Gagana Sāmoa. Tausaga 13. Tusi 2
 9825170816

  • Author / Uploaded
  • coll.

Citation preview

Gagana Samoa Yr13 Bk2

21/7/04

9:26 AM

Page 1

Tusi 2 Gagana g Gagana Samoa Samoa

Tausaga 13 Tausaga 13 Tusi 2

Gagana Samoa nzaid © Ministry of Education, Sports and Culture, Sämoa, 2004

Gagana Sämoa Tausaga 13 Tusi Lua

MÄLÖ O SÄMOA

MATAGALUEGA O A·GA TAflLOGA MA AGANU‚

Agaga Fa⁄mälö E momoli atu le fa⁄mälö a le Matagaluega i tusitala mo manulauti, onosa‹ ma galulue fa⁄tasi mo le tusiga ma le tufifa⁄tasiga o lenei tusi täua. Tusitala: Elaine Ufagafä Lameta Agafili Tuitolova⁄ Fa⁄tonu o Tusitusiga: Agafili Tuitolova⁄

© Ministry of Education, Sports and Culture, Sämoa, 2004 Designed, edited and typeset by Egan-Reid Ltd, Auckland, as part of the Sämoa Secondary Education Curriculum and Resources Project for: Government of Sämoa Ministry of Education, Sports and Culture, 2004. Funded by the New Zealand Agency for International Development, Nga Hoe Tuputupu-mai-tawhiti. Printed through Egan-Reid Ltd. Managing Contractor: Auckland UniServices Limited. ISBN 982-517-081-6

flnotusi Äutalaga 1 Gagana Fa‘amauina – Tala Moni



























5

Äutalaga 2 Gagana Fa⁄mauina – Tala Pupufi



























54

Äutalaga 3 Fa⁄tinoga o Läuga



























72

-Autalaga

1

Alafa‘asalalau ÄLÄFUA MA FAflNAUNAUGA IA flUSIA

Äläfua

Fa⁄naunauga ia flusia E tatau ona mafai e tamaiti ona:

Gagana

Fetufina‹ upu ma faaupuga ina ia logomälie, manino, ma ia talafeagai ma se manatu ⁄utü; ia söloga lelei ma feso›ta‹ manatu, fua fa⁄åpuga o le gagana e talafeagai ma se ⁄utü, le ⁄ufaitau ma le ⁄ufaafofoga; ia mälamalama i le fa⁄aogäina o le gagana e faamanino ai tulaga eseese ft. taimi, faatulagaina o upu ma faaupuga ma le aafiaga o le uiga o le fuaiupu; upu ma faaupuga e sosoo ai manatu ma palakalafa; ia iloa faamatala fausaga masani o fuaiupu ma ni faaeseesega e mafai ona fa⁄aogä mo ⁄utü eseese; sa‹li‹li i le fa⁄aogäina o le Gagana Sämoa i alafa⁄salalau.

A›ina o Gagana

Iloilo le fa⁄aogäina o le gagana ma mea e faatäuaina i le faasämoa; fa⁄ta‹ta‹ ona fausia ata po o fatuga fou, ma fetuunai faaupuga ina ia logomälie ma talafeagai ma le ⁄utü, aufaitau, aufa⁄fofoga; atina¤ lo latou tomai faatusitala i tusitusiga i le: faia o ni tapenapenaga muamua ao lei faatinoa tusitusiga ft. suesuega po o sailiiliga, talanoaga, faatalatalanoaga ma isi; tusia o ni tusituisga muamua, talatalanoa atu i isi tamaiti po o faiä›ga e uiga i tusitusiga muamua ma tusitusiga fa⁄ifi, toe iloilo ma teuteu lelei tusi ma kopi faaifi, fetufaä‹ a latou galuega ma faiä›ga ma isi tamaiti o le vasega, ia faia ma tausia se faila mo tusitusiga lomia po o le faaalia o ana tusitusiga mo le ⁄ufaitau.

Feso›ta‹ga

Iloilo ni faasalalauga o maliu, saofa‹, faaulufalega mf.; iloilo ni faaupuga logolelei ma faatosina loto i faasalalauga faapisinisi e aofia ai ma ta⁄loga mf; auiliili ma mälamalama i fausaga o fesoota‹ga i le nusipepa, televise, leitiö ma ia faia ni fesootaiga eseese i ia auala;

5

6 malamalama i manatu ⁄utü olo› fa⁄vae ai feso›ta‹ga i alafa⁄salalau; iloa itü täua o faasalalauga: ft taimi, nofoaga, ⁄uga, tagata o fuafua i ai ma ë ona, ma fai ni faaaliga, faasilasilaga, faasalaulauga i luga o le televise, leitiö, nusipepa mf.

‚pu §mata O tomai o alafa⁄salalau ua fa⁄täuaina i tausaga uma o ä›ga maualuluga ona o le täua i le soifuaga fa⁄onapönei. E lë gata i lea, o alafa⁄salalau o nisi ia o si›si›maga e a⁄fia tele ai le atiina a¤ o se gagana ona o fa⁄aogäga, po o le lë fa⁄aogäina fo‹. O le Tausaga 9 ma le 10 olo› mafuli galuega fa⁄tino i le galuea‹ina o tomai e mafaufau ai le tagata ia i lona fa⁄aogäina o alafa⁄salalau, ma tomai e iloilo ma au‹li‹li ai aga o fa⁄salalauga. O le Tausaga 11 i le Tausaga 13 olo› galuea‹ina ai tomai ma agava⁄ o uiga loloto ma manatu fa⁄vae o alafa⁄salalau. O le Tusi 2 Tausaga 11 olo› au‹li‹li ai nisi o manatu ⁄utü olo› fa⁄vae ai fa⁄salalauga ¤se¤se, tulafono o le tufifa⁄ta⁄sia o fa⁄salalauga, o aga ma le vaogagana. E tatau lava ona toe va⁄i i Tusi o tausaga ia mo se toe fa⁄manatu o ia vaega.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

7

Vaega 1

Toe Sasa⁄ Le Fafao

Fa⁄tinoga 1

Galuega toe fa⁄manatu – Manatu ⁄utü o fa⁄salalauga E 6 manatu ⁄utü olo› fa⁄vae ai sa‹li‹liga i alafa⁄salalau e pei ona fa⁄aogä i le Tusi 2 Tausaga 11: Manatu flutü 1: O fa⁄salalauga ¤se¤se, o ni lagaga. Manatu flutü 2: O tala o mea tutupu i vaifanua ma le lalolagi o ni tala e toe fa⁄matala ai se matäfipu – e lë o ni tala tufisa› a o le toe fa⁄upuina o se matäfipu (represent). Manatu flutü 3: O le lalagaga o matäfipu eseese i ala fa⁄salalau e mulimulita‹ i ni ana tulafono fa⁄pitoa, ma lona vaogagana. Manatu flutü 4: E tofu le tagata ma lana fa⁄uigaga o fa⁄salalauga ¤se¤se. Manatu flutü 5: O fätuga ma fa⁄mäumauga i alafa⁄salalau e iai o latou talitonuga ma manatu fa⁄vae. Manatu flutü 6: O alafa⁄salalau o ni pisinisi e faalagolago i le tupe faasili.

O fa⁄tinoga nei e galuea‹ina atili tomai loloto i manatu ⁄utü olo› fa⁄vae ai feso›ta‹ga i alafa⁄salalau. 1. Galulue i vaega e 6. Tofu le vaega ma le manatu ⁄utü. Galulue fa⁄tasi e toe va⁄i i le Tusi 2 Tausaga 11 ma fa⁄talanoa le manatu ⁄utü, ma ni fa⁄ta‹ta‹ga e fa⁄lautele ai. 2. Tufifa⁄tasi vaega ta‹to⁄lua. Fetufaa‹ e fa⁄manino manatu ⁄utü, fa⁄aogä ni fa⁄ta‹ta‹ga e fa⁄pupula atili ai. Fesuia‹ vaega ma toe fa⁄matala la tou manatu ⁄utü. Toe fesuia‹ se‹ ia tofu tagata uma ma le avanoa e fa⁄logo ai i manatu ⁄utü uma. O lona uiga e fa⁄lima ona fa⁄matala la tou manatu ⁄utü, ma fa⁄logo fo‹ i isi. Taumafai e sui le tagata e fa⁄matala i taimi uma e fesuia‹ ai vaega. E tatau ona mäe⁄ ua lava so tou iloa i manatu ⁄utü uma.

Fa⁄tinoga 2

Galuega toe fa⁄manatu – Tulafono o fa⁄salalauga i ata pu¤ pe tusi 1. Galulue pea i vaega e ono na iai i le fa⁄tinoga 1. Toe va⁄i i le Tusi 2 Tausaga 11 itulau 20–25. 2. Faitau malamalama i vaega ta‹tasi. Sa‹li mai ni fa⁄ta‹ta‹ga mai nusipepa, po o nisi lolomiga (ft, siata tetele (poster), ie matamata tetele, laupapa matamata tetele), kalena mf.). – AUTALAGA 1

8 3. Fetufaä‹ i le vasega po o vaega. Fa⁄ali le fa⁄salalauga, ata, lolomiga a le tagata latou ma fa⁄matala – manatu ⁄utü, fa⁄matala tulafono, ma aga o fa⁄salalauga olo› fa⁄aogä ai.

Fa⁄tinoga 3

Galuega toe fa⁄manatu – Au‹li‹li se fa⁄salalauga 1. Galulue i le vasega atoa. Faitau ma fa⁄malamalama fesili olo› i le pusa e au‹li‹li ai fa⁄salalauga.

Fesili mo le au‘ili‘iliga o le fa‘asalalauga a. O le ä le itu¡iga fa⁄salalauga lenei? e. O ai na auai i le tufifa⁄tasiga? E fa⁄pefea ona e iloa? i. O ai le ⁄ufaitau olo› fa⁄tü i ai le fa⁄salalauga? ft. tausaga, galuega, nofoaga mf. o. O ä ni fa⁄naunauga o ë ana le fa⁄salalauga ia te oe le tagata faitau? ft. ia malamalama i se matäfipu; fa⁄tauänau e fa⁄tau pe talia se matäfipu; ufina‹ e fa⁄tino se suiga o mo›mia; ia sa‹li se föfö o se fa⁄fitäuli mf. Aiseä? u. E fa⁄pefea ona e iloa? f. O fa⁄pe£ ona lalaga le fa⁄salalauga? Ft. O ai tagata olo› aofia i le fa⁄salalauga? O le ä le agaga o le fa⁄salalauga? E fa⁄pefea ona e iloa? O le leo po o leo o ai olo› fa⁄matala ai? E fa⁄pefea ona e iloa? O ä va⁄iga olo› fa⁄täua i ata? E fa⁄pefea ona ou iloa? O fa⁄pefea ona pu¤ ata? pu¤ latalata, pu¤ mamao mf. O ä tulaga olo› fa⁄täuaina i le fa⁄salalauga? E fa⁄pefea ona e iloa? O le ä le sa› o fa⁄matalaga olo› lalagaina ai le fa⁄salalauga? E fa⁄pefea ona e iloa? g. O ä lagona olo› fa⁄osofia i ata? Aiseä? l. O ä va⁄iga olo› i ata? m.O fa⁄pe£ ona fa⁄aogä aga nei, ma o le ä fo‹ le aogä i le tufifa⁄tasiga o le fa⁄salalauga? ❑ O si›. ❑ O le tusiina o mata‹tusi. ❑ Matamata tetele o laina olo› si› ai ata, ulutala, tala. ❑ O tagata lauiloa i ä latou matäti⁄ po o matäfaioi. ❑ O ata. ❑ O le gagana ft. suinauna olo› fa⁄aogä, o fesili, itu¡iga fuaiupu. ❑ Itu¡iga mau olo› fa⁄aogä e lagolago ai manatu.

2. Galulue ta‹to⁄tasi. Fa⁄aogä fesili e au‹li‹li ai fa⁄salalauga e tolu olo› avatu (i) Fa⁄tupula‹a tagata a⁄fia i fa⁄lavelave i auala; (ii) Tatou fesoasoani i lo tatou mälö; (iii) Atauigalua. Fa⁄maumau tali iä tou api. Tusi sau lipoti pufipufi e folasia i le tou vasega, e tali le fesili olo› avatu i lalo. O le umi o le lipoti e tusa ma le itulau. Ia fa⁄aogä mau mai le au‹li‹liga e tufifa⁄tasi ai lau tali. – GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

9

Fa⁄tupula‹a tagata ⁄afia i fa⁄lavelave i auala Tusia e Lagi Keresoma “E taugofie ma faigofie puipuiga nai lo togafitiga.”

Mulitalo Siafausa

“Your honour – I come in the pioga and my peep peep is no lagona. My peep is pegi pegi – asigi no me‹me‹. I pigi asigis leg and my car is very malepe. I stopped my car ’cos no go, asigi only fa⁄malo! Sorry hour honour, pig pioga. I double my sorry, asigi is asigi po⁄. Now I’m sad, no car, I back to use my feet!” Sumeo Siitia Ioe, o le iuga lava lea o so› se tagata e fa⁄tamalama i le fa⁄foeina o le taavale, o le toe fo‹ lava i le savali. E tele mafuaaga o le tutupu mai o fa⁄lavelave i luga o auala, peita‹, o mafuaaga ta⁄tele o lo› fa⁄mauina, o le ›na o le ave ta⁄vale, o le ova le lele i mariuana, o le mimita ma le ave ta⁄⁄vale fa⁄tamala. maliu ai o se tagata, afaina atu ai ma le tulaga o e aiga aemaise le aafaiaga i le tulafono. I fa⁄maumauga a le Ofisa o Leoleo, e toa 17 na maliliu i fa⁄lavelave i luga o auala tetele i le tausage e 2002. Na paå lea numera i le tausage 2003, lea na fa⁄mauina ai na o le to⁄sefulu na maliliu. O tagata na manunu⁄ i le tausaga e 2003, e 101 ma le aofaiga e 458 na a⁄fia i fa⁄lavelave i luga o auala ae lei fa⁄manu⁄lia. O vaaiga masani ia i fa⁄lavelave i auala ona o le fa⁄tamala o le avetaavale

Na malie i le fa⁄fogafoga a le mamalu o le atunufi, le tusi na lauina e Sumeo i le fa⁄tasiga i le Maota Tooa Salamasina i le fa⁄manatuina o le Aso Fa⁄pitoa o le Soifua Maloloina i le Lalolagi, lea na fa⁄tauaina ai le “Saogalemu mai fa⁄lavelave tutupu pe a fa⁄utauta i luga o auala.” E tele fa⁄fitauli e tulai mai pe a fa⁄tamala le tauaveina o le taavale. Fa⁄fitauli e pei o le ono

O le 38% o tagata na manunu⁄ i luga o auala o tamaiti e i le va o le 1–18 tausaga. Na fa⁄alia fo‹ e le afioga i le Minisita o le Soifua Maloloina Mulitalo Siafausa, olo› fa⁄mauina e le Ofisa o Taui o Fa⁄lavelave Fa⁄fuase‹ le siitia o le numera o tagata na a⁄fia i fa⁄lavelave a› sopoia le alatele. Na fa⁄mamafaina e le afioga i le Minisita, le tatau ona galulue fa⁄tasi o tagata uma o Sämoa e puipuia Sämoa mai fa⁄lavelave tutupu i luga o auala tetele e ala i le usitaia ma le tausisia o tulafono o le auala.

Le SÄMOA The Weekly Newspaper 12–19 Aperila Itulau 6

O ä manatu ⁄utü, ma aga o fa⁄salalauga olo› atagia i fa⁄salalauga nei?

O le tufifa⁄tasia o le lipoti o se avanoa lea e galuea‹ina ai tomai ma agava⁄ nei: ❑ fetufina‹ upu ma faaupuga ina ia logomälie, manino, ma ia talafeagai ma

se manatu ⁄utü; ❑ ia söloga lelei ma feso›ta‹ manatu, fua fa⁄åpuga o le gagana e talafeagai

ma se ⁄utü, le ⁄ufaitau ma le ⁄ufaafofoga; – AUTALAGA 1

10 ❑ ia mälamalama i le fa⁄aogäina o le gagana e faamanino ai tulaga eseese ft.

taimi, faatulagaina o upu ma faaupuga ma le aafiaga o le uiga o le fuaiupu; upu ma faaupuga e sosoo ai manatu ma palakalafa; ❑ auiliili ma mälamalama i fausaga o fesoota‹ga i le nusipepa; ❑ malamalama i manatu ⁄utü olo› fa⁄vae ai feso›ta‹ga i alafa⁄salalau.

Tatou fesoasoani i lo tatou mälö i le faamatagofieina atili o Sämoa Ae a pea fai so tatou sao i le faamatagofieina atili o si o tatou atunufi pele o Sämoa? Tatou fesoasoani i si o tatau Malo i lona tula‹ malosi mai e si‹ le igoa o Sämoa i le maualuga e gata ai, aua le va o i si o tatou aunufi o le Pasefika, ae maise le lalolagi atoa. O le fonotaga talu ai nei a le au tusitala o le Pasefika, lea sa usuina i Apia, sa mautinoa ai le amana‹a tele o Sämoa e le Pasefika atoa, talu ai le mautu o ana fuafuaga fa⁄le tamaoaiga, le filemu lelei o ona tagata a nufi uma, le maopopo ma le leai o se vevesi o ana faiga malo. Sa ta⁄pe le au usu fono ma le fiafia tele, us faamalieina uma o latou finagalo e le gata ona o le tali lelei o i latou e le Malo, faapea le faalapotopotoga a le au tusitala a Sämoa lava ia o JAWS, ⁄e sa maofa o latou loto i le lauusiusi lanumeamata o le si›siolmaga a Sämoa. O le a sa so tatou sao mo le manuia atili o Sämoa? Tatou faasaga e teuteu mama lo tatou gataifale ma le si›si›maga, amata atu i o tataou lava aiga. Aua le faatalale i lapisi ma otaota e ono lepetia ai le matagofie o loo ua i ai nei. Fatau sau fata lapisi e fausia i uamea e umi ona faaoaga, ma e matagofie i le silasila, e sui ai le fata lapisa malepe lena o loo i luma o lou maota ma loa laoa i le taimi nei. Faafeso›tai mai nei loa le telefoni 23078 poo le 26977 mo ni si faamatalaga

3. Fa⁄aogä La⁄saga olo› avatu e tapena ai lau tali.

La⁄saga 1

Matäfipu ⁄utü

O matäfipu olo› mo›mia ona aofia i lau tali e iloa i upu ⁄utü olo› i le fesili. Lisi i le pusa upu ⁄utü olo› i le fesili ma ni fa⁄lautelega, o se fa⁄ta‹ta‹ga o le uiga o manatu ⁄utü ma le fa⁄alia i fa⁄salalauga e tolu ft. 1. Manatu ⁄utü e fa⁄vae ai fa⁄salalauga –

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

11

Sämoa Observer 22 Me 2004 Itulau 6

– AUTALAGA 1

12

La⁄saga 2

Fa⁄vasegaga

1. Fa⁄ta⁄tia sau fa⁄sologa o le tali ft. Folasaga Fa⁄matala le täua ona malamalama i manatu ⁄utü ma aga o fa⁄salalauga

Tali le fesili

Tino o le lipoti

{

{

Ia tofu le palakalafa ma le ⁄utü e fa⁄lautele ai le tali. Ia iai ni mau si‹ mai le au‹li‹liga sa faia muamua

Täaofa‹ ou manatu, toe fa⁄upu lau tali i le fesili

Aotelega

La⁄saga 3

Matäfipu e aofia i le tali

1. Tusi fa⁄lautelega o manatu ⁄utü i le si‹ mai o mau mai fa⁄salalauga. ft. 2. Filifili ma lisi i lalo ou manatu ⁄utü e tali ai le fesili, ma mau si‹ mai fa⁄salalauga.

manatu ⁄utü e

O alafa⁄salalau o ni pisinisi e faalagolago i le tupe faasili

“Tatou fesoasoani i lo tatou mälö” – faatau fata o lapisi

aga o fa⁄salalauga

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

gagana

suinauna tagata muamua ft. si o ta atunufi

13

La⁄saga 4

Tusiga muamua

1. Tusi lau tali. Fa⁄vasega ma tusi ou manatu ⁄utü i palakalafa. Ia lelei ona fa⁄vasega palakalafa ia atagia mai le ⁄utü ma ona fa⁄lautelega. 2. Va⁄i i fa⁄naunauga mo tomai olo› galuea‹ina i le galuega lenei. Toe faitau lau tali ma teuteu. 3. Galulue ta‹to⁄lua. Fesuia‹ a lua tali ma aumai fautuaga. Fa⁄aogä le pepa o iloiloga a le aufaitau olo› i le Tusi 1 Tausaga 12 itulau 59.

La⁄saga 5 Tusiga fa⁄ifi 1. Tusi lau tusiga fa⁄ifi o le tali ma ao api i le faiä›ga. 2. Fa⁄tino teuteuga fa⁄ifi ma toe tusi. 3. Galulue i vaega taito⁄fä. Auaua‹ e folasia lipoti i luma o vaega.

Fa⁄tinoga 4

Toe tepa i tua: Iloilo tomai ua ⁄usia 1. Toe faitau ma mafaufau i lou ⁄usia o fa⁄naunauga taitasi. 2. Tusi sau fuaiupu e fa⁄matala ai le tulaga olo› iai ou tomai ma agava⁄ o fa⁄naunauga ta‹tasi. Ia maoti tulaga ua lelei ma tulaga olo› mo›mia pea se galuega fa⁄leleia. 3. Tusi i lalo se fa⁄tinoga ma›ti ole¡ e faia mo le la⁄la⁄ i luma o lou taumafai i fa⁄naunauga ta‹tasi. ft.

Fa⁄naunauga Fetufina‹ upu ma faaupuga ina ia logomälie, manino, ma ia talafeagai ma se manatu ⁄utü; Ua lelei . . . (tulaga ua lelei po o ua e ⁄usia) E mo›mia . . . (tulaga olo› mo›mia pea ona galue ai) Ole¡ ou . . . (tulaga ma›ti ole¡ e faia mo fa⁄leleia) Ia söloga lelei ma feso›ta‹ manatu, fua fa⁄åpuga o le gagana e talafeagai ma se ⁄utü, le ⁄ufaitau ma le ⁄ufaafofoga; Ua lelei . . . (tulaga ua lelei po o ua e ⁄usia) E mo›mia . . . (tulaga olo› mo›mia pea ona galue ai) Ole¡ ou . . . (tulaga ma›ti ole¡ e faia mo fa⁄leleia) Ia mälamalama i le fa⁄aogäina o le gagana e faamanino ai tulaga eseese ft. taimi, faatulagaina o upu ma faaupuga ma le aafiaga o le uiga o le fuaiupu; upu ma faaupuga e sosoo ai manatu ma palakalafa; Ua lelei . . . (tulaga ua lelei po o ua e ⁄usia) E mo›mia . . . (tulaga olo› mo›mia pea ona galue ai) Ole¡ ou . . . (tulaga ma›ti ole¡ e faia mo fa⁄leleia) Ia auiliili ma mälamalama i fausaga o fesoota‹ga i le nusipepa; Ua lelei . . . (tulaga ua lelei po o ua e ⁄usia) E mo›mia . . . (tulaga olo› mo›mia pea ona galue ai) Ole¡ ou . . . (tulaga ma›ti ole¡ e faia mo fa⁄leleia)

– AUTALAGA 1

14 Ia malamalama i manatu ⁄utü olo› fa⁄vae ai feso›ta‹ga i alafa⁄salalau; Ua lelei . . . (tulaga ua lelei po o ua e ⁄usia) E mo›mia . . . (tulaga olo› mo›mia pea ona galue ai) Ole¡ ou . . . (tulaga ma›ti ole¡ e faia mo fa⁄leleia)

Vaega 2

Sa‹li‹li i le Fa⁄aogäina o le Gagana Sämoa i Alafa⁄salalau

Fa⁄tinoga 1

Malamalama i fa⁄naunauga ia ausia Fa⁄naunauga ia ⁄usia O galuega ole¡ soso› e galuea‹ina ai tomai ma agava⁄ e

sa‹li‹li ai i le fa⁄aogäina o le Gagana Sämoa i alafa⁄salalau, ma tusi se lipoti o lea sa‹li‹liga

O le lipoti e fa⁄iloaina lou malamalama i le ⁄utü na patino i ai le sa‹li‹liga. O se lipoti ua atoatoa lona fa⁄tinoga e iai fesili e fa⁄ta‹mua ai lona gaoioiga po o le au‹li‹liina o vaega o le ⁄utü ua filifilia. E ⁄noa manatu fa⁄alia, e sogasogä le atiina¤ina o ia manatu i le malosi o mau e lagolagoina, ma fa⁄lautelega talafeagai.

E iloa ua ⁄usia ia tomai pe ¡

❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑

fa⁄ta⁄tia fesili e fa⁄ta‹mua ai le sa‹li‹liga filifili ma fä‹fa‹ mau ma fa⁄matalaga talafeagai mai alagä›a ¤se¤se sa› le fa⁄uigaga o le aotelega o mau mafai ona fefulisa‹ ma fetufina‹ mau e fausia ai fa⁄uigaga ma manatu fou manino le fa⁄ta›toga o manatu ⁄utü, sologa lelei ma feso›ta‹ manatu i le ⁄utü ola ma ⁄noa manatu fa⁄alia i ata ua alia¤ mai i le sa‹li‹ligaa, ma feso›ta‹ i fesili ta‹mua e sogasogä le atina¤ina o manatu se ia o› i le aotelega

O le tusiina fo‹ o le lipoti ole¡ galuea‹ina ai tomai o tusitusiga e pei o le faia o ni tapenapenaga muamua ao lei faatinoa tusitusiga, ft. suesuega po o sailiiliga, talanoaga, faatalatalanoaga ma isi; tusia o ni tusituisga muamua, talatalanoa i isi tamaiti po o faiä›ga e uiga i tusitusiga muamua ma tusitusiga fa⁄ifi, fautuaina tusitusiga a isi, iloilo ma mätau suiga olo› mo›mia ma teuteu tusitusiga faaifi.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

15

Galuega sa‹li‹li Pepa o Galuega O le matäfipu lautele mo le sa‹li‹liga o le Fa⁄aogäina o le Gagana Sämoa i alafa⁄salalau. Filifili se ⁄utü se tasi mai le matäfipu lenei. Fa⁄tino sau sa‹li‹liga i le fa⁄aogäina o le Gagana Sämoa i le ⁄utü filifilia. Tusi sau lipoti e lë silia ma le 500 upu po o le lima itulau o le pepa A4, e fa⁄matala ai le ifiga o le sa‹li‹liga. E 4 vaiaso le taimi fa⁄tulagaina mo le sa‹li‹liga.

O tulaga lautogia O tulaga lautogia ua iai i totonu o le pusa “E iloa ua ⁄usia ia tomai pe ¡..” Ua mautü le fa⁄ta›toga o tulaga lautogia o sa‹li‹liga i isi tusi, ma e ao ona tou toe va⁄va⁄i lelei i le au‹li‹liga o vaega ta‹tasi ua lautogia ft. Tusi 1 Tausaga 12, Tusi 1 Tausaga 11, Tusi 3 Tausaga 9, Tusi 3 Tausaga 10.

Fa⁄tinoga 2

Malamalama i aiaiga o le ⁄usia 1. Galulue ta‹to⁄lua. Fa⁄talanoa uiga e iloa ai ua ⁄usia tomai o le galuega o le sa‹li‹liga olo› tusia i le pusa “E iloa ua ⁄usia”. 2. Toe va⁄i i le Tusi 1 Tausaga 12 itulau 48. Au‹li‹li vaega ua fa⁄tulaga ai vaega lautogia. 3. Fa⁄ta⁄tia e oulua se fa⁄sologa o tulaga e tatau ona lautogia o le sa‹li‹liga lenei. Ia mätau lelei po o ä matäfipu e tatau ona aofia i le tali o le galuega. 4. Galulue i le vasega atoa fa⁄tasi ma le faiä›ga. Tufifa⁄tasi se tou fa⁄vasegaga o tulaga lautogia o le sa‹li‹liga lenei. Fa⁄aogä fa⁄vasegaga ua i isi tusi mo se fesoasoani. Lisi i se siata matamatatetele ma fa⁄mau i le puipui o le tou potu ina ia iloa uma.

