Geburtstag im Altertum

Table of contents :
Vorwort
Inhalts-Verzeichnis
Berichtigung
Literaturübersicht
AAIMΩN
Einleitung
I. Geburtstag von Privatleuten
II. Fürsten-Geburtstage
III. Götter-Geburtstage
Schluss
Nachtrag
Register
Front Matter 2
Prooemiu
Caput primum. Romanarum precationam reliquiae
Index precationum poeticarum et rhetoricarum graecissantium
Caput alteram. De precationum Romanarum sermone
Caput tertium. De preeationum Rom an arum ritu atque gestu
Conclusio
Index rerum et verborum memorabilium
Front Matter 3
CAPVT PRIMVM. Testimoniorum collectio
CAPVT SECVNDVM. Quid Graeci de possessione crediderint
CAPVT TERTIYM. De Christianorum possessionis doctrina
Index nominum et rerum memorabilium

Citation preview

Religionsgeschichtliche Versuche und Vorarbeiten begründet v o n

Albrecht Dieterich und Bichard Wünsch

herausgegeben von

Richard Wünsch

und L u d w i g

Deubner

in Königsberg i. P r .

Siebenter

Band

1908—1909

Gießen 1909 Verlag von Alfred Töpelmann (vormals J. Ricker)

Inhaltsverzeichnis des siebenten Bandes Schmidt, Wilhelm: G e b u r t s t a g im A l t e r t u m (1. Heft). Appel,Georgine: De Romanorum p r e c a t i o n i b u s (2.Heft). Tambornino, Julius: De antiquorum daemonismo(3.Heft).

Religionsgeschichtliche V e r s u c h e und V o r a r b e i t e n begründet von Albrecht Dieterich und Bichard Wünsch herausgegeben von

Richard Wünsch und Ludwig Deubner in Königsberg 1. Pr.

TU. Band 1. Heft

Geburtstag im Altertum von

Dr. Wilhelm Schmidt Oberlehrer am Ludwig-Georgs-Gymnasium zu Darmstadt

Gießen 1908 Verlag von Alfred Töpelmann (vormals J. Ricker) Für Amerika: O. E. STECHERT R Der einzige Unterschied liegt nur in der Ausdrucksweise: dort findet sich zweimal das W o r t eoQT»;, daher denn zwischen dem Lebenden und Toten geschieden wird; hier lesen wir zweimal TT%d-ivros, so daß dann eoQTi] und JUWJ,«^ in Gegensatz zueinander treten; denn daß man von uvi-firj nur mit Beziehung auf einen Toten reden kann, leuchtet doch wohl ein \ TOV

Eine ganz andere Auffassung des Wortes yeveoia vertritt nun der Gewährsmann des Ammonios und Phrynichos. Ganz unrichtig ist es, sagt dieser, wenn das Wort yeveoia zur Bezeichnung des Geburtstags gebraucht wird; vielmehr ist (sagt Ammonios) yeve&ha der Tag, an dem mau geboren ist; das Wort yeveoia aber bezeichnet den Tag, an dem jemand gestorben ist. In diesem besonders günstigen Falle scheint es sogar, als ob uns entweder die Stelle selbst oder mindestens doch eine ganz derjenigen ähnliche Uberliefert sei, auf die der Gewährsmann des Ammonios seine Ansicht gründete: an einer bekannten Stelle berichtet Herodot (IV 26), bei den Essedonen bestehe die Sitte, daß dem Vater jährlich an seinem Todestage Opfer dargebracht würden; dann fährt er fort: diese E h r e erweist dem Vater der Sohn, /.a^äneq oi"Ellrlveq TCL yeveoia. Das ist also wörtlich unsere Behauptung. E s wäre auch schwer zu verstehen, wie die Genesien von Anfang an Geburtstagsfeier gewesen sein sollten, da, wie wir doch wissen, die Genesien eben das öffentliche Totenfest waren (vgl. Bekkers Anekd. Bd I 86, 19; 231, 20) 2 . 1

Eine eigenartige

Erklärung

des W o r t e s

in C r a m e r s A n e c d . P a r i s . G r . B d I V

tov \Yavovioi ulnar. 2

Der

Unterschied

sowohl öffentlich

als

in

zwischen der

S. 1 2 4 , 3 0 :

Genesia

Familie

und

gefeiert

ycvt&haÄ.oyin f i n d e t sich ¡; St ¿rtavroC emoa Parentalia,

wurden,

ist

die

r e i n ä u ß e r l i c h e r , n ä m l i c h der, d a ß d a s g r i e c h i s c h e F e s t m e h r T a g e vgl. W i s s o w a

im H d b . V 4 S.

187.

gleichfalls

eigentlich

ein

umfaßte,

Wilhelm Schmidt

40

Solche Feier in der Familie finden wir z. B. auch bei Sophokles, der (Elektra 281) die Klytaemestra monatlich am Todestag ihres Gemahls ein Opfer darbringen läßt. Einen wichtigen Beleg bietet auch das Testament Epikurs (Epicurea ed. Usener S. 166), der bestimmt, daß TO evayia/uaxa %Co re TiazQL xat r f j [ir^Qi xai TOIq Mehpolq dargebracht werden sollen. A u ß e r d e m ovvrelsizwoav

de xat tr>v t Cov ääel(pwv

FJ LL f p a v TOV

IJoaiöewvos d. h. das Geburtsfest 1 der Brüder im Monat Poseideon. Da jene Enagismata gleichbedeutend sind mit den Genesien, so wäre ja, wenn diese auch am Geburtstag stattfänden, für denselben Tag die gleiche Vorschrift zweimal gegeben. Vielmehr geht auch aus diesem Zeugnis gerade hervor, daß zwischen den Genesien und dem Fest am Geburtstag Verstorbener streng zu scheiden ist. Allmählich geriet aber offenbar diese ursprüngliche Bedeutung des Wortes in Vergessenheit; denn tatsächlich gebraucht man später das Wort yeveaia in dem Sinn von „Geburtstagsfest eines Toten"; ja einige sogar (wie Alkiphron) gleichbedeutend mit yeve&ha, also Geburtstagsfest des Lebenden. Auf jenen Sprachgebrauch bezieht sich die Glosse bei Suidas und bei den anderen, und es ist mehr als wahrscheinlich, daß man zu dieser irrtümlichen Auffassung und Verwendung des Wortes durch eine falsche Etymologie verleitet wurde. Wenn aber später die Kirchenschriftsteller und Christen überhaupt den Todestag eines Menschen als den seiner Geburt bezeichnen und in diesem Sinn von den Tagen, an denen die Märtyrer ihren Glauben mit ihrem Blut besiegelt haben, als deren Geburtstagen reden 2 , so ist das eine grundverschiedene Auffassung und hat mit jenem späteren Sprachgebrauch der Griechen (yeveaia — yeved-ha) durchaus nichts zu tun. Doch zeigt jene christliche Auffassung eine auffallende Ähnlichkeit mit der (im nächsten Kapitel zu besprechenden) Sitte der 1 Hesych: r^ueon • T« yertd-ha• vgl. auch Frankel, Inschr. v. Perg. I S. 21: iv Tfj ßaatXetos Ei'ficvov rjfiegq = sv rols yeved'kiois. 2

Vgl. Hildebrand a. a. 0. Kap. 13 Uber die Feier dieser Tage; und Petersen a. a. 0. S. 302, 12. Vgl. auch Hauck, Realenz. f. prot, Th. n K. 3 XII S. 51, 25 und Kraus, Realenz. d. christl. Alt. u. cl. W. ncitalis.

41

Geburtstag

Diadochenzeit, am Todestag des Königs als dem Geburtstag des neuen Gottes ein Fest zu begehen. Herodot (a. a. 0.) berichtet uns, das Opfer an den Genesien sei von dem Sohn vollzogen worden; dasselbe lehrt uns eine Stelle bei Isaeus (Rede II 46): "Anaiöa öe tov ztXivxrpavza xcd dvwvvuov

ßovleiai

ixeivov

I'TISQ

u^detg

v.axaoifßUL, UUÄ

iva

¡.irp' ivayiCji1

zu

TtazQäia

avzG) xa-fr' tv.aoxov

/.njre za

iega

eviavTÖv.

Für den unmündigen Sohn übernimmt der Vormund diese Pflicht der kindlichen Liebe (vgl. Is. I 10; Rohde a. a. 0 . 1 250; Is. IX 7; Isokr. IX 1). Indes handelt es sich bei diesen Totenopfern nicht um die Ehrung des Vaters allein, sie gelten den verstorbenen Gliedern der Familie insgesamt, werden aber jährlich zusammen an e i n e m Tage dargebracht (wie ja auch nach Kpikurs Testament die Geburtstage der verstorbenen Brüder auf e i n e n Tag gefeiert werden sollen), und zwar so, daß sie am Todestag des zuletzt aus dem Leben geschiedenen männlichen Familienangehörigen stattfinden. Nur einer genießt die Auszeichnung, daß er seine eigenen Opfer an einem besonderen Tage erhält: das ist der, der als Stammvater des Geschlechtes angesehen wird, als der Heros, und ihm gelten die sogenannten liQcc Qyi(Dvc/.a. (vgl. Chr. Petersen, Der Hauptgottesd. d. alten Gr., Anm. 129—135), die sacra gentilicia der Römer (vgl. Schubert, a. a. 0. § 33; Wöniger, Sakralsystem der R., S. 191). Es wird uns zwar nirgends überliefert, daß diese Feier an seinem Geburtstage stattfand, doch erscheint dies ziemlich wahrscheinlich, da ja auch die Philosophenschulen, die gleichfalls in gewissem Sinne als Familien aufgefaßt werden können, ihrem Gründer sowohl bei Lebzeiten als nach dem Tode durch Feier an seinem Geburtstage ihre Verehrung kundtaten. So wissen wir, daß in der Akademie die Geburtstage des Sokrates und Plato gefeiert wurden: Plutarch (qu. conv. VIII 1,1; vgl. Ideler, Hdb. d. Chronol. I 336f.) berichtet: Tij r/.itj

zoi

&aQyr]).iü)Vog laiuutvov

zip

l'w/.Qcizovg

äyayövzeg

ye-

Von Karneades' Geburtstag (Plut. a. a. 0. VIII 1, 2) hören wir zwar nicht ri&hov

2

zft ¿¡föout] zi]v IIlÜKurog

(youtv.

Vgl. C'IG 1976, 3645: Tlies. ling. Gr. u. d. W. ivayiico, evayiopos.

42

Wilhelm

Schmidt

bestimmt, daß er gefeiert wurde; da er aber wie Plato angeblich an einem (dem Apollo heiligen) 7. Monatstag. und zwar jener an den Thargelien, dieser an den K a m e e n , geboren w a r s o legt schon der eigenartige, bereits oben S. 35 dargelegte Zusammenhang beider Namen (Karneen: Karneades) die Vermutung nahe, daß auch sein Tag in der Akademie beachtet wurde. Lange Zeit wurden Sokrates und Plato in dieser Weise von ihren Schülern und Anhängern verehrt: das zeigt die Stelle bei Gellius (N. A. XV 2; vgl. S. 16). Ferner Aveiß Porphyrius in der Lebensbeschreibung Plotins (§ 2; vgl. § 15) uns zu berichten, daß dieser mit seinen Schülern noch durch Opfer und Gastmahl jene Tage feierten, y.ul köyov edu T(bv

haigijv

zoig

övvcnoig

STTI

%GJV

oweld-ovriov

¿vayvwvai.

Ja was Plato betrifft, so behielt man jene Sitte sogar noch bis ins 5. Jahrhundert, bis zur Zeit des Proklos (zu Plat. Rep. p. 368, 3 edit. Basil.; vgl. Usener, Weinachtsfest S. 71), also bis in die letzten Tage des Bestehens der Akademie. Eine gleiche Verehrung seitens der Peripatetiker wurde wohl Aristoteles zuteil und man möchte annehmen, daß der Tag ihrer convivia sein Geburtstag war. Es wäre indes ein Irrtum zu glauben, diese Tage seien auch wirklich die Geburtstage jener berühmten Gründer von Philosophenscliulen 2 : abgesehen von allem andern muß schon die Erwägung, daß Plato wie Karneades (ebenso übrigens Sokrates) an Festen Apollos geboren sind, zu Bedenken Anlaß geben. Sie sollten vielmehr als Heroen erscheinen, die in engster Beziehung zu dem Künder der Zukunft unter den Göttern, zu Apollo standen, wie z. B. auch die Schule der Gnostiker in Kephallene dem Gründer ihrer Sekte Epiphanes (Clem. Alex, ström. III 2; Migne VIII 1105; vgl. Petersen S. 304; A. Mommsen, Chronologie S. 83, 1; Boscher, u. d. W. Heros, Sp. 2535 Anm.) nach seinem Tode göttliche Ehre erwiesen und allmonatlich am 1. Monatstage, an dem auch 1

S. auch J . Vürtheim de Carneis, Mnemosyne X X X I (1903) 238. Vgl. v. Wilamowitz. Arist. und Athen 1 1 9 0 : „ G e b u r t s t a g e können nur gelegentlich wie bei Epikur und in seinem Kreis geschichtlich sein; Plato und Sokrates haben mythische". 2

Geburtstag

43

ein Apollofest von altersher gefeiert wurde (vgl. unten), seinen Geburtstag begingen. Die Geehrten sollten dadurch gewissermaßen als Söhne der am gleichen Tage geborenen Götter erscheinen, so wie zweifellos Plato deshalb am 7. geboren sein sollte, weil er schon zu Speusippos Zeiten (vgl. Usener, Weihnachtsfest 70) als Sohn Apollos galt (Plut. qu. conv. VIII 1, 2 ; Apul. dogm. Plat.

I 1; Roscher, u. d. "VT.

Heros 2535), ebenso wie die Alten dem Theseus einen 8. Monatstag als Geburtstag zuwiesen vo^tCovreg hegov ITQOAFF/.eiv tov leyo/nevii)'

¿QI&UOV tovrov, V.al

yceg

IToaeidwva

Ix.

IToaeiöiuvog ralg

oyööacg

uällov

iv.eivM yeyovevai TIUWGIV

(Plut. Thes. 36). Ganz besonders kann uns übrigens auch hier wieder, wie mir scheint, Epikurs Testament Belehruug geben (Diog. L. X 18 = Epicurea S. 165) 1 : er bestimmt darin u. a., daß sein Geburtstag am 10. Gamelion 2 alljährlich gefeiert werden solle 3 . Manche (vgl. Anm. 2) halten die TIQOIEQCI öexccrr] für den 20., und diese Ansicht scheint deshalb etwas für sich zu haben, weil auch dieser Tag Beziehung zu Apollo hat: aber hier liegt die Sache wesentlich anders. Epikur verwahrt sich ausdrücklich dagegen, daß sein Geburtstag nach seinem Tod auf einen anderen Tag verlegt

1

Vgl. auch P. Gassendi, de vita et moribus 1656) I I 1 S. 29ff.; Schoeraami-Lipsins I I 605.

Epicuri

(Hag. Coinituin

2

So fasse ich rij . t p o r / a a Sey.t'nr, auf mit Hermann, Gottesd. Alt. ;; 45, 12; A. Schmidt, Chrono]. S. 150; vgl. dagegen Unger im Hdb. I * S. 728 § 13. — Guetther a. a. 0. S. 21 will bei Athenaeus (ohne weitere Angabe) gefunden haben, die Epikureer hätten am Geburtstag ihres Meisters dessen Bild in H a u s und Straßen herumgetragen und es in Schüsseln und Kannen eingravieren lassen, und sonst den T a g mit Gelagen gefeiert. Daß diese Gebräuche bei den E. üblich waren, steht zwar bei Ath. an verschiedenen Stellen, aber von Geburtstag finde ich dabei nichts erwähnt. Vgl. übrigens das Herumtragen von Dionysos' Bild an den großen Dionysien, A. Mommsen, Feste S. 437. 3 Cicero (de fin. II 101) und Plinius (X. H. XXXV 5) erwähnen den T a g nicht. Denn Boeckh (Fleckeis. Jahrbb. f. Phil. Suppl. II (1856—57) 89 ff.) behauptet, wie ich glaube, unrichtig, Plinius sei der Ansicht, daß Epikur am 20. geboren sei; Plinius' Ausführungen an jener Stelle beziehen sich auf die sog. t i x a S a ; auch Cicero scheint den 20. nicht für Epikurs Geburtstag zu halten.

44

Wilhelm Schmidt

werde als seither (dg trtv ei^ia^ievrjv yeve&kiov fj/^eQav) 1. Halten wir uns dies gegenwärtig, so scheint sich eine Frage spielend zu lösen, die Boeckh und anderen Gelehrten Bedenken erregt hat, wie nämlich Epikur, der doch am 7. geboren sei (Diog. L. X 14), dazu komme, seinen Geburtstag auf den 10. zu verlegen. Wie, wenn die Sache umgekehrt wäre? wenn Epikur wirklich am 10. Gamelion geboren wäre, und sein Tag dann nach seinem Tode, entgegen seinem Willen, von seinen Schülern und Verehrern aus Gründen, die wir bereits kennen, am 7. als am Tage Apollos gefeiert worden wäre? Zugleich zeigt uns Epikurs Testament, daß in den Philosophenschulen für Stiftungen auch die Geburtstage anderer Leute gefeiert wurden, so hier der Brüder Epikurs und der Tag seines Freundes Polyaenus. Ebenso wurde im Kreis des Arkesilaos der Geburtstag des verstorbenen Halkyoneus, des Sohnes des Antigonos Gonatas, gefeiert, offenbar auf Wunsch des Vaters, der die Kosten der Feier trug (Diog. L. IV 6, 17). wen Privatfeier ' g die Griechen ihre Verstorbenen vernachlässigten, storbene ebensowenig taten es, wie wir schon beiläufig (S. 3 1 ) sahen, die R ö m e r . Wir hören, daß Thrasea und Helvidius die Geburtstage des Brutus und Cassius auch nach deren Tode feiern (luv. sat. V 36 und Weidner z. St.); so hat auch ein gewisser Atedius Melior (Mart, VIII 38) im Namen seines Freundes Blaesius den Schreibern, die zu diesem in Beziehung gestanden hatten, ein Kapital vermacht, dessen Zinsen sie auch nach dem Tode des Atedius weiter genießen und namentlich zu einem Mahl an seinem Festtag verwenden sollen. Zu Vergils Grab wandelt Silius Italicus an dessen Geburtstag wie zu einer Wallfahrtsstätte, und Statius (silv. II 7) feiert gleichfalls den Tag des Dichters Lucan auch noch, nachdem dieser bereits gestorben ist. Mit dem Leben gar muß es Salvius Cocceianus zahlen, daß er seinen verstorbenen Oheim Otho durch Feier seines Geburtstags verehrte 3 . Bisweilen begegnen wir auch hier testamentarischen Ver1 Die Stelle zeigt zugleich, (laß der Geburtstag des Stifters in den Schulen schon bei dessen Lebzeiten gefeiert wurde. 2 Suet. Dom. 10: (Domitianus) Salvium Cocceianum interemit, quod Othonis imperatoris patrui sui diem natalem celebraverat.

Geburtstag

45

fügungen in solcher Hinsicht: so in einer Inschrift bei Wilmans 313. Erwähnt sei auch ein Vermächtnis, das in einer Handschrift des 10. Jahrhunderts erhalten ist (Wilm. 315; vgl. Liebenain, a. a. 0 . S. 256,1; A. Müller, Neue Jahrbb. VIII, 1905, 193); der Stifter ist ein Gallier und lebte gegen Ende des ersten Jahrhunderts nach Christo. Allerdings sei zugleich erwähnt, daß die Worte die natali meo ergänzt sind. Interessant ist die Inschrift CIL II 1174, in der eine Frau bestimmt, daß am Geburtstag ihres verstorbenen Gatten unter anderem an Knaben und Mädchen Speise verteilt werden soll, doch so daß die Mädchen mehr erhalten, anscheinend deshalb, weil die Spendende selbst eine Frau ist. Wie nun einem Menschen bei Lebzeiten um besonderer öffentliche Feier in Verdienste willen die Ehre erwiesen werden kann, daß sein Geburtstag auch ö f f e n t l i c h gefeiert wird, so auch nach dem Tode. Hier sind es zunächst g r i e c h i s c h e S t ä d t e , die solche Auszeichnung vergeben, und die Geehrten sind entweder die Gründer der Stadt selbst oder solche, die sich um die Bewohner hervorragende Verdienste erworben haben, und dann, nachdem sie ihr Erdenwirken beendet, unter die Heroen versetzt werden (vgl. Roscher, u. d. W. Heros). Um mit der zweiten Gruppe zu beginnen, so hören wir, daß der Arzt Hippokrates auf der Insel Kos als Heros verehrt und durch öffentliche Feier seines Geburtstages lange Zeit ausgezeichnet wurde (vgl. Roscher a. a. 0. Sp. 2545) 1 . Auch Lykurg (Plut. Lyc. 31; Strabo VIII 5 S. 314, 26 Müller-Dübner) und Leonidas (Paus. III 14, 1) wurden von den Lacedämoniern, und Dion (Diod. XVI 20) und Timoleon (Diod. XVI 90; Plut. Tim. 39) 2 von den Syrakusanern wohl in derselben Weise geehrt, obwohl an keiner der angeführten Stellen der Geburtstagsfeier auch nur mit einer Silbe gedacht wird. Von Timoleon z. B. berichtet Diodor: 'Jvryogsvaev o ¿rjtuog Töv 1

ZvQav.oaiwv

TifxoXeovta

uitav

Medici gr. ed. Kühn vol. XXIII =

inqaiov

. . .,

ttuäa&aL

Hipjiokr. Bd III S. 851: (er

war geboren) ,ur^vöi 'Ayounoi iy.-ir xui ciy.oarr, TTctp' o y.at evayt^eiv iv ai-ry [li/.QL vvv l^noy.oäriL tf^ot (nämlich Stopavos) rotj Kaiovi. 2 Vgl. G. W. Nitzsch De apotheosis apud Graecos vulgatae causis, Kiel 1840; Kornemann, S. 52 ff.

46

Wilhelm Schmidt

artavta %QOVOV äywai /.lovoixolg XAL imtLY.olQ, xat yvj.iviy.olg. Plutarch bedient sich fast derselben Worte; Nepos aber sagt an der bereits früher (S. 31) erwähnten Stelle ausdrücklich, daß Timoleons Tag von ganz Sizilien als Fest begangen worden sei. Die Lehre aus diesem Beispiel werden wir wohl auf die anderen anwenden dürfen, und namentlich für Lykurg und Leonidas, bei denen auch die jährliche Wiederkehr der Feier hervorgehoben wird, sind wir berechtigt, die Begehung des Geburtstages in Anspruch zu nehmen. Dieser Ehrung ist die zu vergleichen, die dem sagenhaften Stadtgründer, dem %>wg •/.rioxrlg, zuteil wird. So feierten die Sekyonier den Arat als Gründer ihrer Stadt: nach seinem Tod wurden ihm jährlich an verschiedenen Tagen Opfer gebracht, auch an seinem Geburtstag; ein besonderer Priester wurde für ihn eingesetzt, und ein feierlicher Umzug, an dem sich auch die neql %ov Jiöwaov xexviiai beteiligten, fand zu seiner Ehre statt (vgl. Beurlier de div. hon. S. 2). Zu Plutarchs Zeiten (Plut. Arat. 53) indes fielen diese Auszeichnungen mehr und mehr der Vergessenheit anheim. Ähnlich wie hier Arat in Sekyon wurden wohl auch andere FJQOIES XTIOTCII, z. B. Alexander in Alexandria, Ptolemaios in Ptolemais, Seleukos I in Seleukia und Antiochos in Antiochia von den Bürgern verehrt, obwohl uns bestimmte Nachrichten über diese Dinge nicht vorliegen (Kornemann a. a. 0. S. 62, 69). Mit den hier angeführten Beispielen sind wohl ziemlich alle erschöpft, in denen eine öffentliche Feier nach dem Tode .. .in auf Staatskosten erfolgt, und bei den R ö m e r n finden sich römischen ° ' Gemeinden überhaupt nur solche Fälle, die von einer Feier gegen vorherige Stiftung berichten. Männer (Gruter S. DLXXI Nr. 1; CIL II 3664 (3415?); X 5849) wie Frauen (XIV 2827) sichern solche Feier des Tages für sich; damit der Eltern Geburtstage nicht der Vergessenheit anheimfallen, vermacht der Sohn den Bürgern eine beträchtliche Summe (IX 5376); und nicht selten will ebenso der überlebende Vater, daß der Geburtstag des Sohnes oder der Tochter, die ihm im Tode vorausgegangen sind, auch noch weiter öifentlich gefeiert werde (vgl. Wilm. 2099; CIL IX 23; X 5857; XIV 353; X 107). de eis

xov

Geburtstag

47

Wie wir schon vorhin bei der Erwähnung Arats sahen, daß ein g r i e c h i s c h e s K o l l e g i u m sich an der Feier be- Kollegien teiligte, so ist es auch möglich, daß eine solche Vereinigung die Feier überhaupt übernimmt, oder daß gar eigens zu diesem Ende ein Kollegium gegründet wird. Diese Sachlage finden wir z. B. in dem Testament der Epikteta 1, in dem u. a. bestimmt wird, daß von einer zu bildenden Genossenschaft am 20. Delphinios den Heroen Phönix und Epikteta Opfer dargebracht werden sollen (vgl. z. B. Teil II 35; VI 7 der Inschrift). Unzweifelhaft ist der angegebene Tag ein Geburtstag, und zwar der des Phönix, indes nicht der wirkliche, sondern der des Heros Phönix. Denn ähnlich wie bei den Philosophenschulen scheint die Beziehung zu Apollo, hier des Apollo Eikadios, zu auffallend und beabsichtigt, als daß sie dem Zufall zugeschrieben werden könnte. Daß Epikteta ihren Geburtstag an demselben Tag gefeiert wissen will, ist uns nichts Auffälliges, wenn wir uns daran erinnern, daß die Tage mehrerer Verstorbener oft an einem Tag zusammen begangen wurden (vgl. S. 40). Aber noch mehr! Wie hier die Gattin in dem Tag sich dem Gatten unterordnet, so richtet sich oft die Schwester Artemis nach ihrem Bruder Apollo, so daß ihnen beiden an demselben Tag, und zwar am Geburtstag Apollos, geopfert wird 2 , und ganz dieselbe Erscheinung ist es, wenn — wie wir noch sehen werden — der Geburtstag der konsekrierten Livia auf den des konsekrierten Augustus gelegt wird (Frankel, Inschr. v. Perg. II 374 D S. 262). In ganz besonderem Maße findet sich aber diese Feier des Tages Verstorbener nur gegen entsprechende Stiftung Kollegien in den r ö m i s c h e n G e n o s s e n s c h a f t e n . Überblicken wir die zahlreichen Inschriften, die uns hierüber unterrichten, so drängen sich uns besonders drei Fragen auf: W a r u m wird die Schenkung gemacht? Gilt sie der Feier des eigenen Tages 1 Inscr. gr. ins. III (XII 3) 330; vgl. Rohde a. a. 0. I 250, 1; Schoemann-Lipsius II 605; Hiller v. Gaertringen in Lehmann -Komemanns Beitr. I (1902) 221. 2 Vgl. z. B.: CIA III (III) 77 S. 45 = Leges sacr. Bd I S. 7 Nr. 3: Jlvavoyjuovos 'An o XI co v i xal 'AprifitSt n\o\navov %\oi\vixialov op&6fifakov XTL Vgl. unten.

