Gagana Sāmoa. Tausaga 11. Tusi 2
 982517045X

  • Author / Uploaded
  • coll.

Citation preview

Tusi 2 Gagana g Gagana Samoa S m Samoa

Tausaga 11

Tausaga 11 Tusi 2

Gagana Samoa nzaid © Ministry of Education, Sports and Culture, Sämoa, 2004

Gagana Sa-moa Tausaga 11 Tusi Lua

- MAL O O SAMOA

MATAGALUEGA O A’OGA TA‘ALOGA MA AGANU‘U

Agaga Fa’ama-lo-

E momoli atu le fa’ama-lo- a le Matagaluega i tusitala mo manulauti , onosa’i ma galulue fa’atasi mo le tu’ufa’atasiga o lenei tusi ta-ua. Tusitala: Elaine Ufagafa- Lameta Agafili Tuitolova’a Fa’atonu o Tusitusiga: Agafili Tuitolova’a

E momoli atu foi le fa’afetai tele i le Sämoa Observer, Le SÄMOA, Mario Nicholas Esera, Sämoa Air, ma le UNESCO mo le fa’atagana e lolomiina ai a latou tusitusiga ma ata i le tusi lenei.

Designed, edited and typeset by Egan-Reid Ltd, Auckland, as part of the Sämoa Secondary Education Curriculum and Resources Project for: © Government of Sämoa Ministry of Education, Sports and Culture, 2003. Reprinted 2004 with minor amendments. Funded by the New Zealand Agency for International Development, Nga Hoe Tuputupu-mai-tawhiti. Printed through Egan-Reid Ltd. Managing Contractor: Auckland UniServices Limited. ISBN 982–517–045–X

ANOTUSI Autalaga 1: Alafa’asalalau fa’aonapo-nei: Manatu ‘autuAutalaga 2: Gagana Fa’amauina Autalaga 3: Faiva o le Sami: Väega 1: Alofaga (Tuliga- atu)

5 45 77

Väega 2: Tiuga-malie Autalaga 4: Fa’atufugaga o Fale Sa-moa

107

LISI O ATA 1.0 Fa⁄salalauga i le malae va⁄lele i Faleolo 2.0 Laupapa matamata tetele a le Kolisi o Vaipouli 3.0 Åe matamata tetele 4.0 O le ä se ifiga Vailoa? 5.0 Atauigalua (cartoon) 6.0 Laupapa matamata tetele I.A.O.S 7.0 Laupapa matamata tetele saogalemü i auala 8.0 Mataolealelo 9.0 Tanu Beach Fale 10.0 O le päatu 11.0 O le atu 12.0 O le launiu 13.0 O le malie 14.0 O le fale Sämoa 15.0 O le tala o le fale tele 16.0 Fatämanu ma fa⁄maumau 17.0 Väega o le fale 18.0 Fale tele 19.0 Fale afolau 19.1 Fale afolau: itü

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

Autalaga 1:

ALAFA’ASALALAU FA’AONAPO NEI - A LA FUA MA FA’ANAUNAUGA IA ‘AUSIA

Ala- fua

Fa’anaunauga ia ‘Ausia E tatau ona mafai e tamaiti ona:

GAGANA

fai fuaiupu eseese, ma ia sologa lelei, änoa ma fesoota‹ manatu i so o se tulaga; faalautele manatu i se matäfipu i le aumaia o ni faamatalaga faaopoopo e faamälamalama ai; ia ämata fesuia‹ le fa⁄aogäina o le gagana ina ia talafeagai ma se ⁄utü, aufaitau, ma faalogologo; ia iloa foi ona fa⁄aogä lelei le gagana faauigalua, ma le gagana valiata e teuteu ai tusitusiga ma fa⁄matalaga.

A·INA O GAGANA

taga‹ toto⁄ i auala e fetufinai tatau ai se fuaiupu, auala e feso›ta‹ ai fuaiupu ma palakalafa ma fa⁄aogä tatau ina ia logomälie se taumafaiga.

FAflMAUMAUGA MA FETUFAAÅGA

faamatala ia latou lava upu ⁄utü o matäfipu olo› i faamaumauga fa⁄äta eseese ft: fa⁄salalauga fa⁄pisinisi, fa⁄salalauga i ‹e ma laupapa matamata tetele; fetufaä‹ i uiga ma le ⁄utü o äta fa⁄lemäfaufau olo› fa⁄aogä i faasalalauga; iloïlo faasalalauga eseese i luga o nusipepa ma faaali manatu i metotia o fa⁄aogäina ma lo latou talafeagai ma le ⁄utü ma le aufaitau; fa⁄ali ni manatu i matäfipu talanoaina ma ia aumai ni mau e lagolago ai manatu. Ia mafai foi ona tali fuaitau atu i manatu fa⁄alia ma manino ni faamaoniga e te¤na ai pe lagolago i se mau. Ia fausia ma fa⁄aogä faaupuga logolelei ma logomälie e talafeagai ma e o faalogologo.

FESO·TAÅGA

iloïlo faasalalauga po o ni faatalatalanoaga i luga o leitiö, televise ma faaali manatu i le faiä o le ⁄utü, metotia o faaaogäina, gagana faaaogäina, tagata olo› faatatau iai; fai ni faasalalauga faigofie e fa⁄aogä ai siata. Ia faatäua le va fealoa‹ ma le ⁄ufaitau ma le ⁄u faalogologo i le gagana o faaaogäina, le faataatiaina, GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

5

A UTALAGA 1

FESO·TAÅGA

ma le faava⁄ o le faasalalauga; ia talafeagai le gagana ma le ⁄utü o le faasalasalauga; malamalama i manatu ⁄utü o fa⁄salalauga ma au‹li‹li ni fa⁄ta‹ta‹ga e fa⁄pupula atili ai ia manatu. Upu §mata O le Tusi 1 a le Tausaga 11 olo› aofia ai le autalaga i Alafa⁄salalau Fa⁄leaganufi ma le Natura. O le autalaga lenei ua fa⁄⁄utü i manatu ⁄utü o alafa⁄salalau fa⁄onapönei. Ua feso›ta‹ tomai ma agava⁄ olo› taumafai i ai le autalaga lenei ma ni autalaga ua mäe⁄ ona tapena mo alafa⁄salalau i le Tusi 3 Tausaga 9: Tapu¤ina o Tomai i Alafa⁄salalau, ma le Tusi 3 Tausaga 10: Iloiloga o Feso›ta‹ga i Alafa⁄salalau. E tatau ona fa⁄manatu fa⁄naunauga o na autalaga, tulaga ua tou ⁄usia, ma tulaga olo› mo›mia. E tolu la⁄saga o le atina¤ina o tomai i ala fa⁄salalau e pei ona galuea‹ina i Tusi 3 a le Tausaga 9 ma le 10. O le la⁄saga muamua o le iloa lea e le tagata ona mätau lona fa⁄aogäina o ala fa⁄salalau. O le lonalua o la⁄saga ua aofia ai tomai e iloilo ma au‹li‹li aga o fa⁄salalauga. O le lonatolu o la⁄saga o le malamalama lea i uiga loloto ma manatu fa⁄vae o ala fa⁄salalau. Ua mafuli le autalaga lenei i le galuea‹ina o tomai ma agava⁄ o le la⁄saga lonatolu. E fa⁄vae galuega uma o le autalaga i manatu ⁄utü o fa⁄salalauga fa⁄onapönei ma fa⁄tinoga ina ia malamalama atili. Manatu ⁄utü Po o le ä lava le alafa⁄salalau, e iai ni manatu ⁄utü e laugatasia ai. O ia manatu ⁄utü e tatau ona manatunatu i ai a o sa‹li‹li i aga o alafa⁄salalau. E ono ni manatu ⁄utü ua fa⁄täuaina mo sa‹li‹liga i alafa⁄salalau i le autalaga lenei. Manatu flutü 1: O fa⁄salalauga ¤se¤se, o ni lagaga. Manatu flutü 2: O tala o mea tutupu i vaifanua ma le lalolagi o ni tala e toe fa⁄matala ai se matäfipu – e lë o ni tala tufisa› a o le toe fa⁄upuina o se matäfipu (re-present). Manatu flutü 3: O le lalagaga o matäfipu eseese i ala fa⁄salalau e mulimulita‹ i ni ana tulafono fa⁄pitoa, ma lona vaogagana. Manatu flutü 4: E tofu le tagata ma lana fa⁄uigaga o fa⁄salalauga ¤se¤se. Manatu flutü 5: O alafa⁄salalau o ni pisinisi e faalagolago i le tupe faasili. Manatu flutü 6: O fätuga ma fa⁄mäumauga i alafa⁄salalau e iai o latou talitonuga ma manatu fa⁄vae.

6

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 1

Fa’atinoga 1:

Faitau malamalama 1. Faitau i manatu ⁄utü olo› fa⁄matala i lalo. a. Galulue ta‹to⁄lima. Faitau ta‹to⁄tasi muamua palakalafa ua tusia i lalo. e. A uma ona faitau palakalafa ta‹tasi ona faatino lea e le tou väega galuega olo› avatu i lalo o palakalafa e faamalamalama atili ai matäfipu täua. Tofu le tagata o le väega ma lana galuega e faatino. Fesuia‹ galuega pe ¡ sui palakalafa. i. Fa⁄tino galuega mo le au‹li‹liina atili o manatu ⁄utü ta‹tasi. o. A mäe⁄ galuega olo› i le (a), (e), ma le (i), ona vaevae lea o le vasega ⁄toa i ni laina se lua fa⁄fesaga‹. - Fa⁄matala muamua e le laina o i le itüagavale manatu ⁄utü ta‹tasi o i le tusitusiga sa faitau i ai mo se 2 minute. - Faamatala e le laina o i le itu taumatau ni fa⁄aogaga o manatu ⁄utü po o ni fa⁄ta‹ta‹ga. E mafai ona amata faapea: “O lona uiga e tatau i le ⁄ufaitau, ⁄umaimoa, ⁄ufa⁄logologo ona . . ., mo le 2 minute. - Fesuia‹ galuega a laina mo le isi manatu ⁄utü ma fa⁄solosolo ai fa⁄penä se ia uma manatu ⁄utü na faitauina. Manatu flutü 1: O fa⁄salalauga ‘ese¤se, o ni lagaga. O fa⁄salalauga uma i so› se alafa⁄salalau na lalagaina ma tufifa⁄tasia i fausaga a ni tagata e pei o tusitala, pu¤ata, tusiata, ma fa⁄tonutonu o tusitusiga po o ata e pei o fa⁄tonu o se ata tifaga, fa⁄tonu o fa⁄salalauga i televise, leitiö, nusipepa, ma so›atulau (initaneti). Ua iai fo‹ ma se sao o ë ana fa⁄salalauga ma alafa⁄salalau. Po o se lipoti o talafou, tala o ta⁄loga, fa⁄salalauga fa⁄pisinisi, tala fa⁄tino, ata tifaga o se matäfipu fa⁄pitoa (ft. Atina¤ Sämoa, E te Silafia, Sämoana), fa⁄salalauga o se avanoa faigaluega, ta⁄loga e fa⁄aogä ai komepiuta, po o se ata / fe⁄u fa⁄salalau i laupapa tetele, o le fe⁄u olo› fa⁄logologo, faitau, pe maimoa i ai tagata na fafau pe na lalaga e i latou na tufifa⁄tasia. O lona uiga o matäfipu, manatu, va⁄iga i se matäfipu e feagai ma le aumaimoa, aufaitau, aufa⁄logologo ua filifilia e i latou na tufifa⁄tasia. O ö latou manatu, lagona, ma mana›ga ua filifilia ai tala ma ata e faasalalau, o ä latou faauigaga ua fafau ai manatu ⁄utü olo› fa⁄vae ai fa⁄salalauga. O ö tatou iloa i mea olo› tutupu i vaifanua, atunufi ma le lalolagi e fatufatu i lagaga a alafa⁄salalau ¤se¤se. E matuä täua ona tatou malamalama i itü ma auala olo› fafau ai e alafa⁄salalau o tatou iloa i matäfipu ¤se¤se.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

7

A UTALAGA 1

Fa’atinoga 2:



Galuega 1: Aotele manatu o palakalafa.



Galuega 2: Fa⁄feso›tai matäfipu o palakalafa ma ni tulaga ua e iloa ft. aumai ni faataita‹ga.



Galuega 3: Aumai se fesili tatala i se tulaga o i le manatu ⁄utü.



Galuega 4: Fa⁄uma e oe le laina lea e faatatau i palakalafa: O lona uiga la . . .



Galuega 5: Faamatala e oe le faavasegaga o le palakalafa

Galuega au’ili’ili o le manatu ‘autu1. E 8 ni fa⁄salalauga olo› aumai e fa⁄malamalama atili ai le manatu ⁄utü lenei: (i) O se lipoti o se talafou (nusipepa / leitiö) (ii) O se tala i se ta⁄loga (iii) O se fa⁄salalauga fa⁄pisinisi (nusipepa / televise, leitiö) (iv) O se fa⁄salalauga i se laupapa matamata tetele: Faleolo (v) O se fa⁄salalauga i se laupapa matamata tetele: Vaipouli (vi) O se fa⁄salalauga i se ‹e matamata tetele (vii) O se ata pu¤ (viii) O se atauigalua (katuni) Ua lë avatua i le tusi lenei fa⁄salalauga i televise ma leitiö. O fa⁄salalauga ia e mafai ona filifili e le tou vasega i le vaitaimi olo› a›a› ai le autalaga lenei. O se fa⁄ta‹ta‹ga o talafou (i), ma fa⁄salalauga fa⁄pisinisi (iii), e mafai ona tou matamata i talafou i le televise i le po, pe fa⁄logologo i talafou i le leitiö. E mafai fo‹ ona matamata ai pe fa⁄logo i fa⁄salalauga fa⁄pisinisi. 2. Vaevae le vasega i ni väega se 8. Tofu le väega ma la latou fa⁄salalauga e pei ona avatu i le (i) – (viii). Fa⁄aogä fesili olo› avatu i le itulau e 9 au‹li‹li ai le fa⁄salalauga iä tou talanoaga.

8

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 1

Fesili mo le au’ili’iliga o fa’asalalauga ua filifilia a. O le ä le itu¡iga fa⁄salalauga lenei? e. O ai e ana le fa⁄salalauga? alafa⁄salalau? i. O ai na tufifa⁄tasia le fa⁄salalauga? E fa⁄pefea ona e iloa? o. O ai olo› fa⁄tü i ai le fa⁄salalauga? (aumaimoa, aufaalogologo, aufaitau)? u. O ä ni fa⁄naunauga o ë ana le fa⁄salalauga po o ë na tufifa⁄tasia le fa⁄salalauga ia te afi le tagata faitau, maimoa, faalogologo? ft. ia malamalama i se matäfipu; fa⁄tauänau e fa⁄tau pe talia se matäfipu; una‹ e fa⁄tino se suiga o mo›mia; ia sa‹li se föfö o se fa⁄fitäuli mf. Aiseä? f. E fa⁄pefea ona ou iloa? g. O fa⁄pe£ ona lalaga lea fa⁄salalauga? ft. O ai tagata olo› aofia i le fa⁄salalauga? ft. o tala i ta⁄loga e iai le laufalï, ⁄uta⁄alo, ⁄umaimoa, ⁄utapuä‹. O le ä le agaga o le fa⁄salalauga? E fa⁄pefea ona ou iloa? O le leo po o leo o ai olo› fa⁄matala ai? E fa⁄pefea ona ou iloa? O le va⁄iga a ai olo› pu¤ ai le ata? E fa⁄pefea ona ou iloa? O fa⁄pefea ona pu¤ ata? pu¤ latalata, pu¤ mamao mf. O ä tulaga olo› fa⁄täuaina i le fa⁄salalauga? E fa⁄pefea ona ou iloa? O le ä le sa› o fa⁄matalaga olo› lalagaina ai le fa⁄salalauga? E fa⁄pefea ona e iloa? l. Afai o se ata olo› au‹li‹liina ft. ata numera (v), fa⁄aogä fesili ia e fa⁄talanoa ai: O le ä le ulutala o le ata? O fa⁄pefea ona fa⁄upu? O fa⁄pe£ ona lolomi le ulutala? O le ä se aogä o lea itu¡iga ulutala mo le ⁄ufaitau? Fa⁄matala le va⁄iga olo› pito i luma o le ata. Fa⁄mata o le ä lea fa⁄putugä ma⁄ olo› pito mai i luma? O fea e alu aga‹ i ai le auala olo› fa⁄lava ai le pa ma⁄? Fa⁄mata o le ä se feau olo› i le laupapa olo› pipi‹ i le pou olo› i le itüagavale pito i luma? Fa⁄matala le va⁄iga olo› i le ogätotonu o le ata. Fa⁄matala le va⁄iga olo› pito i tua o le ata. Faitau le fa⁄matalaga olo› i lalo ifo o le ata. Taaofa‹ e oe le tala i le tufifa⁄tasi lea o le ata ma fa⁄matalaga olo› i lalo ifo tonu o le ata. Fa⁄tusatusa le fe⁄u olo› aumai i le ata ma lona fa⁄matalaga, ma le tala atoa.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

9

A UTALAGA 1

m. O fa⁄pe£ ona fa⁄aogä aga nei ina ia foliga ai e itü tolu le ata: ft. Laupapa a Vaipouli –

O lanu. ft. Aiseä e fa⁄aogä ai i le laupapa a Vaipouli lanu nei: lanumeamata (atumauga ma le si› pito i luma), uliuli (le pito i tua), pa¤pa¤ (olo› tusi ai luga igoa),



Fa⁄ilo (symbols) ft. fetü e lima?



O si›



O laina olo› puipui pe tövä ai väega o le ata po o lanu fo‹



O le tusiina o mata‹tusi

(i) O se lipoti o se talafou. Toe amata Vasega 6 Kolisi Sagata Maria (Lolomiina i le Le SÄMOA 13 – 19 Ianuari 2003 itulau 15) Ua 21 tausaga talu ona lë toe iai sea vasega a le Kolisi ina ua amatalia le Kolisi Tufifa⁄tasi a le Ekalesia Katoliko, le Combine sa fa⁄tüina i Moamoa. O lea ä›ga ua na o le Vasega 6 tetele lava ma o le fa⁄moemoe e aofai i ai tamaiti aoga mai kolisi uma a le Ekalesia Katoliko i Sämoa nei. Na fa⁄alia e le tamaitai pule, o le Kolisi a Sagata Maria, Sr Makelita Meni e faapea, ua talia aloä‹a ma pasia e le fa⁄lapotopotoga su¤ga i le Vasega 6 le fa⁄tüina o lea vasega. O le fa⁄lapotopotoga olo› va⁄ia nei su¤ga e fa⁄mautü i Fiti ma o latou fo‹ e fa⁄ta›toina le suega lea ua sui ai le SC lea ua täfia nei o le PSSC. Mafaufau i su¤ga olo› täfia i le lagaga lenei. O le ä le sa› o ia su¤ga? O ai e mafua ai sasi nei?

Na fa⁄alia e Sr Makelita, o le agaga tonu o le toe fo‹ i le Vasega 6, o le mänumänu i teine sa a›a›ina, ina ia fa⁄ifiina lava i Vaimoso le a›a›ga i le Kolisi. Sa fa⁄alia fo‹ e Sr Makelita le fa⁄fiafiaina o ia i le ⁄u pasi i le su¤ga o le PSSC. E 84 tamaiti na su¤, ae 74 i latou na pasi ma taliaina mo le Vasega 6 tetele. E finagalo le tama‹ta‹ pule e fa⁄gata i le 50 tamaita‹ o le Vasega 6 ›le¡ toe amatalia, ma e fa⁄muamua lava e na a›a›ina i le kolisi i le tausaga na te⁄ nei. O le kolisi a St Maria, pau lea o le ä›ga na o tamaita‹ o totoe nei i le atunufi. Na o le Ekalesia Katoliko o lo› latou tufi¤se¤seina ä›ga mo tamaita‹ ma ä›ga o ali‹, ae peita‹ o le Kolisi o Sanele ma Sagato Iosefo, o ä›ga sa na o tama, ua fa⁄opoopo fo‹ iai le vasega o tama‹ta‹. Na fa⁄alia e Sr Makelita e leai se fuafuaga a le kolisi o St Maria e fa⁄opoopo atu ni ali‹ i lea kolisi, e tumau pea na o tamaita‹ e pei ona amata mai ai.

10

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 1

(ii)O se tala i se ta⁄loga - - MANUMA LO AUSETALIA IA SA MOA Lolomiina i le Sämoa Observer 4 Fepuari 2003 O lo› ua fa⁄auauina nei le faia lea e Ausetalia o puta a le manu lea na iai le tulaga i le ta⁄loga lea na tula‹ mai i le fa⁄ifiga o le vaiaso na se‹ mavae atu nei, i le ta⁄loga a le ta‹to⁄fitu lea na faia i Brisbane. E uma ane le ta⁄loga o ⁄i nei o le ta⁄loga, Ausetalia 35 Manu e 7. O le ali‹ tafitafia o Chris Latham na sikoa fa⁄lua a› taumafai atu ia le ⁄u a Ausetalia e finau i le ⁄u a Sämoa. O le ali‹ o Tuqiri na ia pasi atu le polo i le ali‹ o Chris i le isi taimi ma aga‹ atu ai lava ma sikoa ma maua ai le isi sikoa a le ali‹ o Chris. O le susuga ia Veteran Gaolo Elisara na tau fa⁄ofiofi atu lava i le va e 30m ma ia aga‹ atu ai lava i le laina sikoa. I ni nai minute e le‹ mamao ese atu ae maua loa le avanoa e sikoa ai Sämoa. E ta ane le logo ua le seki po o ua fa⁄letonu le mafaufau o le alili o Scott Fava ma o iina tonu lava sa taumafai atu ai mo se ifiga o le fa⁄moemoe.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

11

A UTALAGA 1

(iii) O se fa⁄salalauga fa⁄pisinisi – nusipepa. SÄMOA AIR

“The real Airline of Sämoa”

Acknowledgement: Sämoa Observer 8th February 2003.

(iv)

O fa⁄salalauga i laupapa matamata tetele. O le laupapa lenei olo› i le faitoto⁄ e ulufale ai i le malae va⁄lele i Faleolo.

Ata 1.0 Fa⁄salalauga i le malae va⁄lele i Faleolo. 12

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 1

(v)

Fa⁄salalauga i laupapa matamata tetele.

Ata 2.0

Laupapa matamata tetele Kolisi o Vaipouli.

O le laupapa lenei olo› fa⁄iloa ai le ⁄uala e alu i le ä›ga a le Kolisi o Vaipouli. O le tagävai a le ä›ga olo› avatu i le ata olo› i le itü taumatau ina ia manino atili. (vi)

Fa⁄salalauga i se ‹e matamata tetele. O le fa⁄salalauina o le Aso Fa⁄pitoa mo Tama‹ta‹ o le lalolagi. (Va⁄i na o le ‹e pito i luga).

Ata 3.0 O se ‹e matamata tetele: Aso fa⁄pitoa o tinä ma tama‹ta‹ i le lalolagi.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

13

A UTALAGA 1

(vii)

O se ata pu¤. O le ata lenei na pu¤ina ma lolomiina e le Sämoa Observer 28 Ianuari 2003 Itulau 27.

O LE Ä SE I’UGA VAILOA?

Le poloka lena o lo o faia i Vailoa Palauli, e faasa ai le toe malaga atu o nisi i le nofoaga o lo o i ai faatanoa e vaimama ai le suavai. O le laupapa o lo o tusia ai upu, e le mafai ona faatagaina ni tagata po o ni taavale. O lo o faagasolo nei feutanaiga a le alalafaga o Vailoa Palauli ma le malo, i le mataupu lea na poloka ai le auala agai atu i le nofoaga e teuina ai le suavai i lea alalafaga. Na mafua lenei vevesi ina ua le faamalieina le alalafaga, i le aofai o le tupe e totogiina atu e le malo, mo le faaaogaina o laueleele ma le vaitafe o Vailoa, e faasoasoa atu ai le suavai i nisi o väega o le motu o Savai‹. Na poloka e Vailoa le toe agai atu o tagata ma taavale i le nofoaga e teu ma faasoasoa mai ai le suavai, i le aso Lulu na tea nei. Na le mafai foi ona faaauau galuega a le knoekarate o le Phil/RORBYG, ona o lenei poloka. O ananafi na taunuu ai le Minisita o galuega a le malo, lea o lo o aofia ai totonu ma le pulega le suavai, Faumuina Liuga, i le alalafaga i 14

Vailoa, mo le faia o ni feutanaiga, aua se iuga o lenei faafitauli ua tulai mai. A› le i taunuu le alii Minisita mo nei talanoaga, na ripotia mai le vevela o felafolafoaiga a le alalafaga, aua lava le tausailia o se tali o le mataupu. Na taua mai e nisi sa auai i lea fonotaga, o lo o finagalo le alalafaga o Vailoa, e totogiina atu e le malo le miliona o tala, mo le lisiina o laueleele o le nuu, ma lona vaitafe. Na taua mai e se sui o le alalafaga le tele o tagata o le nuu na galulue i le taumafaiga o lenei galuega, faatasi ai ma le faaaogaina o ona laueleele, ae le fetaui le totogi na tuuina atu e le malo. “E le mafai ona alofia le finagalo o le nuu.” Na taua foi e lea matai, “E tatau lava ona matou tutu faatasi e faaali atu le matou manao i le alii Minisita. E le faataua i matou i

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 1

ni nai selau tala, e afio mai ma le Minisita.” “E mananao Vailoa i ni miliona, ma e le taliaina lava se isi fuainumera.” Na faailoa foi le finagalo o se tasi matai, o le a faasima le polokaina o le auala, lea o lo o polokaina nei i maa, e tau atu ai i le malo, e le o faataga faia le faaiuga a le nuu. “Tusa lava pe aafia ai o matou ola i lenei mea.” “Matou te mananao i se mea e manuia ai Vailoa nei ma le lumanai.” Na talanoaina ai foi i le fonotaga a Vailoa, se tulaga e faia e le alalafaga, pe afai o le a le tali ane le malo i le latou manao. Na finagalo nisi sui o Vailoa e tapunia loa le auala e le toe tatalaina, ae na finagalo isi e le toe tatalaina le suavai mo isi alalafaga o le motu. Na toe fafagu ai le mataupu foi faapea lea na alia¤ i le va o le alalafaga o Maagiagi ma le malo.

Na le finagalo Maagiagi e totogi le latou faaaogaina o le suavai ma le eletise, ina ua le totogiina atu e le malo le latou faaaogaina o le suavai o lea alalafaga, mo le nofoaga o le malosi faaeletise. Na lapataia foi e se tasi o matai o Vailoa le latou fonotaga, e aua nei faataitai i faiga a Maagaigi, lea ua le maua ai se totogi mo latou vaitafe ma eleele ia e faaogaina e le malo. Na taua e lea matai, “E leai se mea a lea alalafaga na maua mai ai.” “Ae tatau ia Vailoa ona mautinoa e maua mai ai sana mea, i le tele o lana fesoasoani i le faagaioiina o lenei galuega.” “E le i galulue le tatou nuu i le mugala, mo sina fasimea e tuuina mai e le malo.” E oo mai i le taimi na lolomiina ai le nusipepa i le aso ananafi, e le i toe faailoa mai lava se tala i le iuga o lenei fonotaga.