– AUTALAGA 1

16

Fa⁄tinoga 3

La⁄saga o le fa⁄tinoga o le sa‹li‹liga O la⁄saga o le fa⁄tinoina o se sa‹li‹liga e pei ona fa⁄masani mai ai i le Tausaga 9 ua fa⁄pea. 1. Fuafuaga ma fa⁄ta‹muaga 2.Aoao ma fa⁄maumau fa⁄matalaga

6. Iloilo ma toe manatu i le fa⁄tinoga Fa⁄tinoga o se sa‹li‹liga

3.Au‹li‹li ma fa⁄vasega mau

5.Tufifa⁄tasi ifiga i se lipoti 4.Täaofa‹ manatu ma ata ua alia‹ mai i mau

1. Galulue ta‹to⁄tasi. Fa⁄aogä galuega olo› avatu e fa⁄taunufi ai galuega o le sa‹li‹liga.

La⁄saga 1

Fuafuaga ma Fa⁄ta‹muaga

Filifili se ⁄utü mai le matäfipu lautele o le sa‹li‹liga. O le matäfipu lautele o le Fa⁄aogäina o le Gagana Sämoa i alafa⁄salalau. E tatau ona mafaufau muamua

polokalame fa⁄lauiloa o matäfipu fa⁄pitoa a matägaluega o le mälö; ma sosaiete tüma›ti

tala i ta⁄loga

fa⁄salalauga fa⁄pisinisi

talafou: tala o mea tutupu

fa⁄manuiaga o aso fanau tala o le tau poloä‹ga o fa⁄masinoga

fa⁄silasilaga o umusaga

fa⁄leoina o le lë malie i se matäfipu ft. tusi i le fa⁄tonu

Matäfipu: Fa⁄aogäina o le Gagana Sämoa i alafa⁄salalau

fa⁄fetai o se maliu, umusaga mf.

matai ua fai saofa‹

fa⁄matalaina o matäfipu ma ⁄utü fa⁄pitoa ft. fa⁄sao o le si›si›maga; puipuiga mai fa⁄ma‹; o tupe fa⁄sesë mf.

fa⁄silasilaga o vavao a alalafaga

fa⁄silasilaga o maliu tala pupufi, tala fa⁄solo

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

manatu o le fa⁄tonu

lipoti fa⁄pitoa ft. mai le mälö

17 po o ä tulaga olo› fa⁄aogä ai le Gagana Sämoa i alafa⁄salalau. Tusi le matäfipu i le ogatotonu o le pepa ona lisi fa⁄aupogaleveleve lea o tulaga uma e te iloa olo› fa⁄aogä ai le Gagana Sämoa i alafa⁄salalau. O ⁄utü ia e ono fili mai ai se tasi mo lau sa‹li‹liga. ft.

Filifili se ⁄utü Fai sau filifiliga i le ⁄utü e te sa‹li‹li i ai. O le tele o ⁄utü e pei ona iai i le ata o le La⁄saga 1, e tele ni lälä e aofia ai. E tatau ona e toe mafaufau i le ⁄utü ua e filifilia, ma fili mai se lälä se tasi e patino i ai lau sa‹li‹liga. O se fa⁄ta‹ta‹ga, afai ua e filifilia fa⁄salalauga fa⁄pisinisi, o nisi o lälä e aofia ai o:

o musika

fale mautotogi

auaunaga fa⁄lea›a›ga

ta⁄vale fa⁄tau atu

fa⁄lauiloaina o taumafa

fa⁄aogäina o le Gagana Sämoa i fa⁄salalauga fa⁄pisinisi

auaunaga a kamupanï ft. faita⁄vale, komipiuta, fofö, fale oti ulu, Sämoa Tel

televise

leitïö

nusipepa

laupapa ma ie matamata tetele

fale⁄iga oloa fa⁄tau atu a faleoloa tetele po o oloa si‹ atoa

Tusi i lalo le matäfipu, ⁄utü, ma le vaega po le lälä ua e filifilia e patino i ai lau sa‹li‹liga.

flutü ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

– AUTALAGA 1

18

Fa⁄ta⁄tia fesili ta‹mua A mäe⁄ ona filifili le ⁄utü, ma ua tonu i lou manatu se lälä e patino i ai lau sa‹li‹liga, ona fa⁄ta⁄tia loa lea o fesili e fa⁄ta‹muaina le sa‹li‹liga. O fesili ia e fa⁄tonutonuina galuega uma o le sa‹li‹liga. E fuafua mau ma fa⁄matalaga e ao, i fesili. E fuafua fo‹ le au‹li‹liina o ia mau, i tulaga mo›mia mo le taliina o fesili. E tatau la ona ⁄noa ma sogasogä fesili e tatala ai le ⁄utü. O se fa⁄ta‹ta‹ga: Matäfipu – Fa⁄aogäina o le Gagana Sämoa i alafa⁄salalau. flutü – Fa⁄aogäina o le Gagana Sämoa i fa⁄salalauga fa⁄pisinisi. Lälä e patino i ai le sa‹li‹liga – Fa⁄aogäina o le Gagana Sämoa i fa⁄salalauga fa⁄pisinisi o oloa po o auaunaga fia fa⁄tau atu.

Fa⁄ta‹ta‹ga o ni Fesili Ta‹mua: 1. O ä aga olo› mafuli i ai le fa⁄aogäina o le gagana i fa⁄salalauga fa⁄pisinisi o auaunaga a kamupanï, ma auaunaga a matägaluega ma sosaiete? 2. O ä aga o fa⁄aogäga o le gagana e te lagona olo› mata⁄lia ma sogasogä i le aumaiga o le fe⁄u a ia fa⁄salalauga? 3. O le ä le täua o ia aga i le taliaina o le fe⁄u o fa⁄salalauga e le aufaitau, aufa⁄logologo, aumaimoa? 4. O le ä se ata olo› alia¤ mai i le fa⁄aogäina o le Gagana Sämoa i ia itü¡iga fa⁄salalauga? 5. Aiseä na filifili ai aga ia o le fa⁄aogäina o le gagana, e i latou e ana fa⁄salalauga? Tusi i lalo ni fesili tatala se 3 e fa⁄ta‹muaina lau sa‹li‹liga i le ⁄utü ua e filifilia: 1. ________________________________________________________ ________________________________________________________ 2. ________________________________________________________ ________________________________________________________ 3. ________________________________________________________ ________________________________________________________

La⁄saga 2 Aoao ma fa⁄maumau fa⁄matalaga ma mau fl› le‹ fa⁄solo le vaega lenei o le sa‹li‹liga, e tatau ona toe fo‹ i le Tusi 3 Tausaga 9, Autalaga 2 mo au‹li‹liga o fa⁄salalauga ma le gagana sa fa⁄tino ai, fa⁄pea le Tusi 2 Tausaga 11, Autalaga 1e faitau ma toe fa⁄talanoa manatu ⁄utü o tulafono o fa⁄salalauga i siata, laupapa po o ‹e matamata tetele. O fa⁄matalaga ma mau e mafai ona maua mai i nusipepa, makasini, o siata tetele (posters), o pepa fa⁄salalau laiti (pamphlets), o laupapa matamata tetele (billboards), o ‹e matamata tetele (banners), o le lolomiga o fa⁄salalauga i luga o le televise, ma le leitiö. O fa⁄matalaga ma mau e tatau ona: ❑ aumai i ni alafa⁄salalau ¤se¤se ❑ sa‹li mai ni fa⁄ta‹ta‹ga se 15–20 o ia itü¡iga fa⁄salalauga, ona fili mai ai

lea o se 10–12 talafeagai e fa⁄sino tonu i ai au galuega o le sa‹li‹liga.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

19

Galuega 1 Sa‹li alagä›a ma alafa⁄salalau e maua ai fa⁄matalaga ma mau mo lau sa‹li‹liga. E lelei pe ¡ filifili ni itü¡iga se tolu pe sili atu, ina ia ¤se¤se ni va⁄iga e te maua. Ole¡ avea fo‹ ma mea e fa⁄ta‹ta‹ ai ni au‹li‹liga ¤se¤se ma maua ai ni manatu fou. O se fa⁄ta‹ta‹ga e mafai ona e filifili mai ni fa⁄salalauga ua patino i lau ⁄utü mai nusipepa, laupapa matamata tetele, leitiö, ma le televise. Afai ole¡ fa⁄aogä le televise ma le leitiö, e tatau ona e tusi sa› i lalo tautalaga olo› fa⁄aogä ai ina ia fa⁄faigofie ona au‹li‹li ma fa⁄tusatusa i isi alafa⁄salalau. E tatau ona iai uma kopi o fa⁄salalauga ua e fa⁄aogäina i pepa fa⁄aopoopo i lau lipoti.

Galuega 2 Fa⁄ta‹ta‹ ona e fa⁄logologo i le leitiö, po o le matamata fo‹ i le televise i se fa⁄salalauga pufipufi e fetaui ma lau ⁄utü filifilia. Tusi i lalo. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

Galuega 3 Fa⁄maumau sa› mau, ma fa⁄iloa alagä›a na aumai ai. O le fa⁄ifiga o lau lipoti e tatau ona fa⁄iloa ai alagä›a na maua ai mau o lau sa‹li‹liga. Ole¡ faigofie ona fai lea tulaga pe afai sa e fa⁄maumauina i le taimi na ao ai fa⁄matalaga, alagä›a na maua mai ai. E mafai ona ›to›to i se siata alagä›a, fa⁄salalauga na maua ai, ma fa⁄aogäga o le gagana. E mafai ona ao fa⁄tasi le siata ma lau lipoti i le faiä›ga. O se fa⁄ta‹ta‹ga Aso olo› tusia Ulutala o le ai po olo› fa⁄salalauga fa⁄salalau ai/ tusitala 23 Me 2004

Itü¡iga Aga o le alafa⁄salalau fa⁄aogäga o olo› maua ai le gagana Itülau

Quarantine Nusipepa LOGO VAVE “Newsline” MAI, AUA E itulau 2 TE FAflTALI

amata o le ulutala i le veape e tufisa› ai fa⁄tonuga i le aufaitau “Logo vave mai, aua e te fa⁄tali”; fa⁄aogä o suinauna o tagata 2 ft. ⁄ua e te fa⁄tali i tuai; fa⁄aogä suinauna o faiä ft. manatua o lou sao mana›mia.

Fa⁄aogä fa⁄salalauga olo› avatu i le itulau . . . e fa⁄ta‹ta‹ ai ona e fa⁄maumauina alagä›a na maua mai ai ma aga o le fa⁄aogäina o le gagana ft.

– AUTALAGA 1

20 Aso olo› tusia Ulutala o le ai po olo› fa⁄salalauga fa⁄salalau ai/ tusitala

Itü¡iga Aga o le alafa⁄salalau fa⁄aogäga o olo› maua ai le gagana Itülau

O le fa⁄iloaina o alagä›a ma ë na aumai ai ni mau tufisa› i fa⁄talanoaga e iai auala taualoa e fai ai. O auala ia e tatau ona mulimulita‹ i ai ft.

Fa⁄iloaina o tusi – o tusi o tala moni, ma tala fatu tausaga na lolomi ai – fa⁄aogä puipui

nofoaga na lolomi ai

kamupanï na lolomia

Petaia, R. (1996). O le vavega. Apia: Kwik Print Company Limited. fa⁄ifi o le tusitala

koma

Igoa o le tusi, vase lalo

tövä i le kolona

mata‹tusi muamua o le igoa muamua, a iai se igoa lonalua, fa⁄aogä le piliota e tövä ai, ona soso› lea ma le piliota e fa⁄uma ai – ft. Simanu, A.M.

Fa⁄iloa sa› tusi nei i le faiga olo› i luga. Manatua afai e sili atu i le tasi le tusi, e tatau ona alu i le fa⁄sologa o le alafapeti. E tatau ona sa› le fa⁄aogäina o fa⁄iloga o le gagana tusitusi ft.piliota, kolona, koma.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

21 Igoa o le tusi

Tusitala

Tausaga na Nofoaga na Kamupanï lolomi ai lolomi ai na lolomiina

O si manu a ali‹

flumua Mata‹tusi Simanu

2002

Maunu mai loimata o Apaula

Afemata 1987 Tunumafono Apelu fliävao

Honolulu

University of Hawaii Press/ Pasefika Press

Sämoa

University of the South Pacific ma le National University of Sämoa.

Fa⁄iloaina o makasini ma tusi e fa⁄solo lolomiga (periodicals)

tausaga, masina o le lolomiga

ulutala o le tala sa aumai ai ni mau

Tauafiafi, F. & N. Netzler von Reiche. (2003, Oct/Nov). Kyle Aloali‹: No tears in heaven. TAPU, 14–21. igoa o le makasini

itülau

Fa⁄iloaina o ë na fa⁄talanoa Fa⁄igoa vaega nei:

Semisi. T.S. (20.05.04). Talanoaga i le telefoni. Fa⁄maumauina e A. Sione.

aso na faia ai

Fa⁄iloaina o ata fa⁄solo, ata vito Fa⁄igoa vaega olo› aofia i le: E te Silafia (2004). Apia: Sämoa Broadcasting Corporation [Ata vito: 35 minute]

– AUTALAGA 1

22

Fa⁄iloaina o fa⁄salalauga fa⁄pisinisi i nusipepa, makasini Fa⁄igoa vaega olo› aofia i le: Punjas (Aperila 2004) Fa⁄salalauga o le Punjas Pure Ceylon Tea Contest.

Fa⁄iloaina o tala na fa⁄aogä mai isi lolomiga e pei o nusipepa Fa⁄igoa vaega olo› aofia i le: Keresoma, L. (2004). Toe su¤ tusi a le Sämoa Tel. Sämoa Observer 12–19 Aperila, itulau 03. Schuster, M.U. (2004). A sala uta, tonu tai. Sämoa Observer 30 Aperila, itulau 07. Schuster, M.U. (fa⁄liliu). (2004). Taunufi le va⁄ araisa i Sämoa. Sämoa Observer 21 Me, itulau03.

Fa⁄iloaina o ata pu¤ Fa⁄igoa vaega olo› aofia i le: Netzler, J. (2004) Pastors Graduate. Sämoa Observer 16 May, itulau 01.

Galuega 4 Va⁄i i le lisi o alagä›a olo› avatu. Fa⁄iloa sa› alagä›a ta‹tasi e tusa ai ma tulaga taualoa. Fa⁄solo sa› – e tusa ai ma le fa⁄sologa o le alafapeti. ❑ O le tusi ua tafia o le Utugagana na tufifa⁄tasia i le Matägalega o Ä›ga,

Ta⁄loga ma Aganufi i le 2000. Sa lolomiina i Apia e le Kamupanï a le Pacific Printers & Publishers. ❑ O le polokalame fa⁄solo a le Televise Sämoa i Apia ua täfia o le Atina¤

Sämoa, na fa⁄alia i le aso 31 Me 2004. ❑ O le tala na fa⁄liliuina e Masina Utai Schuster, ulutala Totogi tupe na

fa⁄alu i le sa‹liga, sa lolomiina i le Sämoa Observer i le aso 21 Me 2004. ❑ O le tusi ua tafia o le Sämoan Dictionnary, na tusia e G.B. Milner i le

1966. Sa lolomiina i Aukilani e le Pasifika Press. ❑ O le ata na pu¤ e Pioa Sioa na ulutala “Five youth to visit Japan” na

lolomiina i le nusipepa o le Newsline i le aso 23 Me 2004 itulau e 4. ❑ O le tusi ua tafia o le Fägogo, na tusia e Richard Moyle i le tausaga e

1981, lolomiina i Aukilani e le University of Auckland. ❑ O le tusi na fa⁄liliuina e Fanaafi M. Larkin mai le tusi a Armstrong

Sperry, na toe lolomiina i le tausaga 1993 i Apia e le School Publications, Department of Education. ❑ O le fa⁄salalauga fa⁄pisinisi a le Toyota Asco Motors, ulutala Everyone’s

a Winner, sa lolomiina i le Sämoa Observer 14 Me 2004 itulau 08.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

23 ❑ O le talanoaga ma Eteuati Lelei na faia i le aso 30 Aperila 2003, na

fa⁄maumauina e Etisone Malua. ❑ O tala na tufitaliga mai e Iosefa Alimataio i le talanoaga ma Simi Uati

Sione i le tausaga 1933, na fa⁄maumauina e Osone Lemuelu.

La⁄saga 3 Au‹li‹li fa⁄matalaga ma mau e talafeagai i fesili Filifili fa⁄salalauga olo› lava le gagana o fa⁄aogä ai. O lona uiga e lë tatau ona filifili fa⁄salalauga e tele i ata ae tau leai ni upu.

Filifili ni mau mai alafa⁄salalau ¤se¤se – ia lë i lalo ifo o le 3 ft. nusipepa, televise, leitiö, ie matamata tetele mf.

Ia i le va o le 10 ma le 12 ni fa⁄salalauga e te aoina.

A mäe⁄ ona filifili fa⁄salalauga ole¡ fa⁄aogä, ona amata lea ona au‹li‹li.

Galuega 1 Au‹li‹li fa⁄salalauga “O le ⁄uga o sa‹li‹liga o le fa⁄pupulaina atili o se matäfipu, po o le fatua‹ lea o ni manatu fou, ma ni malamalamaga fou i se matäfipu, i ni auala e mafai ona fa⁄maonia i mau e aoao mai, i fa⁄maninoga o le fa⁄pogai o mea olo› tutupu pe na alia¤ mai i le sa‹li‹liga, ma pinefa⁄mau.” (Tusi 1 Tausaga 13). O le au‹li‹liina o mau ma fa⁄matalaga ua aofia ai le iloiloina o itü ¤se¤se olo› iai. E liuliu, fefulisa‹ ma fetufitufina‹ fa⁄matalaga. O auala ia e fatua‹ ai manatu fou i uiga olo› alia¤ ai. O le vaega lenei o sa‹li‹liga e mo›mia ona matuä galulue ai faiä›ga ma vasega e fa⁄tino ma fa⁄masani ona fai. A leai pe väivai fo‹ ona au‹li‹li fa⁄matalaga ma mau o se sa‹li‹liga, ole¡ papafi manatu, po o le leai fo‹ o ni manatu fou e fa⁄alia. A lë au‹li‹liina mau ma fa⁄matalaga na aoina, pau le mea e maua o le kopi sa› lava i lalo i lipoti. O lona uiga ua leai se mafaufau loloto i le matäfipu, ua leai fo‹ ni manatu fou e maua ai. O le ⁄uga o le sa‹li‹liga o le Fa⁄aogäina o le Gagana Sämoa i fa⁄salalauga fa⁄pisinisi o oloa po o auaunaga fia fa⁄tau atu. O lona uiga, e te au‹li‹liina fa⁄salalauga ina ia manino po o fa⁄pefea ona fa⁄aogä le gagana e momoli ai le naunauta‹ga o ë ana oloa ma auaunaga i le au fa⁄tau. A au‹li‹li se matäfipu, e te va⁄i toto⁄ i ona vaega ¤se¤se ina ia iloa uiga ma aga olo› iai. Afai o se fa⁄salalauga, e tatau ona e: ❑ faitau muamua i le atoaga o le fa⁄salalauga, e lë gata i upu, a› ni ata olo› iai ❑ mätau po o le ä le ⁄uga o le fa⁄salalauga, o ai le ⁄ufaitau/aumaimoa/

aufa⁄fofoga olo› fa⁄tü i ai ❑ ona o le ⁄uga o le sa‹li‹liga o le fa⁄aogäina o le gagana, e tatau ona e

iloilo le fa⁄aogäina o: – upu – fuiupu – fuaiupu – tufifa⁄tasiga o fuaiupu i palakalafa, – fa⁄vasegaga ma le fa⁄sologa o manatu – o aga olo› fa⁄aogäina ❑ o le feso›ta‹ga o fa⁄aogäga o le gagana, ma le ⁄uga o le fa⁄salalauga.

O le tele o vaega ia ua uma ona fa⁄malamalama i galuega sa faia i tusi a isi tausaga (va⁄i i le Tusi 3 Tausaga 9, Tusi 2 Tausaga 11). – AUTALAGA 1

24

Fa⁄aogäga o le gagana 1. Galulue ta‹to⁄lua. Mafaufau i fa⁄aogäga ma aga o le gagana i fa⁄salalauga. 2. Fa⁄aupogaleveleve a lua tali.

Fa⁄aogäga o le gagana i fa⁄salalauga

3. Fa⁄talanoa le lisi o fa⁄aogäga o le gagana olo› avatu. 4. Tusi sa lua siata tele i se pepa mälö e tutusa lona telë ma le pepa lautetele (newsprint) e fa⁄iloa ai ni fa⁄ta‹ta‹ga o ia fa⁄aogäga, ma aogä i le fa⁄salalauga. E manaia ae ›ti›ti fa⁄ta‹ta‹ga mai alafa⁄salalau ma fa⁄pipi‹ i le siata, pe kopi sa› fa⁄salalauga mai le televise ma le leitiö ma fa⁄pipi‹ i le siata. 5. Fa⁄ali ma fa⁄matala a tou siata i le vasega atoa. O le ⁄uga o le galuega ia tou malamalama lelei i aga o le fa⁄aogäga o le gagana i alafa⁄salalau ina ia fa⁄faigofie ona tou au‹li‹liina mau ma fa⁄matalaga o a outou lava sa‹li‹liga. Fa⁄aogäga o le gagana O le amata o fa⁄upuga i veape ft. fa⁄tonuga po o se augani Fa⁄aogä o fuiupu veape Fa⁄aogä o suinauna ft. o le tagata 2 Fa⁄aogä o suinaua o faiä mautinoa tagata 2 Fuaitau faamuägagana a le kamupanï Fa⁄aogä o soänauna e faamatala ai se oloa/ auaunaga – GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

Aogä

Fa⁄ta‹ta‹ga

25 Fa⁄aogäga o le gagana

Aogä

Fa⁄ta‹ta‹ga

Gagana fa⁄tusatusa

Gagana fa⁄osofia pe fa⁄tupu lagona ft. gagana fa⁄tauanau Gagana fa⁄vi‹vi‹ po o ni mau i le lelei o le tautua po o ni oloa O upu maotua

O le faia o fesili e lë› mo›mia se tali O upu po o fuaitau täutü – o upu po o fuaitau olo› faifai pea po olo› tafi so› i se fa⁄salalauga O soäveape

O le fa⁄aogäina o fuainumera Gagana fa⁄uigalua

Lagona po o le leo atoa o le fa⁄salalauga (tone)

– AUTALAGA 1

26

Galuega 2 Au‹li‹li se fa⁄salalauga i le Gagana Sämoa ma le Gagana Peretania O le galuega lenei e fesoasoani atili e atina¤ tomai e au‹li‹li ai se fa⁄salalauga. E tasi le fa⁄salalauga olo› avatu fa⁄sämoa ma fa⁄peretania. O se avanoa täua lea e fa⁄tusatusa ai le fatua‹ga o se fa⁄salalauga i gagana e lua. Ole¡ avea ma mea e malamalama atili ai i aga o fa⁄aogäga o la tatou lava gagana. 1. Galulue ta‹to⁄lua. Au‹li‹li muamua le fa⁄salalauga fa⁄sämoa “Fa⁄tau sau taaiga nusipepa mo lau suavai, e fa masina olo› fa⁄aogä pea”. 2. Fa⁄pipi‹ se kopi o le fa⁄salalauga i le ogatotonu o se siata lapo⁄. 3. Faitau muamua le atoaga o le fa⁄salalauga ma mätau le agaga po o le lagona, ma le ⁄utü o le fa⁄salalauga atoa.

Fa⁄tau sau taaiga nusipepa mo lau suavai, e fa masina olo› fa⁄aogä pea Afai o sauni suavai po› sau umu foi mo se faalaveave poo le to⁄na‹ o le Aso Sa Fo‹, aua e to popole i ni tau e taufi ai le umu. Aua foi le salaina lau o lou togafa‹‹ pe tufi i lalo le ulu i tala ane o lou maota poo lou laoa. Fa⁄sao au mea toto aua se manuaia mo aso o i luma. Ae sau e faatau atu sau ta⁄iga nusipepa e taufi ai le umu. Ma a lelei ona e faia le ta⁄iga nusipepa lea, e atoa a le ono masina o e faaaogaina pea e taufi ai le suavai. E faigofie ona faaaoga. Na ona fola lva o nusipepa a› le‹ taufiina le suavai, avane loa ma se pakeke vai e faasusu ai ina ia aua le mu i le aasa o le umu, taufi loa. Talu ai ona le maopopo lelei o le taufi umu lea, e te le va⁄ia se asuasu mai i autafa o le umu. E fu¤ ma suavai, e matafitia le manogi lelei tasami faavelaina ai. Atonu o lean ua outou silafai uma o mea nei i nusipepa, tusi faitau, api aoga a tamatai, ia ma so› pepa tusitusi lava, e gaosia uma mai lava it la⁄⁄u o le vaomatua. Ma e toe fo‹ uma lava mea uma nei i le vaomatua e pei ona sa afua mai ai. E ui lava la o nei mea o musipepa ua uma ona faaaogaina, ae e i ai nisi o ona aoga e le gata i le taufi ina ai o suavai.

i le sa

se

E faaogaina foi e le au fai faleoloa e afifi ai oloa faatau atu i lemamalu o le atunufi, au fai faiva e afifi au a latou i⁄ faatau atu, le au inisinia o taavale i le valiina o a latou taavale, le au kamuta mo le valiina o fale ma le fofolain o le kapeta, au faifatato⁄ga e tinei ai le vao ma faasaoina ai le faamoemoe i vaila⁄u fana vao, taimi aoga e fai ai a latou mea taulima, ia ma i si lava aoga e tele. Ia sau loa e fa⁄tau sau sau ta⁄iga nusipepa e taufi ai le fa⁄pusa aua le to⁄na‹ o le Aso Sapati. E na o le $10 le tau, ae alu le fa i le onon masina o loo fa⁄aoga pea tau o lau o musipepa. Faafeso›ta‹ mai le: Samoa Observer i Vaitele, Po› Iona Ofisa i le Fale o Molesi i Apia. Sämoa Observer Ta Talanoa Sämoa 30 Aperila 2004 itulau 16. – GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

27 4. Mätau le fa⁄sologa o palakalafa, ⁄utü o palakalafa ta‹tasi, ma galuega a palakalafa ta‹tasi. Va⁄i i le fa⁄ta‹ta‹ga olo› avatu. Galuega

flutü

Olo› tafi maia mea e lelei ai le fa⁄tau o sau ta⁄iga nusipepa.

❑ fa⁄tau sau ta⁄iga

nusipepa e taufi ai lau umu – e te lë popole ai pe fa⁄pefea ona taufi le umu ❑ e fa⁄sao ai au mea

totö ❑ e umi fo‹ ona aogä

Tai pei o se fa⁄manatu – e tafi mai ai mea e gaosia mai ai pepa.

Olo› tafi maia le gaoioiga e te faia, o le tupe e te fa⁄aluina, ma le tuatusi e te fa⁄feso›ta‹a. 5. Fa⁄matala i se palakalafa le fa⁄sologa o le fa⁄salalauga fa⁄sämoa. Ia manino mai vaega, ⁄utü ma le aogä o ia vaega. ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ 6. O le ä so lua manatu – O le ä le agaga po o le leo o le fa⁄salalauga lenei, talu ai lona fa⁄sologa? O ä ni pinefa⁄mau o lo lua manatu? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ 7. Au‹li‹li le gagana o fuaiupu ta‹tasi, amata mai i le ulutala. Fa⁄talanoa ma galulue fa⁄tasi e vase lalo o fa⁄ta‹ta‹ga o fa⁄aogäga ¤se¤se, ma fa⁄iloa i tafatafa po o ä ia aga, ma aogä. E lua ni faiga e fa⁄iloa ai au‹li‹liga o se fa⁄salalaluga ft.

– AUTALAGA 1

28 i. Fa⁄iloa sa› i luga o le fa⁄salalauga i le vase o upu ⁄utü ma fa⁄matala le aogä ft.

amata i le veape e aumai ai se fa⁄tonuga, fautuaga, augani

suinauna fäiä mautinoa tagata 2, tufisa› le fa⁄sinoga – o oe e ana le suävai e faatupu ai se lagona vavalalata ma le aufaitau

Fa⁄tau sau taaiga nusipepa mo lau suavai, e fa masina o lo› fa⁄aoga pea. suinauna fäiä lë mautinoa tagata 2 , e tufisa› le fa⁄tonuga iä ›e le tagata faitau e tasi a se taaiga e te fa⁄taua ae umi le aogä – agaga fa⁄tauanau

upu fa⁄aloalo o le umu, e fa⁄aloalogia oe i le avatu lea o le upu fa⁄aloalo

ii. Fa⁄iloa i ni fuainumera, ma se ki ft. 1.

2.

3.

4.