Wilhelm Schmidt

48

oder ist sie zugunsten eines anderen bestimmt? und endlich: soll der Tag schon bei Lebzeiten oder erst nach dem Tode des Stifters gefeiert werden? Veranlaßt zu der Schenkung wurden die meisten a u s D a n k f ü r E h r e n e r w e i s u n g e n , die eine Genossenschaft ihnen zuteil werden ließ, und zwar sehr oft durch Errichtung eines Standbildes, das dem Betreffenden für Verdienste um die Vereinigung aufgestellt wurde1. Oft sind diese Spender die Schutzherren und Gönner des Kollegiums, und nicht selten kommt es vor, daß der Betreffende schon mit der Ehrung (durch Errichtung des Denkmals) sich begnügt und daher dem Verein die Kosten zurückerstattet (z. B. XI 4391; XIV 367; auch X 3704, 5853; XII 4406; Waltzing, a. a. 0. IV 415, 6°, d). Viele vermachen das Geld zum G e d ä c h t n i s (ob memoriam), d. h. um sich oder ihre nächsten Verwandten davor zu bewahren, daß die Feier des Geburtstages und damit auch sie selbst der Vergessenheit anheimfallen (vgl. V 5272; IX 23; VIII 14683; Ephem. epigr. VIII 210) 2 . Wir sehen hier deutlich, wie sehr sich die Mitglieder einer solchen Gemeinschaft geradezu wie durch ein verwandtschaftliches Band vereinigt und umschlossen glauben, so daß der Kollegiengott geradezu der Familiengott des Vereins ist. In den bis dahin angeführten Inschriften fordern die Stifter die F e i e r d e s e i g e n e n G e b u r t s t a g e s , ebenso VI 9626, 10297; VIII 9052 (vgl. 10725); X 1880; XIV 325, vgl. 246, II, 24ff. 8 , wo Männer, und V 4489; XI 4391, 6520, wo Frauen die nötigen Geldzuwendungen für sich machen. 1

CIL V 7906; VI 29700 (vgl. 29701), 29702; IX 4691; X 451, 5654, 5657, 5928, 6465; XI 4391, 4404; XII 4393; XIV 367, 431, 2793. Dagegen wird VI 1872 das Denkmal umgekehrt erst nach der Stiftung des für die Feier bestimmten Geldes von dem Kollegium errichtet. 2 A. Müller (Neue Jahrbb. VIII, 1905, 194) verweist zum Vergleich auf die Anniversarienstiftungen in der katholischen Kirche. 3 Vielleicht gehört auch die Inschrift hierher, die wir in den Mitteilgn d. arch. Inst. Eöm. Abt. V (1890) 288ff. finden; vgl. Zeitschr. der Savigny-Stiftg. f. Eechtsgesch. XI (1841) Eom. Abt. 82, wo ein Iulianus Aelianus dasselbe von dem Kollegium der Elfenbeinkünstler zu fordern scheint. Da indes gerade dieser Teil der Inschrift beschädigt ist, so könnte man auch vermuten, daß jener Verein den Tag aus Dankbarkeit dafür

Gebartstag

49

So gab es Kollegien, denen eine überaus große Zahl von Stiftungen aus diesem Anlaß zuging, und um nun keinen der edlen Geber zu vergessen, vielleicht auch um diese zu ehren oder gar um mit ihrer großen Menge zu prunken, wurde wohl hie und da von den Vereinen eine Gesamtliste der Leute aufgestellt, deren Tage zu feiern waren. Solche Verzeichnisse sind uns erhalten, z. B. CIL XIV 326; vgl. 2112, II, 11—13; die hier Aufgezählten hatten anscheinend irgendwelche Beziehungen zu den Dendrophori in Ostia, vielleicht waren es sogar Mitglieder dieses Vereins (vgl. Dessau zu CIL XIV 326. Über die Dendrophoren s. H. Hepding, Attis, in diesen Versuchen I, 1903, 152 ff.). Doch auch u m d i e T a g e A n d e r e r , meist von Verwandten, vor der Vergessenheit zu bewahren, werden gleichartige Bestimmungen getroffen. Da bestimmt ein G a t t e (wie ja auch Seneca fr. 51 Bd III 429 H. sagt, der Geburtstag der Gattin sei stets zu feiern), daß der Tag seiner verstorbenen Gemahlin in vorgeschriebener Weise gefeiert werde (CIL V 5272; VIII 9052). Dort wünscht die Gattin dieselbe Verehrung für den verstorbenen Gemahl (V 4489; VIII 14683). Das Gedächtnis d e s v e r s t o r b e n e n S o h n e s ehrt die M u t t e r (V 7906; anders IX 1618), das d e r T o c h t e r der V a t e r (XIV 2793, 169 n. Chr.): ein templum läßt er ihr zugleich über dem Grabe errichten mit einer Bronzestatue der Venus; vielleicht wurde eben (nach Dessaus Vermutung) der Toten der Name der Venus beigelegt, während sie bei Lebzeiten Plutia Vera geheißen hatte 1 . Ein anderer trägt Sorge für die Feier des Geburtstags s e i n e s v e r s t o r b e n e n E n k e l s ( X 5654). Die Inschrift ist zwar nicht unversehrt, aber um den eigenen Geburtstag des Mannes kann es sich nicht handeln, da dieser (wie aus der Inschrift hervorgeht) am 23. Dezember geboren ist, während diese Feier am 21. Dezember stattfinden soll 2. Ja einmal vermacht, wenn die Lücken richtig ergänzt feiert, weil Aelian ihm bereits früher eine Zuwendung (ein ius: Zeitschr. d. Sav.-Stiftg. S. 75) gemacht hat. 1 Vielleicht sollte auch der Geburtstag des verstorbenen Sohnes jenes bereits erwähnten Aelian gefeiert werden: Mitteilgn a. a. 0. S. 288, 14f. 2 Ob die Inschrift XI 132 hierher gehört, scheint zweifelhaft. Religionsgeschichtliche Versuche u. Vorarbeiten VII, 1.

4

Wilhelm

50

Schmidt

sind) sogar als Zeichen großer Anhänglichkeit ein F r e i g e l a s s e n e r eine ganz beträchtliche Summe, damit der T a g seiner Herrin nicht ungefeiert vorübergehe (V 5272; vgl. Waltzing I 297, 458). Welche Gründe die Leute veranlaßten, solche Stiftungen zu machen, namentlich auch zur Feier des eigenen Tages, ist nicht schwer zu erkennen: sie fanden eine Beruhigung in der Gewißheit, daß auch nach ihrem Tode ihr Genius nicht unverehrt bleibt. Nun wäre ja solche Pflege zuerst Aufgabe der Kinder und überlebenden Verwandten; aber wie unsicher ist es doch darum bestellt! Man braucht noch nicht einmal so verächtlich über sie zu urteilen wie Plinius (ep. VI 10), der da meint, die Toten seien gar bald vergessen, und es sei gut, die Geschäfte und Pflichten, die eigentlich den Erben zufielen, bei Lebzeiten noch selbst zu besorgen. Vielmehr sind ja doch auch sie sterblich, ja eine Familie kann aussterben, und so schien es sich zu empfehlen, diese Genienverehrung jemand zu übertragen, der für alle Zeit zu leben schien, also etwa den Kollegien l . Gelegentlich ist es der Wunsch des Stifters, daß die Feier bereits bei seinen Lebzeiten beginnt (einmal sogar, daß sie nur während seines Lebens stattfinde, CIL II 1276). Denn wenn der durch Errichtung einer Bildsäule Geehrte bestimmt, daß sein Geburtstag nach der Enthüllung jährlich gefeiert werden soll, so ergibt sich daraus, daß nicht an eine Feier ei st nach dem Tode gedacht ist (die Beispiele s. S. 37). Heist dagegen werden die Stiftungen den Kollegien erst durch Testament vermacht, so daß es sich in diesen Fällen ausschließlich um Totenkult handeln muß. Die Zuwendungen werden fast immer in barem Geld gemacht, viel seltener, z. B. V 4489, 1

Daß ein tieferer Unterschied dazwischen zu machen wäre, ob die S t i f t u n g einer Stadt oder einer Genoasenschaft z u f ä l l t , ist nicht wahrscheinlich. Vielleicht schien die das Kollegium noch überdauernde Stadt eine noch größere Sicherheit für das Xicht-Aufhören der Feier zu geben. Jedenfalls aber schließen sich beide Arten der Vermächtnisse g e g e n s e i t i g nicht aus: vgl. CIL X I 379 u. a. B i s w e i l e n tritt u n s auch der Fall e n t g e g e n , daß e i n Mann mehreren Kollegien aus dem uns b e k a n n t e n Grunde Summen z u w e i s t : X I 4404; vgl. 379; V 4489, 5272 u. ä.

Geburtstag

51

wird ein Grundstück überwiesen, dessen Ertrag zu der Feier Verwendung finden soll. — Um übrigens einen modernen Fall zu erwähnen, so sei daran erinnert, daß z. B. Hebel ein Vermächtnis stiften wollte, von dessen Zinsen jedem älteren Bewohner des Schwarzwalddorfes Hausen allsonntäglich ein „Schöpple Wein" gezahlt werden sollte. Sein unerwarteter Tod vereitelte die Absicht. Bei der Feier seines 100. Geburtstags (11. Mai 1860) kam aber sein wohlwollender Gedanke zur Ausführung, indem die Verehrer seiner Muse ein kleines Kapital zusammenbrachten, aus dessen Ertrag die 12 ältesten Männer Hausens und der Bürgermeister alljährlich an des Dichters Geburtstag feierlich bewirtet werden sollen. — Wenden wir nun unser Augenmerk noch kurz darauf, welchen Kollegien in erster Linie die Vermächtnisse zufallen, so sehen wir, daß namentlich die Genossenschaften der fabri, centonarii, dendrophori und Augustales mit solchen Zuwendungen und Verpflichtungen bedacht werden. Ein Unterschied in dem Wesen der Geschenke sowie der Feier läßt sich nicht finden, obwohl doch der eine Teil der Vereine ausschließlich religiöser, der andere mehr geschäftlicher Art ist. Indes stehen eben beide Richtungen auf religiöser Grundlage. Wir können daher unbedenklich bei unserer Übersicht (zunächst mit Ausschluß der auf Kaiser und Götter bezüglichen Inschriften) die alphabetische Reihenfolge einhalten. A u g u s t a l e s corporati: Ostia XIV 431; Puteoli X 1880; Reate I X 4691. c e n t o n a r i i : Ameria XI 4391, 4404; Ariminum XI 379; Cemenelum V 7906; Sassina XI 6520. c u l t o r e s a n t i s t e s d e a e C e r e r i s : Fabrateria vetus X 5654. c u r i a I o v i s oder caelestis: Simitthus VIII 14683 (vgl. dazu Rh. M. XLV (1890) 599 ff.), d e n d r o p h o r i : Eburum X 451; Sassina XI 6520. f a b r i : Ariminum XI 379; Brixia V 4489; Comum V 5272; Sassina XI 6520. f a b r i s u b i d i a n i : Naibo XII 4393 (i. J. 149 n. Chr.). f a b r i t i g n u a r i i : Ameria XI 4404; Tolentinum IX 5568. f a r m a c o p o l a e p u b l i c i : Brixia V 4489. 4*

52

Wilhelm Schmidt

i u v e n e s H e r c u l a n i : Fabrateria X 5657. collegium i u v e n u m : Anagnia X 5928; Setia X 6465. m e d i c i : Beneventum IX 1618. m e n s o r e s m a c h i n a r i i : Rom VI 9626. p i s c a t o r e s e t u r i n a t o r e s : Rom VI 1872 (206 n. Chi-.), 29700. s c a b i l l a r i i : Ameria XI 4404. s e v i r i A u g u s t a l e s : Aletrium X 5809; Ostia XIV 367. t a b e r n a r i i intra murum negotiantes: Gabii XIV 2793. v e x i l l a r i i : Comum V 5272. c o l l e g i a i g n o t a : Nemausus XII 5905 (161 n. Chr.); Opitergium V 1978; Ostia XIV 246, II 24ff. (140 n. Chr.); XIV 325 (194 n. Chr.; dendrophori?), Rom VI 10297 (155 n. Chr.).

Geburtstag

53

II

Fürsten-Geburtstage 1 Wenn man die Geburtstage derer beging, die sicli um ^ e r s c h eine Stadt oder einen ganzen S t a a t besondere Verdienste er- tische °

.

Fürsten

worben hatten (wie wir dies im vorigen Abschnitt sahen), so ist es ganz natürlich, wenn auch die Tage der Könige und überhaupt der F ü r s t e n u n d H e r r s c h e r gefeiert werden. Daß solches in Ägypten geschah, lehrt uns die Bibel (Genes. X L 20) und für Asien ist uns die S i t t e durch Plato (Alcib. p. 121C) bezeugt, wenn er s a g t : Baodewg yeviSha S-vsi v.al koQiaCu fj 'Aoia (vgl. Herod. I X 1 1 0 ; Zosimus I I 27). So wird nun auch der T a g des makedonischen Herrschers, in dessen Heer viele Perser dienten und der bewußt in vielen Dingen eine Verschmelzung von Persischem und Makedonischem herbeizuführen suchte,' öffentlich gefeiert. Allerdings scheint A l e x a n - Alexander ° ° der Glosse d e r s Geburtstag, da Nachrichten hierüber fehlen, nicht in Makedonien und wenig bei Lebzeiten gefeiert zu sein; auch Iulius Valerius ( I I I 98) berichtet nur: obitus aufem eius diem etiamnunc Alexandriae sanetissimum habent (vgl. Philol. X X X I X , 1880, 494). Da er auch, wie wir wissen, nicht allzusehr auf diese äußeren Ehren hielt und „nur annahm, 1 Vgl. Puchstein a. a. 0 . S. 337, 1 ; den dort angeführten Stellen füge noch zu: Ath. X V p. 6 8 0 C , wo in einem F r a g m e n t des Hellanicns von Lesbos die Feier des Geburtstags des Patarmis, des Vorgängers von Amasis, erwähnt wird.

54

Wilhelm

Schmidt

was ihm geboten wurde, um nicht durch Ablehnung zu beleidigen" (Kornemann, a. a. 0. S. 59), so liegt die Vermutung nahe, daß man erst den Todestag des Königs als Geburtstag des neuen Gottes beging (Prott, Rh. M. LIII (1898) 461; Kornemann, a. a. 0. S. 63). Namentlich hören wir von der Feier des Tages in dem Bund der jonischen Städte (BCH IX, 1885. 3 8 9 ) s i e fand in einem dem Herrscher heiligen Hain an dem Altar statt, bestand besonders aus einer Panegyris. Opfer und Agon und führte den Namen l4iet;dvÖQeia. Jedenfalls ging, wie auch Kornemann ausdrücklich hervorhebt (S. 59), von dem Volk der Antrieb zu dieser Verehrung aus, zu der Alexander allerdings in der Heroisierung seines besten Freundes Hepliaistion das unmittelbare Vorbild gegeben hatte. Entsprechend werden nun auch s e i n e N a c h f o l g e r , ptoiemäer p t o l e m ä e r , Seleukiden und Attaliden, geehrt. Über die Verehrung der &tol Evegyhai (Ptolemaios III Euergetes I und seiner Schvvestergemahlin) seitens der Ägypter berichtet uns der Priesterbeschluß von Canopus2, ohne daß wir allerdings über Einzelheiten viel erfahren. Das bekannte Dekret v. J. 238 nimmt Bezug auf ein älteres, wonach allmonatlich unter anderen Festen der Geburts- und Regierungsantrittstag des Königs 8 in den Tempeln des Landes als Feste der GötterEuergeten begangen werden sollen. Doch hat sich hier seit Alexanders Zeiten ein Fortschritt vollzogen, eine Annäherung an das ägyptisch-orientalische Gottkönigtum: es ist die Verehrung (und Vergötterung) des lebenden, nicht mehr des toten Herrschers 1 V g l . Strabo X I V 1, 31 S. 550, 14 Dübn.; Beurlier de div. hon. S. 2 8 ; Kornemann a. a, 0 . S. 57. Nach Boeckks V e r m u t u n g finden wir auch CIG 2166 Alexanders G e b u r t s t a g erwähnt.

- S. M. Strack, Dynastie der Ptol. (Leipzig 1900) S. 227 Nr. 3 8 ; vgl. Beurlier S. 4 9 ; Kornemann S. 72; Schiirer, Zeitschr. f. neutest. Wiss. II (1901) 48 ff. 3

Warum ich nicht m i t Kornemann (S. 72) und anderen den in der Inschrift e r w ä h n t e n 9. Dios für den Geburtstag der Königin halten möchte, wird weiter u n t e n erörtert. 4 Über ihr A u f k o m m e n z. Z t des Ptolemaios Philadelphos vgl. M. Strack, Rh. Mus. L V (1900) 165; Kornemann S. 70.

Geburtstag

55

Ein ähnlicher Priesterbeschluß für Ptolomaios V Epip h a n e s 1 ist uns in der ebenfalls sehr bekannten Inschrift von Rosette erhalten (Schiirer a. a. 0 . ; Kornemann S. 76). An dem T a g des Beschlusses ist der König volljährig geworden, und nunmehr sollen der T a g seiner Geburt und seines Regierungsantritts allmonatlich durch Volksfeste, Opfer, Spenden usw. begangen werden. Aber auch den Privatleuten soll es erlaubt sein (Z. 52), diese Festtage, die monatlichen sowohl wie die jährlichen, zu feiern. Hierher gehören auch die Ehrungen durch die Bctoihozai (und durch die später wieder zu erwähnenden Tctoi zbv Jtöwaov

%eyvi%ai u n d \h%ui.ia%ai).

Jene den Basileus

von Ägj-pten verehrende Genossenschaft beschließt (CIG 4893), den T a g der Geburt und der Herrschaftsübernahme des Königs Ptolemaios mit dem Beinamen Euergetes II durch Rauchund Trankopfer auszuzeichnen. Ganz ähnlich verhält es sich mit der Verehrung der anderen Gottkönige: der S e 1 e u k i d e n. In der bereits er- seiende» wähnten Inschrift bestimmt der jonische Städtebund, gleicherweise wie Alexanders Geburtstag auch den des Antiochos I Soter durch Volksfeste, Opfer und Wettspiele zu begehen; und ebenso soll auch die Königin Stratonike und sein Sohn geehrt werden. Auch der Tag des Antiochos Epiphanes wurde öffentlich und zwar allmonatlich gefeiert und wir hören (2 Macc. 6, 7), daß sogar die Juden gezwungen wurden, gegen ihren Willen an den heidnischen Bräuchen sich zu beteiligen (vgl. Beurlier S. 96; Kornemann 81). Besonders berühmt und bekannt ist nun die Inschrift, in der A n t i o c h o s I v o n K o m m a g e n e (Beurlier 108ff.; Korneinann 90ff.) im ersten Jahrhundert vor unserer Zeitrechnung neue Feste zu der Götter und seiner eigenen Ehre einsetzt, die er als ¿Tricpaveiaizoiv /.leycihüv öai/.töviov d. h. der gestorbenen Herrscher bezeichnet 2 . Die vorgeschriebenen Tage sind der 16. Audnaios (sein Geburtstag) und der 10. Loos: der Tag. an dem er die Krone übernommen hat. Diese Tage sollen alljährlich an je 2 Tagen von dem Volk, allmonatlich aber an je einem Tag von den 1

Über diesen Beinamen Tgl. Kornemann S. 83. Die Inschrift findet sich S. B. der Berl. Akad. 1883, 1. Halbbd S. 51 ( P u c h s t e i n a. a. 0 . S. 274), I I b lOff. und Beurlier a. a. 0 . 2

Wilhelm Schmidt

56

Priestern begangen werden, und damit die öffentliche Feier sich um so leichter vollziehe, wird das Reich in einzelne Teile geteilt. In bewußtem Anschluß an persische Bräuche handelnd, bestimmt er auch, daß der Priester persisches Gewand bei der Feier trage. Das Volk soll stadtweise gespeist werden, die Anwesenden sollen Kränze erhalten, die der König selbst stiftet. Ein Ahnenkult ist mit der Feier verbunden: denn seinen Vorfahren sollen Opfer von wohlriechendem Räucherwerk dargebracht werden, wie er denn überhaupt seine Verehrung mit der ihrigen verbindet (xai eig f^iejtQctg Titxdg) und schon durch seinen Namen „Epiphanes" zu erkennen gibt, daß er als der auf Erden erschienene Gott Gemeinschaft hat mit den alten Göttern. Ja, durch eine ausdrückliche Bestimmung verpflichtet er unter härtesten Drohungen (vgl. S. 36 Anm. 1) die nach ihm kommenden Gewalthaber, diese Verordnungen aufrecht zu erhalten (vgl. Hdb. V 3 a S. 125) und stiftet sich so einen nach seiner Absicht ewig währenden Götterkult. Während aber die Ptolemäer und Seleukiden schon bei Attaiiden Lebzeiten Gottkönige sind, werden die K ö n i g e v o n P e r g a m o n erst nach dem Tode zu $eoi erhoben; solange sie leben, sind sie nur ovwaoi der Götter. Ja sogar die Weihe des Gestorbenen zum &eog und die damit verbundene Errichtung eines Tempels ist erst eine Errungenschaft der beiden letzten Attaiiden (vgl. Kornemann S. 89). Gleichwohl werden aber auch die Geburtstage der pergamenischen Könige ebenso wie die der übrigen Diadochenfürsten nicht unbeachtet gelassen. So wird Attalos' II (oder III?) Geburtstag allmonatlich in Sestos gefeiert (Dittenb. Syll. 1 246) \ und Eumenes' II Tag wird in Teos in Kleinasien 2 von einem Kollegium (oi tctgi tov Jwwoov %e%vlrai) mit feierlichem Umzug, Spielen und Opfern begangen; die Behörden der Stadt verrichten Trankopfer. Zur Leitung der Spiele ist ein jährlich neu zu er1

Vgl. Curtius, Hermes VII (1872) 113ff.; Beurlier S. 101; Eohde, Psyche 4 I 235, 1; Kornemann S. 87, 6, der zufügt, daß der 16. jeden Monats, um den es sich hier handelt, zugleich dem Mithras geweiht sei: Cumont, Myst. de Mithra I 238. 2 CIG 3068A 19ff.; vgl. Letronne Recherches sur l'Eyypte S. 166ff., 382ff.; Petersen a. a. 0. S. 338; Frankel, Inschr. v. Perg. I S. 21 b 23.

Geburtstag

57

nennender ¿ywvo&ezrjQ /.al ttoebg Ev^evov ßaailiwg eingesetzt. Während es sich in diesen Inschriften ganz zweifellos um Geburtstagfeiern handelt, so besteht hierfür in den folgenden Fällen nur eine — wenn auch hohe — Wahrscheinlichkeit. Wenn z. B. Polybios (XVIII bzw. XVII 16) berichtet, die Sekyonier hätten für die von Attalos I empfangenen Wohltaten ihrem Gönner eine goldene Statue errichtet und beschlossen, ihm zur Ehre ein jährliches Fest zu feiern, so werden wir, besonders wenn wir uns an die bereits früher (S. 45 f.) erwähnten, ganz ähnlichen Beispiele erinnern, sofort an ein Geburtstagsfest denken Ebenso fasse ich mit Frankel (a. a. 0. Bd I Nr. 18 S. 20, 33) und Kornemann (S. 85, 5) die jährlich in Pergamon öffentlich gefeierten Ev^tsvsta als den gleichen Ehrentag Eumenes' I auf. Der Name des Festes entspricht ja ganz der Bezeichnung 'AlB^ävdqaia für dasselbe Fest Alexanders. Mit demselben Recht glaube ich behaupten zu dürfen, daß die in Delphi jährlich gefeierten \4z%äluu - das Geburtsfest des Attalos sind, um den es sich in jener Inschrift (Ditt. Syll. 2 n. 306, 55ff., Bd. I S. 486f.) handelt: Attalos II Philadelphos. Zu seinem Wohlergehen sollen am 12. und 13. Herakleios (Mai/Juni) dem Apollo, der Lato und Artemis Opfer dargebracht werden, außerdem findet am 13. eine Pompe statt. Gerade auch diese Feier an zwei Tagen hintereinander (man vergl. z. B. die Verfügungen des Antiochos von Kommagene und die Art der Feier bei Augustus S. 58) scheint unsere Vermutung zu rechtfertigen, wenn auch freilich leider durch keine Überlieferung, soweit ich sehe, erwiesen werden kann, daß der 12. Herakleios Attalos' II Geburtstag gewesen sei. Auch hier handelt es sich übrigens um ein Fest für einen Wohltäter: Attalos II hatte der Stadt Delphi 3000 Drachmen gestiftet, und von den Zinsen wurde ihm eben jenes Fest gefeiert (vgl. auch BCH V (1881) 175 ff). Wie die Tage der Fürsten selbst, so wurden auch die der ^ A n g e h ö r i g e n des Herrscherhauses begangen. Zunächst stets innerhalb der Familie, und wir erfahren z. B., daß die Fürsten 1 Vielleicht bezieht sich auch die Inschrift Ditt. Syll. 1 234 auf den Geburtstag Attalos' I. - Über sie vgl. auch Pauly-Wissowa u. d. W. Bd I I 2156.

58

Wilhelm

Schmidt

berühmte Kleopatra, die Tochter Ptolemaios' XI, an diesem T a g ein prächtiges, glänzendes Mahl zu geben pflegte, von dem mancher, der arm gekommen war, reich heimkehrte (Plut. Ant. 73). Auch Geschenke gab man den Gefeierten, und bei Diodor ifrg. ex lib. de virtut. et vitiis, Bd II S. 603 Wess.) hören wir, wie Ptolemaios V I I Physkon seine Schwestergemahlin Kleopatra, über die er wegen ihrer Entfremdung von ihm erzürnt war, an ihrem Geburtstag durch ein entsetzliches „Geschenk" in Trauer versetzte, indem er ihr nämlich den zerstückelten Leichnam des von ihm selbst getöteten, gemeinsamen Sohnes in einer Kiste vor ihre Türe stellen ließ. Von einer ö f f e n t l i c h e n Feier des Tages der Angehörigen erfahren wir, soweit ich sehe, nirgends. Indes wird unter den göttlichen Ehrungen, die dem Sohn und der Gemahlin Antiochos' I von dein Bund der jonischen Städte beschlossen werden, auch wohl die Geburtstagfeier mitinbegrifFen sein (BGH IX, 1885, 389). Vgl. oben S. 54, 3. V deshAu"g länger je mehr entgleitet aber die Macht über den en

6stenim

Osten den Diadoclien, und immer mächtiger wird ein Staat des Westens, um das Erbe Alexanders anzutreten. So dürfen wir uns denn nicht erstaunen, wenn die kleinasiatischen Griechen beginnen, auch die Herrscher Roms mit öffentlichen, zum Teil göttlichen Ehrungen auszuzeichnen. Ob solches nicht schon bei Caesar und Pompeius geschehen, kann man bezweifeln, jedenfalls wissen wir es von Augustus. Sein Geburtstag wird allmonatlich in Mytilene begangen \ ebenso in Pergamon, und zwar monatlich eintägig, jährlich aber zweit ä g i g 2 . Genau wie an den Tagen der pergamenischen Könige finden Gebet, Opfer und musikalische Aufführungen statt: für diese besteht eine besondere Genossenschaft, die Hymnoden. Die Feier selbst ist rein gottesdienstlich: die Hymnoden tragen Kränze, die Opfer (die übrigens zugleich der Roma gelten, vgl. Dio LI 20) bestehen in Weihrauch und Kuchen; Lichter werden angezündet zur Beleuchtung des Kultbildes (vgl. S. 26). 1 IGI II (XII 2) 58" 20 S. 2 5 ; vgl. Cichorius Rom und Mytilene S. 31 ff., 36. 2 Frankel a. a. 0 . Bd II n. 374 B S. 2 6 2 ; Prott-Ziehen, leg. sacr. B d I S. 5 5 f . ; Kornemann a. a. 0 . S. 99.

59

Geburtstag

Ebenso wird in Eumenia in Kleinasien um das Jahr 10 v. Chr.. anscheinend auf Veranlassung des Prokonsuls Paulus F a b i u s Maximus, der Geburtstag: des Augustus mit Agon u. dgl. beg a n g e n (CIG I I I 3902 b ; vgl. 3957 b. c; Kornemann a. a. 0 . S. 100).