Ata 4.0 O le ä se ifiga Vailoa? (viii) O se atauigalua (cartoon). O atauigalua (cartoon) ua fa⁄aogä ai le Gagana Fa⁄uigalua e momoli mai ai i se itü e mälie le fe⁄u i se matäfipu olo› lagalagä i se atunufi. O le ä le feau tufisa› olo› i le atauigalua lenei? O le ä le fe⁄u olo› momoli mai i se isi uiga?

Ata 5.0 Atauigalua. (Sämoa Observer) GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

15

A UTALAGA 1

Manatu flutü 2:

O tala o mea tutupu i vaifanua ma le lalolagi o ni tala toe fa⁄matala ai se matäfipu – e l ë ‘o ni tala tufisa› a o le toe fa⁄upuina o se matäfipu (re-present).

O lona uiga a fa⁄pea o se fa⁄lavelave na tupu, po o se sauniga sa fai, o le autusitala ma le aupu¤ata e tu i le va o mea na va⁄ia ma le toe va⁄i i ai o le aumaimoa, aufaitau, ma le aufa⁄logologo. O a latou fausaga o le mea na tupu po o se matäfipu e momoli mai i o latou talitonuga, ma ä latou faauigaga i ai. O ä latou faaupuga e fausia ai le tala ma o le va⁄iga lenä e taunufi i le aumaimoa. E lë fa⁄pea la o se taufa⁄sesë o le ⁄utusitala ma le ⁄upu¤ata ae ona o le fafauga ma le tuufaatasiga o matäfipu ua aofia ai le faia o ni filifiliga. A fa⁄pea o talafou, e tatau lava ona filifili po o le ä le tala ole¡ fa⁄matala, o ä itü ole¡ fa⁄matala ai lea tala ma lea tala, o ä ata e pu¤, o ai ole¡ fa⁄talanoa mo ni a latou mau mf. O lona uiga ole¡ feagai le aumaimoa, aufa⁄logologo ma ni va⁄iga i lena tala na filifilia e le tusitala ma le ⁄upu¤ata.

Fa’atinoga 3:

Galuega au’ili’ili o le Manatu ‘Autu- 2 1. Galulue ta‹to⁄lima. Faitau ta‹to⁄tasi muamua le palakalafa ua tusia i luga. 2. Tofu le tagata ma lana galuega e fa⁄tino ai la tou talanoaga i le palakalafa: 䊑

Galuega 1: Aotele manatu o palakalafa.



Galuega 2: Fa⁄feso›tai matäfipu o palakalafa ma ni tulaga ua e iloa ft. aumai ni faataita‹ga.



Galuega 3: Aumai se fesili tatala i se tulaga o i le manatu ⁄utü.



Galuega 4: Fa⁄uma e oe le laina lea e faatatau i palakalafa: O lona uiga la . . .



Galuega 5: Faamatala e oe le faavasegaga o le palakalafa

3. Vaevae le vasega i ni väega se tolu. Tofu le väega ma le tala o tala olo› avatu i luga i le (i) Toe amata Vasega 6 Kolisi Sagata Maria, (ii) Manumälö Ausetalia ia Sämoa ma le tala lenei, ma le (vii) O le ä se ifiga Vailoa? 4. Toe faitau le tala ma fa⁄talanoa e le väega fesili nei: Po o ai e ana le tala? O ä tala, leo e le› fa⁄logoina i lea lava matäfipu? O talitonuga ma va⁄iga a ai olo› fa⁄iloa mai ai le tala? O ä talitonuga o le ⁄utusitala i matäfipu olo› lipotia i nei tala? E fa⁄pefea ona e iloa? Aumai ni fa⁄ta‹ta‹ga o le fa⁄aogäina o le gagana e iloa ai o tala toe fa⁄matala tala nei. ft. fa⁄aogäina o suinauna, o fa⁄ilo taimi. 16

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 1

Pe iai ni tulaga e te fesiligia pe lu‹ ai le tala nei? Manatu flutü 3:

O le lalagaga o matäfipu eseese i ala fa⁄salalau e mulimulita‹ i ni ana tulafono fa⁄pitoa, ma lona vaogagana.

O lo tatou malamalama i le faaaogaga o le gagana i lona kalama, faaataataga, gagana faauigalua ma tulafono o le tuufaatasiga o tala ma ata ole¡ fesoasoani i lo tatou iloa ona fetufitufina‹ le agaga ma uiga o faasalalauga. Ole¡ fesoasoani fo‹ lea ina ia lë se¤tia i fa⁄salalauga faa‹tü⁄u, fa⁄salalauga o talitonuga ua ¤se mai i le fa⁄vae, ma faasalalauga e lë moni. O fa⁄salalauga ¤se¤se ua iai o latou tulafono e mulimulita‹ i ai. O nisi o fa⁄ta‹ta‹ga: O fa⁄salalauga fa⁄pisinisi ua masani ona fa⁄aogäina le tulafono o le vaetoluga (Tusi 3 Tausaga 9: 46–52); O talafou ua masani ona fa⁄aogä le mamanu o se tafatolu olo› fa⁄saga i lalo. Ua faia lea faiga ina ia pito i luga ma fa⁄muamua le atoaga o fa⁄matalaga e taliina fesili: O ai, O le ä, O anafea, O fea, Na fa⁄pefea, Aiseä mf. O fa⁄matalaga e pito i lalo o ni fa⁄lautelega po o ni fa⁄opoopoga e mafai ona ta⁄tia e lë fa⁄salalauina pe ¡ le lava le avanoa po o le taimi. O le gagana, e fa⁄aogä ai le suinauna lonatolu ma le taimi ua tuana‹. (Va⁄i i le Tusi 2 Tausaga 9 itulau 112.)

Fa’atinoga 4:

Galuega au’ili’ili o le manatu ‘Autu- 3 1. Toe faitau vave le tala (i) Toe amata Vasega 6 Kolisi Sagata Maria,. ma le tala (vii) O le ä se ifiga Vailoa. 2. Lisi i lau api väega o le tala olo› taliina fesili: O ai, O le ä, O anafea, O fea, Na fa⁄pefea, Aiseä. O fea o ia tala o iai ia fa⁄matalaga? 3. O ä fa⁄matalaga olo› fa⁄ifiifi i ai ia tala? 4. Fa⁄aogä le tala “O le ä se ifiga Vailoa” e fa⁄tino ai galuega ia: a. Au‹li‹li nisi o va⁄iga i le matäfipu. (i) O le ä le atugaluga o le nufi o Vailoa Palauli i le mälö? (ii) O le ä se tali a le mälö i lea matäfipu? (iii) O ai e a⁄fia ai i le tulaga e pei ona atugalu ai Vailoa Palauli? Lisi mai. (iv) Fa⁄mata o ä ni lagona o i latou ia i le fa⁄fitäuli pei ona atugalu ai le nufi? Lisi mai ni lagona ma ni manatu o i latou uma e a⁄fia.ft.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

17

A UTALAGA 1

Atugaluga o Vailoa Palauli:________________________________

O ai e a⁄fia ai? O ä ni o latou manatu i le matäfipu?

O ë a⁄fia ai ma ö latou lagona ma manatu. a

ag ul

p

tu

(v) O le ä le fofö a le nufi i le fa⁄fitäuli? (vi) O ai e a⁄fia ai i le tulaga ua faia e le nufi? Lisi mai ia tagata. (vii) O ä ni lagona ma manatu o ia tagata i le tulaga ua faia e le nufi. Fa⁄aogä se ata e fa⁄vasega ai au tali. ft. O le ä le tali a le nufi i le fa⁄fitäuli: ________________________

O ai e a⁄fia ai i lea tali? O ä ni o latou manatu ma lagona i lea tali?

älö

m

O ë a⁄fia i le fofö ua filifilia e le nufi ma o latou manatu i ai.

ufi

ga äi

o

n isi



(viii) O ä ni a⁄fiaga o le nufi i se taimi nei ona o lea tulaga? taimi e le› mamao atu? le lumana‹ o augätupulaga o fai mai? Fa⁄vasega i se laina pei ona avatu i le itulau 19.

18

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 1

A⁄fiaga o le nufi

Taimi nei

Taimi e le› mamao atu ft. 5 tausaga

Lumana‹ o augätupulaga ft. 10+ tausaga

(ix) O ä nisi auala e ono fö‹a ai le fa⁄fitäuli o Vailoa? Talanoa i väega ma fa⁄tumu pusa e fa⁄matala ai taunufiga po o a⁄fiaga o ni auala ua tou filifilia. O nisi ‘auala e fö‹a ai

O nisi Taunufiga po o A⁄fiaga

1.

2.

3.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

19

A UTALAGA 1

O tulafono o fa⁄salalauga i siata, laupapa po o ‘ie matamata tetele.

Fa’atinoga 5:

Faitau ma ma- tau 1. Galulue ta‹to⁄lima. Faitau ta‹to⁄tasi muamua palakalafa ua tusia i lalo. 2. Tofu le tagata ma lana galuega e fa⁄tino ai la tou talanoaga i palakalafa ua filifilia (ft. ta‹ tolu palakalafa e fa⁄talanoa se ia uma). 䊑

Galuega 1: Aotele manatu o palakalafa.



Galuega 2: Fa⁄feso›tai matäfipu o palakalafa ma ni tulaga ua e iloa ft. aumai ni faataita‹ga.



Galuega 3: Aumai se fesili tatala i se tulaga o i le manatu ⁄utü.



Galuega 4: Fa⁄uma e oe le laina lea e faatatau i palakalafa: O lona uiga la . . .



Galuega 5: Faamatala e oe le faavasegaga o le palakalafa.

O fa⁄salalauga e fa⁄aogä ai ata pu¤ pe tusi fo‹ (static images) i siata tetele (posters, charts) ma laupapa po o ‹e matamata tetele (billboards, banners) e iai fo‹ o latou tulafono e tatau ona mäta‹tü. Ua ¤se mai fa⁄salalauga e iai ata pu¤ pe tusi i lo fa⁄salalauga e fa⁄aogä ai ata fa⁄solo (moving images) e pei o le televise, vito, ata tifaga. O tulaga e tatau ona mäta‹tü: 1. O ë fa⁄tü i ai le fa⁄salalauga: aumaimoa, aufaitau, aufa⁄logologo O le tufifa⁄tasiga o fa⁄salalauga e fa⁄aogä ai ata pu¤ pe tusi i siata tetele, laupapa po o ie matamata tetele ua täua ai le manatu i ë olo› fa⁄tü i ai le fa⁄salalauga ft. o le ⁄ufaitau ma le ⁄umaimoa, ma ö latou uiga. O ni fa⁄ta‹ta‹ga o tupulaga, o ⁄ve ta⁄vale saosaoa, o ⁄ve ta⁄vale a o fa⁄suä⁄vä, o tama‹ta‹, o ali‹, o ë fai ta⁄vale, o ë faimalaga mai i le atunufi. O i latou e fa⁄sinotonu i ai le fa⁄salalauga e täua mo nisi o filifiliga e pei o le lanu, o le fe⁄u, o fa⁄upuga. 2. Fa⁄aogäina o le Gagana O fa⁄salalauga i ata pu¤ pe tusia fo‹ e iai ni väega ua fa⁄upuina i le gagana tusitusi. O nisi taimi pe tasi le upu, po o se laina se tasi, o se palakalafa, po o le tufifa⁄tasi uma o na mea uma. E ¤se¤se faiga a ë tufifa⁄tasia ia fa⁄salalauga auä lava le momoliina o le fe⁄u i le ⁄umaimoa ma le ⁄ufaitau. 3. Folasaga, fa⁄sologa o le fa⁄salalauga Ua fa⁄tatau lea i le tufifa⁄tasiga po o le fa⁄ta›toga o ata ma fa⁄upuga i se fa⁄salalauga. O filifiliga uma i le fa⁄sologa o ata, o le fa⁄ta›toina o ata ma fa⁄upuga o se fa⁄salalauga e ⁄uga i le sologa lelei o manatu 20

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 1

ma ia fa⁄solo le va⁄i a le ⁄umaimoa, ⁄ufaitau mai tulaga olo› sili ona fa⁄täuaina i tulaga ua fa⁄lëtäua i le fa⁄salalauga. 4. Fe⁄u O le manatu ⁄utü o se fa⁄salalauga. E iai le ⁄uga o fa⁄salalauga i ata pu¤/tusi i siata, ‹e, ma laupapa matamata tetele ft. ia fa⁄tauänau le aufaitau ma le aumaimoa e talia se talosaga ft. ia palota i se sui fa⁄tü; ia fa⁄lëmü le ö o ta⁄vale i auala tetele; ia taofi le ula tapa⁄; ia ö e ä››ga i se univesitë po o se ä›ga mf. 5. O le malosi o se fa⁄salalauga So o se fa⁄salalauga i ata pu¤ / tusi e taumafai ina ia malosi lana una‹ ma sili atu i lo isi mau fa⁄salalauga olo› iai. O ë tufifa⁄tasia fa⁄salalauga e matuä finau e sa‹li ⁄uala fou e pu¤a vave manatu ma lagona o le aufaitau ma le aumaimoa. O se fa⁄ta‹ta‹ga o nisi o auala ua fa⁄aogäina o ata e matuiä se tulaga o iai se isi na lavea i se ta⁄vale e momoli mai ai le fe⁄u e taofi le ave ta⁄vale saoasaoa. O isi taimi e fa⁄aogä se tulaga e mälie e momoli ai se fe⁄u. 6. O ata va⁄ia O le tali atu a le ⁄umaimoa ma le ⁄ufaitau i le fe⁄u o se fa⁄salalauga ft. tufi le inupia ma ⁄ve ta⁄vale, e mo›mia ai ni faiga e pu¤a vave lagona ma manatu o le ⁄ufaitau ma le ⁄umaimoa. O nisi o ia auala ua aofia ai le fa⁄aogäina o ata e fa⁄tupu manatu, o lanu sesega po o le matamata tetele o mata‹tusi. O le tele o taimi e tösina fofoga o le ⁄ufaitau ma le ⁄umaimoa i se ata o iai i se fa⁄salalauga po o lanu ma le tusiina o fipu. Olo› fa⁄lautele atu i lalo nisi o auala ua täfia, i ni väega se tolu: (I) Fa⁄aogäina o ata va⁄ia, (II) Fa⁄aogäina o le Gagana, (III) Fa⁄ta⁄tiaina o se Fa⁄salalauga.

I. O auala e fa’aaoga- ai ata va’aia 1. Matamata tetele (bold) o laina po o si› O nisi o ata o i se fa⁄salalauga ua fa⁄puipui pe si› e se fa⁄va⁄ matamata tetele. O lea faiga e tösina ma taula‹ ai le va⁄i a le aufaitau i le ata po o fa⁄upuga olo› tutotonu ai. 2. Lanu E tatau ona filifili lelei lanu e fa⁄aogä i se fa⁄salalauga ina ia talafeagai ma le fe⁄u. O isi lanu e sesega ma e ⁄veagofie le va⁄i a› isi lanu e pa⁄uli ma e ¤se fo‹ le agaga latou te momoliina i le ⁄ufaitau, ⁄umaimoa. Ft. O le samasama o se lanu ua masani ona fa⁄tatau i le mafanafana a› le lanu uliuli o se lanu e fa⁄tatau i se tulaga pagätia e pei o le maliu. O le lanumoana ua fa⁄tatau i le mälü o le sami, o se tulaga ua fa⁄feso›ta‹ tele i taimi o malologa. E tatau ona talafegai lanu e fa⁄aogä ma le agaga olo› mo›mia i le fe⁄u o le fa⁄salalauga. GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

21

A UTALAGA 1

3. Fa⁄aogä o ni lanu ‘ese¤se se lua O se isi auala e pu¤a pe maua ai le ⁄ufaitau o le fa⁄aogä lea o ni lanu se lua. O se fa⁄ta‹ta‹ga o le lanu uliuli ma le lanu samasama o isi ia o lanu e ⁄veagofie le va⁄i e pei ona fa⁄aogä i fa⁄salalauga a le Western Union. O isi tufifa⁄tasiga o lanu ua iai le lanu uliuli ma le lanu pa¤pa¤, lanu uliuli ma le lanumümü, lanu samasama ma le lanu violë, lanumeamata ma le lanu samasama. O le laupapa matamata tetele a Vaipouli e tele ai le lanumeamata ma le lanu uliuli. 4. Tusiina o Mata‹tusi O le tusiina o mata‹tusi ua tele faiga ¤se¤se e mafai ona filifilia e pei o le fa⁄aogä o mamanu ¤se¤se, o mata‹tusi laiti ma mata‹tusi lapopo⁄, o le tusilima sosolo po o le lolomi. Po o le ä lava le faiga o mata‹tusi e tatau lava ona faigofie ona faitau. A tele fo‹ fegi ¤se¤se o mata‹tusi ona faigatä lea ona faitau ma ⁄⁄fia ai le momoliina o le fe⁄u. A fa⁄pea o se fa⁄salalauga e tatau ona mafai ona faitau mamao, o lona uiga o mata‹tusi e tatau ona matamata tetele. Afai fo‹ o se fa⁄salalauga e mafai ona faitau i se pepa ua fifiina i le lima, e tele nisi itu¡iga faiga e mafai ona tusi ai mata‹tusi. 5. O Ata O se ata o fa⁄aogä e tatau ona manino ma talafeagai lona telë. E tatau fo‹ ona talafegai le ata ua filifilia ma le fe⁄u o le fa⁄salalauga. A fa⁄pea o se fa⁄salalauga e fa⁄tatau i taumafa paleni mo le soifua malölöina, e matuä le fetaui lava se ata o se faguinu suamalie po o taumafa e iai mamoe lololo ma muli pïpï. 6. O le lanu o mata‹tusi ma le lanu atoa o le fa⁄salalauga. O se isi o faiga o le fa⁄aogä lea o le pa¤pa¤ e tusi ai mata‹tusi i luga o le lanu uliuli. O le tulaga masani o le lanu uliuli o mata‹tusi ae pa¤pa¤ le pepa. A feliua‹ ia lanu ona iloa gofie lea o mata‹tusi ma taula‹ gofie i ai le va⁄i. 7. O tagata ua lauiloa i ni ä latou matäti⁄ e pei o ta⁄loga, pese, taleni. E faigofie ona fa⁄tauänau le ⁄ufaitau e fa⁄tau pe lagolagoina se tulaga pe ¡ fai olo› fa⁄lauiloa ma lagolagoina e se tagata ua lauiloa pe ua tafitafia i sana matäti⁄. O se fa⁄ta‹ta‹ga, e una‹ina le aufa⁄tau i ni se¤vae ta⁄alo pe ¡ fai olo› lagolagoina ma fa⁄lauiloa mai e se tagata ta⁄alo tafitafia e pei o Michael Jones.

II. O auala e fa’aaoga- ai le Gagana 1. O le gagana fa⁄osofia pe fa⁄tupu lagona Ua aofia ai le gagana fa⁄vi‹vi‹, gagana fa⁄tauanau, gagana fa⁄oso ita, fa⁄oso fiafia, gagana fa⁄tusatusa.

22

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 1

2. O le kalama Ua aofia ai le fa⁄aogä‹na o suinauna e talafeagai ma le agaga o le fa⁄salalauga ft. a fa⁄sino tonu i le tagata faitau ona fa⁄aogä lea o le suinauna muamua; fa⁄aogäina o soänauna ma soäveape; o fuaiupu pupufi. 3. Fa⁄aogäina o fa⁄tonuga O se fa⁄ta‹ta‹ga: flve se oso mo au mälö asiasi mai i Sämoa’ (fa⁄salaluga o le pe¤pe¤) po o le ‘Lagolago iä Sämoa ma ana oloa’. O fa⁄tonuga o se isi lea o ⁄uala e tufisa› e se fa⁄salalauga i le ⁄ufaitau le täga olo› latou mo›mia ona fai. 4. O suinauna O suinauna muamua ma le lua ua masani ona fa⁄aogä i se agaga ia vävälalata le ⁄ufaitau ma le fa⁄salalauga po o le tufisa› atu lava e le fa⁄salalauga i le ⁄ufaitau tulaga olo› mo›mia ona latou faia pe taliaina ft. “Malaga ma fa⁄mäepaepa i le ave fu⁄ a lou atunufi lau Polenisia e te mitamita ai. Tautua oe e ou tagata i lau lava gagana”. 5. O upu po o fuaitau tautü O upu ma fuaitau e faifai pea po olo› täutü i ai le fa⁄salalauga ina ia nofofale i le aufaitau. 6. Fesili e lë› mo›mia se tali O fesili ia e lë o mo›mia se tali ae fai ina ia tufisa› lava le matäfipu o se fa⁄salalauga i le ⁄ufaitau. O fesili e fai ma auala e fa⁄tupu ai se lagona i le aufaitau olo› tautala sa› lava le fa⁄salalauga ia i latou. O fesili e fa⁄tupua le lagona vävälalata o le aufaitau i le matäfipu. ft. “Tinä, ua fa⁄tau ni lavalava o le fanau o le Lotu Tamaiti?” 7. Fuaitau fa⁄muägagana O se fuaitau a se kamupanï e tautü i ai i taimi o ana fa⁄salalauga ma e mätau fo‹ e tagata lea fuaitau ma lona fesoota‹ga ma le kamupanï. O ni fa⁄ta‹ta‹ga o le Polenisia o lana fuaitau fa⁄muägagana : “Le Polenisia le ⁄ve fu⁄ a lou atunufi.” O le SämoaTel o lana fuaitau fa⁄muägagana o le “Fa⁄muamua le §iga”. 8. flnava O le ⁄nava a se fa⁄lapotopotoga po o se ä›ga o lana manulautï lea po o le fa⁄tumutumuga o lona fa⁄moemoe, e taula‹ i ai ana fuafuaga fa⁄ta⁄tia ma galuega fai. O se fa⁄ta‹ta‹ga o le ⁄nava a le Kolisi o Sämoa e fa⁄pea “Atamai e Tautua mo Sämoa”.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

23

A UTALAGA 1

9. Lagona po o le leo atoa o le fa⁄salalauga (tone) O le lagona atoa o se fa⁄salalauga e maua i le itu¡iga gagana olo› fa⁄aogä i lona lalagaina o se matäfipu. ft. O se fa⁄salalauga taualoa fa⁄lëmälö e mafuli i le gagana fa⁄aloalo. Afai o se matäfipu fa⁄letulafono, ole¡ aofia ai ma le vaogagana o tulafono. O se fa⁄silasilaga o se maliu e lagonaina le fa⁄noanoa ma o le gagana o lauga e tatau ai i fa⁄lupega ma fa⁄lagiga o se ua maliu e fa⁄aogä. O se fa⁄salalauga a le ofisa o le vai ia totogi pili o le suävai ua fa⁄aogä ai le gagana o aso uma ma talanoaga i le va o tagata o se ¡iga, e lagona ai se tulaga o le olaga faifaipea i aso uma ft. “Sole ua kokogi le pili o le vai” po o le “Auoi kafëfë le pili e o le paipa pei e le‹ kokogia”. 10. Fa⁄aogä o fa⁄maumauga i fuainumera O ni fa⁄maumauga i fuainumera e fa⁄aogä ina ia momoli atili ai i le aufaitau se tulaga e tatau ona suia pe fa⁄tino. ft. O se fa⁄salalauga ia taofi le ula tapa⁄ e mafai ona fa⁄pea: “E 38 tagata e maliliu i fa⁄ma‹ e mafua mai i le tapa⁄ i tausaga ta‹tasi”.

III. O auala e fa’aaoga- i le fa’ata’atiaina o fa’asalalauga (layout) 1. Paleni A fa⁄ta⁄tia se fa⁄salalauga e aofia ai ata pu¤ pe tusi fo‹, e ao ona fa⁄soa lelei avanoa o se laupapa, ‹e, po o se pepa ole¡ fa⁄aogä. E faigofie ona fa⁄paleni le fa⁄aogäina o avanoa pe ¡ mafaufau i se vaetoluga, vaelua, pe vaefä fo‹ o le laupapa, ‹e po o le pepa. 2. Si› O le si›mia o se fa⁄salalauga e faigofie ai ona taula‹ le va⁄i a le aufaitau i matäfipu olo› i totonu o se si›. E ¤se¤se si› e fa⁄aogä. O nisi ua na› ni laina e vase sa› fa⁄ta⁄milo i se fa⁄salalauga. O nisi si› ua fa⁄aogä ai mamanu siapo. E fuafua le talafeagai o le si› i le agaga o le fa⁄salalauga. 3. O le va⁄iga täutü O le väega o le fa⁄salalauga e tautü i ai va⁄i a le aufaitau. O lona uiga o le va⁄iga e pito i sili ona pu¤a le va⁄i a le aufaitau po o le va⁄iga e muamua tau i ai mata. E täua le tulaga lenei auä o le va⁄iga muamua lava e tatau ona fa⁄tauänauina pe una‹ina le ⁄ufaitau e faitau le atoaga o le fa⁄salalauga. O ë tufifa⁄tasia fa⁄salalauga e mafaufau loloto i se va⁄iga täutü o se fa⁄salalauga ina ia tösina i ai le va⁄i a le ⁄ufaitau. E faigofie ona iloa le va⁄iga täutü o se fa⁄salalauga pe ¡ moeiini ou mata ona toe pupula lea i le fa⁄salalauga. O le mea muamua lava e taula‹ i ai ou mata o le va⁄iga täutü lena, a lë o se ata, o ni upu.

24

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 1

4. O avanoa e lë fa⁄aogäina O nisi o taimi o se faiga e pito i sili ona pu¤a le aufaitau o le iai lea o ni avanoa e lë fa⁄aogäina po o avanoa ia e leai se ata po o ni upu o iai i se fa⁄salalauga. O le iai o ni avanoa i autafa o upu ma ata e avea ma mea e taula‹ ai le va⁄i i upu, po o le ata. 5. Itü va⁄ia o se fa⁄salalauga O le tele lava o fa⁄salaluga e na› le lua ni itü e mafai ona va⁄ia e le ⁄ufaitau i se taimi e tasi – o le umi ma le lautele. O lona uiga e mafolafola. E iai nisi o fa⁄salalauga e tolu itü e mafai ona va⁄ia – o le umi, lautele, ma le loloto. E mafai ona fa⁄aogä nisi auala e fa⁄foliga ai se fa⁄salalauga itülua ia itütolu. O se fa⁄ta‹ta‹ga o le valivali lea o se ata lafoia (shadowing). 6. Ia feafiafita‹ väega o i se ata E tatau ona fuafua ata ia fetaui väega ¤se¤se o iai. O se fa⁄ta‹ta‹ga afai o se ata o se tagata, e tatau ona fetaui le telë o le ulu ma le tino o le tagata. Se‹ vaganä o se faiga e fa⁄malie ai ona fa⁄¤se¤se lea o ia väega.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

25

A UTALAGA 1

Fa’atinoga 6:

Au’ili’ili se fa’asalalauga : Fa’ata’ita’iga 1 1. Faitau ma mätau foliga ma le gagana o le fa⁄salalauga olo› ⁄vatu i le Ata 6.0 Laupapa matamata tetele I.A.O.S. 2. Fa⁄aogä fa⁄matalaga olo› avatu i luga e tali ai fesili fa⁄tatau i le fa⁄salalauga. 1. Aumai ni fa⁄ta‹ta‹ga se LUA o auala olo› fa⁄aogä e le fa⁄salalauga e fa⁄paleni ai le fa⁄aogäina o avanoa o le laupapa. i.

________________________________________________ ________________________________________________

ii.

