoc uero, quod neque posteritatis sine concupiscentia successio reparatur neque emendatio ulla sine ira potest neque disciplina constare, necessariae et conseruandae dicuntur.

ABCEF(G)P 1 mysterium magnum] vgl. Eph 5,32 4 Deintus …eam] vgl. Gen 6,14 proferens] vgl. Rom 10,10 12 bina bina] vgl. Gen 6,19

5 corde …

14 – 18 puto …dicuntur] vgl. hom. Gen. 1,17 (S. 33,1 – 34,8); Chadwick, Early Christian thought 90. Diese Psychologie des ,Bösen in uns‘ wird erweitert in princ. III 2,2 (GCS V 247f.). 1 disce] + et G | quod] < F | impletur] impletum FP conpletur G 2 etiam] enim v resecare] persecare F 3 exuere] exuri m | eam] < Fs | omni …captiuitatis] omnium uinculorum captiuitate G | captiuitatis] caritatis m | intellege] intellegi P | ea] eam rs et] id est G | et nidos] in Ras. s 4 profectuum] profectum m protectuum P | et2] ac E 5 proferens] Cb pr(a)eferens ADEFPg 6 opera] operam AGPns, Ald. | castus] casto F 7 eam] < CF 9 et] etiam P < Db | Sed] Ast G 10 memoria] memoriae ns eruditio] editio m 11 aliaque] alia quae Pb 12 possint] possunt BCF, D (vor Korr.), (aus possent) G, Ald. Del. | pronuntiare …est] ~ difficile est pronuntiare g | et …bina2] Abvs 1 et bina DF bina et bina gmrs 2, Ald. Del. bina bina Pmn 13 quantum] quanta F | in] < g | tam] < BF 14 quia] quae Fg | inest] insunt (vor Ras.) s, Del. 15 istae] iste A (nachträglich korr. zu ista ? ), Pbn | hoc] < E | peccandum] peccatum vor Korr. r | inmundae] immunda EF 16 dicuntur] dicantur ADF | posteritatis] posteritas G 17 successio] von 2. Hd. korr. zu -sionis A < G | reparatur] praeparatur F paratur G | sine …constare] (~) uel disciplina sine ira constare potest G 18 necessariae] -sarie (d.h. -riae ? ) gr -sario Gm | et] < EGr | dicuntur] ducuntur F

5

10

15

Homilia II, 6

5

10

57

Et quamuis haec iam non morali sed naturali ratione discussa uideantur, tamen quae ad praesens occurrere potuerunt, pro aedificatione tractauimus. Si qui sane potuerit ex otio ipsam sibi conferre et conparare scripturam diuinam et »spiritalibus spiritalia« coaptare, nec nos latet quod plura in hoc loco profundi et arcani mysterii secreta repperiet, quae nunc nos adducere in medium uel pro breuitate temporis uel pro auditorum labore non possumus. Omnipotentis tamen Dei misericordiam deprecemur, qui nos ›non solum auditores‹ faciat, sed et ›factores uerbi‹ sui et inducat super nostras quoque animas diluuium aquae suae et deleat in nobis, quae scit esse | delenda, | et uiuificet, quae iudicat esse uiuificanda, per Christum Dominum nostrum et per Spiritum suum sanctum. Ipsi gloria in aeterna saecula saeculorum. Amen.

ABCEF(G)P 4 spiritalibus spiritalia] I Cor 2,13 Rom 11,36

7 non …uerbi] vgl. Iac 1,22

11 Ipsi …Amen] vgl.

1 iam] etiam Er 3 Si] < E | qui] quis (aus qui ns ) BCDF | potuerit] < F | potuerit … otio] ~ ex otio potuerit EP | ipsam] ipsa rv 4 coaptare] conparare P, (vor Korr.) v nec] ne F | in hoc] ~ hoc in B 5 repperiet] reperiet n | adducere] adduci v 6 labore] laborem A 7 qui] korr. zu quo n, zu ut s | nos …solum] ~ non solum nos Gg 8 auditores] auditoris A | faciat …sui] ~ uerbi sui faciat (faciet Gv ) sed et factores BCEGP | et2] ut r | inducat] -ducet G | super] supra A 9 suae] < F | et1] < E | esse | delenda] ~ delenda esse G 10 uiuificet] -ficat G | iudicat] scit EP | per] + Iesum CP Christum] < v 11 per] < BC | suum] < G | suum sanctum] ~ sanctum suum gm aeterna] < G | Amen] < b

A 17v |Bae 39

HOMILIA III De Circumcisione Abrahae 1. Quoniam in multis diuinae scripturae locis Deum legimus ad homines loqui et pro hoc Iudaei quidem, sed et nostrorum nonnulli Deum quasi hominem intellegendum putarunt, id est humanis membris habituque distinctum, philosophi uero uelut fabulosa haec et ad poeticorum similitudinem figmentorum formata despiciunt, uidetur mihi de his primo paucis sermocinandum et tunc ad ea, quae recitata sunt, ueniendum. Primo ergo ad eos sit sermo, qui foris positi adroganter nos circumstrepunt dicentes excelso illi et inuisibili atque incorporeo Deo non conuenire, ut humanis utatur affectibus. Si enim loquendi, inquiunt, ei datis usum, sine dubio dabitis et os et linguam ceteraque membra, quibus loquendi expletur officium. Quod si sit, recessum est ab inuisibili et incorporeo Deo; et multa his similia nectentes nostros fatigant. Ad haec ergo, si precibus uestris iuuemur, prout Dominus dederit, breuiter occurremus.

ABCEF(G)P 4 Iudaei …distinctum] vgl. z.B. Theodoret Quaest. in Gen. c. 1 (~ Orig. Schedae Combefisianae 8,49 Lomm. ~ D 11 [S. 158, 19–25] Metzler ) … ὧν ἐστι καὶ Μελίτων, συγγράμματα καταλελοιπὼς περὶ τοῦ ἐνσώματον εἶναι τὸν θεόν. μέλη γὰρ θεοῦ ὀνομαζόμενα εὑρίσκοντες, ὀφθαλμοὺς θεοῦ … καὶ ὦτα αὐτοῦ … καὶ »τὸ στόμα κυρίου ἐλάλησε ταῦτα« … ἄντικρυς φάσκουσι ταῦτα οὐχ ἕτερόν τι διδάσκειν ἢ τὴν μορφὴν τοῦ θεοῦ. 2 De …Abrahae] BCDEGP, F ( Inh.) explicit liber secundus, incipit liber tertius A (entsprechend bei den späteren hom.) 3 diuinae scripturae] ~ scripturae diuinae m homines] -nem E 4 pro] per v propter Ald. Del. | Iudaei quidem] ~ quidem (quidam n ) iudaei Dns | quidem] quidam Fn 5 putarunt] putauerunt g 6 ad] a v 7 despiciunt] dispiciunt v | primo] < E 8 recitata] recta ns 9 Primo] Primum E 10 illi] < P 11 affectibus] affatibus g | ei] < B ~ ei inquiunt F 12 dabitis] dabis A (vor Korr. von jüngerer Hd.), v | ceteraque] et cetera E 13 sit] fit Dg | recessum] korr. zu recedendum n | multa …similia] ~ his similia multa F 14 nectentes] ACDFb nectenentes (nec tenentes ? ) P nectantes g quibus utentes m qua utentes v | nostros] nos gr, Del. ergo] uero D 15 iuuemur] korr. zu iuuamur s | occurremus] korr. zu -ramus n

5

10

15

Homilia III, 2

5

10

15

59

2. Nos sicut incorporeum esse Deum et omnipotentem et inuisibilem profitemur, ita eum curare mortalia et nihil absque eius prouidentia geri neque in caelo neque in terris certo et inmobili dogmate | confitemur. Memento quia nihil sine prouidentia eius geri diximus, non: sine uoluntate. Multa enim sine uoluntate eius geruntur, nihil sine | prouidentia. Prouidentia namque est qua procurat et dispensat et prouidet quae geruntur, uoluntas uero est qua uult aliquid aut non uult. Sed de his alias; longior enim est et diffusior iste tractatus. Secundum hoc ergo, quod prouisorem omnium et dispensatorem profitemur Deum, consequens est ut quid uelit uel quid hominibus expediat indicet. Si enim non indicet, nec erit prouisor hominis nec credetur curare mortalia. Indicans igitur Deus hominibus, quae eos agere uult, quo potissimum affectu dicendus est indicare? Nonne eo, qui hominibus in usu et notitia est? Si enim uerbi causa dicamus quia silet Deus, quod naturae illius conueniens creditur, quomodo indicatum esse aliquid ab eo putabitur per silentium?

ABCEF(G)P 1 incorporeum …profitemur] vgl. de princ. IV 4,1 (GCS V 349,7): ex inuisibili et incorporeo deo; II 9,6 (ebd. 169,20): bonum et iustum et omnipotentem deum ; c. Cels. VII 38 (GCS II 188,11): λέγοντες εἶναι … ἀόρατον καὶ ἀσώματον τὸν τῶν ὅλων θεόν; von Harnack, Dogmengesch. I4, 667 Anm. 1. Die „Körperlosigkeit“ Gottes wird thematisiert princ. I 1 (GCS V 16–27) 5 Multa …prouidentia] dieses Theorem ist vor allem im Mittelplatonismus zuhause; vgl. Dillon, The Middle Platonists 44f. 166–168 (Philon); 208–211 (Plutarch) 5 – 7 Multa …uult2] vgl. Sel. in Exod. 15,25 ( VIII 324 Lomm.) ὁ θεὸς … οὐκ ἀγνοῶν τὸ ἐσόμενον … διδοὺς τῷ ἀνθρώπῳ πράττειν ὃ θέλει διὰ τὸ αὐτεξούσιον 7 de …tractatus] zum freien Willen und zur Vorsehung vgl. Orig. princ. II 1,2 (GCS V 107f.); 9,6 (ebd. 169f.); III 1 (ebd. 195–244) 9 – 12 Secundum … mortalia] vgl. OWD 1/2, 92 Anm. 179 1 esse Deum] ~ deum esse g 2 eum] cum D 3 dogmate] dogmatae b 4 geri] fieri D 5 geruntur] geri diximus v 6 qua] < P 7 qua] quia Fnv | aut] et g | de] < A ( über d. Z. ergänzt von jüngerer Hand ) | longior] largior r | enim] uero g | et …tractatus] ~ iste tractatus et diffusior m 9 hoc ergo] ~ ergo hoc m | prouisorem] prouisiorem P omnium …dispensatorem] ~ et dispensatorem omnium g | profitemur] profitetur P 10 quid2] quod (kaum quid ) v | hominibus expediat] ~ expediat hominibus r | expediat] expedit m 11 Si] < P | prouisor] prouisior P | credetur] AF creditur BCDEP 12 Deus hominibus] ~ hominibus deus g 13 affectu] adfectum P effectu F | eo] ergo F 14 dicamus] dicam r | illius] EFgr illi ADPbns, Ald. Del. 15 creditur] dicitur g indicatum] indecatum A | aliquid …eo] ~ ab eo aliquid g | putabitur] potabitur A putatur g

Bae 40 A 18r

60

A 18v

Bae 41

Homilia III, 2

Nunc autem idcirco locutus dicitur, ut scientes homines hoc ministerio uoluntatem alterius alteri innotescere agnoscant ea, quae sibi per prophetas deferuntur, Dei esse uoluntatis indicia. In quibus utique non intellegatur uoluntas Dei contineri, nisi ea locutus dicatur, quia nec sentitur nec intellegitur inter homines indicari umquam posse per silentium uoluntatem. Sed haec rursum non secundum errorem Iudaeorum uel etiam ex nostris nonnullorum, qui cum illis errant, eatenus dicimus, ut, quoniam humana fragilitas aliter audire de Deo non potest, nisi ut sibi res ipsa et uocabula nota sunt, idcirco etiam membris haec nostris similibus et habitu humano Deum agere sentiamus. Alienum hoc est ab ecclesiae fide. Sed hoc ipsum quod uel adspirat in corde uniuscuiusque | sanctorum uel sonum uocis peruenire ad aures eius facit, locutus homini dicitur Deus. Sic et cum nota sibi esse indicat, quae unusquisque uel loquitur uel agit, audisse se dicit; et cum aliquid iniustum geri a nobis indicat, irasci se dicit; cum beneficiis suis ingratos nos arguit, poenitere se dicit, indicans quidem haec his affectibus, qui hominibus in usu sunt, non tamen his membris ea ministrans, quae | naturae corporeae sunt. Simplex namque est illa substantia et neque membris ullis neque conpagibus affectibusque conposita, sed quidquid diuinis uirtutibus geritur, hoc ut homines possint intellegere aut humanorum membrorum appellatione profertur aut communibus et notis enuntiatur affectibus. Et hoc modo uel irasci uel audire uel loqui dicitur Deus.

ABCEF(G)P 17 Simplex …substantia] vgl. Comm. in Joh. 1,20 (GCS IV 24,23): ὁ θεὸς … ἕν ἐστι καὶ ἁπλοῦν; de princ. I 1,6 (GCS V 21,11); c. Cels. VII 38 (GCS II 188,11) 2 prophetas] profetam P 3 deferuntur] referuntur F | uoluntatis] -tes P | indicia] indicium F indicat n < s (Ras.) | intellegatur] Hab. intellegitur ( Echo von intellegitur Z. 4f.) Hss. 4 nisi] si non E 5 indicari umquam] ~ unquam indicari r | Sed] + ad A 6 nonnullorum] non F 7 errant] erant DPgn | dicimus] dicamus g | aliter] alter P 8 audire …Deo] ~ de deo audire E | res ipsa] responsa D | sunt] sint Er 9 nostris] nostri A | sentiamus] nuntiamus F 11 Sed] + uel P | ipsum] ipso E | quod] quo F < v 12 peruenire] < P 13 esse] < P 14 et] < AF 15 suis] < P 16 qui] quibus v + in m | tamen] + in F 17 neque] nec g 18 neque] nonque F | conpagibus] compaginibus E, Ald. Del. | diuinis uirtutibus] ~ uirtutibus diuinis g 19 homines] homnes A | possint] possent B, Ald. Del.

5

10

15

20

Homilia III, 2–3

5

10

15

61

Nam si uox humana aer esse ictus, id est lingua repercussus, definitur, potest et Dei uox dici aer ictus uel ui uel uoluntate diuina. Et inde est quod, si quando uox diuinitus datur, non ad omnium aures, sed ad quorum interest auditus adlabitur, ut agnoscas sonitum non linguae pulsu redditum – alioquin fieret communis auditus –, sed superni nutus moderamine gubernatum. Quamquam prophetis saepe et patriarchis ceterisque sanctorum etiam sine uocis sono uerbum Dei factum esse referatur, sicut ex omnibus sacris uoluminibus abundanter docemur. In quo, ut breuiter dicam, inluminata mens per Spiritum Dei formatur in uerba. Et ideo siue hoc siue illo, quo supra diximus, modo, cum uoluntatem suam indicat, lo|cutus esse dicitur Deus. Secundum hunc ergo sensum aliqua iam ex his, quae lecta sunt, disseramus. 3. Multa responsa dantur a Deo ad Abraham, sed non omnia ad unum eundemque deferuntur. Quaedam etenim ad Abram, quaedam ad Abraham, id est alia post inmutationem nominis et alia, cum adhuc genuino uocabulo censeretur. Et primum quidem a Deo ad Abram ante inmutationem nominis illud defertur oraculum quod dicit: »exi de terra tua, et de cognatione tua, et

ABCEF(G)P 16 – 62,1 exi …tui] Gen 12,1 1 si …definitur] diese Definition der Stimme geht angeblich auf Archelaos zurück (Diog. Laërt. II 17). Heimisch wird sie in der Stoa; vgl. u.a. Simplicius in Arist. phys. 201a29 (426 Diels): οἱ δὲ ἀέρα πεπληγμένον τὴν φωνὴν ἀποδίδοντες; Gellius 5,15; Seneca nat. II 6,3: quid enim est uox nisi intentio aeris, ut audiatur, linguae formata percussu?, ferner Basilius Hexaem. hom. 2,7 (GCS N.F. 2, 33,1ff.); Orig. Sel. in Psalm. 40 ( XI 432 Lomm.); E. 2 – 5 inde … Zeller, Die Philosophie der Griechen 3/1 ( 4 1909) 62 Anm. 5; 510 gubernatum] zur ,Stimme Gottes‘ vgl. Cels. I 70 (GCS I 124); Alviar, Klesis 60–65 1 aer] aeris Eg | esse] < E, Ald. Del. | ictus] ictibus vor Korr. v | lingua] linguae P definitur] diffinitur Eg 2 potest] + etiam v | Dei uox] ~ uox dei Bv | aer] aeris (-is in Ras. v ) E 3 sed] + et D | ad2] + eos r | quorum] quorumdam F | interest] interior est m interiorem v iter est s 4 agnoscas] agnoscat Er | pulsu] pulsum AFg | redditum] reditum F 5 nutus moderamine] nutu moderaminis B | gubernatum] -tus m 6 Quamquam] + et C | sine] < r 7 Dei] domini E 8 docemur] docemus D | ut] < D 9 quo] qui F 11 hunc ergo] ~ ergo hunc mr | hunc …iam] ergo spiritualem sensum aliqua g 12 responsa dantur] respondentur (alternativ responsa a deo dantur habrahae v ) E | ad1] < BDF 13 deferuntur] AEP ( vgl. S. 62,5) referuntur BCD, Del. feruntur F | etenim] enim A (et- getilgt , von 2. Hd.? ), Dm, Ald. Del. uero g | ad1 …ad] < F Abram] abraham A (-ha- getilgt , von 2. Hd.? ), bns + et Er | quaedam] + enim D Abraham] abram bns 14 alia1] aliam P 15 Abram] abraham A2 (d.h. geändert von 2. Hd., korr. von 3. Hd.), F | inmutationem] iam mutationem P in mutationis n 16 quod] quo CFb | tua2] < F

A 19r

62

Bae 42

Homilia III, 3

de domo patris tui« et reliqua. Sed nihil in hoc de testamento Dei, nihil de circumcisione praecipitur. Non enim poterat, cum adhuc esset Abram et carnalis natiuitatis uocabulum ferret, suscipere testamentum Dei et circumcisionis insigne. Cum uero ›exiit de terra sua et de cognatione sua‹, tunc ad eum sacratiora iam responsa deferuntur, et primo dicitur ei quia: »iam non uocaberis Abram, | sed Abraham erit nomen tuum«. Tunc iam et testamentum Dei suscepit et signaculum fidei accepit circumcisionem, quam non potuit accipere, dum esset in domo patris et in consanguinitate carnali et cum adhuc Abram uocaretur. Sed neque ›presbyter‹ appellatus est ipse et uxor sua, donec esset in domo patris et carni cohabitaret ac sanguini; sed postquam inde profectus est, et ›Abraham‹ uocari et ›presbyter‹ meruit: »erant enim« inquit »ambo presbyteri«, id est senes, Abraham scilicet et admiranda uxor eius, »et prouecti in diebus suis«. Quanti ante eos longioribus annorum spatiis uitam duxere, nongentis et eo amplius annis aliqui, aliqui non multo minus usque ad

ABCEF(G)P 4 exiit …sua2] vgl. Gen 12,1 5 iam2 …tuum] Gen 17,5 circumcisionem] vgl. Rom 4,11 12 – 14 erant …suis] Gen 18,11

7 signaculum …

2 – 9 Non …uocaretur] vgl. pasch. 6 (S. 164 Guéraud/Nautin) 10 – 63,2 Sed …est] vgl. Chaîne Gen. Nr. 1077 ( Bd. III, 121 Petit ) 14 – 63,1 Quanti …sunt] vgl. S. 82,6–9; Philo de sobrietate 17 ( II 218,15 Cohn/Wendland): τὶς οῦν ἀγνοεῖ … ὅτι σχεδὸν τῶν προγόνων ἑαυτοῦ πάντων ὁ σοφὸς Ἀβραὰμ ὀλιγοχρονιώτατος εἰσάγεται καὶ ἐκείνων μὲν … οἳ μακροβιώτατοι γεγόνασιν, οὐδὲ εἷς, οὑτοσὶ δὲ ἀναγέγραπται πρεσβύτερος … οὕτως καὶ τοὺς συνέδρους τοῦ θεοφιλοῦς τὸν δέκα ἑβδομάδων ἀριθμὸν εἰληχότας πρεσβυτέρους ὀνομάζειν ἔθος (es folgt Num 11,16 ) ; Orig. Sel. in Gen. 18,11 ( PG 12, 116 B ~ 8,72 Lomm. ~ F. Petit, Catenae Graecae in Genesim et Exodum. I. Catena Sinaitica [ 1977 ], Frg. G 81 ~ frg. E 7 Metzler [204–206 ]); hom. Jos. 16,1 (GCS VII 395,2ff.); Hieronymus Comm. in Jes. 2,3 ( I 222,40–44 Gryson-Deproost) 1 de1] < D | de2] < EF | testamento] -menti m 2 praecipitur] praecepitur A | Abram] abraham F 3 uocabulum ferret] ~ ferret uocabulum m | suscipere] susciperet P circumcisionis] -nes A , korr. von 2. Hd. 4 insigne] + sacramentum v | et …sua] < D 5 deferuntur] referuntur (alternativ uel dantur v ) E | iam2] < F 6 uocaberis] uocaueris AP | Tunc] Tum g | iam] etiam m 7 suscepit] suscipit ABv | accepit] accipit Bv 8 potuit] oportuit G | dum] Pgv cum ACDFbm | patris] + sui G | et1] < P 9 adhuc Abram] ~ abram adhuc m 10 appellatus] uocatus E | donec] dum g 11 carni] carnali n | cohabitaret] quo habitaret v | ac] et BF mr | et2 …meruit] (~) presbyter uocari meruit et abraham G 12 uocari] < r | presbyter] + dici r | enim] autem g 13 senes] 14 longioribus] largioribus G senex m | et1] < A | admiranda] iam miranda g annorum spatiis] ~ spaciis annorum r 15 aliqui1] BEnr ( vgl. e.g. Rufin, Apologia 1,39 proficiant aliqui, aliqui decrescant ) aliquis P < ADFs | aliqui2] aliquid n