Fa⁄tau sau taaiga nusipepa mo lau suavai, e fa masina o lo› fa⁄aoga pea. 1. amata i le veape e aumai ai se fa⁄tonuga, fautuaga, augani 2. suinauna fäiä lë mautinoa tagata 2 , e tufisa› le fa⁄tonuga iä ›e le tagata faitau, e tasi a se taaiga e te fa⁄taua ae umi le aogä – agaga fa⁄tauanau 3. suinauna fäiä mautinoa tagata 2, tufisa› le fa⁄sinoaga – o oe e ana le suävai 4. upu fa⁄aloalo o le umu, e fa⁄aloalogia oe i le avatu lea o le upu fa⁄aloalo

8. Fa⁄maumau ifiga o lau au‹li‹liga i se tufifa⁄tasiga se tasi. E täua tele ona fa⁄maumau ma fa⁄vasega mäe⁄e⁄ au‹li‹liga i se auala e faigofie ai ona iloa ata po o uiga olo› alia¤ i fa⁄salalauga. O le fa⁄ta‹ta‹ga mo se sa‹li‹liga olo› fa⁄aogä ai ni fa⁄salalauga se 7:

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

29 Fa⁄salalauga Fa⁄aogäga o le gagana

1

2

3

4

5

6

7

Aofa‹

O le amata o fa⁄upuga i veape ft. fa⁄tonuga, fautuaga po o se augani















7









5









7











Fa⁄aogä o fuiupu veape Fa⁄aogä o suinauna ft. o le tagata 2; suinanuna o faiä tagata 2





Fuaitau faamuägagana a le kamupanï





Fa⁄aogä o soänauna e faamatala ai se oloa/auaunaga





Gagana fa⁄tusatusa





Gagana fa⁄vi‹vi‹ po o ni mau i le lelei o le tautua po o ni oloa











4 ✓

2 ✓









O upu maotua O le faia o fesili e lë› mo›mia se tali





6 1



3

O upu po o fuaitau täutü – o upu po o fuaitau olo› faifai pea po o lo› tafi so› i se fa⁄salalauga





O soäveape





O le fa⁄aogäina o fuainumera

7





Gagana fa⁄uigalua

3 2 1 0

Fa⁄uiga, täaofa‹ manatu ma ata ua alia‹ mai i mau A fa⁄matala ata olo› atagia i le siata, e fa⁄pea: O fa⁄salalauga uma olo› fa⁄aogäina le amata o fuaiupu i veape, suinauna o le tagata 2, ma soänauna. E 6 mai le aofa‹ o fa⁄salaluga e 7, olo› fa⁄aogäina le gagana fa⁄vi‹vi‹. O fuiupu veape olo› fa⁄aogä i fa⁄salalauga e 5. Ua na› le 2 o vae 7 fa⁄salalauga olo› fa⁄aogäina fesili e lë mo›mia ni tali, ma fuaitau täutü. O upu maotua ma le fa⁄aogäina o fuainumera ua fa⁄aogä i le 2 o vae fitu o fa⁄salalauga. Ua le› fa⁄aogäina e se fa⁄salalauga le gagana fa⁄uigalua. Aiseä ua mafuli ai i ia aga? Faauma e oe fuaiupu ia: O fuaiupu e amata i veape e täua ________________________________________________________ ________________________________________________________ O le aogä o suinauna ma soänauna ________________________________________________________ ________________________________________________________ Ua lë fa⁄aogäina le gagana faaauigalua ona ________________________________________________________ ________________________________________________________

– AUTALAGA 1

30 9. Fa⁄aogä se siata e pei o le fa⁄ta‹ta‹ga olo› avatu e fa⁄maumau ai au‹li‹liga o le fa⁄salalauga. E aogä le faiga lea e vave iloa ai po o le ä le tele o le fa⁄aogäina o aga ¤se¤se i fa⁄salalauga i le gagana sämoa ma le gagana peretania ina ia fa⁄faigofie ona fa⁄tusatusa. ft. Fa⁄aogäga o le gagana

Fa⁄salalauga fa⁄sämoa

Fa⁄salalauga fa⁄peretania

O le amata o fa⁄upuga i veape ft. fa⁄tonuga, fautuaga po o se augani Fa⁄aogä o fuiupu veape

Fa⁄aogä o suinauna ft. o le tagata 2; suinanuna o faiä tagata 2

10. Fa⁄matala ni ata olo› iloa i le tufifa⁄tasiga o lau au‹li‹liga o le fa⁄salalauga fa⁄sämoa. ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

31 11. Au‹li‹li le fa⁄salalauga fa⁄peretania e pei ona faia i le fa⁄salalauga fa⁄sämoa. Fa⁄maumau ifiga i pusa e pei ona iai mo le gagana Sämoa.

Sämoa Observer Let’s help Sämoa preserve its beautiful environment, get a bundle of used newspapers to cover your Sunday “umu” Why not help preserve your environment on which Sämoa’s future depends? We can help by keeping our country’s lush greenery the way nature has designed it to be. We can stop destroying it as they do in other parts of the world where forests have been depleted, erosion common place carving away huge land masses, thus making agriculture impossible, so that famine and poverty are causing destitution and suffering to millions of people. So let’s start today be refraining from cutting your banana leaves, breadfruit and ta⁄mu leaves to cover the Sunday “umu”. Buy a bundle of used newspapers instead. For just $10 a bundle, it will last you several months unlike the leaves which are thrown away after one “umu”. How to use your newspapers as “umu” cover is simple. Just lay them out on a flat surface, dampen them with some water to preventing burning, then place them on the hot stones of the “umu”. Its compact cover which keeps all the heat inside so that cooking is done in a comparatively shorter time. Afterwards, remove the cover from the “umu”, place it on a flat surface away in a safe place, and leave it there for the next “umu”. If you want a bundle, just come the Sämoa Observer at Molesi on Beach Road, or the office at the Vaitele’s Industrial Zone

Let’s help Sämoa preserve its beautiful environment. Sämoa Observer 24 Me 2004 itulau 18

– AUTALAGA 1

32 12. Fa⁄matala i se palakalafa le fa⁄sologa o le fa⁄salalauga fa⁄peretania. Ia manino mai vaega, ⁄utü ma le aogä o ia vaega. ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ 13. O le ä so lua manatu – O le ä le agaga po o le leo o le fa⁄salalauga lenei, talu ai lona fa⁄sologa? O ä ni pinefa⁄mau o lo lua manatu? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ 14. Fa⁄matala ni ata olo› iloa i le tufifa⁄tasiga o lau au‹li‹liga o le fa⁄salalauga fa⁄peretania. ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ 15. Fa⁄aogä mau ua maua mai i au‹li‹liga o fa⁄salalauga (e aofia ai ma le fa⁄vasegaga) i gagana uma e lua e fatufatu ai sau tali i le fesili lenei: Fa⁄tusatusa le fa⁄aogäga o le gagana i le fa⁄salalauga fa⁄sämoa ma le fa⁄salalauga peretania olo› fa⁄tatau i le fa⁄tauina o ta⁄iga nusipepa. Fa⁄matala pe aiseä ua iai ni ¤se¤sega, ma le a⁄fiaga o le agaga olo› iai i le fa⁄salalauga ona i ni eseesega.

Fa⁄vasega fa⁄pea lau tali: Folasaga Fa⁄matala lou manatu ⁄utü ft. mafua⁄ga o le tutusa o ni fa⁄aogaga o le gagana, mafua⁄ga o ni ¤se¤sega.

Fa⁄salalauga fa⁄sämoa ❑ O le fa⁄vasegaga ma le fa⁄sologa o manatu. ❑ O fa⁄aogaga o le gagana o lo› fa⁄aogäina ai. ❑ O le agaga o le fa⁄salalauga.

2–3 palakalafa

Fa⁄salalauga fa⁄peretania O tulaga olo› tutusa pe ¤se¤se ai ma le fa⁄sämoa: ❑ O le fa⁄vasegaga ma le fa⁄sologa o manatu. ❑ O fa⁄aogaga o le gagana o lo› fa⁄aogäina ai. ❑ O le agaga o le fa⁄salalauga.

2–3 palakalafa

Aotelega Fa⁄matala pe aiseä ua tutusa ai, ae pe aiseä ua iai ni ¤se¤sega, ma le a⁄fiaga o le agaga olo› iai i le fa⁄salalauga ona o ni eseesega.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

33

Galuega 3 Au‹li‹li fa⁄salalauga ua aoina mo le ⁄utü “Fa⁄aogäina o le Gagana Sämoa i fa⁄salalauga fa⁄pisinisi o oloa po o auaunaga fia fa⁄tau atu.” Ia manatua na fautuaina e filifili ni fa⁄salalauga i le va o le 10–12 mo le sa‹li‹liga e tali ai fesili ta‹mua sa fa⁄ta⁄tia i le itulau . . . 1. Galulue ta‹to⁄tasi. 2. Au‹li‹li au fa⁄salalauga ta‹tasi na ao. Filifili oe pe fa⁄iloa sa› au‹li‹liga i luga o fa⁄salalauga pe fa⁄aogä se ki. 3. Fa⁄maumau ifiga o lau au‹li‹liga i se tufifa⁄tasiga se tasi ina ia faigofie ona iloa ata olo› alia¤ ai. Fa⁄opoopo e oe nisi fa⁄aogäga e le› iai ft. Fa⁄salalauga Fa⁄aogäga o le gagana

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

O le amata o fa⁄upuga i veape ft. fa⁄tonuga, fautuaga po o se augani Fa⁄aogä o fuiupu veape Fa⁄aogä o suinauna ft. o le tagata 2; suinanuna o faiä tagata 2 Fuaitau faamuägagana a le kamupanï Fa⁄aogä o soänauna e faamatala ai se oloa/auaunaga Gagana fa⁄tusatusa Gagana fa⁄vi‹vi‹ po o ni mau i le lelei o le tautua po o ni oloa O upu maotua O le faia o fesili e lë› mo›mia se tali O upu po o fuaitau täutü – o upu po o fuaitau olo› faifai pea po o lo› tafi so› i se fa⁄salalauga O soäveape O le fa⁄aogäina o fuainumera Gagana fa⁄uigalua

– AUTALAGA 1

34

La⁄saga 4 Fa⁄uiga, täaofa‹ manatu ma ata ua alia‹ mai i mau E aogä tele le tufifa⁄tasia o au‹li‹liga fa⁄pea ina ia maua gofie ai sou manatu i fesili e pei ona avatu i le amataga: i. O ä aga olo› mafuli i ai le fa⁄aogäina o le gagana i fa⁄salalauga fa⁄pisinisi o auaunaga a kamupanï, ma auaunaga a matägaluega ma sosaiete? ii. O ä aga o fa⁄aogäga o le gagana e te lagona olo› mata⁄lia ma sogasogä i le aumaiga o le fe⁄u a ia fa⁄salalauga? iii. O le ä le täua o ia aga i le taliaina o le fe⁄u o fa⁄salalauga e le aufaitau, aufa⁄logologo, aumaimoa? iv. O le ä se ata olo› alia¤ mai i le fa⁄aogäina o le Gagana Sämoa i ia itü¡iga fa⁄salalauga? v. Aiseä na filifili ai aga ia o le fa⁄aogäina o le gagana, e i latou e ana fa⁄salalauga? E lelei pe ¡ fa⁄ta‹ta‹ ona e taliaina ia fesili i lou va⁄i lea i uiga olo› maua i lau siata. E fa⁄alia i au tali ou manatu i le ⁄utü o le sa‹li‹liga, a› fa⁄matalaga o ata olo› iai e avea ia ma pinefa⁄mau o ou manatu. O au tali ole¡ fesoasoani tele i le tufifa⁄tasia o lau lipoti.

Galuega 1 Fa⁄aogä lau siata o le tufifa⁄tasiga o au‹li‹liga e fa⁄uma ai fuaiupu nei. O le fa⁄ta‹ta‹ga: O suinauna o le tagata 2 olo› pito i sili ona fa⁄aogä i fa⁄salalauga uma, ona o le naunau o fa⁄salalauga i se agaga vavalalata ma le aufaitau. O le fa⁄aogäina o suinauna ia e maua ai se lagona olo› tufisa› le fa⁄salalauga ia te oe le tagata faitau ni tulaga olo› mo›mia fai pe taliaina ft. Fa⁄tau sau ta⁄iga nusipepa. E foliga mai ai fo‹ e iai se masaniga vavalalata a lë ana le fa⁄salalauga ma le tagata olo› naunau e fa⁄tau le oloa, po o se auaunaga. a. O __________ olo› fa⁄aogä i le tele o fa⁄salalauga/fa⁄salalauga uma ona ______________________________________________ ______________________________________________________ ______________________________________________________ ______________________________________________________ e. Na seäseä fa⁄aogä __________ e se fa⁄salalauga ona __________ ______________________________________________________ ______________________________________________________ ______________________________________________________ i. E le› fa⁄aogäina e se fa⁄salalauga __________ ona ___________ ______________________________________________________ ______________________________________________________ ______________________________________________________ o. O ia aga ua täua i fa⁄salalauga o oloa po o auaunaga auä ________ ______________________________________________________ ______________________________________________________ ______________________________________________________

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

35 u. Na filifili e i latou e äna fa⁄salalauga nei aga ona ______________ ______________________________________________________ ______________________________________________________ ______________________________________________________ A tusi lau lipoti e täua le aumai o ou manatu, o ni fa⁄lautelega o ou manatu i le aumai lea o ni mafua⁄ga, ma mau si‹ mai au‹li‹liga sa e faia.

Galuega 2 Mafaufau i au‹li‹liga sa e faia, ma le tufifa⁄tasiga i lau siata. O ä uiga olo› e mätauina i ifiga olo› iai? Tusi ni ou manatu ⁄utü se 4. ft. i. E fa⁄aogä i fa⁄salalauga o oloa ma auaunaga le gagana fa⁄tauänau lagona ina ia ta⁄‹na atu ai loto o le aufaitau e fa⁄tau. ii. E fa⁄aogä i fa⁄salalauga o oloa ma auanauga suinauna o le tagata 1 ma le 2 e fa⁄tupu ai se lagona vavalalata ma ë e ono fa⁄taua ia mea. iii. E lë fa⁄aogäina i fa⁄salalauga o oloa ma auaunaga le gagana fa⁄uigalua ona e ono natia ai le fe⁄u po o le ⁄uga ‹a fa⁄tau’, ma ua lë ö gatasi ma le naunauta‹ga ia tufisa› lava le fe⁄u lenä nai lo le afeifei i le gagana fa⁄uigalua. Tusi i lalo ni pinefa⁄mau o ou manatu ⁄utü i le si‹ mai lea o mau mai au‹li‹liga o fa⁄salalauga sa e faia. E täua le iai o pinefa⁄mau – o mau si‹ ia mai fa⁄salalauga ma le tufifa⁄tasiga o au‹li‹liga e fa⁄lautele ai ou manatu ⁄utü. Manatu ⁄utü 1 __________________________________________________________ __________________________________________________________ Pine fa⁄mau __________________________________________________________ __________________________________________________________

Manatu ⁄utü 2 __________________________________________________________ __________________________________________________________ Pine fa⁄mau __________________________________________________________ __________________________________________________________

Manatu ⁄utü 3 __________________________________________________________ __________________________________________________________ Pine fa⁄mau __________________________________________________________ __________________________________________________________

– AUTALAGA 1

36

Manatu ⁄utü 4 __________________________________________________________ __________________________________________________________ Pine fa⁄mau __________________________________________________________ __________________________________________________________

La⁄saga 5: Tufifa⁄tasi ifiga i se lipoti Galuega 1 Tusi le lipoti o le sa‹li‹liga. Ia manino vaega o le lipoti o le sa‹li‹liga ia aofia ai le: Folasaga – 1 le palakalafa e fa⁄matala ai le ⁄uga o le sa‹li‹liga. O le fuaiupu fa⁄ifi o le palakalafa lenei e tatau ona fa⁄matala ai le ⁄utü o le ifiga o lau sa‹li‹liga pe ¡ fuafua lea i fesili ta‹mua sa e fa⁄ta⁄tiaina i le ⁄mataga. O le fuaifipu lenei e taula‹ uma i ai fa⁄matalaga ole¡ mulimuli mai. A lë lelei ona fa⁄upu, ole¡ leai se taiulu o le lipoti atoa. O le fuaiupu lenei e täaofa‹ iai uiga uma sa e mätauina mai le au‹li‹liga sa e faia. Tino o le lipoti – 3 i le 4 palakalafa. O palakalafa nei e fa⁄matalaina ou manatu ⁄utü i le ifiga o lau au‹li‹liga, ma pinefa⁄mau, e pei ona fa⁄maumau i se isi o galuega sa fai i le La⁄saga 4 Galuega 2. O palakalafa e tatau ona manino le fa⁄vasegaga – ia iai lona fuaiupu ⁄utü i le amataga, o le manatu ⁄utü lea, ona soso› lea ma fa⁄lautelega i pinefa⁄mau, ona fa⁄ifi lea i le tafi mai o le feso›ta‹ga o le manatu ⁄utü ma ë fa⁄tauina oloa po o le auaunaga. Aotelega – 1 le palakalafa e täaofa‹ iai manatu uma ua täfia i le lipoti, ma toe fa⁄manatu i le aufaitau le ⁄uga o le sa‹li‹liga, ma le tali ⁄utü i fesili sa ta‹mua ai le sa‹li‹liga. Va⁄i i Tusi 3 a le Tausaga 9 ma le 10 mo se lipoti ua mäe⁄ ona tusi mo se fa⁄ta‹ta‹ga. Tapena sau tusiga muamua ona ave lea e aumai ni fautuaga a se isi o le tou vasega. Teuteu ma tusi le tusiga fa⁄ifi. flua ne‹ galo le lisi e fa⁄iloa aloa‹a ai fa⁄salalauga ma nisi tusi sa fa⁄aogä i lau sa‹li‹liga.

Galuega 2 ❑ Galulue i vaega e ta‹to⁄tolu pe ta‹to⁄fä. ❑ Toe tepa i aiaiga o le ⁄usia o fa⁄naunauga o le autalaga. ❑ Fa⁄matala lou ⁄usia o aiaiga ta‹tasi. ❑ Tusi i lalo galuega ole¡ e faia e fa⁄lelei atili ai vaega e le› atoatoa.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

37

Vaega 3

Fa⁄aogäina o le Gagana Sämoa i fa⁄salalauga fa⁄leaganufi/fa⁄letulafono Upu ¡mata O fa⁄silasilaga olo› patino i ai galuega o le vaega lenei o: 1. Fa⁄silasilaga o le fa⁄ulufaleina o se falesä. 2. Fa⁄silasilaga o fa⁄masinoga o fanua ma suafa. 3. Fa⁄silasilaga o se feiloa‹ga a se aiga. 4. Fa⁄silasilaga o fonotaga. Ua fa⁄täuaina i galuega nei le mafai ona tou mätauina o le ⁄uga o fa⁄silasilaga, o ë olo› fa⁄tatau i ai, o le fa⁄vasegaga ma fa⁄sologa o manatu o le fa⁄silasilaga, o le vaogagana. Ua lë gata i le mätau o vaega ia, ae ua iai fo‹ avanoa e fa⁄ta‹ta‹ ai ona fa⁄tino.

Fa⁄tinoga 1

Fa⁄silasilaga o le fa⁄ulufaleina o se falesä 1. Faitau ta‹to’tasi lë leoa le fa⁄silasilaga atoa. 2. Fa⁄logo ma mätau fa⁄leoga a› faitau e le faiä›ga. 3. Tali fesili olo› avatu.

FAASILASILAGA 1

E faatulou i lau faafofogaaga Sämoa i ou ao tutafaitoa ma ou tapu masani ete malu ai, aua o oe lava o le ao mamala, o le atunuu tofi mai le vavau e oo i le faavavau. Tulouna ia ou paia faale Talalelei aua le Atua o lo o faavae ai Sämoa. Tulouna foi ou sa faale-Malo i ona mamalu faalupeina. Ae matua le tufi i ou Paia faale-Aganuu, e le toe tau autalaina e se tasi, e afua mai Manua seia oo i le mofoaga e goto ai le la i Salafai.

2

Ae o le iuleo o le fiafia ma le loto ua faamalieina i le tali mai a le Atua o Le ou le Ekalesia ma o Lana Pule e amiotonu. O lea ua faailo ai le lupe mua e pei o la Lefaoseu, aua ua maea le Galuega tele sa alo iai lo matou Tama Faale-agaga ma le Faletua faapea lenei Ekalesia. Ua fati sisina nei le galu, ua iite foi fanuaalalo, aua ua fuli fao le vaa o mala ae ua fotu mai le taeao fou e olioli ai le nuu uma.

3

Ma le fa⁄aloalo matou te faasilasila atu ai i gafa ma paolo tupu o Lupe Faalele o le Talalelei ma tama fanau ma le levaleva o tupu ma ee aemaise o aumeamamae a lenei Au uso le Ekalesia Faapotopotoga Kerisiano i Leulumoega. O se tofa lava lea i le Susuga ia Rev. Tunupopo Patu ma le Tina ole Galuega faapea Aoao Fesoasoani, Tiakono ma Itutino uma o lenei Ekalesia, o sa e le avea aua le Toaiva ma le Matuanatogi, Sooaemalelagi ma Alo o Tamalelagi tainane i laua le Faigata ma upu ia Leulumoega o le Tumua. Ua faaiuna ma le manuia galuega o lo tatou Mauga Tapuai poo le Malumalu i Maauga ma Nuuausala o le “Nofoa o le Alofa Tunoa”.

– AUTALAGA 1

38

4

O lenei ua sao ama e ui i ni faafatiatamai sa toetoe a to⁄ ai la tatou galuega. Peitai ua agalelei le Atua ua faautu foi le fao a le Agaiotupu ma le Falefa o le Aiga Sa le Malama ua manuai mea uma i Iona Alofa.

5

E talo faaaloalo aut ai, ua tasi le tafi i le Faafeagaiga ma le Ekalesia EFKS i Leulumoega o le Aso 27 Me ma le 28 Me 2004, o le a faataunuu ai Sauniga o le Faapaiaga o lenei Malumalu Fou.

6

O le polokalame ua faatualgaina Aso Tofi 27 Me 2004, 7.00 pm (afiafi) o le Po Siva, mo Aiga uma o le Ekalesia ma Faalapotopotoga (Mafutaga) a lo tatou nuu i atunuu e mamao, faatasi ai ma nisi o Mafutaga a lo tatou nuu i atunuu e mamao, faatasi ai ma nisi o Mafutaga sa soosoo tauau tainane uo ma e masani e mafai ona molimauina lenei faamoemoe.

7

Aso Faraile 28 Me 2004 – 6.30 taeao. O taalolo, ma le taliaina o meaalofa o Valaaulia. O le sauniga lotu e faapaia ai le Falesa o le 10.00 am (i le taeao).

8

O le aoauli o le aso lava lea o le taumafataga ma fa⁄aloaloga ona po ai lea o le po. Tatou lulu aao ma faamavae.

9

O lo o faailoa atu i Tusi Valaaulia le Polokalame atoa o lenei faamoemoe.

10

Talosia lenei vaitau taua ia tatou maua uma i le filemu ma le alofa o le Tama i le Lagi, o Iesu lava lea le Ao o le Ekalesia.

11

Sainia ma le fa⁄aloalo lava

12

Rev. Tunupopo Patu (FS) Ma le EFKS Leulumoega Acknowledgement – Sämoa Observer 14 May 2004 itulau 22

1. O ai olo› ave iai le fa⁄silasilaga? E fa⁄pefea ona e iloa? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ 2. O ai e ana le fa⁄silasilaga? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ 3. O le ä le ⁄uga o le fa⁄silasilaga? O ä laina e fa⁄maonia ai? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ 4. O fa⁄pefea ona fa⁄solo le fa⁄silasilaga, a› ä fo‹ galuega a vaega ta‹tasi? Tafi mai galuega ma manatu ⁄utü o vaega ta‹tasi i tafatafa o pusa olo› avatu. Fa⁄talanoa a tou tali i le vasega.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

39 Galuega olo› tauave e palakalafa ta‹tasi

Manatu ⁄utü

fa⁄lupe ma fa⁄tulou le atunufi lautele

tulou lava Sämoa i ou pa‹a ¤se¤se

1 2 3 4 5

o aso o sauniuniga e fa⁄pä‹a ai le falesa o le 27–28 Me 2004.

6 7 8 9 10 11 fa⁄iloa mai ë ana le fa⁄silasilaga

12

o ë ana le fa⁄silasilaga o le faifeau ma le aulotu

5. Au‹li‹li le vaogagana o palakalafa ta‹tasi.

Palakalafa 1 a. E fa fuaiupu o le palakalafa lenei. Lisi mai po o ai olo› fa⁄tulou i ai i fuaiupu ta‹tasi. Fuaiupu 1: _______________________________________________ Fuaiupu 2: _______________________________________________ Fuaiupu 3: _______________________________________________ Fuaiupu 4: _______________________________________________ e. Aiseä e fa⁄solo ai fa⁄pea? O le ä se afaina pe ¡ fesuia‹ le fa⁄sologa o fuaiupu e pei ona iai? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ i. E fa⁄pefea ona e iloa o le fa⁄silasilaga lenei na fofogaina i luga o se alafa⁄salalau e pei o le leitiö ma le televise? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________

– AUTALAGA 1

40 o. Mo fuiupu nei, tusi mai: ❑ le tala⁄ga po o le ala na maua ai lea fuaitau ❑ le fa⁄uigaga i le gagana o aso uma. i. i ou ao tutafaitoa____________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ ii. o ou tapu masani e te malu ai _________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ iii. o oe o le ao mamala _________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ iv. o le atunufi tofi ____________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ v. sa fa⁄le – Mälö _____________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ vi. matua le tufi _______________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ vii. e lë toe tau autalaina ________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ viii. e afua mai Manu⁄ se ia o› i le nofoaga e goto ai le la i Salafai _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

41 u. Galulue ta‹to⁄lua e toe tusi e oulua le palakalafa lenei i ni a lua lava fa⁄upuga mo le fa⁄moemoe lenei o le fa⁄ulufaleina o le falesa. Ia talafeagai fa⁄upuga, fa⁄sologa i le ⁄uga, ma le aufaitau/aufa⁄fofoga. ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________

Palakalafa 2 a. Mo fuiupu nei, tusi mai: ❑ le tala⁄ga po o le ala na maua ai lea fuaitau ❑ le fa⁄uigaga i le gagana o aso uma. i. fa⁄ilo ai le lupe mua e pei o la Lefaoseu _________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ ii. fati sisina le galu ____________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ iii. ua i‹te fanuaalalo ___________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ iv. fuli faö le va⁄ o mala ae ua fotu mai le taeao fou __________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ e. Galulue ta‹tasi e toe tusi e oe le palakalafa lenei i ni au lava fa⁄upuga. Ia talafeagai fa⁄upuga, fa⁄sologa i le ⁄uga, ma le aufaitau/aufa⁄fofoga ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________

– AUTALAGA 1

42

Palakalafa 3 E tolu fuaiupu o le palakalafa. a. Tusi mai i au lava upu le ⁄⁄no o fuaiupu ta‹tasi. Fuaiupu 1: _______________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ Fuaiupu 2: _______________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ Fuaiupu 3: _______________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ e. Fa⁄aogä au fa⁄upuga o i luga e te toe tusia ai le palakalafa atoa, ia feso›ta‹ manatu i totonu o fuaiupu ma le va o fuaiupu. ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ i. Tusi mai le fa⁄lupega o le nufi olo› iai le falesä. ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ o. Fa⁄pea o le falesa o le tou nufi olo› patino i ai le fa⁄silasilaga lenei. Toe tusi e oe le palakalafa lenei e fa⁄tatau i le fa⁄ulufalega o le tou falesa. Ia sa› le fa⁄lupega o le tou nufi. ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

43 u. Mo fuiupu nei, tusi mai: ❑ le tala⁄ga po o le ala na maua ai lea fuaitau ❑ le fa⁄uigaga i le gagana o aso uma. i. levaleva o tupu ma e¤ _______________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ ii. töfä i le susuga a ____________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ f. O le ä le igoa ua fa⁄igoaina ai le falesa fou? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________

Palakalafa 4 a. Mo fuiupu nei, tusi mai: ❑ le tala⁄ga po o le ala na maua ai lea fuaitau ❑ le fa⁄uigaga i le gagana o aso uma. i. ua sao i ama _______________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ ii. fa⁄fatiatama‹ ______________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ iii. fa⁄utu fo‹ le fao ____________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ iv. Agaiotupu ma le Falefa o le §iga Sa le Malama ___________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________ _________________________________________________

– AUTALAGA 1

44

Palakalafa 5–9 a. O le ä le ⁄⁄no o vaega nei o le fa⁄silasilaga? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ e. O ä tulaga po o vaega e masani ona aofia i le fa⁄ulufaleina o se falesa? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________

Palakalafa 10 a. O le ä le galuega olo› fai i le palakalafa lenei? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ e. Toe fa⁄upu e oe le a⁄no o le palakalafa lenei. ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ 6. O le fa⁄sologa, ma le gagana fa⁄aogäina ua fa⁄alia ai nisi o mea täua i le fa⁄sämoa. Tafi mai nisi o vaega ua täua i le fa⁄sämoa e pei ona atagia ai i le fa⁄sologa, fa⁄vasegaga, vaogagana, ma fa⁄tinoga o se fa⁄ulufalega o se falesa. ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ 7. Tusi se fa⁄silasilaga o se fa⁄ulufalega Galulue ta‹to⁄tasi. Fa⁄pea o le falesa o le tou ekalesia ole¡ fa⁄ulufale i le tou nufi. Tusi le fa⁄silasilaga o le fa⁄ulufalega e ave i le leitiö, televise, ma nusipepa. Ia sa› ma talafeagai fa⁄upuga ma fa⁄sologa. Ia aumai se fautuaga a se tagata matua o le tou ekalesia, ma ia fa⁄aogä e teuteu ai le fa⁄silasilaga. * Ia ⁄ua lava ne‹ tusia le fa⁄silasilaga e se isi, ae ia amata lava e oe ma ia ao i le faiä›ga molimau o au tapenaga fa⁄tasi ai ma tusiga muamua ma le fa⁄ifi.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

45

Tapenaga 1. Au‹li‹li muamua le galuega fa⁄tonuina. Fa⁄tumu le pusa olo› avatu. Fa⁄talanoa ma le faiä›ga a› le‹ amata ona fa⁄ta⁄tia lau tusiga muamua. O le avanoa lenei e te te fa⁄aogä ai galuega sa fa⁄tino i le au‹li‹liga o le fa⁄silasilaga a Leulumoega, e fesoasoani i le fa⁄tumuina o vaega o le pusa. O lona uiga afai e le‹ mäe⁄e⁄ ona e faia galuega o le fa⁄silasilaga lena, ole¡ faigatä fo‹ ona fai le au‹li‹liga o le galuega lenei.