________________________________________________ ________________________________________________

2. O le ä le va⁄iga täutü olo› i le fa⁄salalauga? O ä ni mafua⁄ga o lea faiga? ____________________________________________________ ____________________________________________________ 3. O le ä le ⁄nava a le Iunivesitë olo› täfia i le fa⁄salalauga? ____________________________________________________ 4. O fa⁄pe£ ona fa⁄aogä le gagana e fa⁄upu ai le ⁄nava? ft. o se augani, o se fa⁄tonuga, o se fautuaga mf. E fa⁄pefea ona e iloa? ____________________________________________________ ____________________________________________________ 5. Fa⁄matala ni itü se lua e feso›ta‹ ai le ata olo› i le fa⁄salalauga ma le ⁄nava a le iunivesitë. i.

________________________________________________ ________________________________________________

ii.

________________________________________________ ________________________________________________

6. Fa⁄matala ni auala se lua olo› fa⁄aogäina ai mata‹tusi i le fa⁄salalauga. i.

________________________________________________ ________________________________________________

ii.

________________________________________________ ________________________________________________

7. Sa‹li‹li po o le ä le Papaigalagala. O le ä se feso›ta‹ga o le igoa o le iunivesitë, o lana ⁄nava, ma le va⁄iga täutü olo› i le fa⁄salalauga? ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ 26

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 1

Faitau ma mätau foliga o le fa⁄salalauga. Tali fesili e fa⁄tatau i le fa⁄salalauga.

Ata 6.0 Laupapa matamata tetele I.A.O.S. GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

27

A UTALAGA 1

Fa’atinoga 7:

Au’ili’ili se fa’asalalauga: Fa’ata’ita’iga 2 1. Faitau ma mätau foliga ma le gagana o le fa⁄salalauga olo› ⁄vatu i le Ata 7.0 laupapa matamata tetele – Saogälemü. 2. Fa⁄aogä fa⁄matalaga olo› avatu i le Manatu flutü 3 e tali ai fesili fa⁄tatau i le fa⁄salalauga. 1. Fa⁄matala le fa⁄aogäina o le tulafono o le vaetoluga i le fa⁄salalauga lenei. ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ 2. Fa⁄matala le fa⁄aogäina o le Gagana Sämoa ma le Gagana Peretania i le fa⁄salalauga. ft. väega o le laupapa olo› fa⁄aogä ai, o le ⁄utü o le fa⁄aogaga (fa⁄tonuga/ augani / fa⁄lautele se manatu/ faailoa ë na fa⁄tupeina le fa⁄salalauga mf.), kalama. i. Gagana Sämoa ____________________________________ ________________________________________________ ii. Gagana Peretania__________________________________ ________________________________________________ 3. O ai olo› fa⁄tü i ai le fa⁄salalauga? E fa⁄pefea ona e iloa? ____________________________________________________ ____________________________________________________ 4. O le ä le a⁄no o le fa⁄salalauga? E fa⁄pefea ona e iloa? ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ 5. O le ä le va⁄iga olo› täutü i ai i le fa⁄salalauga? ____________________________________________________ ____________________________________________________ 6. Fa⁄matala ni itü se tolu e feso›ta‹ ai ata ma le gagana olo› i le fa⁄salalauga. i.

________________________________________________ ________________________________________________

ii.

________________________________________________ ________________________________________________

iii.

________________________________________________ ________________________________________________

7. O le ä le mau si‹ e fa⁄aogä ai fuainumera olo› i le fa⁄salalauga? O le ä sona aogä i le fa⁄salalauga? ____________________________________________________ ____________________________________________________

28

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 1

O le fa⁄salalauga lenei olo› tu i le auala i Salelologa i luma o le Ofisa o le Fuimü.

Ata 7.0 Laupapa matamata tetele – Saogälemü. GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

29

A UTALAGA 1

8. E lua kamupanï po o fa⁄lapotopotoga olo› iai i le fa⁄salalauga.O ä ia kamupanï? O fa⁄pefea ona fa⁄iloa ia kamupanï i le fa⁄salalauga? i. Kamupanï 1: ______________________________________ ________________________________________________ ii. Kamupanï 2: ______________________________________ ________________________________________________ 9. Fa⁄matala le fa⁄aogäina o mata‹tusi i le fa⁄salalauga. ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ 10. O le ä sou manatu i avanoa e lë› fa⁄aogäina i le fa⁄salalauga lenei pe ¡ fa⁄tusatusa i avanoa e lë o fa⁄aogäina i le fa⁄salalauga o le iunivesitë? O lë fea o fa⁄salalauga ia e lua e faigofie ona faitau? Aiseä? ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________

Fa’atinoga 8:

Au’ili’ili se fa’asalalauga: Fa’ata’ita’iga 3 ma le 4 1. Faitau ma mätau foliga ma le gagana o fa⁄salalauga olo› ⁄vatu i le Ata 8.0 ma le Ata 9.0. 2. Fa⁄aogä fa⁄matalaga olo› avatu i le Manatu flutü 3 e tali ai fesili fa⁄tatau i le fa⁄salalauga. 1. O ai olo› fa⁄tü i ai fa⁄salalauga i laupapa nei? Aumai ni mau mai i laupapa e lagolagoina lau tali. ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ 2. O le ä le ⁄⁄no o fa⁄salalauga nei? Fa⁄salalauga 3: ______________________________________ ____________________________________________________ Fa’salalauga 4: _______________________________________ ____________________________________________________

30

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 1

Fa⁄ta‹ta‹ga 3

Ata 8.0 Mataolealelo.

Fa⁄ta‹ta‹ga 4

Ata 9.0 Tanu Beach Fale. GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

31

A UTALAGA 1

3. Fa⁄matala ni auala se lua o fa⁄aogä i le Fa⁄ta‹ta‹ga 3 e fa⁄foliga ai e itütolu le ata. i.

________________________________________________ ________________________________________________

ii.

________________________________________________ ________________________________________________

4. O lanu olo› fa⁄aogä i ata o le lanu moana mo le sami i le Fa⁄ta‹ta‹ga 4, ma le vai i le Fa⁄ta‹ta‹ga 3. O la⁄u ma le mutia e lanu lau⁄va. O le oneone e pa¤pa¤. O mata‹tusi i le Fa⁄ta‹ta‹ga 4 e lanu pa¤pa¤ le laina muamua (TALOFA AND WELCOME TO), e lanu moli le laina lonalua ma lonatolu (TANU BEACH FALES) ae lanumoana pa⁄uli le numera o le telefoni. Fa⁄matala pe ⁄iseä ua filifilia ai ia lanu i le fa⁄salalauga lea. ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ 5. O le ä se fa⁄ta‹ta‹ga o se upu Sämoa ua fa⁄peretaniaina lona fa⁄aogaga? ____________________________________________________ ____________________________________________________ 6.

Fa⁄matala le feso›ta‹ga o le si› olo› fa⁄aogä i le Fa⁄ta‹ta‹ga 4 ma le a⁄no o le fa⁄salalauga. ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________

7. Fa⁄matala ni itü e feso›ta‹ ai ata ma le a⁄no o fa⁄salalauga. Fa⁄ta‹ta‹ga 3: i.

________________________________________________ ________________________________________________

Fa⁄ta‹ta‹ga 4: ii.

32

________________________________________________ ________________________________________________

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 1

Fa’atinoga 9:

Tapena sau fa’asalalauga e fa’aaoga- ai se siata matamata tetele (poster) O fa⁄tinoga ua mäe⁄ atu sa au‹li‹li ai uiga ma aga o fa⁄salalauga e fa⁄aogä ai ata pu¤ po o ata tusi i siata, laupapa, po o ie matamata tetele. O le fa⁄tinoga lenei ole¡ tapena ai e le tagata lava ia lana fa⁄salalauga e fa⁄ali i se siata (poster) e faia i le pepa A3 lona lapo⁄. 1. Mafaufau i väega uma sa fa⁄talanoaina i Fa⁄tinoga 4–8. 2. Filifili se matäfipu e ⁄utü i ai lau fa⁄salalauga mai le lisi lea: –

O lafi ä›ga



O lofi nufi



O se fa⁄fitäuli o le si›si›maga ft. Fa⁄sao ä⁄u, togätogo, lafoä‹ tatau otaota



O lafi gagana



O se tala / tusi e sili ona ou fiafia i ai



Ia fa⁄itiitia le taumafa tapa⁄ / ⁄va



Saogalemü i luga o alatetele



Soifua mälölöina



Atina¤



Ta⁄loga



Galuega mo le lumana‹



O se tauvaga ole¡ faia



O se po fiafia



O se fagogo, talatufi



O se mata⁄ga



Tupulaga



Fa⁄fiafiaga: musika, ata tifaga, siva

3. Filifili tagata ole¡ fa⁄tü i ai le fa⁄salalauga (⁄ufaitau, ⁄umaimoa) 4. Filifili le ⁄uga o le fa⁄salalauga. ft. fa⁄lauiloa se matäfipu, se nofoaga, se tusi fa⁄tauänau le ⁄ufaitau ina ia asia lea nofoaga, faitau i le tusi. 5. Filifili aga ole¡ fa⁄aogä e fa⁄tino ai le fa⁄salalauga. Mafaufau i tulaga ua uma ona talanoaina i le Manatu flutü 3. Ia aofia ai se ata pu¤, tusi ma ni fa⁄upuga tusitusia. Ia fa⁄aogä lelei aga e pei o upu/fuaitau täutü, suinauna lua, upu si‹, gagana fa⁄tauänau, mf. 6. Tapena ia mäe⁄ lau fa⁄salalauga. Fa⁄iloa mai auala olo› e fa⁄aogäina i tafatafa o le siata. 7. Fa⁄tumu le lipoti olo› avatu i lalo e fa⁄matala ai lau galuega. Ao i le faiä›ga lau lipoti fa⁄tasi ma lau siata o le fa⁄salalauga.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

33

A UTALAGA 1

Fa’atinoga 10:

Lipoti o le tapenaina o le siata o se fa’asalalauga Fa⁄aogä fesili nei e tusi ai se lipoti o lau faasalalauga. 1. Fa⁄matala le mafua⁄ga o lau fa⁄salalauga. _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ 2. O le ä le ⁄⁄no o lau fa⁄salalauga? O ä tulaga sa e mana› e malamalama, fa⁄tino, pe nofouta i ai le ⁄ufaitau? _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ 3. Fa⁄matala po o ai le ⁄ufaitau olo› fa⁄tü i ai lau fa⁄salalauga. Fa⁄matala auala sa e fa⁄aogäina e pu¤a le aufaitau. Aufaitau ____________________________________________ Auala fa⁄aogäina ____________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ 4. Fa⁄matala ⁄uala sa fa⁄aogäina ma mafua⁄ga sa e fa⁄aogäina ai fa⁄pea: Fa⁄matala auala sa fa⁄aogä ai:

Mafua⁄ga

Lanu (lisi mai)

Si›

O ulutala

Fa⁄aogäina o mata‹tusi

O le Gagana. O se fa⁄ta‹ta‹ga o upu / täutü, upu si‹, faatonuga, suinauna, fuaitau fa⁄muägagana, o se ⁄nava, gagana fa⁄tauänau, lotonufi, loto atunufi, gagana fa⁄vi‹vi‹, gagana fa⁄tusatusa, alagäfipu mf. 34

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 1

5. Fa⁄matala ni ata po o ni fa⁄ilo se lua sa e fa⁄aogäina ma le mafua⁄ga e talafeagai ai i lau fa⁄salalauga, ma le ⁄ufaitau. O se fa⁄ta‹ta‹ga o se ata pu¤, ata tusi, fa⁄fanua, fa⁄ilo(symbols), tagävai mf. Ata / Fa⁄ilo1: ___________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ Ata 2 / Fa⁄ilo 2: _________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ 6. Fa⁄matala le fa⁄vasegaina po o le fa⁄ata⁄tiaina o lau fa⁄salalauga ma mafua⁄ga o au filifiliga. O se fa⁄ta⁄tiaga: na fa⁄pefea ona e fa⁄soaina le fa⁄aogäina o avanoa i le pepa? O fea olo› i ai le ulutala? Aiseä? O fea olo› iai ata, tagävai? Aiseä? _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ 7. O le ä le va⁄iga täutü o lau fa⁄salalauga? O fea o le fa⁄salalauga olo› iai? Aiseä ua e tufi ai i le itü lea? _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ 8. O ä ni itü o lau fa⁄salalauga e ono toe fa⁄leleia? Aiseä? _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ Manatu flutü 4:

E tofu le tagata ma lana fa⁄uigaga o fa⁄salalauga ‘ese¤se.

Ua tofu lava le tagata ma lana faauigaga o fa⁄salalauga i pese, ata pu¤, ata fa⁄solo, talafou, fa⁄pisinisi mf. E mafua lea tulaga ona o le ¤se¤se o tagata i ö latou tausaga, a›a›ga, si›si›maga na soifua ai, talitonuga, ma aganufi. E täua i le ⁄ufa⁄logologo, ⁄ufaitau, ma le ⁄umaimoa le tufifesili ma sailiili i uiga o faasalalauga.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

35

A UTALAGA 1

Fa’atinoga 11:

Fa’auigaga o se fa’asalalauga 1. Va⁄i i le Fa⁄tinoga 2 (v) i le ata o se fa⁄salalauga i se ‹e matamata tetele o le aso fa⁄pitoa o tina ma tamaita‹ i le lalolagi. 2. O le ä le ⁄nava o lea aso e pei ona fa⁄salalauina? _______________________________________________________ _______________________________________________________ 3. Fa⁄matala i au lava upu le uiga o le ⁄nava e pei ona iai. _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ 4. Galulue ta‹to⁄fä e fa⁄talanoa fa⁄uigaga a tagata ta‹to⁄tasi i le fa⁄salalauga. 5. O ä tulaga na tutusa pe ¤se¤se ai a tou fa⁄uigaga? Aiseä? 6. Va⁄i i le atauigalua (cartoon) olo› i le Fa⁄tinoga 2 (viii). Tusi i lalo lau fa⁄uigaga o lea fa⁄salalauga. _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ 7. Fa⁄tusatusa lau tali ma tali a le tou väega. O ä ni ¤se¤sega o a tou fa⁄uigaga? Aiseä? _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ Manatau flutü 5: O alafa⁄salalau, o ni pisinisi e fa⁄lagolago i le tupe fa⁄sili. E fa⁄lagolago le fa⁄gaoioiga o galuega a se alafa⁄salalau i tupe na te maua. O alä tupe a se alafa⁄salalau ua aofia ai tupe e totogiina e tagata po o kamupanï mo a latou fa⁄salalauga. O ni fa⁄ta‹ta‹ga, o se nusipepa ua lë ⁄sa se itulau ma ni fa⁄salalauga fa⁄pisinisi o iai. O polokalame o le televise, leitiö e tovä i fa⁄salalauga fa⁄pisinisi. O le taimi o ia fa⁄salalauga e totogi ta‹ sekone, pe totogi fo‹ i se tau o upu ta‹tasi. O tau fo‹ e fuafua i le itülau pe ⁄fai o le nusipepa, ae a fa⁄pea o le televise po o le leitiö e fuafua le tau i le taimi o le aso e fa⁄alu ai le fa⁄salalauga. O nisi o taimi e pito i sili ona taugatä i le televise mo fa⁄salalauga o taimi ia i le va o talafou, po o taimi o ta⁄loga fa⁄väomälö. O kamupanï e ona ⁄u⁄unaga po o ›loa olo› fia fa⁄tau atu e fa⁄pito a latou fa⁄salalauga i tagata e fa⁄aogä pe fa⁄taua na tulaga. E tafia i latou o le maketi o ia ›loa po o auaunaga. O le taimi e faasalalau ai ia ›loa po o ⁄uaunaga e täua ona fetaui ma le taimi olo› matamata ai

36

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 1

lana maketi. O se fa⁄ta‹ta‹ga, afai o mea ta⁄lo o le kerisimasi olo› faasalalau, o se isi taimi e sili mo ia faasalalauga o le afiafi i le taimi olo› matamata ai tamaiti. E faatosina i tamaiti ona o le fa⁄moemoe e faatauänau e i latou ö latou mätua e fa⁄tau.

Fa’atinoga 12:

Au’ili’ili nusipepa, televise 1. Galulue ta‹to⁄lua. 2. Va⁄i i se lolomiga o se nusipepa. E mafai fo‹ ona fa⁄logologo i se leitiö pe matamata i se televise mo se taimi fa⁄tulagaina ma mätau fa⁄salalauga o faia i na taimi. 3. Faitau le aofa‹ o fa⁄salalauga fa⁄pisinisi i itulau ta‹tasi. 4. O ä itu¡iga fa⁄salalauga o i itülau ta‹tasi? 5. Fa⁄aogä se pusa pei ona avatu e fa⁄maumau ai au tali. Va⁄i i le fa⁄ta‹ta‹ga ua avatu e fai ma fesoasoani. 6. O ä itü¡iga oloa olo› pito sili ona tele ana fa⁄salalauga? 7. O le ä se tele o ni fa⁄salalauga fa⁄pisinisi o lea aso? O le ä se tele o ni tala o lea lolomiga? Afai o le televise po o le leitiö, o le ä se tele o le taimi o fa⁄salalauga pe ¡ fa⁄tusatusa i taimi o alu i se polokalame? 8. Fa⁄mata o le ä se tulaga e o› i ai le alafa⁄salalau pe ¡ fa⁄pea e fa⁄itiitia fa⁄salalauga fa⁄pisinisi? Tafi mai ni itü e lelei ai. Tafi mai ni a⁄fiaga. Itulau ·loa po o ⁄u⁄unaga olo› fa⁄salalau

Kamupanï e ana le fa⁄salalauga

Gagana fa⁄tauänau

2 3

fale⁄iga Sails CSL

New dinner menu! Fa⁄mati special

taumafa komipiuta

Manatu flutü 6:

O fatuga ma fa⁄maumauga, fa⁄salalauga i alafa⁄salalau e iai talitonuga ma manatu fa⁄vae.

So o se fa⁄salalauga po o se fa⁄maumauga i alafa⁄salalau e iai ona talitonuga ma manatu fa⁄vae. O filifiliga a tusitala, pu¤ata ma le ⁄ufaiatau e filifili ai matäfipu ma itü ole¡ momoli mai ai lenä matäfipu i le aufaitau, aumaimoa, ma le aufa⁄logologo. Po o le ä lava la le fa⁄salalauga, e atagia mai i fa⁄ifiga ua fai ni talitonuga po o ni manatu fa⁄vae i lena tulaga. E mafai ona iloa i fa⁄upuga tusitusia, i tautalaga, ma ata pu¤. GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

37

A UTALAGA 1

O se fa⁄ta‹ta‹ga a fa⁄pea o se ata pu¤, e filifili le pu¤ ata po o le ä le ⁄utü o lena ata, o ä väega e pu¤ latalata, o ä väega e pu¤ mamao. E filifili fo‹ po o fea le itü e pu¤ mai ai – pe pu¤ mai i luma, po o tua, autafa, luga po o lalo fo‹. Afai o se ata tifaga, e mafai ona iloa talitonuga ma manatu fa⁄vae i upu, tautalaga, amioga a tagata, o feso›ta‹ga ma isi tagata, o le fa⁄sologa o le tala, lavalava, fete¤na‹ga, nofoaga olo› tupu ai le tala, itü o pu¤ina ai ata, o mea olo› pu¤ latalata pe pu¤ mamao. E iloa fo‹ i nei mea tulaga olo› fa⁄täuaina i lea fatuga po o le fa⁄maumauga. Afai o se talafou, e iloa fo‹ i fa⁄matalaga lipotia, i ata olo› pu¤ina mo lea tala, o mau e aumai i le tala, i tala e i le itülau pito i luma o le pepa.

Fa’atinoga 13:

Sa’ili’iliga i talitonuga ma manatu fa’avae o fa’asalalauga E lua sa‹li‹liga pupufi olo› avatu i le Fa⁄tinoga lenei. O le sa‹li‹liga i ata o le televise, ma le sa‹li‹liga o se nusipepa. E mafai ona fai uma ia sa‹li‹liga pe filifili fo‹ na› le tasi po o le filifili fo‹ o le tou faiä›ga e fai e isi le sa‹li‹liga i le nusipepa ae fai e isi le sa‹li‹liga i le televise. Sa‹li‹liga i le Televise. 1. Filifili ni ata fa⁄solo se lua (ata olo› fa⁄solo i vaiaso ta‹tasi ona fa⁄ali) e ⁄utü i se ¡iga. 2. Matamata i ata ma fa⁄tumu le pepa o le sa‹li‹liga mo ata ta‹tasi. 3. Fa⁄matala i se lipoti e lë sili atu i le 150 upu lau tali i fesili nei: O ä talitonuga ma manatu fa⁄vae o ata fa⁄solo i le televise e ⁄utü i ‘äiga? O ä ni ou manatu pe ‘ä fa⁄tusatusa i le olaga o lou ‘äiga Sämoa? Pepa o le Sa‹li‹liga i Manatu Fa⁄vae o ‘Äiga i ata o le Televise. 1. O le ä le igoa o le ata? _____________________________________ 2. O le ä le aso ma le taimi e fa⁄ali ai? _________________________ 3. O le ä le umi e fa⁄ali ai le ata? Li› le tali talafeagai. lalo ifo o le 30 minute 30 minute 40 minute 50 minute 60 minute _______________________________________________________ 4. E to⁄fia tagata o le ¡iga olo› ⁄utü i ai le ata? ________________ 5. O fea le atunufi o le ¡iga olo› ⁄utü i ai le ata? ________________ O fea e nonofo ai? Li› le tali talafegai: Taulaga / Nufi i tua? 6. O ä tagatä nufi o tagata o le ¡iga? Li› le tali talafeagai. papalagi Amerika, Amerika Aferika, tupuga mai Amerika i Saute, papalagi Peretania, Niu Sila, po o Ausetalia, o isi ____________

38

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 1

7. O ai tagata e i totonu o lea ¡iga? ft. O ä tupulaga e aofia ai i lea ¡iga? _________________________________________________ ______________________________________________________ 8. O le ä le aofa‹ o le ä‹ga? Ali‹ ____________________________ Tama‹ta‹ _______________________ 9. O ä nafa, tiute, galuega, o tagata o le ¡iga? ft. Tagata o le ‘äiga

Nafa po o tiute, galuega

tamä tinä ulumatua

10. O ä aganufi fa⁄alia i le olaga o le ¡iga i tulaga ua täfia? O ä aganufi a le tou ¡iga i ia fo‹ tulaga. Olaga o le ‘äiga

Aganufi fa⁄alia i le ata

Aganufi a lofi ‘äiga

1. Tapua‹ga 2. Taumafataga 3. Fa⁄fiafiaga 4. Va o matua ma fänau 5. Va o le tuagane ma le tuafafine 6. Va o le fänau 7. A›a›ina o le fanau pe ¡ sesë 8. O le fö‹a o se fa⁄fitäuli 9. Gagana e fa⁄aogä ma upu e tautatala ai 10. O taimi o mälölöga 11. O aso fa⁄pitoa ft. aso fänau 12. O fa⁄naunauga o le ¡iga mo le fänau? mo le ¡iga atoa?

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

39

A UTALAGA 1

11. Fa⁄matala le tamäo¡iga o le ¡iga olo› i le ata. E fa⁄pefea ona e iloa? _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ 12. O ä ni ou manatu pe ¡ faatusatusa le ¡iga lea i ona faavae, ma lou ¡iga? _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ Sa‹li‹liga i Nusipepa 1. Filifili se itü¡iga fa⁄salalauga mai le lisi: a. tala i fa⁄lavelave tutupu i le ⁄uala e. tala o ta⁄loga i. tala i mea tutupu i le lalolagi (matäfipu e tasi ft. o le va o Isaraelu ma Palesitina); o le ⁄usulufa‹; o. fa⁄salalauga fa⁄pisinisi o faletalimälö / faleaiga u. fa⁄salalauga fa⁄pisinisi o fanua fa⁄tau f. fa⁄salalauga fa⁄pisinisi o se itü¡iga ›loa ft. ta⁄vale fou, meäfale, lavalava, taumafa, mf. g. fa⁄salalauga o fa⁄fiafiaga 2. Fa⁄aogä lolomiga o nusipepa i aso ta‹tasi o se vaiaso e filifili mai ai kopi o le itü¡iga fa⁄salalauga ua filifilia. 3. Fa⁄aogä le pepa fesili ua saunia i lalo e au‹li‹li ai kopi o lau fa⁄salalauga. 4. Fa⁄matala i se lipoti e lë sili atu i le 150 upu lau tali i fesili lenei: O ä talitonuga ma manatu fa⁄vae o le ituäiga fa⁄salalauga ua e filifilia? Pepa o le Sa‹li‹liga o manatu fa⁄vae o se Matäfipu o i Nusipepa 1. O le ä le matäfipu ua e filifilia? 2. Lisi mai ulutala o le fa⁄salalauga, igoa o le nusipepa ma aso o le lolomiga na maua ai.

40

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 1

O se fa⁄ta‹ta‹ga: Itü¡iga filifilia Ulutala o le fa⁄salalauga Fa⁄salalauga fa⁄pisinisi o fanua fa⁄tau

Are you looking for freehold land? Home sweet home

Igoa o le nusipepa Aso o le na maua ai Lolomiga Sämoa Observer

23/03/03

Sämoa Observer

23/03/03

3. O ai olo› fa⁄tü i ai le fa⁄salalauga? E fa⁄pefea ona e iloa? _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ 4. O mulimuli le fa⁄salalauga i tulafono masani i lona tufifa⁄tasiga ft. tulafono o talafou, tulafono o le vaetoluga? _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ 5. O le leo o ai olo› fa⁄matala ai? pu¤ ai le ata? O leo o ai e lë› lagona i le fa⁄salalauga? E fa⁄pefea ona e iloa? _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ 6. O ä tulaga olo› fa⁄täuaina e le fa⁄salalauga? E fa⁄pefea ona e iloa? Aumai ni mau mai le Gagana olo› fa⁄aogäina, o le pu¤ina o ata, o molimau olo› iai mf. _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ 7. O ä manatu i le soifuaga olo› iai ft. soifua mälölöina, fa⁄fiafiaga, aganufi, aiä tatau? _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ 8. O ä talitonuga fa⁄vae o le itü¡iga fa⁄salalauga lenei? E fa⁄pefea ona e iloa? _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

41

A UTALAGA 1

Aotelega o le Autalaga O le autalaga lenei e fa⁄vae i manatu ⁄utü o feso›ta‹ga i alafa⁄salalau. E ono manatu ⁄utü sa fa⁄malamalama i tusitusiga ma galuega fa⁄tino. O ia manatu ⁄utü e fa⁄pea: Manatu flutü 1:

O fa⁄salalauga ¤se¤se, o ni lagaga.

Manatu flutü 2:

O tala o mea tutupu i vaifanua ma le lalolagi o ni tala e toe fa⁄matala ai se matäfipu – e lë o ni tala tufisa› a o le toe fa⁄upuina o se matäfipu (re-present).

Manatu flutü 3:

O le lalagaga o matäfipu eseese i alafa⁄salalau e mulimulita‹ i ni ana tulafono fa⁄pitoa, ma lona vaogagana.

Manatu flutü 4:

E tofu le tagata ma lana fa⁄uigaga o fa⁄salalauga ¤se¤se.

Manatu flutü 5:

O alafa⁄salalau o ni pisinisi, e faalagolago i le tupe fa⁄sili.

Manatu flutü 6:

O fatuga ma fa⁄maumauga i alafa⁄salalau e iai o latou talitonuga ma manatu fa⁄vae.