2 Damit sind wir (fast unabsichtlich) auf die r ö m i s c h e n '

Feier ¡m rora.

F ü r s t e n übergegangen und wenden uns nun ihrer Verehrung Kaiserbaus im W e s t e n zu, soweit diese sich, in der Geburtstagfeier zeigt. W i r beschäftigen uns auch hier zunächst mit dem F e s t b e i L e b z e i t e n und wundern uns nicht, daß solche Feier natürlich auch im k a i s e r l i c h e n H a u s e s e 1 b s t stattfand. Man feiert den T a g mit den Angehörigen: das zeigt der (bereits S. 28 erwähnte) Brief Hadrians, durch den er seine Mutter und Schwestern einlädt. Man dachte auch, daß zufällig abwesende Angehörige den T a g für sich begehen: so glaubte Augustus, daß sein Enkel des Großvaters Geburtsfest nicht unbeachtet vorübergehen lasse (Gellius, N. A. X V 7). Daß der T a g allgemein auch in den H ä u s e r n d e r B ü r g e r gefeiert worden wäre, darf man wohl kaum annehmen; hier und da mag es immerhin vorgekommen sein. So wird die Stelle bei V e r g i l 1 hie illum vidi iuvenem, Meliboee, quotannis bis senos cui nostra dies altaria fumani von den meisten Erklärern so aufgefaßt, daß es sich hier um eine Verehrung des Augustus handele, sogar in der alten d. h. monatlich wiederkehrenden Form. Eine Mittelstellung zwischen solcher privaten und der öffentlichen Feier nehmen d i e F ä l l e ein, in denen ein Privatmann in einem kleineren Städtchen die Kosten für die Feier des T a g e s übernimmt. So hat ein gewisser Fulvius in Telesia eine Wollspinnerei eröffnet; von den Zinsen soll den Einwohnern am Geburtstag des Augustus W e i n und Zuckerwerk gegeben werden, ü b Fulvius hierzu nicht durch irgendwelche Hoffnung auf hieraus entspringende geschäftliche Vorteile veranlaßt worden ist, soll hier unerörtert bleiben (CIL I X 2226). 1 Ecl. I 4 3 ; vgl. Prellor-Jordau Rüm. Hermes X X X V I I (1902) 157.

Myth,3

II 202; W i s s o w a

im

60

Wilhelm Schmidt

Ähnlich hat ein Cascellius Labeo (CIL XI 3303), wir wissen nicht wo, die öffentliche Speisung des Volkes und der Behörden an den Geburtstagen mehrerer Kaiser für alle Jahre in Aussicht gestellt; zum Dank dafür soll übrigens auch sein Tag öffentlich gefeiert werden. Beruhten diese, "in gewissem Sinn öffentuche ö f f e n t l i c h e n Feiern auf privater Anregung, so gehen die, die uns nunmehr beschäftigen sollen, von dem Staat selbst aus. Es bedurfte zur Einführung einer solchen Feier eines Senatsbeschlusses, wie uns dies z. B. über Cäsar 1 und Augustus 2 von Cassius Dio berichtet wird. Der Beschluß für jenen gehört in das Jahr 44 v. Chr., der für Augustus fällt 14 Jahre später, d. h. nach dem Sieg von Actium. Auch wenn irgend eine Neuerung in der Art der Feier einzuführen beabsichtigt war, konnte dies nicht ohne abermaligen Beschluß dieser Behörde geschehen. Als daher seit dem Jahr 8 v. Chr. an Augustus' Geburtstag Reiterspiele stattfinden sollten, mußte die Sache erst vor den Senat gebracht werden (Dio LV 6; LVI 25). Selten lehnte ein Herrscher solche ihm zugedachten Ehren ab. Doch wissen wir z. B. durch Dio, daß Kaiser Tiberius 1

Dio XLIV 4. — CIL I " S. 321 wird der 12. Juli als Geburtstag Caesars bezeichnet. Vgl. Mommsen z. St.; Drumann, Gesch. Roms I I I 129; vgl. I 141; Hdb. V 4, 241. 285. 379. Auch Macrob, Sat. I 12, 34 und Porph. zu Horaz epist. I 5, 9 nennen diesen Tag. Nach Dio X L Y I I 18 war der T a g aber der 13. und die Feier um einen T a g früher gelegt, um das Zusammentreffen mit den ludi Apollinares zu vermeiden. — Wenn der Monat Quintiiis nach Julius Caesar, der in diesem Monat geboren war, als Julius benannt wird, so ist dies eine Ehrung, die sonst bei Griechen und Römern Götter erhalten. Ganz ähnlich ist ja die andere Erscheinung, daß die Geburtstage der Diadochen, wie wir sahen, als yfiigai i7i9fn[/]i< auf Demeter und Persephone zu beziehen sind, läßt sich bei dem verstummelten Zustand der Inschrift nicht entscheiden. V g l . auch CIG 5 2 3 ; CIA II 1 (II) 028 Z. 23. — Ebenso lassen sich nur V e r m u t u n g e n darüber aussprechen, ob der 24. Badromios, an dem der D. auf Kos geopfert wird (Patou and Hicks Inscr. of Cos 37, 60), zufällig a u s g e w ä h l t ist, oder — was bei der Z a h l e n m y s t i k der Alten gar nicht unmöglich wäre — mit Absicht, da ja diese T a g e s z a h l g e n a u das Doppelte der anderen ist.

Di

®el^er

108

Wilhelm Schmidt

eine jeweilige Angabe der Belege um deswillen unnötig erscheint, weil alles auf den vorhergehenden Seiten bei den einzelnen Göttern erwähnt ist. Nicht selten treffen wir F e s t z u g oder Prozession, wie z. B. an den Tagen der Athene, des Poseidon, des Dionysos. Ferner, wohl vorher und nachher, fanden Opfer statt, und zwar B r a n d - , wie T r a n k o p f e r , außer bei den drei ebengenannten auch bei Apollo und seiner Schwester Artemis. H y m n e n und R e d e n zu Ehren des Gottes wurden gehalten z. B. bei Apollo, Dionysos; diesem Zweck dienen überhaupt mehr oder weniger Homers, Theokrits und Kallimachos' Hymnen und Matris' Preis auf Herakles (Diod. bibl. IV 8—16). Auch besondere K u c h e n wurden den Göttern nicht selten an diesen Tagen gegeben, wie wir dies bei Hermes, Apollo und Artemis, und bei Poseidon fanden. Hierher gehören auch die F e s t m a h l z e i t e n , und besonders interessant ist eine I n s c h r i f t ( l n s c r . of Cos by Paton

and

Hicks

36 =

D i t t . 2 734),

in der es sich um den NataKs eines Heraklestempels handelt, wo am Tag des Einzugs des Gottes, an dem also für dieses Heiligtum die Epiphanie des Gottes stattfindet, ein §eviof.i6g abgehalten wird, d. h. eben ein Mahl zur Feier der Ankunft des Gottes. Gelegentlich werden auch V e r t e i l u n g e n v o n S p o r t e i n vorgenommen, wie z. B. am Tag der Artemis zu Ephesus. Auch W e t t k ä m p f e verschiedener Art fanden hier und da an solchen Tagen statt, so bei Athene und Dionysos, wie wir auch erwähnten, daß an Athenes Geburtstag s c e n i s c h e A u f f ü h r u n g e n nicht gefehlt haben sollen. Ob die Geburt der Götter selbst an diesen Tagen dargestellt wurde, wissen wir nicht sicher; aber wenn es auch nicht öffentlich geschah, so ist es immerhin möglich, daß es in den Thiasoi nicht unterblieb, zumal da nicht wenige Titel von Komödien, die ja oft solche Dinge zum Gegenstand ihres Spottes machten, darauf Bezug nehmen (CGF I 279 Mein.). Außerdem werden auch von den Künstlern Göttergeburten gerne dargestellt 1

Vgl. Petersen, Geh. Gottesd. Anm. 55; über E r i c h t h o n i o s s. Sauer das sog. Theseion (Index u. d. W. Erichthonios); Roscher u. d. W. S. 1308; u. d. W. Hephaistos 2063, 64; über A p h r o d i t e s. Roscher, u. d. W. 417, 60ff.; Springer, Hdb. d. Kunstgesch. I" 204; Preller-Robert I 353f. 601;

109

Geburtstag

Gelegentlich trafen wir bei unserer Betrachtung auch Göttergeburtstagfeiern in Kollegien, wie bei Artemis, Apollo, Poseidon und Dionysos. Wir sehen, es sind dieselben Bräuche, wie sie uns bei den Fürstengeburtstagen der Diadochen z. B. begegnen, und daß bei dieser göttlichen Verehrung, die den Menschen zuteil wird, die Sitten bei den Natalicien der Götter als Vorbild dienten, bedarf wohl kaum einer besonderen Erwähnung. 4 An dieser Stelle kann ich es mir nicht versagen, einige D e r 8- T a s Bemerkungen über den V o l k s g l a u b e n einzufügen, d e r s i c h m i t m a n c h e n d i e s e r T a g e v e r b i n d e t . Da ist es zunächst d e r d r i t t e , der unser Interesse in Anspruch nimmt, weil ihn die Griechen für einen unglückvollen Tag hielten; aber doch wohl nicht aus dem Grund, den Mommsen (Ch. 85; D. 138) anzunehmen scheint, weil sie die Athene zu sehr fürchteten. Da aber nun einmal der Geburtstag der Athene auf diesen T a g fiel (warum, werden wir sehen), so übernahmen die Kömer, die den Zusammenhang nicht mehr durchschauten, offenbar die Anschauung, der T a g der Athene als solcher sei ein Unglückstag. Daher hielten sie den fünften, an dem sie Minerva geboren glaubten, ihrerseits auch für einen dies atcr. So begreifen wir dann auch, warum Servius (zu

Venj.

Georg.

I

277

Bd

III

195,

1 6 ff. T h . ;

vgl.

Lob.

Agl. 429), der nun übrigens noch den Glauben der Griechen dazumengt, daß die Erinyen am 5. Tag umgingen, ganz ausdrücklich davor warnt, am 5. T a g irgend eine Arbeit zu beginnen. Wenn er sich dies aber aus der Natur der Göttin selbst abzuleiten sucht, so legt er sich dies eben zurecht, ohne Glaubhaftes zu bieten. Denn es wäre doch — auch seitens der Griechen — wahrlich eine eigenartige Verehrungsform der schützenden Stadtgöttin gewesen, ihren über A t h e n e s. Koscher u. d. \V. 694f., Tgl. 1123, 19 und 20G2; PrellerRob. I 189, 230; über D i o n y s o s s. Koscher u. d. W. 1123; über A p o l l o s. Roscher u. d. W. I 467; Schreiber. Ap. Pythokt. 70, 88, Tf. I; PaulyWiss. Bd II 21 f.; Uber Z e u s vgl. v. Wilamowitz. Isyllos von Epidauros 108, 193.

110

Wilhelm Schmidt

E h r e n t a g für einen Unglückstag zu halten. Lassen wir aber zunächst den Ursprung dieser Ansicht auf sich beruhen: lange h a t sie sich jedenfalls im Volk erhalten. Das erste, für uns greifbare Beispiel, das, soweit ich sehe, bis jetzt nicht herangezogen worden ist, findet sich in Euripides' Älkestis V. 332 f. Kirchh. : dei yctg xhuvilv /.ie, /.al tóó' ovx eig avqiov • ovS' elg tQÌtrjV [ioi firjvòs «pxiTat xaxóv, àÀi' avi in tv TOÌQ fijjxéV ovai Xé^o/.tai. Der Scholiast bereits (schol. Eur. ed. Schwartz I I 226) hat, wie ich glaube, die Worte nicht richtig aufgefaßt. E r nimmt die Zeitbestimmungen als morgen und übermorgen; viele Erklärer folgen ihm, teils erinnern sie noch daran, daß die zum Tod Verurteilten am dritten Tag nach der Verurteilung hingerichtet wurden. Aber bei all diesen Erklärungsversuchen bleibt das Wort /i-rjvóg völlig unberücksichtigt. Andere, die dieses Wort nicht unbeachtet lassen, denken (wie z. B. Barnes) an eine Änderung in fifjxos oder erklären, die Stelle biete so keinen Sinn; daraus ersieht man, daß auch ihnen die E r klärung des Scholiasten nicht einleuchtet. Sofort gewinnen aber die Worte der Alkestis Leben, wenn wir uns an das eben Vorgebrachte erinnern. Sie will einfach sagen : Das Unglück trifft mich sofort und kommt nicht am 3. Monatstag, wo man solches Leid eher erwarten könnte. Dieser Aberglaube hat sich nun später vom 3. Monatstag übertragen auf den 3. Tag der Woche, zu dem man ebenfalls recht wenig Zutrauen hatte (vgl. Wünsch, Seth. Verfl. 79; Thumb, Zeitschr. f. dtsch. Wortf. I (1901) 171.173). Daher hielt man diesen Tag besonders geeignet für Verwünschungen; denn auch der Gott selbst, d. h. der P l a n e t , der diesen T a g regiert, Ares steht in dem Ruf, Leid und Unglück zu bereiten; als Kriegsgott ist er natürlich xaxoeQyóg und xaxofidtxavog1, und so kann es an anderer Stelle heißen: E7tijxaq%vQ0vvT0q /urjöevög naxottoiov, Kqóvov rj '[Aqeojs (vgl. Dieterich Abraxas 204). Wenn daher am ersten T a g des 1

Vgl. Brnchmann Epitheta deorum quae apud poetas Graecos le*

guntur, u. d. W. Ares.

Geburtstag

111

Monats der Mars leuchtet, d. h. wenn der 1. auf einen D i e n s t a g fällt, dann ist der ganze Monat für Arbeiten nicht viel nütze, und für diesen ersten selbst mahnt der Dichter ' noch besonders: iayto ö' 'egyojv2. Warum h a t t e man nun solches Mißtrauen gegen A r e s ? E s ist eine bekannte Tatsache, daß das Volk Schicksal und Charakter eines Menschen in engste Beziehung setzt zu dem Namen, den er trägt. Darüber belehrt uns auch manche Stelle der griechischen Tragödie und Komödie 3 . Daß bei diesen Etymologien, die sich das Volk zurechtlegt, natürlich sehr oft unrichtige sind, bedarf kaum einer Erwähnung. Nun müßten wir auch hier nach irgend einer Etymologie suchen, die jene Anschauung erklärte, e t w a so, daß Ares zu einem Wortstamm „schädigen" oder dgl. gehört: da kommt uns aber die Überlieferung zu hilfe. Zunächst belehrt uns Eustathius (zu II. I 86 S. 3 2 , 3 0 ; vgl. Tümpel beiPauly-Wiss. u. d. W. Ares S. 6 6 0 , 1 8 ff.): o "¿JQtjs ¿.to rov ßkuuztiv ovouaad-^vui Xtyeicu. W a s wir aber suchen, bietet uns genau das Et. M. S. 1 4 0 , 1 6 : "slQiqs . . . rtaga t?;v ¿QUV (daher sein T a g für Verfluchungen so günstig), TTJV yevouev^v ßXdßriv Ix zou Ttoitf-iov (vgl. jetzt auch Hdb. V 2 I I 1377). Ich bin daher geneigt, anzunehmen, daß d e r d r i t t e M o n a t s t a g deshalb als Unglückstag angesehen wurde, weil er, vielleicht schon früh, als G e b u r t s t a g d e s A r e s galt. U m nun diesen Fluch zu brechen und um dem Unglückstag seine Kraft zu n e h m e n , . l e g t e man auf denselben T a g auch den Natalis der Göttin Athene (vgl. unten S. 121): so erklärt sich dieses eigenartige Zusammentreffen des Unglücktags mit ihrem Geburtstag wohl richtiger und der Verehrung der Gottheit entsprechender, als wenn man es aus dem W e s e n Athenes 1 Orphica frg. 26 S. 154 Abel; vgl. Seiden de iure nat. III 19, 420 und III 17, 393. Lob. Ägl. 419, 427 f. 2 Auch die Ägypter (Plut. de lsid. 12 p. 355 F) trauen dem 3. Tag nicht recht, besonders dem 3. Schalttag, da an diesem nach ihrem Glauben Typhon geboren war, der Sohn des Kronos, den man selbst für einen *fiala 81. Salus 123. Severus, beim Opfer an s. Geburtstag entkommt das Opfertier 27. Simonides 6. Skirophorien 98. Sokrates 6, 1; 41 f. Sol Invictus 124; 125. Sophokles schickt Herodot ein Geburtstagsgedicht 6. Statuen der Kaiser an ihrem Geburtstag bekränzt 62; 66; der Privatleute nach ihrem Tode bisweilen an den Tagen Apollos 90. Siihnmittel: Feigen 91; Feuer 80, 2; Lorbeer 80, 2; 90; Olive 128; Wasser 80, 2. Tage, glückl. 114; unglückl. 102; 109;

110; 113; wer am 4. geboren ist, muß anderen dienen 9; 113. Tatia, Numas Gattin, im 13. Jahr der Ehe gestorben 112. Taurobolien 3, 3. Tetradisten 11. Thargelien, urspr nicht Geburtsfest Apollos 8; 85; Festbräuche 90. Thargelion, anfänglich erster Jahresmonat 115. eeo&rta 101, 1; 106; 125. Qeotf avta 87; 130. Theseus 43; 87; 91; 103. Timoleon, göttlich verehrt 7; 31; 45. Todestag der Diadochen gefeiert 40; Bedeutung der Feier 76. Trausen feiern den Todestag, nicht den Geburtstag 4, 1. Trier 83. Tubilustrium 24. Tv/rj tije 7ioXceos 79. Unglückstage: der dritte 109; der fünfte 113; der dreizehnte 102; der Dienstag 110. Vediovis 124; 125. Venus 124; 126; V. und Mars 123. Vicennalia 77. Vitellius, von Dio getadelt, weil er am Geburtstag geopfert 27, 1. Vulcanus 24. Wasser sühnend 80. Weilburg,Tausendjahrfeier d.Stadt81. Weiße Kleider a. Geburtstag 25; beim, Opfer von Severus befleckt 27. Wiedergeburt 3, 3. Sevto/io; 108. Xenophanes 6. Zahlenaberglaube 112. Zahlenmystik der Pythagoreer 89; 101, 2; 116. Ziege, Symbol der Fruchtbarkeit 122; Statue der Juno Sospita daher mit e. Ziegenfell behängt 123..

Religionsgeschichtliche Versuche und Vorarbeiten

De e x t i s p i c i o

capita

tria

s c r i p s i t et i m a g i n i b u s i l l u s t r a v i t Georgius Blecher accedit de Babyloniorum extispicio C a r o l i B e z o l d snpplementum 1905

Ji 2.80

82 Seiten

Der Verf. hat sich die Aufgabe gestellt, die Eingeweideschau der Griechen und Römer in ihrem geschichtlichen Zusammenhang zu erklären. Im ersten Kapitel werden die Zeugnisse der Alten über die Ausübung des Extispiciums zusammengestellt und dieMeinung D e e c k e s , daß die etruskisch-römiscbe Haruspicin auf die griechische zurückgehe, und daß beide im letzten Grunde aus dem Orient stammen, widerlegt. Das sweite Kapitel bringt die Ansichten der Antike über Wesen und Wert der Eingeweideschau. Die eigenen Anschauungen des Verf. entspringen den Untersuchungen des dritten Kapitels. Babylonische, griechische, römische Extispicin sind in ihrer Entstehung unabhängig voneinander, die Eingeweideschau ist ein Völkergedanke. Hier im dritten Kapitel sind auch die antiken Darstellungen der Leberschau gesammelt, die in Abbildungen beigegeben werden. „Einige Bemerkungen zur babylonischen Leberschau" von C. B e z o l d machen den Schluß: sie stellen die vorhandene Literatur zusammen und weisen einer künftigen zusammenfassenden Darstellung der babylonischen Leberschau den Weg.

Die Götter des Martianus Capeila und der B r o n z e l e b e r von P i a c e n z a r

m-Band i. Heft

von

1906.

96 s .

Carl Thnlin

Ji 2.80

Hartianus Capella de nupt. Merc. et Philol. I § 41—61 gibt eine Liste von Göttern, die von Jupiter aus den sechzehn Regionen des Himmels zusammengebeten werden. Der Verf. tritt in Anknüpfung an ältere Literatur den Nachweis an, daß dieses Verzeichnis eine Vereinigung astrologischer Elemente mit einer alten Liste etruskischer Götter ist. Für den etruskischen Teil ist der Hauptzeuge eine in der Bibliothek von Piacenza befindliche Leber aus Bronze, mit Regioneneinteilung und eingeschriebenen etruskischen Götternamen: diese Inschriften una die Namen bei Hartian erklären sich gegenseitig. Als Autor, der dem Martian die etruskisch-astrologische Weisheit vermittelt habe, wird Nigidius Figulus angesprochen.

De s t e l l a r u m a p p e l l a t i o n e et r e l i g i o n e E o m a n a

III. Band 2. Heft

1907. 164 S. scripsit G u i l e l m u s Gundel Ji 4.40 Der Verf. will die Vorstellungen der Römer von den Sternen schildern. Es werden zunächst die Stern-Namen behandelt, dann die literarischen und monumentalen Zeugnisse für den römischen Gestirnglauben. Ausgewählt sind solche Sterne, deren Kenntnis sich schon vor dem Eindringen des griechischen Einflusses nachweisen läßt, oder die, wenn auch erst durch die Griechen eingeführt, von Bedeutung für die römischen Anschauungen geworden sind. So werden besprochen in Kap. I die einzelnen Sterne Lucifer, Vesper, Canicula, Arcturus; in Kap. II. die Sternbilder Septentriones, lugulae, Vergiliae, Suculae; in Kap. III die verwandten Himmelserscbeinungen Stellae cadentes, Stellae crinitae, Via lactea.

Griechische und süditalienische Gebete,' Beschwörungen und Eezepte des Mittelalters herausgegeben und erklärt von 1907.

159 S.

F r i t z Pradel

Ji 4.—

Im Jahre 1895 hatte W. Kroll aus einer in Rom und einer in Venedig liegenden Handschrift mittelalterliche Texte abgeschrieben, die zur Vertreibung von Dämonen, zur Heilung von Mensch oder Vieh, und ähnlichen Dingen gut sein sollten. Der Sprache nach waren diese Exorzismen teils spätgriechiscb, teils italienisch in griechischer Transkription. W. Kroll hat diese Texte an Fr. Pradel zur Bearbeitung überlassen: dieser legt sie hier in einer Ausgabe vor und erläutert sie in einem besonderen Kommentar. Die einzelnen Abschnitte der Erklärung sind betitelt: Von den Nöten, von den Nothelfern, Populärmedizinisches, Magische Gebräuche. Die Arbeit will an einem konkreten Beispiel zeigen, in welchen Anschauungsweisen derartige, stellenweise noch heute verwendete Formeln wurzeln. Fortsetzung auf der 4. Umschlagseite

m-sand 3. Heft

Religionsgeschichtliche Versuche und

Vorarbeiten

Heaf"dVeteres philosophi quomodo iudicaverint de precibus 1907.

7 8 S.

scripsit

Henricus Schmidt

Ji 2.—

Die Absieht des Verfassers wird durch den Titel gegeben: in doxographischer Weise werden die Aussprüche der Philosophen von Heraklit bis Simplicius zusammengestellt die von dem Werte udXiaxa xìjv *P(i>i.ir]v owÇetv ngoor/xei -/.ai (pvldixeiv s'ir' toriv aQQtjv e'ixe ¿hjleia -/.al léyeiv cbrió»(rca xaì Krjxtlv v.cà òvo^iàteiv zaVXÌJV òè tìjv ànóQQrjOiv ìì-àittovot ôuotdatiioriaç iozoçovvzeç Oôaléçiov ZioQavòv à?tokéo&at xazwg òià tb t^eintlv; TZÓXEQOV wg XGJV 'PiupaïKwv nveç ïaroQi'y/.aoïv ÌY.xh[atig eial v.aì yor^tlai &ewv, 1 Atque afferam hoc loco canticum quoddam magicum (n. 96): Exi si hodie nata si ante nata, si hodie creata si ante areata, quibus verbis magicis morbus quidam, cuius nomeii ignotuin est, definitione quadam tam arte circumscribitur, ut ab eo, qui artem magicam exercet, cogi possit, ut deserat •corpus aegrotum: simiiis est Carthagiuiensiuni dei tutelaris evocatio, v. p. 82. s Fuit Valerianus Soranus, C. Cichorius, Herrn. X L I 1906 p. 69 sqq.

Religionsgeschiclitlicbe Versuche u. Vorarbeiten VII, 2.

6

Georgias Appel

82

alç vof.d'ÇovTtç xaì avtóì -3-eovç rivaç èxxexh'ja&AI itctçà TÛV rtoXei.iiù>v y.eà /.terqixrjxévat JtQoç avrovç trpoßovvzo lavxo tta&eïv vrp3 êzéçiov . . . . tijovzo 'Pojpaloi rò aççrjtov xat rò äyvioarov àa ;

De Romanorum precationibus

89

testes. Cicero loco supra laudato (de nat. deor. II 67, 27), ubi legitur in omnibus rebus maximam vim habere prima et extrema: Vis autem ehis (sc. Vestae) ad aras et focos pertinet: Hague in ea (lea, quod est rerum custos intumarum, omnis et precatio et sacrificatio est. Servius ad Aen. I 292: Vesta vero pro religione, quia nidlum sacrifwium sine igne est, unde et ipsa et lanus in omnibus sacrificiis invocantur. Sed ipsorum veterum testimonia non nisi duobus exemplis videntur confirmari: primum invenitur apud Velleium Paterculum (II 131, 1, n. 27) in precatione ilia pro salute rei publicae facta, ubi Vesta in numero deorum, quorum nomina sunt nota, invocatur extrema: luppiter Capitoline, et auctor ac stator Eomani nominis Gradive Mars, perpetuonim custos Vesta ignium et quidquid muninum hanc Eomani imperii molem in amplissimum terrarum orbis fastigium extidit. Alteram legitur in Iuvenalis Sat. VI 386: Et farre et vino Iovem Vesiamque rogabat. Praeterea ex ipsis fratrum Arvalium piaculis (Henzen p. 147) colligi potest, etiam in his rebus divinis Vestam extremo loco esse advocatam. Inquirentibus nobis, qua de causa ipsa Vesta extrema in precationibus invocetur, haec fere in mentem veniunt: lanus Vestae in cultu liaud temere, ut sunt diversae utriusque dei provinciae, limen et focus, opponebatur; sic domus pars extrema intimae parti obiciebatur. Quibus ex rebus contrariis secutum esse videtur, ut postea demum primae Iani dei invocationi extrema Vestae deae adoratio opponeretur1. Restat, ut hoc loco omnium, qui in precationibus litterarum Latinarnm reperiuntur, Romanorum deorum dearumque proponam indicem, quo demonstretur, qui dei omnino Romanorum in precationibus et soluta et poetica oratione traditis nobis occurrant. Atque indicem ilium ita instituam, ut etiam numeris adscriptis summatirn exponam, quotiens hi dei deaeque soli, quotiensque cum aliis deis coniuncti invocentur. Nempe considerandum est non omnia veterum testimonia ad nos pertvytoda rTj 'ICaria i;, uoi i&ticp v.ai it» IxTivip KO 'EoxtOY/iy, xai oovtotv l u/ntot? }'

y.oäroB-

-Jta.

Religionsßescliicbtliclie Versuche U.Vorarbeiten

(Jf. Soph. Philoct. 128i). V I I , 2.