Au‹li‹liina o Galuega Tusitusi Galuega Tusitusi Galulue ta‹to⁄tasi. Fa⁄pea o le falesa o le tou ekalesia ole¡ fa⁄ulufale i le tou nufi. Tusi le fa⁄silasilaga o le fa⁄ulufalega e ave i le leitiö, televise, ma nusipepa. Ia sa› ma talafeagai fa⁄upuga ma fa⁄sologa. Ia aumai se fautuaga a se tagata matua o le tou ekalesia, ma ia fa⁄aogä e teuteu ai le fa⁄silasilaga

flutü

Itu¡iga fatuga fa⁄silasilaga o le fa⁄ulufalega

Aufaitau Tulaga mo›mia i le galuega tusitusi

Matäfipu e aofia i le fa⁄silasilaga

Fa⁄vasegaga/fa⁄sologa o matäfipu

Tomai o le mafaufau e mo›mia

Fa⁄aogäga o le gagana

Auala e tatau ona uia i le fa⁄tinoina o le tusitusiga

– AUTALAGA 1

46 2. Fa⁄ta⁄tia se ata o le fa⁄silasilaga. Tusi sau ata e fa⁄aogä ai pusa mo palakalafa ta‹tasi, ma fa⁄iloa ai po o ä vaega ole¡ aofia i palakalafa ta‹tasi. ft.

3. Vaogagana. Sa‹li‹li i le fa⁄lupega o le atunufi, ma le fa⁄lupega o le tou nufi, ma ia fa⁄maumau sa›. 4. Tusiga muamua. Fa⁄aogä fa⁄matalaga olo› i le pusa na fa⁄tumu e fesoasoani i le tusiga muamua o lau fa⁄silasilaga. Ave i se tagata matua o le tou äiga, ekalesia e aumai ai se fautuaga. Ia fa⁄aogä le pepa lenei e tusi ai a latou fautuaga. 5. Tusiga fa⁄ifi. Fa⁄aogä fautuaga e teuteu ai le fa⁄silasilaga. Ao i le faiä›ga: ❑ pepa o aui’li‹liga ❑ tusiga muamua ❑ pepa o fautuaga mai le aufaitau ❑ tusiga fa⁄ifi. 6. Folafola ma fa⁄lauiloa fa⁄silasilaga i luma o le vasega – faitau leotele, lolomi lelei i le komepiuta ma fa⁄pipi‹ i ni siata mo le fa⁄alia i totonu o le tou potu.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

47

Iloiloga ma fautuaga a le ⁄ufaitau Tusitala ____________________________________________________ Ulutala ____________________________________________________ Tagata faitau ________________________________________________ Faitau mäe⁄ le fa⁄silasilaga ona fa⁄to¡ faatumu ai lea o le pepa lenei. Toe fa⁄fo‹ le fa⁄silasilaga i le tusitala ma fa⁄matala i ai manatu ua e fa⁄alia e tali ai fesili nei. 1. O le ä sou lagona i le fa⁄silasilaga? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ 2. E sologa lelei manatu o le fa⁄silasilaga? O lona uiga e feso›ta‹ lelei manatu ma faigofie ona mulimulita‹ le aufaitau i mea olo› iai? 3. O aofia ma manino i le fa⁄silasilaga vaega nei: ❑ faatulouina o le atunufi ❑ ⁄uga o le fa⁄silasilaga ❑ aso, fa⁄tinoga, ma nofoaga e fai ai ❑ a⁄lupega o le nufi. ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ 4. O manino: ❑ palakalafa ❑ manatu ⁄utü ❑ amataga ❑ fa⁄ifiga?

5. O sa›: ❑ sipelaga, kalama, fa⁄iloga? 6. O ä vaega o le fa⁄silasilaga olo› mana›mia o na fa⁄leleia ma aiseä fo‹? Vaega e mo›mia ona fa⁄leleia

Mafua⁄ga

– AUTALAGA 1

48

Fa⁄tinoga 2

Fa⁄masinoga o fanua ma suafa E mafua ona iai fa⁄masinoga o fanua ma suafa ona o ni fe¤se¤sea‹ga e uiga i le pule o se suafa, pule o se fanua, ma le aiä tatau a tagata i suafa ma ¤le¤le. O galuega o le fa⁄tinoga lenei olo› galuea‹ina tomai ma agava⁄ e mätau le vaogagana, ma mamanu o le fa⁄ofiina o se tagi, tete¤ atu i se tagi, ma mätau aga o fa⁄silasilaga o fa⁄masinoga o fanua ma suafa.

Mo le faiä›ga E tele avanoa e mafai ona au‹li‹li ai e tamaiti fa⁄silasilaga o fa⁄masinoga o fanua ma suafa ft. Aumai ni kopi o le Savali / po o isi nusipepa i le vasega e faitau ma fa⁄masani i fa⁄va⁄ ma aga o le fa⁄ta⁄tiaina o se tagi ma le tete¤. E lë tatau ona sa‹li‹li pe au‹li‹li e tamaiti le fa⁄maonia po o le sa› o mau olo› iai. E lë o le ⁄uga lenä o le fa⁄tinoga. O le fa⁄moemoe täua o le mafai lea ona malamalama tamaiti i auala e fa⁄ta⁄tia ai se tagi po o se tete¤ fo‹ i se matäfipu e uiga i fanua ma suafa. 1. Faitau mäe⁄e⁄ i fa⁄ta‹ta‹ga o fa⁄silasilaga o fa⁄masinoga o fanua ma suafa olo› avatu. Fa⁄tumu le pusa olo› aotele i ai le au‹li‹liga o fa⁄silasilaga: Fa⁄silasilaga 1 1

2

3

4

Numera o le matäfipu olo› su¤ina Itü tagi

Itü tete¤

Matäfipu olo› su¤ina

Uiga o le tagi (›to›to ⁄utü)

Aso e faia ai

2. O ä mafua⁄ga ta⁄tele o tagi e fa⁄tatau i fanua? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

49 3. O ä itü¡iga mau olo› täutü i ai itü e lua o se matäfipu olo› su¤ina? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ 4. O ä mafua⁄ga ta⁄tele o tagi e fa⁄tatau i suafa? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ 5. O ä itü¡iga mau olo› täutü i ai itü o se matäfipu e uiga i le pule o se suafa? O le ä le uiga o ia mau? ft. fa⁄sinomaga, faiga fa⁄vae, o suli . . . ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ 6. Fa⁄matala mafua⁄ga o le fefinaua‹ o tagata Sämoa i suafa ma fanua. O le ä se tulaga e o› i ai pe afai e lë finau tagata i o latou fanua ma suafa? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ 7. Iloilo le vaogagana o matäfipu tau i fa⁄masinoga o fanua ma suafa. Faitau vaega olo› i lalo o le “UIGA O LE TAGI”. O ä itü¡iga fuaiupu olo› mafuli i ai fa⁄aogäga o le gagana? Talanoa i faatulagaga o upu i fuaiupu. O le ä se feso›ta‹ga o itü¡iga fuaiupu ua fa⁄aogä ma le a⁄no o matäfipu o fa⁄masinoga? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ O talosaga ua fa⁄ulu i le Fa⁄masinoga o Fanua ma Suafa olo› i le itulau 50 i le 51, o ata moni na o talosaga ua fa⁄salalauina i le Savali. O le tusi pei ona iai i le itulau 52, e sui e le Ofisa i Mulinufi i le fausaga pei ona iai i le 50 i le 51, ona faasolo mai lea e i latou matäfipu ua uma ona fa⁄ulu talosaga ma totogi, mo faasilasilaga i le Savali. A fa⁄ulu le talosaga ma totogi le $60.00 ona liua lea o le tusi e avea ma talosaga.

– AUTALAGA 1

50

Fa⁄ta‹ta‹ga o fa⁄silasilaga o fa⁄masinoga Fa⁄ta‹ta‹ga 1 LC1989: ITÜ TAGI: Sale Sale, Simi Sione, Niua Le¤mo, Vasati Lotulotu mo suli o le suafa Togiamanu Saiese, Uluvai, i Saitogi. ITÜ TETE‡: 1. Iakopo Luatasi ma isi i Uluvai Saitogi. 2. Etimani Lufasiaitu ma isi i Uluvai Saitogi. MATÄ‚PU E SU‡INA: E uiga i le Pule o le fanua o FUSIFUSI i Uluvai Saitogi. UIGA O LE TAGI: Ina ia faia se poloä‹ga e fa⁄maonia ai: 1. O le pule o le fanua ua finau ai olo› fausia ai le fale o Tavita Sevesi ma le ¡iga ua iai lea i le suafa Togiamanu. 2. O le igoa sa› o le fanua ua finau ai o Fusifusi ma o le tulaga maota o le suafa Togiamanu. 3. Te¤na le aiäina ma le pule a le suafa Etimani Lufasiaitu i le fanua o Fusifusi o le suafa Togiamanu. 4. Ia tula‹ ¤se ma tala ¤se le fale tumau o Etimani Lufasiaitu ma le ¡iga ua fausia i luga o se vaega o lo matou fanua o Fusifusi ona e le‹ iai se maliega o suli moni ma le suafa Togiamanu i Uluvai i Saitogi. ASO E FAIA AI: Aso Gafua 19 Me, 2003 i le itula e 8.30 i le taeao.

Fa⁄ta‹ta‹ga 2 LC1920: ITÜ TAGI: Sitiseni Tamala Tia‹, Lula Talama Taiane, Failagi Timoteo, Sione Fa⁄lagi ma isi i Pitovao. ITÜ TETE‡: Leilani Satuiva, Samani Satuiva, Apakoa Apefa‹ i Pitovao MATÄ‚PU E SU‡INA: E uiga i le fanua o Lologoiletai i Pitovao. UIGA O LE TAGI: Ina ia faia se poloä‹ga e fa⁄maonia ai: 1. Ia fa⁄maonia o le fanua lenei olo› finau ai, e lë o se fanua tau le suafa Tamala ae o le fanua sa maua mai e ala i se fefa⁄taua‹ga a lo matou tina o Nifara ma lë e ona le fanua ma ole¡ mafai ona fa⁄manino atu i le aso o le Fa⁄masinoga. 2. E lë aiä tutusa la iai le itu tete¤ i le fanua lenei ua fausia fa⁄malosi ai lo latou faleoloa. 3. Ia fa⁄maonia fo‹, o lenei fanau lava o Tamala ma Nifara e au i ai ae lë fa⁄pea e aiä i ai le ¡iga sa Satuiva e pei ona tulai mai ai le itu tete¤. 4. Ia faia loa se poloa‹ga e tala¤se ai le faleoloa ma isi fale ua fausia fa⁄malosi i luga o le fanua lenei i Lologoiletai i Pitovao. ASO E FAIA AI: Aso Gafua 31 Oketopa 2003, i le itula e 8.30 i le taeao.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

51

Fa⁄ta‹ta‹ga 3 LC 88314: ITÜ TAGI: Samani Leitulua, Hereine Sitione, Selesa Leitulua, Tuputala Amani o Niuafo›u. ITÜ TETE‡: Iulia Seuga, Keke Seuga, Vaioleta Tiave⁄ ma isi o Niuafo›u. MATÄ‚PU E SU‡INA: E uiga i le soloia o le nofo a Vaioletä Tiave⁄ i le suafa Seuga i Niuafo›u. UIGA O LE TAGI: Ina ia faia se poloä‹ga e fa⁄maonia ai: 1. O le itü tagi o isi nei o suli moni o le suafa Fuaimamao e pulea le suafa Seuga i Niuafo›u. 2. O le faia o le nofo a Vaioletä i le suafa Seuga e le itu tete¤, e le‹ logoina le itü tagi mo so latou maliega. 3. Ia taofia loa le itü tete¤ i lo latou toe faia fa⁄malosi o se nofo i lenei suafa e aunoa ma le logoina o le itü tagi. 4. Ia soloia loa ma ia fa⁄leaogäina le nofo a Vaioletä e pei ona fa⁄salalauina i le Savali o le aso 30/09/2003, ona e lë o maua i ai se maliega o le itü tagi. ASO E FAIA AI: Aso Gafua 31 Oketopa, 2003 i le itula e 8.30 i le taeao.

Fa⁄ta‹ta‹ga 4 LC6758: ITÜ TAGI: Momoeamanu Anapogi Fa⁄leava, Siuleva Fa⁄leava, Epati Simaika o Vaiolegogo. ITÜ TETE‡: Lialia‹ Agavale, Matamu Lialia‹, Tomasi Lialia‹ Palala, Lemanogi Letalie ma isi i Vaiolegogo. MATÄ‚PU E SU‡INA: E uiga i le Pule ma le fa⁄maonia o le nofo a Steve i le suafa Lialia‹ i Vaiolegogo. UIGA O LE TAGI: Ina ia faia se poloa‹ga e fa⁄maonia ai: 1. O le pule o le suafa Lialia‹ e iai lea i le suafa Momoeamanu lea e umia nei e le itü tagi ma o le Sa› fo‹ lea o le ¡iga. 2. O le faia o le nofo a Steve i le suafa Lialia‹ sa faia lea i le maliega o le Sa› o Momoeamanu ma le ¡iga auä o le suafa pitovao o le suafa Momoeamanu. 3. E leai se aiä o le ¡iga Sa Matagiotala i le suafa Lialia‹ ma o se mea fou lenei ua taumafai i ai le itü tete¤ e fäoa. 4. Olo› manino lava i le fa⁄sologa mai o auganofo i lenei suafa Lialia‹ e fa⁄tinoina lava e Momoeamanu. 5. Ia soloia loa ma ia fa⁄leaogäina le talosaga a le itü tete¤ i ona vaega uma a ia fa⁄maonia loa le nofo a Steve i lenei suafa sa faia i le pule a le suafa Sa› ma le ¡iga. ASO E FAIA AI: Aso Tofi 12 Tesema 2003, i le itula e 8.30 i le taeao.

– AUTALAGA 1

52

Fa⁄ta⁄tia se tusi e ave ai le matäfipu i le fa⁄masinoga O fa⁄silasilaga o fa⁄masinoga o fanua ma suafa e fa⁄lagolago i tusi tagi po o tusi tete¤ i matäfipu ua fa⁄tö⁄i i le ofisa o fa⁄masinoga. O se fa⁄ta‹ta‹ga o ni tusi a se itü tagi ua fa⁄pea:

15 Me 2004

Lau Afioga i le Resitara Fa⁄masinoga o Fanua ma Suafa Mulinufi

Afioga e Suafa Tuaolemoso i Patapata O le talosaga a le Itü Tagi i lenei Fa⁄masinoga mamalu, ina ia faia sana poloa‹ga e fa⁄pea: 1. Ia tofia Siaki Salea⁄na i le suafa Tuaolemoso o le itupaepae a To⁄itama i Patapata. 2. Ia soloia ma fa⁄leaogäina le taufa⁄nofoina o Sekema Latasau i le suafa Tuaolemoso o le Itüpaepae o To⁄itama i Patapata, ona ua faia fa⁄malosi le nofo ae le‹ iai se maliega o le Itü Tagi. O lea ua tatalo atu ai le Itü Tagi i lenei Fa⁄masinoga mamalu ina ia faia sana poloa‹ga fa⁄letulafono e fa⁄maonia ai Vaega 1 ma le 2 o lenei talosaga, ina ia faia le mea sa› e tusa o tu ma aganufi mamalu a Sämoa. Faia i Mulinufi i lenei Aso Gafua 15 Me 2004 Ma le fa⁄aloalo lava Fotuosämoa Amana‹a Tuaolemoso Dr Amiperosa Amana‹a Tuaolemoso Setaiola Leitü Tuaolemoso Feiloa‹ilumaonufi Tuaolemoso Sauleli⁄

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

53

15 Me 2004

Lau Afioga i le Resitara Fa⁄masinoga o Fanua ma Suafa Mulinufi

Afioga e Suafa Tuaolemoso i Patapata O le ava ma le fa⁄aloalo, ua matou talosaga atu ai ina ia faia sau poloa‹ga lë tumau e ave iä SEKEMA LATASAU olo› alala i Nufiuli Amerika Sämoa e taofia ai lona faaaogaina o le suafa Tuaolemoso o lo matou aiga i Patapata se‹ maua se tali o la matou talosaga ua fa⁄ulu i Mulinufi e taofia ai ma tofia se nofo. Ua faia fa⁄malosi lana saofa‹ i le suafa Tuaolemoso ae le‹ iai so matou maliega, a o matou o suli moni. Faia ma le fa⁄aloalo Fotuosämoa Amana‹a Tuaolemoso Dr Amiperosa Amana‹a Tuaolemoso Setaiola Leitü Tuaolemoso Feiloa‹ilumaonufi Tuaolemoso Sauleli⁄

8. Faitau tusi ma mätau, le ⁄uga o tagi, o mau olo› tautü i ai le itü tagi, o mana›ga olo› tufi atu i le ofisa o fa⁄masinoga. 9. Toe va⁄i i Fa⁄ta‹ta‹ga e 1–4 o fa⁄silasilaga o fa⁄masinoga. Filifili ni fa⁄ta‹ta‹ga se 2, (1 e ⁄utü i suafa, 1 e ⁄utü i fanua). Fa⁄aogä fa⁄va⁄ o tusi e lua olo› avatu., ma matäfipu olo› i “Uiga o le Tagi” o fa⁄ta‹ta‹ga ua e filifilia, e te tusia ai le tusi a le itü tagi i le fa⁄masinoga i la latou matäfipu. 10. Fa⁄talanoa a tou tusi i le vasega – va⁄i i le talafegai o le gagana ma le ⁄uga o le fa⁄silasilaga.

– AUTALAGA 1

-Autalaga

2

Gagana Fa‘amauina – Tala Pupu‘u ÄLÄFUA MA FAflNAUNAUGA IA flUSIA

Äläfua

Fa⁄naunauga ia flusia E tatau ona mafai e tamaiti ona:

Gagana

Ia söloga lelei ma feso›ta‹ manatu, fua fa⁄åpuga o le gagana e talafeagai ma se ⁄utü, le ⁄ufaitau ma le ⁄ufaafofoga; tuufaatasi molimau eseese ft. mai tusitusiga, tala tuutaliga, i le fausiaina o ni manatu po o ni faamatalaga. E ao ina iloa faataatitia ma fa⁄ali mai ni fausaga eseese ft. fätuga, tala, ma faamatalaga eseese.

A›ina o Gagana

Mätau vaega täua o galuega tusitusi ma fautuaina tusitusiga a isi tamaiti mo le fa⁄leleia atili; mata‹tü o latou tomai i tusitusiga ma faitaulaulu i le au‹li‹li o a latou fa⁄tinoga ma fautuaga mai isi; mälamalama ma ia iloiloina mafua⁄ga o upu, alagäfipu, muägagana, ma isi fuaitau faapena.

Faamaumauga ma fetufaaiga

Mälamalama i tagata ⁄utü o tusitusiga, o latou uiga ma mafua⁄ga e ala ai ona fa⁄pea; iloilo ma faatusatusa tusitusiga eseese i o latou fausaga, mafuaaga ma aga a tusitala ft. i le fa⁄aogäina o ata faalemafaufau, fete¤na‹ga, upu ma faaupuga o fa⁄aogäina, lagona o iai i se tusitusiga, le talafeagai o nei tulaga ma le faamoemoe o le tusitusiga: ft. tala pupuu; mälamalama i tagata ⁄utü o tusitusiga, o latou uiga ma mafua⁄ga e ala ai ona fa⁄pea; tusia matäfipu talafeagai mo se faamoemoe patino ft. su¤su¤ se matäfipu täua, ma ia faamaopoopo ma tuufaatasi faamatalaga i se faasologa fetaui ma le manino e aumai ai se lipoti o lea su¤su¤ga; faaalia manatu tusitusia i se matäfipu ft.; toe fa⁄matala se tala i ö latou lava manatu ma faaupuga; O tulaga uma nei e ao ona vaai totoa i ai ina ia:

54

55 ❑ ola ma talafeagai le folasaga e faaali ai manatu taua i le autu; ❑ manino ma faasolosolo lelei manatu i ni palakalafa po o vaega eseese ft. o

se solo; ❑ sa› lelei le gagana, ola ma manino; ❑ lelei le faauigaga ma ua aotele i ai manatu autu o se finauga, po o se

matäfipu i totonu o se tusitusiga.

– AUTALAGA 2

56

Upu amata O le Gagana Fa⁄mauina i le tusi lenei olo› patino i le ⁄u‹li‹lina o tala pupufi. E talitonu ua lava tapena galuega ¤se¤se mo le atiina a¤ o tomai ma agava⁄ ¤se¤se o le Gagana Fa⁄mauina mai le tusi a le Tausaga 9 se ‹a o› i le Tausaga 13. O le autalaga lenei ua avatu fa⁄sa‹li‹liga ona fa⁄tinoga, ina ia sa‹li‹li loloto ai i matäfipu o le Gagana Fa⁄mauina ae lë gata i lea o se avanoa e feaofa‹ ai mau mai tala pupufi mo le fatufatuga o manatu fou. O lona uiga o le faia o se sa‹li‹liga o se avanoa lea e tufifa⁄tasi ai tomai ma agava⁄ sa fa⁄failele ma tapu¤ mai i isi tausaga. O nisi o tala olo› mo›mia mo le sa‹li‹liga olo› avatu i totonu o le autalaga lenei. O nisi tala sa avatu i tusi o isi tausaga. E mafai fo‹ ona fa⁄aogä nisi tala ae talanoa muamua i le faiä›ga pe talafeagai ma le fa⁄moemoe o le sa‹li‹liga.

Pepa O Galuega Sa‹li‹liga i le fatufatuga o se ⁄uga i tala pupufi Fa⁄naunauga ia Ausia E tatau ona mafai ona: ❑ Fa⁄ta⁄tia le ata o le sa‹li‹liga, faatino ma tusi se lipoti e fa⁄matala ai le

sa‹li‹liga ma lona ifiga ❑ Fä‹fa‹ mai matäfipu olo› moomia i le sa‹li‹liga mai tusitusiga talafeagai ❑ Feaofa‹ mau eseese ft. mai tusitusiga, tala tuutaliga, fa⁄talanoaga, i le

fatufatuga o manatu po o faamatalaga i le matäfipu ⁄utü o le sa‹li‹liga. Galuega fa⁄tino Filifili ni tala pupufi se 2 olo› tutusa o la ⁄uga. Fai sau sa‹li‹liga i le fatufatuga e tusitala o le ⁄uga i tala ua filifilia. Ia manino mai tulaga olo› tutusa pe ¤se¤se ai faiga a tusitala. Fa⁄matala ni ou manatu i le ola ma le sogasogä o ia faiga, ma ia iai ni pinefa⁄mau o le mafua⁄ga o ou manatu. Fa⁄matala le ifiga o lau sa‹li‹liga i se lipoti e 300 upu le umi po o le 3 ni itulau. O matäfipu nei e ao ona manino mai i lau lipoti: i. Igoa o tala e 2 ua filifilia ma tusitala. ii. ·to›toga o le ⁄uga o tala ta‹tasi. iii. O le täaofa‹ga o ou manatu i ⁄utü o le sa‹li‹liga. iv. Fatufatuga o le ⁄uga i tala filifilia ft. ❑ taimi ma nofoaga o tala ❑ tagata ⁄utü ❑ o mea e tutupu ma le fa⁄sologa o le tala ❑ aga fa⁄tusitala (ft. fa⁄matala o le tala, fa⁄aogäga o le gagana – upu,

fuaiupu, soänauna, fa⁄ataataga, fa⁄tagataola . . . Ia manatua e tatau ona atagia mai i väega nei uiga e tutusa pe ¤se¤se ai le fatufatuga o le ⁄uga o le tala e ala atu i väega ia, ma ia manino fo‹ le aogä o nei faiga i le momoliga o le ⁄uga o le tala i le aufaitau.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

57

Fa⁄lautelega O Galuega Matäfipu ma ⁄utü 1. Filifili ni talapupufi se lua e täga tutusa ⁄uga po o matäfipu ⁄utü, mai le lisi lenei. ❑ Fa⁄manuiaga Motusia. ❑ Telefoni. ❑ O le Galu Lolo. ❑ O La ma Malaga ma Lafi Pua⁄. ❑ Tautaliga. ❑ Fagotaga. ❑ O le tüfiga fautasi. ❑ Maunu mai Loimata o flpafila (Tusi o talapupufi fa⁄pea le tala lava lenei). ❑ O se olaga puapuagatia e ifi manuia. ❑ Salote ma Lemalie. ❑ Tagi le fatu ma le ¤le¤le.* ❑ E o›na lole a papalagi. ❑ O faiva o Fiti ia lililo. ❑ Molia ita i nufimalolo.* *Olo› avatu i le autalaga lenei. E mafai ona fa⁄aogä nisi tala e le› iai i le lisi ae talanoa muamua i le faiä›ga. 2. Fa⁄tino la⁄saga ta‹tasi o le faia o se sa‹li‹liga. Fa⁄aogä galuega olo› i le fa⁄lautelega o la⁄saga mo se fesoasoani. Taga‹ i le Tusi 1 Tausaga 12 mo fa⁄pupulaga.

Tulaga lautogia O tulaga lautogia o le lipoti olo› avatu i lalo. 3. Fa⁄tino la⁄saga ta‹tasi o le faia o se sa‹li‹liga. Fa⁄aogä galuega olo› i le fa⁄lautelega o la⁄saga mo se fesoasoani. Taga‹ i le Tusi 1 Tausaga 12 mo fa⁄pupulaga.

Tulaga lautogia O tulaga lautogia o le lipoti olo› avatu i lalo.

– AUTALAGA 2

58

Lipoti o le sa‹li‹liga Tulaga Lautogia Igoa _______________________________________________________ Ulutala ____________________________________________________ Aotelega o le tusitusiga ❑ ola ma ¡noa manatu o le tusitusiga ❑ talafeagai manatu uma i le ⁄utü ❑ sogasogä le atina¤ina o manatu

/10

❑ ua mafai ona fefulisa‹ ma fetufina‹ mau ¤se¤se ma fa⁄matala

i ana lava upu le ⁄utü po o le aotelega o ia manatu. Fa⁄vasegaga ❑ manino väega e patino i le ⁄utü o le sa‹li‹liga lenei ft.

– – – –

›to›toga o ⁄uga o tala ta‹tasi tulaga olo› tutusa pe ¤se¤se ai le fatufatuga o le ⁄uga i tala manatu i le ola ma le sogasogä o le fatufatuga a tusitala mafua⁄ga ma pinefaamau o manatu.

/5

❑ manino le fa⁄ta›toga o manatu ⁄utü ❑ malosi mau lagolago ❑ ma⁄ti le folasaga ma le fa⁄ifiga.

Feso›ta‹ga o manatu ma aga a le tusitala ❑ manino manatu ⁄utü o palakalafa ma le fa⁄lautelega ❑ sologa lelei o manatu o le tala i le manino o le

feso›ta‹ga o väega

/5

❑ ma⁄ti, loloto ma talafeagai fipu o fa⁄aogä ❑ fa⁄aogä fuaiupu eseese.

Sa› o le gagana ❑ sa› le fa⁄aogäga o le gagana i le sipelaga o upu,

kalama, ma le fa⁄aogäga o fa⁄iloga

/5

❑ sa iloilo ma toe teuteu le tusitusiga.

Tapenaga ❑ lelei le folasaga o le galuega tusitusi ❑ sogasogä iloiloga ma teuteuga ❑ olo› fa⁄iloa ë na maua ai mau i auala taualoa

/5

❑ sainia e le tagata sa faitauina ❑ iai mau o tapenaga i väega ta‹tasi.