Sa tofu le Manatu flutü ma galuega fa⁄tino e fa⁄lautele ma galuea‹ina ai tomai o mo›mia. E täua lou mafaufau i galuega sa fa⁄tino ma tulaga sa e fa⁄taunufiina ai, ma le lelei o lou malamalama i ia manatu ⁄utü. 1. Fa⁄aogä le fua olo› avatu e fa⁄iloa ai le tulaga olo› iai lou malamalama i ia manatu ⁄utü. 2. Fa⁄sa› le pusa e talafeagai ma lou iloa. 3. Fa⁄aogä le itulau lea (43) e fa⁄vae ai sa lua talanoaga ma le faiä›ga e tusa ma le tulaga ua ¤ ⁄usia.

42

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

Manatu flutü 6: O fatuga ma fa⁄maumauga i ala fa⁄salalau e iai o latou talitonuga ma manatu fa⁄vae.

Manatu flutü 5: O alafa⁄salalau o ni pisinisi e fa⁄lagolago i le tupe fa⁄sili.

Manatu flutü 4: E tofu le tagata ma lana fa⁄uigaga o fa⁄salalauga ‘ese¤se.

Manatu flutü 3: O le lalagaga o matäfipu eseese i alafa⁄salalau e mulimulita‹ i ni ana tulafono fa⁄pitoa, ma lona vaogagana.

Manatu flutü 2: O tala o mea tutupu i vaifanua ma le lalolagi o ni tala e toe fa⁄matala ai se matäfipu – e lë o ni tala tufisa› a o le toe fa⁄upuina o se matäfipu (re-present).

Manatu flutü 1: O fa⁄salalauga ¤se¤se, o ni lagaga.

Manatu flutü 1. Sili ona lelei. Ua atoatoa

2. Lelei tele, ae laitiiti lava se tulaga olo› fia teuteuina 3. Lelei ae olo› iai ni tulaga e le‹ ⁄usia

4. Feoloolo Ua na› se vaega ua ⁄usia

5. E le‹ ⁄usia Fa⁄lauteleina tulaga na fa⁄moemoeina. Tele tulaga e lë o manino

A UTALAGA 1

43

A UTALAGA 1

Vaogagana o le Autalaga Upu

Fa⁄uigaga

lagaga

O le tufifa⁄tasiga o se tala po o se fa⁄salalauga. O le fatufatuina o manatu i se ⁄utü. O se fa⁄ta‹ta‹ga, o tala i nusipepa o ni lagaga a le autusitala ma le ⁄upu¤ata.

ata pu¤

O le fa⁄sämoa o le upu photograph. O ata e pu¤ i meapu¤ata ona lolomi lea.

ata fa⁄solo

O le fa⁄sämoa o le ‘moving picture’ po o le ‘movies’. O ata fa⁄solo ua aofia ai ata tifaga, ata vito, ata komi.

ata vito

O le fa⁄sämoa o le video po o le ata e fa⁄aogä ai le masini vito.

atauigalua

O le fa⁄sämoa o le ‘cartoon’ po o ata tusi ia e fa⁄iloa ai manatu i se matäfipu olo› tula‹ mai i se atunufi, taulaga, fa⁄lapotopotoga mf. O ia ata e fa⁄aogä ai le fa⁄uigalua. E masani ona lolomi i nusipepa.

ata komi

O ata fa⁄solo ua täfia o cartoons. O se itüaiga ata fa⁄solo lea ua fa⁄aogä ai ata tusi o tagata o se tala ae lë o tagata moni. E tele ata fa⁄solo a tamaiti ua fa⁄pea ona fai.

siata tetele

O le fa⁄sämoa o le ‘chart’ po o le ‘poster’. O pepa ua fa⁄aogä mo se fa⁄salalauga fa⁄pitoa o se matäfipu.

‹e matamata tetele

O le fa⁄sämoa o le ‘banner’. O ie ua fai ai fa⁄salalauga ae masani ona fa⁄aogä ai mata‹tusi tetele. E fa⁄salalau ai aso fa⁄pitoa po o se fa⁄lapotopotoga mf.

laupapa matamata tetele

O le fa⁄sämoa o le billboard. O laupapa tetele ia ua fa⁄aogä e fa⁄salalau ai matäfipu ¤se¤se e pei o kamupanï, o a latou oloa, o se fa⁄lapotopotoga mf. E masani ona fa⁄aogä ai upu ua matamata tetele ina ia iloa gofie.

fuaitau O le fa⁄sämoa o le ‘slogan’. O se fuaitau e täutü i fa⁄muägagana ai se kamupanï i le fa⁄salalauina o ana ›loa po o ⁄uaunaga ft. Sämoa Tel – Fa⁄muamua le §iga. si›

44

O puipui ia o se fa⁄salalauga tusitusia. O isi fa⁄salalauga ua si› i se mamanu e pei o mamanu o siapo. O isi ua na› laina ua vase fa⁄tafafä i se fa⁄salalauga. E aogä si› e taula‹ ai le va⁄i a le aufaitau i tulaga olo› i totonu. O le faasämoa o le ‘border’. GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

Autalaga 2:

GAGANA FA’AMAUINA - A LA FUA MA FA’ANAUNAUGA IA ‘AUSIA

Ala- fua

Fa’anaunauga ia ‘Ausia E tatau ona mafai e tamaiti ona:

GAGANA

faia fuaiupu eseese, ma ia sologa lelei, änoa ma fesoota‹ manatu i so o se tulaga; faalautele manatu i se matäfipu i le aumaia o ni faamatalaga faaopoopo e faamälamalama ai; amata fesuia‹ le fa⁄aogäina o le gagana ina ia talafeagai ma se ⁄utü, aufaitau, ma faalogologo; fa⁄aogä lelei le gagana faauigalua, ma le gagana valiata e teuteu ai tusitusiga ma fa⁄matalaga.

A·INA O GAGANA

mautinoa fa⁄tulagaga o upu o le fau o le gagana (kalama) i totonu o le fuaiupu ma fa⁄ta‹ta‹ feliua‹ga eseese ia talafeagai ma se autü, ma faalelei atili ai se taumafaiga; taga‹ toto⁄ i auala e fetufinai tatau ai se fuaiupu, auala e feso›ta‹ ai fuaiupu ma palakalafa ma fa⁄aogä tatau ina ia logomälie se taumafaiga.

FAflMAUMAUGA MA FETUFAAÅGA

fa⁄ali ni manatu i matäfipu talanoaina ma ia aumai ni mau e lagolago ai manatu. Ia mafai foi ona tali fuaitau atu i manatu fa⁄alia ma manino ni faamaoniga e te¤na ai pe lagolago i se mau. Ia fausia ma fa⁄aogä faaupuga logolelei ma logomälie e talafeagai ma e o faalogologo; iloïlo väega täua o talafatu pupufi ma fai ni o latou manatu i faiä o nei väega ma le ⁄utü o le tala; fetufaä‹ i uiga ma le ⁄utü o äta fa⁄lemäfaufau olo› fa⁄aogä i talafatu; fa⁄äli ni manatu, ma ni faaifiga i tala eseese e faitau i ai:ft. tulaga e lagolagoina, pe teena, matäfipu e lelei pe le lelei foi; faitau ma maua le agaga fiafia ma naunau i tusitusiga ma ni faamaumauga i le gagana faamauina ma ia mälamalama i le loloto o faitaugalaulu o moomia. Ia maua e tamaiti mälamalamaga i: GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

45

A UTALAGA 2

-

le fatuä‹ga o se tala e ⁄utü i se tagata e to⁄tasi,



tagata o le tala: uiga, manatu, lagona, amioga, talitonuga,



feso›ta‹ga i le va o tagata o le tala,



⁄uga,



lagona po o le leo o le tusitala,



fete¤na‹ga o i le tala,



feso›ta‹ga o le taimi, nofoaga na tusia ai le tala ma lona fa⁄sologa, ma le gagana fa⁄aogäina,

mälamalama i aga a tusitala, ma ë faamatala, ma ni mafua⁄ga o le fa⁄aogäina o ia aga: –

faaataataga (imagery) ma faatusatusaga (symbolism),



faatagataola,



itu¡iga fuaifipu,



upu ma fuaitau täutü,



agaga o le tala (tone),



fa⁄aogäina o le gagana o aso uma,



ulutala ma le feso›ta‹ga ma ⁄uga o le tala,



fa⁄ifiga o le tala,

tusi se tala fa⁄tino e faavae mai i le tala; fa⁄tino se tala fa⁄tino ma aumai ni fautuaga. Upu §mata O le Gagana Fa⁄mauina i le Tusi 1 a le Tausaga 11 e tolu ni ⁄utü, o Talatufi, Tala Fa⁄fägogo, ma le Pese. O le Autalaga lenei o le Gagana Fa⁄mauina e ⁄utü i se tala fatu pufipufi. Olo› iai tala fatu i Tusi a le Tausaga 9 ma le Tausaga 10. Ua filifilia le tala lenei ona o se fa⁄ta‹ta‹ga o se tala e ⁄uga i se tasi o poutü o la tatou fa⁄sämoa, o le va fealoa‹ o matua ma fanau ma le täua o le sao o ë matutua i le fa⁄faileleina o ¡iga. O lona mamanu e fa⁄lagolago i le va⁄iga ma lagona o le fa⁄matala. O se auala ua fafaguina le loloto o lagona ma manatu o le ⁄ufaitau i le matäfipu ⁄utü.

46

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 2

Fa’atinoga 1:

Fesili e 20 1. Galulue ta‹to⁄fa. 2. Mafaufau i le ulutala o le tala: ‘Fa⁄manuiaga Motusia’ 3. Mafaufau i väega o le Gagana Fa⁄mauina ua uma ona au‹li‹liina i tala o le Tausaga 9, 10, ma Tusi 1 a le Tausaga 11. 4. Tusi ni ä tou fesili se 20 e fa⁄tatau i le tala: “Fa⁄manuiaga Motusia”. E 15 minute e fai ai le galuega. E täua le iai o fesili i väega o le Gagana Fa⁄mauina e pei o aga a le tusitala. 5. Galulue fa⁄tasi ni väega ta‹to⁄fä se lua. Talanoa iä tou fesili ua iai. Tufi fa⁄tasi a tou fesili i ni väega tetele olo› atagia mai ai. Fa⁄pipi‹ la tou pepa fesili i le laupapa. 6. Aumai se lipoti a väega ta‹to⁄valu uma i le vasega. Fa⁄vasega fesili uma a le vasega i ni väega tetele. Teuteu fesili ina ia manino ma ia ¡noa. Tusi ta‹tasi fesili i ni pepa malö. 7. Sauni lelei se puipui o le potu e fa⁄pipi‹ ai galuega mo le tala lenei. E manaia pe ¡ fa⁄ogätotonu le ulutala, pe pito fo‹ i luga ona fa⁄pipi‹ ai lea o fesili ta‹tasi fa⁄ta⁄milo ft. O ä fa⁄manuiaga olo› täfia? O ai olo› fa⁄matalaina le tala? O ä nofoaga olo› tupu ai le tala?

FA'AMANUIAGA MOTUSIA

8. O fesili nei ole¡ fa⁄ta‹muaina la tou faitauga muamua i le tala. O lona uiga e tatau ona faitau le tala ma mafaufau i tali o ä tou fesili. 9. Fa⁄soa väega tetele o fesili i väega ta‹to⁄fä sa amata ai e faitau ma mätau tali o ia fesili. O se fa⁄ta‹ta‹ga – afai o fesili ua fa⁄vasegaina i ni väega tetele e pei o fesili e uiga i le i. Tusitala ii. flutü o le tala iii. Tagata o le tala iv. Gagana v. Aga a le tusitala vi. Fa⁄sologa o le tala e tofu le väega ta‹to⁄fä ma se väega o fesili latou te sa‹lia tali.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

47

A UTALAGA 2

Mo le faiä›ga O Fa⁄tinoga 1 ma le 2 e fa⁄täuaina ai ni avanoa e fefa⁄soaa‹ ai tamaiti. O fesili sa fa⁄ta⁄tia e i latou e aogä mo le fafaguina o ö latou mafaufau i le tala ma itü ¤se¤se o le Gagana Fa⁄mauina. O ä latou tali i ia fesili o se fa⁄maoniga muamua o lo latou malamalama i le tala ma le Gagana Fa⁄mauina. Olo› mulimuli mai galuega tusitusi e au‹li‹li loloto ai le tala ae tatau ona fa⁄muamua lava avanoa e fa⁄leo ai e tamaiti o latou manatu. O fesili fo‹ e fa⁄solo galuega ma toe fo‹ mai i ai mo ni fa⁄lautelega. Fau o le Gagana Fa⁄mauina O le väega lenei o le Fau o le Gagana Fa⁄mauina olo› avatu i le Tusi 2 a le Tausaga 9, ma le Tusi 2 Tausaga 10. O se galuega e täua tele i le tapu¤ina o tomai o le Gagana Fa⁄mauina mai le Tausaga 9 e o› atu i le Tausaga 13. O le fa⁄tinoga lenei ua täfia o le Fau o le Gagana Fa⁄mauina. Ua fa⁄aogä le upu ‘fau’ i le agaga o le tufifa⁄tasia o ni manatu e lalaga ai fatuga i le Gagana Fa⁄mauina e pei o tala, solo, pese, lauga mf. O ia lagaga e fafau e tusitala i äga ¤se¤se ina ia logomälie manatu ma fa⁄malieina se fa⁄moemoe mo se ⁄utü filifilia. E fa väega o le Fau o le Gagana Fa⁄mauina: 1. Faitau se tala, 2. Fa⁄tumu pepa o galuega fa⁄pitoa e fa⁄matala ai mafaufauga i le fätuga, 3. Fa⁄talanoa a outou tali i väega, 4. Fa⁄mau ia outou api ni manatu fa⁄alia i se fätuga. O le väega lonalua (pepa o galuega fa⁄pitoa), ua na› ni ta‹ala mo sina taimi a o fa⁄masani ona fa⁄ali o outou manatu i fätuga o le Gagana Fa⁄mauina. A matua lo outou iloa i ia tulaga ona lë toe mo›mia lea o pepa ae fa⁄iloa sa› o outou manatu i talanoaga. E valu galuega ¤se¤se olo› avatu i pepa o galuega fa⁄pitoa mo talafatu. O le fa⁄moemoe o ia galuega o le mafai ona outou fa⁄ali ma fefa⁄soaa‹ manatu i se talafatu mai i ni va⁄iga ¤se¤se. O le tele o va⁄iga o le loloto lea ma lautele o mälamalamaga i se tala. E fesoasoani nei va⁄iga i le atina¤ina o outou tomai faitautusi e pei o le:

48



iloa mätau matäfipu täua po› ⁄utü i se tusitusiga;



manatunatu i le täaofa‹ga o uiga o se palakalafa po› se tusitusiga ¡toa;



atina¤ina o mälamalamaga mai mälamalama e saoaluma i mea o lo› tafi sa› mai i le tusitusiga, fa⁄uigaga o ni tülaga o lo› atagia mai i fipu tufisa› po› le fa⁄uigalua, ma le mälamalama lea taumamao e mo›mia ai le fa⁄feso›ta‹ atu o se tülaga o faitauina i le lautele o le soifuaga;

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 2 䊑

iloa o le fa⁄sologa o matäfipu i se ⁄utü;



fa⁄feso›ta‹ga o le gagana ma manatu i fuaifipu ma palakalafa;



iloa ona iloilo ma mätau le tulaga o iai se malamalamaga i se fätuga.

E ui ina valu galuega olo› avatu, ae pule lo outou faiä›ga pe fa⁄aogä na› galuega se lima muamua ona fa⁄aopoopo lea o isi galuega mulimuli. O lona uiga ole¡ galulue i väega ta‹to⁄lima. E tatau ona tofu le tagata ma lana galuega ma ia iloa galuega a› le‹ faitauina le tala ina ia nofo sauni mo le fa⁄talanoaina o se tala. E tatau fo‹ ona fesuia‹ galuega mo tala ¤se¤se. O galuega fa⁄pitoa nei mo talanoaga: 1. Fa⁄tonu o Talanoaga. 2. Faitau leotele mo se fa⁄pupulaga. 3. Tusiata. 4. Fa⁄feso›ta‹ manatu o i se tala. 5. Täaofa‹ manatu o le tala. 6. Mätau fipu. 7. Tulitausi⁄. 8. Tulitatao.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

49

A UTALAGA 2

1. Fa’atonu o Talanoaga Igoa

..........................................................................................

Väega .......................................................................................... Tala

..........................................................................................

Fa⁄tonu o Talanoaga: O lau galuega o le fai lea o fesili e ta‹ta‹ ma faatonutonu ai le talanoaga. E tatau ona fa⁄aogä fesili tatala po o fesili e lautetele ma loloto o latou tali. O fesili e mafai ona tali i le ioe po o le leai, o le¡ utiuti so latou aogä i le tatalaina o manatu i se matäfipu. O lona uiga la o fesili e tatau ona va⁄i i tulaga loloto o i se tala ma fesoasoani ia ola ma mata⁄lia se faatalanoaga o manatu ⁄utü. O fesili e mafai ona maua mai i ou manatu, lagona, po o ni to⁄tügä fo‹ i ni tulaga o i le tala. E mafai fo‹ ona e fa⁄aogä fesili olo› avatu i lalo e fai ma fa⁄ta‹ta‹ga. O fesili mo le talanoaina o le tala: 1.

................................................................................................

2.

................................................................................................

3.

................................................................................................

4.

................................................................................................

5.

................................................................................................

Fesili fa⁄ta‹ta‹ O ä ni lagona sa o› ia te oe a o faitau le tala? O le ä se feso›ta‹ga o le ulutala ma le ⁄uga o le tala? Se‹ täaofa‹ mai lava e se isi le tala atoa. E iai ni väega o le tala e feso›ta‹ ma lou olaga/ lou ¡iga/ nisi ua e masani ai? E iai ni tulaga olo› e fia fesili ai e uiga i le tala? E iai se mea sa fa⁄te‹a ai oe i le tala lenei? ·to›to mai le manatu ⁄utü po o ni manatu ⁄utü se lua o le tala. O le ä sou manatu i le ifiga o le tala?

50

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 2

2. Faitau leotele mo se fa’apupulaga Igoa

..........................................................................................

Väega .......................................................................................... Tala

..........................................................................................

Faitau leotele mo se fa⁄pupulaga: O lau galuega o le filifili lea o ni väega o le tala e ono fiafia lau väega e fa⁄logologo i ai a o faitau leotele. O le fa⁄moemoe o le faitau leotele ia fa⁄faigofie ai ona manatua e lau väega ni isi o itü o le tala e mälie, o se itü täua, o se itü fa⁄lëmanino ma olo› tuufesiligia pea i lou mafaufau, o se itü sa fa⁄osofia ai lagona filemü, fiafia, ita, po o le fa⁄momoiloto m.f. Filifili muamua väega po o ni palakalafa e faitau leotele ona e mafaufau lea i se auala po o ni auala ole¡ faitau leotele ai. E mafai ona faitau leotele muamua e ›e le väega ua filifilia, ona faitau lea e se isi po o le faitau lëleoa fo‹ e le väega ¡toa ona fa⁄talanoa ai lea. Väega o le tala

Mafua⁄ga ua filifilia ai

Fuafuaga mo le faitauga

1. Itulau .................

............................

.............................

Palakalafa .........

............................

.............................

2. Itulau .................

............................

.............................

Palakalafa .........

............................

.............................

3. Itulau .................

............................

.............................

Palakalafa .........

............................

.............................

4. Itulau .................

............................

.............................

Palakalafa .........

............................

.............................

O ni isi o mafua⁄ga o le filifilia o se väega e faitau leotele O se itü e: Täua

Matuä lelei lona fa⁄matalaina ft. e manino, ma›ti le gagana

Mälie

Fa⁄tupu lagona o le: fiafia, fa⁄noanoa, fa⁄momoiloto, alofa, ita

Fa⁄te‹a po o ua e maofa ai

Pönä

Fa⁄lëmanino E faaali ai le pä¢ o le tala/solo/pese

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

51

A UTALAGA 2

3. Tusiata Igoa

..........................................................................................

Väega .......................................................................................... Tala

..........................................................................................

Valiata: O lau galuega o le tusi lea o se ata e uiga i le tala. E mafai ona e tusia se ata: 䊑

i se väega fa⁄pitoa o le tala,



i sau va⁄iga fa⁄lemafaufau i le tala,



o se va⁄iga olo› fa⁄manatu mai e le tala ia te oe,



o se manatu ⁄utü po o se faalogoga ua e maua mai i le tala.

Faitalia oe i se ituaiga ata ft. o se ata ua matuä atoatoa lona tusiina, o se ata ua na› laina o fa⁄aogä, o se ata olo› fa⁄aogä ai ¡ü e faasino ai se faasologa o se mea na tupu, o se fa⁄fanua o nofoaga olo› täfia i le tala, o se kalafi pe ¡ talafeagai, o se fa⁄⁄upogäleveleve o fa⁄sino ai fäiä o manatu o i le tala m.f. E mafai fo‹ ona fa⁄aogä upu e fa⁄igoa ai väega o le ata. Fa⁄matalaina o le ata: A o› i lou taimi o le talanoaga, ona fa⁄ali lea o lau ata ⁄e fa⁄talanoa e le tou väega lona uiga ma le feso›ta‹ga ma o latou mälamalamaga i le tala. A mäe⁄ ona e fa⁄matalaina lea o le uiga o lau ata, ma lona mafua⁄ga.

52

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 2

4. Feso’ota’iga o manatu o se tala Igoa

..........................................................................................

Väega .......................................................................................... Tala

..........................................................................................

Feso›ta‹ga o manatu o se tala: O lau galuega o le fa⁄feso›ta‹ lea o le tala ma le lautele o le olaga. O lona uiga e te fa⁄feso›ta‹a le tala po o ni väega o le tala i lou olaga, i ni mea o tutupu i le ä›ga, ¡iga, nufi, atunufi, ni isi fa⁄lapotopotoga, ni mea sa tutupu i ni isi tausaga, i se isi tala e pei o le tala lea olo› tou talanoaina, i ni isi tusitusiga a le tusitala lava lea m.f. E leai ni tali sa› pe sesë ae täua le mafai ona e fa⁄feso›ta‹a le tala i ni isi tulaga ua e iloa. O ni feso›ta‹ga o le tala lenei ma: lofi olaga, ¡iga, isi tagata, tala, nofoaga, tusitala, mea na tutupu . . . 1.

................................................................................................ ................................................................................................

2.

................................................................................................ ................................................................................................

3.

................................................................................................ ................................................................................................

4.

................................................................................................ ................................................................................................

5.

................................................................................................ ................................................................................................

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

53

A UTALAGA 2

5. Ta- aofa’i manatu o le tala Igoa

..........................................................................................

Väega .......................................................................................... Tala

..........................................................................................

Täaofa‹ manatu o le tala: O lau galuega o le tufifa⁄tasi lea o manatu ⁄utü o le tala i se aotelega pufipufi pe tusa e tasi i le lua minute le umi e fa⁄matala ai. E fa⁄moemoe la tou väega ia te oe e te ›to›toina mai manatu ⁄utü o i le tala, ma mea täua na tutupu. Afai e sili atu i le lua pe tolu manatu ⁄utü ona lisi lea ina ia faigofie ona e manatua i le taimi e te fa⁄soa atu ai i lau väega. Täaofa‹ga ....................................................................................................... ....................................................................................................... ....................................................................................................... ....................................................................................................... ....................................................................................................... ....................................................................................................... Manatu ⁄utü

54

1.

................................................................................................

2.

................................................................................................

3.

................................................................................................

4.

................................................................................................

5.

................................................................................................

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 2

6. Ma- tau ‘upu Igoa

..........................................................................................

Väega .......................................................................................... Tala

..........................................................................................

Mätau fipu: O lau galuega o le mätau lea o ni upu e te lagona olo› täua i le tala. O ia upu e ono täua ona o o latou uiga, fa⁄leoga, pe ona o le ma⁄ti o se ata po o se lagona o afïfi ai.E mafai fo‹ ona e tusia ni fipu o fa⁄lemanino ia te oe le uiga po o le fa⁄aogäina ona e sa‹li mulimuli lea o latou uiga a› le‹ faia le talanoaga. O ni isi o fipu e mälie ona fa⁄talatalanoa ona o ni upu nonö mai i se isi gagana, po o ni fipu fo‹ olo› fa⁄aogä e le tusitala i ni tausuaga, po o ni upu masani ae ua suia le uiga i le fa⁄aogaga a le tusitala ona o se agaga olo› fia momoli mai i le aufaitau. Ia faailoa lelei i lau tala fipu ua e filifilia ina ia vave ona maua e lau väega i le taimi o talanoaga. Fa⁄talanoa fipu, o ö latou uiga, ma le mafua⁄ga ua e filifilia ai po o le täua o ia fipu i le tala. Palakalafa

‚pu

Itulau & Uiga

Fuafuaga mo le fa⁄talanoaina

..................... ..................... ..................... ..................... .....................

.................. .................. .................. .................. ..................

.................... .................... .................... .................... ....................

.......................... .......................... .......................... .......................... ..........................

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

55

A UTALAGA 2

7. Tulitausi’a Igoa

..........................................................................................

Väega .......................................................................................... Tala

..........................................................................................

Tulitausi⁄: E seäseä tasi se nofoaga e fa⁄mautü i ai se tala. E täua ona mälamalama la tou väega i nofoaga olo› tutupu ai väega o le tala ma ni fesuia‹ga o iai. O lau galuega o le tulitausi⁄ nofoaga olo› tutupu ai mea o le tala. E te fa⁄matalaina i lau väega foliga o nofoaga ⁄utü o le tala. E mafai ona e fa⁄aogäina upu, fa⁄fanua, po o se ata fo‹. Ia tafi mai le itulau, ma le palakalafa olo› täfia ai le nofoaga olo› e fa⁄matalaina. Fa⁄matala pe tusi se ata o se nofoaga ⁄utü o le tala. O le nofoaga olo› ¡mata ai le tala o: ................................................................. .................................................................

Itulau & palakalafa ................................

O nofoaga ⁄utü o mea olo› tutupu i le tala o: ................................................................. .................................................................

................................

O le nofoaga olo› fa⁄ifi i ai le tala o: ................................................................. .................................................................

56

GAGANA SA MOA

................................

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 2

8. Tulitatao Igoa

..........................................................................................

Väega .......................................................................................... Tala

..........................................................................................

Tulitatao: O lau galuega o le sa‹li‹li lea o ni isi fa⁄matalaga e uiga i matäfipu o i le tala. E ono aofia ai: 䊑

fa⁄matalaga i laufanua po o le si›si›maga, uiga o le tau, mafua⁄ga o le igoa o le fanua, nufi, vaitafe m.f.,



fa⁄matalaga i le soifuaga o le tusitala ma ni isi ana tala, solo, pese m.f.,



fa⁄matalaga i le vaitaimi olo› tupu ai le tala ft. uiga o le soifuaga i lea vaitaimi i tulaga tau a›a›ga, tamao¡iga, talitonuga, soifua mälölöina, pulega fa⁄lemälö m.f.,



ata ma ni isi mea faitino e foliga i ai mea olo› täfia i le tala ft. o le tala “Tautaliga” olo› täfia ai le tatui o taliga i talamoli ma le fasimoli, ma tuisë. E ono fa⁄ali nei mea i le talanoaga ma fa⁄sino le faiga,



tala⁄ga o ni upu olo› fa⁄aogä i le tala, mafua⁄ga ma uiga e fa⁄aogä ai, po o upu si‹ olo› fa⁄aogä i le tala,



pese e fa⁄tatau i le tala po o le vaitaimi olo› tupu ai le tala.