5

10

15

Homilia III, 3

5

10

15

63

diluuium | uixere, et nulli ex his presbyteri appellati sunt. Non enim hoc nomine in Abraham senecta corporis, sed cordis maturitas appellata est. Sic et ad Moysen Dominus dicit: »Elige tibi presbyteros, quos tu ipse scis presbyteros esse.« Intueamur diligentius Domini uocem, quid sibi ista uidetur adiectio, qua ait: »quos tu ipse scis esse presbyteros«. Numquid is, qui senilem corporis gerebat aetatem, non omnium oculis perspicuus erat quod esset presbyter, id est senex? Quid ergo soli Moysi, tanto ac tali prophetae, specialis ista mandatur inspectio, ut illi eligantur, non quos ceteri homines norunt, non quos inperitum uulgus agnoscit, sed quos propheta Deo plenus elegerit? Non enim erga eos de corpore, non de aetate, sed de mente iudicium est. Tales ergo erant beati isti presbyteri Abraham et Sarra. Et primo omnium genuina his nomina, quae ortus carnalis dederat, commutantur. »Cum enim esset nonaginta et nouem annorum Abraham, apparuit ei Deus et dixit: Ego sum Deus, conplace coram me, et esto inculpabilis, et ponam testamentum inter me et te. Et procidit Abraham in faciem suam et adorauit Deum, et locutus est ei Deus dicens: Ego sum, ecce testamentum meum tecum, et eris pater multitudinis gentium, | et benedicentur in te omnes gentes; et iam non uocabitur nomen tuum Abram, sed erit nomen tuum Abraham«. Et cum

ABCEF(G)P 3 Elige …esse] Num 11,16 13 – 19 Cum …Abraham] Gen 17,1–5 1 Non …est] vgl. hom. Gen. 4,4 (S. 82,8f.); hom. Ios. 16,1 (GCS VII 394–396); ferner Catenae in Gen. 1077 (III p. 121 Petit) 1 enim] + in D 2 nomine] nomen Ggn | maturitas appellata] maturitate appellatum G 3 Sic et] darüber sicut s | presbyteros] praesbyterus A 4 presbyteros esse] ~ esse presbyteros Dg | Intueamur] intueamus P | uocem] uoce F | quid] quod D | ista uidetur] ~ uidetur ista BF 5 uidetur] uelit nach Korr. ns uideatur r | adiectio] abiectio m adlectio v | qua] von 2. Hd. über d. Z. A quae B qui D | ipse] < Dv | esse presbyteros] ~ presbyteros esse m | presbyteros] + trans (transi ? s. zu Z. 7) A | is] his v 7 senex] senes D + transi A | soli] < EF 8 specialis] specialius F | eligantur] gantur v 9 inperitum] imperitus s | Deo] a deo v | Deo plenus] ~ plenus deo b 10 plenus] plenius F | elegerit] eligeret B elegerat G | Non] et non v | corpore …de] corporis G non] sed r | de3] < b | mente] corde E 11 iudicium] indicium G 12 ergo] enim G beati isti] ~ isti beati b | Et …his] quibus G 13 genuina …nomina] his nominibus g nomina] omnia b | commutantur] committantur F 14 esset] < F | et1] < B | nouem] unius G | Abraham] abram Dgns < r | ei] < m 15 Deus] < G | conplace] conple G et1] < P | testamentum] + meum BFG, Ald. Del. 16 et1] + inter r | Abraham] abram DFgns | Deum] eum F 18 multitudinis] multarum Er | et1 …gentes] < F

A 19v

Bae 43

64 A 20r

Homilia III, 3–4

dedisset hoc nomen, statim subiungit: »et ponam testamentum meum inter me et te, et semen tuum post te. Et hoc est testamen|tum, quod seruabis inter me et te, et inter semen tuum post te«. Et post haec addit: »circumcidetur omne masculinum uestrum, et circumcidetis carnem praeputii uestri«. 4. Igitur quandoquidem in hos deuenimus locos, requirere uolo, si omnipotens Deus, qui caeli ac terrae dominatum tenet, uolens testamentum ponere cum uiro sancto, in hoc summam tanti negotii conlocabat, ut praeputium carnis eius ac futurae ex eo sobolis circumcideretur. »Erit enim«, inquit, »testamentum meum super carnem tuam«. Hocine erat quod ›caeli ac terrae Dominus‹ ei, quem e cunctis mortalibus solum delegerat, aeterni testamenti munere conferebat? Haec enim sunt sola, in quibus magistri et doctores synagogae sanctorum gloriam ponunt. Ecclesia uero Christi, quae per prophetam dixerat: »mihi autem satis honorificati sunt amici tui, Deus«, quomodo honoret amicos sponsi sui et quantam eis gloriam conferat, cum gesta eorum reuoluit, ueniant, si uidetur, et audiant. Nos ergo imbuti per apostolum Paulum dicimus quia, sicut multa alia in figura et imagine futurae ueritatis fiebant, ita et circumcisio illa carnalis

ABCEF(G)P 1 – 3 et …te2] (vgl.) Gen 17,7 3 circumcidetur …uestri] Gen 17,10f. 8 Erit …tuam] Gen 17,13 9 caeli …Dominus] vgl. Gen 24,3 13 mihi …Deus] Ps 138(139),17 LXX 18 – 65,10 ita …obtruncatio] vgl. Ambrosius De Abrah. II 78 (CSEL 32 630,5f.): perfecta ... circumcisio spiritalis est 1 subiungit] subiunxit b | meum] < r 2 et2] + inter F | Et …te2] < F testamentum] + meum A ( getilgt ), D 3 inter] < b | addit] addidit Drv circumcidetur …masculinum] Et circumcidetis omnem masculum G 5 in …deuenimus] ~ deuenimus in hos m | hos …locos] hoc ... loco B haec ... loca D, (nach Korr.? ) n hunc ... locum Ald. Del. | locos] locus, korr. zu loco (kaum loca) P loco v | si] < r ( Ras.? ) | omnipotens Deus] ~ deus omnipotens r 6 qui] < m | tenet] tenens E testamentum] < F 7 cum] cur r | uiro] uero A | praeputium] -pucii v 8 ac] et Eg sed et P | futurae] futura P | eo] ea E | circumcideretur] -cidetur P | enim] < F 9 Hocine erat] hoc(c)ine erat bms 2 hoc inerat ACDFPgv (vor Korr. s ) 10 ei] et (aus ei ? ) P | e] de G < v | solum] < D | delegerat] A (vor Ras.), Pr diligerat Dbnsv diligeret G diligebat gm elegerat A (nach Ras.), F 11 munere] munera g conferebat] conserebat D 12 sunt sola] ~ sola sunt D 13 gloriam ponunt] ~ ponunt gloriam g 14 honorificati] honorati g | amicos] amicus n amico v 15 sponsi sui] ~ sui sponsi g | quantam] quanta v | conferat] confert P | reuoluit] reuoluitur v 17 Nos ergo] (~) Sed nos G | ergo] uero AD 17 – 65,15 sicut …ut] < D 18 imagine] von

5

10

15

Homilia III, 4

5

10

15

65

circumcisionis spiritalis formam gerebat, de qua et dignum erat et decebat ›Deum maiestatis‹ praecepta mortalibus dare. Audite ergo, quomodo Paulus »doctor gentium in fide et ueritate« de circumcisionis mysterio Christi ecclesiam docet. »Videte«, inquit, »concisionem« – de Iudaeis loquens, qui conciduntur in carne – »nos enim sumus« ait »circumcisio, qui Spiritu Deo seruimus et non in carne fiduciam habemus«. Haec una Pauli de circumcisione sententia. Audi et aliam: »non | enim qui in manifesto Iudaeus est« inquit »neque quae manifeste in carne est circumcisio, sed qui in occulto Iudaeus, circumcisione cordis in spiritu, non littera«. Non tibi dignius uidetur talis circumcisio dicenda in sanctis et amicis Dei quam carnis obtruncatio? | Sed sermonis nouitas fortasse non solum Iudaeos, sed etiam aliquos fratrum nostrorum deterreat. Impossibilia enim uidetur Paulus praesumere, qui ›circumcisionem cordis‹ inducit. Quomodo enim fieri poterit, ut circumcidatur membrum, quod internis uisceribus obtectum etiam a conspectibus ipsis hominum latet? Redeamus ergo ad propheticas uoces, ut orantibus uobis haec, de quibus quaerimus, inde clarescant. Ezechiel propheta dicit: »omnis alienigena incircumcisus corde et incircumcisus carne non introibit in sancta

ABCEF(G)P 2 Deum maiestatis] vgl. Ps 28(29),3 3 doctor …ueritate] I Tim 2,7 4 – 6 Videte … habemus] Phil 3,2f. 7 – 9 non …littera] Rom 2,28f. 16 – 66,1 omnis …mea] Ez 44,9 jüngerer Hd. korr. zu imaginis A imagines E | futurae] figurae ns | circumcisio illa] ~ illa circumcisio g 1 et1] < b 3 circumcisionis] -cisiones A vor Korr. von jüngerer Hd. 4 Videte] Vide F concisionem] circumcisionem r, (in Ras.) g, Ald. Del. 5 conciduntur] circumciduntur Egr, Ald. Del. conditur, korr. von 2. Hd. zu conciditur P 7 Audi] Audite m | et] < in der Nachschrift von jüngerer Hd. A 8 manifeste] in ( auch P ? ) manifesto AEr manifesta B, (ohne quae) G | in1 …est] ~ est in carne r | Iudaeus] + est in Er + est G 9 in] < EGr | dignius] dignus bv digna G | dignius uidetur] ~ uidetur dignius r uidetur] von 2. Hd. korr. zu uideatur G 11 fortasse] forte g | Iudaeos] iudeus F 12 deterreat] korr. zu deterret n | Impossibilia] -bile v 13 circumcisionem] -cisiones P fieri] < F | poterit] potuerit P | ut] + cor A (über d. Zeile von 2. Hd. ), E 14 a] < P, Ald. Del. | conspectibus] -spectum vor Korr. von 2. Hd. A 15 latet] lateat A Redeamus] Recurramus r | ergo] < A | propheticas uoces] propheticam uocem F | uobis] nobis F 16 inde clarescant] declarescant m 17 introibit] intrabit D intrat G

A 20v

Bae 44

66

A 21r

Homilia III, 4–5

mea«. Et item alibi nihilominus exprobrans propheta dicit: »omnes alienigenae incircumcisi carne, filii autem Israhel incircumcisi corde«. Designatur ergo quod, nisi quis circumcisus fuerit corde et circumcisus carne, ›non introibit in sancta‹ Dei. 5. Sed uidebor meis ipse indiciis captus. Hoc enim prophetae testimonio continuo constringit me Iudaeus et dicit: ecce propheta utramque circumcisionem designat carnis et cordis; allegoriae non superest locus, ubi utraque species circumcisionis exigitur. Si me uestris precibus iuueritis, ut adesse dignetur ›uerbum Dei uiui‹ »in apertione oris« nostri, poterimus ipso duce per artum hoc quaestionis iter ad latitudinem ueritatis exire, quia non solum carnales Iudaei de circumcisione carnis reuincendi sunt | nobis, sed et nonnulli ex his, qui Christi nomen uidentur suscepisse et tamen carnalem circumcisionem recipiendam putant, ut Ebionitae et si qui his simili paupertate sensus oberrant.

ABCEF(G)P 1 omnes …corde] (vgl.) Ier 9,25 9 uerbum …uiui] vgl. I Petr 1,23 | in …oris] Eph 6,19 1 omnes …corde] vgl. zu dem Zitat hom. Num. 15,3 (GCS VII 135); hom. Ios. 13,1 (ebd. 371); Comm. in Epist. ad Rom. II 9 ( I 165, 384–391 Hammond Bammel): apud Iezechielum ... dicit Dominus: »omnis filius alienigena incircumcisus corde et incircumcisus carne non introibit in sancta mea ...«. Euidenter etenim duas circumcisiones ... ostendit sermo ... unde cogimur secundum allegoricas leges utriusque circumcisionis formas ac species assignare 5 uidebor …captus] vgl. A. Otto, Die Sprichwörter ... der Römer (1890) s.v. sorex 10 – 13 non …putant] vgl. Comm. in Epist. ad Rom. II 9 ( I 155, 177ff. Hammond Bammel); J.A. Cramer, Catena in Pauli epistolas ad Corinthios (1841) 138 ( Jenkins, Journal of Theol. Studies 9, 1908, 506 ) : οἴονταί τινες μετὰ τὴν πίστιν δεῖν περιτέμνεσθαι; von Harnack, Der kirchengeschichtliche Ertrag 82 Anm. 1 13 ut …oberrant] zu den Ebioniten (hebr. „die Armen“) vgl. c. Cels. II 1 (GCS I 126,9); de princ. IV 3,8 (GCS V 334,1): οἱ πτωχοὶ τῇ διανοίᾳ Ἐβιωναῖοι; in Matth. comm. XI 12 (GCS X 52); Eusebius h. e. III 27 (GCS 2/1, 254–256); A. Hilgenfeld, Die Ketzergeschichte des Urchristentums (1884) 421–446; Simon, Verus Israel 279–296 1 Et] < D | item] iterum EF rs | alibi] ibi P | omnes] omnis A | omnes …incircumcisi] omnis alienigena incircumcisus v 2 Designatur] designantur m 3 ergo] enim D | nisi] < g | circumcisus1] incircumcisus g | fuerit] < B | circumcisus2] incircumcisus g 4 introibit] introiuit A intrabit G | in] < g 5 uidebor] uideor Eg 6 constringit] constringet B | dicit] dicet g | utramque] utrumque A utraque v 7 cordis] + et P 8 iuueritis] iuuaueritis F | ut] et DF 9 apertione] adapertione P | duce] docente E 10 artum] AFPgrsv arctum Dbmn (zu der Verschreibung vgl. Thes. ling. lat. II 720,3537 ) 11 sunt] a nobis EPr, (über d. Z.) s | et] < F 12 nonnulli] non ulli F | Christi nomen] ~ nomen Christi g 13 recipiendam putant] ~ putant recipiendam r | qui] quis vor Korr. A | his] < BF | simili] von 2. Hd. korr. zu similia A similes E

5

10

Homilia III, 5

5

10

15

67

Utamur igitur ueteris instrumenti testimoniis, quibus libenter indulgent. Scriptum est in Hieremia propheta: »ecce populus hic incircumcisus auribus«. Audi Israhel propheticam uocem, grande tibi opprobrium dicitur, grandis tibi inpingitur culpa. Accusatio tua pro|fertur, quod incircumcisus es auribus. Et cur non haec audiens adhibuisti ferrum auribus tuis et incidisti eas? Culparis namque a Deo et condemnaris, cur aures non habeas circumcisas. Confugere enim tibi ad allegorias nostras, quas Paulus docuit, non permitto. Circumcidere quid cessas? Deseca aures, abscide membra, quae Deus ad utilitatem sensuum et ad ornatum humani status creauit; sic enim intellegis uerba diuina. Sed et aliud tibi adhuc proferam, cui contradicere non possis. In Exodo, ubi nos in codicibus ecclesiae habemus scriptum respondentem ad Dominum Moysen et dicentem: »prouide Domine alium, quem mittas. Ego enim gracili uoce sum et tardus lingua«, uos in Hebraeis exemplaribus habetis: »ego autem incircumcisus sum labiis«. Ecce habetis circumcisionem labiorum secundum uestra, quae ueriora dicitis, exemplaria. Si ergo secundum uos Moyses indignum se esse adhuc dicit, quod non sit labiis circumcisus, certum est hoc illum indicare, quod dignior sit et sanctior ille, qui circumcisus est

ABCEF(G)P 2 ecce …auribus] (vgl.) Ier 6,10 13 – 15 prouide …labiis] Ex 4,13.10 (vgl. 6,30) 8 membra …creauit] vgl. die stoische Lehre bei Cic. nat. deor. I 47: uos quidem, Lucili, soletis ... quam sint omnia in hominis figura non modo ad usum, uerum etiam ad uenustatem apta, describere; Stoic. Vet. Fragm. II 1165–67 von Arnim 14 uos …labiis] vgl. Orig. Hexapla zu Exod. 6,30: οὔκ εἰμι καθαρὸς φθέγματι Symm. ( ἰσχνόφωνός εἰμι LXX ) ; Comm. in Epist. ad Rom. II 9 (I 167, 434–7 Hammond Bammel): denique ubi dicit Moses ad Dominum: »prouide Domine alium ... ego autem tardus lingua et gracili uoce sum«, ipsi in Hebraeis exemplaribus habere se dicunt: »ego autem incircumcisus sum labiis« 2 incircumcisus] -cisis r 3 dicitur] BDnsv ducitur AFPm ( allenfalls mit grandi ... opprobrio) inducitur r, Del. indicitur Ald. 4 profertur] profert F 5 incidisti] cidisti, von 2. Hd. ergänzt zu in- A | Culparis] culpares P Sic culparis r 6 condemnaris] -nares P | circumcisas] incircumcisas m 7 enim] < b | Circumcidere] -cidi g 8 utilitatem] utilitate A 9 sensuum] sensus r | sic] Si v 11 contradicere non] ~ non contradicere m 12 nos …scriptum] < D | habemus scriptum] ~ scriptum habemus r | respondentem] -dente F | Dominum] deum CEP 13 Moysen] (? ) über ad deum m | Moysen …dicentem] ~ et dicentem moysen F | enim] < n ( ergänzt über d. Z.) 14 tardus] tardius v | Hebraeis exemplaribus] ~ exemplaribus hebreis ( haebraecis P hebraicis m) Fm 15 sum] < G | sum labiis] ~ labiis sum r 16 uestra] uestram Dv ergo] enim F 18 hoc] + est A

Bae 45

68 A 21v

Bae 46

Homilia III, 5

labiis. Adhibete ergo etiam labiis falcem et oris operimenta desecate, quandoquidem talis uobis in diuinis litteris con|placet intellectus. Quod si circumcisionem labiorum ad allegoriam reuocatis et circumcisionem aurium nihilominus allegoricam dicitis et figuralem, quomodo non et in circumcisione praeputii allegoriam requiritis? Sed illos quidem, qui ad idolorum modum »aures habent et non audiunt, et oculos habent et non uident«, omittamus. Vos autem, o ›populus Dei, et populus in adquisitionem electus ad enarrandas uirtutes Domini‹, suscipite dignam circumcisionem uerbi Dei in auribus uestris et in labiis et in corde et in praeputio carnis uestrae et in omnibus omnino membris uestris. | Circumcisae namque sint aures uestrae secundum uerbum Dei, ut uocem non recipiant obtrectantis, ut maledici et blasphemi uerba non audiant, ut falsis criminationibus, mendacio, irritationi non pateant. Oppilentur et clausae sint, ›ne iudicium sanguinis audiant‹ aut inpudicis canticis et theatralibus sonis pateant. Nihil obscenum recipiant, sed ab omni scena corruptionis auersae sint. Haec est circumcisio, qua ecclesia Christi aures suorum circumcidit infantum. Istae, credo, sunt aures, quas in auditoribus suis Dominus

ABCEF(G)P 6 aures …uident] (vgl.) Ps 113,14.13 (115,6.5) u.ö. 7 populus …Domini] vgl. I Petr 2,9f. 14 ne …audiant] vgl. Ies 33,15 2 – 5 Quod …requiritis] vgl. Sel. in Exod. 12,48 ( VIII 323 Lomm.) 11 – 69,8 Circumcisae …proloquitur] vgl. Comm. in Epist. ad Rom. II 9 ( I 166f., 423–431 Hammond Bammel): reuertetur ergo ad allegorias necessitate compulsus et dicet circumcidi aures, cum secundum Solomonis monita ... oppilantur ne audiant iudicium sanguinis ... incircumcisus labiis dicitur, qui non circumciderit blasfemiam scurrilitatem usw. 1 etiam] < Bv | operimenta] operamenta P 2 conplacet] est intellectus m intellectus est (korr. zu complacet intellectus ? ) v | conplacet] intellectu P | si] + in v 3 reuocatis] reuocetis g 4 allegoricam] allegoriam P | circumcisione] -nem DE, (-m in Ras.? ) s circumcisione praeputii] ~ praeputii circumcisione g 6 qui ad] quia B quia ad D | ad] < E | idolorum] illorum F ns | modum] modo B morem r < E | et] sed r | audiunt] audient Fb | audiunt …non] < v 7 et1] < P | omittamus] omittimus F | o] < CEP, Ald. 8 in adquisitionem] in adquisitione F adquisitionis E | Domini] dei Gg 9 dignam] ueram E | Dei] domini G + et F 11 ut] et EP | uocem] uoce A uocem …recipiant] ~ non recipiant uocem g 12 recipiant] accipiant G | ut1] aut G | et] aut G | uerba …audiant] et G | ut2] et D 13 mendacio] -dacia v -dacii m + et r irritationi] irritatione (-cione v ) E in rationi P inritationis G | Oppilentur] < G 14 canticis] cantibus m | et] aut G 15 scena] c(a)eno r, Del. 16 qua ecclesia] quae aecclesiae Av 17 sunt] sint P