Malosi⁄ga o le tusitala

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

Ia fa⁄leleia atili

/30

59

Fa⁄tinoga 1

Faatino le Laasaga 1 Fuafuaga ma fa⁄ta‹muaga 1. Fa⁄tino le La⁄saga 1 i tulaga nei: I. Filifili ni tala se lua e ⁄utü i ai le sa‹li‹liga. 2. Va⁄i i le lisi o tala olo› iai po o nisi fo‹ tala. Ua tatau ona filifili ni tala se lua e täga tutusa ⁄uga olo› fa⁄vae ai. 3. Fa⁄mautinoa le ⁄utü o le sa‹li‹liga i le toe faitau o fa⁄tonuga olo› i le pepa o galuega ma vase lalo o upu ⁄utü. II. Faata⁄tia fesili ta‹mua. O fesili e fa⁄ta‹muaina se sa‹li‹liga e täua tele. O galuega uma o se sa‹li‹liga e ⁄u⁄u i fesili ta‹mua. E tämau i fesili le fimi, loloto ma le lautele e o› i ai le sa‹li‹liga. O fesili fo‹ e mafai ona iloa ai auala e ao ai mau ma tulaga e auiliili ai mau. A täaofa‹ fo‹ ni ata ua alia¤ mai i sa‹li‹liga, e tatau lava ona fa⁄vasega i lalo o fesili ta‹mua. O lona uiga o fesili e fa⁄ta‹mua ai se sa‹li‹liga e limata‹ta‹ina fa⁄tinoga o la⁄saga ta‹tasi. A fa⁄lëtonu fesili ta‹mua e fa⁄pena fo‹ ona fesasia‹ fa⁄tinoga o le sa‹li‹liga. 1. Galulue ta‹to⁄lua. Tusi ni a lua fesili se 10 e fa⁄tatau i le ⁄utü o le sa‹li‹liga. Fa⁄aogä le pusa olo› avatu i lalo. 2. Fa⁄vasega fesili i ni väega tetele se lua e aupito sili ona täua. 3. Täaofa‹ fesili i ni fesili tetele se lua. E tatau lava ona feso›ta‹ fesili tetele nei ma matäfipu ⁄utü o le sa‹li‹liga ft. flutü o le sa‹li‹liga

Fesili e ono sa‹li‹li ai le ⁄utü

O fesili e fa⁄ta‹mua ai le sa‹li‹liga

Tala 1:

O fesili e aotele ai tulaga ua tapä i fesili uma.ft.

Tala 2:

1. O ä tulaga olo› tutusa pe ¤se¤se ai le fatufatuga e tusitala o le ⁄uga o tala ia e lua?

fluga:

2. O lë fea o tala e te manatu na ola ma sogasogä le fatufatuga o le ⁄uga? Aiseä?

O fesili e lua ua aotele i ai nisi o fesili ta‹tasi, ua fa⁄tatau i ni väega se lua: (1) ⁄utü o le sa‹li‹liga, (2) o se fesili e fai i ai sau lava fa⁄ifiga pe ¡ mafaufau lea i mau olo› alia¤ mai i fatufatuga a tusitala. O lona uiga o sou manatu pe ¡ tufifa⁄tasi mau. O se tulaga e mana›mia ai le feaofa‹ ma fefulisa‹ o mau ma ia loloto ai lau taga‹ i ai mo fa⁄uigaga. O isi fesili e fesoasoani i le sa‹liga o mau.

– AUTALAGA 2

60

III. Tapena auala e aoao ai mau. O mau e tali ai fesili o se sa‹li‹liga e mo›mia ona iai tulaga nei: ❑ e täua ona ma›ti ma lë fa⁄luafesasi mau. O lona uiga e mautinoa lë na

aumai ai le mau, po o fa⁄maumauga fo‹, e manino le feso›ta‹ga o mau ma fesili o le sa‹li‹liga ❑ e talafeagai mau ma fesili ta‹mua ❑ e lava ni mau ina ia manino mai uiga po o tulaga o aga‹ po o mafuli i ai

tali, tulaga va⁄ia, po o manatu faaalia. 1. Filifili po o ä auala talafeagai e fa⁄aogä e ao ai mau mo le sa‹li‹liga lenei. Fa⁄tumu le pusa lona tolu o le siata lea: Fesili ta‹mua

Auala e ao ai mau

1. O ä tulaga olo› tutusa pe ¤se¤se ai le fatufatuga e tusitala o le ⁄uga lenei i tala ia e lua?

O auala ¤se¤se e aoao ai mau e taliina fesili ta‹mua o se sa‹li‹liga ua aofia ai:

Auala talafeagai mo le sa‹li‹liga lenei

❑ le va⁄va⁄i ma

2. O lë fea o tala e te manatu na ola ma sogasogä le fatufatuga o le ⁄uga? Aiseä?

❑ ❑ ❑ ❑

mätau tulaga o iai le faitau o ni mau ua tusitusia le fa⁄talanoa o ni tagata le fa⁄aogäina o ni pepa fesili. le pu¤ina o ni ata vito.

E fuafua auala e fa⁄aogä i fesili ta‹mua, taimi e fa⁄tino ai le sa‹li‹liga, ma le loloto e o› i ai le sa‹li‹liga.

2. Tapena se fa⁄va⁄ mo le fa⁄maumauina o mau ina ia faigofie ona tali fesili ta‹mua. 3. Aoao ma fa⁄maumau fa⁄matalaga i pusa mo ⁄utü filifilia. 4. Aotele matäfipu ua aoina e tali ai fesili ta‹tasi.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

61 fluga o tala:

Fesili 1 O ä tulaga olo› tutusa pe ¤se¤se ai le fatufatuga e tusitala o le ⁄uga i tala ia e lua?

Fesili 2 O lë fea o tala e te manatu na ola ma sogasogä le fatufatuga o le ⁄uga? Aiseä?

Fatufatuga o le ⁄uga ft.

Tala 1

Tala 1

Tala 2

Tala 2

Aiseä?

taimi ma nofoaga o le tala

tagata ⁄utü o le tala

o mea olo› tutupu ma le fa⁄sologa o le tala

aga fa⁄tusitala ft. faaataataga faatusatusaga talanoaga/felafolafoa‹ga tepa i tua fa⁄‹la faatagataola gagana faatusatusa uigä fa⁄aogäga o le gagana mf. Aotelega o mau (Ia tali ai fesili ta‹mua)

– AUTALAGA 2

62

Fa⁄tinoga 2

Faatino le Laasaga 2 Aoao faamatalaga ma mau 1. Aoao mau mai tala ua filifilia. Fa⁄maumau i le siata olo› i luga. 2. E täua ona fä‹fa‹ mai ni upu, fuaiupu mai le tala e fa⁄pupula atili manatu ua e filifilia. Ia manino le itulau na aumai ai upu si‹.

Fa⁄tinoga 3

Faatino le La⁄saga 3 Au‹li‹li ma fa⁄vasega mau O le väega lenei e mo›mia ai ona faavasega ma auiliili mau ua maua mai i tusitusiga ma fa⁄talanoaga. O lona uiga e fefulisa‹, fetufina‹, feaofa‹ ma fa⁄vasega fa⁄matalaga ma mau i ni väega talafeagai ma le ⁄utü o le sa‹li‹liga. O fesili fesoasoani ma galuega fa⁄tino mo au‹li‹liga ma fa⁄vasegaga olo› avatu i pusa ia: Fesili fesoasoani ❑ E fa⁄pefea ona

La⁄saga o le sa‹liiliga

III AUÅLIÅLI MA tatou fa⁄vasegaina FAflVASEGA fa⁄matalaga ma mau FAflMATALAGA ua maua mai? MA MAU

❑ E iai ni tulaga e

tutusa pe ¤se¤se ua aliä‹ mai i fa⁄matalaga?

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

Galuega fa⁄tino ❑ Filifili ni väega

tetele e fa⁄vasega i ai fa⁄matalaga ma mau.

Au‹li‹li, fetufina‹, ❑ Mätau, fefulisa‹ ma fa⁄vasega fa⁄maopoopo ma fa⁄matalaga ma mau fa⁄vasega mau i i ni väega talafeagai väega ua filifilia. ma le ⁄utü o le ❑ Fa⁄maopopo ma sa‹li‹liga. tufifa⁄tasi tulaga ua aliä‹ mai i ni väega ⁄utü.

63

Fa⁄tinoga 4

Faatino le La⁄saga 4 Täaofa‹ manatu ma ata ua älia¤ mai i mau O le la⁄saga lenei e täaofa‹ ai manatu, ma uiga ua alia¤ mai i mau. O fesili fesoasoani ma galuega fa⁄tino mo fa⁄uigaga olo› avatu i pusa ia: Fesili fesoasoani

La⁄saga o le sa‹liiliga

Galuega fa⁄tino

❑ O ä ni fa⁄ifiga tatou

IV. FAflUIGAGA O ATA UA ALIÄÅ MAI

❑ Täaofa‹ manatu i ni

❑ Fai ni manatu

❑ Tali fesili sa

te faia i ni ata ua alia¤ mai? ❑ O ä ni a tatou

fa⁄uigaga i ni tülaga ua alia¤ mai?

aotele e talafeagai ma ifiga ua alia¤ mai.

aotelega.

fa⁄ta‹mua ai le sa‹li‹liga.

❑ Ua sui so tatou iloa

i le matäfipu ona o ata ua alia¤ mai? ❑ O le ä se fa⁄ifiga e

❑ Fa⁄malämalama

tulaga o tutusa pe ¤se¤se ai ni mea ua aliä‹ mai.

mafai ona fai e tali ai fesili sa fa⁄ta‹mua ❑ Fa⁄matala tulaga o ai le sa‹li‹liga? feso›ta‹ ai mau ma fesili ta‹mua. ❑ O ä ni mau patino e lagolagoina a tatou fa⁄ ifiga?

– AUTALAGA 2

64

Fa⁄tinoga 5

La⁄saga 5: Täaofa‹ i se lipoti O le lipoti o le sa‹li‹liga e iai ona väega fa⁄tulagaina:

Fa⁄sologa o le lipoti Ia fa⁄solo fa⁄pea lau lipoti.

Ia ola ma ia fa⁄osofia ai le ⁄ufaitau. Fa⁄matalaga lautele i le matäfipu ft. o le mafua⁄ga na filifilia ai le ⁄utü; o molimau na fa⁄aogä, o fesili ta‹mua.

Folasaga

Manatu ‘autü Aotelega o le ⁄utü o le palakalafa

Fa⁄matala le aotelega o lou manatu ⁄utü i le taliina lea o le fesili ta‹mua (1) ma le (2).

Fa⁄lautelega

Aotelega o le ⁄utü o le palakalafa Tino o le lipoti

Fa⁄lautelega

Aotelega o le ⁄utü o le palakalafa Fa⁄lautelega

O le tino o le lipoti pe 3–5 ni palakalafa. E aofia i palakalafa nei aotelega o tali o fesili ta‹mua e 2 sa tulimata‹ i ai le sa‹li‹liga. E tatau ona taiulu palakalafa i manatu aotele o lona ⁄utü ma aumai ma ni fa⁄alautelega, fa⁄ta‹ta‹ga mo se fa⁄pupulaga atili, aumai ni faatusatusaga, fa⁄¤se¤sega. O nei palakalafa uma o mau ia e taliina fesili na fa⁄ta‹mua ai lau sa‹li‹liga. E täua le fa⁄matala i au lava upu, ma ia sologa lelei lou lalagaina o mau ¤se¤se.

Täaofa‹ ai ou manatu, ma toe fa⁄upu ai lou manatu ⁄utü, i le ⁄utü o le sa‹li‹liga.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

65

Fa⁄tinoga 6

Iloiloga a le aufaitau 1. A mäe⁄ ona tusi le tapenaga muamua o lau lipoti, ona ave lea e faitau e se isi ma aumai ai ni fautuaga. E tatau ona e fa⁄ta⁄tia ni tulaga olo› e mana›mia ai ni fautuaga. Va⁄i i le Autalaga 1 o le tusi lenei itulau, po o tusi a isi tausaga mo se fesoasoani i itü¡iga fautuaga e ono aumai e le tagata faitau. 2. Fa⁄aogä fautuaga ua aumai e toe teuteu ai lau lipoti ma tusi le tapenaga fa⁄ifi.

Fa⁄tinoga 7

Autaluga 1. Tusi au tali o fesili ma fa⁄talanoa a tou tali i ni vaega ta‹to⁄fä ona talanoa ai i le vasega atoa ma le faiä›ga. a. O ä ni tulaga ua si‹tia ai lou iloa fa⁄tino se sa‹li‹liga?

e. O ä tulaga ua si‹tia ai lou malamalama i le Gagana Fa⁄mauina i tala pupufi?

i. O ä tulaga olo› e mo›mia ai pea se fesoasoani?

– AUTALAGA 2

66 o. O ä ni vaega e te lagona olo› mo›mia ona fa⁄leleia i le.

1. A›a›ina o le Gagana Fa⁄mauina?

2. Faia o sa‹li‹liga.

Tala Pupufi MOLIA ITA I NUUMALOLO Tusia e Agafili Tolova⁄ “TA FIA OLA E, manu ta te oti ta te le‹ iloa le amioga a le matai Sämoa.” O le saunoaga tutulu talatala lena a le Afioga a Lagisafua Maa, o se tasi o sui Faatu mo le Faiga Palota Aoao, mo se Sui Usufono se toatasi o le Palemene, o le itumalo Faaalalafaga o Manogi Ulupani, i le lima minute e tea ai le fa i le afiafi o le aso Faraile, 22 Fepuari, 1985. O lea ua potopoto i le maota le Komiti Faafoe a le Sui Faatu, o Lagisafua, faatasi ai ma le toatele o matai ua tumu ai le fale ina ua tapunia aloaia le palota i le itula e tolu i le afiafi. O le itumalo lenei, e lua falepalota, aua e le gata ina toatele matai palota ae aitaumalele. O le falepalota i Nuutolu ma le falepalota i Nuufa. Ua nofo ifo le failautusi sa i le falepalota i Nuutolu, si toeaina o Taupega Aukuso. Ua le lilo i le vaai uiga fiafia o Taupega, ua le mategata ai le manuia o Lagisafua i le falepalota lea. Ua ea ae Taupega ona fai atu lea, “Malo tapuai, ae ki faaleotele le tatou letio”. O Lagisafua sa aoaoina i aoga a le Ekalesia, ona sosoo ai lea ma le nofo aiga se ia oo ina matai. Ua onosefuluiva tausaga o lona soifua ma ua avea nei o ia ma Alii Matua o le nuu ma o le tofa lava lea i le itumalo atoa. O ia o se

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

67

tamalii e tautuaina aua e le gata ina toatele ona alo ae lelei foi lona tamaoaiga, peitai e leai sana mea mautu ua faia. E iai nai ana povi, e feololo foi ana mea fafaga. O Lagisafua foi e le o sona loto na alu ai i le palota, a o le faaoso e tagata. Ua geno atu Lagisafua e lau mai pia, ma meaai. Elei toe faatali le faletua o Tuasala i le fai ane loa o faaaloaloga. O uiga ia o le fafine, e muliga ni oli a o ni foli i le laufofoga fiafia. O le maota, e mau e tuamamafa mau e e inupia aemaise lava le autalavou. Ua fai foi talamalie a matai ua malie ai a latou suaga, ma faalogologo lava i le letio. Ua faasolo pea le lauga o faaiuga o palota mai itumalo eseese o le atunuu. Ua faatalitali foi ma le lë popole Lagisafua ma lana failautusi aua ua la mautinoa lelei, e luaselau ma le ono matai palota o le itumalo, a o la la numera sa tusi mai lava e lei taitai le palota, e selau onosefuluono. O lona uiga, na o le fasefulu palota o le a faasoa mo le isi toalua o Sui Fa⁄tutu o lo latou itumalo. E oo mai la i le aso o le palota, ua matua totolo lava i tuli le alii matua i faiga a le selau onogafulu ma le ono. Ua leai se povi, leai se puaa ae toe o le matuamoa saveu. E ui lava la ina toa lelei Lagisafua, ae ave lava lona mafaufau i le po ua mavae, le po lea o le Aso Tofi i le tele o taavale fealamuai i le nuu ae le masani ai. Ua taufaauiga foi i lona mafaufau le tala a lona atalii sa nanunanu ai, e uiga i tamaloloa e toalua ma le atopafi uliuli na vaai o talanoa i tuapola ma lona uso moni lava, e tina faatasi ma tama faatasi, o Olotuli Moa pe o le itula e fa i le vaveao. Ua mafaufau Lagisafua i lana usuga i le taeao e momoli le failautusi i le falepalota lona lua i Nuufa, ae foi mai le taavale ae oso ae i luga lana tama autu o Toalei Mati. O Toalei, o le tuua o le nuu lea o Nuufa ma o ia lava sa ave i ai le faatuatuaga o Lagisafua aua o le uo mamae. Sa tele foi ni faaupuga ma ni folafolaga faasese mafaufau a Toalei, na talitonu ai Lagisafua, a o le mea ua tupu, o Toalei na tofi e vaaia le palota i Nuufa e toalua ma le failautusi, a o lea ua oso mai i luga o le taavale ma le vailima. E foliga mai e lei moe Toalei i le po aota, pe a fua i lona ¢nä ma le tautalatala, a lea e lei oso le la, pei ua iai se mea ua tupu.

Ua sii i luga le ipu pia a Lagisafua ona miti lea ma tuu i lalo ae faasalalau mai loa i le 2AP: “O lea ua taunuu mai le iuga o le palota o le itumalo Faaalalafaga o Manogi Ulupani. iuga o le palota mai le falepalota i Nuutolu.” Sui na faatutu mai: Lagisafua Maa Moemalefoa Naoupu Vaamomole Tovi Palota le aoga

Palota na maua 50 30 45 0

“Toe tasi le falepalota o le itumalo lenei e lei taunuu mai ona maua lea o le faaiuga.” O le taimi fiafia lea o le maota aua ua malie le tala ua fia faalogo i ai taliga. Ua pati le maota o matai. E oo foi i le umukuka, ua feei ma tuliususu.

– AUTALAGA 2

68 O le taimi foi lena ua tau fai gugutu lea i lea ma faapea o ia lava sa tu malosi aua le alii matua. Ua lele i le ea faaupuga a matai. “Ua malo tatou.” “A sau nei ma le iuga o le palota i Nuufa, o lona uiga ua sili mamao.” “Manuia lou tofi lau Afioga i le Alii Faipule.” “Matou te le faatamala leaga o oe o le tama o le nuu e ave i ai le faamuamua.” E lei uma lelei le pigsa o Matai ae sau loa le iuga o le falepalota i Nuufa, ma e faitauina faapenei: “Iuga o le palota mai le falepalota i Nuufa mo le itumalo Faaalalafaga o Manogi Ulupani.” Sui na faatutu mai: Lagisafua Maa Moemalefoa Naoupu Vaamomole Tovi Palota le aoga

Palota na maua 1 4 20 2

Aofaiga o le palota: Lagisafua Maa Moemalefoa Naoupu Vaamomole Tovi Aofaiga o Matai Palota Palota lë aogä

Palota ua maua 51 34 65 152 2

“O lea ou te faasilasila atu ai, o Vaamomole Tovi ua taua i luga, e faapea ua filifilia.” Ua goga le fale atoa. Ua leai se matai e tautala. O Lagisafua, pei e ai e loata ua le nofo lelei. O le ipupia i lona lima ua masaa, se ia oo ina pau ifo ua nuti i le fola o le fale. O Tausala lona faletua, pei e le talitonu. Ua palasi i lalo ipu meaai sa uu i lona lima ma taape i luga o le mutia le sapasui, vaemoa, povimasima ma ia, ae savali mai i le fale ma tagi, “Auoi makua kou le alolofa. Kiga ona kou iloa ua kau i le ua le gau o si koiiga ae kou omai lava o kupe, kupe, pia paia i aso uma a o legei ua kou sosola. Lea ua lau mai le paloka makua koalaikiki ae po o ai gei mau kagaka ua kumu ai le fale”. O matai, ua lagona e le tagata lava ia lona le faamaoni i ana folafolga ona tu lemu lea ma savali faanofinofi i le faitotoa pei se tagata ua tumu i le faaaloalo ma faapea ana upu, “Sofi sau i i! Tulou tulou!” Ua nimo le temoni, ma lona manava ua tautau ua tumu i pia, o tupe, o fasi mamoe, ma i⁄ lapopoa, na maua i le auala a Iuta le faalëalofa. Ua liliu ma le mafatia Lagisafua ma faasolo lana vaai i matai. Ua le o nofo mai lona uso o Olotuli Moa, ai ua fafao i totonu o le atopafi uliuli a tamaloloa. Ua nimo foi Toalei Mati sa ›na›nä i le pasi i le taeao ma tauvalaau, “Ua tasi ia Lagisafua. Palota mo Lagisafua”. Talofa ia Toalei Mati, ua fua i le fua faatautau e le alii matua. Po o le a foi se lelei

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

69 o sana läuga, a ua pei o le sumepalo tagitagi. E le tio foi se isi, na ona paepae o le ulu, a o le tafe a le vaipapau. Ua le vaaia foi se tino o matai e nonofo i Apia ua uma ona ave o latou pasese e o mai ai i le palota. Po o le a le mea ua tupu? Talofa e ia Lagisafua ma Tausala, ua fusifusi ma fetagisi mafaufau, faatoa oo lea i lo la aiga se mea matuitui ma le tiga talu ona la faatasi. Peitai, o Lagisafua, o le moli emo i le tumutumu mauga ua apelepelea e fetu. O ia o le toeulutaia; o le pae foi ma le auli. O lana tofa, e ea ai vanu ma solofa ai mauga; o le maatanoa (ma⁄tänoa) e ufiufi i le tagutugutu o le alavale. Ua nofo ifo Lagisafua ona faaauau lea o lana saunoaga, ma tutulu,“Faafetai i lo outou paia tamalii e, ou te faamalo foi i lo outou mamalu i tootoo o le itumalo e, sa lagolagoina au. “Lenei ua suni tau i le tini le tofa sa faaolofaiva ma le faautaga sa taufalafila, ae tasi le mea, ua le oloitoa le fafaga a Laamalefolasa; ua le taupupu foi le so⁄ia a le Alo o le Tuiatua. Ae ui i lea, ua le sili le tofi i lo ta va fesagai. Ou te faamagalo atu foi i uso ua latou faalataina au, aua e le› au ua latou faia i ai, a o le Atua, aua o ai se fai mai e alofa i le Atua ae ita i lona uso, o le pepelo. “E le afaina, e le se manua mai fafo, o le manua mai le itumalo. Pau le mea sili, manu ta te oti ta te lei iloa le amio a le matai Sämoa, ae le uma le alofa. “E! Ua molia ita i nuumalolo ae a tonu e iai se aso togo malama, fotupule le faiva o tama.”

TAGI LE FATU MA LE ELEELE Tusia e Agafili Tolova⁄ “Ierusalema e, afai e galo oe, ia galo i lou lima taumatau. Afai ou te le manatua oe, ia pipii ae lou laulaufaiva i lou gutu.” O upu ia a le tagata Eperu, na avea ma tutulu matena a le faletua o le alii faifeau, a o tu i lumafale o le maota o le galuega, i ulu o le tuugamau. Ua tafa mai ata o le Aso Toonai, 16 Iuni 1984, po o le ituaso e lima. Ua sosolo ane le ata mumu i tafailagi ma ufitia matalii ai le Itu i Sasae o le nuu. O le faailoga lea fai mai Sämoa, “O ataata fasia; po o le fono luuluu, o le usua‹ e tau’ e togi ai le tagavai ma faaaoga le ioga po”. A o le faitau a le leoleo mamoe, o le ataata mumu i le taeao, o le lapataiga e timu se taimi o le aso. E faapena lava uiga o le soifuaga; o le aso e ata ai ma le aso e tagi ai; o le aso e fiafia ai ma le aso e faanoanoa ai. Talofa, ua masofasofa si fafine. Ua tutuli foi i le faavauvau, a e ui i lea, ua le avea lena e fai ma mutaaga o le toe tepa i tua. Ua tuliaufulu e le mafaufau o Tä¤le aso o le manuia, faatupu faamoemoe o le olaga fiafia, mo le ävä a le faifeau. E le falolo i se mea aua o mea uma, e maua. Ua tagi mafaufau le fafine aua e le gata ina le toe foi mai lana tane, a o manu ma le olaga filemu, ua faataaamilo ane i le tulimanu. Leitioa fai mai le upu, “O le tane o le poutu o le ¡iga, ma le mamalu o le fafine”. Ua nofo i fo Tä¤le i ulu o le tuugamau; ua sisi ae foi le fele o lona ofu totoso uliuli, ma soloi ai ona loimata. Ua ia mafaufau i le alii faifeau ona faasipa lea o lona ulu ma faasesepa tomanatu: “O Situpo o le tagata loto alofa.

– AUTALAGA 2

70

E le manao ou te faitautusi umi leaga ou te mai ulu. E fai mea fiafia ma tausua, ae faitalaoo. O lona lapoa paepae, ua onomea ai lona lauulu uliuli seea pupuu. E auau ia te au ma tamaiti. E le paia lou tino, sei vagana ua ita tele, ona lafo mai lea o se upu matuitui; e taligofie ai se ta mamafa po o se tui malosi”. Ua tagi Tä¤le: “Uë! Situpo ea, nofo maia i luga. Ta fia tago atu e fusi mai oe. Ua toafitu la ta fanau, a o lenei ua e o ______ ti. Ai o le mea lea na e faatai ai, sei faaulufale la ta galuega ______ E! Le falesa e te fai mai lava oe ua sili i malumalu uma. Talofa e, i le aulotu! Tagata lelei ma le fai-mea-mafai. Ta lelava e, foi atu i le aiga na o matou ma tamaiti. Situpo, Faamolemole faamagalo mai lou toalua i sofi sese i lo ta va. Ou te lei faatamala i le tausiga o lou mai. E! Ta musu e, e alu ae tuu oe. Situpo, Situpo ea!” Na pei e togi atu i le mafaufau o Tä¤le masalosaloga i le mafuaaga o le mai o lana tane. O le mai ua leva o taamilo ma le faifeau. Ua toe fafagu ia te ia aso o le talavou o Situpo a o faiaoga i le Malo. O aso ia o le soona fai o le malosi. Pei ua toe vaai atu ia Situpo ma ana uo, o Filipo, Plenise ma Eteuati, o faafesagai i se tipoti pulü (pulk) ma pepese. Lea la ua fua mai; ua faapuupuuina le mafutaga ma ua lafo i lona ua le avega mamafa. Ua mafaufau le fafine i aoga a le Malo na la iai ma Situpo. O Moataa, o Falealili, o Faleata, ma le Itu-o-tane. E ese foi manogi ma malie o sia foi galuega ae le i mafai ai, ona muitiiti le faamoemoe o Situpo e fia avea o ia ma faifeau. O le 1974, na ulufale ai Situpo ma Tä¤le i le Kolisi Faa-faifeau i Malua. O se aoga e pele i le mafaufau. O le Kolisi o le ola fou ma taumafa o le faiai. E le galo foliga o le taumafai. E manatua pea faiaoga ma le tele o uo. O le 1977, na faauu ai laua ma o le tausaga foi lena na avea ai ma Peresetene o le Kolisi. Na valaauina ma galulue i le 1978 i le nuu muamua lea ua iu ai nei le ola ma taoto ai Situpo le penina. O le totogo o le la, na tatai ai Tä¤le e lona tina ma fafine o le aulotu i le fale,ina ua uma ona faatoulu i ulu o le tuugamau o Situpo, loimata museana fua mumu o Tä¤le ma lona faanaunauga e iai se aso avea ma teu, e tosina i ai le vaai, ma puaina mai ai le alofa. Ua gasolo mai le aulotu ma taumafa e tele ma meaalofa eseese ua manogi, sasala i tala atu o le manao. Peitai, o mea uma ua oona. Ua maea le taumafataga mulimuli, ma o le mutaaga foi lena o le pule tuusaunoa a Tä¤le i le maota o galuega. – GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

71

O upu taumavae, na toe lagona ai le leo i Rama aua ua motu le taupega o matagi sa viligia ai i le vateatea. Ua tofa i malae le taitai o le Ekalesia, o le nuu. Talofa ia Tä¤le, ua sola lona faamoemoe o le ola nei, pei se matagivale ua na feulaina le malamalama o le mafaufau. Ua faalogo, ae le lagona; ua vaai, ae le iloa aua ua oo mai le itula e tuua ai le galuega ae foi i lona aiga. Ua fusifusi ma feasogi Tä¤le ma le aulotu ma fetagisi. O se faamavaega o faanoanoaga; lea faatoa vaaia e le nuu, ua tauaso le faletua i loimata maligi aua o le aso na maliu ai Situpo le faifeau, se ia oo i lona taimi mulimuli, e le‹ pau sona loimata i le eleele aua na maua e le fafine le loto tele ma le mafanafana. “Uë! Ua maliliu toa, ua maimau ai auupega o le taua.” Ua alu lemu le taavale e momoli Tä¤le ma le fanau i lona aiga i Vaiusu, ma talotalo faatofa atu ma le faanoanoa i le aulotu. Ua faapena foi ona tali fetagisi atu le nuu, ma solosolo lialiai faatofa i le fafine faanoanoa. Ua tulolo faavauvau teu o le faifeau aua ua tatala le avei; ua sola le manamea. E ui ina foi ma loimata le fafine ua oti lana tane, a o lana pese i luma o le Ieova i aso uma: “O le nuu lelei Faleasiu, Ma lau pele o taoto ai, Afio ia oe i le mau Ma faamalu i le suasusu. Afai e galo oe ia te au Ia galo i lou lima taumatau Afai ou te le manatua oe Ia pipii ae lou laulaufaiva i lou gutu”. E! UA TAGI LE FATU MA LE ELEELE!