O le galuega lenei e le› se matuä sa‹li‹liga e tele se taimi e alu ai. O le agaga o le maua lea o ni isi fa⁄matalaga e fa⁄lautele atili ai ö outou mälamalamaga i le tala. Sa‹li‹li tulaga olo› mafuli i ai sou manatu a› faitau le tala. O ni isi o ⁄uala e maua ai fa⁄matalaga: Fa⁄matalaga i le tusitala olo› i totonu o le tusi, Ni isi lolomiga a le tusitala lava lea, Tusi o i le faletusi, Fa⁄talanoa o ni isi tagata, Fa⁄talanoa le tusitala.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

57

A UTALAGA 2

Fa’atinoga 2:

Faitau ma ma- tau, fefa’asoaa’i: Fau o le Gagana Fa’amauina E mana›mia mea nei: 1. O le tala “Fa⁄manuiaga Motusia” tusia e Mario Nicholas Esera. 2. O Pepa o Galuega Fa⁄pitoa mo le tala (Fau o le Gagana Fa⁄mauina). 3. O lau api mo le Gagana Fa⁄mauina. Ia iai se väega o lau api e fa⁄mau fa⁄pitoa ai ou manatu fa⁄alia i se tala, solo, pese mf. pe ¡ uma ona e faitauina. Fa⁄sologa o galuega: 1. Vaevae la tou vasega i ni väega ta‹to⁄fä pe lima fo‹. E fuafua le aofa‹ o le väega i le numera o pepa o galuega e fa⁄aogä. O lona uiga a 6 pepa o le Fau o le Gagana Fa⁄mauina e fa⁄aogä e tatau fo‹ ona ta‹to⁄ono väega. 2. Vaevae galuega ia tofu le tagata ma lana galuega e tapena mo le talanoaga. 3. Faitau Pepa o Galuega Fa⁄pitoa ma ia mälamalama lelei i galuega ta‹tasi. 4. Toe fa⁄vasega i väega o galuega ta‹tasi ft. ia fa⁄potopoto fa⁄tasi uma tagata ole¡ faia le galuega o le Fa⁄tonu o Talanoaga, ma fa⁄penä ona fa⁄potopoto i väega isi ⁄ufaigaluega. Ia fa⁄talanoa ma ia mälamalama le ⁄ufaigaluega latou i o latou tiute ona toe fo‹ atu lea i väega na amata ai. 5. Galulue ta‹to⁄tasi. Va⁄i vave i le tala mai le amataga e o› atu i le fa⁄ifiga ma mätau ona väega ¤se¤se. 6. Faitau ta‹to⁄tasi le tala (15 minute). 7. Taga‹ i lau Pepa o Galuega Fa⁄pitoa ma tapena au tali mo le talanoaga (15 minute). 8. Fa⁄talanoa ä outou galuega i le tou väega (20 minute). 9. Galulue i le vasega ¡toa. Fa⁄talanoa pe na fa⁄pe£ gaoioiga i väega ta‹tasi. Fa⁄matala ni tulaga sa manuia ai po o ni fa⁄fitauli fo‹ ma ni auala e fö‹a ai. Fa⁄talanoa le sui o galuega a tagata ta‹to⁄tasi i le tala ole¡ soso›.

58

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 2

Fa’atinoga 3:

Tali fesili e 20 1. Toe fo‹ ia tou väega sa faia fesili e 20. 2. Talanoa le tou väega ma fa⁄mautü tali o ä tou fesili. Fa⁄aogä talanoaga i le Fau o le Gagana Fa⁄mauina e fesoasoani i le taliina o ä tou fesili. 3. Fa⁄pipi‹ tali i tafatafa o ä tou fesili. 4. Lipoti i le vasega atoa tali a väega ta‹tasi iä latou fesili ma fefa⁄soaa‹ le vasega i tali ua ⁄umai. E täua le iai o pine fa⁄mau mai le tala e lagolagoina tali o fesili. 5. Afai e iai fesili e le‹ taliina e lë afäina mo lenei taimi auä e toe fo‹ mai i ai mulimuli.

O le tala: Fa’amanuiaga Motusia Tusia e Mario Nicholas Esera Oka se olaga ina a manaia, se mafutaga ina a mäfana, se ¡iga ina a fiafia ma tamäo¡iga i manatu ma lagona lelei. O foliga vaaia nei o ulua‹ aso ma tausaga e tele o la matou mafutaga ma Tema le tamä o le ¡iga ma si ä ma fanau e to⁄lima. O foliga lalelei nei olo› mafai ona pupula atu i ai na› ofi mafaufauga ma nanau i ai ofi lagona. O foliga ua gaoia, ua suia ma segia. O foliga ua tafea mamao atu i galu sau mamao. Pe ä ma le 12 tausaga talu ona maliu o Tema ma ua tau fai fai¡iga uma le fanau ma maua a latou fanau. O lona tufifa⁄tasiga o latou e sefulu ma le lima. Sa matou nonofo faatasi pea ma teine matutua e to⁄lua ma taumafai e fa⁄failele ma tausi i nai a latou fanau lalelei ma fa⁄auau ai pea la matou mafutaga. O se fiafiaga i lofi tagata le ala a¤ i le taeao ma vaaia le tolotolo solo o tamaiti ma autilo po o fea o ofi iai, auä ou te alapö lava e faati¤ti¤ se supoesi po o se suafa‹ ma tamaiti ona tope loa lea o afi mau feau a o le‹ fetolofi mai si afi fanau e fai ä matou ta⁄loga ma pesepesega. O lafi aupolapola lava e tätä i lofi ⁄li ›fe ma ou pese leotele ai lava ⁄e faasisiva, patipati, ma osooso si afi fanau. O nisi o taimi e tuu uma i le pito falapapa ona ou tosoina lea fa⁄ta⁄milo i le fale ⁄e taumafai e fa⁄moemoe ⁄e se‹ lalaga afi ili ma afi atolaufala. A lë o lenä ua nonoa faatasi ni atigipusafa‹ ona sele lea i se maea, sai i se laufau ma fai ai se fa⁄luega ae se‹ tau autala nai afi laufala mo le matou asiasiga, po o le miliina o safi tipi a⁄va ma lagilagi nai afi lautapa⁄ e fa⁄aogä i ai afi lausului patasina. Na amata ona ou a›a›ina latou i le A, ⁄to E, ësi . . . a› le‹ atoa lelei le lua tausaga. O fanau a afi tama e momoli uma mai ia te afi i le Aso Faraile pe ¡ uma ä›ga ma toe ave pe ¡ o› i le po o le Aso Sa auä ua mätutua ma ua ä››ga uma latou. O Aso To›na‹ matou te ö ai ma le väega matutua ua ta‹ valu, iva, sefulutasi, sefululua tausaga, matou te tui sea ma futi mai sa matou limu fuafua e tau sui a‹ ma se‹ tau mälölö la matou vaisü ma le paelo miti mafu. A vave ona a¤ le tai ona matou ö loa lea ma ä matou atigi ipu GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

59

A UTALAGA 2

matou te eli pipi ma soli tugane i le pala e fai ai sa matou ota ona e mata ⁄⁄i uma lava lo matou fale. A o› i le po e fai la matou faitau Tusi Pa‹a ona fofola loa lea o ö matou fala, faapupusa le magälafu e tuli ai namu, faamula‹tiiti le mölï matagi, ⁄e lolofi uma mai loa mo se fägogo. “I le tasi aso ua leva sa nonofo ai le tupu ma le masiofo . . .” “Aue!” o le tali mai lea e fa⁄malosi mai ai ina ne‹ ofi moe ona töfä atu ai fo‹ lea ma le tupu. A uma le fägogo ona tagi loa lea. Talofa e i si afi fanau e tiga lava ona fai fa⁄fia le fägogo e tasi ⁄e pei lava o le talafou iä i latou. A mäe⁄ ona tagi fägogo ona mulimuli uma mai loa lea a› tau faata‹ta‹ ona lagi se tatalo. A› le‹ tä››to i moega e muamua lava ona alu le solo i fafo e sasa⁄ a latou utavai ina ne‹ sa¤ se va⁄ a› alu le folauga o mafaufauga i le aupöuli. Afai o se aupö masina sa fai ai se latou ïgäve⁄ e le mafai ona ulufale mai i lo matou fale a› le‹ fufulu mamä o latou alofivae i luga o ma⁄ tetele ona tutufi mai loa lea e taufao ofi ⁄utafa po › ai e muamua ona ta›to ai. O le tele o taimi ou te fa⁄matala iä latou uiga o si toeä‹na lotoalofa o Tema ma lona togäufi ua fa⁄ta⁄milo i lo matou faleo›. E ala ona faatele o le togäufi ona o le tele o ana uö e fia fai meaalofa i ai e ¡mata mai lava i matai o le nufi, o teine fa⁄tau›loa a Eveni ma Nelesoni, o le mau uö pätele ma faife⁄u a› le ufi pito telë po o le ufimua o le ufi lena e ⁄ve i le asiasiga ufi ona momoli ai loa lea ma le peresitene o le Ekalesia. E laitiiti ni ä matou ufi e ⁄i ⁄e tele, e na te tufa. Sa ou taumafai e totö i loto o le fanau iti ni fatu lelei ia tutupu ä¤ e mafai ona fuga mai o galuega lelei i ö latou olaga. E tele ma tele pea ni mau tala lelei i lea mea ma lea mea ou te fa⁄matala pea auä e fiafia si afi fanau läiti e faalogologo i ai. E fiafia fo‹ e lolofi mai ina ia faata‹ta‹ atu iä i latou le faiga o pe⁄pe⁄ ma polo launiu, fa⁄pea ma ⁄upolapola, ma‹lo, laupola, se ia o› lava i le lalagaina o fala papa ma fala lilii. Ou te alu ese mai le ¡iga ua matuä mäfana ma mausalï la matou mafutaga ma fanau a afi fanau. Ua feoloolo ni mea ua latou maua atu i lafi utu sa fa⁄olaina mai e ofi tua¡ ma le ⁄umätutua. Ua ivasefululua tausaga o lofi matua, ua lë tutusa foi tulaga o le soifuaga. Ua tau fesili so› ma tau gälogälo atu ni mea peita‹ e le‹ galo i lofi loto mea täua, e le‹ te⁄ ese le mäfana ma le alofa ma le talitonu i mea lelei. Sa ou matuä naunau e sasa⁄ atu faamanuiga i lafi fanau ma ä latou fanau i aso uma o totoe o lofi olaga. Peita‹ ua lë tusa ota fa⁄naunauga ma loto o lafi fanau. Ua latou talatalanoa ma faia se tonu fai mai o le mea sili mo afi ma latou ona ua ou matua ma ua faigatä ona latou tapena safi meaai ma tunu sofi vaita¤le. Ua fa⁄lavelave foi iä i latou le va⁄iga ma le tausiga o afi auä e faigaluega uma. Ua faia le tonu ma ua ⁄utasi uma i latou ina ia ⁄ve afi i le fale o le Au Matutua i Mapu-i-Fagalele ou te nofo ai. Sa tau fa⁄matala mai e le tama matua o Semi le tonu ua fai. Ona o le te‹ ma le fa⁄noanoa tuia o lofi loto o lea sa lë mafai ai ona ou toe gagana atu se upu, ua na ona lülü o lofi ulu. Ua tätävale lofi fatu ma ua gatete ofi tino uma a› ofi tau autago atu i lofi to›to› ma lafi sifiola olo› iai afi tapaa. O si afi fanau iti ua lolofi mai ma lauë ma täupeupe i ofi lima a› taumafai 60

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 2

le tama matua e tata‹ afi i le taavale, ua ¡vea ma tufigamau ola ou te taupulapula mai ai ma ofi loimata ua lë matü i si afi fanau läiti a› fetagisi faataiö ma ta⁄fifili solo ma ä latou launiu e fai ai a matou pe⁄pe⁄. Sa tau monomono mai e Sia lona pulou moemoe ina ia nonoa e ofi i lona ulu. Tälofa e i si afi fanau ua latou lë mälamalama i lenei mea ua tupu. Ua na o na tütü ma tilotilo atu i ö latou mätua a› tapena ma tasi‹ mai afi atopafi e lua e tufi i tua o le pikiapu. Ua ou lagona e umi se taimi ole¡ ave¤sea ai afi o lea na ou toe tatala ai le faitoto⁄ ma tufitufi mälie atu i lalo lofi to›to› ma ou taumafai ou te toe opo tasi i si afi fanau läiti, ua fili nei i ö latou mafaufau lenei polokalame fou ua suia ai fa⁄sologa masani o le olaga faatonutonu, faasino, fefa⁄soaa‹ ma talië fiafia i aso uma. “Ua lava lenä. Say goodbye to grandma ole¡ ou tuai i la matou kalapu” o le fa⁄tonuga lenä ua tufiina atu e tali ai le tufifesili ma le lauë ua fai nei. Ua ou fusi uma mai i latou i lofi loto auä ua lë opo lo latou to⁄tele i ofi lima. Ua ou autago ifo i lafi taga sa afïfï ai fatukoko fa⁄pafi ma nai lolepenu läiti ma vaevae ma tufatufa atu e tau fa⁄nänä ai si afi fanau. “Aiseä tinä, aiseä?” o le tagi masüsü lenä a Peta a› ia fusi atu i lofi ua. Sa ou faalogoina le mäfanafana o ona loimata a› maligi fa⁄ua ifo i lofi tau⁄u. Na a⁄pa mai lona tinä ma toso ese atu ma sasa ¤se tamaiti mai le ta⁄vale ina ne‹ lavea se isi, aemaise o lenei ua fa⁄ola le ta⁄vale ma ¡mata sosolo ese lemü. O le taimi na mamulu ese atu ai lafi fanau ma mou mälie atu lo matou fale, le pa ⁄ute, le fau tele olo› iai täupega, o le taimi foi lea na ou lagona ai le sosolo malie mai o le pogisä o le fa⁄noanoa, le opogi lemü mai o le oti i lofi tagata. E foliga ua ave mälie atu ta‹ta i se tufigamau ina ia tanuola ai e lafi fanau. “flua e te popole tinä, o le nofoaga o tagata matutua e te maua ai mea lelei uma. E iai lava lau T.V ma lou ili ma lou nofoa ta⁄valevale e te fealua‹ solo ai pei foi o isi tinä mätutua olo› iai.” O fa⁄matalaga nei a Semi olo› taumafai e anau fa⁄tamaititi ai afi lona tinä. Ou te le‹ tautala i se upu e tasi e na› le moe‹ini mau o ofi mata ma taumafai e folofolo mälie le o›na o le tulaga ua faia nei mo lofi lelei. O le potu numera iva sa ou nofoia, na ma to⁄lua ai ma se tasi foi tinä. O ia ua lima tausaga talu ona tufi ai ae le‹ toe o› fa⁄tasi mai se isi o lana fanau e asi. Sa ou va⁄ia foliga fa⁄noanoa o le tinä ma atili ofi fa⁄noanoa atu ai ma afi. O nisi o taimi e tauvala⁄u ai e foliga o fai sana tauvala⁄uga. O isi taimi e tu i le faamalama ma fa⁄saga i le ä⁄u ma tautalatala ai lava. A› le tele o taimi e punou ai ma lülü lona ao e foliga e tigä ma mana›mia se fesoasoani. Sa lë filemü lofi mafaufau i le tulaga ua ou iai aemaise ou te lë masani i lenei olaga o le nofonofo pe moe e leai se galuega e fai. Sa ou alapö lava i le ulua‹ taeao ma ou tauto›to› atu i le isi itu o le togäla⁄u olo› iai se niu maualalo ma ona launiu e ¤se le laulelei. Na ou mana› atu i le moemoe peita‹ e leai ni tagata e fa⁄tino so ta mana› i lenei nofoaga. Ua ou lagona le fia talanoa i lafi fanau. Ua ou fia fa⁄matala i afi fägogo masani, ua ou fia mana› lava i si afi fanau läiti, le teine o Sia ma le tama o Semi. Ua ou misia lava. GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

61

A UTALAGA 2

Talofa e, . . . E fai ofi mafaufauga nei ma lalaga lava afi pololauniu ma tatalo lemü ifo lofi loto i le Atua e fa⁄o› atu ofi mo›mo›ga alofa ma afi faamanuiga i lafi fanau. Na ou savali i le isi itu i lalo o le filu mäopo olo› fau ai laufilu auä e le‹ ta⁄laoina le otaota. Ou te le‹ toe faatali auä ou te lë masani i se olaga nofonofo a› faaletonu ni mea. E ui lava e lë o sofi ¡iga lenei ae le‹ mafai e lea lagona ona tapëina lafi masani, lofi fa⁄sinoga, ma a›a›ga sa aumai e ofi matua, ma ou taumafai e faasino ma tata‹ ai lafi fanau ma ä latou fanau. Ia muamua ona ta⁄lao uma le otaota ona fa⁄to¡ fufulu lea o lima sauni loa mo se matou ti tunufilu ma se pe¤pe¤. E! ta fia foi e i lota ¡iga. Ta fia a›a› ma tufa atu lafi utu tumu i lafi fanau iti, tufi ai ia fo‹ le väega mätutua auä ua alu lava le tagata ia i lona to⁄lua ua lë toe manatu mai. Ua toe tufi i lalo lafi ato laufilu ona ua mamafa i lofi loto lofi fia foi i lofi ¡iga. Na o› mai i lofi loto se tigä ma se mafatiaga lë ma taotaomia ma avea lea ma ala ou te tagi faaå tele ai peisea£ ua toe fue afi faamo⁄mo⁄ e lofi tama i sofi fa⁄logogatä matuiä. Na galo ia te afi o le lotoä o le Mapuifagalele olo› ofi tagi leotele ai. Ua ou punou ifo i lafi ato laufilu ma opoopo mau atu i lofi fatafata. Ua matuä lë mafai ona toe taofi le puna mai o le tigä ma mafatiaga. Ou te lë iloa le taimi na ou moe ai, ma ni timuga na to ifo i ofi luga a› ou moe punou i luga o le ⁄to. Na ou te‹ a¤ i le fagufagu mai o se leo mälü o se tamai’ta‹ taupousä. “Ina . . . Ina . . . Ina, pipii mai i lofi lima. Sau ta o i le fale ua e süsü uma i le timu ne‹ e ma‹. Onosa‹ mai ta ö . . .” Sa agalelei lava le tamaita‹. Ua tope mai lofi vaitä¤le mäfanafana ma aumai lafi mea⁄i o le polesi, falaoa ma fuämoa ma le ipu kofe. Masalo e umi se taimi na ou timu‹a ai, auä ua fa⁄tetele mai lava lofi ma⁄lili ma ua ou taletale ma ua tigä fo‹ ma lofi fatafata ma lofi ulu pei e ta⁄milomilo. Ua ou mana›mia lava lafi fanau iti e ö mai e lomi o ta vae ma fofö lo ta po› i se lautï pei ona latou masani ai ma usu mai a latou pese i le “pe⁄ a lofi tama ma le pe⁄ a lofi tina”. “Tamaita‹, fa⁄fetai i lou agalelei ma lou alofa ia te afi. Ua ou mafaia lava na› le polesi ona ua lë lelei lafi faalogo. Fa⁄molemole se‹ aumai sau peni ma se pepa se‹ fai ai lafi tusi i lafi fanau e ö mai e tu‹ ma lomi ofi vae ma aumai ni lautï,” o lafi augani atu lea i le afioga i le tamaita‹ sa. Ua ia tau⁄⁄o mai le peni fa⁄pea ma le api ma ou taumafai ai loa e sasa⁄ ofi alofa⁄ga ma nai ofi mo›mo›ga i si afi fanau i se malosi ua maua mai lafi polesi sa ai. Sia e, Si afi tama pelë. Ua ta fia alu atu lava ia te outou. Ua ta fia fo‹ atu lava i lo tatou fale, ta te le masani i lenei nofoaga. E! ua ta ma⁄lili lava, ua maniti mai ofi vae ae leai safi fagufi o iai. Ua ta fia mana› atu e te sau e lomi ofi tau⁄u ma olo faamäfanafana lofi patua i ou alofilima poto. Si afi tama e . . . Tautuanä ma oe nai ou tei uma, o oe e te matua ia te outou uma e sefulu ma le lima. Tautuanä o outou mätua. flUA! flUA ‘LAVA . . . fa⁄molemole ona tou tia‹ mai i latou i lenei nofoaga e tanumia fa⁄tasi ai ma taleni sa tufi fa⁄solo mai i mätua. 62

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 2

Fa’atinoga 4:

Faitau Laulu: “Fa’amanuiaga Motusia” 1. O fesili olo› avatu i le Faitau Laulu o itü¡iga fesili ia e masani ona fai i su¤ga o le Tausaga 12 ma le 13. E täua ona e fa⁄masani i le taliina o fesili fa⁄pea. Fa⁄aogä lau api o le Gagana Fa⁄mauina e tusi ai au tali. 2. Ao api i le faiä›ga. 3. Fa⁄talanoa e le vasega atoa tali ma molimau i tali ta‹tasi. 1. O le ä le ⁄uga o le tala? Fa⁄matala i se palakalafa pe tusa ma le 4 fuaiupu le ⁄uga o le tala. Aumai ni mau si‹ mai le tala e lagolagoina ou manatu. ..................................................................................................... ..................................................................................................... ..................................................................................................... ..................................................................................................... (2 togi) 2. O ä fa⁄manuiaga olo› fa⁄tatau i ai le ulutala? Aiseä ua motusia ai? ..................................................................................................... ..................................................................................................... ..................................................................................................... ..................................................................................................... (3 togi) 3. O ä ni manatu ⁄utü o le tala e atagia mai ai suiga o le olaga o Sämoa i aso nei? ..................................................................................................... ..................................................................................................... ..................................................................................................... ..................................................................................................... (2 togi) 4. O le va⁄iga a ai olo› fa⁄matala ai le tala? E fa⁄pefea ona e iloa? ..................................................................................................... ..................................................................................................... ..................................................................................................... ..................................................................................................... (1 togi) 5. O ä lagona ma talitonuga o le fa⁄matala i tulaga ua lisiina i lalo? Aumai ni mau si‹ mai le tala e fa⁄maonia ou manatu. a. A›a›ina o le fanau iti: .......................................................... ............................................................................................... Fa⁄maoniga ................................................................................. ..................................................................................................... GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

63

A UTALAGA 2

e. Sao o tinä ma tamä matutua i totonu o ¡iga ........................ ............................................................................................... ............................................................................................... Fa⁄maoniga ................................................................................. ..................................................................................................... i. Vavae¤sea o tinä ma tamä matutua mai se ¡iga i nofoaga fa⁄pitoa e pei o Mapuifagalele? ............................................. ............................................................................................... ............................................................................................... Fa⁄maoniga ................................................................................. ..................................................................................................... o. Alofa fa⁄matua ...................................................................... ............................................................................................... ............................................................................................... Fa⁄maoniga ................................................................................. ..................................................................................................... u. Mafutaga a mätua ma fanau ................................................. ............................................................................................... Fa⁄maoniga ................................................................................. ..................................................................................................... (10 togi) 6. Tafi mai le fete¤nai’ga ⁄utü olo› i le tala ma lona feso›ta‹ga i le ⁄uga o le tala ma mea olo› tutupu i le tala. ..................................................................................................... ..................................................................................................... ..................................................................................................... ..................................................................................................... (4 togi) 7. O ä väega tetele, taimi ma nofoaga o le tala? Tusi sau ata fa⁄solo i se laina (timeline) e fa⁄iloa ai ia väega, nofoaga o le tala, ma lo latou feso›ta‹ga i le olaga o le tagata ⁄utü o le tala. O fea tonu le vaitaimi olo› fa⁄matala ai le tala ma o le ä fo‹ le umi o fa⁄matala? (4 togi) 8. O fea o upu nei e te fa⁄matalaina ai le agaga olo› tusia ai le tala lenei? (E mafai ona sili atu i le tasi sau filifiliga.) a. mälie

e. fa⁄noanoa

i. ita

o. fiafia

u. mänumänu

f. alofa

g. a›ä‹ga

l. o se isi (1 togi)

64

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 2

9. Fa⁄matala mafua⁄ga ua e filifilia ai le upu po o upu o i luga. Aumai ni mau si‹ mai le tala mo fa⁄lautelega. .......................................................................................................... .......................................................................................................... .......................................................................................................... .......................................................................................................... (4 togi) 10. Toe faitau le palakalafa lea mai le tala: “Sa ou va⁄ia foliga fa⁄noanoa o le tinä . . .. A› le tele o taimi e punou ai ma lülü lona ao e foliga e tigä ma mana›mia se fesoasoani”. Fa⁄matala i ni au lava upu le va⁄iga olo› tu mai i le palakalafa lea. O le ä se manatu fa⁄vae e uiga i le olaga o tagata matutua e vavae¤sea mai ¡iga? .......................................................................................................... .......................................................................................................... .......................................................................................................... (2 togi) 11. Toe faitau palakalafa mai le “Sa lë filemü lofi mafaufau . . .. Onosa‹ mai ta ö.” Fa⁄matala i au lava upu suiga ua iai le olaga o le fa⁄matala o le tala ma ona lagona i ia suiga i se palakalafa se tasi. .......................................................................................................... .......................................................................................................... .......................................................................................................... .......................................................................................................... (5 togi) O ä ni ou manatu i ia tulaga? Fa⁄matala i se isi pakalafa. .......................................................................................................... .......................................................................................................... .......................................................................................................... .......................................................................................................... (5 togi) 12. Tafi mai ni fa⁄ataataga se LUA olo› fa⁄aogä i le tala. Fa⁄matala ia oe lava upu le uiga o ia fa⁄ataataga. Fa⁄ataataga muamua: ..................................................................... .......................................................................................................... O lona uiga ....................................................................................... .......................................................................................................... Fa⁄ataataga lonalua: ....................................................................... .......................................................................................................... O lona uiga ....................................................................................... .......................................................................................................... GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

65

A UTALAGA 2

13. Tafi mai ni fa⁄ta‹ta‹ga mai le tala o aga fa⁄tusitala nei. Fa⁄matala le mafua⁄ga o le fa⁄aogä o ia aga i le tala. Aga a le tusitala

Fa⁄ta‹ta‹ga

Mafua⁄ga o le fa⁄aogä

a. Tepa i tua e. Uigä i. Upu po o leo täutü o. Upu fa⁄mama‹ u. Talanoaga f. Fesuia‹ o gagana i le Gagana Peretania g. Gagana fa⁄uigalua l. Soänauna m. Soäveape n. O le faia o se tusi (14 togi) 14. E fa⁄pefea ona pu¤a e le palakalafa muamua o le tala mafaufauga ma manatu o le ⁄ufaitau? .......................................................................................................... .......................................................................................................... .......................................................................................................... (2 togi) 15. Fa⁄matala ia oe lava upu le uiga o le laina mulimuli o le palakalafa muamua: “O foliga ua segia, ua gaoia, ua suia ma segia. O foliga ua tafea mamao atu i galu sau mamao.” Tafi mai po o ä foliga ua segia, ua tafea mamao, ma o le ä le mafua⁄ga, o ä fo‹ galu sau mamao. .......................................................................................................... .......................................................................................................... .......................................................................................................... .......................................................................................................... (3 togi) 16. O fa⁄pefea ona fa⁄ifi le tala? O ä manatu ⁄utü olo› täfia ai? O le ä se täua o lea faiga i le agaga o le tala? .......................................................................................................... .......................................................................................................... .......................................................................................................... .......................................................................................................... (4 togi) 66

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 2

17. Aiseä ua tusi ai le tinä matua iä Sia e 15 tausaga ae lë tusi i lana fanau? .......................................................................................................... .......................................................................................................... .......................................................................................................... .......................................................................................................... (2 togi) 18. O le ä le uiga ma le feso›ta‹ga o laina mulimuli e tolu o le tala, le ulutala, ma le ⁄uga o le tala? Aiseä ua mataitusi tele ai upu ia flUA! flUA LAVA. .......................................................................................................... .......................................................................................................... .......................................................................................................... .......................................................................................................... (4 togi)

Fa’atinoga 5:

Au’ili’iliina o le Gagana 1. Suinauna. Aiseä ua fa⁄aogä ai le suinauna o tagata muamua i le tala? Aumai ni fa⁄ta‹ta‹ga ma le mafua⁄ga e fa⁄aogä i le tala. a. Suinauna o tagata 1 ............................................................... ............................................................................................... e. Suinauna o tagata 2 ............................................................... ............................................................................................... i. Suinauna o tagta 3 ................................................................. ............................................................................................... 2. Fuaifipu O fuaifipu o le tala ua tele o ni fuaifipu lavelave (complex). O lona uiga o ni fuaifipu e sili atu i le tasi se manatu ⁄utü o iai ma olo› tufifa⁄tasi i le fa⁄aogäina o upu soso›. A o fatuä‹ se tala e filifili e le tusitala itü¡iga fuaiupu e talafeagai ma le ⁄utü ma lona fa⁄moemoe i le lalagaga o le tala. O nisi taimi ua fa⁄aogä fuaiupu lavelave, o nisi taimi ua fa⁄aogä fuaiupu pupufi. Toe faitau le palakalafa o le tala olo› avatu i le itulau e 68 ma fa⁄tino galuega nei: 1. Va⁄i i fuaifipu muamua e tolu. Fa⁄numera manatu ⁄utü i totonu o fua‹upu ta‹tasi. 2. Li› le upu soso› olo› iai i fuaifipu. 3. Toe tusi fuaifipu ina ia tasi le manatu ⁄utü i le fuaiupu. ft. Sa lë filemu lofi mafaufau i le tulaga ua ou iai. Ou te le masani i lenei olaga. Ou te lë nofonofo pe moe e leai se galuega e fai. GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

67

A UTALAGA 2

4. Fa⁄talanoa a tou tali i väega ta‹to⁄lima. 5. Faitau leotele a tou fuaifipu. O le ä suiga i le lagona o le tala ina ua tusi ta‹tasi fuaifipu? 6. Toe tusi e ›e le palakalafa ia feliua‹ fa⁄upuga ae ia tumau pea le uiga. Pule ›e i lau fa⁄liliuga o fuaifipu ae ia tumau le uiga a le tusitala. 7. Fa⁄talanoa a tou fa⁄liliuga ma mätau po o le ä le uiga o i ai pe ¡ fa⁄tusatusa i le a⁄no moni olo› iai i le tala. 8. Va⁄i i fuaifipu e tolu olo› fa⁄ifi ai le palakalafa. O le ä se täua o le täutü o ia fuaifipu i le ¡mataga “Ua ou . . .”. Sa lë filemü lofi mafaufau i le tulaga ua ou iai aemaise ou te lë masani i lenei olaga o le nofonofo pe moe e leai se galuega e fai. Sa ou alapö lava i le ulua‹ taeao ma ou tau to›to› atu i le isi itü o le togäla⁄u olo› iai se niu mauälalo ma ona launiu e ¤se le laulelei. Na ou mana› atu i le moemoe peita‹ e leai ni tagata e fa⁄tino so ta mana› i lenei nofoaga. Ua ou lagona le fia talanoa i lafi fanau. Ua ou fia fa⁄matala i afi fägogo masani, ua ou fia mana› lava i si afi fanau laiti, le teine o Sia ma le tama o Semi. Ua ou misia lava. Mai le tala “Fa⁄manuiaga Motusia” tusia e Mario Nicholas Esera.