5

10

15

Homilia III, 5–6

5

10

15

69

requirebat dicens: »qui habet aures audiendi, audiat«. Nemo enim potest incircumcisis auribus et inmundis munda uerba sapientiae et ueritatis audire. Veniamus, si uultis, et ad labiorum circumcisionem. Ego puto quod ›incircumcisus‹ sit ›labiis‹, qui nondum cessauit ab stultiloquio, ab scurrilitate, qui bonis derogat, qui criminatur proximos, qui instigat lites, qui calumnias mouet, qui fratres inter se falsa loquendo committit, qui uana, inepta, saecularia, inpudica, turpia, iniuriosa, | proterua, blasphema et cetera, quae indigna sunt Christiano, proloquitur. Si qui uero ab his omnibus continet os suum, et »disponit sermones suos in iudicio«, uerbositatem reprimit, linguam temperat, uerba moderatur, iste merito circumcisus labiis dicitur. Sed et ›qui iniquitatem in excelsum loquuntur et extendunt in caelum linguam suam‹, sicut heretici faciunt, incircumcisi et inmundi labiis dicendi sunt, circumcisus uero et mundus, qui semper uerbum Dei loquitur et sanam doctrinam euangelicis et apostolicis munitam regulis profert. Hoc ergo modo et circumcisio labiorum datur in ecclesia Dei. 6. Nunc uero secundum pollicitationem nostram, qualiter etiam carnis circumcisio suscipi debeat, uideamus. Membrum hoc, in quo praeputium uidetur esse, officiis naturalibus coitus et generationis deseruire, nemo qui

ABCEF(G)P 1 qui …audiat] Mt 13,9 3 incircumcisus …labiis] vgl. Ex 4,10; 6,30 4 ab1 …scurrilitate] 10 qui …suam] vgl. Ps vgl. Eph 5,4 9 disponit …iudicio] (vgl.) Ps 111(112),5 LXX 72(73),8f. 11 sicut …faciunt] vgl. z.B. Comm. in Epist. ad Rom. II 10 ( I 182, 117 Hammond Bammel): haereticis qui iniquitatem loquuntur in excelsum u.ö. 2 incircumcisis] -cisus BP | auribus] < m | inmundis] inmundus Bv 3 incircumcisus] non circumcisus F 4 sit labiis] ~ labiis sit r | nondum] non G | ab1] a Fgr | ab2] a g 5 instigat lites] ~ lites instigat EGP | calumnias] -niam G 6 mouet] mouit s | fratres … se] in fratres g | falsa] false E falso r | committit] commouet (-ouet in Ras.) G | uana] + et EGP 8 Christiano] christianis G + ore Er | proloquitur] -loqui P -loquio F qui] quis DEFGgr, (aus qui ) ns | his omnibus] ~ omnibus his G | omnibus] < D 9 disponit] disponet DP, mit Vulg. und LXX (οἰκονομήσει) | disponit …reprimit] < G 10 uerba] uerbo b | labiis dicitur] ~ dicitur labiis F | qui] < v 11 excelsum] excelso BFG rv, Ald. Del. | loquuntur] loquitur Gg loquatur P | et …sicut] ut G | extendunt] extendit g tendunt E | suam] < m 12 incircumcisi …sunt] incircumcisus et inmundus labiis dicendus est g | dicendi] dicti G | uero] < G 13 mundus] + est r, (ü. d. Z.) G Dei] < E | sanam] sanctam E | doctrinam] + cum F 14 munitam] korr. zu monitam P munitam regulis] (~) regulis munditiam G | ergo modo] ~ modo ergo g 16 qualiter] qualis E | etiam] ergo P 17 Membrum] Membrorum D 18 naturalibus] naturalis C qui] quis DEF < g

A 22r

70 Bae 47

A 22v

Homilia III, 6

dubitet. Si qui igitur erga huiuscemodi motus non inportunus existat, nec statutos legibus terminos superet nec aliam | feminam quam coniugem legitimam nouerit et in ea quoque ipsa posteritatis tantummodo causa certis et legitimis temporibus agat, iste circumcisus praeputio carnis suae dicendus est. Qui uero in omnem lasciuiam proruit et per diuersos et illicitos passim pendet amplexus atque in omnem libidinis gurgitem fertur infrenis, iste incircumcisus est praeputio carnis suae. Verum ecclesia Christi gratia eius, qui pro se crucifixus est, roborata non solum ab illicitis nefandisque cubilibus, uerum etiam a concessis et licitis temperat et tamquam uirgo sponsa Christi castis et pudicis uirginibus floret, in quibus uera | circumcisio carnis praeputii facta est et uere testamentum Dei et testamentum aeternum in eorum carne seruatur. Superest nobis designare etiam circumcisionem cordis. Si quis est, qui obscenis desideriis et foedis cupiditatibus aestuat et, ut breuiter dicam, qui ›moechatur in corde‹, hic »incircumcisus« est »corde«. Sed et qui hereticos sensus mente continet et blasphemas assertiones contra scientiam Christi disponit in corde, hic ›incircumcisus‹ est ›corde‹. Qui uero puram fidem in conscientiae sinceritate custodit, iste circumcisus est corde; de quo dici potest: »beati mundi corde, quia ipsi Deum uidebunt«.

ABCEF(G)P 15 moechatur …corde] vgl. Mt 5,28 uidebunt] Mt 5,8

|

incircumcisus …corde] Ez 44,9

19 beati …

1 – 7 Si …suae] zu Origenes’ Bild der Ehe vgl. u.a. hom. Gen. 5,4 (94,11 – 95,10); in Matth. comm. XIV 2 (GCS X 277f.); H. Chadwick, Early christian thought ( 1966 ) 90 7 – 12 Verum …seruatur] vgl. von Harnack, Der kirchengeschichtliche Ertrag 61 15 – 17 Sed …corde2] vgl. von Harnack, Der kirchengeschichtliche Ertrag 32 Anm. 1 1 dubitet] dubitat g | qui] AP v quis BCDFm 2 statutos] statutis EF, (aus status, dann statutos) n 3 in] cum G | quoque] quomodo ns | quoque ipsa] ~ ipsa quoque Er 4 agat] agit ns 6 pendet] pendit n | in] ad B | infrenis] effrenis g 7 ecclesia] aeclesiae P 8 pro se] pse (~ pro se oder ~ ipse) v 9 tamquam] tam E 10 floret] + et A 11 praeputii] -putium EF 12 carne] circumcisa carne dicenda r corde G 13 nobis] < P | designare] dignare v | etiam] < B | qui] + in C ( getilgt r ) + ex G 14 foedis cupiditatibus] fetidis (foet- v ) concupiscentiis (-ciis v ) E | cupiditatibus] < G 15 et] < Fg 16 blasphemas] blasfemus D | scientiam] sentenciam D, ((~) Christi sententiam) G 17 disponit] disponet AF | hic] < v | hic …corde] < F | puram] korr. aus mundam m 18 sinceritate] -tatem P | iste] + enim g 19 mundi] b mundo in2] < D ACDEFGPg | quia] quoniam FGg qui m

5

10

15

Homilia III, 6

5

10

15

71

Ego uero audeo ex simili etiam haec propheticis uocibus addere, quia, sicut oportet auribus et labiis et corde et carnis praeputio secundum ea, quae supra diximus, circumcidi, ita fortassis et manus nostrae indigent circumcisionem et pedes et uisus et odoratus et tactus. Ut enim ›perfectus sit homo Dei in omnibus‹, cuncta circumcidenda sunt membra, manus quidem a rapinis, a furtis, a caedibus, et ad sola Dei opera pandendae. Circumcidendi sunt pedes, ne ›ueloces sint ad effundendum sanguinem‹, et ne intrent ›in consilium malignantium‹, sed ut tantum pro mandatis Dei circumeant. Circumcidatur et oculus, ne concupiscat alienum, ne uideat ›ad concupiscendum mulierem‹. Cui enim erga feminarum formas lasciuus et curiosus oberrat aspectus, iste incircumcisus est oculis. Sed et si quis est, qui siue manducet siue bibat, sicut apostolus praecipit, ›ad gloriam | Dei manducat et bibit‹, | iste circumcisus est gustu; ›cuius autem Deus uenter est‹ et suauitatibus gulae deseruit, huius incircumcisum dixerim gustum. Si qui ›Christi odorem bonum‹ capit et in operibus misericordiae »odorem suauitatis« requirit, huius circumcisa est odoratio; qui uero ›primis unguentis delibutus‹ incedit, iste incircumcisus odoratu dicendus est.

ABCEF(G)P 4 perfectus …omnibus] vgl. II Tim 3,17 7 ueloces …sanguinem] vgl. Prov 1,16; Ies 59,7 | in …malignantium] vgl. Ps 1,1 9 ad …mulierem] vgl. Mt 5,28 12 ad …bibit] vgl. I Cor 10,31 13 cuius …est] vgl. Phil 3,19 14 Christi …bonum] vgl. II Cor 2,15 15 odorem suauitatis] vgl. Gen 8,21 u.ö.; Eph 5,2 16 primis …delibutus] vgl. Am 6,6 1 etiam] < g 2 carnis praeputio] carnem (aus -nis) praeputii s 3 diximus] < D circumcidi ita] circumcidit a P | fortassis] fortasse A vor Korr. von 2. Hd. | nostrae] nostras F | indigent] in digitorum D | circumcisionem] APv (vgl. hom. Lev. 8,11; 16,2 ; hom. Jos. 8,1; Thes. ling. Lat. VII.1, 1173, 33-38. 1175, 32ff. ; BAEHRENS, Überlieferung 70 ) -cisione BCDFGm ( getilgt m ), Ald. Del. 6 a1] et G | a1 …caedibus] a furto, a cede g | ad] a A | sola …opera] solam dei operam v | Dei opera] ~ opera dei gr pandendae] pandenda AC + sunt G 7 sunt] < P | ne2] non r < D 8 consilium] -silio Eb -cilio g korr. zu -cilium r | tantum …mandatis] testamentum D 9 concupiscat] concupiscant A | ad …mulierem] (~) mulierem ad concupiscendum eam v | concupiscendum] -cendam BDF, Del. 10 Cui] Cum g Qui G | lasciuus] lasciuius P | et …oberrat] ~ oberrat et curiosus r 11 oberrat] aberrat E oberruit F | aspectus] ‚Blick‘, vgl. Thes. ling. lat. II 802,19ff. aspectu G | qui] < G | siue …siue] seu ... seu D 12 manducet] -ducat G | apostolus praecipit] ~ praecipit apostolus g 13 est2] < EP 14 gulae] gula ns | qui] quis EFGgr, (aus qui ) ns 15 odorem bonum] ~ bonum odorem gr | capit] accipit G | operibus] odoribus m 16 requirit] + primis unguentis E circumcisa …odoratio] circumcisus est odoratus BE | unguentis] ungentibus [sic ] D 17 odoratu …est] (~) est odoratu G | est] < F

Bae 48 A 23r

72

Homilia III, 6

Sed et singula quaeque membrorum, si in officiis mandatorum Dei deseruiant, circumcisa dicenda sunt; si uero ultra praescriptas sibi diuinitus luxuriant leges, incircumcisa reputanda sunt. Et hoc puto esse, quod apostolus dixit: »sicut enim exhibuistis membra uestra seruire iniquitati ad iniquitatem, ita nunc exhibete membra uestra seruire iustitiae in sanctificationem«. Cum enim iniquitati seruirent membra nostra, non erant circumcisa nec erat in eis testamentum Dei; cum uero seruire coeperint »iustitiae in sanctificationem«, promissio, quae ad Abraham facta est, impletur in eis. Tunc enim lex Dei et testamentum eius signatur in eis. Et hoc est uere ›signum fidei‹, quod inter Deum et hominem aeterni foederis continet pactum. Ista est circumcisio quae ›petrinis machaeris‹ per Iesum populo Dei data est. Quae est autem ›machaera petrina‹ et qui ›gladius‹, quo circumcisus est populus Dei? Audi dicentem apostolum: »Viuus enim est Dei sermo et efficax et acutior omni gladio utrimque acuto pertingens usque ad diuisionem animae ac spiritus, conpagum quoque et medullarum; et est discretor cogitationum et intentionum cordis.« Iste ergo est gladius, quo circumcidi

ABCEF(G)P 4 sicut …sanctificationem] Rom 6,19 7 iustitiae …sanctificationem] Rom 6,19 9 signum fidei] vgl. Gen 17,11 (ἐν σημείῳ διαθήκης, Vulg. in signum foederis) 11 petrinis machaeris] vgl. Ios 5,2 13 – 16 Viuus …cordis] Hebr 4,12 12 – 73,4 Quae …conlocari] vgl. Comm. in Epist. ad Rom. II 9 ( I 168, 444–7 Hammond Bammel): Iesus filius Naue ex praecepto Domini filios Israhel secundo circumcidisse cultris saxeis memoratur, quod utique, quantum ad litteram spectat, impossibile factu uidetur usw.; hom. Jos. 5,5 (GCS VII 317,20ff.) 1 et] < F | quaeque] quoque Fm | in] < m | Dei] < F 2 circumcisa dicenda] circumcidenda r | praescriptas] -scripta s 3 luxuriant] luxuriantur r luxerint P reputanda] respuenda G 4 dixit] dicit BGr | enim] < D | ad] + immunditiam et m iniquitatem] + et ad inmundiciam v 5 in] ad GP 6 iniquitati] ad (über d. Z.) iniquitatem b | seruirent] seruient F | nostra] uestra Ag, Ald. Del. 7 uero] enim B seruire coeperint] ~ coeperint seruire Ggr | coeperint] c(o)eperunt DFv, (aus c(o)episse) m, vor Korr. P | sanctificationem] -tione Db 8 ad] < F | in] < A | lex] lux D 9 est] < B | uere] uerae nr 10 continet] conteret F 11 quae] quaeque b + et g | petrinis machaeris] ~ macheris (maceriis m ) petrinis EGP | Dei] deo v | data est] datur G 12 est2] < m | qui] quid F 13 Audi] Audite D | enim est] ~ est enim EF r, vor Korr. n Dei sermo] ~ sermo dei BGr 14 utrimque] utrum-, korr. zu utra- n | utrimque acuto] ancipiti g 15 quoque] + membrorum Er | et1] ac g | et est] Id est D | cogitationum] + cordis D 16 et intentionum] über d. Z. von jüngerer Hd. A | intentionum] -tionis ns ergo est] ~ est ergo ABDr, vor Korr. n | est gladius] ~ gladius est G

5

10

15

Homilia III, 6–7

5

10

15

20

73

debemus, de quo dicit Dominus Iesus: »non ueni pacem mittere in terram, sed gladium«. Non tibi ui|detur dignior haec esse circumcisio, in qua testamentum Dei debeat conlocari? Confer, si placet, haec nostra cum uestris Iudaicis fabulis et narrationibus fetidis et uide, si in illis uestris an in his, quae in Christi ecclesia praedicantur, | circumcisio diuinitus obseruetur; si non etiam ipse sentis et intellegis hanc ecclesiae circumcisionem, honestam, sanctam, Deo dignam, illam uestram turpem, foedam, deformem, ipso etiam habitu et aspectu κακέμφατον praeferentem. »Et erit«, inquit Deus ad Abraham, circumcisio et »testamentum meum super carnem tuam«. Si ergo talis fuerit uita nostra, ita omnibus membris quadrata et conposita, ut uniuersi motus nostri secundum Dei leges agantur, uere ›testamentum Dei erit super carnem nostram‹. Haec quidem breuiter a nobis de ueteri testamento transcursa sint ad confutandos eos, qui in carnis circumcisione confidunt, simul et ad ecclesiam Domini aedificandam. 7. Sed uenio etiam ad nouum testamentum, in quo est plenitudo omnium, et inde uolo ostendere, quomodo et nos possumus ›testamentum‹ Domini nostri Iesu Christi habere ›super carnem nostram‹. Non enim sufficit solo nomine et uerbo haec dici, sed rebus oportet impleri. Iohannes quippe apostolus dicit: »omnis spiritus, qui confitetur Iesum in carne uenisse, a Deo

ABCEF(G)P 1 non …gladium] Mt 10,34 10 Et …tuam] Gen 17,13 13 testamentum …nostram] vgl. Gen 17,13 17 testamentum …nostram] vgl. Gen 17,13 20 – 74,1 omnis …est] I Io 4,2 12 quadrata …conposita] vgl. OWD 1/2, 108 Anm. 210 1 debemus] debeamus A iubemur C, Del. | Dominus Iesus] ~ iesus dominus DFb pacem mittere] ~ mittere pacem v | terram] terra P rv 4 debeat] debeas (nach Korr. g ) B | conlocari] korr. zu collocare g | Confer] confert D 5 et] < D | uide si] uides F ecclesia praedicantur] ~ praedicantur ecclesia g 6 praedicantur] -dicatur D | diuinitus] diuinius AFm | obseruetur] obseruatur E | ipse] ipsa E | sentis et] sentisset (sentis set ? ) P 7 hanc …circumcisionem] hac ecclesiae circumcisione m ( und v ? ) | ecclesiae] aecclesia v aeclesiam P 9 κακέμφατον] cacenfaton ABCFP 10 Deus] dominus F ad] < ACg 11 super] supra D | talis fuerit] ~ fuerit talis D | nostra] + et m | ita] + ut AGrv 12 quadrata] quadratis E + sit r | et] < m | ut] et F | leges] legis P 14 testamento] -tum A | sint] korr. zu sunt v | confutandos] confundendos F 15 Domini] dei B 16 est] + omnis E | plenitudo omnium] ~ omnium plenitudo r 17 possumus] AEP (vgl. e.g. Princ. 3,2,7 videamus quomodo homines … delabuntur) possimus BCDF | testamentum] nouum testamentum Er, Ald. Del. 18 Christi] < C super] sub P 19 et uerbo] ex uerba P | haec] hoc Fr | dici] diei F | impleri] implere E quippe] quidem r 20 Iesum] christum G 20 – 74,2 a …uenisse] < F

A 23v

Bae 49

74

A 24r

Bae 50

Homilia III, 7

est«. Quid ergo? Si peccans quis et non recte agens ›confiteatur Iesum in carne uenisse‹, in Spiritu Dei uidebitur confiteri? Non est hoc testamentum Dei habere in carne, sed in uoce. Dicetur ergo ad eum statim: erras, homo, »regnum Dei non in sermone est, sed in uirtute«. Quomodo ergo ›erit testamentum Christi super carnem meam‹, | requiro. Si ›mortificauero membra mea, quae sunt super terram‹, testamentum Christi habeo super carnem meam. Si ›semper mortem Iesu Christi in corpore meo circumferam‹, testamentum Christi est in corpore meo, quia »si conpatimur, et conregnabimus«. Si ›conplantatus fuero similitudini mortis eius‹, ›testamentum eius‹ ostendo esse ›super carnem meam‹. Quid enim prode est, si in illa tantum carne, quam de Maria suscepit, dicam uenisse Iesum et non ostendam etiam in hac mea carne quod uenerit? Ostendo autem ita demum, si, quemadmodum prius ›exhibui membra mea seruire iniquitati ad iniquitatem, nunc ea conuertam et exhibeam seruire iustitiae ad sanctificationem‹. Testamentum Dei ostendo esse in carne mea, si potuero | dicere secundum Paulum quia »Christo concrucifixus sum; uiuo autem iam non ego, uiuit uero Christus in me«, et si potuero dicere, ut ipse dicebat: »ego autem stigmata Domini mei Iesu Christi in corpore meo porto«. Vere autem ille ostendebat ›testamentum‹ Dei esse ›super carnem suam‹, qui dicebat: »quis

ABCEF(G)P 1 confiteatur …uenisse] vgl. I Io 4,2 4 regnum …uirtute] I Cor 4,20 5 erit …meam] vgl. Gen 17,13 6 mortificauero …terram] vgl. Col 3,5 7 semper …circumferam] vgl. II Cor 4,10 8 si …conregnabimus] II Tim 2,12 9 conplantatus …eius] vgl. Rom 6,5 10 testamentum …meam] vgl. Gen 17,13 13 – 15 exhibui …sanctificationem] vgl. Rom 6,19 16 Christo …me] Gal 2,19f. 17 ego …porto] Gal 6,17 19 – 75,2 quis …gladius] Rom 8,35 9 conplantatus] vgl. OWD 1/2, 108 Anm. 211 18 mei] vgl. OWD 1/2, 109 Anm. 212 2 uidebitur confiteri] ~ confiteri uidebitur g | hoc] < B 3 Dicetur] ADFP dicitur BCE 4 est] esse b | est …uirtute] ~ sed in uirtute est m 6 Si] Ac si D | mortificauero] korr. zu mortifico uero n | mea] < F 7 Iesu Christi] ~ christi iesu E 8 circumferam] + et D | est …meo] ~ in corpore meo est g 9 conregnabimus] -uimus A 11 prode est] P ( vgl. S. 145,5; hom. Lev. 12,6 [ GCS VI 465,4 ] u.ö.) prodest ABCDEFG, Ald. Del. illa] illam m | carne] carnem E | de …suscepit] ~ suscepit de maria E | suscepit] sumpsit F accepit D | uenisse Iesum] (~) christum uenisse G 12 ostendam …uenerit] < v mea carne] ~ carne mea D | carne] + ad F | autem] < v 14 nunc] + autem E | ea] von 2. Hd. korr. zu eam A 16 Christo] in Christo G | concrucifixus] crucifixus CEG, b (con- in Ras.) confixus g non crucifixus F 17 uiuit] uiuet n | uero] autem G + iam D | Christus …me] ~ in me Christus BGv | ut] quod C 18 stigmata] + mea F Christi] < g 19 Dei] < v | super …suam] in carne sua g

5

10

15

Homilia III, 7

5

10

75

nos separabit a caritate Dei, quae est in Christo Iesu? Tribulatio, an angustia, an periculum, an gladius?«. Si enim uoce tantummodo confiteamur Dominum Iesum et non ostendamus ›testamentum eius esse super carnem nostram‹, secundum haec, quae supra exposuimus, uidebimur etiam nos simile aliquid facere Iudaeis, qui solo circumcisionis signo Deum se confiteri putant, factis autem negant. Nobis autem praestet Dominus ›corde credere, ore confiteri‹, operibus conprobare ›testamentum Dei esse in carne nostra‹, ut ›uidentes homines opera nostra bona, magnificent Patrem nostrum, qui in caelis est‹ per Iesum Christum | Dominum nostrum, »cui est gloria in saecula saeculorum. Amen«.