7

98

Georg-iua Appel

A e t h e r (Ovid. I b i s 7 2 ) ; P i e t a s ( S t a t . Silv. I l l 3, 1 ) ; R o m a (Lucan. P h a r s . I 199); Silvanus (Anthol. L a t i n . I I 1 9 , 2 ) . Hue pertinere videtur supreme quoque epitheton, quippe quod similia significet atque epitheton summe. A c Iovi in t e s t i m o n i i s , quae invenimus, a t t r i b u i t u r : Plaut, Capt. 9 7 6 ; Men. 1114. P r a e t e r e a hoc loco ponam nonnulla alia eiusdem f e r e generis exempla. A c primum quidem proferam epitheton aeterne, quo vocabulo, cum deorum a e t e r n i t a s sive i m m o r t a l i t a s celebretur, precantes nuniina sibi conciliare volunt. Aeterne-. Sol (Ausonius I I I 6, 3 P e i p e r ) ; aeterna-. ( S t a t . T h e b . V I I I 3 0 3 ) ; Iuno (Stat. Silv. V 3, 276).

Terra

F o r t a s s e hi poetae t r a n s t u l e r u n t in illos, quos ipsi precabantur, deos idem aeterne cognomen, quod semper quidem in cultu dearum F o r t u n a e L u n a e P a c i s R o m a e V i c t o r i a e adhibetur. Cf. J . B. C a r t e r Dc deorum Romanorum cognominibus Diss. Hal. 1 8 9 8 p. 36. Veniamus ad epitheton incinte, quo deis blandimenta dantur, cum laudetur eorum claritudo nobilitasque Atque his fere deis a t t r i b u i t u r : M a r t i (Verg. Aen. X I I 180); S i l v a n o (Anthol. L a t . I I 250, 13); Minervae (Senec. Agam. 3 6 9 ; ; Apollini ( S t a t . T h e b . V I 2 9 6 ; Anthol. L a t i n . I 881, 14). Sub eodem aspectu est praediti sunt hi fere dei: Mercnrius 42, 291).

ponendum

(Ovid. fast. V 6 6 3 ) ;

epitheton

clare,

quo

Apollo (Senec. Here. Oet.

Maxime blandiendi finem produnt epitheta. quibus deorum venustas formaque praedicatur. Quibus vocabulis precantes blanditi s p e r a n t deos precibus potius obtemperaturos esse. Hue spectant liaec fere verba. Formosa: Venus (Anthol. L a t i n . 1 24, 1); candido-. L i b e r (Tibull. s. L y g d . I l l 6, 1), candida: Concordia (Martial, epigr. I V 13, 7 ) ; tener: L i b e r (Tibull. I I 3, 6 3 ) ; levis: Apollo (Horat. carm. I V 6, 2 8 ) ; lepide: Neptunus (Plaut. Rud. 3 5 8 ) ; blanda-. Venus (Ovid. amor. I l l 2, 55). 1

Simile epitheton e t i a m in ( i r a e c i s p r e c a t i o n i b u s

'Errouiytuos

:

Pyth. IX

104.

Homer.

Ilias

X

862;

Odyss.

V

423;

invenitur.

KXvrùs

XIVTÒÌ 'Eofi'n

Pimi.

De Romanorum precationibas

99

P r e c a n t e s magis ethice v i d e n t u r sensisse, ubi a d d u n t epitheta, quibus dei, cum ipsorum benignitas praedicetur, mov e a n t u r . u t volentes ac propitii precantium optatis respondeant p r e c i b u s q u e indulgeant. Quorum pritnum est epitheton bonus, quo vocabulo deus, cum a d m o n e a t u r de nota solitaque ipsius bonitate et benignitate, a d d u c a t u r , u t precantium voluntati obsequatur. Boni v o c a n t u r : Venus (Plaut. Rud. 305); Iuno (Verg. Aen. I 734; Script. Hist. Aug. vit. Anton. Diad. c. 7); L i b e r (Ovid. T r i s t , V 3, 35); I u p p i t e r (Pers. Sat. I I 22; Stat. Theb. V i l i 122; Anthol. L a t i n . I I 874, 1); Apollo (Ephemeris epigr. V I I I p. 284). Optimi d i c u n t u r : Iuno (Ennius annal. lib. inc. fr. 29 V a h l e n 2 ) ; T e r r a (Vergil. Aen. X I I 776; Stat, Theb. V i l i 320); I u p p i t e r (Ovid. met. V I I 627; Script. Hist. Aug. vit. Maxim, duor. c. 26); Augustus (Ovid. Trist. I l i 1, 45); Genius (Ovid. Trist. V 5, 13); S a t u r n u s (Martial, epigr. X I I 62, 7): Apollo (Stat. Theb. I 651). H u e r e f e r e n d u m est mitis quoque epitheton, cui vocabulo nulla alia subiecta est notio atque epitheto bone deorum benignitatem lenitatemque significanti, mitis: Apollo (Tibull. I I 5, 79); Castores (Ovid. Trist. I 10, 46); P a x (Ovid. fast. I 712); L i b e r (Ovid. fast. I I I 789); D i a n a (Statius Theb. I X 633). mitissimus: Themis (Ovid. met. I 380); numina minora (Ovid. ex P o n t o I I 8, 81). Neque a b huius generis epithetis aliena esse putem vocabula lenis et facilis. Lenis: Ilithyia (Horat. carm. saec. 14); L i b e r (Incerti L a u s L i b e r i P L M I I I p. 304j. Facilis: L u c i n a (Ovid. fast. I I 451); di (Ovid. amor. I l i 14, 43); deae (Anthol. L a t i n . I 877, 3). R e s t a t , ut hoc loco commemorein epitheton alme, quo invocatur deorum beneficentia benignitasque. T r a d i t Servius ad Aen. X 2 5 2 : Alma parens Idaca deum\ alma proprie est tcllus ab eo quad nos alat, abusive etiam aliis numinibus hoc epitheton datar. In exemplis aft'erendis, quae sunt permulta, iterum solos eos locos ubi leguntur deorum nomina respiciam : Venus ( P l a u t . Rud. 694; Lucret. de rer. nat. I 2; Ovid. fast. I V 1; Anthol. L a t i n . I 17, 6 ; I 720, 4 ; Auson. X I X 2, 53); 7*

100

Georgia» Appel

Ceres (Verg. Georg. I 7); Cybele (Vergil. Aen. X 252; Ovid, fast. IV 819); Diana (Verg. Aen. X I 557); Sol h. e. Apollo (Horat. carm. saec. 9); Nox (Senec. Med. 876; Stat. Theb. I 503); Terra (Stat. Theb. VIII 313); Priapus (Anthol. Latin. II 1504, 31); Oceanus (Incert. ad Ocean, vs. 14 PLM III p. 165); Annus (Auson. I l l 6, 7 Peiper); Fons quidam (Auson. X I 20, 1 Peiper). Cognitis eis epitlietis, quibus deorum appellatur ac provocatili' benignitas bonitasque, nunc veniamus ad ea epitheta, quae spectant ad deorum potestatem auxiliandique facultatem. Cuius modi vocabulis precantes, cum deos de ipsorum admoneant potentia praecavere student, ne deus praetendat, non esse in potestate sua situm optata explere. Qua ratione dicendi usi precantes sese deos adducere posse arbitrantur, ut turn quoque ostendant potentiam suam, duni precibus tunc oblatis satisfaciant. Piinium igitur accedamus ad epitheton magne, quod pertinet ad deorum vim ac potentiam. Hoc magne epitlieto in precationibus praediti sunt: Iuno (Enn. Ann. lib. inc. fr. 29 Valilen 2 ): Iuppiter (Terent. Eun. 709; Liv. VIII 6, 4; Ovid. met. VII 617; Sii. Ital. Pun. VI 416; Pers. Sat. I l l 35); Diana (Catull. 34, 6; Senec. Pliaedr. 409); Cybele (Catull. 63, 91); Pales (Verg. Georg. I l l 1); Mars (Tibull. IV 2, 1); Genius (Tibull. IV 5, 9); Natura (Senec. Pliaedr. 959); di (Senec. de benef. V 16, 3); Saturnus (Martial, epigr. X I I 62, 1). Caesar (Claudian. de quart, cons. Honor. Aug. pan. 429); Silvanus (Antliol. Lat. II 250, 1). Maximi appellantur: Caesar (Ovid. Trist. I l l 1. 2); Pluto (Stat, Theb. VIII 91). Huic magne epitlieto satis esse propinquum videtur vocabulum potens, quo significatili - dei potentia auxiliandique facultas. Ita vocantur: Silvanus (Anth. Latin. II 250, 1); Priapus (Antliol. Lat, II 1504, 33): divi quidam (Incertor. vers. fr. 33 F P R p. 391). Hue pertinet pulcher quoque epitheton, quo vocabulo, cum a pollere verbo sit derivandum -, olim non deorum venustas sed potestas praedicata fuisse videtur. 1 2

Cf. E. Norden ad Verg. Aen. VI 117 p. 492 (Wunschii adnotatio). Cf. A. Kiessling ad Horat. carm. IV 4, 65 et epist. I 16, 60.

De Romanorum precationibus

101

Pulchri dicuntur: L a verna (Horat. epist, I 16, 60); luno (Martian. Capell. I I 1 4 9 ) ; Apollo 1 (Antliol. L a t i n . I 67, 7 ; Ephem. epigr. V i l i p. 284). E t i a m huius vocis nonnumquam adhibetur gradus superlativus pulcherrime-, L i b e r (Ovid. Trist. V 3. 4 3 ) ; Venus (Ovid. fast. I V 161); Ianus (Martial, epigr. X

28, 1). Proximum est, ut hoc loco dicamus de epitheto omnipotens. Quo vocabulo indicatur deos habere potestatem talem, ut in omnibus rebus auxilium ferre possint. Ac precantes deum ilio modo appellatum commovere student, ut etiam nunc praestet omnipotentiam suam .precibusque obtemperet. Ac priusquam ad ipsa atferenda exempla transgrediamur, Servii quosdam locos inspiciamus. Ad Aen. I V 2 0 6 : Tuppiter omnipotens] epitheta quae commemorationem potentiac habent, interdum exprobrationis vim obtinent ut hue loco. Ad Aen. I X 6 2 2 : luppiter omnipotens] hoc epitheton interdum ad gloriavi numinis ponitur, interdum ad causa in diccntis. namque hoc loco dicendo omnipotens" ostendunt eum etiam his, qui per se minus valent, praestare posse virtutem. Atque iam, cum iterum solum respiciamus deorum nomina, afferamus exempla: deus incertus ( E n n i a s Hector. Lutr. fr. 9 V a l i l e n 2 ) ; luppiter (Valer. Soran. fr. 4 F P R p. 2 7 3 ; Catull. 64, 1 7 1 ; Yerg. Aen. I I 6 9 0 ; I V 2 0 6 ; V 6 8 7 ; I X 6 2 5 ; X I I 1 7 9 ; Petron. Satir. 1 2 2 ; Stat, Theb. I l i 4 7 1 , Achill. I 5 4 6 ; Incert. vers, ir. 7 F P R p. 3 5 7 ; ; Apollo (Cic. Tusc. I V 7 3 ; Verg. Aen. X I 791); luno (Valer. F l a c c . Arg. I 8 1 ) ; Somnus (Valer. Flacc. Arg. V I I I 70); L i b e r (Stat. Theb. IV 383); daemones quidam (x 61, 66). Videanius nunc de altero epithetorum genere, de quibus ¡ro certo dici noil potest, utrum precantes liaec verba adlibeant proprio Marte, an ciiltus consuetudine usi. Quorum epithetorum in numero inprimis ponam pater et muter. Ac jrincipio quidem patris cognomen non omnibus deis tribuebatur 1 At Luciliiia lib. I l'r. (Marx p. 4) a i t : Ajiollo puh-her vdt. Sed cont'eras ea quae l'r. Marx ad hunc locum a i t : Veri ti illinium est conqueri Apollinem ajiud Luctlium, quod, cum cctcri onnes patres dicantur, ipse pulchcr Graece quod est y.uXós audire

ecoleti

ab

amatoribus.

diri non igitur siad unum soleat ut

102

Georgias Appel

sed existebant nulli nisi Diespiter, Dispater, Ian us pater, Iovis pater (h. e. Iuppiter), Liber pater, Mars pater, Neptunus pater, Qnirinus pater, Saturnus pater. Vediovis pater (Gellius Noct. Att. V 12, 9; Lactant. Inst. IV B, 12). Postea cum, nescio an a poetis, confunderentur cum his deis, quibus esset cognomen patris, alia numina, factum esse videtur, ut omnibus fere deis hoc epitheton daretur. Gf. Servium ad Aen. 1699: Pater omnium proprie deorum epitheton est, ut ubique ostendit Vergilius. Ut exemplis utar, sequiore aevo praediti sunt hoc epitlieto: Aeolus (Stat. Silv. II 2, 42); Apollo (Verg. Aen. X I 790; Stat. Theb. VII 799); Augustus (Ovid. Trist. I l i 1, 49,); Caesar (Calpnrn. Bue. IV 146; Valer. Flacc. I 41); Hercules (Propert. IV 9, 71); Iuppiter flammon (Sii. Ital. Pun. XIV 440); Lar (Plaut. Mere. 834); Oeeanus (Incerti laus Oceani vs. 25 PLM III p. 1651; Peneus (Ovid. met. I 545); Priapus (Priapea 37. 9 Bueclieler: Anthol. Lat. I I 1504, 1, 12, 32, 52); Romulus (n. 28); Sol (Valer. Flacc. Arg. I 679): Tiberini» (n. 92; Ennius Anna! I fr. 30 Vahlen 2 ; Vergil. Aen. X 421); VuJcanus (Martial, epigr. V 7, 7). De ipso patris epitlieto idoneus nobis est testis Lactantins Inst., div. IV 3. l l s q . : Midbrain miteni deorum cultm non esse secundum nut urani etiam hoc. uryumento colliip potest et cnmprehendi: omnem deum, qui ab homine colitur, necesse est inter snllemnes ritus et precationes patrem nuncupari, non tantum honoris (/rafia veruni etiam ration-is, quod et antiquior est homine et quod vitam sai idem ciet uni pretestat ut pater. Ilaque Iuppiter a preconi ¡bus pater rocatur, et Saturnus et Ianus et Liber et ccteri deinceps, quod Lucilius1 in deorum concilio irridet (fr. 19sqq. Marx): ut Nemo sit nostrum, quin aut. pater optimns divmn, Aut. Neptunus pater, Liber Saturnus pater, Mars Ianus Quirinus pater siet ac dicatur ad unum. Quodsi natura non patitur, ut sint unius multi patres (ex uno enim procreatili-), ergo deos enim multos colere contra natiiram est eqs. Quae cum ita sint, non est dubium,. quin Romani, cum 1

Of. Fr. Marx ad hunc locum (II p. 12).

De Romanorum precationibus

103

deos patres nuncupaverint, illos animo conceperint, ut ita dicara, velut patriarehas sive patres familias 1 , qui ut patres praesunt familiae, ita eornm, qui eos ipsos colunt, patrum more sunt domini. Atque ut. tìellii et Lactantii locos paulo supra (p. 102) commemorates exemplis confirmemus, ex infinita copia pauca decerpam testimonia: Dis pater (n. 21, 55); lane pater (n. 47; Horat. serm. I I 6, 10; epist. I 16, 59; Iuven. sat. I I 6. 394; Martial, epigr. Y I I I 2. 8; X 28. 7: Sept. Seren. fr. 23 F P R p. 387); Iuppiter pater (n. 2, 24; Vergil. Aen. I I 692; V 690; X I I 1 7 9 ; Senec. Again. 802; Sii. Ital. Pun. IV 127; X 4 3 2 ; X I I 644); L(e)iber pater (Antliol. Latin. II 1519,3; L. Accius Bacch. fr. 5, Ribb. I p. 167; Yergil. Georg. I I 4; Propert. I l l 17. 2; Ovid. met. X I 132; X I I I 669; fast- I l l 789; Stat. Tlieb. IY 383); Mars pater (n. 20, 39, 49; Yergil. Aen. X I I 181; Anthol. Latin. I 424, 1 ; Incert, vers. fr. 7 F P R p. 389); Neptune pater (n. 39; Sii. Ital. Pnn. XV 161; Valer. Flacc. Arg. I 669; Incertor. vers. fr. 1 FPR p. 388); Quirine- pater (Ennius Anna!, lib. 1 fr. 63 Yah 1 en -)• Sat arm pater (Martial, epigr. X I I 62, 7). Formae poetieae, quibus ipsum epitheton pater redditur, esse videntur epitlieta parens et genitor. Parens : Apollo (Stat. Theb. I 696); Caesar (Claud, de quart, cons. Honor. Aug. paneg. 429); Iuppiter (Sii. Ital. Pun. VI 416; Claud, epithal. de liupt. Honor, et Mar. vs. 30): Mars (Lucan. Pilars. I I 59); Pluto (Valer. Flacc. Arg. I 791). Genitor: Caesar (Valer. Flacc. Arg. I 16): Iuppiter (Pseudo-Seneca Octay. 250; Sii. Ital. Pun. VI 105): Mars (Sii. Ital. Pun. X 553): Tiberis (Verg. Aen. VIII 72). Atque in exemplis afferendis excepto love patre nusquam accurate intellegi potest, quibusnam deis illud patris epitheton sit firmum, quod semper in cultu usurpetur cognomen. Hoc igitur vocabulum illi. quod nosniet vocamus, incerto epithetorum generi attribuendum esse putem. Venio ad matris epitheton, de quo eadem fere ac de epitlieto pater dicenda sunt. Nam ut deo qui pater nuncupatur, ut 1

Of. Preller-Jordan Rimi. Mythol. I p. 55 sq.; A. Dieterich Eme Mithrasliturgie p. 142sq.

104

Georgias Appel

ita dicam, partes patris familias, quae pertinent ad totam gentem, attribuuntur, ita etiam dea mater invocata velut mater familias cogitatur. Ac principio quidem non nisi Terrae deae hoc matris epitheton datum fuisse videtur. Nam ubique populorum, quicumque fuerunt suntve in infimo cultu collocati, est opinio Terram omnium hominum esse matrem, ex qua infantes nascimur, in quam mortui revertimur, ut denuo ex ilio matris gremio ad novam vitam incipiendam oriamur 1. Atque Terram deam hoc matris epitheto praeditam invenimus his loci?, n. 21: Tellus mater teque luppiter obfestor; n. 10: Terra mater. Praeterea hue inseram poeticam formam parens titulo quodam sepulchrali (Anth. Lat. II 1039. 1) Terrae attributam : Terra parens tibi Fortunatae commisimus ossa. Etiam Vestam Cereremque deas matres fuisse nuncupatas a veteribus nobis traditur, n. 89: Teque Festa mater ('sc. precor ut que quaeso). Verg. Georg. I 498: Di patrii indigetes et Romule Vestaque mater Ovid. Fast. IV 828: Vestaque mater ades li. 39: Vesta mater-, n. 90: Vos Ceres mater ac Proserpina precor. Sed etiamsi non nisi Terram matrem, Vestam matrem, Cererem matrem in precationibus novimus, tamen non est dubiuin, quin aliae quoque deae hoc epitheto fuerint praeditae. Nam gravis nobis est auctor Augustinus (de civitate dei VII 3 p. 277 Domb.). qui haec fere nobis tradit: Unde dicit etiam ipse Varrò, quod diis quibusdam patribus et deabus matribus sicut hominibus ujnobilitas aecidisset. Neque tamen satis constat matris epitheton ut perpetuum cultni fuisse probatuni. Huic epitheto propinquum finitimi!mque esse videtur epitheton domina. Quo quidem similia fere ac matris epitheto significari videntur. Nam sicut familia matrem familias vocare solet domina 2 . ita venerantes eodem epitheto appellant deam. 1 2

A. Dieterich Mutter Erde, Lips, et Berol. 1905 p. 27 sq., p. 32 sqq. J. Marquardt Das Privatleben der Römer, Leipzig 1886 2 p. 59 adn. 3.

De R o m a n o r u m

precationibus

105

n. 44: Domina Venns, si ego lume piterum basiaro; 11. 113: Domna Ariemix; 11. 114: Domina Luna Etiam Magnam Matrem nonnumquam dominam nuneupatam esse ex Servio (ad Aen. III 113) intellegitur : Dominam proprie matrem deum dici Varrò et ceteri adfirmant . . . hane eandem heram appellari i. e. dominam tradunt. Atque Catullus Magnam Matrem semel ( L X I I I 92) eram (i. e. heram) appellat, sed hoc carmen plane Graecum esse constat. Iam vero transgrediamur ad certorum deorum cognomina, ut ita dicam, sibi constantia, quae, cum semper in cultu usurpentur, ipsum dei nominis continent partem. Quae cognomina 2 , priusquam a cultu reciperentur, libere a precantibus creata fuisse in propatulo est, quae paulatim continua repetitione Arma fìxaque reddita sunt. Ac primum quidem proferam cognomen Optime maxime, quibus verbis summa potentia animique benignitas, id est summa absolutio perfectioque, denotatur deorum, qui. quotienscumque invocantur, auxilium ferre possunt; itaque ferre debent. Quis est, quin sciat illud epitheton imprimis attribuì Iovi? Atque ex eo, quod summo quidem Romanorum deo hoc attribuitur cognomen, facile putem posse conici verba ilia manavisse ex opinione vere Romana. 11. 88: Nttnc te. luppiter optime maxime eqs. ; 11. 7, 12, 31, 3 4 - 3 7 , 91; Liv. VI 16, 2; X X I I 53, 11; X X V I I I 38, 11; Marius Maxim, fr. 16 (Peter p. 336); Script, Hist. Aug. vit. Anton. Diad. c. 1, vit.. Probi c. 12. Praeter Ioveni Firmicus Maternus in Astrologia (I c. 4 fin., V praef.) hoc epitheton attribuii Soli deo, quem ipse astronomia sua adductus sunimum deum aestimat. Et hoc quidem eo factum est, quod Sol deus ovy/.Qrliiimiovrj „zoDzo

,,zoözo

egyov

TtQàaat"

Plut-

zovg TiQoazvyyavovzag. iityó'/.rj

rcgùzzé1

laßaXilv

fj tegtlg (pwvf] ßo&v

jtg datuovwvzag

yàq

TIQWZOV

avay.Z'

i)v

elvai

y&ovóg,

y.àvaoIQèipovzag

icóì.iv.

Schol. ad v. 889 : oyj.r.oCj öakiovi, -/.al 07tav3-Q(bTco) XQWUÌVOI. H i p p o c r a t e s , de morb. sacr. ed. Wilamowitz Lesebuch 12 p. 271, 8sqq.: t/uoi

óè

zoiovxoi

öoy.iovoiv

oi

äv&QW7ioi

oloi

i'ivai

x a l àyvqxai

y.al

zLVtg

xovzoj

zip

ovxe

LQU VOULCÌLV eivai

roiovxiov •Aal vcp'

TTQWZOL zovxo

àXa^óvtg

y.al rvv

. . . .

ovzwg

TQÓTTOJ iyyeiQeovaiv

f-tezàazaza ezcQiüv

oilze

yivezai

ZO vóoi][xa

eiot,

/.idyoi ovv

e/ioiye

iäa&ai

itela,

oy.ov

ztyvrjidiiov

ouoiwv

ICT

yàg

virò

zovzoioiv

zi

àv&Qwjtivov.

uaytvojv

Inàytiv

uctutvog,

y.al

Léyovzeg

xoiovzov tv

y.al

àvd-QÙmovg

•/.al zb

Saiuóviov

ju-jxéqa

-&eCbv cpaai

(p&éyyiqzai,

y.ad-ctQjxCbv

icolvg

ahiiqv

Iz

zoù y.al

'Exàirjg

eivat

(paalv

XQéovxai

WQfjyfia

xaì

jcoiéovoiv,

óè

iitißohag eftoiye

olov

àcpiji

vv/.tbg

èjtaoiófjoi

Xóyot

cpaai

ri

ég

ìy.

zolac

àvootwzazóv óoxeT.

ze

rj za

óe^ice

/al

y.al y.al acpifai ortaxat,

evzovdixeqov aìziov

elvat,

'AIW'OMV

vófiiog,

rcool '/.ay.zL^rj, "yÌQTqg

naqlaxaxai

z f j g y.livrjg {'¡gwaiv

xexvìj-

elóévat, &eiov

ITooeióéojva

eìvai, ¿ai

zoiavza

zb

OQVid-eg,

Öei/.iaza y.al

'/al

'/al

exeqa

àyveiag

ì)v óè ò^vzeqov

àvaniqÓTqoug

wg

n'kèov

rjv (.lèv ßQvyr^ai, -/ai

v

sazi

à-jcóXXvzat.

aòzolg

zov

eivai.

azófiazog

olov

x a ì Ttaq&voiai ze

aizoloi

z ole tv aizio

y.&v èitàyoi

-9-elov

nQOOTioiéovxai

zw/.il«

zi

emyivead-ai

7if.Qixa&aÌQ0)v

ovzog zo

x a ì Ttv/vóxtQov.

e%ei.

ze

itQoaudéuevoi

i7t7t(i> tìv.aCovat

}}v óè à(pQov

ológ

Xóyvj

y.al

óè Xenzóiegov

zì]v aiziiqv

zip

urjaviofitvoi oze

yaQ Ttad-og,

TOC wo

i£,U7tazù)OL

y.aif-aQÓzrjzag,

yv

ooitg

oi-

voar^aza,

zoif.aàs,

àv&QÙ}7TOL nHvsg,

l'i KoQvßavrsg,

ib

Jiogy.oqoj.

Plut. V. 39: iL ötjxa 0olßog

ti.ay.tv

i,t iCov OTE^uâniv ; Schol. ad liunc

versum : até] TlvO-ia yvvt], ifng, u>ç tpaotv, Èmzafl'^iiV/j tw tqirroöi tov 'Anôï.liovog y.cù ôiaïQOvua là ox.t"/.T] novrjçov y.éuoibtv àvaôiôôuevov îtvevua ôià tmv ytvi't;zixCuv tôéytio itoohov, y.aï ovuo iiaviag ftXrjçov/.iévij xal xàg TQÎyaç /.vovaa x al àrpobv iy. tov atouarog ùnoniurcortsa y.ciï t alla navra .lOLOvaa, oaa oi fiaivôiisroi noulv tiùO-aoïv, zà Tfjg fiavrsiag. ïj fiSXXov uaviaç ttfO-tyyezo yt'juaia. •/) xal daiuiov rig j)v oil no y.aXov/.ievoç irvihov, àcp' ou FTv&ia xaToivouaCeto s.

Ibid. v. 372 Blepsidemus quaerit ex Chremylo : uCjv où y.tx).ocpag, ¿t'/.?.' ijQnaxag; respondet Chrem: y.ay.oôatuovûg. Ibid. v. 500sq.: ibg uèv yào

vvv tjfdv

TÎg av ovy fjyoïx'

tivai

o ßiog 'coîg àv&çércoig ¡.lavlav y.ay.oêanioviav

ôiâ/.enai, t

en

uOJ.'kov ;

1 èx&eiaOfiov codd., fr&ovoiaauov L. D. Dowdall, &eiao(tov scripsi Krollio suadente. 2 (Seil, ènei&ero)' petit 'ilC tyooißano i? aiito 1 variait'} (t£ae

èSixaÇev ès to Kaivov inTztoutv. ore ôrjra TavTaiç raie TeheTaig ovk iutfij.t!. SiénXevoev eis Aïyivav . . .

* Eodem fere modo loquitur de Pythia Io. Chrysost. in I Cor. hom. 29, 1 (Migne LXI 242); de liac congrnentia verba fecit E. Bethe Rhein. Mus. LXII (1907) 467.

6

JD i o g e n e s

t r a g . ,

y.aizoi x'/.vw ¡ih

Tamborjiino

T G F

N a u c k

2

p . 7 7 6 s q . :

'Aot&òog ftizgrjcpogovg | Kvßelag

yvvalxag,

Ttaiòag of.ßLutv 0Qvyà>v, | zvjcóvotai /.at §0/.ißotoi vai %al.y.o-/.Tvn;iov\ ßofißoig

ßgeuoraag

y.viißalcov j oo(pì]v 3-ewv viivojSòv

àniysQOt

ìatQÒv IP atta. T r a g i c u s

i n c . ,

à'kV

f r g . 3 7 5

s'ir5

( N a u c k

p .