Fa’atinoga 6:

Tusi se Tala fa’atino: Fa’amanuiaga Motusia O le Tusi 1 a le Tausaga 11 sa ¡mata ai ona tusi ma fa⁄tino se tala fa⁄tino mo se va⁄iga se tasi mai se tala. O le fa⁄tinoga lenei ole¡ fa⁄lautele ai tomai ma agava⁄ o tala fa⁄tino i le fa⁄aogä ai lea o se tala ¡toa. E tatau ona galulue muamua i le vasega ¡toa ona fa⁄to¡ vaevae ai lea i ni väega laiti mo le fa⁄tinoina o la⁄saga. 1. Toe faitau le tala “Fa⁄manuiaga Motusia”. 2. Fa⁄talanoa pe fia va⁄iga o i le tala. a. A filifili va⁄iga o i le tala e lelei pe ¡ toe lolomi itülau o le tala ona fa⁄solosolo ta‹tasi lea o itulau i le umi, i luga o se laulau se tasi. E aogä le faiga lea e faigofie ai ona mätau väega o le tala mai le ¡mataga e o› i le ifiga i le taimi e tasi. e. Fa⁄vasega le tala i ni väega tetele se tolu e iloa ai le: Ämataga, Ogätotonu, Fa⁄ifiga ona fili lea o va⁄iga olo› atagia i totonu o väega tetele na e tolu. i. Mafaufau i va⁄iga ta‹tasi ma fa⁄mautü le §mataga, Ogätotonu, Fa⁄ifiga o va⁄iga uma. E mafai ona fa⁄ata fa⁄pea le (a) e o› i le (i).

68

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 2

Itulau o le tala 1 Vaega tetele o le tala

3

4

AMATAGA OGÄTOTONU FAflI‚GA II. Taupulega le fanau ia ave Ina i Mapuifagalele

I. Olaga o Ina i totonu o le ¡iga

Fa⁄ta‹ta‹ga o ni va⁄iga i totonu o vaega

A Fa⁄ta‹ta‹ga Amataga Ogatotonu Fa⁄ifiga o Va⁄iga

2

12 tausaga ua te⁄ ma le ¡iga i lea vaitaimi, o nafa o Ina

III. Ulua‹ aso i Mapuifagalele

IV. Ina olo› augani mo se peni. Tusiga o le tusi.

O F Ina i le Ina ma taimi nei ua ‘faiga o fägogo ma 92 tausaga, tapenaga tamaiti; mo ia; ¡iga tala ia faigaluega Tema

3. Vaevae le vasega i väega e lima. Tofu le väega ma le Va⁄iga. Tusi sa tou tala fa⁄tino e fa⁄alia ai le va⁄iga. Ia lë sili atu i le 2 ni itulau. Ia iai se amataga, ogatotonu, ma le fa⁄ifiga i le va⁄iga atoa ua nafa ma le tou väega. Ia manino taga e fai a ë iai, ma upu e fai. Fa⁄aogä la⁄saga olo› avatu ma le fa⁄ta‹ta‹ga e mulimuli ai i le tusiga o le tala fa⁄tino. La⁄saga 1 Faitau malamalama i le galuega: Galuega i Väega Ta‹tasi Tusi sa tou tala fa⁄tino e fa⁄alia ai le va⁄iga ua fa⁄tonuina mo le tou väega. Ia lë sili atu i le 2 ni itulau. Ia iai se amataga, ogatotonu, ma le fa⁄ifiga i le va⁄iga atoa. Ia manino täga e fai a ë iai, ma upu e fai. Fa⁄aogä la⁄saga olo› avatu ma le fa⁄ta‹ta‹ga e mulimuli ai i le tusiga o le tala fa⁄tino. Galuega a le Vasega §toa Tufifa⁄tasi tala fa⁄tino a väega uma. Iloilo po o lelei le feso›ta‹ga o va⁄iga fa⁄pea va⁄iga ta‹tasi. Teuteu. O se isi faiga Galulue väega ta‹tasi mo le tusia o se tala fa⁄tino o le tala ¡toa. O lona uiga afai na vaevae le vasega i ni väega se lima pe ono, o le fuainumera fo‹ ia o talafa⁄tino e sauni i ai le vasega. E aogä le faiga lea e fa⁄solo ai le va⁄i a se väega i le tala ¡toa. GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

69

A UTALAGA 2

La⁄saga 2 Mafaufau ma talanoa i le ⁄uala po o le itü ole¡ fa⁄taunufi ai le tala fa⁄tino ft. E mafai ona fa⁄tino i le agaga ua tusia ai le tala. E ono fa⁄tino fo‹ mai le va⁄iga a le fanau a le tinä matua. E mafai fo‹ ona momoli mai o se va⁄iga a fanau a le fanau a le tinä matua. E tatau ona mafaufau pe to⁄fia tagata ole¡ auai ai, o ä foliga o mea e va⁄ia i nofoaga olo› tupu ai le tala. La⁄saga 3 Mafaufau i väega e tolu: amataga, ogatotonu, fa⁄ifiga o va⁄iga ta‹tasi. O ä fa⁄sologa o tala e fai i le va⁄iga lenei e tasi mai le amataga, ogatotonu, fa⁄ifiga? O ai e tautala muamua, o ä taga e fai mf. Ia manatua le ⁄uga o le tala ma le täua lea ona matuä‹ manino mai i va⁄iga muamua le sao o le tinä matua i totonu o le ¡iga, ma le mafutaga ma le fanau laiti. La⁄saga 4 Tusi le tala fa⁄tino. O lona uiga fa⁄matala va⁄iga o laufanua e tatau ona iai i le taimi lea, tusi tautalaga a tagata olo› auai, tusi täga ma foliga e tatau ona iai. Mulimuli i le fa⁄va⁄ olo› avatu mo le tusiina o le tala fa⁄tino. O le fa⁄va⁄ lenei ua fa⁄aogä e so› se atunufi i le tusia o tala fa⁄tino, ata tifaga, po o ata vito. Fa⁄va⁄ mo le tusiina o le talafa⁄tino Numera o le Va⁄iga

VAflIGA 1

Nofoaga olo› tupu ai le va⁄iga lenei

§IGA O INA 12 TAUSAGA UA TEfl

Taimi o le aso

TAFA O ATA

O se taeao po fa⁄to¡ tau malamalama. O totonu o se falesämoa olo› tautau pea ta‹namu o le ¡iga olo› momoe. O ta‹namu pe tusa ma le 4. E tofu le ta‹namu ma teine ma a latou fänau pe ta‹to⁄fä pe lima, fa⁄pea Semi ma lona ¡iga. O le ta‹namu o le tinä matua e iai ma le fänau o Sia ma nai ona tei e to⁄lua. Olo› fa⁄logoina le tausani o manu o le taeao o se aso e lagi lelei. O fafo ua amata ona feoa‹ manu fafaga e iai moa ma pua⁄. O le umukuka olo› tu mai i tuäfale. Olo› momoe pea le’ äiga ae ua ala mai le tinä matua o INA ua tufi i luga lona pito o le ta‹namu ma ua se¤se¤ malie mai i fafo. Matamata tetele ia igoa o tagata olo› i le va⁄iga

70

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 2

INA

Tusilima täga

Se ö maia e a⁄i ö ai ua alu le taeao. Va⁄i le supoesi lea ua asu mo outou ae tufi lenä i le ulo e fafaga ai tamaiti. Semi fa⁄manatu atu le alofa o le faife⁄u i le Aso Sa. Tusi i le ogatotonu le igoa o le tagata i luga tonu o ana tala

AMATAGA

(Ua afe mai lona ‹e lavalava i luga o ona vae ma sulu mau, ua toso i lalo ma fa⁄mafolafola lona ofu, soloi ona mata i le pito o lona ie, ma fai i luga lona ulu. Ua va⁄i solo i le fale ma fafo ona punou ifo lea fai lana tatalo ua na› na memu ae le lagona. Tu loa i luga alu i le umukuka fa⁄mumü le afi ma fa⁄ti¤ti¤ le supo esi. O se taimi pisi le taeao mo INA i le saunia o lavalava ä›ga ma faigaluega, asu mea⁄i, tapena tamaiti. Ua feala mai le ¡iga atoa sauni e ö i a›ga ma galuega).

SEMI (faliu iä INA ma tali atu) I, ua uma ona fai iai le fuafuaga ⁄ua te popole i lena tulaga. INA (ua feala le ⁄u nini‹ pe to⁄lima ma fetolofi solo i vae o le tinä, a⁄pa atu INA si‹ mai le isi ma kisi i ai)

SEMI (ua fa⁄tofä i tamaiti laiti ma INA ona savali ai lea i le ⁄uala e pu¤ le pasi) Manuia le tou aso, se‹ ö mai ma aumai se mea lelei.

Tusilima taga

OGATOTONU

Lelei, na ona fa⁄manatu atu, e sili ä le logologo mamao atu ae le‹ pisi le vaiaso.

O INA ua taena‹ tamaiti, fufulu mata ma fa⁄nonofo i lalo, usu le pese o mea⁄i ma fafaga loa. E a⁄i lava a o pese INA i se pese e fa⁄fiafia ai tamaiti. Uma ona a⁄i tamaiti tapena ¤se mea o le mea⁄i ae tafafao solo tamaiti. O INA ua fa⁄solo ana mau fe⁄u – ⁄ve i fafo fala e fa⁄lälä, o ipu, o le otaota. Ona taliu ane lea i tamaiti ua fa⁄nonofo i lalo, tatä lona ali ofe ma pese leotele INA Ia ole¡ usu le tatou pese ae tou sisiva. Tasi tasi le samani lualua i le faisua, tolutolu le Pulotu fafa i le . . .

(uma ona pese, tufi tamaiti i le pito o le papa ae toso fa⁄ta⁄milo) Ia ua lava lena ae ua tatau ona fai le ä›ga. (fa⁄sino le pi i tamaiti ma faitau)

FAflI‚GA

Oka ta‹ poto si afi tama e siva, i o i o, lalo lalo, malie malie.

A ⁄to, E esi . . . (e tali mai tamaiti fa⁄pea fo‹) Tou te iloa ua sili ona tou momoe se‹ fai laufala. GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

71

A UTALAGA 2

Fa⁄uma e outou le tusiina o le väega ¡mata, ma fa⁄solo atu ai i le ogätotonu ma le fa⁄ifiga. Manatua o le väega muamua olo› fia momoli mai ai le anoano o nafa o INA i totonu o le ¡iga ma le mafutaga a ia ma fanau a ana fanau . . . A mäe⁄ ona tusi le tala fa⁄tino ona toe iloilo lea ma teuteu ina ia ma›ti va⁄iga ma tautalaga. E sili le la‹tiiti o va⁄iga ae lelei ma ma›ti täga ma fa⁄gaoioiga o le tala nai lo le tele o va⁄iga ae lape ai. Va⁄i ia lelei le soso›ga o va⁄iga.

Fa’atinoga 7:

Fa’atino se Tala Fa’atino 1. Filifili tagata ole¡ fa⁄tinoina le tala. E tatau ona iai: 䊑 䊑



se fa⁄tonu—e fa⁄tonutonuina tulaga ma le fa⁄tagaina o le tala tagata e va⁄ia mea e fa⁄tino ai le tala ft. o le teuga o le nofoaga olo› tupu ai le va⁄iga tagata o le tala

2. Faitau malamalama i le vaa‹ga pei ona tusia i le Faatinoga 6. Fa⁄ta‹ta‹ ma fa⁄tino. 3. Aumai ni fautuaga mai le aumaimoa e fa⁄leleia atili.

Fa’atinoga 8:

Ta-aofa’iga O le ⁄utü o le autalaga lenei o le Gagana Fa⁄mauina ma o se fa⁄opoopoga ina ia maua⁄ lo tou taumafai i tomai mo›mia. Ua fa⁄ta›to i le ¡mataga o le autalaga fa⁄naunauga e tatau ona tou ⁄usia pe ¡ uma ona fa⁄tino galuega o iai. O le tulitatao pea o tomai o le Gagana Fa⁄mauina ua fa⁄täuaina i tausaga ta‹tasi. E ao ona tou manatunatu i tulaga ua iai ö tou tomai i le Gagana Fa⁄mauina ina ia ma›ti ni täga e tatau ona fai mo se fa⁄leleia. Fa⁄aogä le pusa o fa⁄matalaga olo› avatu e fa⁄mau ai lou iloa i väega ¤se¤se o le Gagana Fa⁄mauina. Väega o tala ma aga faatusitala

Uiga

⁄uga o le tala nofoaga ma taimi o le tala tagata o le tala fa⁄sologa o le tala ¡mataga o le tala fa⁄ifiga o le tala mea e tutupu i le tala faamatala fatuä‹ga o fuaifipu ma pä¢

72

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

Fa⁄ta‹ta‹ga

A UTALAGA 2

upu täutü po o le toe fai lea o ni upu, fuifipu ma fuaifipu tepa i tua talanoaga Gagana ‘k’ uigä fa⁄aogäina o le gagana: soänauna, soäveape, upu si‹, muägagana, alagäfipu , upu fa⁄mama‹, taimi olo› fa⁄aogä i le tusiga o le tala fa⁄tusatusaga fa⁄ataataga fete¤na‹ga fa⁄tagata ola agana po o upu tausua

Fa’atinoga 9:

Fuatai: O le a- se tulaga o iai ou tomai i le Gagana Fa’amauina? O le fuatai ua fa⁄sämoa ai le ‘rating scale’. O le fuatai e fua ai le ⁄usia o se galuega mai le lë‹ tagofia ma le fa⁄to¡ tau amata e o› atu i se tulaga atoatoa. 1. Fa⁄aogä le fuatai olo› avatu e fa⁄iloa ai le tulaga olo› iai lou malamalamaga i le taimi nei i le Gagana Fa⁄mauina i se täaofa‹ga. 2. Mafaufau i ni suiga olo› mo›mia. Tusi i lau api au tali. Fuatai o le Gagana Fa⁄mauina

E le‹ tagofia

Fa⁄to¡ tau atiä¤

Ua ⁄usia

GAGANA SA MOA

Lelei täpena

Ua lava täpena

TAUSAGA 11 TUSI 2

73

A UTALAGA 2

Fa⁄matalaga o le fuatai

Fa’atinoga 10:

Tulaga

Molimau

E le‹ tagofia

E leai se molimau ua faia galuega pe malamalama fo‹ i väega o le Gagana Fa⁄mauina.

Fa⁄to¡ tau ¡mata

Fa⁄to¡ tau ¡mata le iloa fai galuega ma malamalama i uiga o le Gagana Fa⁄mauina

Ua ⁄usia

Ua lava molimau i galuega sa fa⁄tino e iloa ai ua ⁄usia fa⁄naunauga mo le Gagana Fa⁄mauina e ui e le‹ leva ona iai i lea tulaga ma olo› iai ni väega e lë› mausalï ai.

Lelei täpena

Ua tele ina lelei le fa⁄tinoga o galuega. E manino mai fo‹ i fa⁄tinoga ua lelei le iloa ma le malamalama i väega fa⁄tulagaina. E iai mau e lagolagoina manatu e ui e täutü i ni uiga tufisa›.

Lava täpena

Ua lava le iloa ma le malamalama i väega fa⁄tulagaina o le Gagana Fa⁄mauina. E manino i fa⁄tinoga o galuega le mafai ona au‹li‹li so› se väega o se tala, pese, tala fa⁄tino mf. i tulaga uma o le Gagana Fa⁄mauina. Po o le ä le sui o le fatuga ae mafai ona va⁄i i itü uma ona ua maua⁄ tomai ma agava⁄ o le Gagana Fa⁄mauina. E mafai ona aumai mau si‹ e fa⁄lautele ai manatu fa⁄alia ma e fetäla‹ ona manatu.

Fa’ata’atia se fuafuaga mo suiga 1. O ä ni ou manatu i ni suiga ua iai ou tomai o le Gagana Faamauina? Tusi au tali i fesili ua avatu i lau api. a. O ä tulaga olo› iai ou tomai ma agavaa i le Gagana Faamauina? Va⁄i i fa⁄naunauga ia Ausia o le autalaga lenei. Fa⁄aogä le fuatai.

74

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 2

e. O ä ni tomai ma agava⁄ o le Gagana Fa⁄mauina olo› e mo›mia le fa⁄leleia atili?

i.

O ä ni tulaga ua suia i lou fa⁄tinoina o galuega o le Gagana Fa⁄mauina? (›to›to mai au tali)

Fa⁄ta‹ta‹ga 䊑

tomai ma agavaa



lagona faaalia



galue toto⁄ ta‹to⁄tasi



faataunuuga o galuega



feuiuia‹ga o faiga o galuega

O ä ni faatinoga ole¡ e faia ina ia faaleleia atili ou tomai ma agavaa o le Gagana Fa⁄mauina? Lisi i lalo au gaoioiga, taunufiga ma aso e fa⁄taunufi ai. Va⁄i i le fa⁄ta‹ta‹ga i le itulau 75.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

75

A UTALAGA 2

Tulaga olo› mo›mia ona fa⁄leleia

Gaoioiga mo se suiga

Taunufiga e tatau ona

Aso e fa⁄taunufi

1. E lë› mautinoa nisi o aga fa⁄tusitala ft. fa⁄ataataga ma o latou fa⁄uigaga

1. Toe fo‹ i tusi 2 Tausaga 9, 10 e faitau ma au‹li‹li galuega o iai

1. Fa⁄tino galuega o le Gagana

12 Aukuso

2. Fa⁄tü se fa⁄lapotopotoga o le Gagana Fa⁄mauina a le vasega mo le galulue atili i tulaga olo› mo›mia (Literary study group)

1. Ia mautinoa:O ai e iai, taimi e fetaui ai, fa⁄sologa o ⁄utü e talanoaina ma galulue i ai., fesoasoani e mana›mia ma auala e maua ai

14 Aukuso

Fa⁄talanoa a tou fuafuaga ma le faiä›ga ina ia iloa: 1. galuega fai 2. aso e fa⁄taunufi ai 3. molimau e iloa ai ua fai, ma le 4. aso e toe fa⁄aogä ai le fuatai mo se iloiloga o suiga o tomai.

76

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

Autalaga 3:

FAIVA O LE SAMI VÄEGA 1: ALOFAGA (TULIGÄ ATU) - A LA FUA MA FA’ANAUNAUGA IA ‘AUSIA

Ala- fua

Fa’anaunauga ia ‘Ausia E tatau ona mafai e tamaiti ona:

AGANU‘U MA AGAIFANUA

Mälamalama i le Gagana Tautala fa⁄vasega faalagiga ma ë faatatau i ai i se faatinoga; iloa le faiga o le leo i faatinoga eseese: ft. ⁄ilao faaaloaloga, sula toga mf; mälamalama i le fa⁄aogäina o puna›a o le sami ma le laueleele, atina¤ o faiga faiva ma le vaogagana e fitoitonu i ai: faiva o le vao: seuga lupe, tuliga pua⁄; faiva o le sami: tiuga malie, alofaga: fa⁄ali manatu i le taua ma faia o upu, faaupuga ma äta fa⁄lemäfaufau, ma le faiga o leo o fa⁄aogä i taimi o lauga ma faatinoga faasämoa: ft. ⁄ilao faaäloaloga, sula toga mf.; mälamalama i äta faalemäfaufau e masani ona fa⁄aogä i alagäfipu i taimi o maliu, ma faaipoipoga mf; ïloïlo le vaogagana o fa⁄tufugaga: ft. faugä fale, va⁄.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

77

A UTALAGA 3

Upu §mata. O le autalaga lenei ua patino i faiva o le sami. O le faiva muamua o le Alofaga po o le Tuligä atu. O le faiva lonalua o le Tiugämalie po o le Lëpaga. O fa⁄naunauga e tatau ona ⁄usia i le autalaga ua aofia ai le iloa o matäfipu ⁄utü o faiva nei ma ia mälamalama i le vaogagana e fitoitonu i ai. O matäfipu uma e iai o latou vaogagana. O lona uiga e iai ona upu fa⁄pitoa e fa⁄sino i mea faigaluega, fa⁄tinoga, o nofoaga fa⁄pitoa, o ë fa⁄tinoina mf. Ua lë gata i upu ⁄e ua iai fo‹ ma alagäfipu, muägagana, ma nisi fa⁄maumauga e patino i le itü¡iga matäfipu. O se fa⁄ta‹ta‹ga, afai o le matäfipu o fale, ole¡ aofia ai i fa⁄maumauga mea e fa⁄aogä, o le faiga o fale ¤se¤se, o fa⁄lagiga o le ⁄utufuga, o le gagana o fa⁄aloaloga i le mäe⁄ o le galuega mf. O na mea uma ua täfia o le vaogagana o le matäfipu. E täua ona outou mälamalama i le vaogagana o faiva auä olo› afïfï ai i totonu nisi o fa⁄vae o la tatou fa⁄sämoa. E lë gata i lea o le fa⁄moemoe mauäluga ia mafai ona outou fa⁄aogäina tatau ma ⁄vea ai o se gagana ola. Matäfipu flutü:

Fa’atinoga 1:

Faiva i le Sami – Alofaga po o le Tuligä atu.

Tu’ufesili 1. Galulue i väega ta‹to⁄lima. 2. Talanoa ma tusi ni a tou fesili se 20 i mea tou te fia iloa i le Faiva o le Alofaga. 3. Fa⁄vasega a tou fesili i ni väega tetele ma fa⁄iloa i se siata fa⁄pea väega ma ö latou fesili. 1. GAGANA 1.1 O le ä le uiga o le alofaga?