ABCEF(G)P 4 testamentum …nostram] vgl. Gen 17,13 7 corde …confiteri] vgl. Rom 10,9f. 8 testamentum …nostra] vgl. Gen 17,13 | uidentes …est] vgl. Mt 5,16 10 cui …Amen] Gal 1,5 1 Dei] christi g < r (Ras.) | Christo Iesu] ipso g | angustia] + an persecutio an fames an nuditas G 3 uoce] uocem Fm | uoce tantummodo] ~ tantummodo uoce r tantummodo] tantum G | confiteamur] < E 4 eius esse] ~ esse eius b | esse …nostram] ~ super carnem nostram esse g 5 uidebimur] uidebimus P | nos] < E | solo circumcisionis] (~) in circumcisionis solo m 6 se] < P 7 Dominus] deus A + et EG | corde credere] ~ credere corde B | credere] + et EG 8 in carne] über d. Z. von jüngerer Hd. A 9 bona] < E | magnificent] glorificent E 10 nostrum] < A (kleine Lücke ) | est] < G | Amen] < b

A 24v

HOMILIA IV De eo, quod scriptum est: »uisus est Deus Abrahae«

Bae 51

1. Recitata est nobis alia uisio Dei ad Abraham hoc modo: »Visus est« inquit »Deus ab Abraham, cum sederet ad ostium tabernaculi sui ad quercum Mambre. Et ecce uiri tres adstiterunt super eum, et respiciens oculis suis Abraham uidit, et ecce tres uiri super eum et exiit in occursum eis« et cetera. Conferamus primo, si uidetur, hanc uisionem cum illa, quae facta est ad Loth. ›Tres uiri‹ ueniunt ad Abraham et stant ›super eum‹; ad Loth ›duo‹ ueniunt et sedent ›in platea‹. Vide si non dispensatione sancti Spiritus pro meritis res geruntur. Etenim Loth inferior longe erat ab Abraham. Nisi enim fuisset inferior, non esset separatus ab Abraham nec dixisset ei: »si tu ad dextram, ego ad sinistram; si tu ad sinistram, ego ad dextram«. Et nisi fuisset | inferior,

ABCEF(G)P 2 uisus …Abrahae] Gen 18,1 3 – 6 Visus …eis] Gen 18,1f. 8 ad2 …platea] vgl. Gen 19,1f. (wo lt. der Gen. Lot sitzt ; vgl. OWD 1/2, 112 Anm. 213 ) 11 si …dextram2] Gen 13,9 2 De …Abrahae] Dbrv, g ( Inh.) (ähnlich AFGPmns ; vgl. die folgenden Lemmata ) De uisione dei ad abraham g | uisus] et uisus ns | est Deus] ~ deus est m | Deus] dominus AP | Abrahae] abrae m abraham Fn, G (+ ab von 2. Hd.), s ( Inh. ) Abr(a)/// ( der Rest unleserlich ) P, s 4 ab] Hrsgg. ad AFP < BCDE | Abraham] abrahae Dv 5 uiri tres] ~ tres uiri Db | tres adstiterunt] ~ adstiterunt tres F | oculis …uidit] ~ uidit oculis suis abraham g | Abraham uidit] ~ uidit abraham r 6 et1 …eum] < v | tres uiri] ~ uiri tres ns | eis] eius B 7 Tres] + etenim g 8 stant] stantes g 9 sedent …platea] sedisse eum in platea reperiunt G | Vide] Vides F | sancti Spiritus] ~ spiritus sancti G meritis res] merito (aus -iti ) tres n | res geruntur] reguntur A vor Korr. von jüngerer Hd. 10 longe erat] ~ erat longe B | ab] ad Fs, ( getilgt ) n | enim] + non D 11 non …ei] non esset separatus ab ‹ eo › Abraham (eqs.) Dout. (das folgende Zitat äußert Abraham [ vgl. S. 89,2f.], nicht Lot ), wenig glücklich ; eher nec ‹ ille › dixisset ei o.ä. | Abraham] abram P nec] et non D | si] et si ns | dextram] dexteram CFPgv + ieris über d. Z. n 12 dextram] dexteram Fgnrv

5

10

Homilia IV, 1

5

10

15

77

non ei Sodomorum terra et habitatio placuisset. Veniunt ergo ad Abraham tres uiri »meridie«, ad Loth duo et »uespere« ueniunt. Non enim capiebat Loth meridianae lucis magnitudinem; Abraham uero capax fuit plenum fulgorem lucis excipere. Videamus nunc, quomodo Abraham susceperit uenientes et quomodo Loth, et qui apparatus hospitalitatis utriusque sit, conparemus. Primo tamen obserua quod Abraham cum duobus angelis etiam Dominus adfuit, ad Loth uero duo tantummodo angeli pergunt. Et quid dicunt? »Misit nos Dominus conterere ciuitatem et per|dere eam«. Ille ergo suscepit eos, qui perditum darent, non suscepit eum, qui saluaret; Abraham uero suscepit et eum, qui saluat, et eos, qui perdunt. Nunc uideamus, quomodo unusquisque suscipiat. »Vidit« inquit »Abraham et occurrit eis in obuiam«. Considera protinus inpigrum et alacrem in officiis Abraham. Ipse currit in obuiam et cum occurrisset: »refestinat« inquit »ad tabernaculum et dicit ad uxorem suam: festina ad tabernaculum«. Vide in

ABCEF(G)P 2 meridie] Gen 18,1 | uespere] Gen 19,1 8 Misit …perdere] Gen 19,13 obuiam] Gen 18,2 14 refestinat …tabernaculum2] Gen 18,6

12 Vidit …

1 Veniunt …ueniunt] vgl. Philo Quaest. in Gen. IV 30 (151 Petit): τῷ μὲν Ἀβραὰμ φαίνονται τρεῖς καὶ μεσημβρίας· τῷ δὲ Λὼτ δύο καὶ ἑσπέρας; P. Wendland, Neu entdeckte Fragmente Philos (1891) 74 ; Orig. Comm. in Cant. II (GCS VIII 139,15–19): quia perfectiora iam quaerit ... meridianum scientiae lumen exposcit. hinc puto et Abrahae post multas eruditiones ... refertur quia uisus sit ei Deus ... meridie ; Procop. Comm. in Gen. 18,1 ( PG 87/1, 365 A ; 370 C ); vgl. Chaîne Gen. Nr. 1110 ( Bd. III, 137 Petit ); Chaîne Gen. Nr. 1114 (ebd. 139f. Petit ) ~ E 46 Metzler (S. 232 und Anm. 338) 1 Sodomorum] sodomitarum F | terra et] terrae D 2 uiri] + in g + et Bae. ( vgl. Philo [zit. bei den Test.], OWD 1/2, 112 Anm. 215 ) | et] < n (Ras.), Ald. Del. | uespere ueniunt] ~ ueniunt uespere ns | ueniunt] perueniunt A 4 fulgorem lucis] fulgoris lumen G, (alternativ ) v | excipere] accipere g excipiens G 5 susceperit] susciperet g susciperit s 6 et] + quomodo uel v | hospitalitatis utriusque] (~) utriusque hospitalitati g | Primo tamen] (~) Ast primo G 7 quod] + ad ADFG ns | Abraham] abrah(a)e g angelis etiam] ~ etiam angelis D 8 duo tantummodo] ~ tantummodo duo gr | Et … dicunt] qui dicunt D 9 ergo] uero AFg | eos …suscepit] < P | perditum] perditionem g 10 darent] + et D | suscepit1 …saluaret] qui saluarent g | uero] < E | suscepit2] suscipit F | et] < E 12 suscipiat] accipiat D 13 eis] < F | in1] < Bm, Ald. Del. | protinus] potius D | in2] < B 14 currit] cucurrit BP occurrit EG ( oc- tilgt m ), Del. | currit … obuiam] (~) in obuiam occurrit v | in] < m, Ald. Del. | refestinat] ACDFP festinat gv, Ald. Del., vgl. hom. Jos. 10,3 ( GCS VII 361,4 ) refestinauit b festinauit m 15 dicit] dixit g | festina] festinat v

A 25r

78

Bae 52

Homilia IV, 1

singulis quanta sit suscipientis alacritas. Festinatur in omnibus, omnia perurgentur, nihil per otium geritur. Dicit ergo ad uxorem suam Sarram: »festina ad tabernaculum, et consperge tres mensuras similaginis, et fac subcinericias«. Hoc Graece ἐγκρυφίας dicitur, quod occultos uel absconditos indicat panes. »Ipse autem cucurrit« inquit »ad boues et accepit uitulum«. Qualem uitulum? Forte qui potuit primus occurrere? Non ita est, sed uitulum »bonum et tenerum«. Et licet cuncta festinet, scit tamen, quae praecipua et magna sunt Domino uel angelis offerenda. Accepit ergo uel elegit de grege uitulum »bonum et tenerum« et tradidit | puero. »Puer« inquit »festinauit facere eum«. Ipse currit, uxor festinat, puer adcelerat; nullus piger est in domo sapientis. Adponit ergo uitulum et simul cum eo panes et similam, sed et lac et butyrum. Haec sunt Abrahae et Sarrae hospitalitatis officia. Nunc uideamus, quid etiam Loth. Hic neque similam habet neque panem mundum, sed farinam. Neque tres mensuras similae nouit neque ἐγκρυφίας, id est absconditos ac mysticos panes, adponere uenientibus potest. |

ABCEF(G)P 2 festina …subcinericias] Gen 18,6 5 Ipse …uitulum] Gen 18,7 6 bonum …tenerum] Gen 18,7 9 Puer …eum] Gen 18,7 11 Adponit …butyrum] vgl. Gen 18,8 10 Ipse …sapientis] vgl. Philo de Abrah. 109 ( IV 25,16 Cohn/Wendland): βραδὺς γὰρ οὐδεὶς πρὸς φιλανθρωπίαν ἐν οἴκῳ σοφοῦ; Procop. Comm. in Gen. 18,6 ( PG 87/1, 365 B ) : πάντα σύντομα ἐν τῷ οἴκῳ τοῦ σπουδαίου γίνεται. Γέγραπται γὰρ περὶ μὲν αὐτοῦ· »καὶ ἔσπευσεν Ἀβραὰμ ἐπὶ τὴν σκηνὴν«. καὶ πάλιν· »εἰς τὰς βόας ἔδραμεν αὐτός«. πρὸς δὲ τὴν γυναῖκά φησι· »σπεῦσον«· καὶ περὶ τοῦ παιδὸς εἴρηται ὅτι· »ἐτάχυνε τοῦ ποιῆσαι αὐτό«, δηλονότι τὸ μοσχάριον; Chaîne Gen. Nr. 1068 ( Bd. III, 115 Petit ) ; P. Wendland, Neu entdeckte Fragmente Philos (1891) 73 12 – 15 Nunc … potest] ausführlicher hom. Lev. 13,3 (GCS VI 472,11ff.) 14 ἐγκρυφίας …panes] vgl. Philo de sacr. Abel. et Cain. 60 ( I 226,16 Cohn/Wendland): »ἐγκρυφίας ποιεῖν«, ὅτι κεκρύφθαι δεῖ τὸν ἱερὸν … μύστην λόγον; Clem. Alex. Strom. V 80,3 (GCS I 379,8); Ambrosius De Abrah. I 38 (CSEL 32 531,1ff.); De Cain et Abel I 35 (CSEL 32 369,15ff.) 1 suscipientis] -piendi G | perurgentur] perurguentur b 2 per otium] tardum P geritur] geretur P | Sarram] Sarra (zur wörtl. Rede ) v + sarra P 3 consperge] consparge Abns 4 occultos] occultus A | indicat] < F 5 cucurrit] occurrit Gn cucurrit inquit] ~ inquit cucurrit F | accepit] accipit A | Qualem] Et qualem Bns 6 potuit …occurrere] ~ primus occurrere potuit g | ita est] ~ est ita F 7 – 9 Et … tenerum] < F 7 licet] + per (von 2. Hd.) n | festinet] festinent E | scit] sit v hesit (in Ras.) g | tamen] + quia E | quae] quia G | sunt Domino] ~ domino sunt r 8 angelis] + sint m 9 facere eum] facire P 10 eum] Cum (zu ipse) r | currit] occurrit G | festinat] festinauit F 11 et similam] e simula (-ila B ) AB ex simila F et similaginem D | lac … butyrum] conuiuium praeparat P 12 Abrahae] abrae P 13 quid] quod g + egerit m sed] neque v 14 similae] simile ns 15 ac] et F

5

10

15

Homilia IV, 2

5

10

15

79

2. Sed persequamur nunc interim, quid agit Abraham cum tribus uiris, qui ›adstiterunt super eum‹. Hoc ipsum uide, quale sit, quod ›super eum‹ ueniunt, non contra eum. Subiecerat quippe se uoluntati Dei, ideo ›super eum‹ adstare dicitur Deus. Adponit ergo panes ›tribus mensuris similaginis‹ conspersos. Tres uiros suscepit, ›tribus mensuris similaginis‹ panes conspersit. Totum quod agit mysticum, totum sacramentis repletum est. Adponitur uitulus, ecce aliud sacramentum. Vitulus ipse non est durus, sed ›bonus et tener‹. Et quid tam tenerum, quid tam bonum quam est ille, qui »humiliauit se« pro nobis »usque ad mortem« et »animam suam posuit« »pro amicis suis«? ›Vitulus‹ ille ›saginatus‹, quem pro recepto poenitente filio iugulat Pater. »Sic enim dilexit hunc mundum, ut Filium suum unicum daret« pro huius mundi uita. Nec tamen latet sapientem, quos susceperit. Tribus occurrit et unum adorat et ad unum loquitur dicens: »declina ad puerum | tuum et refrigera te sub arbore«. Sed quomodo addit iterum quasi hominibus loquens: »Accipiatur« inquit »aqua et lauentur pedes uestri«? Docet quidem te per haec Abraham pater gentium et magister, quomodo hospites suscipere debeas et ut

ABCEF(G)P 2 adstiterunt …eum] vgl. Gen 18,2 4 tribus …similaginis] vgl. Gen 18,6 5 tribus … similaginis] vgl. Gen 18,6 7 bonus …tener] vgl. Gen 18,7 8 humiliauit …mortem] Phil 2,8 9 animam …posuit] I Io 3,16 | pro2 …suis] Io 15,13 10 Vitulus …saginatus] vgl. Lc 15,23 11 Sic …daret] Io 3,16 14 declina …arbore] Gen 18,3f. 15 Accipiatur … uestri] Gen 18,4 13 – 80,2 Tribus …consummanda] vgl. Procop. Comm. in Gen. 18,6 ( PG 87/1, 365 B ) : μερίζεται δὲ λοιπὸν τὴν διάνοιαν προσκυνῶν μὲν ὡς θεῖα, ὡς δὲ ξένους ἐπὶ τὸ νίψασθαι παρακαλῶν 1 persequamur] prosequamur Fr | quid] quod gmr | agit] ageret D ait F 3 ueniunt] + et g | Subiecerat …eum] < E | super] supra C 4 adstare] stare G | Adponit] apponens m adponet F 5 conspersos …similaginis] < E | suscepit] suscipit F | conspersit] conspersi F 6 repletum] plenum g 8 est] et D < F | est ille] ~ ille est Gg 9 suam] Agmr, mit Vulg., NT < DFPbnsv, erwogen von Bae. | amicis] inimicis r 10 saginatus] signatur r + erat B | poenitente] paenitentiae ns | poenitente filio] ~ filio poenitente G 11 enim] + deus D, Ald. Del. | dilexit] + deus BCGm, mit Vulg. (ἠγάπησεν ὁ θεός NT ) | ut] ita ut G | suum unicum] < F | unicum] unigenitum CEg | unicum daret] ~ daret unicum G 12 mundi uita] modi uitam P 13 tamen] enim E | quos] quod EF susceperit] suscepit F 14 et1] < A (über d. Z. von 2. Hd. ) | ad1] < F 15 addit] addidit E | hominibus] homini r 16 quidem te] ~ te quidem G | te] et ns | per] < P 17 hospites] hospitem F < G | hospites …ut] < m | debeas] debes G 17 – 80,1 ut laues] lauare v

A 25v

Bae 53

80

A 26r

Homilia IV, 2–3

laues hospitum pedes, tamen et hoc in mysterio dicitur. Sciebat enim dominica sacramenta non nisi in lauandis pedibus consummanda. Sed ne illius quidem praecepti eum pondus latebat, quo dicitur a Saluatore: »si qui non susceperint uos, etiam puluerem, qui adhaesit pedibus uestris, excutite in testimonium illis.« »Amen dico uobis quia tolerabilius erit | terrae Sodomorum in die iudicii quam illi ciuitati«. Volebat ergo praeuenire et lauare pedes, ne quid forte pulueris resideret, quod ad testimonium incredulitatis excussum posset ›in die iudicii‹ reseruari. Propterea ergo dicit sapiens Abraham: »accipiatur aqua et lauentur pedes uestri«. 3. Sed uideamus iam, quid etiam in consequentibus dicitur. »Ipse autem« inquit »Abraham adstabat eis sub arbore«. Ad huiuscemodi narrationes circumcisas aures requirimus. Neque enim summam sollicitudinem Spiritui sancto fuisse credendum est, ut scriberet in libris legis, ubi staret Abraham. Quid enim me iuuat, qui ueni audire, quid Spiritus sanctus humanum doceat genus, si audiero quod ›Abraham stabat sub arbore‹? Sed uideamus, quae sit haec arbor, sub qua stabat Abraham et conuiuium Domino atque angelis exhibebat. »Sub arbore«, inquit »Mambre«. ›Mambre‹ in nostra lingua interpretatur uisio siue perspicacia. Vides qui et qualis est locus, in quo Dominus potest habere conuiuium? Delectauit eum uisio et perspicacia

ABCEF(G)P 1 hoc …consummanda] vgl. Io 13,6–8 3 – 5 si …illis] Mc 6,11 5 Amen …ciuitati] Mt 10,15 9 accipiatur …uestri] Gen 18,4 10 Ipse …arbore] Gen 18,8 15 Abraham … arbore] vgl. Gen 18,8 17 Sub …Mambre] Gen 18,1 14 quid …genus] vgl. OWD 1/2, 116 Anm. 225 17 Mambre2 …perspicacia] vgl. z.B. Philo de migr. Abr. 165 ( II 300,29 Cohn/Wendland): Μαμβρῆ, ὃ μεταληφθὲν ἀπὸ ὁράσεως καλεῖται; Wutz 416; Grabbe 183 1 laues …pedes] ~ hospitum pedes laues m | mysterio] ministerium F 2 ne] nec Cg 3 quidem] < B | eum] < m | latebat] latet m | quo] quod CE | si] Et F | qui] quis v 4 susceperint] -perit AP | adhaesit] + in G | excutite] excutere F | in …illis] ~ illis in testimonium g 5 quia] < G | erit] < F | Sodomorum] + et Gomorrhaeorum Del. 7 resideret] residerit P | incredulitatis] -tates P | excussum] excussi (korr. aus excussae) b 8 posset] Hrsg. possit Hss. | posset …die] (~) in die possit g 10 quid] quod g autem] etiam E 11 adstabat] stabat G + cum BGr 12 summam …sancto] sine sollicitudine spiritus sancti F | Spiritui] spiritu P 13 est] < E 14 qui] quid m Spiritus] + est P 15 quod] ut m | quae] quid C 16 stabat] adstabat D | conuiuium] + quod über der Z. (von 2. Hd. ? ) n | Domino] deo G 17 exhibebat] ex( h)ibeat F | in] < ABF | nostra lingua] ~ lingua nostra ABF 18 interpretatur] + ubi D | siue] et D perspicacia] perspicatio g | Vides] Vide g uidetur ( zum Vorsatz gezogen ) D | qualis] quales P 19 perspicacia] perspicatio m

5

10

15

Homilia IV, 3–4

5

10

15

81

Abrahae. Erat enim ›mundus corde‹, ut posset ›uidere Deum‹. In tali ergo loco et in tali corde potest Dominus cum angelis suis habere conuiuium. Denique ante prophetae uidentes dicebantur. 4. Quid ergo dicit Dominus ad Abraham? »Ubi est«, inquit »Sarra uxor tua? At ille: ecce, ait, in tabernaculo. Dixit autem Dominus: | ueniens ueniam in tempore ad te secundum tempus hoc, et habebit filium Sarra uxor tua. Audiebat autem Sarra stans post ostium tabernaculi post Abraham«. Discant mulieres exemplis patriarcharum, discant, inquam, mulieres sequi uiros suos. Neque enim sine causa scriptum est quod ›Sarra stabat post Abraham‹, sed ut ostendere|tur quia, uir si praecedat ad Deum, sequi mulier debet. Quod dico: sequi debere mulierem, in eo: si adstare uirum suum uideat Deo. Alioquin ascendamus ad altiorem intellegentiae gradum et dicamus uirum in nobis esse rationabilem sensum et mulierem, quae ei uelut uiro sociata est, carnem nostram. Sequatur ergo semper caro rationabilem sensum nec in id umquam desidiae ueniatur, ut carni in luxuria et uoluptatibus fluitanti in dicionem redactus obsequatur rationabilis sensus. ›Stabat‹ ergo ›Sarra post