– AUTALAGA 2

-Autalaga

3

Fa‘atinoga o L –a uga ÄLÄFUA MA FAflNAUNAUGA IA flUSIA

Äläfua

Fa⁄naunauga ia flusia E tatau ona mafai e tamaiti ona:

Gagana

Fetufina‹ upu ma faaupuga ina ia logomälie, manino, ma ia talafeagai ma se manatu ⁄utü. Ia söloga lelei ma feso›ta‹ manatu, fua fa⁄åpuga o le gagana e talafeagai ma se ⁄utü, le ⁄ufaitau ma le ⁄ufaafofoga. E ao ina iloa faataatitia ma fa⁄ali mai ni fausaga eseese ft. läuga. Ia mälamalama i le fa⁄aogäina o le gagana e faamanino ai tulaga eseese ft. taimi, faatulagaina o upu ma faaupuga ma le aafiaga o le uiga o le fuaiupu; upu ma faaupuga e sosoo ai manatu ma palakalafa. Ia iloa faamatala fausaga masani o fuaiupu ma ni faaeseesega e mafai ona fa⁄aogä mo ⁄utü eseese. Ia iloa ona fa⁄aogä faailoga o fa⁄leoga (faamamafa ma komaliliu), ma fa⁄iloga o tusitusiga.

A›ina o Gagana

Iloilo fesuia‹ga o le gagana ona o le si›si›maga, ma le aganufi; iloilo le fa⁄aogäina o le gagana ma mea e faatäuaina i le faaSämoa; fa⁄ta‹ta‹ ona fausia ata fou, ma fetuunai faaupuga ina ia logomälie ma talafeagai ma le ⁄utü; fa⁄aogä le gagana e faaalia ai le ›a o manatu i le gagana tautala.

Faamaumauga ma fetufaaiga

Faauiga ma iloilo tautalaga ma läuga i o latou fausaga, gagana fa⁄aogäina, tulaga o fa⁄aogäina ai, talafeagai ma le ⁄utü ma ë o faalogologo ma maimoa: ft. tautalaga aloä‹a i se faamoemoe, läuga eseese; mälamalama ma fiafia i le fa⁄aogäina o le gagana tautala i fausaga eseese ft. läuga; mälamalama ma ia iloiloina mafua⁄ga o upu, alagäfipu, muägagana, ma isi fuaitau faapena, atoa ai ma faaupuga e faia i tu ma agaifanua, ma ia faaalia manatu i le feaiaa‹ o le gagana, aganuu, agaifanua, ma le si›si›maga; mälamalama i mau eseese a le atunuu i se matäfipu ma fetäla‹ i pine fa⁄mau; fa⁄aogä le gagana o läuga i tautalaga ma läuga ft, läuga e fa⁄feiloa‹ ai ni mälö i le ä›ga, fa⁄fetai ai i se taumafataga, e fa⁄mavae ai i se malaga, upu e fa⁄matafi i tiga;

72

73 faatino ni talanoaga i se matäfipu, saunia lelei ma aumai ni lipoti o se talanoaga a se vaega; O tulaga uma nei e ao ona vaai totoa i ai ina ia: ❑ ola ma talafeagai le folasaga e faaali ai manatu taua i le autu; ❑ manino ma faasolosolo lelei manatu i ni palakalafa po o vaega eseese ft. o

se läuga; ❑ sa› lelei le gagana, ola ma manino; ❑ lelei le faauigaga ma ua aotele i ai manatu autu o se finauga, po o se

matäfipu i totonu o se tusitusiga.

Feso›taiga

Malamalama i ni faaupuga e faanofogofie ai se saofa‹ga (suaga) ft. faaupuga e mälie ae lë o fa⁄upuga lë migao ma fa⁄lagolago i tala pa⁄¡; talanoa se tulaga e ao ona fai, talanoa i uiga, i itu e lua pe tele foi o se mau – ni manatu e lagolago ma tetee ai, faaali manatu i se mafua⁄ga e ono fetaui ma se tulaga ft. O le aso o aganufi i le ä›ga; O le auai o le ä›ga/vasega i se tauvaga; O sauniuniga o se malaga mf.; fa⁄utagia manatu o isi a o finau atu i se tulaga olo› talitonu i ai; fa⁄feiloai i le gagana faaaloalo le lautele o le atunuu i se fonotaga, po o se isi faalapototoga ma ia fa⁄aogä sa› faalagiga o tagata esese ma faalupega talafeagai.

Aganuu Ma Agaifanua

Malamalama i le fa⁄tinoga o se feiloa‹ga e pei o paolo i maliu, faaipoipoga mf. fa⁄uiga fa⁄tinoga fa⁄leaganufi ft, läuga ¤se¤se, ta‹ga o se sua, saofa‹ mf. malamalama ma fa⁄aogä tatau le fa⁄lupega o tagata, ¡iga, nufi, itümälö, ma Sämoa; malamalama ma fa⁄aogä tatau le fa⁄lupega o tagata, ¡iga, nufi, itümälö, ma Sämoa; fai se läuga i se sauniga äloa‹a e aofia ai ma tufa⁄va; malamalama i vaega ¤se¤se o le ⁄va ma fa⁄tino galuega o iai e talafeagai ma o latou matutua, ma le tulaga i se ¡iga.

– AUTALAGA 3

74

O Läuga Fa⁄sämoa O le läuga, o le ⁄utü lea o soo se sauniga fa⁄sämoa. O le vaega lea o se faatasiga, potopotoga po o se saofaiga. O se fatu maualuga, e avea ma tini o se faamoemoe. E faapei ona eseese sauniga faaleaganuu, e faapena foi ona eseese ma lasi läuga e fai ai, ia talafeagai ma lea faamoemoe, ma lea faamoemoe. O le fa⁄sämoa, o le läuga atu ma le läuga mai, po o le läuga mua, ma le läuga tali. Peitai e lë faapea a fia läuga lava lea matai ma läuga loa. O le sailiiliga o le tagata e läuga, e muamua ona fai le faatau a tulafale o le nuu, a maua le tasi o ai le tulafale ›le¡ fetalai pe paå le susuga, ona liliu lea i tamalii mo se faamanuiaga, ona faato¡ alo lea i le läuga, pe¡ faapea ›le¡ tapua‹ tamalii. Afai foi e taofi e tamalii le läuga, ona tapua‹ lea o le faleupolu. E iai tulaga e mafua ai, ae ›le¡ le talanoaina, se‹ tulituli pea le autu, o läuga. E tofu le nuu ma lona faavae oloo faafoe ai faiga o faatau ma läuga. O le saofa‹, alii pe tulafale, o le läuga e faapaiaina le nofo po o nofo, o le vaega ⁄utü lea o le faiga o le matai. O isi vaega pei o le taligatoga ma isi mea, e mulimuli. ·le¡ taatia le lavelave o le aganuu, ma ona upu fesoota‹ o le töfä saili ma le faautaga oo, ae sei äsia le faiva o läuga i fetalaiga ma vagana, o tuleiga ma saunoaga. O le poto i läuga e faavae i le lava o le iloa ma le malamalama, i le atunuu, itumalo, nuu ma ¡iga. Ia lava foi le silafia i le aganuu ma saofaiga. O maota ma laoa ma malaefono. O faiva i le vao ma le sami. O taaloga ma faafiafiaga. O sauniga eseese ma ⁄uga. O tapuaiga ma faatufugaga. O Tu ma Aga a le Sämoa. Ia lava le silafia i Päpä. Ia malamalama lelei i gafa ma fäiä. E ui lava i felefele ma gaogaosä pei ona faalau atu, a o le vaega e matuä täua e tatau lava ona e iloa muamua a o le‹ faia le läuga, o faalupega. O lou maumautaia lelei o faalagiga ma faalupega o le paia ma le mamalu oloo auai, o lou mua‹ maua foi lenä o le fiafia o tagata e faalogologo ai i lau läuga. O le isi itu aupito täua, ia ›a lau gagana. O vaega eseese o le soifuaga i Sämoa, e tofu ma vaogagana, e fitoi tonu lava i ai. E tatau ona malamalama lelei i ai le failäuga, e fua i ai le tapenaga o lana läuga. O lona uiga la, ia lava le silafia i vaogagana o matäfipu eseese o le olaga fa⁄sämoa.

O vaega o le läuga O läuga fa⁄sämoa e iai lava o latou faavaa po o ⁄uivi, peita‹ ua tele suiga ma ua fefiloi fausaga ma ⁄vea ma fatu e susu‹ o manatu. O le uiga o le faamatalaga, ua ofi foi i totonu o fausaga o läuga fa⁄sämoa, ia fausaga a isi gagana; o le mafua⁄ga, ua faalogologo i ai, ma faitau i tusitusiga, ia po ua vaai ma faata‹ta‹ i ai. Peita‹, e le› afaina tele lea itu, ⁄uä o le faiva o filiupu lelei, e mälie ma taugalëmü le uiga oloo mölimoli mai ai. O le fausaga fa⁄sämoa, e masani ona amata lava i le paia, ma le mamalu. O lona uiga o le faiga lea, e muamua i le paia o tamälii, ona sosoo lea ma tulafale, peitai e lë tämauina ona e iai isi taimi, ua ⁄¤ le paia maualuga ma ia mäioio le faasologa i tulaga o ¡iga (tamalii) ae mafai foi ona aotele i se faalupega faalelea pe¡ talafeagai. Ft – Ua pa‹a le aso ⁄uä ua afifio le ¡iga Sa Gauifaleai. Ua mamalu ⁄uä ua susü le Vagana, Fata ma Maulolo ma Tuisamau. – GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

75 O le fa⁄sämoa, e faasolo muamua i faalupega: 1. O le nuu. E mafai foi ona tatala i faalupega faapuupuu o le itumalo ma e fua i le maualuga oloo feagai ai. 2. Sosoo ma maota ma malaefono o le itumalo oloo faasau ai le läuga; afai o se nofo maualuga (faanofo tupu/po o se faanofonofo) e mafai ona ⁄⁄u le läuga e faamatogi tupua o le vatootoo o fale-na-füafua ma tama o fuafuataga, e faitu i ai fu⁄ o mälö tetele, ⁄uä Åe o ⁄u⁄fa ma moegälafo. O le tuumälö o le faletua mälölö manumalo o Sesilia Eteuati Tolovaa, i Vaivasetai, na ou faalogologo ai i le läuga a se tasi o sii maualuga. “. . . o le lagi lea iä Tofaeono ma Tama. O le pa‹a lea o ¡iga e Tolu. Ua usu le fono iä “i-läfia-na-ta‹ ma le Nofo-a-Ituaiga iä Fuata. Ua lägia ai le Itu Tolu o Sagaga ma Faleono oLeatigaga o Faleata ma le Gafa. Sagaga le Palalaua, o Sagaga Le Usoga, o Sagaga le flilaoa ma Sagaga le Vaimauga. Ua usu le fono i Salani ma Olofisula ⁄uä ua Gäugau flutä, ua tuumalo Tämasa‹lau. Ua usu le fono i Faleü ma Utuagiagi ⁄uä ua malepe le Tu‹ve¤ve¤, ua To le Timu, ua tuumalo To›ä. Ua lagia Faato‹a-le-manü, Laloniuë ma Tapuotaota. Ua usu le fono i Falefatu o tua o Vaito¤lau . . ..” O se tasi lena o faasologa oloo atagia ai fesootai’ga o aganuu, ma fäiä. O le Tausaga 13, ia faamasani e faitau ma faalogo i le gagana o läuga, ae ⁄ua le popole i le gagana faigata, oloo faasolo mai pea iloiloga o le gagana ona manino lea ma tuumatämaga. O le vaega lenei e tutusa uma ai läuga. O le Folasaga – Po o le ä lava le ituaiga läuga oloo manaomia, e tatau lava ona iai se folasaga, auä o le vaega lea, e tautala ai i le pa‹a ma le mamalu, e ala i faalupega po o faalagiga. O lea vaega ua filogia i le poto faaonaponei. Ua faataoto muamua se manatu ⁄utü, pei o läuga saunia lelei mo se faamoemoe patino. Ft – “O le matagi vale, na te feulaina le malamalama o le mafaufau.” Le pa‹a o afioga i Faamasino, . . . Afai e fau pea fa⁄sämoa, pe mata e afaina? Ft. “Ua pa‹a le taeao, ⁄uä ua afifio ma päpäa⁄o le mamalu o Faamasino. Ua susu foi Tootoo o le pae, susu uluaoga ma le nofo-a-laumua.” Taalolo lo outou paia ma le mamalu ae ›le¡ faga tonu le malama ma vilitonu le ifi a Mäina ia tusa ai ma lofi ⁄uai i le tauvaga. O le matua o lafi läuga, “O le matagi i vale na te feulaina le malamalama o le mafaufau”. A faamatalaina, o fuälä⁄u faasäina, o le matagi leaga, e pogisä ai le mafaufau. A toe faaupu, ona faapea lea, “O fuälä⁄u faasäina, e valea ai le ulu ma solitulafono.”

– AUTALAGA 3

76 O le faiva po o le sa›lotoga, e su¤ala ia ola ma faatosina faalogo i manatu o alii Faamasino. E lë afaina lea faiga, a o le autu o le manatu oloo taula‹ i ai le matäfipu, o fausaga fa⁄sämoa. O lona uiga, e pule le ⁄uga o le faatasiga i vaega e mana›mia ina ia atoa väega o le läuga. E pei lava ona faamatala atu, e eseese läuga fa⁄sämoa, e eseese foi vaega manaomia, a o le folasaga, e lë tatau ona aveese i soo se läuga. Afai o le läuga usu i malo; o vaega ia e tatau ona aofia i le läuga mua. (1) 1. Folasaga

(2) Folasaga

2. flva

Faafetai

3. Faafetai

flva

4. Taeao

Taeao

5. Pa‹a ma Mamalu

Pa‹a ma mamalu

6. Faamatafi

Faamatafi

E mafai foi ona faaaoga le fausaga lea i soo se läuga, ae mafai foi ona faaaoga na› ni vaega täua, ae taatia pea le lavelave, ae mafai Ft – Afai o se läuga faafetai i se tufuga na valaaulia e la outou vasega e talanoa i faugäfale, ona töfia lea o se tasi o la outou vasega e läuga faafetai e fai ma sui o la outou vasega, e mafai ona faaaoga foi le fausaga oloo i luga. Ft. Ua pa‹⁄ le aso, auä ua papaaao lau Afioga i le agaiotupu, lau tofa i le matua o faiva, lau tofa Moe. O le pa‹⁄ o §iga a o le mamalu o I läua Matua ma Salemuliaga. O le pa‹⁄ lea i tupu o le Itu ma Tootoo o Vailoa. Lea e susu atu la matou faiaoga, o le susü lava lea o le aliipule ma le ¡iga faiaoga. Lea foi e nöfonofo atu le vasega nei o le paia lava lea o le laumua o Palauli Sisifo. Talofa, ua e lë silasila i le aano a tamalii, ae ui i lea, ua ⁄va magalo i le alofa o le Atua. O le asö, ua taunuu lo matou faamoemoe. O le agaga faafetai lea i le Atua, auä e ui i so tatou mana›, ae ⁄na lë faatasi le Atua, e lë taunuu, a o la matou faafetai tele i lau tofa Moe, ona o lou tamäo¡iga, ua e faasoa auä alo ma fanau a le itumalo. Tau ina ia paå i le ¤le¤le lelei. Ia tupu ma lau usiusi ma fua tele mai, ma matou te manatu ai pea oe. Ia faamanuia le Atua i lau taleni ma au galuega uma ›le¡ feagai ai. O upu i Taeao, ›le¡ taalolo, a o le Taeao sili lenei ua maua ai lo matou tufa⁄ga. O ou pa‹a ma mamalu, e tumau. O pa‹a lava e lë popo ae oo i le faavavau. Se taimi ›le¡ tatala le filialii ma tufiaama le fua, vaelua e le Atua so tatou manuia. Mamao ni lagi faatafa i lau Afioga a le agaiotupu Ia manuia lau tofa ma ia faatasi atu le Agaga o le Atua. Ia alofa foi le Atua i le aliipule, faiaoga ma le laumua. Manuia alii ma tamaitai o la matou vasega, ae faauma atu a matou upu, “O lou pasese faatauva⁄ lea, na› le $20.00”.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

77 1. Fa⁄igoa mai vaega olo› aofia i le läuga olo› i luga. E faapena la le faamoemoe. E ala ona töfifilu ese isi vaega, ona e le› faatäuaina pe le› mana›mia ona faaleo. Sei taga‹ ane la i le läuga lea. Fa⁄logo ma mätau a› faitau le faiä›ga, ona faavasega lea o vaega o lea foi ituaiga läuga. Po o le läuga i le ä? Nei tooa soloi ane lou paepae lei Sämoa, aua lau faasausauga, pei o le fetalaiga i le tamaitai o Sina-le-Teuila, nai le ana ma le ta⁄fi fa⁄nänätama, tulou, tulou lava! Ua ite nei le malama i Saua ma ua fotupule le faiva o tama. Ua taupaletü foi le la ma ua saili malu i le ata tama o le tautiaga. E le o se ua na faafuaveta, a o le na afua mai Manu⁄, ma ua le› po se lilo aua ua taoto i paga le faamoemoe, pei ona lupe ai nei le lafo a Laulemana. Avea ia mo lo outou paia ma le mamalu alofaga o le laula‹, ae sei taumafai se upu aua le faafofogaaga a lofi itumalo pele, Olofane Numera 3. Susu ia i papa-lë-gae¤ ma le fala-lë-se¤, le paia o aofaalupega, o lo o faafalele-malu i le itumalo. Afifio le paia o §iga o Tupu, §iga o Nofo ma §iga o Papa, ae alalatai tulatoa ma Faleupolu aua o mamalu sausaugata, e sivataufai i ai le matagi. Tulou, tulouna lava! Lou itumalo e, afai ›le¡ ⁄iavea le toafilemu o lau malologa, ou te aioi atu, tau lava o sina lima minute mo au. ❑ E lei tau fua le pua nai Aganoa e le manaia. ❑ E lei aau fua le tausala ina ua ulafia lona pu⁄ gagana. ❑ E lei tagi fua Salevao. ❑ E lei totö fua le tava¤toto ae siva Tumupu¤.

Ua ou iloa ou mafatiaga; ua ou malamalama i to⁄ ua aafia ai la tatou faasao mautinoa mo le lumanai manuia o taitai o Sämoa a taeao. ❑ Ua afaina a tatou measina, ma ua le nanamu le sigano. ❑ Ua sosoo maninoa ma afä i o tatou maota o sulufaiga. ❑ Lo tatou sami tioata ua lë vivii i le Atua. ❑ Ma vaitafe ua le patipati fiafia i le alii.

Ou te tatalo atu i le tofa ma le faautaga; o le tofa saili malo ma le faautaga e taamilo i le lalolagi ae lë faaluaina. A tusa ai ma outou finagalo, avea au ma o outou fofoga i le faalagamaea a Sämoa. O ou lagona, ou te fa⁄ali. O ou manatu, ou te tautala. O ou manao foi, ou te tautua. O le itu taua ou te fia tau atu, nei taumate faameataitai le vaega faaupufai ou te auai, ae lelei ona motu le pa a ua iloa; ia nofo ilo foi le sa o Fiamë. O au, o le suitauva saoloto. O le uiga o lou manatu, afai ae filifilia au, e pule le itumalo ma le Itu ou te alu i ai. Ou te faalogo i lau fautuaga. Ou te usitai i lou finagalo. O le mea lea, lou itumalo e, ua ta momoo i seafila a toli e susu‹, ae faigata aua ua sola le fitu minute o le tamaloa. Ou te lë tatatuli pe fafagu ia te oe le pele, se ia faitalia o ia. O lou finagalo o le a faaalia e ala i lau palota, o le a fai ma molimau; e le gata o le tala faasolopito o lofi olaga, a o le paeaiga o le 1985–1988.

– AUTALAGA 3

78

A tusa ai ma lou finagalo, palota mo Alailefue Lotolelei, Numera 2, i lau pepa palota. O la outou auauna usiusitai ma faamaoni. Soifua.

Fa⁄tinoga 1

Fa⁄logo ma mätau 1. Galulue faatasi le vasega ma le faiä›ga. 2. Faitau le läuga e le faiä›ga ae fa⁄logologo tamaiti, ma mätau fa⁄leoga o upu fou. 3. Vase lalo o upu ma faaupuga e fia malamalama i ai. ft 1. Ne‹ to›ä soloi ane lou paepae lei (Sämoa). 2. Pei o le fetalaiga i le tama‹ta‹ o Sina-le-Teuila nai le ana ma le ta⁄fi fa⁄nänätama. 3. Ua ite nei le malama i Saua. 4. Ua fotu pule le faiva o tama. 5. Ua taupaletü le la. 6. E le› se ua na faafuäveta, a› le ua na afua mai Manuia. 7. Ua le› po se lilo. 8. Ua ta›to i päga le faamoemoe. 9. Pei ona lupe ai nei le lafo a Lualemana. 10. Alofa⁄ga o le laula‹. 11. Susü ia i papa lë gae¤ ma le fala lë se¤. 12. Faafale lë malu i le itumalo. 13. §iga o Tupu. 14. §iga o Nofo. 15. §iga o Päpä. 16. Tulatoa ma faleupolu. 17. Mamalu sausaugatä. 18. Sivataufai i ai le matagi. 19. fli⁄vea. 20. E le‹ taufua le pua nai Aganoa. 21. E le‹ ⁄⁄u fua le tausala ina ua ulafia lona pu⁄ gagana. 22. E le‹ tagi fua Salevao. 23. E le‹ totö fua le tava¤ toto ae siva Tumupu¤. 24. Le tagata ua tufia i le fa. 25. Fagota i le sao. 26. Ne‹ fa‹fuiniu le Faasaleleaga. 27. Valuvalusia a⁄ o le lä⁄u. 28. Pe fägua le tama‹ta‹ o taumatega. 29. O le pale foi o le sä tofetofea. 30. Tautai lipilipi. 31. Fa⁄lä o le fia sisi. 32. Afaina a tatou measina.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

79 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45.

Fa⁄tinoga 2

Ua lë nanamu le sigano. Soso› maninoa ma afä (i maota o sulufaiga). Le sami tioata ua lë vivi‹ i le Atua. Vaitafe ua lë patipati fiafia i le Ali‹. Faalägämaea a Sämoa. Taumate faameata‹ta‹. . . . motu le pa ua iloa. . . . ia nofo ilo foi le sä o Fiamë. Suitauvä sa›loto. . . . momo› i seafila a toli e susu‹. . . . ou te lë tätätuli pe fafagu iä oe le pele. Paea‹ga. Pepa palota.

Iloilo le vaogagana 1. Galulue ta‹to⁄fä, ma vaevae i vaega vaogagana olo› avatu muamua. Ia iloilo lelei ia manino itu nei. a. uiga e. mafua⁄ga (pe¡ iloa) i. faauigaga olo› faaaogäina ai. 2. Tufifaatasi vaega mo fetufäa‹ga. (E mafai ona toe fa⁄auau i nisi piliota o le Gagana Sämoa.)

Fa⁄tinoga 3

Fa⁄aogä le vaogagana 1. Galuega e fai i le fale. 2. Galue le tagata lava ia. 3. Faaaogä le vaogagana ua lisiina atu i ni faaaogaga eseese. O faaaogaga eseese, o fuaiupu, fesili ma faatonuga. 4. Ao api i le faiä›ga e togi. 5. Faamalamalama.

– AUTALAGA 3

80

Fa⁄tinoga 4

Uiga tutusa 1. Galulue ta‹to⁄fä. 2. Lisi i lalo ifo o le pusa faaupuga po› upu uiga tutusa, ma le faaupuga po› le upu olo› tusia i totonu o le pusa. Ft – 1. Ua ‹te le malama i Saua. ❑ Ua nofoi ata mua i Manu⁄. ❑ Ua tafa ata. ❑ Ua oso le Fetuao. ❑ Ua fotua‹ mälama. ❑ U tata¤ le pouliuli. ❑ Ua ao. ❑ O le vaveao. ❑ Ua lata ina ao. ❑ fanau le taeao fou. ❑ Ua aulia le aso fou. ❑ Ua lata ina mou le pogisa. ❑ Ua mapu i tiga le ata.

2. Ua taupaletü le la. ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑

3. E le› se ua na faafuaveta. O le ua na afua mai Manu⁄. ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ – GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

81 4. Ua le› po se lilo. ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑

5. Alofa⁄ga o le laula‹. ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑

6. Fa⁄fale lë malu. ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑

7. E le‹ taufua le pua nai Aganoa. ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑

– AUTALAGA 3

82 8. E le‹ ⁄⁄u fua le tausala ina ua ulafia lona pu⁄ gagana. ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑

9. E le‹ tagi fua Salevao. ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑

10. Ua tuua i le fa. ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑

11. Ou te lë fagota i le sao. ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

83 12. Ou te valuvalusia a⁄ o le fau. ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑

13. Na ou sau ou te faalä o lofi fia sisi. ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑

14. Ia motu le pa ua iloa. ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑

15. Ou te lë tätätuli pe fafagu ia te oe le pele. ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑ ❑

– AUTALAGA 3

84

Fa⁄tinoga 5

Fa⁄aogäga 1. Galulue ta‹to⁄ono. 2. Faaaogaga sa› o le gagana. 3. Tufa i vaega pepa lautetele (newsprint) ma le peni makamea. 4. Faaaogä faaupuga ta‹tasi i se fuaiupu po› se palakalafa ⁄noa ma logomalie. E mafai ona feliua‹ faaupuga ae taofi le uiga.

Fa⁄ta‹ta‹ga 1 Faafipuga mai le tala: E le‹ ⁄⁄u fua le tausala ina ua ulafia lona pu⁄ gagana. Na ulafia le pu⁄ gagana, a o nofonofo Sina le tausala i le oneone o le matäfaga, ma mafaufau ia Tigilau ona faapea ifo lea o le teine i lona loto, “Ua tatau ona ou alu, o ulafia lona pu⁄ gagana lea ua valaau mai le manamea, ou te alu atu loa,” ona togi lea o le fuipopo i le sami, ma ⁄⁄u to⁄tasi se‹ molita‹ lona naunauta‹ tusa pe oti i le vasa, a ia iloa e tagata, o le ola le tau o le alofa i le tama.

Pe pa ¤a le va⁄ o lea teine.

Fa⁄ta‹ta‹ga 2 Lo tatou sami tioata ua lë vivii i le Atua. fluë, ua maliliu toa, ua maumau ai afipega o le taua; le sami tioata ua lë vivii i le Atua auä ua ⁄vea lona tamäo⁄iga ona o lo tatou säuä, ua ifi ai i nai meaola ma ä⁄u lo tatou tötötatau, ae talofa i le tautua lë fa⁄logologotiga, na ola ai anamuä ma afe o tausaga ma fa⁄auau mai ai laina o tagata, ae ⁄na leai si mea mai le sami, e tali i le mata⁄i ma taumafa paleni, pe¡ faapefea, ae soia, tatou talosia, ia toe tüla‹ le toa ma le afipega o puluvaga. Vaega 1: Fa⁄upuga Ua afäina a tatou measina ma ua lë nanamu le sigano. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ – GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

85 Vaega 2: Fa⁄upuga Ne‹ to›ä soloi ane lou paepae lei. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Fa⁄upuga O le pale fo‹ o le sä tofetofea, e ole atu ai nei le tautai lipilipi. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

Vaega 3:

Vaega 4: Fa⁄upuga O ou lagona ou te faaali. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Vaega 5: Fa⁄upuga Olo› fa⁄fale lë malu. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Vaega 6: Fa⁄upuga E lelei ona motu le pa a ua iloa. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ – AUTALAGA 3

86 Vaega 7: Fa⁄upuga O lä outou ⁄u⁄una usiusita‹ ma faamaoni. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

Fa⁄tinoga 6

Tala Fesaua‹ Faatonuga: ❑ Galulue ta‹to⁄fä/pe ta‹to⁄ono. ❑ E ono (6) fa⁄upuga ua avatu. ❑ Ia faaaogä ia faaupuga i la tou tala. Pule outou ma le faaaogaga talafeagai. ❑ E ono vävämamao so›taga, a o outou e ulutasia fesauaiga ia sologalelei le

tala ma logomalie. 250–300 upu (tele pe itiiti) Fa⁄ta‹ta‹ga: Faaaogä pepa lautetele (newsprint) ❑ . . . lupe ai nei le lafo, a Lualemana. ❑ . . . Tulou, tulouna lava! ❑ . . . a⁄fia la tatou faasao mautinoa mo le lumana‹. ❑ . . . le‹ totö fua le tava¤ toto ae siva Tumupu¤. ❑ . . . taumate faameata‹ta‹. ❑ . . . usita‹ i lou finagalo.