FAIVA: ALOFAGA

78

GAGANA SA MOA

2. TAIMA O FAIVA 2.1 O a vaitaimi ma taimi e fai ai lea faiva?

3. O ONAPÖNEI. 3.1 O fai lava lea faiva i onapönei? 3.2 O ä ni aogä o lea faiva i nei aso? 3.3 O ai o faia i nei aso?

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 3

4. Fa⁄pipi‹ la tou siata i le puipui o lo tou potu a › fa⁄solo galuega o le autalaga lenei. 5. Si‹ le siata iä tou api. 6. Fa⁄logo a o fa⁄malamalama e le faiä›ga matäfipu ⁄utü. Talanoa i uiga ma galuega fai o le faiva. 7. Toe faitau e outou matäfipu ⁄utü pei ona avatu ma fa⁄mau tali o ä tou fesili ua mafai ona maua mai matäfipu ua faitauina. Ia silafia: Pe alu le va⁄ e alo atu, o le mea masani a tautai, e ⁄ve le maea sele-malie, taova⁄, ma le paletua. O lenei faiga, e le iloa pe tö⁄i se malie, a o iai le maea e sele ai. Afai foi e alu le vaa e tiumalie, e ⁄ve foi le ›fe, auä e lë iloa pe tau atu i se inafo. O le isi mea e matuä fai lelei ia lava, o le fu¤fu¤ ma vai, auä o le talitonuga o tautai, o täga fai i vasa, e lë iloa mea e tutupu. Va⁄ o le faiva 1. Va⁄alo (fu¤fua po› le vaa Niuë) 2. Nofoa tasi (paopao) 3. fllia (va⁄afi faaonapönei) Mea e fa⁄aogä 1. launiu (›fe) 2. fu¤fu¤ ma vai 3. taumata launiu 4. foe 5. tatä 6. ›¤ (naifi) 7. maea 8. paletua 9. taova⁄ Ogäsami e fagogota ai O le moana.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

79

A UTALAGA 3

Taimi o le faiva O le ao. O nisi atu, e ta⁄ e le‹ malamalama, ma e lei iai ni manu, ae iloa i le gasë o le sami. O le taimi lena e faatutü ai launiu (›fe) a va⁄alo, togi i lalo pa ua filifilia, ma fealofa‹ solo. E masani ona sisi atu le fua, ae lei malamalama lelei. O atu alapö na, ma e iloa gofie e tautai le atu alapö ma atu ala-faasopola. O atu alapö, e fua laumamae (samasama) a o atu ala-faasopola, e fua valevale (papa¤). O atu e masani ona ta⁄ i le aso atoa ma faato¡ faamagoto e momoe ina ua po. E ui lava ina ⁄⁄i atu i le tele o taimi o le aso, a o le mau a tautai Sämoa, o atu-ala ma atu o le tufimoe, o atu sili ia ona ⁄⁄i. O le taofi o nisi, e tutusa uma lava taimi e ⁄⁄i ai atu, e le na› le taeao ma le afiafi, ae a maua tonu e le va⁄alo le pa e fetaui ma le mafua, ua uma mea uma. Vaimasina e faitau i ai tautai, e ⁄⁄i tele ai atu 1. Atu o atoa 2. Atu o pupula 3. Atu o le faafitu 4. Atu o le malupeaua. Faiga o le Faiva

Fa’atinoga 2:

Fa’alogo ia malamalama i Upu Fa⁄logo 1 O le faiga o le faiva e tatau lava ona fa⁄logo muamua ao fa⁄matala ma ia fa⁄aogä ni ata e fa⁄manino ai. E tatau fo‹ ona lë tasi le fa⁄logo ae ia lua pe tolu ona o se matäfipu e fou toe fou fo‹ lona vaogagana iä te outou. 1. Va⁄i muamua i le lisi o upu ole¡ aofia i le fa⁄matalaga o le faiga o le faiva. 2. Fa⁄logo a› fa⁄leo e le faiä›ga upu ta‹tasi ma fa⁄matala uiga o upu. E ono mafai ona fesoasoani ni ata i le fa⁄malamalamaga o uiga. Fa⁄ta‹ta‹ e outou ona fa⁄leo. Tusi vave ni fa⁄uigaga i tafatafa o upu. 3. Fa⁄logo ao fa⁄matala le faiga o le faiva ma toe fa⁄opoopo nisi uiga i au upu ua uma ona iai. E lëo se matuä fuaiupu ae na› ni nai upu po o se isi upu e uiga tutusa e fa⁄matala vave ai mo le taimi lenei.

80

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 3

Upu

Uiga

lauämanu mafua inafo ⁄lei va⁄alo pale foemuli pa fa⁄pale sosoli mulituitui taotao fua atu ë pu¤ga suluga o pa sisitü atu muamua atu o le sela pu¤pu¤maua ⁄leaga fa⁄pae pi‹oa ma pi‹ama tautaiali‹ va⁄ ⁄sa soäalo tufiama sa ua au seu ai le fua i fanua to⁄ le inafo fa⁄tili foe mo le a¤ taliuta

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

81

A UTALAGA 3

Fa’atinoga 3:

Fa’alogo ina ia malamalama i le Faiga o le Faiva Fa⁄logo 2 1. Toe fa⁄logo ao fa⁄matala e le faiä›ga le faiga o le faiva. 2. Fa⁄maumau e ›e i se ata le fa⁄sologa o le faiga o le faiva. ft.

Sauniuniga

La⁄saga 1:

La⁄saga 2:

La⁄saga 3:

Tulaga e fa⁄eteete i ai

Tulaga e fa⁄eteete i ai

Tulaga e fa⁄eteete i ai

3. Galulue ta‹to⁄lua. Fa⁄matala e leisi i leisi lana ata ma fa⁄opoopo ni mea e le› atoa ai a lua ata.

Fa’atinoga 4:

Faitau mo se fa’apupulaga atili o le faiga o le faiva 1. Va⁄i vave i le fa⁄matalaga olo› avatu i le faiga o le faiva. 2. Faitau toto⁄ ma mätau uiga ma le fa⁄sologa o le faiga o le faiva. 3. Va⁄i i au fa⁄uigaga o upu ma lau ata o le faiga o le faiva. Fa⁄opoopo nisi mau o mo›mia mai le faitauga. Faiga o le Faiva Afai ua mäe⁄ tapena mea uma i le vaa, ua atoa foi le ⁄uva⁄, ona si‹ loa lea o le va⁄ ma aloalo i le sami tele. E vaaigofie atu, auä e iloa loa se lauämanu, o atu na. O le mea e iai le mafua (tama‹ i⁄) e iai foi atu, e iai foi manu (gogo ma tava¤/fua¢) ma o le inafo lena. Afai la e iloa se inafo, ona ⁄lei loa lea i ai o le vaa. E masani ona fai i ai tufiga a va⁄alo (nofoalua/nofoatolu ma paopao). A lata ina pale (au pe o› i atu) le vaa, ona fa⁄tü lea o le launiu e le tautai, (foemuli) tatala pe faaui le pa ua ia filifilia e faapale ai le vaa, ma togi i lalo. E sosoli e le tautai le mulituitui o le ›fe, tago i lana foe ma alo. O le foemua, o lona tiute lava o le alo o le vaa ma taotao pe ¡ ⁄i se atu. E iloa uma e le fua, ua ⁄i le atu i lea vaa ma lea vaa, ona latou taualaga lea faapea, “Atu e!”.

82

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 3

E mulimuli faaatu ë le fua, a ua leva ona iloa e le tautai ua ⁄i le atu i lona vaa. E iloa i le tasua o lona nofoaga e le mulituitui o le ›fe lea na te sosolia, ona fai atu loa lea i le foemua, “Le atu.”. O lona uiga o lea upu i le foemua, ia taotao le vaa ae sei sisi le atu. E mata⁄lia le tautai ma vave lana gaoioi. 1. teu le foe 2. limaagavale pipii mau i le pu¤ga 3. liliu i tua pu¤ le ›fe aua nei pu¤ina maualalo ae tuu i luga a¤ o le suluga o pa. Afai o le tautai e sisitu, pe nofo, o le gaoioi ia vave ma sisi loa le atu i le vaa. O le atu muamua e ⁄i i so› se vaa, e taua o le atu o le sela, ia pu¤pu¤maua, nei ta⁄ leaga atu, pe vave faamagoto foi, ona le tauia lea o le tigaina aemaise e faaeteete le tautai i atu mua, nei paå le atu, o lona uiga, o mea leaga uma o le olaga nei e lafi i ai e tautai. O si vaa lale e taumafai mai, ⁄i a täutau läulau i le aloga o le vaa. E alaga le tautai faatauanau i le foemua, “Oi, ta fia pälë! fli sou alofa, fai atu lau foe.” O le vaai atu lava ua ⁄i le atu a lea vaa, ⁄laga, “Atu ë!”. A maua pe paå foi le atu, ona toe ta foi lea i tua o le pa ae tago i le foe le tautai. O atu ⁄⁄i, e lë toe tago i le foe le tautai, auä na› na paå lava i le sami o le pa, pu¤ e le atu, sisi mai. O le vaa foi e lë toe alu i luma, a ua alu taamilomilo aemaise pe ¡ to⁄ le inafo. Afai ua fäi atu le fua po ua magoto foi atu, ona seu ai lea o le fua i fanua. O le tasi lena taimi tigaina, aua e faatino ai le alagaupu foi lele, “Fa⁄tili foe mo le a¤.” O aso ua mavae, sa mamalu tele puipuiga po o sa a le ¡iga tautai. E sa se vaaalo nofoalua/nofoatolu, e alu i uta, ae lei tau uma mai le fua. A tau uma mai i uta le fua, ona fai lea o le ⁄leaga. O lona uiga, e faapae pi‹oa ma pi‹ama vaa uma o le fua, (e lë iai paopao) ona faailoa ane uma lea e tautai o sa taitasi i le tautaialii, pe fia atu o lona vaa ua maua, pe ⁄sa foi. O le tautaialii e faia le faasoa. Afai o le vaa e atoa ma le lima, sosoo ma le atoa, pito atu vaa e 6 ta‹ iva, 7 vaa ta‹ valu, 10 vaa ta‹ ono, ae tolu vaa ⁄sa, ona sii mai lea o atu mai vaa e tele atu, ma ave pe ta‹tasi, ta‹lua atu ma vaa ⁄sa, a o atu e totoe, e polo e fai ai le ⁄leaga. Uma le ota a tautai ma soäalo, ona tufiama lea o le fua ma aga‹ i uta. O sa ua au, (10 pe sili atu atu) e faailo i le taliuta. O nisi nuu e vili le foe. O nisi nuu e ususü. O nisi nuu e ili le pu. O nisi nuu e asu le foemuli. GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

83

A UTALAGA 3

E eseese lava faailoga i nuu. A tuta le vaa, o le ⁄utaliuta e si‹a le vaa, sei vaganä ua si‹vaa se tagata¤se. E mautinoa e maua le atu a le tagata¤se si‹va⁄. O tautai ua ave launiu ma agai loa e faalalanu, ona fai ai lea o matü ma alo i le meaai, ae fai le faasoa a le matai. Afai o le tautai o le matai o le ¡iga, o ia lava e faasoaina le faiva. O aso anamua, o sa o tulafale, tusa lava pe a¤ le alofaga e tasi le atu, e töifi mo le alii täua o le nuu. Pei e tauvä po o ai le sa e maua ai se ipusami (ota o le sua a le alii). Manatua, e lë fo‹ fua, auä o le fa⁄aloalo i le fa⁄aloalo, aumai le atu, ae avatu toga, siapo, fala m.f. E le fia taumafa le alii, pe faatali lona fia ota i se atu töifi, a o le mea aupito täua i le aganuu, o le tulafale e iloa fai ali‹, ma o ia lena e sasa⁄ i ai sua o le nofo.

Fa’atinoga 5:

O nisi mata-’upu ta-ua 1. Galulue ta‹to⁄lua e faitau ma mätau väega olo› i le fa⁄tinoga lenei. 2. Auaua‹ e vala⁄u e le isi le upu, ae tafi e le isi le uiga. Faitauga o Atu 1

-

9 atu

10 atu

-

atoa/tasiga aui

11 atu

-

atoa ma le tasi/tasiga ⁄ui ma le tasi

12 atu

-

atoa ma le lua/tasiga ⁄ui ma le lua

20 atu

-

tinolua/luaga ⁄ui

30 atu

-

tinotolu/toluga ⁄ui

100 atu

-

tinoseleau/sefuluga /⁄ui

Väega o le Atu ulu

-

iotua

-

ioalo

-

E le täga tasi nuu i le faasoaga o le atu, aua e eseese tulaga pule o agaifanua.

ifimaga Pau le itü e tutusa ai, 1. ulu (pe ¡ faaota) e ave i le alii (pe ¡ faavela) o le tulafale 2. ma⁄lo - alii O iotua ma ioalo, e ¤se¤se i nuu. 84

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 3

Mafua 1. maomao

-

tama‹ i⁄ mafolafola papa¤ i‹la

2. pala‹a

-

tutupu mai ai poge ma alogo

3. pinelö

-

tutupu mai ai mälava

4. mälolo

-

(E taa saosao tele ai le inafo.) O le i⁄ lele

Itü¡iga Pa Atu pasina

-

pa¤pa¤ iila atoa

laumilo

-

ifi samasama

ulia

-

ifi uliuli – pa¤pa¤ le ulu ⁄e uliuli le sifisifi

päusi

-

pa¤pa¤mä

ulialaumilo

-

uliuli sasama le siusiu

uliatoto

-

uliuli ma mumu totototo le ifi

Itü¡iga sisi 1. sisi fa⁄⁄u 2. sisi toso 3. faamanusina 4. lafo - sisitü - sisinofo Fa⁄sologa o le olaga o le atu 1. atu 2. faolua 3. gä›go / gä›no Atu fa⁄igoaina 1. atu a Sina

E to le potopoto i le itu o le atu ma tuu i luga o le maa i le mulivai i Vailoa, Palauli, o le inati lena mo le teine o Sina.E pu se väega o le ioalo.

2. atu a Tautunu

Sisi maualuga (faamanusina) vave ma le ulutonu, peitai na iu lava ina sesë le atu i ama, e maua ai le alagaupu, “E poto le tautai ae se le atu i ama”.

3. atu a le safi

O le safi o le i⁄ gutu umi pei se tao, a tuli lana atu, ae sola ane le atu lafi i lalo o le ta¤le o se vaaalo, vave ona tuliese nei tutu‹ le vaa e le safi.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

85

A UTALAGA 3

4. atu o le sela

O le atu muamua e ⁄i ma sisi auä sa tigaina ma sesela i taualo le vaa e åli ai atu.

5. atu o le ola o le vaa O le atu muamua e maua i le alofaga a se va⁄alo fou. O atu na e täfia o le ola o le va⁄ ma e ave i le nufi po o le pitonufi. 6. atu si‹

Atu e si‹ mo le ⁄leaga. Atu si‹ mo vaa ⁄sa.

7. atu töifi

O le atu ua topule ma ta‹ta‹ i le sifisifi mo: a. le faifeau e. ni mälö i. se alii täua m.f.

Fa’atinoga 6:

Tau’aiga i le Faitauga o atu 1. flu tama, ⁄u teine. 2. Tusi ⁄i le faiaoga ma faafoe le tauvaga. 3. O le vave ma sa› e manaomia. Faamaumauga:

Tama

Teine

4. Vala⁄u e le faiä›ga ae tusi le faitauga sa›: ft.

10 atu

22 atu

13 atu

30 atu

19 atu

1 le atu

5. Faasolo pea seia maua le ⁄u malo.

Fa’atinoga 7:

Umu 1. Tapena ma fai se umu a le Tausaga 11. 2. Aumai ni atu e fa⁄sino väega ¤se¤se, fa⁄sino le fa⁄mamäina ma faiga e fa⁄vela ai. 3. A vela le umu, fa⁄sino le vaevaega ma le fa⁄soaga. 4. Laulau ma tausasami.

86

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 3

Fa’atinoga 8:

Tusi le faitauga sa’o o atu 1. Tusi i lau api le faitauga sa› o atu ua lisi atu i lalo.

Fa’atinoga 9:

16 atu

12 atu

18 atu

20 atu

21 atu

14 atu

33 atu

41 atu

65 atu

27 atu

4 atu

2 atu

17 atu

26 atu

5 atu

19 atu

Vaogagana 1 O le tele o upu o le vaogagana o Alofaga ua lavea i faamatalaga o le faiva. 1. Galulue ta‹to⁄lua. I lisi ae II lisi. 2. Auaua‹ e valaau e le tagata lana upu (I) po o le uiga (II), ae tafi mai e le isi le upu po o le uiga e feso›ta‹ i ai. I. Itü¡iga ta⁄ o atu:

Fa’atinoga 10:

II. Uiga

1. ta⁄ faapupula

-

a. ta⁄ fulialo ae iloa le fe‹lafi o alo o atu

2. ta⁄ faaogaumu

-

e. ta⁄/faaväega

3. faamata

-

i. atu olo› muamua i le inafo

4. faamuli

-

o. atu olo› mulimuli o le inafo

5. talele

-

u. ta⁄ saoasaoa

6. ta⁄ sasae

-

f. osofa‹/tufitaufao le mafua. O lona uiga ua iai malie po› safilä

7. ta⁄ ta⁄milomilo

-

g. ua le alu le inafo auä ua to⁄ le mafua

Vaogagana 2 (fia iloa) 1. Galulue ta‹to⁄lua. 2. Faitau ma tusi a lua tali i fesili nei.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

87

A UTALAGA 3

a. e. i. o. u. f. g. l. m. n. p. s. t. v. h. k. r.

Fa’atinoga 11:

Tautai a¤? Matü? (Fetaui i so› se faamäluuga.) E ä le faatamasoäli‹ga? O fea na ala ai atu? O fea na tuu ai atu? O le ä le mafua? E taotaomiaatu? E te alo? Pe e te faavaeaso? O le ä le taimi na laga ai lo oulua vaa? E soäloa le vaa o le ¡iga? E moni e te ma‹vasa? O le ä ea foi le pa taulafo o lou sa? E ä le ta⁄ a atu? Ua ola le sa o ? E fia la ni atu a le soäalo? E ä le vaa o le ¡iga, e soloa?

Alaga-’upu O nisi nei o alagäfipu e mafua mai i le Alofaga. 1. Fa⁄logo a › fa⁄matala e le faiä›ga alagäfipu. 2. Galulue taito⁄lua. 3. Faitau, fa⁄talanoa le alagäfipu ma lona fa⁄matalaga. 4. Fa⁄tumu se pusa pei o le fa⁄ta‹ta‹ga, mo alagäfipu uma e tafi mai ai: 䊑

Alagäfipu

88

Agaga o le alagäfipu

agaga o le alagäfipu ft. o se upu fa⁄noanoa, fa⁄vvi‹vi‹, fa⁄maualalo, fa⁄fiti, fa⁄alualu, täofiofi, mf. Fa⁄uigaga

GAGANA SA MOA

Se isi fuaitau e tutusa uiga

TAUSAGA 11 TUSI 2

Fa⁄aogä i sau lava fuaifipu

A UTALAGA 3

1. E talanoa atu ae lë talanoa manu. Mafuaaga: O tala uma lava o le faiva nei, o tala lava i atu. A puna le pa, o le mafaufau o le tautai, ia ütia (⁄ina) le pa e atu. A talanoa i le ›fe, faatatau i lona malosi nei gau pe ¡ ai se atu lapo⁄. O lona uiga, o tala e fai agai i atu, ae lë talanoa i ni manu. 2. O atu vaa si‹ so›. O le tautai lava e tö⁄ga e alo, o le vaa foi lena e maua pea atu. 3. Faatili foe mo le a¤. E ui lava o le faiva e tigaina, a ia faatotoe se malosi e taualo ai le vaa pe ¡ seu le fua i fanua. 4. E poto le tautai ae së le atu i ama. O Tautunu, o le tautai matapalapala o Palauli. E ⁄⁄ve ma logologoä ona tala. Na solomaimoa i ai tautai o Sämoa i le lelei tele o lana sisi. E fai o le maualuga, a o le ulutonu. Peitai, na ifi lava ina pa¤la le tautai ma tofu ai le atu i ama, ona maua lea o la tatou alagaupu. 5. Ua se i⁄ mai moana ua uma ona ¡isa. E ta⁄ le atu ua uma ona polo i le mafaufau o le Sämoa. O lona uiga ua iloga lelei io o le atu aemaise pe ¡ vela; na ona totofi lava e lë manaomia se ›¤, e lë pei o isi i⁄ o le sami. 6. Ua tau fai pü¤a le ›feloa ma le matila. E lua ›fe o le va⁄alo e masani ai Sämoa. O le ›fe umi, o le ›feloa lena. O le ›fe puupuu o le matila. Afai ua tetele le tögäatu, ua ⁄⁄i le inafo, e tau fai ⁄⁄i faatasi atu i le ›feloa ma le matila. Ua atu loaloa lea ogasami ma ua ⁄⁄i faasolo atoa. 7. Tagisia Läfilu o se vaa ia goto. E lua talitonuga o Sämoa. O le isi talitonuga, o Läfilu, o le tautai lea na ia fagotaina le pa ⁄ina tele, ua igoa o le ⁄uamanü. E faapea le tala, na solo i ai tupapa a tagata. O le isi faiga lena o le faiva o Läfilu. E le alu i se vaa ae masani ona tu ma lana ›fe i luga o le papa i le va o Falealupo ma Tufu ma seu ae ⁄⁄i ai le anoano o atu. O le mafua⁄ga lena o lea upu Sämoa o le ‘TUPAPA’. E faapea, so› se tupapa e ave ia Läfilu, e tele i⁄. O le isi taofi, fai mai o Läfilu, o le a⁄u i gatai o Falealupo. E mamao i tai ma e seäseä ona oo i ai ni alofaga, se‹ vagana o aso malü. Fai mai le tala, o le tinae o atu, soo se vaa e oo i Lafilu, e goto mai i le uta atu, ma o i ina na maliu ai Läfilu na feausi mai Fiti ma le auamanü (pa). 8. O Faiva o Fiti ia lililo. O le tau⁄iga a le Sämoa ma le Fiti, po o ai e ⁄ina le pa toe tele atu. Peitai na matua toilalo le Fiti, ona ia augani ane lea i le Sämoa, e alofa, o faiva o Fiti ia lililo. GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

89

A UTALAGA 3

9. Ua talagapasina. O le taimi e faatasia ai le fua i le alaina o atu, e tau fai tatala ai pa taulafo. O pa sili ia ona ⁄ina e taualo ai se vaa. E faapena pe ¡ fesilafa‹ ni mamalu ma paia maualuluga, ole¡ tatala ai le poto ma le tomai o lea tulafale po o le töfä i ¡iga. 10. O le pa ua fausala. So› se tautai, e iai lava lana fau (fausaga o le pa po o le maea selemalie). E tolu väega o le fausaga o le pa. 1. fausaga ulu 2. fausaga ifi 3. fausaga loto O na väega, e lë soona fauina. E faitau fausaga o le filo. O lona uiga, ⁄ua nei sili pe itiiti ifo aua a sesë fausaga ua täfia, o le mea lena e tafi, o le pa ua fausala. O le talitonuga o tautai, a lë utia (⁄ina) le pa, e toe tala uma ma faitau fausaga. O le tele lava o pa, e maua mulimuli ane, e sesë pe sala ona fausaga, ona toe fau foi lea. 11. fluamanü ⁄uamanü ⁄uamala ⁄uamala ⁄uamala ⁄uamanü. O le pa sili lena ona ⁄ina. Faamatala le tala ia Aloaloalela - Le pa lena e iai le malolo o le Fiti. O le pa foi lena na malepe, ona saili solo lea o se tautai na te fauina. Na aumai i Sämoa e le teine o Sina ma ona tuagane, ona maliliu uma lea o tama, ae fa⁄o› mai e le teine le pa. Taatia le itu mamafa o le upu sei auiliili i le T.12 ma le 13. 12. O le pa ua sala i le maga. A sala le pa i lona maga, e lua mea e mafua ai. 1. E faamaga le maga (lave). 2. E punou le maga. E tasi le mea e tatau ona fai, o le aveese le maga lea ⁄e toe ta se maga fou. 1. ulu o le pa

6. maga

2. sifisifi o le pa

7. tua o le pa

3. fausaga ulu

8. alo o le pa

4. fausaga ifi

9. sega o le pa

5. fausaga loto

10. ta¡ o le pa

Ata 10.0

90

O le päatu.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 3

Fa’atinoga 12:

Alagaupu 2 1. Vaefä le vasega. 2. Faaaupogaleveleve täua olo› natia: faaupuga ua tusia i totonu o le ata. 3. Talanoa i täua ma faauigaga. 4. Fa⁄aogä i fuaiupu. 5. Tuufaatasi le vasega mo fetufä‹ga. Väega 1 E poto le tautai ae së le atu i ama. Väega 2 Faatili foe mo le a¤. Väega 3 O atu vaa si‹ soo. Väega 4 Ia talagä päusi.

1. ulu 2. p䢢 3. iotua 4. ioalo 5. ma⁄lo 6. ifimaga

Ata 11.0

O le atu.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

91

A UTALAGA 3

O le launiu (›fe sisi atu)

Ata 12.0 92

O le launiu.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 3

Fa’atinoga 13:

Fa’amanatu ‘upu 1. Talatalanoa i uiga o upu ma faaupuga o le alogäatu ma faauiga. Si‹ i api ma ao i le faiaoga.

Väega 1

Väega 2

Väega 3

Väega 4

launiu fu¤fu¤ taumata foe tatä ›¤ maea päletua

taova⁄ tautai tö⁄i le malie ⁄leaga mafua feälofa‹ le va⁄ fa⁄magoto atu

fua laumamae tufimoe fua välevale va⁄alo puä atu ta fia pälë atu ala täotao le va⁄

atu o atoa atu o le tuumoe atu o pupula teu le foe atu o le faafitu atu o le malu peau

Fa’atinoga 14:

Fa’atulagaga o ‘upu 1. Talanoaga a le vasega atoa. 2. Toe faamanatu väega o le gagana: nauna suinauna soänauna nauna vavae¤se nauna faapitoa fuiupu nauna veape soäveape fuiupu veape muänauna faasinonauna upu o faiä 3. Galulue ta‹to⁄tasi.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

93

A UTALAGA 3

4. Faatulaga upu taitasi i väega o le gagana. i. E alapö atu. ii. O le pä ua fausala. iii. Olo› fai le ⁄leaga a le fua. iv. E, ta fia pälë! v. O atu vaa sii soo. vi. Pagä, e lë ⁄⁄i le inafo. vii. Na fäiatu le fua ananafi. viii. E ⁄sa lo ma vaa, a o le atu sii na matou pepese ai anapo. ix. O atu fualaumamae e alapö. x. Ua to le fale o tautai.

Fa’atinoga 15:

Tali fesili e 20 1. Toe fo‹ i le Fa⁄tinoga 1. Galulue i väega ta‹to⁄lima na iai. 2. Talanoa i tali o ä tou fesili sa fai. 3. Tusi i lalo tali o ä tou fesili. 4. Lipoti i le vasega ma sa‹li mai i isi o le vasega po o le faiä›ga tali tou te le‹ maua.

Fa’atinoga 16:

Galuega tusitusi Tusi sau tusi i tamaiti o le Tausaga 11 e fa⁄matala i ai le faiva o le alofaga po o le tuligäatu i ni upu e lë sili atu ma le 150. Ia ao i le faiä›ga mea nei: 1. Fuafuaga o manatu ma le fa⁄va⁄ o le tala. 2. Tusiga Muamua o le tala. 3. Iloiloga ma fautuaga a le ⁄ufaitau. 4. Tusiga Fa⁄ifi o le tala. Sauni sau tautalaga i la tou vasega i le faiga o le faiva lenei. E 5 minute o le tautalaga. E tatau ona lava saunia pepa ma ata e fesoasoani i le folasaga o le tautalaga.

94

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 3

Iloiloga ma fautuaga a le ⁄ufaitau Tusitala Ulutala Tagata faitau Faitau mäe⁄ le tala ona fa⁄to¡ faatumu ai lea o le pepa lenei. Toe fa⁄fo‹ le tala i le tusitala ma fa⁄matala i ai manatu ua e fa⁄alia e tali ai fesili nei. 1. O le ä sou lagona i le tala?

2. O ä väega o le tala olo› mana›mia ni isi fa⁄matalaga ina ia mälamalama atili ai le ⁄ufaitau?

3. E sologa lelei manatu o le tala? O lona uiga e feso›ta‹ lelei manatu ma faigofie ona mulimulita‹ le aufaitau i mea olo› fa⁄matala.

4. E ola ma mata⁄lia le amataga ma fa⁄osofia ai lou fia faitau i ai? O ä ni suiga e ono faia?

5. O aofia ma manino i le tala väega nei: 䊑

fa⁄matalaga lautele i le matäfipu ft. o le tulaga sa i ai, o aso nei



o mea e fa⁄aogä i le faiva



fa⁄sologa o le faiga o le faiva



fa⁄opoopoga e pei o ni alagäfipu, täua i le fa⁄sämoa mf.

6. E iai ni upu, fuaiupu, e ono suia ina ia atili maoti ma manino le tala? 7. O manino: 䊑

palakalafa



manatu ⁄utü



manatu e fa⁄lautele ai manatu ⁄utü



amataga,



fa⁄ifiga?