ABCEF(G)P 1 Erat …Deum] vgl. Mt 5,8 3 ante …dicebantur] vgl. I Regn 9,9 4 – 7 Ubi …Abraham] Gen 18,9f. 9 Sarra …Abraham] vgl. Gen 18,10 16 – 82,1 Stabat …Abraham] vgl. Gen 18,10 3 ante …dicebantur] vgl. Philo Quod deus immut. 39 ( II 86,7 Cohn/Wendland) 12 – 14 ascendamus …nostram] vgl. z.B. Sel. in Exod. 23,17 ( VIII 331f. Lomm.): εἰ μὲν οὖν θηλυκόν ἐστιν ὃ ποιοῦμεν, ἢ σωματικόν ἐστιν, ἢ σαρκικόν. … εἰ … πρὸς τοῖς κρείττοσιν ἔχοντες τὴν διάνοιαν καρποφοροῦμεν … πάντα τὰ γεννήματα ἡμῶν ἄρρενά ἐστι; Philo de opif. mundi 165 ( I 57 Cohn/Wendland) 1 Abrahae] abraham (zu Erat) B | Erat enim] ~ enim erat g | posset] Bnr possit ADEFGPs | uidere Deum] ~ deum uidere b 2 suis] < EF 5 ecce ait] ~ ait ecce B Dominus] < F 6 in …te] ~ ad te in tempore B | filium Sarra] ~ sara filium b | filium … tua] ~ sara uxor tua filium g 8 mulieres1] mulieris P | inquam] inquit nr 9 ut] über d. Z. von jüngerer Hd. A 10 uir si] ~ si uir BE | praecedat] praecedit erwägt Del. | Deum] dominum C | debet] debeat A (nach Korr. von jüngerer Hd. ), Er, erwogen von Bae. 11 debere] < E | debere mulierem] ~ mulierem debere b | in eo] + dico r, Del. uirum …uideat] ~ uideat uirum suum g | uideat] uiderit v 12 Alioquin] + si g | uirum] uerum n 13 in] < E | rationabilem] rationalem m | uelut] ueluti r | uiro] + suo G 14 ergo] enim v | rationabilem] rationalem m | nec] ne A | in …umquam] inuidum quam D | id umquam] tantum m 15 ueniatur] inueniatur v | fluitanti] fluctuanti B fluenti G 16 dicionem] ditionem ns deditionem r dedicionem (? ) g | dicionem redactus] dicione redactos P | obsequatur] obsequitur D | rationabilis] rationalis m

Bae 54

A 26v

82

Bae 55 A 27r

Homilia IV, 4–5

Abraham‹. Sed et mysticum aliquid sentire in hoc possumus loco, si uideamus, quomodo in Exodo »praecedebat Deus in columna ignis per noctem et in columna nubis per diem« et synagoga Domini sequebatur post ipsum. Sic ergo intellego et Sarram secutam esse uel stetisse ›post Abraham‹. Quid post haec dicitur? »Et erant« inquit »ambo presbyteri« – id est senes – »et prouecti in diebus suis«. Quantum ad aetatem corporis pertinet, multi ante ipsos numerosioribus annis duxerant uitam, nemo tamen presbyter appellatus est. Unde uidetur nomen hoc sanctis non longaeuitatis ratione, sed maturitatis adscribi. 5. Quid ergo post tantum ac tale conuiuium, quod Abraham Domino et angelis sub arbore uisionis exhibuit? Proficiscuntur hospites. »Abraham autem deducebat« inquit »eos et ambulabat cum eis. Dominus autem dixit: non celabo Abraham puerum meum, quod ego faciam. Abraham autem fiet in gentem magnam et multam et benedi|centur in ipso omnes gentes terrae. Sciebat enim quia praecipiet filiis eius, et seruabunt uias Domini, ut faciant | iustitiam et iudicium, ut impleat Dominus Abrahae, quae indicauit ei. Et dixit: clamor Sodomorum et Gomorrhae repletus est, et peccata eorum magna ualde. Descendi ergo, ut uiderem, si secundum clamorem ipsorum, qui

ABCEF(G)P 2 praecedebat …diem] Ex 13,21 4 post Abraham] vgl. Gen 18,10 18,11 11 – 83,1 Abraham …sciam] Gen 18,16–21

5 Et …suis] Gen

3 synagoga] vgl. OWD 1/2, 118 Anm. 229 6 – 8 Quantum …est] vgl. S. 62,14–63,2; Philo Quaest. in Gen. IV 83: senior prouectus, puto probitatis augmento; P. Wendland, Neu entdeckte Fragmente Philos (1891) 78 1 possumus loco] ~ loco possumus r 2 in2] + locum m | columna] columpnam (sic ) F | ignis …columna] < P 3 Domini] deum F | sequebatur …ipsum] (~) post ipsam sequebatur G | Sic] Si F 4 ergo] enim E uero g | intellego] -legamus G | secutam] secuta v 5 erant] erit P 6 senes] senex m | prouecti] profecti P 7 ipsos] ipsus A ipsum G eos g + in P | duxerant] duxerunt DGr | uitam] + et m 8 nomen hoc] ~ hoc nomen F | longaeuitatis] longae aetatis G 9 maturitatis] -tate G 10 ergo] + fit m 11 angelis] + eius r | uisionis] uiso r | hospites] ab ospite B 12 deducebat] ducebat D deducebat inquit] ~ inquit deducebat gm | inquit eos] ~ eos inquid v | ambulabat] ambulauit g | Dominus …dixit] ~ Dixit autem dominus r 13 puerum meum] puero meo B | quod] quid b, Ald. Del. ( ἅ LXX ) | faciam] facio G 14 gentem] generationem F ipso] eo F 15 Sciebat] scio BE, (aus -iebat) n (und v ? ), Ald. Del., mit der Vulg. ( ᾔδειν γάρ LXX ) | praecipiet …uias] praeciperet et filii eius seruabunt uiam F | eius] suis BCDEG, mit der Vulg. ( αὐτοῦ LXX ) | et seruabunt] ut seruarent G | ut faciant] facient m ut sciant C (vor Korr. n ) 16 et iudicium] < m | ut] et BF | Dominus] deus P 18 magna ualde] ~ ualde magna D | ipsorum] eorum G

5

10

15

Homilia IV, 5

5

10

15

83

uenit ad me, consummantur; sin autem, ut sciam«. Haec scripturae diuinae sunt uerba. Videamus ergo nunc, quid in his intellegi dignum sit. »Descendi« inquit »ut uideam«. Quando ad Abraham responsa deferuntur, non dicitur Deus descendere, sed supra ipsum adstare, sicut supra exposuimus: »adstiterunt« inquit »tres uiri super eum«. Nunc autem, quia peccatorum causa agitur, descendere dicitur Deus. Vide ne ascensionem et descensionem localem sentias. Frequenter enim hoc in diuinis litteris inuenitur, sicut in Michea propheta: »ecce« inquit »Dominus exiit de loco sancto suo et descendit et incedet super excelsa terrae«. Descendere ergo dicitur Deus, quando curam humanae fragilitatis habere dignatur. Quod specialius de Domino ac Saluatore nostro sentiendum est, qui »non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed semet ipsum exinaniuit formam serui accipiens«. Descendit ergo. »Neque« enim »alius ascendit in caelum, nisi qui descendit de caelo, Filius hominis, qui est in caelo«. Descendit enim Dominus non solum curare, sed et portare, quae nostra sunt. ›Formam namque serui accepit‹, et cum sit

ABCEF(G)P 3 Descendi …uideam] Gen 18,21 5 adstiterunt …eum] Gen 18,2 9 ecce …terrae] Mich 1,3 12 non …accipiens] Phil 2,6f. 14 Neque …caelo2] Io 3,13 16 – 84,2 Formam …homo] vgl. Phil 2,7 3 – 7 Descendi …Deus] vgl. Chaîne Gen. Nr. 1093 ( Bd. III, 129 Petit ) 7 Vide …sentias] vgl. Philo de conf. ling. 134 ( II 254,14 Cohn/Wendland): τὸ δὲ »κατέβη κύριος« (Gen 11,5) τροπικώτερον πάντως ἀκουστέον· κατιέναι ἢ έρχεσθαι … τὸ θεῖον ὑπολαμβάνειν … ἐστὶν ἀσέβεια 1 Haec] + autem g 3 dignum sit] ~ sit (oder fit) dignum D 4 ad] < EFns | responsa deferuntur] ~ deferuntur responsa G | deferuntur] referuntur E | Deus] deum ns < F (in Ras. đr), m 5 adstare] stare ns 6 tres …eum] ~ super eum tres uiri r 7 dicitur Deus] ~ deus dicitur G 8 enim] uero g 9 ecce] + enim r | exiit] exit ns, erwogen von Bae., Dout. mit LXX ( ἐκπορεύεται) und Vulg. (egreditur) | descendit] descendet erwogen von Bae., Dout. mit LXX ( καταβήσεται) und Vulg. 10 incedet] ADs, (vor Korr.) n, (nach Korr.) F incedit BEPr, (nach Korr.) n, (vor Korr.) F, vgl. aber LXX (ἐπιβήσεται) und Vulg. (calcabit) | super] supra (? ) r 11 humanae fragilitatis] ~ fragilitatis humanae n | specialius] specialiter v | ac] et g 12 qui] < v 14 Neque … caelo2] alternativ nemo enim ascendit in caelo nisi filius hominis qui est in caelo von jüngerer Hd. am Rand A | enim] < F | caelum] von 1. Hd. (? ) korr. zu caelo A 15 enim] inquit v + ergo P 16 accepit] suscepit BCF 16 – 84,1 accepit …uisibilem] von jüngerer Hd. am Rand (mit habitu statt -tum) A 16 cum sit] sumpsit P 16 – 84,1 sit ipse] ~ ipse sit g

84

A 27v Bae 56

Homilia IV, 5–6

ipse inuisibilis naturae, utpote aequalis Patri, habitum tamen uisibilem suscepit, ›et repertus est habitu ut homo‹. Sed et cum descendit, aliis deorsum est, aliis uero ascendit et sursum est. Nam electis apostolis ascendit ›in montem excelsum, et ibi transformatur coram ipsis‹. Illis ergo, quos de | ›mysteriis regni caelorum‹ docet, sursum est; turbis autem et Pharisaeis, quibus exprobrat peccata, deorsum est et ibi est cum ipsis, ubi fenum est. Transformari autem deorsum | non poterat, sed sursum ascendit cum his, qui sequi se poterant, et ibi transformatur. 6. »Descendi ergo« inquit »ut uideam, si secundum clamorem eorum, qui uenit ad me, consummantur; sin autem, ut sciam«. Ex isto sermone heretici inpugnare solent Deum meum dicentes: ecce nesciebat Deus legis, quid ageretur in Sodomis, nisi descendisset, ut uideret, et misisset, qui discerent. Sed nos, quibus praecipitur proeliari proelia Domini, acuamus aduersum eos ›romphaeam uerbi Dei‹ et occurramus eis ad pugnam. Stemus in acie »succincti lumbos in ueritate«, simul et »scutum fidei praeferentes«, excipiamus eorum uenenata disputationum iacula et in ipsos ea rursum librata diligentius torqueamus. Talia namque sunt proelia Domini, quae proeliatus

ABCEF(G)P 4 in …ipsis] vgl. Mt 17,1f.; Mc 9,2 5 de …caelorum] vgl. Mt 13,11 8 sursum … transformatur] vgl. Mt 17,1f.; Mc 9,2 9 Descendi …sciam] Gen 18,21 14 romphaeam … praeferentes] (vgl.) Eph 6,14–17 3 aliis1 …est2] vgl. hom. Is. 1,1 (GCS VIII 243,21f.): Deus aliquando sursum, aliquando deorsum iuxta dignitatem uidetur negotiorum. 10 – 12 heretici …discerent] Origenes widerlegt wohl eine These Marcions ; vgl. von Harnack, Marcion (1924 2 ) 270 * ; ders., Der kirchengeschichtliche Ertrag [1], TU 42.3 (1918) 32; ferner hom. 8,8 (S. 129,8–15); hom. Jer. 1,16 (GCS III2 15,1ff.) 1 utpote] utputae P | uisibilem] seruilem G 2 habitu] + uisibilis v 3 Sed …aliis] Condescendit aliis et g | descendit] descenderit G | aliis1 …aliis] alius ... alius r | uero] + cum über d. Z. n | et sursum] adsursum n 4 Nam] + cum CE | electis] + suis g | ibi transformatur] ACEFP ibi transformatus (+ est G ) DG transformatus est ibi b transformatus ibi est g 5 ipsis] eis g | ergo] uero D | mysteriis] misterio G 7 est1 … ipsis] ~ cum ipsis est g | autem] < E 8 sequi se] ~ se sequi A | se] < F 9 Descendi] descende, korr. zu -dam G 10 ut] < P | heretici …solent] ~ impugnare solent heretici G 11 Deum] dominum BD | meum] nostrum B < G | legis] leges n < G | quid ageretur] quod agebatur G 12 nisi] + ut m | ut] et ut P | uideret] uiderit P | qui discerent] quid sciret G | discerent] CDP disceret A descenderet B discernerent E dicerent F 13 aduersum] aduersus Gm 14 Dei] domini Gb 16 uenenata] uenena DP rursum] rursus EP 17 torqueamus] von jüngerer Hd. korr. zu retorqueamus A | quae] qua F

5

10

15

Homilia IV, 6

5

10

15

85

est Dauid et ceteri patriarchae. Stemus aduersum eos pro fratribus nostris. ›Melius est enim mori me‹ quam ut rapiant et praedentur aliquos ex fratribus meis et argutis uerborum subreptionibus captiuos ducant ›paruulos‹ et lactantes in Christo. Perfectis autem nec conferre poterunt manum nec uenire in certamen audebunt. Nos ergo prius Dominum deprecantes et uestris orationibus adiuti adgrediemur contra eos proelium uerbi. Dicimus ergo cum fiducia quod secundum scripturas non omnes sciat Deus. Peccatum nescit Deus et peccatores nescit Deus, alienos a se ignorat. Audi dicentem scripturam: »cognouit Dominus, qui sunt eius, et: discedat ab iniquitate om|nis, qui inuocat nomen Domini«. Suos cognoscit Dominus, iniquos autem et inpios nescit. Audi Saluatorem dicentem: »discedite a me omnes operarii iniquitatis, non noui uos«. Et iterum Paulus dicit: »si quis in uobis est propheta uel spiritalis, agnoscat, quae scribo quia Domini sunt. Qui autem ignorat, ignoratur«. Haec autem dicimus non blasphemum aliquid, sicut uos facitis, de Deo sentientes neque ignorantiam adscribentes ei, sed ita | intellegimus, quod hi,

ABCEF(G)P 2 Melius …me] vgl. I Cor 9,15 3 paruulos] vgl. I Cor 3,1 9 cognouit …Domini] II Tim 2,19 (vgl. Num 16,5) 11 discedite …uos] Mt 7,23 12 – 14 si …ignoratur] I Cor 14,37f. 16 – 86,1 hi …ducantur] vgl. z.B. Sel. in Psalm. 1 ( XI 392 Lomm.): ἀγνοεῖ δὲ καὶ οὐ γινώσκει (sc. ὁ θεός) τὰ κακὰ … τῷ ἀνάξια εἶναι τῆς γνώσεως αὐτοῦ usw.; Philo leg. alleg. III 51 ( I 124 Cohn/Wendland) 1 aduersum] aduersus CDGgv 2 mori me] ~ me mori G | me] < D | rapiant] rapiantur F | praedentur] depraetentur P 3 meis] nostris D 4 lactantes] vgl. Rufin CSEL 46 S. 315 lactentes Cm (aus -a- ns ), Ald. Del. | Perfectis] perfectos P cum perfectis B, Del., vgl. aber z.B. Verg. Aen. 12,678 stat conferre manum Aeneae | poterunt] potuerunt r potuerint n 5 audebunt] audebant r | Dominum deprecantes] ~ deprecantes dominum m 6 adiuti] adiuuati P | adgrediemur] -amur BEn, Ald. Del. proelium] praelio g 7 Dicimus] Dicemus D dicamus vor Korr. n | ergo] enim r < m | omnes] korr. zu omnia s | sciat] scit g nouerit G 8 Peccatum …Deus] < m Deus2 …Deus] < G | et …Deus] < A | peccatores] -rem F | Deus3] + et B | alienos] alienum G 9 cognouit Dominus] Nouit deus g | discedat] -cedit v -cedant r -cendat P 10 omnis] omnes Ar | inuocat] inuocant r 11 discedite] Discite F 12 operarii] operti P | operarii iniquitatis] operantes iniquitatem E qui operamini iniquitatem quia G | Et] Sed F < g 13 quia] quoniam m | sunt] + mandata F 14 ignoratur] ABD, mit dem NT ( vgl. hom. Jer. 1,8 ) ignorabitur CEFGP, Del., mit der Vulg. 15 autem] + cum g | sicut …facitis] < D 16 ignorantiam …ei] ignorantiae adscribentes eius g

A 28r

Bae 57

86

A 28v

Homilia IV, 6

quorum actus indignus Deo est, indigni etiam notitia Dei ducantur. Non enim dignatur nosse Deus eum, qui auersus est ab eo et ignorat eum. Et ideo dicit apostolus quoniam »qui ignorat, ignoratur«. Tali ergo specie et nunc de his, qui habitant in Sodomis, dicitur, ut, siquidem ›secundum clamorem‹ qui ascendit ad Deum, ›actus eorum consummantur‹, notione eius ducantur indigni; si uero est in illis aliqua conuersio, si uel decem in illis inuenti fuerint iusti, ita demum nouerit eos Deus. Et ideo dixit: »sin autem, ut sciam«. Non dixit, ut sciam, quid agunt, sed ut ipsos sciam et scientia mea dignos faciam, si quos in ipsis inueniam iustos, si quos inueniam poenitentes, si quos tales, quos debeam scire. Denique quia nullus, qui poeniteret, nullus, qui conuerteretur, alius inuentus est praeter Loth, ipse solus agnoscitur, ipse solus de incendio liberatur. Nec generi sequuntur admoniti nec uicini nec proximi, nullus cognoscere uoluit clementiam Dei, nullus ad misericordiam eius confugere; idcirco et nullus agnoscitur. Haec quidem aduersum eos, qui ›iniquitatem in excelsum loquuntur‹. Nos uero operam demus tales effici actus nostros, talem conuersationem nostram, | ut digni habeamur notitia Dei, ut nos scire dignetur, ut digni habeamur notitia filii eius Iesu Christi et notitia Spiritus sancti, ut

ABCEF(G)P 3 qui …ignoratur] I Cor 14,38 5 secundum …consummantur] vgl. Gen 18,21 6 si … iusti] vgl. Gen 18,32 8 sin …sciam] Gen 18,21 11 – 13 quia …liberatur] vgl. Gen 19,1–29 15 iniquitatem …loquuntur] vgl. Ps 72(73),8 4 – 10 Tali …scire] vgl. Chaîne Gen. Nr. 1094 ( Bd. III, 130 Petit ) 1 indignus] indignos vor Korr. (von 2. Hd.? ) P | indignus Deo] ~ deo indignus C | Deo est] ~ est deo B | est] + et F | ducantur] dicantur Bm, Ald. Del. dicuntur FG 2 nosse Deus] ~ deus nosse G | ab eo] a deo G | Et] < F 3 ignoratur] ignorabitur CDEGP, Del., s. S. 85,14 4 Tali] tales P | de] ab F | habitant] habitat P 5 secundum] < v clamorem] + eorum Cg | consummantur] consumantur (des öfteren) DF 6 notione] notitia E notitione F | ducantur] dicantur F dicuntur G | est] esset G | aliqua] + bona G | conuersio] conuersatio EG 7 Deus] dominus Gb | Et …dixit] < D 8 dixit1] dicit Fg | ut3] uti b 9 scientia mea] scientiam meam m | dignos] + eos G | faciam] efficiam g | ipsis] ipsos v 10 inueniam …quos] < P | quos2] + inueniam Er 11 alius … est] ~ inuentus est alius F 12 est] sit E, vgl. z.B. S. 81,10 | liberatur] -tus F 13 generi] genere A 14 eius confugere] Dei confugit G | confugere] fugere D 15 aduersum] aduersus EFG | excelsum] excelso BEFG r 16 uero] ergo g | talem] sitalem (si talem ? ) F | conuersationem] conuersionem F 17 habeamur] habeamus P | Dei …notitia] < F ut3] et b 18 notitia1] notitiae P ( vgl. hom. Num. 3,1 [GCS VII 14,7f. ]) | filii eius] ~ eius filii m

5

10

15

Homilia IV, 6

87

agniti a Trinitate et nos sacramentum Trinitatis plene et integre et perfecte mereamur agnoscere reuelante nobis Domino Iesu Christo, »cui est gloria et imperium in saecula saeculorum. Amen«. |

ABCEF(G)P 2 cui …Amen] I Petr 4,11 1 agniti …agnoscere] vgl. Comm. in Cant. II (GCS VIII 158,15–17): apparuerunt tres uiri Abrahae ... nam Trinitatis ibi mysterium prodebatur ; Procop. Comm. in Gen. 18,3 ( PG 87/1, 364B) 1 agniti a] agnita DF agnitia (? ) v | et1] ut v | plene …perfecte] pleni et integri et perfecti F plenae et integrae et perfectae P 2 reuelante] Regnante F | Domino] + nostro Gg | et imperium] < GP