9 1 0 ) :

'évvTtvov (pavzao,ua (poßr,

X&oviag ^ 'E/.àz^g y.Stfiov idé^io. X e n o p h o n ,

zobg òs ndvxa

m e m o r a b . FITJDÈV

S o c r a t .

I

1 ,

9 :

zotovziov oìo/névovg slvai èaifióviov, à'/J.CT

ZOJV

zrtg àv&Qwitivrjg yvcótt^g, öauioväv

daiuorav ol 3*oi

s fioiyevovn k.7tid-v(.dug sv àòsla, rjóij zovzo iiavi&Jtaai I I

3 ,

y.avMtv zs xat

ZWV àito'Kvoóvziov zftg zwv àrpQOÓioiwr

aiaxQwv, ìirziov óè rzolluiv

I b i d .

ouMg sìg zet emy.ivòvva

fpsQsa&at, ccq' orv

xay.odait.iovwvzóg iaci.v ;

1 9 :

ovy. àv -¡rolli) mi ad-ict sirt y.al y.ny.oòaiuovia zoìg «r1 7TFTtoiì]iiévoig ini P l a t o n ,

Ttóvitg all'

I o n

ßläßfi

5 3 3 E - 5 3 4 A :

yao di zs x&v

STIWV

y.aì ol utloimioì

;xoirkxui ol àya&oi ovy. b. iéyv\\g itàvxa zaùza za xalà

léyovat

ol àya&ol tboaózwg, foonsQ ol y.oov-

ßavzißivztg ovy.'eurpQOvegovzeg ogyavviat,

ovzio y.al ol

oi:y. tiKpQOveg ovzeg tà xalh

rtoiovarv.

l e g e s V I I

uìcpslsia

yorp&ai;

ev&sot. òvzsg y.aì yartyouevoi

Ttoirjiaza,

nèh] zavza

itelomoio)

7 9 0 D - E :

Tty.iial.Qsad-ai òe XQV y.al ano zoivds, wg Ì | èiiTtei.oiag sìlrtcpaat y.al èyvwxaoiv ov yorjoiuov xal al 71'SQÌ, za zwv Kogvßdvziov itov ßovlrj&ur;g y.al xay.odaifiovtag tail zolg ev (pgovovoiv. VIII 16 de Byzantiorum infidelitate: dia, xaxoòaiuovOia i 1 yàg ov&qiotcoi y.al vitegfiallovoiv àvola. D i n a r c h u s I 91: it [tev oiv STi òtl Tip nói.tv zi~g ¿lijiioo&tvovg jiovrtQÌag xal àzuytag ànolavtiv, 'iva Tiltiu y.ay.oòauiovGjiatv — ov yàg t/co %l allo t'/jiiu —, oiiQ/.zénv Sv tirt zoìg ov{iftaivovoiv. vrj

P l i n i u s , nat. hist. XVIII 118 (Mayhoff): quin et pi'isco ritu puis fabata suae religionis diis in sacro est. praevalens pulmentari cibo, set hebetare sensus existimata insomnia quoque facere, ob haec Pythagoricae sententiae damnata, ut alii tradidere, quoniam mortuorum animae sint in ea, qua de causa parentando utique adsumitur. F l a v i u s I o s e p h u s antiq. Iud. VI 8, 2: tòv laovlov óè niQi^Q'/tzo nàd-i] riva xal daifióvia rcviyuovg avzqi y.al ozgayydlag InuptQOvza, ojg zovg iazgovg alhqv /.ih arcò) O-tganeiar ai t ti ivo ti v, ti de TÌg ioziv Ligdòtiv óvvapevog xal ìpàlltiv ItiÌ y.iviga, toltov ty.éltvoav 'CrjZrfiavrag, òrcózav aitò) rcQoait] zà óatfióvia xal zaqdzzt], noitiv vtiìq xecpalrjg ordirà ipàlluv te xal rovg vuvovg imléytiv . . . . ò di 'Itoaiog Titilliti tov vtòv xal ^evia òobg xofiioai tip -aovho. ild-óvri àt l'ofrr y.al Tcori'oag òtiloipógov óià naorjg ì\yt Tif.tftg- è^dtro yaq vn avrov xal rrjv ano rCòv òai/.ioviwv taQaxijv, bnòrt avzu) ravra TiQOOtl'ioi, ftóvog iaigbg itv léyojv zt zovg vuvovg y.al xpàlloìv ènl z f j y.ivvQq xal tioiùv tanov yivtoO-ai zòv laovlov. Ibid. VIII 2, 5: Tiaqéayt ò'a il fi (zio Eolój.iiovi) uad-t.lv 1

b

O-tog xaì

Ti]v

y.aià

xuy.oSaifiovovat habent codd. et rhetores, qui hunc locum adferunt; Wolf, Lobeck ad Phryn. p. 79 mutant in xaxoSaiiioviùot.

8

J. Tambornino

tG>v Saiuóviov rtxvrjv elg àcpéXeiav y.aì degaizeiav zolg àv&Qnoig • Inwòàg re ovvzaìgàuBvog alg TtaorjyoQelzai tu vorf/iaici xat zqÓTtovg l^OQVMannv y.azéli7Tsv, olg ol ivöovfisvoi za datfióvia ¿ig firpsTi IrcaveXd-tlv txöidi^ovai. y.aì auzrj péxQi vvv TtctQ' f-jitZv f j d-EQurteia rzXelazov ìoyóei • laxÓQrtaa yaQ ziva 'EXeaCaQOV zGiv öfiocpvXiov OvtOTtaaiuvov naQÖvzog xat RWV viojv avzoü xat yjhdQ'/iov xat äXXov ozqazuoTiy.ov nXifòovg vrtò zmv daiuoviwv Xaußavofiivovg ànoXvovza zOVUOV. Ò öe zoortog zftg d-tgaTteiag zoioüzog i)v /rooarpéoiov zalg gioì zov òaiuovitouévou ròr óaxzvXiov synvza vnb zr\ acpgaylöi giCav, lì- iov v/iédeiì-e lolóiuov, eneizu ¿¿-siXy.ev òacpQOuévqi öta TWV ^VXNQQTOV ZO òaiuóviov, y.aì rtsaóvxog evd-lg zàvd-gwnov urf/.éz' tig avzov krtavr^siv c'ogy.ov loXó/nwvóg ze asfivrjuévog y.cà rag tTtujSag, (lg avvé&r^ev httìvog, IniXéyiav. -jOvXóiiévog òè Tttlaai y.aì Ttagaozùjai zolg rcaoazvyXàvovaiv v 'EXeàCagog, ozi zaviìjv è'ysi zì]v ia%vv, Izid-ei uiY.gbv e'ft7tgoa-9-sv fjzoi rtoviqgiov nX^gsg vòaiog ;} ixoòóvinzgov, xaì zG.) daifiovù') Tcooaézazztv è^iòv zùv&QWTrov zavza àvaxgéìpai y.aì TtaQaayùv ìmyvwvai zolg ògCoaiv, ozi v.azaXéXoirrs r,bv civd-gcoTzor.

bell. lud. VII 6, 3: zfjg cpàoayyog ÓÈ zfjg xazà zì]v aov.iov 7tegn%ovarig zìjv TZÓXIV (zct 'leQooóXvfia) Baàoag èvnuaCtzai zig zónog, og rpósi gi'Cav ò^aovvfuog Xi-yo^évr^ avzfy. avzrt (pXoyì //è»' zrjv ygoiav k'oiy.e, TiEQÌ òe zàg éontgag aéXag àvaozgàjtzovoa zolg imo vai y.aì ßovXouévoig Xaßslv ovv. eanv sv^sigiozog, all' v/iocpsvysi y.aì nò ngózegov tazazai, JTQÌV äv zig OÒQOV yurar/S>g rj %o £Uiti]vov alficc yjrt y.az' avzijg . . . . sazi óè una zOOOVTWV xivòóviov dice uiav laybv Tveqionovòaazog • za yàg •/.aXov/.ieva daifióvta, zavza de rtov^otlir saziv àvd-Qibrttov nrevitaza zolg tCoaiv eiodvóueva y.aì y.zeivorza zovg ßot]&eiag uì] zvyydvovzag, avzrj xayjtog ììZeXaóvu, y.&v nQOOzvey&fj ¡.tóvov zolg voaovoi.

P l u t a r c h u s , quaest. conv. 706D: oi tiàyoi zovg dat/.toviCo}ié>ovg y.eXtvovoi i.iaza rtQog avzovg xazaXéyeiv y.aì òvo^dtuv.

za 'Ecpéoici ygccft-

Luculi. IV: MizvXrjvalovg TCQOOxed-^vai xalg Qiolv ànéQytrca xo òcuuóviov.

Hymn. O r p h i c . 39 v. lsqq. ed. Abel 1 : xtxA^oxw

yd-ovòg àevàov ¡jCiOÙfja uéyioxov \ KvQ^avz' èXpióFIOIQOV, SLORJVIOV, àrtqooÓQarov, | rvy.xegiròv KovQ^xa, cpofitiv àiro7tavOT0Qc< SeivCóv, | cpavxaoi&v ìrcaoioyóv.

Sequuntur loci ex P a p y r i s m a g i c i s sumpti, quippe quae ex libris fluxerint, quas ineunte secundo post Gir. n. saeculo conscriptos esse verisimillimum est. cf. A. Dieterich Abraxas

(Leipzig 1891) p. 155.

Papyrus Parisina ed. W e s s e l y Denlschriften d. Kaiserl. Akad. A. Wissensch. phil.-Mst. Klassc X X X V I (1888) 44sqq., V.

86 sq.:

cpv/.ar.TiÌQior rcoòg òcciuovi'Coiiévovg&7tallcttov y.e'CeritegnovSuoSaoavye.

o&xocv

r-k

tacprjl

v. 1227 sqq.: •rtqà^ig yevvaici txfiuXi.ovaa òaiiiovc/g. lo yog leyóutvog ETCÌ xijg -AS(pcdf;g uvxov. ¡Hale eu7cooo&ev avzov y.?Mvag tkcdag, v.aì vrcioO-tv CIÒTOV ozaO-eìg kéyeig • yalqe cpvov&i N 'AjÌQaóu, %ctÌQf Ttvovxe N ìoax, ycilqe rcvovxe N 'laxiófi, 'J^aoCg re Xgrjoxhg 2 rei ayiog, N nveùua ipiìjoivrpuodtx'hw>*i N loaocpied-oayovv N laaatpi èva tcuo la^aòh'} ¡.laqtxtTtv aou owfiiaafioX imo xov Stiva 8 aaxex tvvoaad- 7cai rr. ày.à&aorog N dai fuor ni laxavùg 1 ed-r^cocpd-. FÌ-OQXÌL.0) oe òalitnv, Hong jrox' ovv ti, y.ccxà toviov xov xteov oafiaofteto^a 'hioih ouScto^ao/ja {hoil} oafictoftaoSa {hvjvvijd- aafiao¡SaQfia (pai, eSsXife òaluov, Hong nox" oùv ti, xa). à/tóoxrjd-i urto Tor òtlva:i agri ¿ÌQXI, fjòrr eieXihe òaluov, enti oe òtouevw deauolg àòciuarxivoig, àì.vxoig, xul Ttaoaòiòwui oe tlg xò uéXav 1

Composita est hymnornm collectio primo vel secundo post Chr. il. saeculo, ef. Petersen, Philol. XXVII (18(i8i 3S5sq., aliquauto vetustiorem cam esse iudieat A. Dieterich, de hymnis Orphicis, Marpurgi 1891, p. 25. * Xpqoioi. quod exstat in papyro, a viro docto Wessely mutatur in XQIOTÓS ; papyri lectioiiera servandam esse apparet ex iis, quae v. d. Fr. BlaC exposuit Cirammatik il. neutestamentl. Grierhisch '1 Berlin 1902, p. 70 et 67. 3 4 Seit'a per compendium scriptum. aaà'avne pap.

J. Tainbornino

10

ydog èv raig u/ttoleiatg1. 7coirloig • £ y.lojvag e'udag &gag rag ¡.ttv eg òijoov ovgàv y.al x.£rpalìjv èv ma-fr' IV, rà> de ivi àége ìgogy.itiov. y.ovße 'ore2/ IJR.gày&r^ tv.ßuü.iov TTÌQ tante RÒV öeiva3 (pvi.aY.Trßiov, o TTtgtttd-^ow o y.durojv4 ¡.leva zi b/.ßai.elv ròv dai uova, erri y.aaairegivov ntrdlov TCIVTCC ßwg cpojo rpog ßarpog (pooßa ßeg yagiv ßav ßojte 7tov, xal eioxQidrjOeTai. cpvXaaae xaO-agog. o yag /.oyog earlv 'EjSgaixog xal (pv'kaaabfisvog naga xa&agoig dvdgdaiv. Papyrus Lugdunensis I 384 edd. C. Leemans, Pap. graec. mus. Lugd. Bat. I I (1885) 5 et A. Dieterich Fleckeis. Jahrh. Suppl. XVI (1888) p. 747 sqq. I 14sqq: ndgtdgog vEgwg. "Egiozog Telex rj xal ufpiiowoig xal xazaoy.tvrr itoiel di Tvgdjjeig zavzag • xal bvzig07i0f.mil xal dygvTiviav Ttoiel xal drcakkdaatt xaxov dalfiovog, fxv og&wg avzCo %QIjot] xal ayvwg, lazlv yag eytov 7raaav Ttga^iv XTL Sequitur FJ TSXEI^. Ibid. VIII 24sqq.: daxTvkidiov Tigog STIITSV^IV xal yagiv xal vixrjv. tvdoigorg TTOISI xal /¿eydlovg xal 3-avfi.uazovg xaTa dvva/.tiv ij TOIOVTWV 1

Pro &euiXia, quod exstat in papyro, non est scribendnm cum Diet.

0'EftiXia1 sed deuciXia. ! axQcov xat IOJV tioSiov pap.: xal delendum esse pnto.

De antiqaoram daemonismo

13

ye xai ai ìòéai avrai v xavxa dòóxiov Tteiaáxioaav vi-iäg, oxi yal (.lexà d-ávaxov èv aiadr¡aei tìólv al xpvyai• yal ol ipvycùg ànoS-avóvnov Xa/ißavo/tevoi yal omxov/tevoi àv&Qiojtoi, oi5g óai¡.ioviolr¡7txovg yal uaivo/iévovg Y.aXovai rtávxeg YXX.

II 6 (M. VI p. 455): 'Ir¡aovs ôè yal eyti.

yal

yàç

yal

xov d-eov yal (lijjiv yivouéviov jtávxa

xal

avd-qwrcog,

wg 7tQoé(pr¡¡.iev, ytyove

y.axaXvaei itad-tlv

xòv

3

vito

L]aov

rCtv

1

xiov

•/.al l/.óiiü/.ovxtg

XQIGXICCVÜV

IrtoqyiaxCov

íáoavxo

vvv

yal

xobg y.axéyovxag

ixi

èy xCbv yàç

TZÓXEI

bri

yal

inaoxSiv uovxai

xobg avO-çumniç

vtz'

noXXobg xwv

JTOXXOI

yaxà

TIovxíov

vvv

xi¡v

rciaxevóvtiov

ITCOQY.Î'ÇOVXÎÇ

xov oxavQiod-évxog

XQIOTOV

iad-évxag

yal

ar¡¡.iaaíav yaxà

xCbv

daiuovioXr¡nxovg

yal èv xf¡ vuexeqa

xütv

aXXiov Ttávxmv

YEvxwv fiìj

daiuóviov.

ôvvao&e.

YMOIIOV

f¡/.iex¿Qiov uv&Qwjtíov ôvô/.tazog

acoxijqog ovovia yal

naxQÒg ßovXrjv áito-/.vr¡d-elg mtèq

uv&Qf'úTtiúv yal yaxà

àvd-Qibnov

xov

ThXáxov

yal

cpaQi.ia-

yaxaqyovvxeg ôaifiovag.

II 8 (M. VI p. 457): lì XQIOTOV

avxoïg 1

yàç

heb

xwv

àvd-çwTTwv

F¡xxGtvxai (ol ôcdiiovsg), . . . .

iv

TTVQI

ahorita

rtör] ôtà ôiôayiuc

yoXáaeiog.

V7IÒ r;;ç aXì.iov M., quod correxi.

rov

òvóuaxog

èaxi xrjg yal

'I^ooù

ftsXXovarjç

J. Tambornino

32

Dial. c. Tryph. lud. XXX (M. VI p. 540): ßorftov oli xaì ueçov

yao

TÍ¡V

TOV

Ixelvov

ì^oQxiCóutva

Qiod-évTog irci z

.ìovdaiag,

xaì

òvói.iaxog

).VRQÍÜTÍ¡V

ìayvv

y.arct zoo òvófiaxog

TIoviLov

(TOV

Ih/.áxov,

TOV

xaXoü/.av-

XQLGTOV)

y.aì xà daiuóvia fyaov

rgéitei,

XOIGTOV

ytvnuévov

xaì TOV

ÌTZITQÓTCOV

ai\axavxi'g

V7Cozáödiv

/.ihv zfj oixeia

Ideiv

azovov

xai

ort

de sig aXXt]v

ö' oj.ioiag ob

e£eXaoav &jtrjXa&rloav.

OL TCEQI zi]v

ozi zijv

aXXog

'IrjooDg,

acp' aiv

diaXexzoj eaziv evegy^oai

fj Imitörj • (.tezaXaßövza

zrjg

daifiovag

XW.zi.ov,

zorrov

IOZOQOVOIV ,

deivol

äyyeXwv

diaxovovvzat

o fjiiezeqog

STi

zov

¿cizoQQiizoig

a

zwv öXcuv iv zit> navzi. (piXooocpiag

eveqyf\aav eig exeivovg,

d' eig

iv

de J'aßQirjX xai

ipvywv xat ow^idzwv, XQfjcriv zwv

za

zfjg eTttxXrjOewg zwv

avzv-v

Lrwdlv

OTTSQ i-rcayyeXXtzai

oiavd^jzozovv

cpojvyv

eativ

ocpd-evzog Iv

t'idei

ovdev dvva/.ievrjv.

Ibid. 46: xat ezi '¿yyrj zov neqiozeQäg xai

Ttaqä

TtoXXag idaetg Ibid.

ye zo

•9-OWTCUIV acplazrjai Ibid.

nvevuazog

aöjtezai.

ovo/.ia zov 'Jt]00v iy.ozdoetg xat daiuovag

{¡dr] de xai

daiuovag

¡.tev diavoiag

dij-

vöaovg.

68: (O KeXaog)

itQOg za egya zwv yorpwv

oiwzega

xai

Xovusva

tv fieaaig

Ttqog za vno dyoqalg

¡.lad-rj^iaza xai daiuovag äjtocpvod)vzwv &v oitoia,

i^trcadovoi

ijtizeXovoi.

ev-d-ewg xoivortoiei

d-avfiaza)

dei^ag'

ixeivov

67:

xat izt

xat

ayiov

Xqiaziavolg

xai

Xqiazov ihavuatTtize-

dXiywv dßoXuiv &TCodo(.ievwv za

otuva

y.al

vooovg

TJQCOCOV avaxaXovvzwv

vvvl de ovdelg utv

jtXrjQeig ovzeg aiayiozwv

zov

¿reo av&Qcü7twv e^eXavvövzwv

xpvyag

xaXei

(zu

zwv /.lad-övxiov &jtö Ai)vnziwv

ei i-iexQi anodei^eiüg

rjd-wv enavöq&waiv

avta

wg v7tiayvovj.i£va)v

zwv yoijiwv, zovg

xai

y.al

buouog zolg ¡.tayyavevovoiv ÖI 5JV iroiel,

ecp9ave

enl zrjv zeuv

-d-eaaa^ievovg . . . aze xai

ejtiQQrjzozazwv

a/,taozrj^iaza>v.

avzol

I)v

41

De antiquorum daemonismo

IV 33: aacpeç nazéçwv

dì] ou

zov

ôvvazai

za

ou ¡i óvov

nal

yevealoyoùvxai

'slßgaafi ovóuaza

•/.al sv z(¡> naiEnâÔEiv zwv rolç

xal

/Ltayixoîç

nlr¡otg

nal

/.laysiwv

ÔQÔaiv zovioig

elç

Seov

zwv

&eòv

zw • ò -9-ebg 'Aßqaau

y. al

yàç

oytôov

]Colla%ov

ò D-tbg zovg

evçi'a/trai

f¡ zoiavzr¡

roû

wg ev%aïç

/.al nàvxaç

yàç

rà èv

d-EOv

kní-

zolg

àv-

cu g oí/.tíov

O-tov òvót-ictzog,

'/.axa zwv

zçiwv zoooùxov

n()oor¡yoQÍq,

7ZQay¡.iaxtvou¿voig.

zov



zov

ânb

'lancitß • SJV

tv zaî g ngòg

alla

ovyyqá¡.i¡.iaoi

Tcaoái.rupiq

zf¡

yorfî&m

òaluovag

ó -H-EÒg 'Jan wß,

inwòwv

nal xov

avvanzóf.i£va

zovg arcò z OÙ e&vovg

'loa à y. nal

Îovôaloi

nal xov 'laaàx

ôaïuôvwv.

Ibid. 34: àllà

yào

•/.al ò &ebg ziiov

ßaoi/Ja

ßavoutvog

nal

Ô -9-EBÇ TOV 'laçarjl

ô nazanovzwaag

y.ai zovg Aiyvnziovg

nazà

nal

ò -9-eog zwv

tv z f j èçvd-Qà

òaiLióvtov

noXkánig

r¡ zivwv

-&akáoar¡

'Eßgauov

xov

èvo/nàÇezai

novr¡qwv

Alyvn7CaQai.au-

dvváuEwv.

V 45: •/.al eàv fièv •9-ebv 'laaàx lovcújv

nal

(zwv

fióvwv

ò nalwv &tov

ovouázLov/

vinw¡.iévwv

Xéyr¡ • ò &íbg •/.al b &tbg wg ovó1

f¡ b ôçnwv

'Ia/i'oß,

nal

zov

cpúaiv,

tnltnzov

nxtQviozov,

zi

èvofiâKj]

zwv

&tbv

zi noirpai

?) nal

'Aßgaafi

lev f¡zot

òvvauiv

vnozazzouévwv

nazqbg

allo

zóde

avzwv

xGi léyovzi

ovzwg

ovòtv

jtotsl

òvvauiv

zb

zì]v

nal

zuiza

ôai-

• iàv

zrjg r¡xovg nal ò -O-tbg zov

ut]de/.uav

nal

dia

de

yélwzog

òvo/.iaCó/utvov

tyóvxwv.

VI 39: tiza

TtQog zovg

•/.al yoifctia zoiavza,

nal

ori

ouoiov

ouzoi

•/.ei(.iévoig z£Qaztvof.iévoig slvai tiza



ò vóuaxa

Tta/.LV cpvQwv zà f.ihv ovòsvl

xazà

zov

zovg

svE^anazì]zovg

F.tei zi

nad-aQfiobg Inzvnovg líd-wv,

ano

zfjg

xw ¡,if¡ elvai

y_aoa/.if¡Qa zovzov

reo LILI',

tdiôaÇav

ziva

QIÇWV

xolg

avzolg

VTCO-

alla

¿tev

avxwv

uayr/fjg

xoiovioiç, kéyiov • zi wdàg olwg

oh uaçà

Envd-aig

yorjzeíag

-/.al

f.layyavevovzag

a%rj[iazi0{iovg, nal

TIVÌ

zivwv

ini

Ssoaeßeiag,

f¡ kvxrjçiovg

/} öai(.toviovg f¡ tpvxCüv, r¡

zolg

uaytlq

òaijióvwv

/.ir¡ eìòóiag alla

zovg

%qw¡.iévoig

h.zíd-ezaí

ßaqßaqina

icoánouoi

"£llr¡aiv,

(Kélaog),

(pr¡OI

òvó/.iaia

rcgbg zovg

nag?

záxa

wg

XQOJUÎVOVÇ,

naXovvzag

záya

ôé

ÔEÏ

ziai

zrjg

nal

nqbg

-9-eía

dvvá-

nazaçiO-fielv,

f¡ ájCono¡.míuovg alad-r¡zwv,

itavzoSanwv

nqoaánxwv

nçocpàaei

'iva èo/.ouv FIS

. . . .

oaoi

cpwvàg rj

f¡ ágid-iiwv, xQr¡uázwv.