Ou te faatulou, tulouna lava i lo outou paia ma lo outou mamalu, nei lape le gagana, ona avea lea ma faaläleaga o la outou auauna. Afai foi ua a⁄fia la tatou faasao mautinoa mo le lumanai manuia mo ¡iga, Ekalesia ma le Mälö, ou te faamalülü atu. O le faaifiga o su¤ga a le fanau i lenei tausaga, o le lafo lava a Lualemana sa lupe. Sa tatou galulue ma fai tatalo, auä e le‹ tötö fua le tava¤ toto ae siva Tumupu¤, ona o le tau faanänäina lava o le tama. E moni lava, afai ua lape afi nei ma le ⁄ufaigaluega, e poto lava le tautai ae lë atoa atu i le liu, ae sei toe taga‹ ane lava po› tufi mai lou alo ma lou talitonu i faamanuiaga a lë lulu ma loimata, pe na taumate faameata‹ta‹? Ou te tatalo atu, matua e, tatou galulue faatasi. A tou silafia auala ma fa⁄tinoga e manuia ai, tafi mai. Matou te usita‹ i lou finagalo.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

87

Vaega 1:

Fa⁄upuga

❑ . . . le tagata ua tuua i le fa. ❑ . . . valuvalusia a⁄ o le la⁄u. ❑ . . . na ou sau nei ou te faalä, o lofi fiasisi. ❑ . . . ua lë nanamu le sigano. ❑ . . . finagalo faaalia i le palota. ❑ . . . afai ae filifilia afi.

200–300 upu ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

Vaega 2 ❑ Ou te lë fagota i le sao. ❑ O le pale fo‹ o le sa tofetofea. ❑ O le tofa sa‹li mälö ma le faautaga e le faaluaina. ❑ . . . nofo ilo le sä o Fiamë. ❑ . . . tala faasolopito o lofi olaga. ❑ O ou mana› foi, ou te tautua.

250–300 upu ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

Vaega 3: ❑ Ou te le tätätuli pe fafagu ia te oe le pele. ❑ . . . soso› maninoa ma afä. ❑ . . . vaitafe ua lë patipati fiafia i le Ali‹. ❑ . . . sivataufai i ai le matagi. ❑ . . . ne‹ ⁄i⁄vea le to⁄filemü o le po. ❑ . . . ole atu nei le tautai lipilipi.

250–300 upu ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ – AUTALAGA 3

88

Vaega 4 ❑ Olo› faafale lë malu. ❑ . . . nai le ana ma le ta⁄fi fa⁄nänätama. ❑ . . . fotupule le faiva o tama. ❑ . . . sa‹li malu i le ata. ❑ . . . alofa⁄ga o le laula‹. ❑ E lë › se ua na faafuäveta.

250–300 upu ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

Vaega 5 ❑ Ua le› po se lilo. ❑ . . . ta›to i päga le faamoemoe. ❑ Ne‹ to›ä soloi ane. ❑ O le ua na afua mai Manu⁄. ❑ . . . tau lava o sina lima minute. ❑ . . . pei o le fetalaiga ia Sina-le-Teuila.

250–300 upu ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

Vaega 6 ❑ Ou te ⁄ioi atu. ❑ . . . se‹a faitalia o ia. ❑ O §iga o Tupu . . . ❑ Ua taoto i päga le faamoemoe. ❑ . . . papa lë gae¤ ma le fala lë se¤. ❑ Ua ou iloa ou mafatiaga.

250–300 upu ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ – GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

89

Fa⁄tinoga 7

Iloiloga o le läuga 1. Galulue ta‹to⁄fä. 2. Vaevae le läuga i vaega. 3. Tufifaatasi vaega. 4. Fetufaa‹ga. 1. Folasaga. 2. flutü. 3. Aotelega.

Faamatala täua o vaega ta‹tasi i se fa⁄⁄upogäleveleve a.

faamataali

faa‹la

Folasaga

e.

suitauvä

palemene

flutü

i.

Aotelega

– AUTALAGA 3

90

Fa⁄tinoga 8

Fa⁄matala i a tou lava upu 1. Galulue pea i vaega na. 2. Faamatala faapupufi faamatalaga o vaega ta‹tasi, i tou lava upu. Folasaga: ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ §utü: ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Aotelega: ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

Fa⁄tinoga 9

Fa⁄upuga tufisa› 1. Fa⁄auau pea i vaega ta‹to⁄fä. 2. Lisi i lalo fa⁄upuga tufisa›. 3. Tufifaatasi mo le fetufa⁄iga. Ft., – Se‹ taumafai se upu, ⁄uä le faafofoga⁄ga. – . . . ae iai le faamoemoe i lofi loto, Numera 3.

Fa⁄tinoga 10

Fa⁄upuga fa⁄uigalua 1. Galulue i vaega ta‹to⁄valu. 2. Lisi i lalo faaupuga faauigalua ma faamatala.täua ua faaaogä ai. 3. Tufifaatasi mo fetufaaiga.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

91

Fa⁄tinoga 11

Fa⁄upuga fa⁄tauanau 1. Galulue i vaega ta‹to⁄lima. 2. Lisi i lalo faaupuga faatauanau. 3. Faamatala feso›ta‹ga ma le ⁄utü. 4. Tufifaatasi vaega mo fetufaa‹ga. O fausaga ua uma ona tatou vaavaai i ai ma iloilo, i o fausaga lava o läuga ua tatou masani ai i la tatou aganufi ma le gagana. Ua tatou iloiloina, faauiga ma faavasega. Ua tatou faaofuina i o tatou manatu i faaaogaga eseese i ofu felanulanua‹. O le vaogagana foi, ua tatou su‹ina ai faasolo manogi ma suamalie; ua tatou tuiina ai teu fugalaau matagofie ma faatosina vaai. Peitai, o läuga lava a tagata, ae sei tatou matamata, faitau ma su¤su¤ i le läuga a le poto o poto ma le failäuga o faläuga, ma e täua tele ma matagofie faata‹ta‹ga lelei, e ao ona tatou faaaogäina. O lana läuga, o le läuga faatalalelei. O le läuga saunia lelei mo le faamoemoe, ia ola a›a›ga i loto o tagata. O lenei foi läuga, ua fausia i matäfipu eseese, ae na mafai lava e Iesü ona läuga ai i lona tulaga manino ma malamama gofie. Olo› faaaogaina tele foi e Iesü le gagana faauigalua e fetaui lelei ai le faatatau mo a›a›ga o tagata. O lenei foi läuga olo› vaevaeina i fuainumera manatu, ina ia maioio lelei faafailelega o le matäfipu ua faamatalaina. ·le¡ tatou mätauina ai ni isi auala mananaia o tusitusiga, ae ao ona tatou iloilo ma le faaeteete, nei o tatou le maua mafuaaga autü ua faapea ai. O le kalama po› le fau o le gagana po› faatulagaga o upu, e felanua‹ ai ma suamalie lagona o manatu olo› momoli mai ai. Ia silafia, e leai se mea o le läuga a Iesü i luga o le mauaga ua ⁄ve¤sea pe faaopoopoina. O le tusiga lava olo› lomia ai i le Tusi Paia, lea lava e iai. Olo› faaaogaina faailoga ae le› upu uma e mana›mia ai faailoga, o le faamamafa ma le komaliliu.

O le läuga a Iesü i le mauga Mataio 5 1 Ua silasila atu ia i le motu o tagata, ona maliu a¤ lea o ia i le mauga; ua nofo ai i lalo, ona o mai ai lea o ona so› ia te ia; 2 ua ia fetalai atu, ma a›a› ia te i latou, 3 “Amuia ë matitiva i le agaga; auä e o latou le malo o le lagi. 4 “Amuia ë faanoanoa; auä e faamafanafanaina i latou. 5 “Amuia ë agamalu; auä e fai mo latou tofi le nuu. 6 “Amuia ë fia aai ma fia inu i le amiotonu; auä e maoona i latou. 7 “Amuia ë alolofa atu; auä e alofaina mai i latou. 8 “Amuia ë loto mama; auä latou te iloa atu le Atua. 9 “Amuia ë faatupuina le filemu; auä e tafia i latou o atalii o le Atua. 10 “Amuia ë sauaina ona o le amiotonu; auä e o latou le malo o le lagi. 11 “Amuia outou pe a latou upu leaga, ma faasaua ia te outou, ma latou tuuaiina pepelo outou i mea leaga uma ona o afi. 12 “Ia outou olioli ma fiafia lava; auä o i le lagi lo outou taui e tele; auä na

– AUTALAGA 3

92

faapea ona latou faasaua i perofeta e na muamua ia te outou. 13 “O outou, o le masima o le lalolagi outou; a e afai e magalo le masima, pe se a se mea e faamäi a‹? E leai se mea e toe aoga ai, na ona lafoaiina i fafo, ma solia e tagata. 14 “O outou, o le malamalama o le lalolagi outou. E le mafai ona lilo le aai ua tu i luga o le mauga. 15 Latou te le tutuina foi le molï i le tuu ai i lalo o le mea e fua a‹ saito, a e tuu i luga lava o le tuugämolï ia pupula atu ai i e o i le fale uma. 16 Ia faapea ona pupula atu lo outou malamalama i luma o tagata, ina ia latou iloa la outou amiolelei, latou te vivii atu ai i lo outou Tamä o i le lagi. 17 “Aua ne‹ outou manatu ua ou sau e tatalaina le tulafono po o le au perofeta; ou te lei sau e tatalaina, a ia faataunuuina. 18 Auä e moni, ou te fai atu ia te outou, e mavae atu le lagi ma le lalolagi, a e le mavae atu lava se iota po o sina fäsi mataitusi o le tulafono, seia taunuu mea uma. 19 O lenei, o se n ate tatalaina se poloaiga e tasi e aupito itiiti o nei poloaiga, ma faapea ona a›a› i tagata, e tafia ia e aupito itiiti i le malo o le lagi; a o se anaana ma a›a› ai, e tafia ia e sili i le malo o le lagi. 20 Auä ou te fai atu ia te outou, a le sili la outou amiotonu i la le au tusiupu ma le au faresaio, e le sao atu lava outou i le malo o le lagi. 21 “Ua outou faalogo, na fai mai i e anamua, Aua e te fasioti tagata; ai se fasioti tagata, e nofo sala o ia i le faamasinoga. 22 A o afi, ou te fai atu ia te outou, ai se ita i lona uso, e nofo sala o ia i le faamasinoga; ai se fai atu foi i lona uso, Raka, e nofo sala o ia i le fono; ai se fai atu foi, Le vale e, e nofo sala o ia i le afi o Këna. 23 Pe afai foi e tea vatu lau taulaga i le fata faitaulaga, ona e manatua ai lea ua i lou uso se mea e tiga ai o ia ia te oe, 24 ina tuu ia i lea mea o lau taulaga i luma o le fata faitaulaga, a e alu oe ia muai faalelei i lou uso, i le e sau ai, ma avatu lau taulaga. 25 Ia vave ona oulua lelei ma lë o tagi i ana mea ua ia te oe, manü o i le ala oulua ma ia; ina ne‹ tuuina atu oe i le faamasino e le ua tagi i ana mea, e tuuina atu foi oe e le faamasino i le auauna, ona tuuina atu lea o oe i le fale puipui. 26 E moni, ou te fai atu ia te oe, e te le toe ulufafo ai lava, seia e avatu tupe uma lava. 27 “Ua outou faalogo, na fai mai i e anamua, Aua e te mulilua. 28 A ou te fai atu afi ia te outou, ai se vaai atu i le fafine ina ia mana› i ai, ua uma ona mulilua ma ia i lona loto. 29 Afai foi e te tausuai i lou mata taumatau, ina sali ese ia, ma e lafoai; auä e lelei ina fano se tasi ou fäsi tino, a e leaga pe a lafoina lou tino uma i Këna. 31 “Sa fai mai fo‹, Ai se faatea i lana avä, ia avatu ia te ia le tusi alei. 32 A ou te fai atu afi ia te outou, ai se faate⁄ lana avä, a e lei mulilua ia, ua ia faamulilua ia te ia; ai se fai mana avä le ua faateaina, ua mulilua foi o ia. 33 “Ua faalogo foi outou, na fai mai i e anamua, Aua e te tauto pepelo; a ia e avatu i le Alii o mea e te tauto ai. 34 A ou te fai atu afi ia te outou, aua lava ne‹ tauto; aua le tauto i le lagi, auä o le nofoalii lea o le Atua; 35 po o le lalolagi, auä o le mea e tu ai ona aao lea; po o Ierusalema, auä o le aai lea a le Tupu silisili. 36 Aua foi ne‹ e tauto i lou ulu, auä e te le mafaia ona faasinasina, pe faauliuli se laulu e tasi. 37 A ia faapea la outou upu, Ioe, ioe; E leai, e leai; auä o le upu e sili i na upu, mai le leaga lava ia. 38 “Ua outou faalogo, na fai mai, E suia le mata i le mata, e suia foi le nifo i le nifo. 39 A ou te fai atu afi ia te outou, aua ne‹ outou tetee atu i le leaga; ai se n ate po mai i lou alafau taumatau, ia e liliu atu ia te ia le isi. 40 O lë fia fai se faamasinoga ma oe e ave lou ofu tino, ia e tuu atu foi i ai ma lou ofu tele. 41 Ai se na te tauanau mai lua te o ma i ai le maila e tasi, ina o ia oulua ma ia i maila e lua. 42 Ia e avatu i le ua ole mai ia te oe; aua foi e te liliu ese i le ua fia nonö tupe ia te oe.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

93

43 “Ua outou faalogo, na fai mai, Ia e alofa atu i lë lua te tuaoi a ia ‹no‹no i le ua ita mai ia oe. 44 A ou te fai atu afi ia te outou, ia outou alolofa atu i e ua ita mai ia te outou, ia outou tatalo foi ma o e ua faasaua mai ia te outou; 45 ina ia faia outou ma atalii o lo outou Tamä o i le lagi, o le na te faaoso i lona la i e ua amioleaga atoa ma e ua amio lelei; ua ia faatotö ifo foi le ua i e ua amiotonu, atoa ma e ua amioletonu. 46 Auä afai tou te alolofa atu i e ua alolofa mai ia te outou, se a ea se taui tou te maua ai? E le faia ea e tagata ao lafoga o lea lava mea? 47 Pe afai tou te faapito lo outou fealofani i o outou uso, se a se mea sili ua outou faia?k E le faapea ea ona faia e tagata faapaupau? 48 O lenei, ia atoatoa ona lelei o la outou amio, e pei o lo outou Tamä o i le lagi e atoatoa ona lelei o ia.

Fa⁄tinoga 12

Matafipu ⁄utü 1. Galulue ta‹to⁄lima. 2. Lisi i lalo mataupu ⁄utü olo› fa⁄⁄mu‹a i ai Iesü. 3. Iloilo ma faa⁄upegäleveleve täua o mataupu ⁄utü ma tusi lona faamatalaga.

Le To⁄lima 1 lotomamä

Amu‹a ë matitiva i le agaga, auä e o latou le malo o le lagi.

lotomaulalo

fliseä? ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

– AUTALAGA 3

94

To⁄lima 2 faalototeleina

Amu‹a ë faanoanoa . . .

faauoina

fliseä? E maua lou fesoasoani. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

To⁄lima 3

Amu‹a ë agamalu ⁄uä . . .

tofi

taui

meälofa lelei

fliseä? O le tagata agamalü, e saosaogalemü lava si ona ola . . . ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

95

To⁄lima 4

Amu‹a ë fia ⁄⁄i i le amiotonu . . .

E lë agasala

E lë gäoi

fliseä? O le tagata fia ⁄i ae amiotonu, e maua fua lona faamalosiga. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

To⁄lima 5

Amu‹a ë alolofa atu ⁄uä . . .

fliseä? E manatua Pule ae lë manatua Faalaeö . . . ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

– AUTALAGA 3

96

To⁄lima 6

Amu‹a ë loto mamä auä . . .

faamuamua le Atua

alofa i le Atua

fliseä? O le mamä o lou loto e lë punitia ai lau vaai faalemafaufau i le Atua. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

To⁄lima 7

Amu‹a ë faatupuina le filemü auä . . .

fealofani

musu i le pisa

fliseä? A moni le alofa, e tausisi i le fealofani . . . ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

97

To⁄lima 8:

Amu‹a ë sauäina ona o le amiotonu . . .

fliseä? flua e te fefe; ⁄ua e te faafiti i lou faia po › lou tautala i le mea sa› auä o le mea moni e malosi ae . . . ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

Fa⁄tinoga 13

Iloiloga 1. Galulue ta‹to⁄ono. 2. Talanoa ma faamaumau. 1. O Iesu sa nofo ma läuga i ona so›. fliseä? 2. O ä eseesega o le läuga a Iesu ma läuga faaleaganufi? 3. O ä vaega o le läuga a Iesü? Faamatala. 4. fliseä ua faaaogaina tele ai e Iesu le upu – “Amuia” ma le upu “Aua”? 5. O le isi vaega o le läuga a Iesü, olo› tele ina amata – “Ua outou faalogo . . .” flisea? 6. O le numera 5, olo› manino mai sa a›a›ina muamua le ⁄uso› i isi talitonuga o le mataupu lava e tasi a o lea ua toe faapupula atili e Iesu le ⁄⁄no moni. fliseä? 7. E iai se mataupu o le läuga a Iesü e te tete¤ iai, pe e te le› malamalama ai? O lëfea vaega olo› nunumi i lou mafaufau? 8. fliseä e faapea mai ai Iesü o le fealofani faapito i o outou uso, o amio lea a tagata faapaupau?

– AUTALAGA 3

98

Fa⁄tinoga 14

Läuga o le si‹ i se maliu Tusia: M. A. Apelu Toe faitau i lea foi ituaiga läuga. O le sii i le maliu ma se vaega o le teuga o le paolo o le tausiali‹. 1. Na seu matamata nonofo ma logo fa⁄ – Tutuila itü e fia o le malae, auä o le ⁄uga lea o ⁄ute o le aso. 2. “Tulouna le lägia o maota e fia ⁄uä ¡iga ia. Tulouna le lägia o le malae e utupüpü i ai upu o Tümua Tulouna le Paå o le Mäsina ma le Mafuli o le la Tulouna le Gau Olasa⁄ ma le Ta⁄pe o Päpä” 3. Na toe ta le fue o le tuläfale ma fetalai, “Tälofa i le töfä ua mafuli, ma le fa⁄utaga ua malepe. O le finagalo o le Atua, o le ma⁄ togi fa⁄tö. O le tao lë ⁄po ma le pulufana e lë ⁄lofia. E fa‹ le pula, fa‹ le moto”. 4. Na male le tamäloa ona toe faapea mai lea, “O le afio mai o §iga ia ma ou savalivali mai, e lelei lava le motu o le pa a ua silafia. E loloto le sami a ua iloga ala o i⁄sä. E mäfiafia fo‹ le vaomatua a ua iloga lä⁄u”. 5. E pei o le fa⁄tali a le nufi o Savavau le ⁄umätapö po› le ä le taimi e sii ai i tai le sa o le toeaina o Mautinoa, auä o le fetü ta‹ matagi e afifi ai upu, o le nufi ma le itümälö. O le to›to›uli e lë mäfuli gofie i taimi o le ⁄⁄va. 6. “Fiailoa, ua leva ona ou fia pi‹ama a o folau le va⁄tele. Ou te lë fana fo‹ i le tu‹tu‹ le afioga taumomoli, ae ou te täpä tülia i le tatä i le fa⁄utaga, silasila fo‹, e tasi lo ta ⁄li. Na ta fesusui fo‹ i le susu e tasi. O le afio mai o le §iga Fa⁄lagilagi, o lea e e¤ atu le §iga Pa‹a. Fa⁄mämä ia le säüsau. E lë tau täina le vao i le afio mai”. 7. Na faaletonu Fiailoa auä fo‹ o le punapuna a manu fou, ona faapea mai lea, “E ui lava i sofi täofi ae faigatä ua fa⁄lava Leamoä i lau fetalaiga, ⁄e alo maia.” 8. Na agiagia le töfä, le ‹e o le faamägaloga, le ufiga o le ¤le¤le ma le mävaega ⁄uä le tufia o le mälö. 9. E le‹ alo tamala le ¡iga o Fa⁄tasi auä le fa⁄feagaiga a segafila. O le toeä‹na lava o Mautinoa na faafeagai ma le aso. 10. “Ua faaifo le tuamafa filimalae i le vägana maualuga. O lele fo‹ ua silamiö le aofia auä le e¤ ma le tala mai o a⁄o o sofi paolo ma sofi ala i mälö. Ua maualuga foi le tufia o le mälö i le afioga ia Fa⁄tausau. Se, ua ta fia tagata iloa i au 11. fa⁄aloaloga, ae alo maia, afai e alu alu ua lë so› lou titi ma le ⁄fi lou pale, ia fa⁄lava i lou silasila i le Atua ma lona finagalo.” 12. E le‹ tufia ni lelei ae ⁄ve ni masei ⁄uä na uia le älätua ma le äläfua na o› lava i ö›ga fa⁄aloaloga a le ¡iga o le toeaina. 13. Na ta⁄pe le motu o tagata na silasila ma fa⁄fofoga i upu, “E lë valeai tama mätutua o le maea auä e le‹ tae otaota le läuga a Mautinoa.”

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

99 1. Galulue ta‹to⁄fa. 2. Iloilo le palakalafa a le vaega ma aotele mai. 3. Tuufa⁄tasi vaega ma fefaasoaa‹. Vaega 1: palakalafa 1: ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ palakalafa 2: ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Vaega 2: palakalafa 3 : ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ palakalafa 4: ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Vaega 3: palakalafa 5: ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ palakalafa 6: ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

– AUTALAGA 3

100 Vaega 4 palakalafa 7: ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Vaega 5: palakalafa 8: ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Vaega 6: palakalafa 9: ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Vaega 7: palakalafa 10: ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Vaega 8: palakalafa 11: ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Vaega 9: palakalafa 12 & 13: ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

101

Fa⁄tinoga 15

Vaogagana 1. Galulue ta‹to⁄fä. 2. Faaaoga pepa lautetele (newsprint). 3. Faamatala uiga, feso›ta‹ga ma faaaogaga. 4. Tuufaatasi vaega ma fetufaa‹. 1. O le malae e utupüpü i ai upu o Tumua. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ 2. Tulouna a le Paå o le Masina ma le Mafuli o le la. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ 3. Tulouna le Gau Olasa⁄ ma le Ta⁄pe o Päpä. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ 4. Talofa i le tofa ua mafuli. Ma le faautaga ua malepe. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ 5. O le finagalo o le Atua, o le ma⁄ togi faatö; o le tao lë ⁄po ma le pulufana e lë ⁄lofia. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________

– AUTALAGA 3

102 6. E fa‹ lë pula, fa‹ lë moto. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ 7. E lelei le motu o le pa, a ua silafia. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ 8. E loloto le sami a ua iloa ala o i⁄ sä. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ 9. E mafiafia le vao a ua iloga la⁄u. ❑ Uiga: ______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ 10. E pei o le faatali a le nufi o Savavau le ⁄umatapö. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ 11. O le fetü ta‹matagi. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ 12. Fana i le tu‹tu‹. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ – GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

103 13. Täpä tülia i le tatä. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ 14. E tasi lo ta ⁄li. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ 15. Na ta fesusui fo‹ i le susu e tasi. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ 16. Ua faalava Leamoä. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ 17. §iga Faalagilagi. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ 18. §iga Pa‹a. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ 19. Faamämä ia le sausau. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ – AUTALAGA 3

104 20. E lë tau täina le vao i le afio mai. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ 21. O le punapuna a manu fou. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ 22. Faafeagaiga a sega fila. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ 23. Ua faaifo le tuamafa filimalae. ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________ 24. Afai e alu alu ua lë soo lou titi; ua lë ⁄fi lou pale: ❑ Uiga _______________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Feso›ta‹ga__________________________________________ ___________________________________________________ ❑ Faaaogaga __________________________________________ ___________________________________________________

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

105

Fa⁄tinoga 16

Fau o le gagana – Kalama 1. Galulue faatasi le vasega. 2. Faatulaga upu o le gagana i fesootaiga ua faaaoga ai. (a) Tulouna le lägia o maota e fia ⁄uä §iga ia.

{

{

{

(e) E lë täina le vao i le afio mai.

(i) Se, ua ta fia tagata iloa ai.

Fa⁄tinoga 17

Folafola ⁄va O le folafola ⁄va, o le faalauiloaina lea o le ⁄va, ua ⁄umai e le usu a matai o le nufi faatali i mälö. O le tulafale o le malaga e folafolaina le ⁄va. Afai foi o se saofa‹, e usu le nuu i le saofa‹. E ⁄ve ai ⁄va. (tugase, fetaia‹mauso po o a⁄ ua uma ona faamamä ma faalä, una o le i⁄ sa po› ⁄va tipi, pei o le lapopoa o kupita inisi, ma lätasi po o ⁄va tugase sili ona uumi ⁄u ma tetelë. O ⁄va mago (e le ⁄vea i se usu se ⁄va felafoa‹ (⁄va tugase e le‹ futifutia a⁄; e lë fisifisia ese pafi; pe mago pe mata) o le ⁄va o toa e tafetinoivai. Afai o le nofo po o le saofai a se alii täua po o se tulatoa, e ⁄ve foi ma le ava ati po o le ⁄va mata e sua atoa mai ma ona a⁄ ma o le ⁄va ati o le nofo. O le faiga masani i saofa‹, e sufi le ⁄va o le nufi ona momoli ane lea i tulafale o le ¡iga o le nofo po o nofo e folafolaina ma fa‹ ai le ⁄va o le tanoa, o ⁄va mo nofo ma alii o le ¡iga ona mänoa lea. E sufi le ⁄va o le nofo ma momoli i le itu a le nuu. E toso le fala ⁄va e amata atu i luma o le tulafale o le nuu. O le tulafale ua sauni nate folafolaina ⁄va, na te po le fala i ona luma pe¡ oo atu i ai le tosoga o le fala ⁄va, ona tufi ai loa lea i ona luma le fala ⁄va, ›le¡ na faia le galuega e tau faamatala atu nei. O ⁄va o le nofo po o nofo, e pule ai ⁄va o faifeau ma tamalii o le nuu ona mänoa foi lea. Ua iai suiga i le pulega o ⁄va o le nofo po› ⁄va fo‹ o le nuu i aso nei: 1. Galulue i vaega ta‹to⁄ono. 2. Aotele manatu ⁄utü ma vaega täua. 3. Talanoa faatasi ma le faiaoga. E ui ina eseese le folafola ⁄va ma le folafola sua, ae foliga tutusa fausaga. O le folafola ⁄va la, o viiviiga o le ⁄va. O le nofoaga olo› iai; le mafuaaga na maua ai, o ni faigata sa ono tutupu i le ⁄va ae ua saogalemü i le tausiga faaletagata.

– AUTALAGA 3

106 Sua le ⁄va ae totö ona ⁄ta, pe na ⁄isia pe ⁄isila, pe ua faasavali ia tofutofusia, pe se ⁄va na palomigia, pe na tina⁄va. O viiviiga o le tausi ⁄va mätaala. E fesi‹ta‹ ma faalafi. E fa⁄lä ma feliuliuta‹ ma fenänäta‹. O le ⁄va foi, o le ⁄va faatali. O le ⁄va e leoleo ai maota ma laoa ⁄uä mälö fegasoloa‹. O le ⁄va foi, e osi ai le taulaga faafetai o le feiloa‹ga, olo› afifi ai le tatalo taputapua‹. E tovä ai vaiati o le fono to›to›. E faatupu manatu i faafaletuiga. O le tänoa alofi, o le ⁄va o tamalii po o tupu e to⁄lua, pe sili atu e fai ma talatala mataupu o mälö ma sootaga, aemaise manuia faanönömanü. E tänoa alofi foi matai pe toatolu pe sili atu ma talatalanoa i tali o fesili ua lalalagä. E lë se saofa‹ga faalenuu. O ⁄va ia, e le folafolaina. O ⁄va lelei, e iloa ai nuu talimälö lelei. O le folafola ⁄va na te faailoaina faalupega o tamalii ma faleupolu o le nuu talimälö, e ana ⁄va ua folafolaina. O le folafola ⁄va foi, na te folafolaina faasolo i tulaga o le Malaga po o mälö le ⁄va. E faailoa ta‹tasi ituaiga ava ua aumai, ona topule lea ae mänoa ni isi ⁄va e leleo ai le laulau. 1. Galulue ta‹toavalu. 2. Aotele manatu autu i le faasologa o le folafola ⁄va. 3. Faamau ma faamatala mea e faaaoga ma eseeega i galuega o le ⁄va. 4. E le› le tufa ⁄va, a o le folafola ⁄va. 5. Tufifaatasi vaega. 6. Fetufaa‹ga. Faalogologo lelei, a o faitauina e le faiä›ga le Folafola ⁄va, ia e manino i faaleoga sa› o upu ma faaupuga.