HOMILIA V

Bae 58

De Loth et filiabus eius

A 29r

1. Missi angeli ad euersionem Sodomorum, cum iniunctum cuperent maturare negotium, curam prius gerunt hospitis Loth, ut eum de inminenti ignis excidio contemplatione hospitalitatis eximerent. Audite haec, qui peregrinis clauditis domus; audite haec, qui hospitem uelut hostem uitatis. Loth in Sodomis habitabat. Alia eius bene gesta non legimus, hospitalitas in eo sola ex usu ueniens memoratur; euadit ignes, euadit incendia ob hoc solum, quod domum suam patefecit hospitibus. Hospitalem domum angeli ingressi sunt; clausas hospitibus domos ignis ingressus est. Quid ergo ad hospitem suum pro hospitalitatis officiis dicant angeli, uideamus. »In montem« inquit »saluam fac animam tuam, ne forte conprehendaris«. Erat quidem hospitalis Loth, qui etiam, sicut ei scriptura testimonium tulit, ab interitu latuit ›angelis hospitio receptis‹. Sed non erat ita perfectus, ut statim de Sodomis exiens montem posset ascendere; perfectorum namque est dicere: »leuaui oculos meos in montes, unde ueniet auxilium mihi«. Iste ergo neque talis erat, qui inter Sodomitas perire deberet, neque tantus | erat, qui cum

ABCEF(G)P 3 – 5 Missi …eximerent] vgl. Gen 19,12ff. 11 In …conprehendaris] Gen 19,17 14 angelis …receptis] vgl. Hebr 13,2 16 leuaui …mihi] Ps 120(121),1 2 De …eius] ACDEGPb, (Inh.) gn de ereptione Loth a Sodomis g < F 3 Missi] Visi G | euersionem] uersionem P (vor Korr.) subuersionem g , Ald. Del. | cuperent] coeperint G 4 curam prius] cur amplius P | gerunt] agunt (vor Korr. v ) E | hospitis] hospites D | inminenti] inminentis DFP 6 domus] AFPn domos BDErs | uelut … uitatis] christum a limoniis (sic ; ~ liminibus ? ) uestris repellitis G 7 habitabat] habitat m | Alia] + uero g | hospitalitas] -tatis P 8 ex usu] exusa P | euadit1 …incendia] ~ euadit incendia euadit ignes g | ignes] ignis v + et F 9 hospitibus] hospitalibus F angeli …sunt] ~ ingressi sunt angeli G 10 domos] domus G, P (s. Z. 6) | ignis …est] ~ ingressus est ignis G 11 officiis] offitio (i.e. -cio) G < g | dicant] dicunt G 12 montem] AE, Ald. Del., mit der LXX (εἰς τὸ ὄρος σῴζου) monte BCDFP | inquit] inquiunt g 13 ei] eciam (~ etiam) v | ei scriptura] scriptura sibi g | tulit] pertulit r 14 ita] über der Z. (wohl von 2. Hd.) A 15 exiens] + in G | posset] AFPbr possit DEGg ns 16 meos] über der Z. von 2. Hd. A | in] ad GPv | montes] montem F | ueniet] ueniat AEFGb 17 qui1] quod D | qui2] quod D

5

10

15

Homilia V, 1

5

10

15

89

Abraham in excelsioribus posset habitare. Si enim fuisset talis, numquam ad eum diceret Abraham: »si tu ad dexteram, ego ad sinistram, aut si tu ad sinistram, ego ad dexteram« nec habitacula ei Sodomitica placuissent. Erat ergo medius quidam inter perfectos et perditos. Et sciens non conuenire uiribus suis ut ascenderet montem, religiose et humiliter excusat dicens: »non possum in monte saluus fieri, sed ecce haec ciuitas pusilla est, hic saluabor, et non est pusilla«. Ingressus uero Segor ciuitatem pusillam in ea saluatur. Et post haec cum filiabus ascendit in montem. Neque enim de Sodomis ascendi poterat in montem, quamuis scriptum sit de terra Sodomorum, priusquam sub|uerteretur, eo tempore, quo Loth habitationem eius elegit, fuisse ›sicut paradisus Dei et sicut terra Aegypti‹. Et tamen, ut paruo quodam utamur excessu, quaenam uidetur esse uicinitas paradiso Dei et terrae Aegypti, ut ex aequo his Sodoma conparetur? Sed ego ita puto, quod, antequam peccaret Sodoma, cum adhuc simplicitatem uitae incontaminabilis custodiret, erat ›sicut paradisus Dei‹; ubi uero decolorari coepit et peccatorum maculis obscurari, ›sicut terra Aegypti‹ facta est. Sed et illud requirimus, quoniamquidem propheta dicit quia »restituetur soror tua Sodoma in antiquum«, utrumnam restitutio eius etiam hoc recipiat,

ABCEF(G)P 2 si1 …dexteram2] Gen 13,9 5 – 7 non …pusilla] Gen 19,19f. 7 Ingressus …saluatur] vgl. Gen 19,23 8 Et …montem] vgl. Gen 19,30 11 fuisse …Aegypti] vgl. Gen 13,10 15 sicut …Dei] vgl. Gen 13,10 16 sicut …Aegypti] vgl. Gen 13,10 17 restituetur … antiquum] Ez 16,55 1 – 3 Si …placuissent] vgl. S. 76,10–77,1 18 restitutio] vgl. OWD 1/2, 128 Anm. 244 1 posset] Frs possit ABDEPn potuisset G 2 diceret] eher dixisset (vgl. fuisset und placuissent) 3 habitacula …placuissent] korr. zu habitacio ... placuisset s | Sodomitica] sodomita b 4 quidam] quidem BF r 5 ascenderet] + in Ggr, Ald. Del. | excusat] excusabat (+ se g ) B 6 monte] montem Er, (? ) n, vgl. Z. 5 | saluus fieri] saluari G fieri] esse v | haec] hic A < B 7 uero] + est r | Segor] von 2. Hd. korr. aus ego A 8 in] < P | enim de] ex G 9 ascendi] ascendere CE (über d. Z. uel ascendi v ), Del. poterat] potest G | poterat …montem] ~ in montem poterat r | in montem] < D | de] sodoma sicut paradysus dei et sicut terra egypti (Dittogr.) g 10 elegit] elegerat G 11 fuisse] fuisset v + dicitur (am Rand ergänzt ) g | paradisus] paradissum A 12 esse uicinitas] ~ uicinitas esse F | terrae] terra n 13 his] ei F | conparetur] comparatur P quod] + etiam Er 14 simplicitatem] -tate n 16 obscurari] obfuscari r 17 et] < gm requirimus] requiremus DP qu(a)erimus F 18 soror …Sodoma] ~ sodoma soror tua b

Bae 59

90

A 29v

Homilia V, 1–2

ut sit ›sicut paradisus Dei‹, an solum ›sicut terra Aegypti‹. Ego quidem dubito, si in tantum poterunt Sodomorum peccata decoqui et eo usque scelera purgari, ut restitutio eorum tanta sit, quae non solum terrae Aegypti, uerum etiam Dei paradiso conparetur. | Urgebunt tamen nos, qui hoc confirmare uolunt, ex eo praecipue sermone, qui additus huic repromissioni uidetur; non enim dixit quia »restituetur Sodoma« et cessauit, sed ait: »restituetur Sodoma in antiquum«. Et asseuerabunt antiquum eius statum non fuisse ›ut terram Aegypti‹, sed ›ut paradisum Dei‹. 2. Sed redeamus ad Loth, qui cum uxore et filiabus interitum fugiens Sodomorum accepto ab angelis mandato, ne retrorsum respiceret, tendebat in Segor. Sed uxor eius inmemor fit praecepti, ›retrorsum respicit‹, inpositam legem rumpit, ›efficitur staticulum salis‹. Putamus tantum sceleris in hoc esse commisso, ut, quia post se respexit mulier, interitum, quem diuino beneficio effugere uidebatur, incurreret? Quid enim tantum criminis habuit, si sollicita mulieris mens retrorsum, unde nimio flammarum crepitu terrebatur, aspexit?

ABCEF(G)P 1 sicut1 …Aegypti] vgl. Gen 13,10 6 restituetur1 …antiquum] Ez 16,55 8 ut1 …Dei] vgl. Gen 13,10 10 accepto …respiceret] vgl. Gen 19,17 11 retrorsum …salis] vgl. Gen 19,26 1 – 4 Ego …conparetur] vgl. hom. Ezech. 10,3 (GCS VIII 420,22–26 ) : aiunt Hebraei Sodomam in eundem statum restituendam ... ut rursum paradiso Dei et terrae Aegypti comparetur. Si hoc se sic habet et siue futurum est siue non – quaerantur enim istiusmodi res apud eos, qui doctissimi sunt – ut autem fiat ... complebuntur ... anni tria milia 7 asseuerabunt …Dei] vgl. OWD 1/2, 128 Anm. 245 1 an …sicut] solum sit ut D 2 poterunt] potuerunt DG potuerint (nach Korr.) v decoqui] dequoque F 4 paradiso conparetur] ~ conparetur paradyso ns | conparetur] urgebant Gmn urgent Ald. Del. | confirmare] -mari g 5 uolunt] + et v | ex] < g additus] additur P | repromissioni] -sione P 6 cessauit] cessabit r | ait] < m 7 asseuerabunt] adseuerabant Pbm asseuerant g, Ald. Del. restituetur2] + inquit E asserunt D 8 terram] terra Eb | paradisum] paradisus Gm 10 ab] < m | respiceret] + et E 11 fit] sit F < g | respicit] respexit g 12 rumpit] rupit g | Putamus] putamusne DEr, Ald. Del. – wohl eher putemus ? | hoc …commisso] ~ commisso hoc esse g 13 quia post] qui aptus F | interitum] interitu P 15 crepitu] + quo r

5

10

15

Homilia V, 2–3

5

10

15

91

Sed »quia lex spiritalis est« et | quae contingebant antiquis, »in figura contingebant«, uideamus, ne forte Loth, qui non respexit post se, rationabilis est sensus et animus uirilis, uxor autem hic carnis imaginem teneat. Caro est enim, quae respicit semper ad uitia, quae, cum animus tendit ad salutem, illa retrorsum respicit et uoluptates requirit. Inde denique et Dominus dicebat: »nemo manum suam mittens in aratrum et retro respiciens aptus est regno Dei«, et addit: »mementote uxoris Loth«. Quod autem ›fit staticulum salis‹, insipientiae eius indicium uidetur expositum. Sal enim prudentiae loco ponitur, quae ei defuit. Pertendit ergo Loth in Segor ibique paulisper collectis uiribus, quas in Sodomis habere non potuit, | ascendit in montem et ibi habitauit, sicut scriptura dicit, »ipse et duae filiae eius cum eo«. 3. Post haec iam refertur illa famosissima fabula, in qua scribitur filias eius arte furatas concubitum patris. In quo nescio si qui potest ita excusare Loth, ut eum inmunem faciat a peccato. Neque rursum ita eum accusandum puto, ut tam grauis incesti fieri debeat reus. Non enim inuenio eum insidiatum esse aut uiolenter eripuisse pudicitiam filiarum, sed magis insidias

ABCEF(G)P 1 lex …est] Rom 7,14 | in …contingebant] I Cor 10,11 7 mementote …Loth] Lc 17,32 11 ipse …eo] Gen 19,30 19,31–36

6 nemo …Dei] Lc 9,62 12 illa …patris] vgl. Gen

2 Loth …teneat] vgl. Philo de fuga 122 ( III 136,2 Cohn/Wendland): ὃς γὰρ ἂν … ὑπὸ ῤᾳθυμίας ἐμφύτου τε ὁμοῦ καὶ συνήθους τὰ μὲν πρόσω καταλίπῃ, δι’ ὧν ὁρᾶν καὶ ἀκούειν καὶ ταῖς ἄλλαις δυνάμεσιν ἔστι χρῆσθαι πρὸς τὴν τῶν φύσεως πραγμάτων ἐπίκρισιν, ἐκτραχηλίσας δ’ αὑτὸν εἰς τοὐπίσω περιαγάγῃ, … ἀψύχου … λίθου τρόπον στηλιτεύεται; vgl. de somniis I 248 ( III 257,6 C.); leg. alleg. III 213 ( I 160,30 C.) 13 – 15 In …reus] zu Lots Fehltritt vgl. Irenäus haer. IV 31,1f. (SC 100, 788–792); Johannes Chrysostomus in Gen. hom. 44,4f. (PG 54, 411f.); Ambrosius Abr. I 56 (CSEL 32/1, 539); Augustinus Faust. XXII 42–45 (CSEL 25, 635–637) 1 figura] figuram Gbm 2 forte Loth] ~ loth forte g 3 est1] sit v, Ald. Del. | uirilis] uiridis P | autem] < F | hic] haec (vor Korr.) v < D | est enim] ~ enim est An 4 quae2] quia G | tendit] tendat D | ad salutem] diuinitate D | illa] getilgt n 5 uoluptates] uoluntates Gnr | Inde denique] Unde g | Inde …et] < D | denique] namque m | denique et] ~ et denique v | dicebat] in euangelio g 6 nemo] + inquit g manum …mittens] ~ mittens manum suam mns | aratrum] aratro B | et …respiciens] (~) respiciens retro E | est] erit E < F 7 addit] addidit BDEnr | mementote] memento et P | Quod] Quid g | fit] sit g 8 prudentiae] prouidentiae F 9 Pertendit] Pre- G 10 ibi] < F 12 iam] < A | refertur illa] ~ illa refertur g 13 furatas] figuratas G | qui] quis CFGgms (nachträglich ns ) 14 rursum] rursus G | ita eum] ~ eum ita F 16 esse] fuisse EGg | aut …eripuisse] ut uel uiolenter eripuisset B

Bae 60

A 30r

92

Bae 61

A 30v

Homilia V, 3

passum et arte circumscriptum. Sed neque rursum circumuentus fuisset a puellis, nisi inebriari potuisset. Unde uidetur mihi in parte culpabilis, in parte excusabilis inueniri. Excusari namque potest, quod a concupiscentiae et uoluptatis crimine liber est et quia neque ipse uoluisse arguitur neque uolentibus consensisse; subiacet uero culpae quod decipi potuit, quod uino nimis indulsit et hoc non semel, sed iterum fecit. Nam et ipsa scriptura mihi uidetur pro eo quodammodo satisfacere, cum dicit: »nesciebat enim, cum dormiret cum eis et cum surgeret«. De filiabus hoc non dicitur, quae | studio et arte decipiunt patrem. Ille tamen in tantum sopitus est uino, ut nesciret dormisse se cum filia priore neque cum iuniore. Audite ebrietas quid agat; audite quantum facinoris conciliet temulentia. Audite et cauete uos, o quibus istud malum non in crimine, sed in usu est. Ebrietas decipit, quem Sodoma non decepit. Uritur ille flammis mulierum, quem sulphurea flamma non ussit. Erat ergo Loth arte, non uoluntate deceptus. Ideo medius quidam est inter peccatores et iustos; quippe qui ex Abrahae quidem cognatione descen|derit, in Sodomis tamen habitauerit. Nam et hoc quod euadit ex Sodomis, sicut scriptura indicat, magis ad honorem Abrahae quam ad meritum pertinet Loth. Sic enim ait: »et factum est« inquit »cum extermina-

ABCEF(G)P 8 nesciebat …surgeret] Gen 19,33.35 19 – 93,2 et …illa] Gen 19,29 1 Sed …potuisset] vgl. Theodoret Quaest. in Gen. 70 ( PG 80, 180 A ) : τὸ δὲ τῆς μέθης ἔχει τινὰ μέμψιν κεκραμένην συγγνώμῃ; P. Wendland, Neu entdeckte Fragmente Philos (1891) 77 17 – 93,2 Nam …illa] vgl. Chaîne Gen. Nr. 1166 ( Bd. III, 170 Petit ) 1 arte] ante P | circumscriptum] von 2. Hd. korr. zu -uentum n | rursum] rursus P fuisset] fuisse D esset m 2 inebriari potuisset] inebriatus fuisset vor Korr. r | mihi] < g | in1 …excusabilis] ~ in parte excusabilis in parte culpabilis P 3 Excusari namque] (~) Nam excusari G | quod a] quia (+ a m ) E quodam n | concupiscentiae] -centia est B 4 uoluptatis] uoluntatis CD ( vgl. Z. 15) | crimine] crimen P | est] sit E < B | et] getilgt n | uoluisse arguitur] ~ arguitur uoluisse B | neque2] nec D 6 et] Sed F | fecit] facit G 7 quodammodo] quodadmodo A 8 surgeret] surgerit P | De] et P 9 hoc non] eius F | quae] quo vor Korr. r | decipiunt] decipiant D 10 est] < F | nesciret] nescisset P non sciret D nescire m | se] < A | iuniore] minore g 11 agat] agit G audite] uidete P | temulentia] uinolentia F 12 o] getilgt v (ob- ? ), s | est] + ecce E 13 decipit] decepit GP | ille] enim m | flammis] flamma F 14 ussit] urit G 15 Erat] < G | uoluntate] uoluptate m | quidam] quidem DEgr | est] < Gb 17 descenderit] -deret P -dit G | habitauerit] habitauit G | euadit] uadit g | ex] in P 19 Sic] sicut F

5

10

15

Homilia V, 3–4

5

10

15

93

ret Deus ciuitates Sodomorum, recordatus est Deus Abrahae et eiecit Loth de terra illa«. 4. Sed et filiarum eius propositum puto diligentius considerandum, ne forte etiam ipsae non tantum, quantum putatur, accipere criminis mereantur. Refert enim scriptura quia dixerunt inuicem sibi: »Pater« inquit »noster senior est et nemo est super terram, qui intret ad nos, sicut conuenit omni terrae. Veni et potemus patrem nostrum uino et dormiamus cum eo et suscitemus de patre nostro semen«. Quantum ad ea ‹ pertinet ›, quae de his dicit scriptura, uidetur etiam pro ipsis quodammodo satisfacere. Apparet namque filias Loth didicisse quaedam de consummatione mundi, quae inmineret per ignem, sed tamquam puellae non integre perfecteque didicerant; nescierunt quod Sodomiticis regionibus igne uastatis multum adhuc spatii integrum resideret in mundo. Audierunt in fine saeculi terram et omnia ›elementa ignis ardore decoquenda‹. Videbant ignem, uidebant sulphureas flammas, uidebant cuncta uastari. Matrem

ABCEF(G)P 5 – 8 Pater …semen] Gen 19,31f. 14 elementa …decoquenda] vgl. II Petr 3,12 1 ciuitates Sodomorum] vgl. OWD 1/2, 132 Anm. 251 10 – 94,7 Apparet …delerent] vgl. Philo Quaest. in Gen. IV 56: ueniam tamen habere uidetur, quoniam putant uirgines ob ignorantiam rerum externarum, combustas cum uidissent ciuitates illas una cum habitantibus, quasi ... uniuersum genus humanum consumptum fuisse ... ideo ... ne prorsus desolata reperiatur terra ... aggressae sunt praesumptionem audacissimam; Theodoret Quaest. in Gen. 70 ( PG 80, 180B); Hieronymus Ep. 22,8,5 (CSEL 1 156,1ff.); Ambrosius De Abrah. I 24 (CSEL 32 519,4ff.); De Abrah. I 56 (ebd. 539,5ff.) u.ö.; P. Wendland, Neu entdeckte Fragmente Philos (1891) 77; vgl. auch OWD 1/2, 132 Anm. 253 10 – 94,12 Apparet …facto] vgl. Claudius von Turin Comm. in Gen. ( PL 50, 964 C-D) 1 Deus1] A, mit der LXX dominus BCDEFP | ciuitates] -tem F -tis P | Deus2] dominus A, (vor Korr.) m, Ald. Del. | eiecit] eicit F 3 puto …considerandum] ~ diligentius considerandum puto G 4 etiam] et m + et v | etiam ipsae] ~ ipsae etiam G | ipsae] ipse Ag | putatur] putantur m | accipere] accepere A 5 enim] etenim Prv inquit] inquiunt gr 6 senior est] ~ est senior B 7 patrem nostrum] eum g | eo] illo F 9 Quantum] Quoniam cum F | pertinet] ergänzt Hab. (vgl. e.g. S. 42,11f. quantum ad historiae pertinet rationem ; 95,11; 96,10f.; weitere Stellen OWD 1/2, 132 Anm. 252 ) de …dicit] ~ dicit de his r 10 Apparet namque] in illo namque paret D | namque] Patet (apparet zum Vorsatz ) g | quaedam de] quadam D 11 consummatione] constitutione P inmineret] imminerit P 12 integre] integrae AP | perfecteque] perfectae quae P didicerant] + et B (über d. Z. b ) 13 multum] < P | integrum] integro Er 14 fine] finem F 15 ignem] ignes g | uidebant1] < r | uastari] uastare m

94 Bae 62 A 31r

Homilia V, 4

quoque suam uidebant non esse saluatam, suspicatae sunt tale aliquid factum, quale in temporibus audierant Noe, et ob repa|randam mortalium posteritatem solas se esse cum parente seruatas. Recuperandi igitur humani generis desiderium sumunt atque instaurandi saeculi | ex sese dandum opinantur exordium. Et quamuis grande eis crimen uideretur furari concubitum patris, grauior tamen eis uidebatur impietas, si humanae, ut putabant, posteritatis spem seruata castitate delerent. Propter hoc ergo consilium ineunt minore, ut ego arbitror, culpa, spe tamen argumentoque maiore: patris maestitiam uel rigorem uino molliunt et resoluunt. Singulis ingressae noctibus singulae suscipiunt ab ignorante conceptum; ultra non repetunt, non requirunt. Ubi hic libidinis culpa, ubi incesti crimen arguitur? Quomodo dabitur uitio, quod non iteratur in facto? Vereor proloqui, quod sentio; uereor, inquam, ne castior fuerit harum incestus quam pudicitia multarum. Discutiant se et requirant feminae in coniugiis positae, si ob hoc solum adeant uiros, ut suscipiant liberos, si post conceptum desistunt. Istae enim, quae argui uidentur incesti, ut adeptae sunt conceptum, ultra non accedunt ad concubitum uiri. Nonnullae uero mulieres, neque enim uniuersas pariter notamus, sed sunt quaedam, quae sicut animalia absque ulla discretione indesinenter libidini seruiunt, quas ego nec mutis pecudibus conparauerim.