42

J. Tainbornino

Ibid. 40: eifTjOsv (o KtXaog) tioqcty.évai rcaqà riot rcQtoßvxtQoig TTJ,* ijt exÌQag óógrjg TVyyóvovai ßißXia ßdqßaqu òaiuóviov òì'ó/naxa eyovxa y.al xtqaxeiag- y.al ecpaaxe• TOVTOVg (xovg tfij&ev itoeovmoyvtìo&ai, ßvxeoovg %\g {¡utTtgag àótr^g) oèòev ¡.tèi' yoraròv ndvxct ($' hi àvO-Qértwv ßXaßaic. VII 4 : si ò' è^iararcu xaì oòy. èv iavzft èauv i) Hc&ia, oxe /.tavxeveiai, itoòanòv vouiaxéov nvevua rò axóxov xarayéav TOV vov xaì TWV Xoyiauiov, r) xoioùxov, ÒTCOÌÓV taxi xal xò TWV óaifióvwv yéfog, ovx òUyoi Xqiaxiavwv àntXavvovoi xwv txaeyovziov avv ovótvl rctQLiQyio xaì uayr/Mj fj cpaQuay.tvTiy.FY ready LIUTI, àXXà ftóvì] tòyjj xal uoy.óataiv anXovaiéqaig xcà ocra &v òóraixo itqooóyuv àrrXovaiEoog avibqionog; Cog trtirtav yào ìdioaat %ò TOIovxov nqdxvovai naoiocao^g zfjg tv x Xóyw Xgioxoü ydqixog xò TWV dai/.tóvwv tòxtXtg xal àod-evtg od Tróvxwg deó/.itvov rcoòg ih ì,XXR^vai y.al tlSctv VIRtSeXd-tlv CCTXÒ IFJVY^G àr&QW/TOU y.al cswfiatog aorpov xivog y.cà òvvaxov tv xcilg Xoyixcùg nsql xi~g Ttiavecjg ànoòu%iaiv. Ibid. 67: y.al xoaoCróv ye àjtoòéoutv TOV O-eqaittvtiv òauiovag, wate y.aì àictXavvtiv ai'rorg tèyaìg '/.al xolg etnò rwv itgwv ygaftfiàxwv /.ta&i'tiaoiv à;rh xwv àvd-qwnivwv ipvyCov y.al arco xv xórtiov, tv olg afaobg tÖqir/.aaiv taO-' ore òt y.al àicò xwv tónov. V i l i 43: ov ßXaocprtiiovvxag oùv àXX' àrctXuùvovxag ano xwv i-oàviov y.al rwv àvd-qwrciviov owuàxwv y.al xpvywv Xqioxiavovg àuvvta&ai vof.it'C.GLViv ol öaiuoveg. IITJ voiiiv yàq xh yivóusvov àXrftég TI y.axà xòv TÓTCOV Ò KéXoog eiqrjy.ev. ¿Xrjd-èg yào xò (pavXwv òaij.tónov jcXrjqovftévag xàg xwv y.aradiy.a'Córxwv Xqwciavovg ipv%ag •mi xwv rcqoòiòóvxiov y.cà xwv tvòoy.ovvxiùv Xoioxiavoìg rrooo7C0Xsf.itlV. De principatu III 2, 1 (M. X I p. 305): per haec igitiir omnia docet nos scriptura esse quosdam invisibiles hostes dimicantes adversus nos et praecipit armari nos debere contra eos. unde et simpliciores quique domino Christo credentium existimant, quod omnia peccata, quaecumque commiserint homines, ex istis contrariis virtutibus

De untiqnornm daemonismo

43

nientem delinquentium perurgentibus fiant pro eo, quod in certamine isto invisibili superiores inveniantur potestates. quod si. verbi causa, diabolus non esset, nemo hominum omnino delinquerei I I I 3, 4 (M. X I p. 317): manifeste ergo et ex multis iudiciis demonstratur, quod humana anima, dum in hoc est corpore, recipere potest . . . energías, id est. operationes spirituum malorum, . . . . tunc cum penitus ex integro eorum possederint mentem, ita ut nihil omnino eos, quos obsederint, intellegere vel sentire permittant, sicut exemplo sunt hi, quos vulgo energúmenos vocant, quos amentes et insanos videmus, quales illi erant, qui in evangelio a salvatore curati esse referuntur. Ibid. 5 (M. XI p. 318): et l'ursum e contrario manifeste ostenditur ab adversariis spiritibus quosdam a prima statim aetate possessos, id est, nonnullos cum ipso daemone esse natos, alios vero a puero divinasse historiarum ñdes declarat. alii a prima aetate daemonem, quem Pythonem nominant, id est, ventriloquuni passi sunt. In exod. hom. VI 8 (M. XII p. 337): quid tinient daemones? quid tremunt? sine dubio crucem Chris ti. in qua triumphati sunt. . . . . timor ergo et tremor cadet super eos, cum signum in nobis viderint crucis fideliter fixum et niagnitudineni braccìni illius, quod dominas expandit in cruce . . . non te ergo aliter timebunt, nec aliter tremor tiius veniet super eos, nisi videant. in te crucem Christi. In num. hom. VI, 3 (M.' XII p. 608): non enim potest spiritus sanctus consortium pati et societatem spiritus mali, certuni est enim peccati tempore adesse in corde uniuscuiusque spiritimi malum et agere partes suas. cui utique cum locus datur et recipitur a nobis per cogitationes malas et concupiscentias pessimas, contristatus et, ut ita dicam. coangustatus fugatur de nobis spiritus sanctus, hom. XXVII 8 (M. XII p. 789): possident enim cunctos, qui in ignorantia vivunt: et non solum illos, qui adliuc in ignorantia sunt, sed ingerunt se saepe etiani iis, qui agnoverunt deum et rursus in iis opera

44

J. Tambornino

ignorantiae conantur operari. neque enim sine ipsis consummatur omne peccatum. nam cum adulterium quis committit, non est utique sine daemone; vel cum ira immoderate raptatur, vel cum diripit aliena: et qui sedens ad versus proximum suum detrahit et adversum filium matris suae ponit scandalum, non est sine daemone. In Iosua hom. XV 5 (M. XII p. 902 sq.): mihi videtur esse infinitus quidam numerus contrariarum virtutum, pro eo, quod per singulos paene homines sunt spiritus aliqui diversa in iis peccatorum genera molientes, verbi causa, est aliquis fornicationis spiritus, est irae spiritus alius : est avaritiae spiritus, alius vero superbiae. et si eveniat esse aliquem hominem, qui his omnibus malis aut etiam pluribus agitetur, omnes hos, vel etiam plures in se habere inimicos putandus est spiritus. unde et per singulos plures esse credendi sunt, quia non singula singuli homines habent vitia, vel peccata committunt, sed plura ab unoquoque videntur admitti. et iterum non est putandum, quod unus fornicationis spiritus seducat eum, qui, verbi gratia, in Britanniis fornicatili1 et ilium, qui in India, vel in aliis locis, neque unum esse irae spiritum, qui diversis in locis diversos homines agitet: sed puto magis principem fornicationis spiritum unum esse, innúmeros vero esse, qui in hoc ei officio pareant et per singulos quosque homines diversi spiritus sub eo principe militantes ad eiusmodi eos peccata sollicitent, hom. XXIV 1 (M. XII p. 939sq.): Amorrhaeus interpretatur amarus vel amaritudo. habitantes ergo in Elom, quae interpretatur arietantes, vel in Salamis, quod interpretatur pacifici, permanent et habitant amaritudines in arietantibus et pacificis . . . . in quo tale aliquid intellegere possumus, quia dicit: permansit habitare Amorrhaeus in ipsis. verbi gratia, si inimica virtus daemonis ex amaritudinis turba veniens obsideat alicuius corpus, perturbet ac decipiat mentem, adhibeantur autem multae orationes, multa ieiunia, multae exorcistarum invocationes et ad haec omnia surdus daemon in obsesso corpore permaneat et persistât tolerabilius ferens exorcistarum poenas et adhibita sibi ex dei nominis invocai ione tormenta, quam discedere ab

De autiquorum daemonismo

45

ìiomine, quem impudenter obsidet et nequiter: ita etiam hic intellegendum est in istis, qui dicuntur Amorrhaei, qui permanent et persistant habitare in Elom et Salamin. et ut vere ostenderet scriptura, quia perferentes poenas et flagella persistimi, dicit: „et gravis effecta est super eos manus Ephrem". quomodo autem gravis eflìcitur manus Ephrem super Amorrhaeos? vel exorcistarum, ut dicimus, manus inipositione vehementius imposita gravari dicitur super immundos spiritus manus Ephrem vel quia boni actus vel bona opera gravant et affligunt daemonum genus contrariasque virtutes. quanto enim nos meliora egerimus et quanto in optimis conversamur, tanto illis molesta liaec efficiuntur et gravia. gratum vero illis est et acceptum et voluptates eis quodammodo exhibet, qui in turpitudine et flagitiis vivit. qui vero in bonis actibus manum suam gravaverit super eos, etiam si penitus eos expellere non potuerit, certe tributarios eos faciet et subiectos. In Iudices liom. I l i 4 (M. XII p. 905): valde infìrmus esset adversum nos (diabolus), nisi nos eum fortem peccando faceremus, nisi per peccata nostra locum introeundi et dominandi inveniret in nobis. Select, in Ierem. XXIII 24 (IL XIII p. 572): •/.al 01.1 log -mi it&vxa nXriqòw (ó d-eóq) ov TCXÌ-QOL ròv CIUOQIIVEVUÓ.TIOV YAQ ÀY.aO-óozojv RTSTTXR^IOTAI Y.CÙ zbv TOIOVTOV àòvrarov virò -d-EOV TTXROWO-F^AI LÀ) TCOV ixXXcov TWV NXF-qovvzvjv à;rr XXay(.iévov. TIOXÓV

' Comment, in Mattli. XIII (5 (M. XIII p. llOósqq.): }jd)] oùv itagaOTS)/.uv Y.CÙ ti) Xé'iu v.al tr-TÌPIOUEV •jtqóxeqov. nióg aeXrjviàCea&ai Xéyezai virò nvos nveufiarog à/.a&àqzov V.cù XIMPOV Y.aì àXóXov AXOTOVUEVOG Y.CÙ Y.arafiaX/.óftevog, Y.CÙ dia tì TRAQWVVFIÓV lazi TÒ oeXynà'Ctod-ai ànò TOV fieyàXov èv obqcm'j y.cù óevTéQOv {tevà TÒV 1/Xiov (PIOOT^qog, ov tza^tv ò 9ebg sig àqyhg Ti;g WY.zóq. iazqoì iùv oùv cpvcsioXoyeiiioaav, aie ftrjóè à/.a&aqzov rcvevua elvai voui'Covzeg Y.CITU tbv zó/zov, àXXà aio(.iaTIY.ÒV ovt.t7tzioj.ia, Y.CÙ cpvawXoyoùvieg IÀ vyqà Xeyezioaav Y.iveìa&ai TÙ èv zi] Y.ecpaXfj v.caà tira avfinà^-eiav zrjv nqòg TO oeXrjviaY.bv cpibg vyqàv eyov cpuoiv fjuelg ài oi zà> evayyeXht) ictazevovieg, 'chi. TÒ vóorjiia TOLTO ànò nver(.taTog ÀY.a&CXQTOV, àXàXov Y.aì

46

J. Tambornino

-Ábxpov âè

iv

zoîg

ozi

7tào%ovoiv a v z ò

x a ì " o í

& e o ) Q S l i a i i v e ç y o v / i e v o v ,

eld-ia^iévoi n a Q a n X i q o h o g rol g

s i í y v j t x u ú v H t a y y é X X e a & a izr¡v ò o x o v a l

n o t e

i n u v y y á v e i v iv

x â d - a ç z o v z o v z o xaì

ovzcog

n v t ù u a

svsçysi, tV

x a z à

ix

z r ¡ X i x o v z o v x a x o v

f i ó v i o v , à X X à

vóaov

ovçavqi

âè

o z i ,

axt]f.iazcof.iovg, f.levov

aòzòj

xaì

ov'zùjg xaì züiv

ï v a /.a;

eozi

yovv

xaì

i v t Q y í ¡ a r ¡ tig

âozéçeg

zb

zov



/.lèv

vàcuo

â i à

z i v o g

a'^iov

zCuv



n X ì j v xaì

vóar¡(.ia z o v z o ,

ô a i f . i o v w v z a g

oze

/.lèv

xaì

jCQoatuyGtv x a ì

âé,

ei,

w ont

q

à â i x i a v

iv

z i v a ¡.lèv

l o o n t Q iv

z o v g nçbg

tig

zb

o'ig

X o i n o ì

n á o t ¡ g

u a v í u g

zr¡g aeXr¡vr¡g ayr¡-

âè

e y o v i a g

xaì

/.lèv âè

tig

xaì

âè



-d-eçaneveiv ¡.itxa vrjoztiotv

i n i z v y y á v t i v . xaì

avzCov

iv

£rjzr¡oeig

z o ï g n v e v / i a a i

X a X t l v , z i v à

x e x w c p C b o f r a f

âè

a / . a k a

evQed"r¡oeiai

elvai à x à d - a q z a , o v z w g

x a z a â i â i x à o d a i a v r à zò

JIVQ,

ozi à v a i a z ó v

y á q i v

z o v i o , Sie

x a u á r a i v

u v a

a i z l a zov



vipog X a X o v v n o v .

a h í a v

ori

à v & Q w r t o i g , ovvio

à x o v e i v , sieqa

a v z o l g i¡

a v z e ì - o v o i o v aiizCùv

xaì

n X e i ó v w v

zolg

i t a q a â i â ô -

á y y t l i 7 . f ¡ g ,

z i v a g oyj>uaTio/novg

a v z b o u u ß u l v o v i o n ,

cu g

x a X o v otXrjvrjg

x a X o ú u t v o voeXr¡viao¡iov j c á o y o v i e g

à n a v ò a v

z o i a v z a o v / . i j c z d i f i a i a , t l v a i • xal

zbv

a i r lag

o e X ï j v r j ,à ì j . c x x a ì

n l n z o v a i àfjXóv i a n v

o n a v i ù z e ç o v u t v , i a z i

oi

á o y a g

zòv zrjg

rpoovoàg

y e v e & X i a X ó y w vzi¡v

ovv

óá§)]

Xa/.tßaveiv âai-

z o v g

T c a v z b g ö u i f i o v i a o u o v à v a r p e q ó v z i o vi r c i z o v g

i v í o z e eig

u-

z o i ó v à e zf¡g a h í a v

iveqyoCv

à a i / i ó v i a TtQÓg

uóvov

imo

à / . o v o a i zwv

fiaziof-tovg. ozi

yàq

z o v r o

a X X a n v t v / . i c a a xaì

XoióoQr¡&CüOiv

zòv

z e z a y / x é v o g eig

à x à & a ç i o v i n i r r é e l

/.lì]

zb

á g y r ¡ v z r ¡ g z o i a v z r ¡ g êv à v d - q û n o i g

7 t o i r ¡ o a v z a t a v z b v

aXXiuv à o z é Q w v , ï v a

x a z à

xiorpbv

( p w a z r ¡ o ,ó

cooniç

o t h ¡ v i a o u ó v n v e v u a

. . . .

à v â - ç w 7 t o v g zi¡v

a X a X o v x a ì

u r ¡ d t [ i í a v eyatv

eixòg

ftevov



zâ>v

d-eqarcelav

oyr¡/.iaTio/uovg zf¡g otXr¡vr¡g

z r j g z r ¡ Q r ¡ o e i a g zoo

j.ir¡

¡ l é y a g iv

zr¡g v v x z b g xaì

z o i o v z o v g

rpr¡ooutv oit

UVTOÏÇ,

i n i z r \ q t ïz i v a g

a e X r ¡ v r ¡ g o y r ¡ u a z i o u b vn á o y t i v z o v g zov

TOÓ g

o ç w v z e g

i n a o ï â o l g

x a ì

â i à TO

elvai a X a X a x a ì xiocpá.

Ibid. 7 (M. X I I I p. 1112): j í Q o a y f i ) j . i t v âè iv

TtQooti:yf¡ xaì

x a ì z i p • z o v z o zb

vr¡ozeiq, ¿V

o x o X e l o d - a t r¡¡.tüg z o i o v z ó v (.tijâè i j t e ç ù i z û i / i e v , 7 t v e v ( . i a z i ,à X X à 7tQooev%ó[.ievoi o o i ¡ . i t v àn

rcoze

yévog âéoi

n e n o v & Ó T o g

¡ . i r j â è X a X C b f i e v tog

a y o X â Ç o v i t g n q o a e v y r ¡ %aì

TCEQÌ a v z o v

zi

et



zov

n t n o v ' & ó z o g xaì zf¡

à x à d - a q z o vn v t C f i a .

ovx

í x j t o q e v e z a i ti f t r ¡

n t q ì z i v ó g ,

xf-tgaittlav

à-

¡.tr¡ Ó Q x l C i ü ¡ . i t v ,

à x o v o v z i

zìo

v r f i i e l a

à/.aO-àqcoj

i j t i z v x w / i e v

t a v i ü i v v r j o z e i a u n a i -

De a u t i q u o r u m

daemonisiin)

47

C y p r i a n u s , ad Donat. ed. Hartel V: quantum illuc (in pectus) fìdei capacis adferimus, tantum g r a t i a e inundantis haurimus. inde iam facultas datur, immuudos et erraticos spiritus, qui se expugnandis hominibus inmerserint, ad confessionem minis increpantibus cogere, ut recedant duris verberibus urguere, conflictantes, eiulantes, gementes incremento poenae propagantis extendere, flagris caedere, igne torrere. Quod idola dii non sint V I I : Quae hoc loco exponit Cyprianus, ad verbum paene consentiunt cum Minuc. Fel. Octav. X X V I I (supra pag. 33). De lapsis XXIV C. compluribus exemplis illustrai, quam graves poenas deus repetat ex lapsis: alia in balneis constituta . . . . illic ab inmundo spiritu inmunda correpta laniavit dentibus linguam, quae fuerat vel pasta impie vel locata, postquam sceleratus cibus sumptus est, in perniciem suam rabies oris a r m a t a est. ipsa sui carnufex exstitit nec diu superesse postmodum potuit, dolore ventris et viscerum cruciata defecit. X X V I : quam multi (lapsi) cottidie inmundis spiritibus adinplentur, quam multi usque ad insaniam mentis excordes dementiae furore quatiuntur! Ad Demetr. X V : o si audire eos velis et videre. quando adiurantur (dii) a nobis, torquentur spiritalibus flagris et verborum tormentis de obsessis corporibus eiciuntur, quando eiulantes et gementes voce humana et potestate divina flagella et verbera sentientes venturuni indicium confitentur. veni et cognosce vera esse, quae dicimus; et quia sic deos colere te dicis, vel ipsis crede, quos colis. aut si volueris et tibi credere, de te ipso loquetur audiente te. qui nunc tuum pectus obsedit, qui nunc mentem tuam ignorantiae nocte caecavit. videbis nos rogari ab eis, quos tu rogas, timeri ab eis, quos tu adoras: videbis sub manu nostra stare vinctos et tremerò captivos, quos tu suspicis et veneraris ut dominos. certe vel sic contundi in istis erroribus tuis poteri*. quando conspexeris et audieris deos tuos quid sint interrogatione nostra statini prodere et praesentibus licet vobis praestigias illas et fallacias suas non posse celare.

48

J. Tamborniuo

Sentent. episcop. I: Caecilius a Biltha dixit: sic enim scriptum est: una fides, una spes, unnm baptisma. non aput haereticos, ubi spes nulla est et fides falsa, ubi exorcizat daemoniacus etc. VIII Crescens a Cirta dixit: . . . . censeo ego omnes haereticos et schismaticos, qui ad catliolicam ecclesiam voluerint venire, non ante ingredi, nisi exorcizati et baptizati prius fuerint. XXXI Leucius a Thebeste dixit: haereticos blasphemos... execrandos censeo et- ideo exorcizandos et baptizandos. XXXVII Vincentius a Thibari dixit: haereticos scimus esse peiores quam etlinicos. si conversi ad dominum redire voluerint, . . . . primo per manus inpositioneni in exorcismo, secundo per baptismi regenerationem, tunc possunt ad Christi pollicitationem pervenire, alias autem non clebere. Epist. LXIX 15: hodie etiam geritur, ut per exorcistas voce humana et potestate divina ilagelletur et uratur et torqueatur diabolus, et cum exire se et homines dimittere saepe dicat, in eo tamen, quod dixerit, fallat . . . ., cum tamen ad aquam salutarem adque ad baptismi sanctificationem venitur. scire debemus et fidere, quia illic diabolus opprimitur et homo dicatus deo divina indulgentia liberatur. Epist. LXXV 10 Firmilianus quidam scripsit: volo autem vobis et de historia, quae apud nos facta est exponere. ante viginti enim et duos fere annos temporibus post Alexandrum imperatorem multae istic conflictationes et pressurae acciderunt vel in commune omnibus hominibus vel privatim Christianis . . . . Serenianus tunc fuit in nostra provincia praeses, acerbus et dirus persecutor, in hac autem perturbatione constitutis fidelibus et hue atque illuc persecutionis metu fugientibus et patrias suas relinquentibus atque in alias regionum partes transeuntibus , emersit illic subito quaedam mulier, quae in extasin constituta proplieten se praeferret et quasi sancto spiritu plena sic ageret. ita autem principalium daemoniorum impetu ferebatur, ut per longum tempus sollicitaret et deciperet fraternitatem, admirabilia quaedam et portentosa perficiens et facere se terram

49

De antiquorum daemonismo

moveri polliceretur: non quod daemoni tanta esset potestas, ut terram movere aut elementum concutere vi sua valeret, sed quod nonnumquara nequam spiritus praesciens et intellegens terrae motum futurum id se facturum esse simularet, quod futurum videret. quibus mendaciis et iactationibus subegerat mentes singulorum, ut sibi oboedirent et quocumque praeciperet et duceret sequerentur, faceret quoque mulierem illam cruda hieme nudis pedibus per asperas nives ire nec vexari in aliquo aut laedi illa discursione, diceret etiam se in Iudaeam et Hierosolymam festinare fingens tamquam inde venisset. hic et unum de presbyteris Rusticum, item et alium diaconum fefellit, ut eidem mulieri commiscerentur: quod paulo post detectum est. nam subito apparuit illi unus de exorcistis vir probatus et circa religiosam disciplinam bene semper conversatus, qui exhortatione quoque fratrum plurimorum, qui et ipsi fortes ac laudabiles in fide aderant, excitatus erexit se contra illum spiritum nequam revincendum: qui subtili fallacia etiam hoc paulo ante praedixerat venturum quendam aversum et temptatorem infidelem. tarnen ille exorcista inspiratus dei gratia fortiter restitit et esse illum nequissimum spiritum, qui prius sanctus putabatur, ostendit. Ps. Cyprianus, de spectac. IV: ceterum sei at (Christianus) haec omnia (spectacula) daemoniorum esse, non dei. impudenter in ecclesia daemonia exoreizat, quorum voluptates in spectaculis laudat. Canones Hippolyti Geschichte

d. Altchristlichen

ed. Achelis Texte u. Unters, zur

Literatur,

herciusgeg.

v. 0 . v. Geb-

hardt u. A. Harnack VI 4 (1891) 1 c. XVII sq. (postquam episcopus creatus est, omnes orent pro eo): tribue etiam illi, o domine, episcopatum et spiritum dementem et potestatem ad remittenda peccata; et tribue illi facultatem ad dissolvenda omnia vineula iniquitatis daemonum et ad sanandos omnes morbos et contere satanam sub pedibus eius. CVIII: die autem sabbati episcopus convocet eos, qui 1 C. H. inter secundum et quartum decennium tertii p. Chr. n. sae•culi compositos esse probavit Achelis 1. s. p. 237.

Religionsgeschichtliche Versuche u. Vorarbeiten VII, 3.

4

J. Tambornino

50

baptizandi sunt et moneat eos, ut genua flectant capitibus ad orientem conversis et manus super eos expandat orans, ut malignum spiritum ab omnibus membris eorum expellat. CX: postquam autem finivit adiurationes eorum, in facies eorum sufflet signetque pectora et frontes, aures et ora eorum. CCXLVII: signa frontem tuam ad vincendum satanam et ad gloriandum propter fidem tuam. P i s t i s s o p h i a ed. Petermann CCCLXVIsqq. de quinque archontibus, qui versantur in via inedii: naqanh]^, c i j p v est i-ioQcpfi feminae, cuius capillus descendit ad eius pedes, sunt 25 agxidatfiovia sub eius l^oiaia, Hqxovtci super multa alia daifidvia, et liaec dauiona sunt ista, quae intrant in homines, ut irascantur, ut convitientur et ut -/.cnahxlwoiv, et ista auferunt rpix^S OTegtatuug, ut eiciant eas suo fumo caliginis et suis x o / . a a e a i v novr^alg . . . . secunda ZA§IS est .IQIOVD Aethiopica; &QXWV femina, nigra penitus, habens etiam 14 dait-iuvia sub se, aq%ovto super multos alios Sai^IOVAS et dai/.wvia ilia, quae sub JQIOVO- Aethiopica; ista intrant in homines incendiarios, usque dum excitaverint rcolipovg, ut caedes fiant, ut dent duritiem eorum cordi et iram ad efficiendas caedes . . . . tertiae ra^et, quam vocant 'Exazrjv, tribus faciebus praeditam, sunt etiam 27 dai/.wvia sub eius i^ovakt. ista sunt, quae intrant in homines, ut faciant eos peiurare et uti dicant mendacia et ut anient hoc, quod non est iis . . . . quarta quam vocant nagidgwrn Tucpwva, qui est aQxwv fortis, cuius sub potestate sunt triginta duo daifwvia. ista sunt haec, quae intrant in homines, ut faciant eos t7ti9-vj.iElv et nogvevuv, ut coinmittant adulteria, ut sint facientes ovvovalav constanter . . . . quintae xd^tojg aqyovra vocant Iavay^ava^ag, qui agxiov fortis est, habens sub se multa alia daiuovia. ista sunt, quae intrant in homines, ut faciant eos esse accipientes personam, adixouvtag dinalovg et accipientes personam peccatorum, sumentes dagov adversus iudicium rerum, corrumpentes id, obliviscentes horuni, qui pauperes et indigentes, augentes oblivionem ipvx&v suarum et curam 1

Opus gnosticum ab A. Harnack Texte ». Unters. VII 2 p. 95 sqq. alteri tertii saeculi parti attributum.

De sntiquornm daemonismo

51

horum, in quibus nullum lucrum, ne faciant recordationem vitae suae, ut, quum egressi sint e aófiati, auferantur aTtgtaiucog. L a c t a n t i u s , div. instit. I I 15 (M. VI p. 332sq.): hi, ut dico, spiritus contaminati ac perditi (daemones) per omnem terram vagantur et solatium perditionis suae perdendis hominibus operantur qui quoniam sunt spiritus tenues et incomprehensibiles, insinuant se corporibus hominum et occulte in visceribus operati valetudinem vitiant, morbos citant, somniis animos terrent, mentes furoribus quatiunt, ut homines his malis cogant ad eorum auxilia decurrere. Ibid. 16 (M. VI p. 334sq.): nocent illi quidem (daemones), sed iis, a quibus timentur, quos manus dei potens et excelsa non protegit, qui profani sunt a sacramento veritatis. iustos autem, i. e. cultores dei, metuunt, cuius nomine adiurati de corporibus excedunt, quorum verbis tamquam flagris verberati, non modo daemones se esse confitentur, sed etiam nomina sua edunt, ilia, quae in templis adorantur, et quod plerumque coram cultoribus suis faciunt; non utique in opprobrium religionis et honoris sui, quia nec deo, per quem adiurantur, nec iustis, quorum voce torquentur, mentiri possunt. itaque maximis saepe ululatibus editis verberari se et ardere et iam iamque exire proclamant: tantum habet dei cognitio ac iustitia potestatis. cui ergo nocere possunt nisi iis, quos habent in sua potestate? IV 27 (M. VI p. 531 sq.): quanto terrori sit daemonibus hoc signum (crucis), sciet qui viderit, quatenus adiurati per Christum de corporibus, quae obsederint, fugiant. nam sicut ipse, cum inter homines ageret, universos daemones verbo fugabat hominumque mentes emotas et malis iucursionibus furiatas in sensus pristinos reponebat: ita nunc sectatores eius eosdem spiritus inquinatos de hominibus et nomine magistri sui et signo passionis excludunt . . . . exponant igitur (poetae et philosophi) nobis diiFerentiam generis utriusque (daemonum ac deorum), lit sciamus, quid colendum, quid exsecrandum sit, habeantne inter se aliquod consortium, an vero inimici s i n t . . . . si autem sunt inimici, cur aut daemones deos non timent, aut dii daemones fugare non possunt? ecce aliquis instinctu daemonis 4*

52

J. Tambornino

percitus dementit, effertur, insanit; ducamus liuac in Iovis optimi maximi templum vel, quia sanare homines Iupiter nescit, in Aesculapii vel Apollinis fanum. iubeat utriuslibet sacerdos dei sui nomine, ut nocens ille spiritus excedat ex homine: nullo id pacto fieri potest, quae igitur vis deorum est, si subiectos sibi daemones non habent? at vero iidem daemones adiurati per nomen dei veri protinus fugiunt. quae ratio est, ut Christum timeant, Iovem autem lion timeant, nisi quod iidem sunt daemones, quos vulgus deos esse opinatur? denique si constituatur in medio et is, quem constat incursum daemonis perpeti, et Delphici Apollinis vates, eodera modo dei nomen horrebunt; et tam celeriter excedet de vate suo Apollo, quam ex homine spiritus ille daemoniacus, et adiurato fugatoque deo suo vates in perpetuum conticescet. V 22 (M. V I p. 623): non enim ipsi homines persequuntur (Christianos), qui causam, cur irascantur innocentibus, non habent: sed illi spiritus contaminati ac perditi, quibus Veritas et nota est et invisa, insinuant se mentibus et instigant nescios in furorem. hi enim, quamdiu pax est in populo dei, fugitant iustos et pavent ; et cum corpora hoiniuuin occupant animosque divexant, adiurantur ab his et nomine dei fugantur. quo auditu tremunt, exclamant et uri se verberarique testantur; et interroganti, qui sint, quando venerint, quomodo in homines irrepserint, confitentur. sic extorti et excruciati virtute divini nominis exsolantur. propter haec verbera et minas sanctos et iustos viros semper oderunt. P s e l l u s , de operat. daemon. X I (M. C X X I I p. 843sq.): Enumerantur sex genera daemonum : thai ót nàvza zavza %G)v óaifióvwv yévrj •9-eo/.tiarl xaì àvd-qdìTCOig 7ioktj.ua, . . . . to ò' vjzoy&óviov y.aì zò ¡xiaocpakg ìvzòg ei ovy%u)Qovvrai jtQOywQovvra, y.azàqyovza y.aì ìnù.i\Tcrovg xaì exffQOvag iqya^ófÀEva. X I I I (M. C X X I I p. 849sq.): lìg ozjy (àv&QdiTtovg) eiay.Qivó^isva {za òautóvia) xXóvov ov fiéTQIOV àntQyctttrai ZCJV TZÓQUÌV /.lèv olg èviÓQvzai zò nvtvfia rò xpv%iY.óv, ylriQOVj.iévu)v xaì ino rfjg zwv tv avzoìg awf.iàituv nayvz^zog axevovfiévojv re xaì òiio&ovuévov rov nreviiarog • é£ ov ovf.i(ìaivet XQaóaiveo&ai TE TOT crai«ara xaì rag fjye^toviìiàg

De antiquorum daemonismo

53

duváfieig xaxonqayelv, tiinkr^/.zotg xe xàg xnratig ànozekeiaâai xal nkr¡fifiektíg. y.&v iitv iCov vnoy&ovíwv b ¿vaxr^pag fn xqaôatvei -/.al nequpd-eiqei rov xaztyóutvov xal (pd-éyyezai âi' avzov, •¿a&âneq ìòiio yqdiuevog ôqyâvo) z rov náoyovzog jtvtvuaxi. ei dé zig xwv leyo/.iévojv ¡.uaorpaœv tneiarpqijaag i.ád-oi, náqtaiv enáyei xal okwg zòv áXóvza vexqC¡) naqanlrjoiov antqya^exat • rovTi yaq zb yévog, wg ¿v 6ai¡.ioaiv eoyaiov ov, yeioòéaxeqóv taxi, xpvyqóv ze /.al Ç^qov ta y áz io g -/.al oxoi ùv tianéar¡ kat}óv, nâaav Svvaiiiv xpv%ixrtv äfißkvvei -/.al àitavqol. àkóytazov óè ov xal rtáor¡g voeoSg d-twqíag artokeiTióftevov à\óy ze âioixovuevov tpavzaoia, xa-9-áneq zwv •&r¡ohjv rà òvaua&éaitqu, ov ).óyiüv •xazaxovei, ovx énizíiir¡aiv òéòoixev xal àia zovzo naqà nokkolg evkóyiog alalov xal xw(pòv xakehai. xal zwv àkóvzwv zig ovx Sv alXwg ànaXXàzroiro, ti /ir¡ Ttaqà òvvà/.iewg d-eiag 7iqooev%f¡ xal vr¡azeía 7tqoayivofiévr¡g. XIV

(M. O X X I I

p.