FOLAFOLA flVA Agafili L. Tuitolova⁄ O le mau a Manu⁄ O le aso ula o le aso fiafia, ua ifo mea a le lagi i le Falefila ma le ⁄umäga pa‹a. Täpua‹ ⁄va na to‹a i le papapapa ma le ma⁄ma⁄. flva le itu o manu ma nai ona fala fila ua soona nanamu. flva gätai o ola o malae, ⁄va gäfita ola ⁄vä lë totogä. Na si‹ le avega e taufetii, o le fue ⁄fa ma le ⁄fa fili ma le tootoo a tu a¤ tau pisi. O le ⁄va na ifo i le Fale fila na ¡vä ai le Faletoluga. §vä e, a sau ⁄va taunuu i Fagalele ma Osogäva⁄. O Aunufi e leai se tuävao na susunu e Taufi ma Fui⁄va. Le ⁄va na to‹a i le pogaifilu o iai nei le Faga i Puava. A savali le gafa o le ⁄va, Tuitele ma Lualemana, säuni sa oulua malaga, inä ⁄vaoso i Vini ma Tapaga, na ¡vä ai Aleipata. A savali le gafa o le ⁄va, na ¡vä ai Falealili ma Säga. Na faasua ai le sale a le Tuiatua, ua mäia e le ⁄umäga a Ätua ma A⁄na.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

107

A savali le gafa o le ⁄va, na ¡vä ai Lefaga ma Ä⁄na. Na faasua ai le Tinomälü a le Tuia⁄na, nai Upolu ma le mauga o Tafuäupolu. A savali le gafa o le ⁄va, na ¡vä ai le Tuamasaga ae gau ⁄ta i le Anoäma⁄. A savali le gafa o le ⁄va, na ¡vä ai Manono. A savali le gafa o le ⁄va, na ¡vä Savaii si motu lafalafa. E! Le ⁄va mafalä, o le ⁄va fe⁄i na ¡vä ma faamalumalu ai tautai. Taalili inä taalili, le ⁄va nai Logopapa lenei ua laga. Lele ua tautua i le tupua, ma leleo i maota nä, ae faagafua ia lofi nofoaga ae magalo le leo, ae se‹ ofi tautala i fua o faaaloalo ⁄uä le a⁄no a tamalii. Silafaga maia (faalupega o tamalii o le malaga) a o se maimoa i (faalupega o tulafale o le malaga) flva sa tofa i maota ae moe i laoa flva sa tülafita‹ ma fa⁄lafi flva sa fesiita‹ ma fenänäta‹ flva sa fefulisa‹ ma feliuliua‹ O ⁄va o le ipu na afifio/susü mai ai (faalupega o tamalii o le nuu faatali), a o se ⁄va na faapelepele na maliu mai ai (faalupega o tulafale o le nuu talimalo) ›le¡ ou folafolaina atu.

Faata‹ta‹ga: 2 lätasi 10 lupesina (tugase) Ua iai una o le i⁄sä Ua iai ma le fetaia‹mauso. A ao le malae, ua sefulufä (14). Mälö le töfäla‹ ⁄va, ua malie lau pule ⁄va. ·le¡ fai lafi pule ⁄uä o pule ua lava. O le¡ te⁄ le tugase lea ma le fetaia‹mauso i le ⁄umaga latou te mäia ma lü‹a e agatonu ai lo tatou taeao fesilasilafa‹. O le lätasi lea, ›le¡ te⁄ ⁄uä le ipu (tamali‹ täua o le Malaga) O ⁄va o totoe, ›le¡ leo ai le laulau. Manuia le aso. 1. Galulue ta‹to⁄ono. 2. Talanoa faasolo lelei i le ⁄uala o le ⁄va. 3. Tufifaatsi vaega mo fetufä‹ga.

– AUTALAGA 3

108

Fa⁄tinoga 18

Fa⁄fanua 1. Galulue faatasi le vasega. 2. Fa⁄aogä le fa⁄fanua o Sämoa ma Amerika Sämoa e faasino ai nofoaga na ui mai ai le ⁄va, ma tagata na aumaia le ⁄va mai Manu⁄. Manu⁄ Sifimu Anoama⁄

Fa⁄tinoga 19

Tutuila Safata Manono

Aleipata Lefaga Savaii

Falealili A⁄na

Sega Tuamasaga

O le vaogagana 1. Galulue ta‹to⁄fä. 2. Va‹li muamua le uiga ma le mafuaaga pe¡ iloa. Va⁄i pea le uiga olo› faaaoga ai i le folafola⁄va. Vaega 1: Ua ifo mea a le lagi i le Falefila ma le ⁄umäga pa‹a. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Vaega 2: Tapua‹ ⁄va na to‹a i le papapa pa ma le ma⁄ma⁄. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Vaega 3: flva i le itu o manu ma nai ona fala fila ua so›na nanamu. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Vaega 4: flva gätai o ola o malae. flva gäfita ola avä lë tötogä. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Vaega 5: Na si‹ le avega e taufeti‹ O le fue ⁄fa ma ⁄fa fili Ma le tootoo a tu a¤ tau pisi. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

109 Vaega 6: Na ¡vä ai le Faletoluga. flva e a sa ⁄va. Taunuu i Fagalele ma Osogäva⁄. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Vaega 7: O flunufi e leai se tuävao. Na susunu e Taufi ma Fui⁄va. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Vaega 8: Le ⁄va na to‹a i le pogaifilu. E iai nei le Faga i Puava. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Vaega 9: Tuitele ma Lualemana. Sauni sa oulua malaga. Inä ⁄vaoso i Vini ma Tapaga. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Vaega 10: Na faasua ai le Sälë a le Tuiatua. Ae mäia e le ⁄umäga a Ätua ma Ä⁄na. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

– AUTALAGA 3

110

Fa⁄tinoga 20

Talanoaga Faaopoopo O uiga e mana›mia ma feso›ta‹ga a. Na faasua ai le Tinomälü a le Tuiaana nai le motu ma le mauga o Tafuäupolu. ❑ O le ä le Tinomälü a le Tuia⁄na? ❑ O le ä le motu ma le mauga o Tafuäupolu? ❑ O le ä e fesootai ai le Tinomälü, Tuiaana, motu ma le mauga? ❑ Fa⁄⁄upogaleveleve täua o le mauga, e fesoota‹ ai ma Tuia⁄na. Tänoa

Tafuäupolu

vai

e. Savaii si motu lafalafa. fliseä? i. O le ⁄va mafalä. O le ⁄va fe⁄i. Na ¡vä ma faamalumalu ai tautai. o. Taalili inä taalili. Le ⁄va nai Logopapa. Lenei ua laga. Lele ua tautua i le tupua. Ma maota (maotaga). u. . . . faagafua lofi nofoaga ae magalo lofi leo. fliseä? f. flva tülafita‹ ma faalafi. flva fesi‹ta‹ ma fenänäta‹. flva fefulisa‹ ma feliuliua‹. fliseä?

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

111

Fa⁄tinoga 21

Eseesega o flva 1. Galulue ta‹to⁄ono. 2. Faamatala i ä tou lava upu eseesega o ⁄va olo› faaaogaina i fesilafaiga ma saofa‹ga, o täua ma fesootaiga ma a tatou aganuu ma agaifanua. Vaega 1: Lätasi: O le lätasi. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Vaega 2: Tugase po o le lupesina. O le ⁄va lea. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Vaega 3: O le fetaia‹mauso. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Vaega 4: O una o le i⁄ sä. ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Vaega 5: O le ⁄va felafoa‹ (faaeteete i le ⁄va lea). ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________

Fesoasoani: O le ⁄va sola, e lë se ⁄va e ⁄ve i ni usu pei o ⁄va olo› i luga, e ui lava o le ⁄va talimalo o taumatega. E tolu vaega täua o le ⁄va sola: 1. O le ⁄va mou. 2. O le vai ⁄vea. 3. O le tänoa. E iai lava le tänoa ae suä⁄va sola, seiloga e fo£ tafafao. Se‹ fo‹ ane saualii ma le vai ma le ⁄va ona faato¡ sua lea o le tänoa.

– AUTALAGA 3

112

Fa⁄tinoga 22

O se isi folafola⁄va O le folafola⁄va a le Tofa Faasii Iakopo, o le tulafale Lalomanu, Aleipata a o le asiasiäoga sa faatulafale i le malaga. O le fono a Minisita o Ä›ga a le Pasefika i le feiloa‹ga. E muamua ona ou foa le papa nai le papa, ina ia avanoa ai paga i Puleia aua sofi avanoa lelei ma le va täpuia o atualuma nei, tainane foi le tala-na-atoa lea, na ou faapea lea ma lofi faaaloalo. Le paia i lena tala-na-atoa, mapu ane ia i Niafane ma le taula i Malolo, se‹ ofi liliu e faailo lupe mua o le taeao aua le fua o mälö ma fua o faaaloalo. E muamua ona ou si‹ le siliga, ma ou tala le uto ma ou tä le finauga o ipu o le vavau i paia Sämoa aua e lafi a tagausi a ua gase i alao› upu a le atunufi. Lele foi ua mäe⁄ ona tofï ma tofä ma ua matatäo ma fausa ma alolafo magalafu o le malaga alofa. Ua iloga ala o fetu pupula o ona paneta ua suluia ai, ona ou faapea lea, talele laia – a› aga o le asö lea ua ou tu nei i Fao ae tepa i Malaka ona ou lili⁄ lea. Aiseä? A lele ua vatia vatia le paia sausaugatä o taeao na lua, ua paia lena tala-na-atoa ua afio mai ma tala mai aao lau afioga i le Minisita, lau Afioga le Sa› Faapito, Fiamë. Afio mai fo‹ lau Afioga le Minisita o Leoleo & Falepuipui, lau fetalaiga Ulu Kini Vaomälö, Afio mai lau Afioga le Failautusi faapalemene o le Matägaluega, lau fetalaiga Lepou, Afio fo‹ lau Afioga i le pule sili, pule lagolago o le Matägaluega, alalata‹ le loaloa ma tulaga tofi, ma tulaga faalupe o le Matägaluega o Ä›ga, Ta⁄loga ma Aganuu. O paia la nä faalemalo aua le afio o le Ao mamalu o le malo Sämoa, i le Susuga i le Tapa⁄u Faasisina, le Susuga a le Malietoa i lona fala folaloa i lona talaga atoa, e faafofoga i ai Sämoa. Afio foi Afioga i faipule o le Palemene o Sämoa. O paia foi la nä, aua le afio o §iga ma a latou Tama, o Tama foi ma o latou §iga, ao le mamalu o le usoga ia Pule ma Tumua, Ituau ma Alataua, §iga i le Tai ma le Vaa o Fonoti ae tainane foi Sua ma le Vaifanua. O Fofo ma Itulagi, Sä›le ma Sale⁄⁄umua ma le Launiu Saelua. Le Faatuiolemotu ma le Läau na Amotasi, To›to› o le Tuimanu⁄ ma upu i le Manu⁄tele. O Sämoa na ua potopoto, ae liliu i lea talaga atoa, a lele ua afifio atu. Le Afioga i le Pule Aoao o le UNESCO o le lalolagi, Afifio foi Afioga i Minisita o Ä›ga o atunuu e fia o le Pasefika. O paia la na o malo ma atunuu e fia o le Pasefika. O paia na o malo ma atunuu e fia ma le afifio o palemia e fia, o kapeneta, o fofoga fetalai o palemene o atunuu e fia o le pasefika lea. Alalata‹ le vaega o le faigamalaga lele foi ua paia talätuä, a lele le taupou ma le tausala ma ⁄umäga e fia aumaga tofia, auä la latou fatuaiga tausi i taeao ma aso faapenei. Le paia faatafafa lea o le maota. Le faafeagaiga foi ia Tuala, ao se faafofoga i le sa, lea ua popo nei fuamoli i le futiafu e tasi, le laumua i Papaigalagala nei. O tua o Falefatu o le tupua ma malae e polapuipui e Iläfianata‹ ma le nofo Ituaiga ia Fuata aua Tofaeono ma Tama. Na ou manatu lea, o paia ua taoto aua o se alaoo. Lagifaalupe ia faagaga e fati tai sua ma se papa le gae¤, sei ou liliu i le faaaloalo lea ona ou faapea lea – Faagafua le nofoaga ae magalo lofi leo, sei ou tautala i le ⁄va. O le ⁄va e faitau eseese ai le atunuu, e sala foi së talalasi, aua o Sämoa e maueseese, ao le mau a la matou malaga, fai mai le Tuifiti na usu ia Ualëmamae le teine Sämoa faae¤ le gafa o Suäsami⁄va⁄va toe faaee le gafa o Soälätetele toe faaee le gafa o Umätagata, le tagata lena na tanu le tino, na tupu ai le ⁄va. O Suäsami⁄⁄va ma Soälätetele na feausi mai Fiti ma aumai le ⁄va e fai ma oso o le malaga e saili ai le ¡iga o la tina i Sämoa nei. Fai mai na faatütü le ¡usaga i sisifo. O Asuisui na satia ai le ⁄usaga ma faatupu e Asapai Samoana, toe liliu le ¡usaga toe agai i sasae, fai mai na taunuu i Mulinuü ma Sepolata¤mo le ⁄va lea e agatonu ai Tupa‹ ma Ta‹gau ma tupu o Atua le mamalu o le faleupolu ma §iga

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

113 e Fa, ae tainane foi Lufilufi ma le To⁄ono. Alu le ⁄va, alu a‹ alu a‹ taunuu i Safotu, totö le ⁄va. Le ⁄va lea na agatonu ai Sa› e Fä, le Pouniu ma le Faasau ma Lavea le alii o le Itu ma To›to› o Finao; toe alu le ⁄usaga a le ⁄va taunuu i Faleü ma Utuagiagi. Le ⁄va lea na mäina e Seiuli ma Taulapapa, tapa taumeasina aumai se ü fanafana, ae agatonu ai Futi ma Auapaau, le To⁄fä o Alii sa Mutimuti ma upu ia te oe Manono. Toe sau le ¡usaga a le ⁄va fai mai na taunuu i Ma⁄uga ma Nufiausala, totö le ⁄va, le ⁄va lea na agatonu ai Ümaga ma Päsësë ma Tuiaana Tama-a-le-lagi ma Sooaemalelagi. Le matua na Togi le Faleiva, le mamalu i le Falefitu ma upu ia Leulumoega, ao Salamasina o le tupu muamua na Tafa‹fä. Toe sau le ¡usaga a le ⁄va, fai mai na taunuu i Malie ma Vaito¤lau, totö le ⁄va. Le ⁄va lea na fai ma velevelega aua le maota o Tanumafili ma le Vaopipi, Susu ai le latou Tapaau le Susuga i le Malietoa. Lele ua faafofoga i ai Sämoa ae agatonu ai paia o SaMaualaivao, le Matua o Faamausili, Seiuli ma le Foaialii Auimatagi ma lo la va⁄ na tautailua, ae tainane foi le Itutolu o Sagaga ma le Faleono o Leatigaga, o Faleata ma le Gafa ma le fale Tuamasaga. E le› le ⁄va atalima ea lea? Lele ua fesootai ai §iga o Tama, Tama ma o latou §iga, mamalu o Tumua ma Pule, Ituau ma Alataua, §iga i le tai ma le Va⁄ o Fonotï. Ae o le aso? Lea ua tälä measina ua afio mai ai ma tala mai aao, o le aliitaeao o le tala lea. Ae faamalofilofi mai ai le usu, a le mamalu i le faleupolu. Faafetai, faafetai lo outou faaaloalo. Ou te manatua le tala ia flsomua le Malama, ›le¡ si‹ lona fale i le tumutumu o le mauga ina ua to le matüpalapala ia Tapusalaia ma Tala¤pä. Ua faapena le lagona o le faigamalaga lea e ee atu, aiseä? Ua outou faati¤ti¤ le faigamalaga mamalu i le maa salafa. Ua malo fua o faaaloalo lea ua faamalo faafetai. Na faaauau le folafola⁄va i tulaga masani ona topule ai lea i le agatonu ma Minisita o Ä›ga a le Pasefika. O ⁄va na totoe na mänoa.

Fa⁄tinoga 23

Fa⁄vasega pa‹a ma mamalu 1. Galulue i vaega e lua le vasega. 2. Faavasega pa‹a ma mamalu ma faalupega. ·le¡ fesoasoani i la outou vaega faamatalaga amata. Vaega 1: Afioga Fiamë, o le Sa› Faapito, o le Minisita o Ä›ga, Ta⁄loga ma Aganufi. Faalupega faapuupuu o Lotofaga. ____________________________________________________ ____________________________________________________ Vaega 2: Afioga Minisita o Leoleo, Falepuipui ma Tineimü, Tofä ‚lu. Faalupega faapuupuu o Faleata. ____________________________________________________ ____________________________________________________

– AUTALAGA 3

114

Fa⁄tinoga 24

Fa⁄lupega 1. Galulue faatasi ma le faiä›ga. 2. Faalupega fa⁄pupufi. 3. Talanoa ma faavasega. 4. Faaaoga se Tusi Faalupega faatuatuaina. Olo› auai foi le Failautusi Fa⁄palemene, o le töfä Lepou, o le afioaga o Lepea. Lepea ____________________________________________________ ____________________________________________________

Fa⁄tinoga 25

Lä⁄u o le ¡iga 1. Talanoa faatasi le vasega. 2. Va⁄va⁄i ma faamatala le lä⁄u o le ¡iga o Tuifiti ma ‚lalëmamae, ma faasino i le fa⁄fanua. ▲ Tuifiti

▲ Suäsami⁄va⁄va

=

■ ‚lalëmamae (teine Sämoa)

▲ Soälätetele Tupu le flva i Fiti Lufilufi Safotu Manono Leulumoega Malie & Afega E iai le ⁄va o Malietoa na tu i fl¤le.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

▲ ‚mätagata

115

Fa⁄tinoga 26

Fa⁄tinoga 1. Galulue i Vaega e lua (2). 2. Vaega 1:

Faatino le folafola⁄va 1.

3. Vaega 2:

Faatino le folafola⁄va 2.

Ia manatua: E tatau ona iai ni ⁄va e faata‹ta‹ ai – aumai ni tugase, ⁄va tipi (una o le i⁄ sä) ma se fusiuso pe¡ maua. Nonofo pea pei ua nofoi le usu i mälö. E lua itu, o le malaga ma le nufi usu (talimälö). O le itu taumatau o le tänoa, pe¡ faasaga mai tua i luma, e nonofo ai le nufi. O le itu agavale o le tänoa, pe¡ faasaga mai tua i luma, e nonofo ai mälö. O lona uiga, a faasaga mai luma i le tänoa, o le itu agavale o le tanoa e nonofo ai le nufi, a o le itu tamatau o mälö. O le fale po o se maota po o se laoa, o pou läuga e i le taläluma, faasolo ane ai pepe, seia oo i matuätala, sosoo atu ma pepe i tua, ona oo loa lea i le talätua, i le mea olo› lulu‹ ai le ⁄va. O le taläluma foi e nonofo ai le sufi⁄va a le nuu i la latou itu, ma le folafola⁄va a le malaga, i la latou foi itu. E muamua ona sufi le ⁄va o le nufi, ona aami lea o ⁄va o ipu a tamalii, ususü ma tuu i luga o le fala, ona tufi lea i ai o ⁄va o tulafale o le nuu, ona lafo ane lea o ⁄va o mälö ma faailoa ane lona itumalo.

Fa⁄tinoga 27

Fa⁄ata 1. Galulue ta‹to⁄fä. 2. Toe faitau le folafola⁄va 1 ma le 2. 3. Tusi se ata a la tou vaega. 4. Faamatala täua o la tou ata, ia aofia ai itu nei: ❑ Tapuaiga faafetai (feiloaiga). ❑ Tälotaloga ia taunuu se faamoemoe. ❑ Tufifaatasi vaega. ❑ Fetufaa‹ga.

– AUTALAGA 3

116

Fa⁄tinoga 28

Fa⁄matala le täua o le ⁄va 1. Galulue ta‹to⁄ono. 2. Tusi se palakalafa po o ni palakalafa e faamatala ai täua o le ⁄va. Vaega 1: Täua o le ⁄va Sämoa i le lalolagi. Vaega 2: Faamatala sao o le ⁄va Sämoa i togafitiga o gasegase. Vaega 3: Sao täua o le ⁄va i le tamäo¡iga o le atunuu. Vaega 4: Faamatala aogä o le ⁄va i galuega. Vaega 5: Faamatala ni a⁄fiaga o le tagata pe¡ tago tele i le ⁄va Sämoa. Vaega 6: O ä a⁄fiaga o le malaga pe¡ lë usu le nufi?

Fa⁄tinoga 29

Vaogagana o le ⁄va 1. Galulue ta‹to⁄lima. 2. Talanoa i upu ma faaupuga o le ⁄va. Vaogagana: i. Sua le ⁄va ae totö le ⁄ta. ii. Sua le ⁄va. Faaifo le ⁄va. Fa⁄tä¤le le ⁄va. Ma fa⁄a¤ le ⁄va. iii. O le ⁄va o Malietoa ma Tuimanu⁄ nai le Tai Samasama. iv. Ua malele le ⁄va a Leäusa. v. O le lau⁄va mu⁄mu⁄. vi. Fono o le ⁄va. vii. O le ⁄va na taunuu i Vailele e maua ai le upu – ªnä i le ⁄va ae faalelei e le tolo. viii. O le ⁄va sola nai Vaipine ma Filifaigä. (Sala‹lua.) ix. O le tänoa ⁄va a Lea. x. O le Tolua – a‹ – ⁄va i Safotu. xi. O le ⁄va tauaitu.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

117

Fa⁄tinoga 30

Vaogagana – Faauigaga ma faaaogaga 1. Galulue fa⁄tasi le vasega ma le faiä›ga. 2. Talatalanoa i uiga ma faauigaga o upu ma faaupuga ma fesootaiga ma le fesilafa‹ga. 3. Faaaoga i se faamatalaga talafeagai (fuaiupu, fesili pe faatonuga). a. Foa le papa nai Papa. Ina ia avanoa ai päga i Puleia. Uiga ma faauigaga: (fesoota‹ga) ________________________________________________________ ________________________________________________________ Faaaogaga _______________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ e. Mapu ane ia i Niafane. Ma le taula i Malolo. Uiga ma faauigaga: (fesoota‹ga) ________________________________________________________ ________________________________________________________ Faaaogaga _______________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ i. Se‹ ofi liliu e faailo lupe mua o le taeao. Uiga ma faauigaga: (fesoota‹ga) ________________________________________________________ ________________________________________________________ Faaaogaga _______________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ o. E muamua ona ou si‹ le siliga ma tala le uto ma ta le finauga o ipu o le vavau. Uiga ma fesoota‹ga ________________________________________________________ ________________________________________________________ Faaaogaga _______________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ u. E lafi a tagausi ae gase a alao›. Uiga ma fesoota‹ga: ________________________________________________________ ________________________________________________________ Faaaogaga _______________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________

– AUTALAGA 3

118 f. Lele ua mäe⁄ ona tofï tofä ma ua matatäö ma fausa ma alolafo magälafu o le malaga alofa. Uiga ma fesoota‹ga: ________________________________________________________ ________________________________________________________ Faaaogaga _______________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ g. Lenei ua ou tu nei i Fao ae tepa i Malaka, ona ou lili⁄ lea. Uiga ma fesoota‹ga: ________________________________________________________ ________________________________________________________ Faaaogaga _______________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ l. Lele ua vatia vatia le pa‹a o le taeao. Uiga ma faauigaga: ________________________________________________________ ________________________________________________________ Faaaogaga _______________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ m. Susuga i le Tapa⁄u Faasisina, lau Susuga Malietoa. Uiga ma Tala⁄ga: ________________________________________________________ ________________________________________________________ Faaaogaga _______________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ n. Tumua ma Pule. Åtü⁄u ma Alataua. §iga i le Tai ma le Va⁄-o-Fonotï. Tumua: ________________________________________________________ ________________________________________________________ Pule ____________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ Åtü⁄u ___________________________________________________ Alataua __________________________________________________ ________________________________________________________ §iga i le Tai ______________________________________________ ________________________________________________________ Va⁄ o Fonotï _____________________________________________

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

119 p. Sua ma le Vaifanua. Fofö ma Itülagi. Sä›le ma Saleaaumua ma le Launiu Saelua. Sua ma le Vaifanua ________________________________________ ________________________________________________________ Fofö ma Itülagi ___________________________________________ Sä›le ___________________________________________________ Saleaaumua ______________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ Launiu na Saelua__________________________________________ s. Faatui-o-le-motu. Ma le Lä⁄u na Amotasi. Tootoo o le Tuimanu⁄. Ma upu i le Manu⁄tele. Fa⁄tui-o-le-motu __________________________________________ ________________________________________________________ Ma le Lä⁄u na Amotasi _____________________________________ ________________________________________________________ To›to› o le Tuimanu⁄ _____________________________________ ________________________________________________________ Ma upu i le Manu⁄tele _____________________________________ ________________________________________________________ t. Mulinuå ma Sepolata¤mo: ________________________________________________________ ________________________________________________________ v. Sa› e Fa: ________________________________________________________ ________________________________________________________ h. Pouniu ma le Faasau: ________________________________________________________ ________________________________________________________

– AUTALAGA 3

120

Fa⁄tinoga 31

Fa⁄fanua 1. Galuega i faafanua. 2. Faafanua o le lalolagi. 3. Faafanua o Sämoa. 4. Faafanua o Tutuila. 5. E tatau lava ona maua uma faafanua manomia e le ä›ga. 6. Galulue faatasi le vasega ma le faiä›ga. 7. Faasinosino nuu na afea e le ⁄usaga a le ⁄va ma faatutumu pusa i upu o le nuu ua täfia. Fiti Sämoa UPOLU Mulinuå ma Sepolata¤mo (Lufilufi)

Upu o Lufilufi

Savai‹ Finao (Safotu) Upu o Safotu

Upu o Manono

Manono Faleü ma Utuagiagi Upolu Ma⁄uga ma Nufiausala (Leulumoega) Malie ma Vaito¤lau Upu o Leulumoega Upu o Malie ma Afega

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

121

Fa⁄tinoga 32

Fa⁄lupega – fa⁄tusatusaga 1. Galulue ta‹to⁄fä. 2. Faatusatusa fa⁄lupega o nufi olo› i le folafola⁄va ma faalupega olo› i le Tusi Fa⁄lupega. 3. Faamaumau i pepa lautetele, ia eseesega. 4. Toe tusi faasa› pe¡ o faaletonu. 5. Faavasega Faalupega i vaega e lua (1)Tamälii (2) Tuläfale E mafai fo‹ ona talanoaina §iga o Sämoa, Tulatoa ma Faleupolu i tulaga malamalama gofie. Tufifaatasi ma fetufaa‹ vaega.

Fa⁄tinoga 33

Fa⁄lupega Vaega 1 maota

mamalu

paia

Folasaga faalupega

tupua

faalagiga

Vaega 2

Fa⁄vasegaga o fa⁄lupega

– AUTALAGA 3

122

Vaega 3

Fa⁄lupega ma fa⁄sinomaga

O le Fesoasoani: Faalupega o Tutuila ma Manu⁄ 1. SUA MA LE VAIFANUA Tulouna a Sua ma le Vaifanua Tulouna lau Susuga Leiato Tulouna le Alataua Tulouna Pele ma Aulava Tulouna Masaniai ma Tuiasosopo Tulouna Talo ma Mana Tulouna Lea⁄nä o le Mä⁄va a Sua ma le Vaifanua. 2. FOFÖ MA ITÜLAGI Tulouna Fofö ma Itulagi Tulouna a Faatui ma le Nofo a Mafipü Tulouna a oulua Matua o Olo ma Le›so Tulouna Lealataua ma Taumafa Alofi Tulouna Sämatua ma le Tapua‹ga Tulouna Falealili ma le Nofo-a-Tulafale Tulouna Salemeana‹ ma Tautolo. 3. MANUfl Tulouna a le Manu⁄ Tulouna lau Afioga Tuimanu⁄ i ou epaga ma lou Faleto⁄ Alala mai Faatui Alala mai oulua Vaimagalo Mamalu mai To›to› o le Falefila.

– GAGANA SAMOA TAUSAGA 13 TUSI 2

Gagana Samoa Yr13 Bk2

21/7/04

9:26 AM

Page 1

Tusi 2 Gagana g Gagana Samoa Samoa

Tausaga 13 Tausaga 13 Tusi 2

Gagana Samoa nzaid © Ministry of Education, Sports and Culture, Sämoa, 2004