ABCEF(G)P 2 in …audierant] (~) audierunt ( so BDG ) in temporibus g | audierant Noe] ~ noe audierant r | ob] ad g 3 solas] sola P | esse] + se A | cum] con P | cum …seruatas] ~ seruatas cum parente ( patre DEnr ) ns | Recuperandi] reparandi D 4 desiderium] desiderio Er | sumunt] < r | sumunt …dandum] < E | sese dandum] se dandum A (vor Korr. von jüngerer Hd. ), gr, Ald. Del. se redandum P 5 grande] graue Gm | grande eis] ~ eis grande C | eis] ex his G | uideretur] uidetur FP uidebatur G | furari] < D 6 tamen eis] ~ eis tamen EF 7 castitate] castitatis v | ut] et P 8 culpa spe] culpasque nach Korr. von jüngerer Hd. A | spe] quae v < F | spe …maiore] quae argumento. maiorem m | argumentoque] argumento quae v 10 ignorante conceptum] ignorante. Concubitum Del., vgl. Z. 16 | conceptum] con /// ceptum von 2. Hd. ( aus concubitum ? ) A conceptu v | non2] nec Cg 11 hic libidinis] ~ libidinis hic g | ubi] + hic E 12 Vereor] + et A | quod2] ut m + non D 13 harum] eorum P | incestus] in cuius D | Discutiant se] discutiantur D 14 si] < m 15 ut] et F | suscipiant] accipiant r enim] etenim B | quae] qui P 16 argui] arguo D + non (über d. Z. von 2. Hd.) n incesti] incestus r | sunt] sint A 18 animalia] animales B | absque] sine G 19 libidini] liuidinis (d.h. lib-) P | pecudibus] animalibus G

5

10

15

Homilia V, 4–5

5

10

15

95

Pecora enim et ipsa sciunt, cum conceperint, ultra non indulgere maribus copiam sui. Notat tales et scriptura diuina, cum dicit: »nolite fieri sicut equus et mulus, quibus non est intellectus«, et iterum: »equi admissarii facti sunt«. Sed uos, o populus Dei, ›qui Christum amatis in incorruptione‹, intellegite apostoli sermonem, quo ait: »siue manducatis, siue bibitis, | siue aliud quid facitis, omnia in gloriam Dei facite«. Quod enim post manducare et bibere dicit: »siue aliud quid facitis«, inuerecunda coniugii negotia uerecundo sermone signauit ostendens etiam ipsa ad Dei gloriam geri, si posteritatis solius contemplatione procurentur. Prosecuti sumus, | ut potuimus, uel de culpis Loth ac filiarum eius uel rursum de excusationibus eorum. 5. Verum scio nonnullos, quantum ad allegoriam pertinet, Loth traxisse ad Domini personam et filias eius ad duo testamenta. Sed haec, qui sciat, quid de Ammanitis et Moabitis scriptura dicit, qui ex genere Loth descendunt, nescio si libenter accipiat. Quomodo enim poterit aptare Christo quod, qui de semine eius generantur, »usque in tertiam et quartam progeniem« »non introibunt in ecclesiam Domini«? Nos autem, prout sentire possumus, Loth

ABCEF(G)P 2 nolite …intellectus] Ps 31(32),9 3 equi …sunt] Ier 5,8 4 qui …incorruptione] vgl. Eph 6,24 5 siue1 …facite] I Cor 10,31 15 usque …progeniem] Ex 34,7 | non … Domini] Dtn 23,4 1 Pecora …sui] vgl. Porphyr. de abstinentia III 10,5 ( 200,11–15 N. ) : ζῳογονεῖ δὲ (sc. τὰ ζῷα) τέκνων ἕνεκα καὶ τὰ πλεῖστα, ὅταν ἐγκύμονα ποιήσῃ τὴν θήλειαν, οὔτε αὐτὰ ἐπιβαίνειν ἐπιχειρεῖ οὔτε τὸ θῆλυ ἀνέχεται· ἡ δὲ ὕβρις ὅση ἐν τούτοις ἡ ἀνθρώπειος καὶ ἀκολασία δήλη; vgl. Plutarch brut. rat. uti 7, 990d; Nemesius De natura hominis 25; Macrobius Sat. II 5,10; E. Bickel, Diatribe in Senecae philosophi fragmenta (1915) 182f. 15 non …Domini] vgl. Philo de post. Cain. 177 ( II 39,12 Cohn/Wendland) 1 sciunt] sentiunt E | cum] ut G | indulgere] indulgent m indigere P 2 copiam] korr. zu copulam s | et] < E 3 quibus] in quibus ACm | iterum] item D | admissarii] emissarii g 4 o] et F | populus] popule G | incorruptione] -nem A 5 quo] quod Pn manducatis] -cabitis G | aliud quid] aliquid Av 6 facitis] faciatis Dv | gloriam] gloria BCFv 7 facitis] faciatis D, (vor Korr.? ) v | inuerecunda] -cundia Dn -cundiam g coniugii] coniugalis g | negotia] negotii B 8 sermone signauit] ~ signauit sermone G posteritatis] potestatis P 10 eorum] earum D, Del. 11 Loth] et loth s | traxisse] transisse P 12 qui] quis (oder quia) F | sciat …de] sciant uel quae g | quid] quod A 13 et] + de B | scriptura] scribuntur m | qui] quia Pm | descendunt] discent vor Korr. von 1. Hd. A 14 accipiat] accipiant g, (nach Korr.) s | poterit] poterat Dv | aptare] aptari Egs (nach Korr. ms ) | de] < v 15 in] ad C | progeniem] generationem F 16 in] < m | Domini] dei gr | prout] ut ns | sentire possumus] ~ possumus sentire B possumus] potuimus C

A 31v

Bae 63

96

A 32r

Homilia V, 5

figuram ponimus legis. Nec uideatur incongruum quod feminino genere apud nos declinatur lex, cum masculinum genus seruet in Graeco. Huius uxorem illum populum ponimus, qui de Aegypto profectus et de mari rubro ac persecutione Pharaonis tamquam de Sodomiticis ignibus liberatus rursum carnes et ›ollas Aegypti et caepas cucumeresque‹ desiderans retro respexit et cecidit in deserto, factus etiam ipse concupiscentiae memoria in eremo. Ibi ergo lex primum illum populum tamquam Loth retro respicientem perdidit ac reliquit uxorem. Inde ueniens Loth habitat in Segor, de qua dicit: »ciuitas haec pusilla et saluabitur anima mea in ipsa et non est pusilla«. Quae ergo est, quantum ad legem pertinet, ›ciuitas pusilla et non | pusilla‹, uideamus. Ciuitas a conuersatione multorum dicta est pro eo, quod plurimorum in unum consciscat et contineat uitas. Hi ergo, qui in lege conuersantur, pusillam habent et paruam conuersationem, quamdiu secundum litteram intellegunt legem. Nihil enim grande est sabbata et neomenias et circumcisionem carnis et ciborum distinctiones carnaliter obseruare. Si uero spiritaliter intellegere quis coeperit, ipsae illae obseruantiae, quae secundum litteram pusillae erant et paruae, secundum spiritum non erunt pusillae, sed magnae.

ABCEF(G)P 5 ollas …cucumeresque] vgl. Num 11,5 9 ciuitas …pusilla2] Gen 19,20

6 factus …eremo] vgl. Ps 105(106),14

2 – 97,13 Huius …pater] vgl. Angelomus v. Luxeuil Comm. zu Gen. ( PL 115, 188 B-D); K. Heussi, Untersuchungen zu Nilus dem Asketen, TU 42.2 (1917) 76f. 11 – 13 Ciuitas …uitas] vgl. Plato Rep. 369c : π ο λ λ ῶ ν δεόμενοι, π ο λ λ ο ὺ ς εἰς μίαν οἴκησιν ἀγείραντες … ταύτῃ τῇ συνοικίᾳ ἐθέμεθα πόλιν ὄνομα 11 conuersatione] vgl. OWD 1/2, 136 Anm. 261 1 Nec] ne m sed nec (korr. zu ne s ) C | Nec …Graeco] Einfügung Rufins | feminino … nos] ~ apud nos feminino genere m 3 ponimus] ponemus A vor Korr. von 2. Hd., F profectus] + est m | de2] < B 4 de] < r | Sodomiticis] sodomitis F | liberatus] liberatur b | rursum] rursus g 5 Aegypti] egypcii v | caepas] cepe (d.h. caepae) g 6 ipse] in se D | memoria] memoriam P 7 illum] < B | retro respicientem] ~ respicientem retro P | respicientem] -entes F | reliquit] relinquit A 9 Inde ueniens] Inueniens m | habitat] habitantem m habitans, von 2. Hd. korr. zu -uit n habitauit G dicit] dicitur F | pusilla] + est F 10 ipsa] ea F | Quae …pusilla] < F | est2] + in E 11 et non] < B | non] pusillam v | conuersatione] conuersione D 12 pro …quod] quod eo v | consciscat] consistat Fnsv constituat r, Ald. Del. | consciscat et] < m 13 contineat] teneat D | uitas] ciuitas v | Hi] hic v | et paruam] ~ paruam et F 15 sabbata] sabbatas P | circumcisionem] -nes A, richtig ? 16 ipsae] ipse A | ipsae illae] ill(a)e superstitios(a)e G 18 spiritum] christum F | erunt] sunt r

5

10

15

Homilia V, 5

5

10

15

97

Ascendit ergo post haec Loth in montem et ibi »habitat in spelunca«, ut dicit scriptura, »ipse et duae filiae eius«. Et lex ascendisse putanda est, quod ei per templum a | Salomone constructum accessit ornatus, cum facta est quidem ›domus Dei, domus orationis‹, mali autem habitatores fecerunt eam »speluncam latronum«. »Habitauit« ergo »in spelunca Loth et duae filiae eius«. Duas has filias euidenter propheta describit dicens Oollam et Oolibam duas sorores esse, et esse quidem Oollam ›Iudam‹ et Oolibam esse ›Samariam‹. In duas ergo partes populus diuisus duas fecit filias legis. Istae carnalem cupidae progeniem propagari et uires regni terrestris numerosa posteritate muniri, sopientes patrem et somnum ei inducentes, id est tegentes et obumbrantes eius spiritalem sensum, solam ex eo carnis intellegentiam trahunt. Inde concipiunt, inde generant filios tales, quos nec sentiret nec agnosceret pater. Neque enim iste sensus aut haec uoluntas fuerat legis, ut carnaliter generaret, sed sopitur lex, ut talis posteritas generetur, quae | ›non intret in ecclesiam Domini‹. »Ammanitae enim« inquit »et Moabitae non introibunt in ecclesiam Domini usque in tertiam et quartam progeniem et

ABCEF(G)P 1 habitat …eius] Gen 19,30 4 domus1 …orationis] vgl. Ies 56,7; Lc 19,46 5 speluncam latronum] Mt 21,13 (Ier 7,11) | Habitauit …eius] Gen 19,30 6 – 8 Duas …Samariam] vgl. Ez 23,2–4 ( Ez deutet Oolla als Samaria , Ooliba als Jerusalem ) 14 quae …Domini] vgl. Dtn 23,4 15 – 98,1 Ammanitae …saeculum] (vgl.) Dtn 23,4; Ex 34,7 6 – 8 Duas …Samariam] vgl. Comm. in Cant. II (GCS VIII 161,23): Oollam et Oolibam, aliam Samariam ... aliam Iudam ; hom. Ezech. 10,3 (ebd. 421,4ff.); OWD 1/2, 137 Anm. 262 13 – 98,4 Neque …factus] vgl. Chaîne Gen. Nr. 1173 ( Bd. III, 174 Petit ) 15 – 98,4 Ammanitae …factus] vgl. M.-O. Boulnois, in: Adamantius 14, 2008, 277 Anm. 57. 1 ergo] < b | post …Loth] ~ loth post hec g | haec] hoc m | montem] monte P habitat] habitabat P habitauit FG r 2 ipse] ipsae nr | quod] korr. zu quando s | quod ei] cui et m 4 eam] illam g 5 spelunca] speluncam E specu g 6 has] < AD | filias] + eius D 7 quidem] quidam vor Korr. von jüngerer Hd. A | Oollam Iudam] ~ iudam 8 duas1 …partes] duos ergo paries D (darüber uel ierusalem) oollam r | et2] < n populus] < ns | populus diuisus] ~ diuisus populus P | fecit] ostendit G | fecit filias] ~ filias fecit r | Istae] iste b Jsdem v 9 cupidae] cupit b cupiunt g | posteritate] + uolentes r 10 sopientes] sapientes (vor Korr.? ) P | somnum] somnium AP inducentes] Eg 2, Del. indicentes ACDFGPbg 1, Ald. | tegentes] gentes D cogentes Ald. Del. 11 obumbrantes] P obruentes ABCDEFG, Ald. Del. 12 quos] quod F 13 agnosceret] agnoscere v cognosceret r 14 carnaliter] generaliter F | sopitur] subitur m | posteritas] prosperitas G | generetur] generaretur ns 15 intret] intrent n Domini] dei EG | enim] < m 16 in1] < m | progeniem] generationem F

Bae 64

A 32v

98

Bae 65

A 33r

Homilia V, 5–6

usque in saeculum«, designans quod carnalis generatio legis non intret in ecclesiam Christi nec tertia generatione pro Trinitate nec quarta pro euangeliis nec in saeculum, nisi forte post praesens saeculum, cum ›plenitudo gentium introierit, et sic omnis Israhel saluus fuerit factus‹. Haec, ut potuimus, secundum allegoricam intellegentiam de Loth et de uxore eius ac de filiabus exsculpsimus nihil praeiudicantes his, qui sacratius aliquid de hoc sentire potuerint. 6. Quod uero in morali loco superius ipsum quidem Loth ad rationabilem sensum et uirilem animum traximus, uxorem uero eius, quae retro respexerit, carnem concupiscentiis et uoluptatibus deditam diximus, non neglegenter haec, o auditor, excipias. Obseruare enim debes, ne forte etiam cum effugeris flammas saeculi et incendia carnis euaseris, etiam cum ›pusillam et non pusillam ciuitatem Segor‹, qui est medius quidam et ciuilis profectus, superaueris et ad scientiae altitudinem uelut ad quaedam cacumina montis ascenderis: uide ne tibi insidientur duae | filiae istae, quae a te non discedunt, sed sequuntur te etiam, cum ascendis ad montem, id est uana gloria et maior soror eius superbia. Vide ne te istae filiae sopitum et dormientem, dum tibi nec sentire nec intellegere uideris, conplexibus suis stringant. Quae idcirco filiae dicuntur, quia non nobis extrinsecus superueniunt, sed | de nobis et de actuum nostrorum uelut quadam integritate procedunt. Vigila ergo, quantum

ABCEF(G)P 3 plenitudo …factus] vgl. Rom 11,25f. 12 pusillam …Segor] vgl. Gen 19,20 8 – 10 superius …diximus] vgl. S. 91,1–5 17 Vide …stringant] vgl. Poimandres 27 ( I 16 Nock-Festugière ) : νήψατε, παύσασθε δὲ κραιπαλῶντες, θελγόμενοι ὕπνῳ ἀλόγῳ 1 designans] Designat ns | quod] quo P 2 ecclesiam] eclesia P | Christi] domini Ens dei G | generatione] generatio b 4 introierit] introiret n | omnis Israhel] ~ israel omnis g | fuerit factus] erit G 5 de2] < v 6 exsculpsimus] sculpsimus P | nihil] nil b praeiudicantes] -canter P 7 potuerint] potuerunt F 8 Quod] Quid F | quidem] < g ad] et F | rationabilem] rationalem Fm 9 respexerit] respexit DEGPgr 10 carnem] carnis D | et] < F 11 haec] über d. Z. von jüngerer Hd. A < E | o] < Pm | auditor] + hoc m | excipias] accipias r 12 cum] < D | pusillam …ciuitatem] pusilla et non pusilla ciuitate F 13 qui] quae v | quidam] quidem g | profectus] darüber uel ( pro)ue(ctus ? ) r 14 superaueris] super auctores P supra uires G | ad1] < F altitudinem] -dine m | cacumina] + quaedam (Dittogr.) P | montis] montium G 15 uide] < r | insidientur] insidiantur G | quae] quia g 16 sed sequuntur] adsequuntur (at seq- ? ) s | etiam] + tunc g | ascendis] ascenderis G | ad] in gmr | uana gloria] uanam gloriam F 17 tibi …uideris] te (...) uiderint E 18 nec1] non g | conplexibus] amplexibus G | stringant] a(d )stringant g 19 de2] < P 20 actuum nostrorum] actibus nostris D | quadam] quaedam P | ergo] igitur g

5

10

15

20

Homilia V, 6

5

99

potes, et obserua, ne de his generes filios, quia qui de his nati fuerint, »non introibunt in ecclesiam Domini«. Tu autem, si uis generare, in spiritu genera, quoniam »qui in spiritu seminat, de spiritu metet uitam aeternam«. Si uis amplecti, amplectere sapientiam et »dic sapientiam sororem tuam esse«, ut et sapientia dicat de te: »qui fecerit uoluntatem Patris mei, qui in caelis est, hic meus et frater et soror et mater est«. Quae sapientia Iesus Christus est Dominus noster, »cui gloria et imperium in saecula saeculorum. Amen«.

ABCEF(G)P 1 non …Domini] vgl. Dtn 23,4 3 qui …aeternam] Gal 6,8 5 qui1 …est2] Mt 12,50 7 cui …Amen] I Petr 4,11

4 dic …esse] Prov 7,4

1 generes] generis vor Korr. von 2. Hd. A | quia] + si g 2 in1] < m | ecclesiam] ecclesia (? ) v | Domini] dei g | in2] < P 3 in] de P | seminat] seminant G | spiritu2] + et m metet] metent G + et AP, gegen NT und Vulg. (vgl. e.g. hom. Lev. 2,2 ; hom. Num. 23,8 ) 4 ut et] ~ et ut n | et2] < D 5 dicat …te] ~ de te dicat G 6 et1] < EFGg et2] < v | Quae] quia B | sapientia] + dei g | Iesus …noster] ~ dominus noster iesus christus est G | est2] et F < g 7 cui] + est A, Ald. Del.

HOMILIA VI De Abimelech rege Philistinorum, quomodo accipere uoluit Sarram in matrimonio

Bae 66

A 33v

1. Recitata est nobis historia libri Geneseos, ubi refertur quod post uisionem trium uirorum, post euersionem Sodomorum et Loth uel hospitalitatis merito uel consanguinitatis Abrahae gratia seruatum »profectus est« inquit »inde Abraham ad Africum« et uenit ad regem Philistinorum. Refertur etiam quod pactus sit cum Sarra uxore sua, ut non diceret uxorem se Abrahae, sed sororem eius esse; et quod rex Abimelech acceperit eam, ingressus sit autem Deus ad Abimelech noctu et dixerit ei: quia non contigisti, inquit, mulierem hanc, et non permisi | te contingere eam, et cetera. Post haec uero Abimelech reddidit eam uiro suo, simul et increpauit Abraham, cur ei non confessus fuerit ueritatem. Refertur etiam quod tamquam propheta Abraham orauerit | pro Abimelech, et »sanauit Dominus Abimelech et uxorem eius et ancillas eius«. Et curae fuit omnipotenti Deo, ut etiam ancillas Abimelech sanaret,

ABCEF(G)P 6 profectus …Africum] Gen 20,1 8 quod …eam] vgl. Gen 20,2 ueritatem] vgl. Gen 20,3–9 14 sanauit …eius2] Gen 20,17

9 – 13 ingressus …

13 tamquam …Abraham] vgl. Chaîne Gen. Nr. 1189 ( Bd. III, 182 Petit ) 2 De …matrimonio] ADbr De eo quod profectus est abraham ad affricum et uenit ad regem Philistinorum g De abimelech rege phylistum (oder -tiim) quod accipere uoluit saram g ( Inh.) de abimelet rege qui sarram uxorem accipere uoluit ns ( beide Inh.) De abimelech G < F 3 matrimonio] vgl. Thes. ling. lat. I 311,77f. -nium EP, n ( aus -nio), Ald. Del.; vgl. Thes. a.O. 311,76f. 4 est nobis] ~ nobis est g | quod] < m 5 uel] < m 6 merito] meritum Fb | inquit] getilgt s | inquit inde] ~ inde inquit FP 7 inde] deinde G | et] < g | Refertur] fertur GP 8 uxore] uxor P | se] + esse D, ((~) se uxorem esse) m | Abrahae] habere g 9 eius] suam g | acceperit] accipiet F | eam] + et quod B | sit] über d. Z. von 2. Hd. A | autem] ante F < B 10 Deus] dominus Av noctu] nocte CGP (nach Korr. s ) 11 Abimelech …eam] ~ eam abimelech reddidit m 12 reddidit] reddit BF | uiro] uero P | ei …confessus] (~) confessus non G 13 fuerit] < F | Refertur] Refert ns 14 sanauit] sanabit A sanauerit Ald. Del. 15 Et …sanaret] < F | curae fuit] cur fuit curae r | Abimelech] eius g