852sq.):

àì.k' ti to' azza rceid-ovaiv fjuag cpqoveïv iazqwv Ttaìòeg ov òaijióvwv exyova rà nád-r¡ zavza Myovztg eivai, yvf.iwv âè xal avy/uwv xal rtveinázwv ¡.loydr^Cug e%ovzwv. èftékei cpaqf.iáxoig xal ôiaixr^iaoïv, ÁXX' ovx irti'jòalg xal xaô-aç(.iolg zavza Seqaneveiv ànoneiqwvzai. xal ovôèv 0-avf.taazbv . . . eì zavza Xéyoiev oi iazgol ftr¡óev eiàóieg vneq xr¡v a'íad-r¡aiv, àkk* eig ¡.tova za owfiara naqaxvnzovzeg. JIXÍ¡V exelva xa/.iug e'iyev o'ieod-ai /.lOX&rjqwv exyova yvfiüiv xáqovg, xwftaza, ueXayyokiag, rpqevizidag, (i xal navovoiv enavrXovvzeg i) xevovvieg f¡ himkázzovztg. evd-ovaiaofiovg òe xal ¡.taviag xal /.azoyág, 'ev olg ò ¡.lev àXoì/g ovâév éaziv ológ ze tveqyilv oì're xarà rovv xal kóyov, ovze xazà (paviaaíav xal aïodrfiiv, tztoov dé ¿azi zb xivovv xal ayov, kéyov re aneo ô kr^p&eíg ou/, oiòt /.ai zi zwv /.teXkóvzwv eaxiv oze nqoayoqevov, jcCog av zavza (fiìiutv í'Xr¡g nkr¡uutktlg /.iví.atiq ; XV

(M.

CXXII

I). 8 5 3 s q q . ) :

uvi¡Q zig èveqyovuevog ôuifiovi zìi) nokkà /lèv xal äkka XQ^ouokoyüv àjttipoißautv . . . (interrogatus, unde vaticinandi f a c u l t a t e m a e e i p e r e t ) rührig ¿¡tlmv. zekeo&^vai uèi: yàç zà ôatuuvia eçya jvaqá zivog ii).r¡zov .lißvog etprt • og fie vvxxwç eig oçog àrcayayòjv xaí zivog ¡iozávr¡g ¡.tizaaytlv xekevaag tumvaag zé uov xCo axófiazi xal iyyoíouazá ziva neqiyqiaag zìo òcp&ak/nìu naqéayev oqâv âai/.ioviiov nkrftog' ¿Ü wv olov xóqaxóg zivoç

J. Tambornino

54 r)oOöurv

irimrdvzog

eneivov onöze

de y.ai eig ßovkrjzat

y.ai zov

ozöuazog

/toi itqoKtyeiv

ÖEÜQÖ

vnodivzog

TNTQYNAL

evdov.

ei;

xat

wv Sv

TCEQL

%o y.ivovv.

XVI (M. CXXII p. 857) Timotheus quidam loquitur: izvyyavi /¿er ouxpQori, öanug.

¡.101 nQEoßuzeQog

¿cötlcpog,

övozov.o)

%ai voaovg

de ).iav

avz>] ).tya> rcoze

jtaqiy.ortze

zov ze

enezQÖxcttev ertidr^.og (Y.ai

yuq

eiai

uyrotu(ozazoy)

äyovaiv zb

oc

(fi oabr

yuiivov

oqy\g

vooovaav

ev ijtoqia

avzGj

y.ai

y.ai

¿iie&Qciovvezu

T) ; c

ze y.ai

/neluyyo/.wv oialev

ayyov

vjiozQoiiov

yug

ogaiutv

(p&tyyezo ihü.duov

y/.Giooav zi]g

zoig

ze eyivezo

navzayov

oiußairov

yuv)t fitjdenore

ttrfi'

y.ai y.egy.idog eiäiia

d)J.'

eig otpiv rc'Leov

fiev

lyQt'zo

ozi

^EUI'VOL

y.cn'

acpiyitivr

ovdev.

avzij TCQWZOV

el%ev y.ai

zb yvvaiov

rp&eyyoiievov un

y/.wooav

fj de xai

òòg iaiQÓg ¿tua et a scholiasta modo memorato xa&àQTQia zijg

uctviag.

Fuerunt etiam m y s t e r i a , quae hoc ipso Consilio fierent, ut insania prohiberetur et sanaretur. Ita quotannis Aeginae mysteria Hecatae celebrabantur, cf. Lucian. navig. 15, ubi Lycinus quidam narrai: v.aixoi 7CQ] liy.qi ay.a(pi8u utya/M &t(Jj. /htioag at y.uia/.óipti ¡¿tkeiaii xai za y.qúztá aov ówoei (fuytlv i ipwQiwvzt y.vvì zip tv zalg -/.orcqiaig Y.a3-r¡/.uvv uì.óxhjQov èftoù toù ötlva pap. Lond. 121, p. 15), vel l o n g i u s i n c a n t a m e n t u m (pap. Par., p. 10) adduntur. Etiam t r e s v e r s u s H o m e r i c i amuletum praebent (pap. 1

Amatorium est incantamentum.

De antiquorum daemonismo

81

Par., p. 10), quod, si considerai, quam singularem in superstitione locum obtinuerint Homeri et Vergilii versus (Wessely DenJcschr. d. kaiserl. Akad. d. Wiss. in Wien, phil-hist. Klasse XLII 1893, 6 sqq., Kropatscheck 1. s.), minime mirari potes 1 . Deinde daemones expelluntur, quod a c t i o n e s d a e monibus molestae fiunt. Magus a p p a r e t daemoni. Hoc praeceptum certe non nisi eos respicit, qui aliqua de causa tam magna vi sunt praediti, ut daemones eos tolerare non possint. Ita Firmic. Mat. (math., p. 23) hanc singularem virtutem adscribit iis, qui dum Mars in nono loco versatur, nascuntur. Ita Apollonius apud Daemoniacus a d s p i c i t u r . Philostrat. (p. 20 sq.) eicit daemonem ex puero possesso. Haec •daemones f'ugandi ratio posita est in eo, quod quorundam liominum adspectus valentissimus habebatur, qua ex opinione fluxit etiam fascini superstitio, quam in meridianis regionibus nostris quoque temporibus valde florere inter omnes constat, •cf. 0. Jahn Über den Aberglauben des bösen Blickes bei den Alten, Ber. d. sächs. Ges. d. Wiss. 1885 p. 28 sqq. ; DarembergSaglio s. v. Fascinimi. G e s t us a g u n t u r , ut daemoni terror iniciatur, cf. quae dixi p. 78 de daemonum timiditate et vide K. Sittl Die Gebärden der Griechen und Römer p. 116 adn. 6 et 7. Armenius magus, de quo Psellus (p. 54) verba facit, accedit ad feminam graviter aegrotantem et gladium destringit. H o m o p o s s e s s u s a f f i a t u r , i. e. magus suum ipsius icvevfta transfert in corpus eius, quem sanare vult, cf. A. Dieterich Abraxas p. 141a.; Mithrasliturgie p. 116 sqq.; Kadermacher Rhein. Mus. LX (1905) 315; Wünsch Hess. Blätter für Volks!;. I 134. — Eodem modo inditur nvevua apud Ioann. X X 22: y.at xoCio thtwv ìvt(pvo)](Jiv xal léyti avtolg• läßsce •svveüfia U-/LOV. — Ita corpus daemouiaci expletur spiritu sufilantis et daemon exire cogitur. Hoc remedium adhibetur in pap. Par. (p. 12), ubi praescribitur afflare exoreizandum àrcb tOjv CV/.QLÜV zCtjv noöwv ai/.ta!}ai de v.aï èg Teuéauv ofiov rcùç vuvai. ¡.itd-votïtvza ovv h'zav&a eva zùjv vavzCov Tzaqiïévnv ßiäoao&ca, -/.al vtco xCiv hciyojQiun' àvxl tovtov xciia'/.evod-ijvai tov àdiv.r^iazog. 'Oôiuata fùv drj èv ovôevl Xoyot iïttievov avzov vijv àrcio'/.tiav àuonl.éovia oiyea&ui, zov y.azuXtvad-évzoç âè ¿vO-qu'jtiol tov ôaiuova oùôéva àviévai v.iaobv tovç èv t j j Teuéarj y. ai ènà tc ov.x t iv avt à te o^ioiiog f t; t q % 6 [i e v o v t te I 7Z a o a v i) A l y. i a v, iç o t] Ilvâ-ia zo Ttugditav Ii 'IzaXiaç ¿joui'itii'ovç cptvyeiv Teiuoav [tèv i/j.ijitlv ovy. eïa, zbv ôe î^ooj ocpâg tv.Éievoiv ï/.âoy.eofrai ht).. A d h a n c G r a e c o r u m

opinionem etiam pertinet, quod animae ut domina Hecate (cf. Orphica ed. Abel p. 291; Rohde Psyche I I p. 81,2), mortuorum carnem edere putabantur. Pausan. X 28, 7 tabulam describit, qua Eurynomus depictus est; quem Delphorum interprétés dicebant ôaiuova

eivai

twv

tv "shöov . . . ., /.aï wç zàg oàç/.ag

rttQiea&iei

' Tlvtuua appcllat Porphyrius sanguinem, quo nomine opinionem respicit, quam apud antiquos late diffusam fuisse scimus. De Graecis et R o m a n i s cf. G. Wolff, adn. ad Porphyr, philosoph. e x oracul. p. 148. Praeter hos afferre sat est Iudaeos, quibus praescriptum erat I I I Mos. 17, lOsqq.:

•/.ai avOpüJ^oe twv vlwv /uoa'A i: twv oour).}iL!)v tojv vjulv us àv fft'tyu Tiûv u] nu, y.ai t :it jo ttçûocottôv i i' taO'ovaai' TO u] uu xal u:io'/.ui Uli i i ex zov }.U0 r rraoi;s aaoxôs allia athov ioxiv xai èytù öeöü/xa vuïv c.ti iZi/.àoy.eoS'tii ntçl r(î>v iuûjy.

nçooxeipévwv èv [IOV ¿ni 7 ry yv^qv arzrjà • i) yàç tov /KOiaOTT'otov

J.

88

Tambornino

tùjv vì'/.qùjv, ftóva arpiaiv U7to).eirto)v ià òmù. Priusquam ad id, unde digressi sumus, revertamur, monstrare licet hodie quoque in multis regionibus larvam vulgo Vampyr vocatam, i. e. animam mortili cuiusdam, ex sepulcro oriri et vivis sanguinem exsugere ab hominibus superstitiosis credi. Deinde possessi sanantur, cum feri anseris untur : Cyranid. I l l 22, 18 (p. 19).

stercore suffi-

Enumerantur a n i m a l i a t e r r e s t r i a , quae apta sunt ad daemones propulsandos: leonis pelle involvitur amuletum: cod. Bonn. 218 (p. 26 med.i. hyaenac pelle idem fit: Cyranid. I l l 1 (p. 18 sq.) 1 ; hyaenae vivae oculi evelluntur et purpureis filis bracchiis alligantur: Cyranid. I I 20, 10 (p. 18) lupi pelle cooperitur amuletum: Cyranid. I l l 1 (p. 18 sq.); idem praescribit cod. Bonn. 218 (p. 26); dexter lupi oculus commiscetur cum quibusdam rebus magicis et portatur: Cyranid. I 7. 19 (p. 17); idem oculus solus occulte gestatur: ibid. I I 11. 3 (p. 18). phocae pellis ut amuletum adhibetur: ibid. I V 21, 3 (p. 19); amuletum abscondit: ibid. ITI 1 (p. 18sq.); phocae cerebrum bibitur: ibid. I I 21, 1 (p. 18) et IV 21, 9 (p. 19); et coagulum portatur: ibid. I 7, 20 (p. 17). rasioveum additur Vegetii suffimentis I 20 et I I I 12 (p. 24 sq.). reni medulla et cornu adhibetur in suffimento ibid. I 20 (p. 24) descripto; pellis cervi usui est in amuletum occultandum: Cyranid. I 24, 15 (p. 18). ex priore pede asini anulus magicus perficitur: ibid. I I 15, 1 (p. 18). 1

ibid,

aquila,

semai ri fructus, vultur et sub v o c e

A m u l e t a saepissime cooperiuntur, cf. p. 8fi sub v.

sab

voce

Scorpio

h a n c p. sub voce

hirundo. ibid, lupus. Quae res

et

sub

voce

e a de causa

fiebat,

quod m a g n a

amuletorum p a r s obscena e r a t , vel quod accidere posse v e t e r e s ut

amuleta,

si v i d e r e n t u r ,

P a u l y - W i s s o w a s. v. e

contraria

Amuleti;

vi m a g i c a

irrita

Fosse}" 1. s. p. 112.

De filorum veriico'.orum vi m a g i c a

«Is Amuleti, Archiv f. Reiigionsirissoiveli.

credebant, cf. Riess,

Faden und Knoten Beihef't p. 19.

cf. W o l t e r s Vili

fierent,

De antiquorum daemonismo

89

in rhinocerotis naribus vel cornu lapis est; qui eum portai, tutus est a daemonibus: ibid. II 17, 2 (p. 18).

IT. Quid de daemonum exeuntium actionibus ereditimi sit Popnlaris de possessione opinio nondum piane exhausta est iis, quae adhuc exposui; constabat enim inter omnes a daemonibus in exorcismis miras quasdam res perfici. Ac primum quidem opinabantur homines superstitiosi d a e m o n e s l o q u i h u m a n a v o c e vel s u a s p o n t e : pap. Lugd. I 395 (p. 13) daemones locuturos esse profltetur, si magno dei nomine pronuntiato sulfur et bitumen daemoniaci naribus afferimtur. Ubi mater possessi illius pueri apud Philostratum (p. 20) Brachmanas, ut puerum sanent, adire vult, daemon, qui puerum concutit, quis et cuias sit narrai, et si manere possit, puerum divitiis redundaturum, si minus, interiturum dicit; in altero, quem Philostratus refert exorcismo (p. 20 sq.), daemon, cum ab Apollonio adspicitur, magnum tollit clamorem et se exitnrnm et in neminem umquam intraturum pollicetur; daemon ille, quem Theosebius apud Damascium (p. 25) eicit, vereri se deos et Theosebium dicit. T e l r e s p o n d e r e ad i n t e r r o g a t a p u t a n t u r d a e m o n e s : in incantatione pap. Par. 3007 sqq. (p. 11 sq.) daemon identidem iubetur dicere quis sit; Lucianus (p. 16) ludibrio habet homines, qui credant Syrum quendam exorcistam tantum valere, ut daemones, cum ab eo interrogentur, respondeant vernacula lingua. Haec tam mira superstitio non difficilis est intellectu. Certe enim non daemon loquitur, sed daemoniacus i]>se, cuius verba magis vel minus dira voce expressa iis. qui aderant, terrorem iniciebant: ita explicandam esse narrationem daemonis apud Philostratum (p. 20) scriptor ille superstitiosissimus ipse concedit, cimi daemonem puero possesso interprete usum esse dicat. Fieri etiam potuisse pro certo habendum est, ut homines fraiululenti popnlari opinione nisi mutata voce vel ex ventre loquentes ipsi responsa darent. At non modo loqui, sed etiam a l i a s t e r r i b i l e s r e s

90

J. Tambornino

d a e m o n e s f a c e r e vulgo credebatur; ita opinio erat d a e m o n e m ex cor por e e i e c t u m u l c i s c i e x o r c i s t a m , quod probatur amuletis, quibus magus utitur in exorcismis, cf. Kroll Anal, yraec. p. 13; Kropatscheck 1. s. p. 13. Afferre sat est pap. Par. (p. 9 sq.), ubi magus iubetur post incantationem induere amuletum, quod in exorcizando portavit daemoniacus. Superstitionis modo memoratae exemplum habemus etiam apud Philostratum (p. 20 sq.), qui daemonem. postquam pueri corpus reliquit, Apollonii iussu c o l u m n a m , q u a e i n p r o p i n q u o e r a t , e v e r t e n t e m inducit. Leviter tetigisse sufficit hanc quoque opinionem fluxisse ex populari errore, a magis omnis generis artibus nutrito.

Y. De exorcistis E x antiquissimis temporibus apud Graecos fuisse homines constat, qui — saepius certe bona fide — artissimo cum mimine vinculo coniunctos et singulari vi praeditos se esse professi si quis a daemone correptus videbatur, visitari et consuli solebant. Apud Homerum eiusmodi homines reges ipsi sunt: Autolj-ci filii, incantandi artis periti, carmine Ulixis vulnus sanant, cf. supra p. 76. Horum autem medicorum numerus et auctoritas valde augebatur septimo vel sexto ante d i r . il. saeculo, i. e. ea aetate, qua Dionysi cultu in Graecia vulgato religiones tantopere crescebant; constat enim permultos viros iis temporibus exstitisse, qui uavnic, vel àyÌQtcu, vel y.ccO-aQTai appellati non solum a numine inspirati futura prospiciebant. sed etiam morboruni abditas causas invenire se posse profitebantur, cf. Rohde 1. s. II p. 76 sqq. Huius divinationis exemplum nobis profert Hippocrates (p. 4), qui dicit hos viros, prout epilepsia se ostenderit, vel Neptunum, vel Apollinem, vel Martem, vel Hecatam animasque mortuorum auctores morbi sacri declaravisse. Ubi autem morbos sanare suscipiuut, non medicamenta componunt, sed -/.a&aQiiols xqiovrai (Hippocrat.p.4infr.), i. e.piacula faciunt ad deorum iram placandam, vel ut insti magi se gerunt et incantationes adhibent, quibus numiua, quae morbum miserunt, aegrotum relinquere cogunt, cf. Plato polit. I I p. 364 C: enaywyatg Tiai y.al xaradtouoig roig d-eovg, oig

De autiquorum daemonismo

cpaai, nei&ovreg

atpiaiv im]Qtrtlv.

91

A d summam vero dignitatem

pervenerunt magi exeunte antiquitate. Tum enim, cum possessionis opinio ut numquam antea pervagata erat (cf. supra p. 73 sqq.), numerus eorum, qui auxilium ferre et a morbis sacris homines liberare se posse profitebantur, magnopere cresceret necesse erat. Et tam multi hanc artem exercebant ut publicae saluti obesse viderentur Romanumque imperium vehementissime in eos animadvertere cogeretur, cf. Cumont 1. s. p. 231 et adn. 74 p. 321. Inter eos autem, qui tum exorcistarum munere fungebantur, tantopere excellebant Aegyptii, ut Origenes compluribus locis eos omnis incantandi artis magistros appellet (c. Geis. I 68, p. 40; comm. in Matth. XIII 6, p. 45 sq.) -. Per se intellegitur magos non gratis officium suum hominibus detulisse; ita Lucian. Philops. (p. 16) narrat Syrum illum exorcistam fieya/.™ ftio&qi multos daemones eiecisse; Origen. c. Cels. I 68 (p. 40) magos esse dicit, qui in medio foro uadvvieg ¿reo TÜV Aiyumiwv paucis obolis pensis artem suam exerceant; Firm. Mat. (math., p. 23) loquitur de exorcistis, qui maxima(m) vitae substa?itia(m) sibi comparaverint, cf. Kroll Alte

Tauf gebrauche

p. 36 sq.

1 'EloQv.ioxai appellabantur hi homines ea aetate, quod verbum, quantum equidem video, primum occunit in act. Apost. X I X 13 (p. 31). 2 Cf. etiam Harnack Mission und Ausbreitung des Christentums I2 ( i Leipzig 1 J06) p. 114.

J. Tambonrino

92

CAPVT TERTIYM

De Christianorum possessionis doctrina Christianorum quoque possessionis opinionem ita explanare in animo habeo. ut primum de p o s s e s s i s 1 deinde de p o s s e s s i o n i s n u m i n i b u s , denique de s a n a n d i r a t i o n i b u s verba faciam. accedent liic quoque nonnulla, quae de daemonum exeuntium actione et de exorcistis dicenda sunt. I. De energumeni» Ut apud Graecos etiam apud Christianos possessi habebantur, qui animi morbo laborabant, litteraeque Christianae huius opinionis permulta praebent exempla, Apud Matth. VIII 28 (p. 27), Marc. V 1 sqq. (p. 28 sq.), Luc. VIII 26 sqq. (p. 30) liomo quidam Gerasenus (apud Matth. 1. s. duorum mentio fit), qui in monumentis versatur et. tantopere insanit, ut omnes ei obviam fieri caveant, possessus appellatur. Tertull. apol. X X I I (p. 34 sq.) daemonibus ut spiritalibus viribus in humana corpora intrare mentesque perturbare licere dicit; hoc autem eo Consilio faciunt 2 ut ad cultum sui cogant. Origen. de 1

Saepissime appellantur possessi ut apnd Graecos ìScu,uopt$óuevoi: Matth. IV 24 (p. 27), V i l i 16 (ibid.), V i l i 28 (ibid.), IX 82 (ibid.), XII 22 (ibid.); Satfiovcövrce: Theoph. (p. 361, Hippol. IX 14, 16 (p. 38sq.); yocantur etiam Sai/xovwlriTtToi : Instin. apol. I 18 et II 6 (p. 31) ; zveQyov/ievot : Iren. 116, 3 (p. 34), Origen. de princip. III 3, 4 (p. 43), Psell. 1. s. XV (p. 53 sq.) ; ddemoniaci: Cyprian, sent. episc. I (p. 48). * Ita loqmintur Minue. FeL.Octav. 27 (p. 33), Cyprian, id. non dii 7 (p. 47), Lac,taut. div. inst. II 15 (p. 51).

De antiquornm daemonismo

93

princip. III 3, 4 (p. 43) duas possessionis species statuii, et leviorem et graviorem; graviter possessos esse homines dicit, cum daemones penitus ex integro eorum possederint mentem, ita, ut nihil omnino eos, qaos obsederint, intellegere vel sentire permitiant. Etiam Psellus (p. 52 sq.) esse daemones dicit. qui ìii7if.r-/.xovq re Tag Y.Lvrtaeiq xal 7tXt]/uf

•/(>dtutvo(i>)

¿Qyavq)

XV (p. 53 sq.), dai/.tovi

Sed

to) ,

zqi

TOV

ubi inducitur

7ZoVf.it

pev

liaec daemonia

y.al

sunt

7i aayovzog

&vi]Q

Tzvevfiazi

qui

zig,

a/.'/.a

yQ^OLto'/.oywv

i-7tb

zov

et

tvigyovutvog ¿TtsrpoifiaCtr.

laiava

iy.ntpTtoueva

(Iren. I 3, 4) et non modo paganos, sed etiam Christianos invadunt inspirantque, cf. quae Iren. I 13, 3 sq. refert de Marco, Valentini discipulo, qui prophetarum scholam habebat: tiy.og de avzov y.al dautovd L^andzr^iv

7CQUS

rna

TTtcQtdoov

oactg

d§iag

7ioiti.

pdlioza

l.d/.ig

aoi

;ioig,

tY/j.'

dia

ovy olg

avzog

ittQi

zijg yuvaixag

utiqwuevog

aov

Ttgocpr^evtiv

ov

TZtQiTioqcpvQovg

¿HI/.IU zftg

ayyU.ov

Si' utzoyovg

yctQ y.al

V7iaytod-ai

dovvai

¿mbAeiav

tytiv,

yyeizcu

tvrtaQVfpoig

zbv

y.ul

rcofxp r^tutiv avzov,

uoyo/.tlzai y.al

ydoizog,

Tiavzbg Maq/Jtv

&v o &ebg

zovzwv

zdg

ag

;ro/.-

TCJV

o'/.ojy

zov

rp^alv

avcaig-

o ;XARIIo

7if>o 7ZQ0ad)7C0v ¡.idyov

aviod-ev

y.al

TZQorprjtvtiv

y.al

trzeidfj

t6).t;cti

doxti

7tXovaiu)zdzag,

y.okaxtviov

ifii]g

vno

zt %dqizog

avzov

iyyiyvezai

i/rnctitijir]

zijv

utza-

zoig %aqiv

. . . uv&odiavzov,

prophetiae exemplum habemus etiam apud Cyprian, epist. LXXV 10 (p. 48 sq.), ubi Firmilianus refert ad Cyprianum de muliere, quae duris temporibus vatis partes susceperat et tanta vi a daemone suo donata erat, ut cruda hieme nudis pedibus per olzoi

-S-eoadozov

asperas

nives

ire

eyovoi

nec

zi.v

vexari

jromprjtiavFalsae

in

ctliquo

aut

laedi

ilia

discursione

posset. Postea autem detectum esse adicit Firmilianus daemonem mulieris commovisse presbyterum et diaconum, ut eidem mulieri commiscerentur. Hiras denique de falso propheta res nobis tradit Psell. XV (p. 53 sq.): vir quidam ita vates factus est, ut, postquam a Libyo mago ad prophetiam consecratus est, daemon aliquis sub corvi specie ei advolaret et per os in eum intraret. 1

Of. A. Hilgenfeld 1884) p. 370.