5

10

15

Homilia VI, 1

5

10

15

101

»quoniamquidem concludens concluserat« inquit »uuluas earum, ne parerent«. Coeperunt autem parere propter orationem Abrahae. Si quis haec secundum litteram solum audire uult et intellegere, magis cum Iudaeis quam cum Christianis debet habere auditorium. Si autem uult Christianus esse et Pauli discipulus, audiat eum dicentem »quia lex spiritalis est« et, cum de Abraham atque eius uxore ac filiis loqueretur, pronuntiantem haec esse ›allegorica‹. Et licet cuiusmodi allegorias habere debeant, haud facile quis nostrum inuenire possit, orare tamen debet, ut a corde eius ›auferatur uelamen, si quis est qui conatur conuerti ad Dominum‹ – »Dominus enim Spiritus est« –, ut ipse auferat uelamen litterae et aperiat lucem Spiritus et possimus dicere quia »reuelata facie gloriam Domini speculantes eadem imagine transformamur a gloria in gloriam, tamquam a Domini Spiritu«. Puto ergo Sarram, quae interpretatur princeps uel principatum agens, formam tenere ἀρετῆς, quod est animi uirtus. Haec ergo uirtus coniuncta est et cohaeret sapienti et fideli uiro, sicut et ille sapiens, qui dicebat de sapientia:

ABCEF(G)P 1 quoniamquidem …parerent] Gen 20,18 5 quia …est] Rom 7,14 6 cum …allegorica] vgl. Gal 4,22–24 8 auferatur …Dominum] vgl. II Cor 3,16 9 Dominus …est] II Cor 3,17 11 reuelata …Spiritu] II Cor 3,18 13 Puto …uirtus] vgl. Philo de Abrah. 99 ( IV 23,15 Cohn/Wendland): ἑλληνιστὶ δὲ ἄρχουσα (sc. Σάρρα) διὰ τὸ μηδὲν ἀρετῆς ἀρχικώτερον καὶ ἡγεμονικώτερον u.ö.; de Lagarde 173,59; Wutz 91; Grabbe 201; Chaîne Gen. Nr. 896 ( Bd. III, 14 Petit ); OWD 1/2, 142 Anm. 267 1 concludens] < gv | concluserat] + deus ns | inquit] + deus r < g 3 intellegere] intellige F 4 auditorium] adiutorium EF | Si] + quis ns 6 atque] + de F | eius] < P pronuntiantem] -tiat r -tians E 7 esse] AC, Ald. Del. ; vor haec BDEFP ( über d. Z. D ) ; lt. Bae. ( TU 42.1 S. 73 ) Glosse | allegorica] -cam A | cuiusmodi] eiusmodi gv qui huiusmodi Pr | debeant] debeat Fgr ((~) debeat habere r ) | haud] aut FGP, (vor Korr. 9 quis] qui b | conatur] conetur Pg von 2. H.) n 8 nostrum] uestrum r < F conatur conuerti] ~ conuerti conatur Gr | enim] uero g + et P 10 ut] + et F | ipse] de corde eius ille spiritus G | et2] ut ADg | et possimus] orare debet et sic poterimus et nos G 11 gloriam Domini] ~ domini gloriam ns | Domini] dei Gg | eadem imagine] BDP (vgl. hom. Num. 17,3 ~ GCS VII 157,4f. ) in eadem imagine F, Ald. Del. in eandem imaginem r mit der Vulg. ad eandem imaginem A nach Korr. von 2. Hd. , EGns (vgl. hom. Lev. 10,2 ~ GCS VI 444,8f. ; NT τὴν αὐτὴν εἰκόνα μεταμορφούμεθα) 12 a1] < P | Domini] dei G | Spiritu] + Sarra hoc interpretatur princeps uel principatum agens D (Dittogr.) 13 ergo] ego v | Sarram] sacra F 14 ἀρετῆς] aretes Ab arethes g aretis Pns arietis Drv | Haec …uirtus] < P 15 et2 …uiro] ~ uiro et fideli G | sicut] secuti P | ille] ipse G | de sapientia] < B

102

A 34r Bae 67

Homilia VI, 1–2

»hanc quaesiui adducere sponsam mihi«. Ideo ergo dicitur a Deo ad Abraham: »omnia quaecumque dixerit tibi Sarra, audi uocem eius«. Quod utique in corporali coniugio non conuenit dictum, quippe cum diuinitus prolata sit illa sententia, quae dicit ad mulierem de uiro: »ad ipsum conuersio tua et ipse tui dominabitur«. Si ergo dominus esse dicitur | uir mulieris, quomodo iterum diceretur ad uirum: »omnia quaecumque dixerit tibi | Sarra, audi uocem eius«? Si quis ergo adsciuit sibi in coniugium uirtutem, audiat uocem eius in omnibus, in quibus consilium dederit ei. Igitur Abraham non uult iam uirtutem uxorem suam dici. Donec enim uxor appellatur uirtus, propria est et cum nullo participari potest. Et est conueniens, ut, donec ad perfectum ueniamus, intra nos sit animi uirtus et propria sit; cum uero ad perfectum uenerimus, ita ut idonei simus et alios docere, tunc iam uirtutem non ut uxorem intra gremium concludamus, sed ut sororem etiam aliis uolentibus copulemus. Ad hos denique, qui perfecti sunt, dicit sermo diuinus: »dic sapientiam sororem tuam esse«. Secundum hoc igitur et Abraham Sarram dicebat sororem suam esse. Permittit ergo quasi iam perfectus, ut, qui uult, habeat uirtutem. 2. Voluit tamen aliquando et Pharao accipere Sarram, sed non ›in corde mundo‹ uoluit; et uirtus nisi cum cordis munditia non potest conuenire.

ABCEF(G)P 1 hanc …mihi] Sap 8,2 2 omnia …eius] Gen 21,12 4 ad2 …dominabitur] Gen 3,16 6 omnia …eius] Gen 21,12 12 idonei …docere] vgl. II Tim 2,2 15 dic …esse] Prov 7,4 18 Voluit …Sarram] vgl. Gen 12,15 | in …mundo] vgl. Gen 20,5 9 Igitur …dici] vgl. Philo Quaest. in Gen. IV 60: generosus animus uirtutem sororem nominat, non uxorem, ut non solus praeses uideatur uelut uxoris sapientiae, sed demonstret communem eius esse zelum; Ambrosius De Abrah. II 85 (CSEL 32 636,3ff.); Orig. Sel. in Psalm. 128(127) ( XIII 124 Lomm.) 1 adducere] adduce F | sponsam mihi] ~ mihi sponsam Gg | ergo] < gm, getilgt n | Deo] domino A | ad] < n 2 dixerit] pr(a)eceperit G | tibi Sarra] ~ Sarra tibi D 3 corporali] comparabili F 4 ad mulierem] < A | ipsum] + erit G 5 tui dominabitur] ~ dominabitur tui g | esse dicitur] ~ dicitur esse r noster (? ), korr. zu uester (? ) g 6 iterum] ergo Er < G | diceretur] dicetur A dicitur gn 7 ergo] uero g coniugium] coniugio FG | uirtutem] uirtute A 8 dederit] dederat F 9 Abraham] < F uxorem …dici] ~ suam dici uxorem m 10 uxor appellatur] ~ appellatur uxor D appellatur] + et m | est2] esto P 11 ut] quia G | ueniamus] uenerimus G | intra nos] in terra nostra F 12 propria] propter ea P | simus] sumus P 13 tunc] tum P 15 tuam] suam A 16 esse] < g 18 aliquando et] ~ et aliquando DF | et] < g | in] < B (ergänzt in g ) 19 mundo] uoluit (Dittogr.) g | cum] eius F | munditia] + iam r

5

10

15

Homilia VI, 2

5

10

15

103

Propterea ergo scriptura refert quia »adflixit Dominus Pharaonem adflictionibus magnis et pessimis«. Nec enim poterat cum exterminatore – hoc enim interpretatur in lingua nostra Pharao – uirtus habitare. Abimelech uero quid dixerit ad Dominum uideamus. »Tu scis« inquit »Domine, quia in corde mundo feci hoc«. Longe aliter agit Abimelech iste quam Pharao. Non est ita inperitus et sordidus, sed scit quia ›cor mundum‹ debet praeparare uirtuti. Et quia puro corde uoluit suscipere uirtutem, idcirco Deus eum sanat orante pro ipso Abraham. Et non solum ipsum, sed et ancillas eius sanat. Quid autem est, quod adiecit scriptura: »et Dominus« | inquit »non permisit ei contingere illam«? Si uirtutis formam tenet Sarra et ›in corde mundo‹ Abimelech uoluit accipere uirtutem, quid est quod dicitur quia ›Dominus non permisit eum contingere illam‹? Abimelech interpretatur pater meus rex. Videtur ergo mihi quod hic Abimelech formam teneat | studiosorum et sapientum saeculi, qui philosophiae operam dantes, licet non integram et perfectam regulam pietatis adtigerint, tamen senserint Deum Patrem et

ABCEF(G)P 1 adflixit …pessimis] Gen 12,17 4 Tu …hoc] Gen 20,5 9 et …illam] Gen 20,6 10 in …mundo] vgl. Gen 20,5

6 cor mundum] vgl. Gen 20,5

2 exterminatore …Pharao] vgl. Philon leg. all. III 12f. (I p. 115 Cohn/Wendland); sacr. 48. 69 (I p. 221. 230) u.ö.; Wutz 173 (Rufins exterminator fehlt); Grabbe 212f.; Ledegang, Mysterium 412–416; OWD 1/2, 143 Anm. 269 12 Abimelech …rex] vgl. de Lagarde 186,7; Wutz 64; Grabbe 125 13 – 104,1 Videtur …uniuersa] vgl. z.B. hom. 14,3 (S. 195,12–15); Sel. in Gen. 20,4 ( PG 12, 117 AB ~ 8,74 Lomm. ~ E 51 Metzler [S. 236] ) θεὸς μέντοι οὐκ ἀφῆκεν ἅψασθαι τὸν Ἀβιμέλεχ αὐτῆς, τάχα καὶ πάντα τὸν ἄκρως σωφρονοῦντα· θεόσδοτον γὰρ τὸ τοιοῦτον; Philo de plant. 169 ( II 169,18 Cohn/Wendland); Clem. Alex. Paed. I 21,3 (GCS I 103,1) 15 – 104,1 Deum … uniuersa] vgl. de princ. I 3,1 (GCS V 48,18) 1 adflictionibus] et afflictionibus eius F 2 cum] eum P 3 in] < g | quid] quod vor Korr. (von 1. Hd.? ) A 4 Dominum] deum b | uideamus] audiamus D 5 agit] ait EFG iste] < G | est] < F | ita] tam m 6 praeparare] pr(a)eparari EGPns | uirtuti] ueritati G 7 puro] mundo B | idcirco] ideo G | Deus eum] ~ eum deus m | sanat orante] sanatur (aus -tor) ante D | orante …sanat] < F 8 et] < v | sanat] < g 9 Quid] qui P | autem est] ~ est autem m 10 ei] < B | illam] eam EGb 11 Abimelech …accipere] ~ uoluit accipere abimelech BP 12 eum] vgl. Z. 9f. non permisit ei eqs. eam b < Pm interpretatur …rex] ~ pater meus rex interpretatur G 13 ergo mihi] ~ mihi ergo b mihi] < G | teneat] tenet G | studiosorum et] studiorum et F < G 14 sapientum] sapientium ACEF b, (~ saec. sap.) G | saeculi] dei m | qui] + per v | operam dantes] ~ dantes operam P 15 adtigerint] adtingerint FPbv adtigerunt G | tamen senserint] über d. Z. von jüngerer Hd. A | senserint] senserunt Gmr

A 34v

Bae 68

104

A 35r

Homilia VI, 2–3

regem esse omnium, id est qui genuerit et regat uniuersa. Isti ergo, quantum ad ethicam, id est moralem philosophiam, spectat, etiam puritati cordis operam dedisse aliquatenus conprobantur et omni animo omnique studio diuinae uirtutis inspirationem quaesisse. Sed hanc ›non permisit Deus contingere‹ eos. Haec enim gratia non per Abraham, qui, quamuis esset magnus, famulus tamen erat, sed per Christum tradi gentibus parabatur. Idcirco ergo, quamuis festinaret Abraham per se et in se illud impleri, quod ad eum dictum est, quoniam »benedicentur in te omnes gentes«, tamen in Isaac ei ponitur repromissio, id est in Christo, sicut dicit apostolus: »non dixit: et seminibus tamquam in multis, sed tamquam in uno: et semini tuo, qui est Christus«. ›Sanat‹ tamen »Dominus Abimelech et uxorem eius et ancillas eius«. 3. Verum non mihi uidetur otiosum quod non solum uxoris, sed et ancillarum Abimelech mentio facta est, in eo maxime, quod dicit quia: »sanauit« eas Deus »et pariebant. Concluserat enim« illas, ne parerent. Quantum possumus in tam difficilibus locis sentire, putamus uxorem Abimelech | naturalem posse philosophiam dici, ancillas uero eius diuersa et uaria pro qualitate sectarum commenta dialecticae. Interea Abraham inpertiri cupit etiam gentibus donum diuinae uirtutis, sed nondum est tempus a priore populo transire ad gentes gratiam Dei. Nam et apostolus, licet sub alia specie et alia figura, dicit tamen: »mulierem alliga-

ABCEF(G)P 4 non …contingere] vgl. Gen 20,6 8 benedicentur …gentes] Gen 22,18 9 non … Christus] Gal 3,16 11 Sanat …eius2] Gen 20,17 14 sanauit …parerent] Gen 20,17f. 20 – 105,2 mulierem …uiro] (vgl.) Rom 7,2f. 15 – 17 putamus …dialecticae] zur Philosophie und ihrem Verhältnis zu den Glaubenswahrheiten vgl. hom. Gen. 14,3 (unten S. 195,17–196,11) 1 regat uniuersa] qui reget omnia G 2 est] + ad ns | moralem] < D | spectat] spectant D expectat AEG | puritati] puritatem FP 3 conprobantur] < P | omnique] omnibus A 4 inspirationem] -ne n -nes v 5 eos] illos g | Haec …gratia] hanc enim gratiam E qui quamuis] quicquamuis P | esset] esse b 6 ergo] < E, n (Ras.) 7 impleri] implere g 8 benedicentur …te] ~ in te benedicentur DG | gentes] + terrae A (über d. Z. von jüngerer Hd. ), CE | tamen] sed A | ei ponitur] ~ ponitur ei EFGgr 9 repromissio] promissio D | dixit] dicit F | et] in r ex v 10 qui] quod EGP r 11 tamen] autem P uxorem] uxores F 12 quod] ut P | et] < F 13 in eo] ideo E 14 eas] korr. zu eos (? ) F | Deus] dominus Ebr | Concluserat] -rant P 15 putamus] putemus r 16 dici] dicit F | uaria] uana r 17 dialecticae] + artis v 18 donum diuinae] ~ diuine (d.h. -ae ? ) donum g 19 nondum] non ns | transire …gentes] ~ ad gentes transire P | gratiam] gratia m 20 et2] + sub F 20 – 105,1 alligatam] allegatam, von 2. Hd. korr. zu adligatam A

5

10

15

20

Homilia VI, 3

5

10

15

105

tam esse legi, quamdiu uir eius uiuit; si autem mortuus fuerit uir, solutam esse a lege, ut iam non sit adultera, si fuerit cum alio uiro«. Oportet ergo mori prius legem litterae, ut ita demum libera iam anima spiritui nubat et noui testamenti matrimonium sortiatur. Hoc autem, in quo nunc sumus, tempus est uocationis gentium et | mortis legis, quo possint liberae animae iam solutae a lege uiri nouo uiro nubere Christo. Quod si edoceri uis, quomodo lex mortua sit, considera et uide, ubi nunc sacrificia, ubi nunc altare, ubi templum, ubi purificationes, ubi sollemnitas paschae; nonne mortua est in his omnibus lex? Aut si possunt isti amici et defensores litterae, custodiant litteram legis. Secundum hunc ergo allegoriae ordinem Pharao, quod est homo inmundus et exterminator, Sarram, id est uirtutem, accipere omnino non poterat. Porro Abimelech, id est qui munde et philosophice uiuebat, poterat quidem accipere, quia ›in corde mundo‹ quaerebat, sed ›nondum tempus aduenerat‹. Manet ergo apud Abraham uirtus, manet in circumcisione, donec tempus ueniat, ut in Christo Iesu Domino nostro, in quo »habitat omnis plenitudo deitatis corporaliter«, integra et perfecta uirtus ad ecclesiam gentium transeat. Tunc ergo et domus | Abimelech et ancillae eius, quas sanauit Dominus, parient ecclesiae filios. Hoc enim tempus est, quo »sterilis« parit, et quo

ABCEF(G)P 13 in …mundo] vgl. Gen 20,5 14 nondum …aduenerat] vgl. Io 7,6 corporaliter] Col 2,9 19 – 106,1 sterilis …uirum] Ies 54,1 (Gal 4,27)

16 habitat …

7 – 9 Quod …lex] vgl. z.B. hom. Jos. 2,1 (GCS VII 296,12–15): si ergo consideres Hierusalem subuersam, altare destitutum, nusquam sacrificia ... dicito quia »Moyses famulus dei defunctus est« 11 Pharao …exterminator] vgl. S. 103,2f.: cum exterminatore – hoc enim interpretatur in lingua nostra Pharao 1 uir2] + eius AF 2 lege] + uiri CG, Ald. Del. | iam] etiam F | uiro] über d. Z. von 2. Hd. A 3 mori prius] ~ prius mori Gn 4 quo] qua m | nunc] nos (n, darüber in 2. Hd. os) n 5 est] et P | quo] qui DF | liberae] liberari mr libere Db | animae …solutae] iam solute (d.h. -ae ? ) D 6 iam] et G | uiri] + et r | nubere] + id est m 7 edoceri] doceri v 8 altare …templum] ~ templum ubi altare g | ubi3] + nunc D 10 hunc] hanc b | hunc ergo] ~ ergo hunc G 11 ordinem] sensum G | quod] qui DF, Del. | et] < E exterminator] -natur AP 12 omnino] < EG | id est] quidem g < G 13 philosophice] philosophicae, am Rand uel philosophiae v | poterat] ist eam zu ergänzen ? | accipere] < G | quaerebat] + eam G 14 nondum] non v 15 manet] + et g | manet …circumcisione] manet et in circumcisionem b | circumcisione] -cisio P ueniat] adueniat Gr | in2] a G 16 deitatis] diuinitatis gv 18 et1] < Br 19 parient] parent v pareant, korr. zu -riant G | parient ecclesiae] ~ ecclesiae parient g | quo1] qua v | parit] pariet G

Bae 69

A 35v

106

Bae 70

Homilia VI, 3

»multi sunt filii desertae, magis quam eius, quae habet uirum«. Aperuit enim Dominus uuluam sterilis et effecta est fecunda, ita ut pariat gentem »de semel«. Sed et sancti clamant et dicunt: »Domine, a timore tuo in uentre concepimus et peperimus, spiritum salutis tuae fecimus super terram«. Unde et Paulus similiter dicit: »filioli mei, quos iterum parturio, donec formetur Christus in uobis«. Tales ergo parturit et tales filios generat omnis ecclesia Dei. Nam »qui seminat in carne, de carne et metet corruptionem«. Filii autem Spiritus isti sunt, de quibus et apostolus dicit: ›mulierem saluam futuram per filiorum generationem, si permanserint in fide et castitate‹. Ecclesia igitur Dei sic intellegat partus, sic generationes accipiat, sic patrum gesta decora et honesta interpretatione sustollat, sic uerba Spiritus sancti non ineptis et Iudaicis | fabulis decoloret, sed plena honestatis, plena uirtutis atque utilitatis adsignet. Alioquin quae nobis aedificatio erit legentibus Abraham, tantum patriarcham, non solum mentitum esse Abimelech regi, sed et pudicitiam coniugis prodidisse? Quid nos aedificat tanti patriarchae uxor, si putetur contaminationibus exposita per coniuentiam maritalem? Haec Iudaei putent et si qui cum eis sunt litterae amici, non Spiritus; nos autem »spiritalibus spiritalia

ABCEF(G)P 2 de semel] Ies 66,8 3 Domine …terram] Ies 26,17f. LXX 5 filioli …uobis] Gal 4,19 7 qui …corruptionem] Gal 6,8 9 mulierem …castitate] vgl. I Tim 2,15 12 non … decoloret] vgl. I Tim 4,7; Tit 1,14 18 – 107,1 spiritalibus …conparantes] I Cor 2,13 2 de semel] vgl. hom. Ex. 10,3 (GCS VI 248,10ff.); Sel. in Gen. 29,31 ( PG 12, 124 C ~ 8,79 Lomm. ~ E 80 Metzler [ S. 256 ] ) κατὰ δὲ τὸν πνευματικὸν νόμον ψυχῆς ἀνοίγει μήτραν, ἵνα γεννήσῃ θεοῦ λόγον ἡ ἐσομένη αὐτοῦ μήτηρ u.ö. 1 multi …filii] mult(a)e sunt filiae E | quae] qui A | enim] autem g 2 uuluam] uulua P sterilis et] ~ et sterelis (sic ) F | pariat] pareat v | de semel] semel v de se Dr de semet g getilgt n | de …et] unde m 3 semel] semet Fs | in …concepimus] (~) concepimus in utero g | uentre] utero BC 4 tuae] < F 5 Paulus similiter] ~ similiter paulus g | similiter] < E | formetur Christus] ~ christus formetur g 7 tales] talis A filios generat] ~ generat filios D | Dei] < g 8 de …et] < D | et] < ABPns 9 et] < m per] pro g 10 generationem] -ne Pg | fide et] < F 11 partus] < F | generationes] -nem P | patrum] partum F | decora …honesta] ~ honesta et decora E 12 interpretatione] -praetationis P | Spiritus] christus P | et] + in F 14 aedificatio erit] ~ erit aedificatio P | patriarcham] patriarcha A 15 esse Abimelech] ~ abimelech esse b | regi] regis m 16 Quid] quod vor Korr. ( von 1. Hd.? ) A Quis F | tanti] sancti C 17 coniuentiam] cohibentiam gn, (alternativ von 2. Hd.) v conuenientiam Fm | putent] putant P | qui]