Ketzergeschichte

des

Urchristentums

(Leipzig

De antiquorum daemouismo

95

Ut daemones, qui operantur in falsis prophetis, ita omnino omnes daemones mendaces spiritus sunt, quorum maxime interest errorem propagare hominesque a veritate avertere I t a fit, ut o m n e s , q u i C h r i s t i d o c t r i n a m n o n a m p l e c t u n t u r , a d a e m o n e i n v a s i habeantur, cf. recognit. I V 17 (p. 37), Origen. in num. hom. X X V I I I 8 (p. 43 sq.), Cyprian, ad Demetr. X V (p. 47). Primum igitur p a g a n i in his daemoniacis numerantur, eoque magis, quod, cum de deorum immolatis degustaverint, daemonum convivae facti sunt. Cf. I . Cor. X 2 0 : uk'K' on

u. Dvovoiv

D-tò) dvovoiv • ov d-iXio dì vfiSg

a»ai.

za '¿drrj Sai/tiovioig

xoiviovovg

ZOJV

y.al oò

òaiuovuov

yivt-

Recognit. I I 71 (p. 36) et Origen. c. Cels. V I I 4 : tò

/.lèv yàg

aiòiokó-d-ciov

9-óitai

•9-eoC avd-QiOTtov ;xoivioròv

òaiuovioig'

zgciTtéLrjg

xaì

òaif.ioviwv

ov yj)ì] zòv yivead-ai.

rov His

quoque daemonibus paganos possidentibus effici Christianis persuasimi erat, ut a paganis tam vehementer vexarentur: Minuc. Fei. Octav. X X V I I (p. 33), Origen. c. Cels. V i l i 43 (p. 42), Lactant,. div. instit. V 22 (p. 52). Deinde etiam h a e r e t i c i , qui iam mature existebant et tanto ecclesiae detrimento erant, ut magis quam pagani Christianae religioni intensi dicerentur (Cyprian, sent, episcop. 37, p. 48), daemonem habere putabantur; ita Iren. I 16, 3 (p. 34) Marci gnostici discipulos possessos appellai a malis daemonibus. Quae cum ita se liaberent, haereticos et paganos, si Christianorum sacris initiari volebant, a malis suis daemonibus liberari opus erat, quod perficiebatur baptismate, cf. Kroll Aite Taufgebräuche p. 36 ; infra p. 103 sq. ; quin mos fuisse videtur haereticos in ecclesiam redeuntes non modo baptizare, sed etiam exorcizare: Cyprian, sent, episcop. 8, 31, 37 (p. 48) Diabolus autem cum malis suis daemonibus non modo errorem propagare, sed etiam homines ad peccatum adducere s t u d e t , cf. H e r z o g - H a u c k Eealencyklop.

I V p. 409.

f. prot.

Theol. u.

Kirche

Itaque omnes, qui peccatum committunt, diaboli

Cf. de hac doctrina orta et diffusa Cumont 1. s. p. 184 sqq. Aetheriae peregr. ad loca Banda X L Y I 1: consuetudo est enim hin talis, ut qui accedunt ad baptismum per ipsos dies quadraginta, quibus iieunatur, primum mature a elericis exorcizentur. 1

2

96

J. Tamborniiio

socii facti S sanctum dei spiritum, qui prius in iis fuit, eiciunt et malum daemonem recipiunt: Origen. in num. hom. XXVII 8 (p. 43 sq.), in lud. hom. I l l 4 (p. 45). in Ierem. select. X X I I I 24 (ibid.), vel etiam plures, quia non singula singuli homines habent vitia:

Origen. in

Ios. hom. X V 5 (p. 44) 2 ,

quamobrem Valentinus gnosticus apud Clem. Alex, strom. II p. 409 peccatoris animum elegantissime comparai cum divergono, in quo habitant homines impudici. Rectissime igitur concluserunt simpliciores illi Christian! apud Origen. de princip. I l l 2, 1 (p. 42 sq.) peccatum non esse, nisi diabolus eiusque daeinones ad peccatum illicerent. Graeci, ut supra p. 58sqq. summatim exposui, hominis cum ninnine coniunctionem, i. e. summum quod omnis religio praebere potest bonum, sentiebant in ecstasi et efficiebant ni3rsteriis, quorum perm ulta ut mysteria Attidis, magnorum Samothracae deorum, Zagrei, ut videtur etiam Mithrae illam cum mimine conciliationem sacro quo deus ipse edi credebatur convivio sensibus subiciebant; cf. A. Dieterich MilhrasJiturgic p. 102 sqq. Hanc Graecorum opinionem ut paganam Christiani refutabant, ut suam ipsorum, sit venia verbo, tsQccr uaviuv commendarent. Rectara enim prophetiam lion nisi in ecclesia exerceri et ab eo sancto dei spiritu evocari Christiani dicebant. qui iam Veteris Testamenti proplietas inspiraverat, cf. quae supra dixi de falsa prophetia et act. Apost. X V 3 2 : 'lovòas zi

y.al

y.al avxol

n Q O cp % a i

oì'teg dia "kóyov iio/j.où itaqtv.uKt.aav %olg uòthpob^ y.al tntoirtQiSav. I Cor. 11, 4sq.: nàg àvìtQ icqoatvyof-itvog )) ICQO(pì]T.ev(iiv y.azà y.i(puh~v

ÉGTI

'Èxaaxov zwv

àn' -rtaqà

1) zàì-ig

xaì

rragahiipeig arteg

oi

ovvTctTTÓfievov,

il TV ai g xat

ozoiytiiooig di

TE



• nagaTr'/.^aiug

òaréwv

EÌOI,

OTÌYOI

arjf.iatvEiv

yivwOY.ovreg,

vtvo/J.o&tzi-zai

ìyuv

'/QAUUCTZIÜV

ai

avzwv

yaQUY.zftQtg,

òvvazoì

avzolg

TWV

ioyvEi d-eàawvÓOLIEVEIV

Cf. etiam Origen. c. Cels. I 68 (p. 40). At (Jhristiani, cum eodem modo atque aequales homines a numiuibus invadi posse crederent, remedia liaberent necesse erat, quibus in remediis illustrandis saepius cognoscetur paganorum usuum formam quidem repudiatam, rem receptam et. ut ita dicam, Christiano colore imbutam esse.

Tovg

àvd-QojjTorg

àitEQyóCovzai.

Primum quaeramus, quid Christiani putaverint de incantamentis. Paganorum i n c a n t a m e l a eo niti supra vidimus, quod verbis tanta vis inesse existimabatur, ut is, qui rite formulis uteretur, numina, cuiuscumque generis sunt, sibi der Menschwerdung Christi der „Fürst dieser Wellu war, wie ihn Jesus Christus selbst nannte. Es ist also nicht zu verwundern, wenn er sich dort, wo das Evangelium noch nicht hingedrungen ist, noch als unumschränkter Herrscher zeigt. Mir haben dieses Indianer von so scharfsinnigem u. zuverlässigem Geiste beteuert, daß ich nicht anders kann, als ihren Aussagen Glauben zu schenken. Unns ex fldis his hominibus n a r r a v i t , daß Czortu (ita appellatur diabolus) immer plötzlich inmitten einer Versammlung von Indianern erschien und nach einer gewissen Zeit wie Bauch verschwand, ohne daß es jemand gewahrte noch wußte, wohin er ginge etc.

De antiqnorum daemonismo

101

subicere posset. Hanc verborum virtutis opinionem Christiani ita sequebantur, ut sua ipsius sacra nomina in exorcismis invocarent. cf. Heitmüller Im Namen Jesu: Forschungen zur Religion und Literatur des Alten und Neuen Testaments (Göttingen 1903) I 2 p. 332 sq. Prinmm igitur usitatum esse videmus nomine unius et v e r i dei daemones adiurare: Min. Fei. Octav. XXVII (p. 33); Theophil. ad Autolyc. II 8 (p. 36), qua ratione etiam Iudaeorum exorcistas non frustra daemones incantare patres ecclesiae confirmant: lustin. d. c. T. LXXXV (p. 32); Iren. II 6, 3 (p. 34). Deinde cum evangelia multis locis Christum ipsum daemones expellentem inducerent (Matth. IV 24 VIII16. 28 IX 32 XII22, p. 27 ; XVII14, p. 28; Marc. I 23, ibid.; III 11, ibid.; V 1, p. 28 sq.; IX 14, p. 29; Luc. IV 33 VIII 2 VIII 26 X I 14, p. 30), mos exstitit in n o m i n e I e s u C h r i s t i e x o r c i z a r e d a e m o n e s . Haec incantandi ratio, quam Paulus iam adbibet in itaidioxrjv illam (act. Apost. XVI 18, p. 30), apud Christianos maxime florebat: lustin. apol. II 8 (p. 31); Origen. c. Cels. I 25 (p. 40), I 67 (ibid.) ; Lactant. div. instit. IV 27 (p. 51 sq.), ut re vera acciderint, quae Christus praedixit apud Matth. VII 22: Ttoìloì Iqovalv fioi tv ixslvjj Tf] fju^ça' y.vçie -/.vgie, ov «ii aGj òvóf-iazL éiiçorprlT£vaaf.itv v.aì zò) aw òvó/.iaTi òaiuóvta i^eßako/jev iiaì TÜ> aw òvóuaxi òvvdueig rtoXkàg snoi^aauev ; Quantum autem Iesu Christi nomen valere ubique creditum sit, optime inde probatur, quod aliarum quoque religionum exorcistae eo utebantur: apud Marc. IX 38 (p. 30) et Luc. IX 49 (ibid.) Ioannes queritur, quod homo, qui Christi non sit sectator, in Iesu nomine daemones eicit. Cf. etiam miram illam narrationem act. Apost. XIX 13 sqq. (p. 31): Septem filii principis Iudaeorum sacerdotis, qui exorcistarum artem exercent, adiurant daemonem quendam per Iesum, ov ITaDlog x»jQvooei; daemon autem aegre fert hanc incantationem et gravissime verberat exorcistas. Vide et pap. Par. (p. 11 med.), ubi invocatili- Iesus, deus Hebraeorum. Formula modo memorata ita produci solebat, ut q u a e d a m s a c r a e h i s t o r i a e r e s Christi nomini adicerentur: lustin. apol. I I 6 (p. 31); d. c. T. XXX (p. 32), IL (ibid.), LXXXV (ibid.); Origen. c. Cels. I 6 (p. 39).

102

J . Tambornino

Cum paganorum magi verborum vi confisi incantamenta sua ntique proficere iactarent, Christiani semper persuasum habebant daemonum eiciendi facultatem non nisi donari a deo ipso omnium rerum creatore: ita orta sunt ea incantamenta, quae c o n s t a n t e x o r a t i o n i b u s . Hoc quoque genus, quod vulgo deducebatur ex Matth. X V I I 20: xovro de TÒ yévog ovx. ¿/.nogeverai, EÌ /ì?; tv itgoaev/ij x a l vrjateiu (Origen. comm. in Matth. X I I I 7, p. 45 sq. ; Psell. X I I I , p. 52 sq.), maxinio apud Christianos usui erat; orationes adhibet quilibet Christianus, cum daemones fugare vult: Iren. I I 31, 5 (p. 34), Ps. Clem. ad virg. I 12 (p. 36), Origen. c. Geis. V I I 4 (p. 42), V I I 67 (ibid.), comm. in Matth. X I I I 6 (p. 45 sq.), precantur ad deum Christianorum cxorcistae i. e. viri, qui posteriore aetate ipsi exorcizandi negotio praefecti e r a n t 1 : Origen. in los. hom. X X I V 1 (p. 83), episcopus adit deum orationibus, ut cateclmmenos a daemonibus liberet: can. Hippol. CVIII (p. 49 sq.), quin etiam Origen. comm. in Matth. X I I I 7 (p. 46) ab exorcismis omnino se abstinere Christianis praescribit, et sola oratione uti 2 . Iam vertamur ad a c t i o n es. Christianorum quoque opinione is, qui singulari in daemones vi est praeditus, mala liaec numina fugare potest s o l a s u i o s t e n s i o n e : Marc. I I I 11 (p. 28) refert daemones, cum Christus iis apparerei, humi procubuisse; et a d s p i c i e n d o : Ps. Clem. hom. I X 19 (p. 38) hanc facultatem iis attribuii., qui, postquam baptizati sunt, non peccant et deum esse credunt. Etiam eo daemones eiciuntur Christianorum ritu, quod i n c a n t a n t i s nvtvua t r a n s f e r t u r in d a e n i o n i a c u m , quae res efficiebatur s u f f l a n d o , cf. supra p. 81 sq.: in baptismate afflantur catechumeni (can. Hippol. CX, p. 50) ; hue spectat etiam m a n us im p o s i t i o , cf. A. Dieterich Mithrasliturgie p. 119: ita iam Christus UVEVUU illud àa&evtiaq fugat apud Luc. X I I I 13 et omnino saepissime aegrotis medetur, ut apud Matth. V I I I 3; Marc. I 49; Luc. IV 40, V 13; ab De hac re accuratius infra p. 108 sq. Tales precationes usque ad medium quod vocatur aevum et ultra adkibebantur, cf. F . Pradel Griechische und süditalienische Gebete, Beschwörungen und Rezepte des Mittelalters, Rei.Gesch. Vers. u. Vorarb. I I I 3. 1

2

103

De antiquorum daemonismo

exorcistis etiara manus impositiones adhibitas esse docent Origin. in Ios. horn. XXIV 1 (p. 44 sq.) et Cyprian, sent, episcop. XXXVII (p. 48). — Cf. etiam 0. Weinreich Eel.Gesch. Vers, u. Vorarb. V i l i lsqq. C r u c i s s i g n u m daemonibus adversum esse manifestum videbatur : Lactant. div. instit. IV 27 (p. 51 sq.), quo modo fiebat, ut hoc signo daemones a se amoliri solerent Christiani: Lactant. 1. s. 1 Deinde daemoniaci liberantur i e i u n i i s adhibitis: Matth. XVII 21 (p. 28); Ps. Clem. horn. IX 10 (p. 38); Origen. in Ios. hom. XXIV 1 (p. 44sq.), comm. in Matth. XIII 6 (p. 45 sq.); Psellus XIII (p. 52 sq.), de qua doctrina, cum optime demonstret, quomodo Christiani antiquam superstitionem in suam religionem recipere et commutare soliti sint, copiosius disserere operae pretium esse puto. Antiquitus opinionem fuisse supra p. 61 sq. vidimus daemones una cum cibis in hominum corpora intrare, quam sententiam Christiani ita sequebantur, ut dicerent eos, qui, d u m v i d e r e n t u r necessaria

naturae

velie implere,

non tene-

rent modum per nimietatem, daemonibus in se ingrediendi facultatem dare, cum sobrii homines a daemonibus tuti essent: Ps. Clem, recogn. IV 16 (p. 37). Ex superstitione, de qua est quaestio, oriebatur per se illud: cibis se abstinere, i. e. ieiunare, cf. supra p. 62 ; ieiunare autem in bonis operibus numerandum est, quae quo plura perficiuntur, eo magis diabolo molesta sunt: Origen. in Ios. hom. XXIV 1 (p. 44sq.). Sequebatur ergo, ut illud ieiunandi remedium ab initio certe ad d e f e n d e n d u m , minime ad e i c i e n d u m spectans etiam a p o s se ss i s (Ps. Clem. hom. IX 10, p. 38; Origen. 1. m. s.; Psellus XIII, p. 52 sq.) et, qua re veteris opinionis sententia piane conturbata est, etiam ab e x o r c i s t i s adhiberetur: Origen. comm. in Matth. XIII 6 (p. 45 sq.). In permultis paganis et praecipue in Iudaeis sacris l a v a t i o n e s adhibitas esse constat, quibus, cum aquae ab antiquissimis temporibus lustrandi vis inesse crederetur, omnis generis mala ablui putabatur; cf. Riess, Pauly-Wissowa s. v. 1

Idem certe perficeie vult, quod praecipitur ill can. Hippol. CX, p. 50:

episcopua signet . . . . pectora et frontes,

auves et ora baptizandorum.

J. Tambornino

104 I p. 44;

Aberglaube

K r o l l Alte

p. 30 sq.

Taufgebräuche

Hunc

antiquissimum ritum etiam Christiana r e l i g i o usurpabat tismati

suo, quo modo factum esse nemo negabit,

tisma

daemones

ad

baptizantur, liberi

fugandos fiunt

aptum

haberetur:

a daemonibus

bap-

ut

bap-

pagani,

suis (Ps. Clem.

si

hom.

I X 8, p. 37 sq.; recognit. I I 71, p. 36sq.), idemque fit haereticis (Cyprian, sent, episcop. V I I I , p. 48 ; X X X I , ibid.; X X X V I I , ibid.) ; quin etiam maiorem quam exorcismus vim habet baptisma sententia Cypriani (epist, L X I X Fides locum.

singularem

15, ibid.).

in Christianorum

I a m Matth. X V I I

exorcismis

obtinet

14 sqq. (p. 28) narrat Iesu Christi

sectatores lunaticum sanare non potuisse òià rrjv

òkiyomatiav,

et recta

et

fides

iterum

atquc

iterum

praescribitur

exor-

c i s t i s : paganorum exorcistae nihil efficiunt, quod rectam fidem non habent, (Ps. Clem. ep. ad v i r g . I 12, p. 36); is. qui Christianorum mysteriis initiatur, (Ps. Clem. hom. I X orcismi fide

bene processerunt,

versabantur

alios a daemonibus l i b e r a r e potest

8, p. 37 sq.) ; saepissime Christianorum exmaxime

in pectus adferimus,

capacis

cum exorcistae

(Origen. c. Cels. I 6, p. 39);

quo

in

recta

plus

fidei

eo maior est nostra exorcizandi

g r a t i a (Cyprian, ad Donat. V , p. 4 7 ) ; daemones aut g r a d a t i m aut statim fugiunt, prout exorcistae fides a d i u v a t adiurationem (Min. F e i . Octav. X X V I I ,

p. 3 3 ) ;

et

eiciuntur ex homine, qui est óvvaròg Tiiaiewg àrtoòel&oiv

possessis:

daemones

iv talq loyi/.aig

(Origen. c. Cels. V I I 4, p. 42);

neql n~s quo maior

est possessi fides, eo facilius sanatur (Cyprian. 1. m. s.). hoc praeceptum certe

fluxerit

ex

experientia



Cum scimus

enim, quantopere r e f e r a t eum, qui a numine invasum se putat, fidem

remediorum, quae adhibentur, sibi suggerere \ ea quae

legimus

apud Ps. Clem, recogn. I V

(p. 38) plane d o c t r i n a m possessis medeatur,

redolent:

daemonesque

17 (p. 3 7 ) , fides

hom. I X

11

una apta est, quae

in iis tantum corporis par-

tibus manent, in quibus impietatis aliquid restat. 1 Cf. 0. Stoll Suggestion u. Hypnotismus in der Völkerpsychologie! (Leipzig 1904) p. 415; Journal f. Psychologie u. Neurologìe 1904 p. 84 sqq. ; G. F. Most Encyklopädie der gesamten medizinischen Praxis I I (Leipzig 1834) s. y. Periamma p. 318sq.; B. Stern Meditin, Aberglaube u. Geschlechtsleben in d. Türkei I p. 299.

De antiqtiorum daemonismo

105

Etiam r e s daemonibus adversas habebant Christiani. Ut in act. Apost. X I X 12 Pauli aovSóqia et ouii/.Lv3ia possessis imposita daemones fugant, adhuc quoque s a n c t o r u m r e l i q u i a s magnam vim habere catholici putant. Cruce signando diabolum propulsare morem fuisse supra vidimus ; idem efficiebatur Christianorum opinione eo, q u o d e f f i g i e s C h r i s t i d e c r u c e p e n d e n t i s h o m i n i a f f i g e b a t u r : Origen. in exod. hom. VI 8 (p. 43). Haec fere erant r e m e d i a a b e c c l e s i a c o m p r o b a t a , quorum singulari virtuti et facultati laudandae patres ecclesiae abunde satisfacinnt. Paganorum formulae videntur prava curiositas (Iren. II 31, 5, p. 34), inanium verborum turba (Ps. Clem. ep. ad virg. I 12, p. 36), quae vel nulli usui sunt (ibid.), vel eos tantum daemones fugare possunt, qui a magis ipsis missi sunt (Iren. II 31, 2, p. 34). Christiana vero remedia innumerabiles possessos sanaverunt (Tertull. ad Scap. IV, p. 35), tantumque valent, ut mali quoque homines prospere iis usi sint (Origen. c. Geis. I 6, p. 39). Saepius accidisse dicit Iustinus apol. II 6 (p. 31), ut paganis exorcismis nihil proficientibus Christiani succederent, et Lactant. div. instit. IV 27 (p. 51 sq.) paganis obicit, quod daemones, si in tempio Iovis, vel Aesculapii, vel Apollinis nomine illorum deorum invocato adiurentur, non pareant. Verane haec sunt? Equidem libenter concedendum esse patribus puto Christianos saepius plus eff'ecisse paganis, quod inter omnes excellebant singulari sua fide, cui, ut supra vidimus, tam multum attribuendum est in possessionis superstitione. Deinde quod exorcismos in deorum templis dictos nihil proficere contendit Lactantius, non errat. In templis enim magia, quae, quamvis magnam omnes ei attribuerent vim, a deorum cultu prorsus aliena habebatur, certe nunquam exercebatur et remedia, ubi non adhibentur, nihil valere posse nemo est quin credat. B. D e C h r i s t i a n i s

magiae

cultoribus

Magiam vanam esse ut demonstrarent, Christianos enixe operam dedisse supra vidimus. Hostis autem, quem profligare studebant Christiani, impetus maior erat, quam ut uno ictu repelleretur, tantumque aberat, ut Christiani magiam funditus

106

J . Tambornino

exstirparent, ut ipsi hoc malo inficerentur, quae res eo facilius accidit, quod I u d a e i quoque diligentissime magiam exercebant. Incantationes, quarum permultas Salomo ut praeclarissimus magus tradidisse dicebatur, maximo usui erant, cf. Gfrörer 1. s. p. 412 sqq.; r e s m a g i c a s adhibent in exorcismis et pro amuletis: Flav. los. bell. lud. VII 6, 3 (p. 8) mentionem facit radicis magicae prope Hierosolyma repertae, quae daemones fugat, ant. lud. V I I I 2 , 5 (p. 7 sq.) laudat radicem a Salomone commendatam, cf. H. H. Spoer Notes on jew. amulets-. I. B. L. 23, 97—105; deinde antiquitus apud eos opinionem fuisse memoratu est dignum d a e m o n e s m a g o s e r v i r e eiusque voluntati satisfacere cogi posse (cf. Gfrörer 1. s. p. 410 sqq.), ad quam supei'stitionem certe referendum est illud Pharisaeorum : Christus non eicit daemones nisi per Beelzebul, principem eorum (Matth. I X 34, p. 2 7 ; X I I 24, ibid.; Marc, III 22; Luc. X I 15, p. 30); Iudaeorum denique e x o r c i s t a e , qui posteriore aetate per Romanorum imperium vagabantur (cf. Marc. I X 38. p. 30; Luc. I X 49, ibid.; act. Apost. X I X 13, p. 31 ; Harnack Mission und Ausbreitung des Christentums I p. 110), non aliter se gerebant ac pagani (lustin. d. c. T. L X X X V , p. 32), cuius rei clarissimum profert exemplum Flav. Ios. ant, lud. VIII 2, 5 (p. 7 sq.) : Eleazar quidam coram Vespasiano, filiis eius, praefectis multisque militibus daemoniacum ita sanavit, ut primum naribus eius anulum admoveret, in quo condita est radix a Salomone praescripta, deinde, postquam daemoniacus procubuit, carmen Salomonicum diceret daemonemque vas aqua repletum subvertere iuberet 1 . Ita factum est, ut Christiani magia porro uterentur, quae res maxime inde intellegitur, quod primis statim p. Chr. n. saeculis homines exsistebant, qui, quamquam Christi nomen prae se ferebant, aperte se magos esse profitebantur, i. e. gnostici, qui quomodo daemones eiecerint paucis locis explanare licet. Hippolyt. I X 14 (p. 39) et 16 (ibid.) refert gnosticos adhibuisse kmlóyovg ; Plotinus X X X 14 (p. 22) iis obicit, quod morbos ut daemones eicere se profitereutur, et Celsus apud Origen. c. Cels. VI 39 et 40 (p. 41 sq.), quod homines indoctos 1 Cf. etiam de Iudaeorum arte magica A. Dieterich Abraxas et P. Blau Altjüdisches Zauberwesen passim.

p. 141 sq.

107

De antiquorum daemonismo

decipere studentes varias magiae species exercerent et daemones evocarent nominibus barbaris. Gnosticorum quidem doctrinas estinguere potuit ecclesia, non magiam ab illis tantopere elatam. Per totum enim medium aevum usque ad nostra tempora permulti magiae usus servabantur, qui, quamquam in publicum utique non prodibant, in occulto eo maiore cum studio adhibebantur. Hic quoque pauca exempla afferre sat est. Ex medio aevo habemus tres precationes contra sagittam diaboli, quae praeter dei nominis invocationes aliasque res Christianas permulta continent verba magica; prima exstat in cod. Bonn.'218 (66 a), fol. 491' (apud Heim 1. s. p. 551), altera servatur in cod. Monac. lat. no. 100 ed. Roeckinger Quellen

und

Erörterungen

zur

bayerischen

und

deutschen

Ge-

schichte VII p. 319, cf. Heim 1. s., tertiam nobis tradidit cod. Vindob. theol. 259, cf. Grimm Deutsche Mythologie II p. 1032 et Heim 1. s. 1 Etiam millesimo octingentesimo quadragesimo septimo p. Chr. n. anno Syrius sacerdos Christianus composuit psalmorum usum magicum codice quodam manuscripto, quem edidit et in nostrani linguam vertit C. Kayser Gebratich van Psalmen

zu

Zauberei,

Zeitschr.

d. deutschen

moryenläncl.

Ges.

XLII (1888) 456 sqq. De psalmo 29 et 30 legimus (adfero codicis verba a viro docto Kayser conversa) : Ps. 29. Lies ihn über Rosenöl und Ps. SO. Lies ihn, 3 mal und schreib einen Dämon hat,

salbe dich damit lim eines bösen Geistes tvillen. und er vertreibt von dir den Bösen. Lies ihn ihn für einen Besessenen auf, und wenn einer lies ihn über Olivenöl und salbe seinen ganzen

Leib damit (plura exempla contulit. Kropatsclieck I. s. p. 29 sqq. et p. 39 sq.).

IV. (¿uid daemoiies (liristianorum opinione in exorcismis fecerint In eo quoque rationem atque inclinationem temporum sequebantur Christiani, quod daemones ex hominibus exeuntes loqui et alias miras res perfieere credebant. Daemones C h r i s t u m e s s e f i l i u m d e i c o n f i t e n t e s saepius habemus 1

Vide etiam Pradelii libellum supra p. 102 laudatimi.

108

J. Tambornino

in evangeliis, ita apud Matth. Y I I I 29 (p. 27), Marc. I 24 (p. 28), I I I 11 (ibid.), V 7 (p. 29), Luc. IV 33 (p. 30), VIII 28 (ibid.); daemones m a g n a v o c e i n e x o r c i s m i s c l a m a s s e référant act. Apost. V I I I 7 (p. 30) et identidem patres ecclesiae : Min. Fel. Octav. X X V I I (p. 33), Cyprian, id. non dii VII (p. 47), ad Demetr. XV (p. 47 sq.), ep. L X I X 15 (p. 48), Lactant. div. instit. I I 16 (p. 51 sq.), V 22 (p. 52). Etiam c o l l o q u i u m c u m d a e m o n i b u s h a b e r i posse opinio erat. Daemones hominis Geraseni rogant Iesum apud Matth. VIII 31 (p. 27), Marc. V 12 (p. 29), Luc. V I I I 32 (p. 30), ut sibi facultatem in porcos intrandi faciat et Iesus concedit; daemon act. Apost. X I X 13sqq. (p. 31) respondet exorcistis Iudaeis. Praecipue mos fuit daemonem, quis sit, interrogare: Tertull. apol. X X I I I (p. 35), Theophil. ad Autolyc. I I 8 (p. 36), Cyprian, ad Donat. V (p. 47), Lactant. div. instit. V 22 (p. 52), quod Christum iam fecisse n a r r a n t Marc. V 9 (p. 29), Luc. VIII 30 (p. 30). Gratissimum videlicet e r a t Christianis, si possessi habere se deum paganorum confitebantur: Min. Fel. Octav. X X V I I (p. 33), et dum responsum conveniens ferrent, exorcizabant Christiani: Tertull. de anim. L V I I (p. 35 sq.). Lux in tenebris videtur esse illud Origenis comm. in Matth. X I I I 7 (p. 46): fii] ooxiCiouev. /.irtdè tntQonwiicv. /.t^dh ia/.wutr