8. O sa› 䊑

sipelaga, kalama, fa⁄iloga?

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

95

A UTALAGA 3

VÄEGA 2: TIUGÄMALIE Fa’atinoga 17:

Ma-tau mata-’upu e aofia i le ’autu1. Galulue i le vasega ¡toa. 2. Fa⁄talanoa ma fa⁄tumu se fa⁄aupogäleveleve e fa⁄iloa ia matäfipu e aofia i se fa⁄matalaga o le ⁄utü: Tiugämalie ft.

TIUGÄMALIE

3. Fa⁄logo a o fa⁄matala e le faiä›ga le faiva o le tiugämalie.Fa⁄tumu pusa i matäfipu olo› mo›mia. Matäfipu

Fa⁄lautelega

Va⁄ o le fa‹va Nofoaga Taimi o le faiva Mea e fa⁄aogä i le faiva Mäunu masani Faiga o mäunu Faiga o le faiva

Fa⁄numera le fa⁄sologa 1. 2. 3.

96

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 3

4. Galulue ta‹to⁄lua e fa⁄tusatusa a lua fa⁄matalaga ma fa⁄mäe⁄ lelei i le fa⁄aogä lea o fa⁄matalaga tusitusia ua avatu. Va⁄ o le faiva 1. va⁄alo 2. tulula 3. fautasi

faiva faitasi

Nofoaga e fagogota ai O le Moana Taimi o le faiva So› se taimi o aso malü, peitai e sili le po, e mälü. O le ao e vevela le la. Mea e faaaoga i le faiva 1. maea sele malie 2. päletua 3. taova⁄ 4. maunu ma ⁄fämaunu po o manoa 5. ›¤ 6. fu¤fu¤ ma vai 7. launiu (Pe alu le vaa e lepa malie, e ave lava le ›fe nei to ni atu. A alu foi le vaa e alo atu, e ave lava le maea nei tö⁄i se malie.) 8. uto 9. tui-ipu 10. pu (foafoa/punifo) Mäunu Masani 1. pe⁄

(tafasi ona lala lea i le afi). O le maunu ta‹ lena.

2. o i⁄

(tuufi/palepo, atu, m.f.)

3. pua⁄/ogapua⁄/taufale m.f. 4. tuna m.f.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

97

A UTALAGA 3

Faiga o Maunu 1. uto

O le uto e ta mai i le laau. E noanoa i ai le tui-i⁄ ona faatafea lea o le uto, ae taofi mai i le vaa e le afa.

2. ⁄fämäunu

E tui i⁄ pe nonoa se fasi pua⁄ po o se fasi povi i le afa, ona tuu lea i lalo pe tolu gafa ae taofi e le tautai po o lona soä-alo le isi pito. E mataala nei sau se malie ai le maunu, ona mä›na lea ma lë toe sau.

3. maunu-ta‹

O le maunu lea e faalaitiiti i⁄ po o se pe⁄ po o se tuna e nonoa i le pito o le ⁄fa. A tö⁄i se malie, ona togi lea i lalo e le tautai, ma ta‹ta‹ mai ai le malie, ae sele i le maea.

4. fa⁄popoa

O se taufale o se mea-i-tuä›lö. E vau e faaalu le popoa, ia tosina mai ai malie. E iai foi isi faiga e masani ai tautai.

Faiga o le faiva Ia: 1. tapena le va⁄ 2. laga le vaa ma sii loa i tai 3. alo i le ogasami filifilia 4. liliu le vaa 5. fai maunu ma tuu i lalo 6. lülü le tui-ipu 7. tufi i luga (totonu o le vaa) maunu pe ¡ tö⁄i se malie 8. ta le maea (tautai) 9. togi lalo le maunu-tai 10. tai le malie 11. sele le malie 12. afai o le i⁄ e gafatia i se taimi vave, ››mi le ⁄iniu, taofi, velo le taovaa, sasa loa le ulu i le paletua. Afai o se malie tele, fa⁄ta⁄ sei väivai, ona faatoa fufuti lea i luga ma sasa loa 13. fafao i le vaa. E fagogota pea seia malilie tautai ole¡ a¤ le fua. Ia 14. faatili foe mo le a¤. (Faatotoe se malosi e alo ai le vaa i uta) 15. faailo le taliuta pe ¡ iai se malie.

98

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 3

Ia silafia: E ese¤se nufi ma sa o tautai. O isi nufi e fa⁄ilo le sa ua mau malie i le foafoa, po o le vili le foe, pe ususü po o le asu o le foe muli. 16. O le taliuta ua faatali i le afaga (matäfaga) e lafi malie ma sii le vaa, a o tautai, e ave le launiu ma o e fa⁄lalanu, fai matü ma fai le mea e tatau ai. Ia silafia: E lë o taimi uma e vave logo ai le vaa. A tuai ona tö⁄i se i⁄, ona liliu foi lea o tautai i ä latou faiga masani, e tauvalaau ai malie. A le usua se pese i le malie, ua fai se solo. Fa⁄ta‹ta‹ga o le solo a le tautai. SOLO

Fa’atinoga 18:

1.

Sau ia se felefele! ·e na, le pele Afio maia na tausami Ua manogi manaia le tali Sau ia se felefele!

2.

Ta te ofo i lou le alofa! Na afi sau nei ma le ola O i⁄ ma ogapua⁄ lapopo⁄ Ma lau tuna faasamisami mo se ota Sau ia se felefele!

3.

Afio maia ata leaga a¤! O oe o le manamea o le tai fäna¤ Le tinu-ma-salasala na ou ⁄umai Alofa⁄ga molipö o Filifetai (suafa) Sau ia se felefele!

Au’ili’ili le solo 1. Galulue le vasega ¡toa e fa⁄talanoa tali o fesili: i.

O ai olo› fai i ai le solo?

ii.

O le ä le felefele?

iii.

O le ä le agaga olo› fai ai le solo?

iv.

O le ä le uiga o fuaitau ia:

“O oe o le manamea o le tai fana¤ Le tinu-ma-salasala na ou ⁄umai Alofa⁄ga molipö o Filifetai.”

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

99

A UTALAGA 3

Vaogagana

Fa’atinoga 19:

E tele ma anoanoa‹ le vaogagana o le faiva lenei. E lë tasi fo‹ se taimi e fai ai galuega o le fa⁄tinoga lenei ae ia fa⁄solosolo i piliota se ‹a mäe⁄. O le tulaga täua muamua ia malamalama i uiga o upu ma fuaitau. 1. Fa⁄logo ma mätau uiga a o fa⁄matala e le faiä›ga upu ma fuaitau o le vaogagana. 2. Vaevae le vasega i ni väega ta‹to⁄lima. 3. Vaevae tutusa fuaitau i väega. 3. Fa⁄aogä ni pepa mälö pe 30 senitimita le ufimi x 10 senitimita le lautele. Tusi le fuaitau i se pepa mälö ae tusi lona uiga i seisi pepa mälö ft. Ia tutusa lanu, ma le ufimi o pepa.

ua

e



nu

le ⁄ ta

e el

tai

li ma

el

tet

o uma l i e e fo 1. o l ⁄alo tai le va a o le tau e so 2. o l fo i luma e no

foemua

i⁄ lei le

laule

lapo⁄

le m alie

4. Galulue le väega iä latou fuaitau ua atofaina. Fa⁄faö pepa ina ia ü i lalo upu. 5. Auaua‹ ta‹to⁄tasi. Susu¤ le pepa e tasi ina ia ü i luga le fuaitau po o le uiga. Toe susu¤ lea o se isi pepa e sa‹li ai le fuaitau po o le uiga o le pepa na mua‹ susu¤. A tutusa ona tufi fa⁄tasi lea e fai ma ou ⁄i. Toe fai ›e. 6. A lë tutusa ona toe fa⁄faö lea o pepa uma e lua ae sui le tagata e fai. 7. A mäe⁄, ma ua iloa ua maua⁄ a tou upu, ona fa⁄fesuia‹ lea o a tou upu ma le isi väega ma toe ¡mata. 8. O le la⁄saga mulimuli o se su¤ga pufipufi e faia e le faiä›ga.

100

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 3

VAOGAGANA ua mänu le ata ua ta le tai malie ola malie

-

söloa le fau e ⁄i le vaa e i⁄ feai le fau

-

umuloloi

-

fai loloi fufui le sa foemua

-

foemuli

-

ta le maea

-

taotao le vaa

-

fagämaea

-

oomi le ainiu tali le i⁄ ausou i le uto

-

logo le vaa taoto le vaa liliu le vaa ⁄⁄u le vaa faö le vaa sa¤ le vaa malolo le vaa alagäva¡ salifoea laga le vaa

-

GAGANA SA MOA

tetele le tai malie ua tetele le tai malie malie muamua ua maua e le vaa fou, e ave i le nuu po o le pitonuu vaa mau malie e alu gofie E tau le misi le aluga o le vaa ma toai ia feai (tanifa, sau m.f.). taumafa saunia e le nuu po o le pitonuu mo le umusaga o se vaa fou O le aso foi lea e fufui ai le vaafou. taimi muamua ua tufi ai le vaafu i le sami 1. O le foe i luma o le vaaalo. 2. O le soa o le tautai e nofo i luma. 1. O le foe i tua. 2. O le tautai (e nofo i tua). Nonoa le pito o le maea i le iato, talatala le maea ma faasauni le matasele. taofiofi faamafola le lau o le foe-mua i le sami nei sa¤ pe lolo le ama o le vaa A sele le malie, taofimau, ⁄ua ne‹ va le lima ma le ulu o le malie, leaga e vave le femilosa‹ o le ulu o le i⁄ i ⁄i se isi. faamau le matasele i le ulu (fuilauvi) o le malie noa loa le malie tasua e le malie le uto i le fia ai i Maunu. O le uto e opeopea, a tau ⁄i e le malie maunu, ae oso le uto ma faigata ai i le malie ona ⁄i mäunu to⁄i le malie faalepa le vaa ae talia lalo u matau i le mea e tafe i ai le au ua toetoe a goto i le uta malie goto (u i luga le taele) goto (lele i luga le ama) goto (magoto faafuase le ama, sese na taotao) lavea i le faiva lavea i le fia ⁄i ma le fia iu 1. Fafagu pe moe taulaga i le taimi e alu ai le vaa. 2. Taumafai le vaa na goto, e aofia ai le toe faufau pe afai sa malepe se mea ma tatä faamasa. TAUSAGA 11 TUSI 2

101

A UTALAGA 3

masa¤sa¤ malolololo velo le taovaa sele muagutu

-

laulelei le i⁄ se¤ taliaga le i⁄ oloia mata

-

sa o le fau taliuta

-

lülü le tui-ipu

-

popoa ⁄ve taetuli talitaliuli

-

i⁄mänu

-

lelei le au manaia le au o›na le au

-

faualuga faualalo pe mamafa le ama velosa‹ i le gutu o le malie le taovaa (laau) ua le selea le ulu o le malie a ua sele le muagutu o le i⁄ lapo⁄ le malie e sau taliaga loa le malie, o lona uiga ua fe⁄i. puitiiti le maea ua oloia ai mata o le malie pe a faamaulu le matasele tulafono o le fausaga a le tautai tagata o le ¡iga e faatali atu i uta, tapuai ma tapena mea ai mo tautai O se tasi o galuega a tautai, o le tuu i lalo o le tui-ipu ma lülü, tusa o se logo e tau atu i malie e o mai ua fai mea⁄i. o le manogi o mäunu ua ave e le au fe‹lafi le tino o le malie i le po tama‹ i⁄ pei ni malie e fepi‹ti i le tino o le malie O le i⁄ tele pei se faleo›, e mulimuli ai malie, ona e masani ona lalafi ai i lalo o lona tino mafolafola mafua. O le talitonuga o le tautai, o le mea e iai le i⁄ manu e i ai foi malie. E mafai ona fa⁄pea i le fogätai. E lë o›na le ate. E lë o›na le ate. leaga le ate

E tele lava isi upu e le o tusia. Itü¡iga malie fllava Togo Aso Moemoeao Mataitaliga Soloalalo Naiufi m.f.

102

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 3

Väega o le malie ao (ulu) muliulu iotua ioalo ogapoto ifi gogo ⁄ulaumea silo taga m.f. O le faasoaga o le malie, e eseese nuu i le tele o väega faatäuaina e mafua i tulaga o agaifanua, ae mafuli atu ina tasi, a o le ifi o le mea täua mo le alii sili po o le faifeau. O lea la eseesega, ua faigata ai ona faia se faasoaga tamau o le malie. O le faiga sili, o le tusi mai e le tamaitiiti le faasoaga o le malie olo› alu ai lona nuu, ma e faigata foi ona fesiligia i se su¤ga lea itü. Taumafa e gaosi mai le malie tipifefiloi

tipitipi faatafafa fasi malie, ma fasi au, saka i le vai faamasima ma le aniani.

lu⁄u malie (o le ulu e lu⁄u) taofua (fasi malie) Faitauga o malie e maua a le va⁄ tasi le malie

-

uta tasi

2 malie

-

utalua

3 malie

-

utatolu

Faasolo ai lava faapena. Alagäfipu 1. E fai foi o le ⁄i malie, a o le tuu malie. E fai foi o le ⁄i malie, a o ona tua. (Taatia le aganuu i lea itu sei aulia le Tausaga 12 & 13). 2. Tatou tälia lalö.

-

Tatou onosai atonu ua tai sau se malie.

-

Tatou faatali pea ua tai to⁄i manü.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

103

Ata 13.0 104

O le malie

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

6. i’u

5. iotua

4. ioalo (laualofa)

3. gogo

2. ‘aulaumea

1. ulu

A UTALAGA 3

A UTALAGA 3

Fa’atinoga 20:

Agaifanua 1. Fa⁄matala le agaifanua a lo outou nufi i le fa⁄soaga o le malie. a. O tagata e ⁄ve i ai väega nei: ulu gogo iotua ifi

⁄ulaumea ›gapoto silo (totoga)

e. Fa⁄matala po o a gasesega masani o ia väega o le malie ia lelei i le taumafa ft. fai⁄i malie lu⁄u malie

loloi tipifefiloi mf.

2. Talatalanoa ma fa⁄maumau aogä o väega nei o le malie - pafi oneonea - nifo - gogo - ⁄pa⁄pa

Fa’atinoga 21:

Ta-aofa’iga o faiva:

Fa’atino se tautalaga

O le fa⁄tinoga o se tautalaga ua mäe⁄ ona avatu i le Tusi 2 Tausaga 10 itulau 52–59 fautuaga mo tapenaga. E tatau ona tou toe sa‹li‹li lelei matäfipu olo› iai i itulau ua täfia mo se fesoasoani i le faia o le galuega lenei. O le galuega fa⁄ifi lenei o le autalaga ma olo› tufifa⁄tasi ai tomai sa galuea‹ina i fa⁄tinoga ta‹tasi.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

105

A UTALAGA 3

Pepa o Galuega Tapena sau tautalaga e fa⁄tatau i se matäfipu e TASI mai le lisi olo› i lalo. E lima minute o le tautalaga ole¡ folasia muamua i le tou vasega ona folasia ai lea i tufifa⁄tasiga a le ä›ga atoa. Fa⁄aogä fautuaga o le Tusi 2 Tausaga 10 (52–59) e fesoasoani i au tapenaga. Ao i le faiä›ga mea nei: 1. Fuafuaga o le tautalaga. 2. Tusiga 1. 3. Fautuaga a sau päga mo le fa⁄leleia. 4. Tusiga fa⁄ifi. 5. O lau lipoti o lau tautalaga (fa⁄aogä le fa⁄va⁄ Tusi 2 Tausaga 10 itulau 59). Matäfipu 1. Filifili se alagäfipu e maua mai i faiva o le sami. Fa⁄matala lona mafua⁄ga, uiga ma lona fa⁄aogaga i ni fa⁄ta‹ta‹ga e te aumaia. 2. “O le fa⁄aloalo i le fa⁄aloalo” o se tasi lea o poutü fa⁄vae o le fa⁄sämoa. O ä ni molimau o lea tulaga i faiva o le alofaga ma le tiugä malie? 3. “O le Gagana Sämoa o se mata‹tusi ola.” O le ä se sao o faiva o le sami i lea tulaga? 4. “O faiva fa⁄sämoa ua puipuia ai le si›si›maga.” Fa⁄matala i ni fa⁄maoniga mai le alofaga ma le tiugämalie. 5. “O faiva o le sami ua täfii i le aganufi ma agaifanua.” Fa⁄matala ni fa⁄maoniga mai le alofaga ma le tiugämalie.

106

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

Autalaga 4:

FA’ATUFUGAGA O FALE SA MOA - A LA FUA MA FA’ANAUNAUGA IA ‘AUSIA

Ala- fua

Fa’anaunauga ia ‘Ausia E tatau ona mafai e tamaiti ona:

FAAMAUMAUGA MA FETUFAAÅGA

fa⁄maumau matäupu täua ma ö latou fa⁄lautelega mai folasaga a faiä›ga, tautalaga a ni mälö aloä‹a, seminä; folasia ifiga o ni su¤su¤ga sa faia i se matäfipu i ni faaupuga logolelei e talafeagai ma ë o faalogologo ft. seminä, lipoti; fa⁄ali ni manatu i matäfipu talanoaina ma ia aumai ni mau e lagolago ai manatu. Ia mafai foi ona tali fuaitau atu i manatu fa⁄alia ma manino ni faamaoniga e te¤na ai pe lagolago i se mau. Ia fausia ma fa⁄aogä faaupuga logolelei ma logomälie e talafeagai ma e o faalogologo; faamatala ia latou lava upu ⁄utü o matäfipu olo› i faamaumauga fa⁄äta eseese ft: faaïloïlo, faafanua, siäta, kalafi, ata mf.; fä‹fä‹ mai matäfipu olo› moomia i ni su¤su¤ga mai tusitusiga talafeagai;

AGANU‚ MA AGAIFANUA

iloïlo le vaogagana o fa⁄tufugaga: ft. faugä fale, va⁄; fai se läuga i se matäfipu atofaina.

FESO·TAÅGA GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

107

A UTALAGA 4

O LE FAflTUFUGAGA O FALE SÄMOA O ata olo› fa⁄aogä i le autalaga lenei olo› lolomiina i le tusi “The Sämoan Fale” UNESCO 1992.

Ata 14.0

O le fale Sämoa.

Matäfipu flutü O le faletele po › le faletalimälö po › le fale lapotopoto. Po › le ä lona ⁄nofale? O fausaga o fale Sämoa, e tatala. E ta⁄laelae ma savili. E fetaui lelei ma le tauvevela o Sämoa. O le fausaga o faletalimälö, e läpotopoto. O le ata o le fuäuli.

Fa’atinoga 1:

Feso’ota’iga o fale ma le aganu’u 1. Galulue ta‹to⁄ono. 2. Faamatala i se fa⁄⁄upogäleveleve: a. Fesoota‹ga o le faletele ma le aganuu. feiloa‹ga

tautoga

Aganufi fa⁄tino

fono 108

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 4

e. Täua o le agalelei fa⁄sämoa.

fia⁄i

Agalelei talimälö

fia mälölö

fesoasoani

i. Totoga o le fale. fala

⁄li

Tötoga o le fale

tanoa

fau

Olo› tülaga¤se le agalelei faasämoa i le lalolagi. E lë fa⁄va⁄va⁄i i se taui, ae talimälö i le mea sili auä le tala⁄ve. O le ata moni lea ma le faauigaga o le faletalimälö o le Sämoa. O le aganuu e mafuti ai measina auä o le ›a a Sämoa olo› teu i lana aganufi.

Fa’atinoga 2:

Manatu fa’avae 1. Galulue ta‹to⁄ono. 2. Tofu le to⁄ono ma le faaupuga. 3. Talanoa ma fa⁄lautele nisi nei o manatu fa⁄vae. 4. Tufifa⁄tasi mo fetüfä‹ga. a. E lë faava⁄va⁄i i se taui. e. O le tala⁄ve. i. O le maota ma le tuämaota. o. O le ›a a Sämoa olo› teu i lana aganufi. u. O le tamaoäiga e osi¡iga ma talimälö.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

109

A UTALAGA 4

E lë fa⁄va⁄va⁄i i se taui

E nonofo fua ma ⁄⁄i fua e lë totogia

O le tala⁄ve 2.

Ia viia oe e le tagata¤se ae lë o ou lava laugutu

3.

E tu ai le tuäniu

1.

Fa’atinoga 3:

4.

O le ›a a Sämoa e teu i le aganuu

A ou iloa oe i Sifilepa ou te iloa fo‹ oe i To⁄gamau

5.

O le tamäo⁄iga o le Sämoa

E osi¡iga ma talimälö

Ta-uga i le Tufuga Faufale 1. Fa⁄logo ma mätau uiga a o fa⁄matala e le faiä›ga. 2. Faitau ta‹to⁄tasi. Afai o le ali‹ e ana le maota ua fia fai, e alu le tulafale e ave le täuga. E mafai ona ave se suävai ma se pua⁄. E ⁄ve le ietoga lelei o le täuga. E feiloa‹ ma le tufuga, faao› i ai le tauga faatasi ma le talosaga. Afai o le tufuga o le taule⁄le⁄, ona faaui lea i le matai o le ¡iga, ona logo lea o le tufuga. Afai e talia, ona tufi lea o le pasese ma faigätala i le aso e taunuu ai le tufuga ma le ⁄utufuga. E faatali le ¡iga e ana le galuega. E logo foi le nuu. A taunuu tufuga, e fai le ⁄va o le feiloa‹ga. E iai le o› o tufuga e aumai mo le ¡iga ma le nuu. A uma le ⁄va o le feiloa‹ga, ona fai lea o lafo (tupe pe toga) o le nuu e tufuga, ona soso› lea ma le fono o le ⁄va, a lë› lenä ona aumai lea e le nuu o se faima‹lo, po o se laulautasi i le afiafi. E pule le agaifanua. 3. Galulue ta‹to⁄fa. 4. Tofu le väega ma le upu po › le faaupuga e faa⁄upogäleveleve ma faailoa mai ona täua olo› natia. (lelei/fa⁄lëlelei)

110

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 4

5. Tufifa⁄tasi ma fetufä‹. Upu ma fa⁄upuga: –

täuga



o› (o tufuga)



⁄va o le feiloa‹ga



lafo



fono o le ⁄va



agaifanua



faima‹lo



laulautasi

Faata‹ta‹ga amana‹a

alofagia

puipuia

Fa’atinoga 4:

O› o tufuga

aloa‹a

O le tala o le faletele

Ata 15.0

O le tala o le fale tele.

1. Galulue ta‹to⁄fä. 2. Tofu le väega ma le upu e fa⁄matala. Fa⁄logo i le faiä›ga mo se faapupulaga. 3. Tufifa⁄tasi ma fetufä‹. GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

111

A UTALAGA 4

Fa’atinoga 5:

Väega o le fale e fa’ailoga 1. Vaelua le vasega. 2. Talanoa ma faamaumau väega o le fale e faailoga: i. faatüga o le fale ii. avega o le faulalo 3. Tufifa⁄tasi le vasega mo fetufä‹ga.

Fa’atinoga 6:

Fata-manu ma fa’amaumau

Ata 16.0

Fatämanu ma fa⁄maumau.

1. Vaelua le vasega. 2. Fa⁄tino galuega i väega. Väega 1:

Talatalanoa i täua ma aogä o le fatämanu ma faamaumau. Ia aofia ai mea nei: – saogalemu o tufuga – feso›ta‹ga ma galuega o le fale – tala⁄ga o le fatämanu – o la⁄u e fai ai ma mea e fa⁄mau ai – o ni itü e lamatia ai

Väega 2:

Talatalanoa ma faamaumau. Täua ma feso›ta‹ga o pou vao ma le atu pou lalo. Faasolo ona tapou le fale, ulupou ma mulipou. Tufifa⁄tasi ma fetufä‹.

112

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 4

Fa’atinoga 7:

Väega o le fale ma aoga-

Ata 17.0

Väega o le fale ma aogä.

1. Galulue le vasega atoa ma le faiä›ga. 2. Fa⁄ogä le ata o le fale e fa⁄sino ai väega ¤se¤se. 3. Faamatala väega ta‹tasi o le fale ma o latou aogä.

Fa’atinoga 8:

Tusitusiga 1. Galulue ta‹to⁄fä. 2. Va⁄i i väega o le fale olo› i le ata. 3. Ia ta‹lua pe ta‹tolu upu a le väega e tusi i ai palakalafa. E tasi le upu, tasi foi le palakalafa. Faata‹ta‹ga 1: O le paepae O le tanu lea i fafo o le fale. O ⁄lä e pito i le palapala ona tanu fatufatu lea i luga i soasoäma⁄ se‹a latalata i le maualuga mana›mia, ona mono lea i ma⁄ma⁄ ae pito i luga le iliili. O le maualuga o le tanu, o le malosi foi lea ma manaia.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

113

A UTALAGA 4

Ata 18.0

Fa’atinoga 9:

Fale tele.

Väega o le fale 1. Galulue ta‹to⁄lua. 2. Va‹li‹li le ata ia malamalama. 3. Talanoa ma lau paga i väega o le fale. 4. Faamatala aogä o ia väega i le fale.

Fa’atinoga 10:

Gagana 1. Talanoa faatasi le vasega ma le faiä›ga. O ä a⁄fiaga o le galuega i le faaupuga “⁄ua ne‹ afe se atua gauaso”. 2. O lë fea väega o le fale e faasino tonu i ai lea fuaitau? 3. O le ä tonu le mea na tupu? a. O le fau ua nofoi faata‹fau. Aisea? e. O le ⁄so mua a Lemalama. i. Ua tau i le niusina.

114

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 4

Ata 19.0

Fa’atinoga 11:

Fale Afolau.

Fale afolau 1. Galulue faatasi le vasega. 2. a. Su¤su¤ le ata ma malamalama lelei i eseesega o le faletele ma le afolau i itu nei. 䊑

umi



fausaga o itü



poutü

e. Toe iloilo väega ma fausaga e tutusa ai. 䊑

tala



poulalo



fau



aso



pae⁄so



niufafo



pola



paepae

i. O le ä se isi igoa o le fale afolau? o. O le ä lona ⁄nofale?

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

115

A UTALAGA 4

Fa’atinoga 12:

Fale afolau 1. Galulue ta‹to⁄tolu. 2. Va⁄va⁄i, iloilo, fa⁄matala ma fa⁄mau aogä. Väega 1:

Va⁄va⁄i i laau matua, iloilo ma faamatala.

Väega 2:

Utupoto. Va⁄va⁄i, iloilo, faamatala ma faamau aogä, ma väega o le fale olo› maua ai. A leai utupoto, o le ä se afaina o le fale?

Väega 3:

Niufafo.

Väega 4:

Poutü.

Väega 5:

Tuitui.

Väega 6:

So⁄.

Väega 7:

flu⁄u.

Väega 8:

Fauvaega.

Väega 9:

Taualuga.

Väega 10: Pou ⁄u⁄u. Väega 11: Fatuga. Väega 12: Amopou.

Ata 19.1

116

Fale afolau: Itü.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

A UTALAGA 4

Fa’atinoga 13:

Galuega fa’atino O le fa⁄tinoga lenei e tatau ona tapenapena mamao atu i ai le faiä›ga ma le vasega. O le ⁄utü o le fa⁄tinoga o le malamalama ma iloa fa⁄tino nisi o galuega i le fa⁄tufugaga o fale. O le lisi olo› avatu ua na› se fa⁄ta‹ta‹ga ae filifili le ä›ga i mea e mafai ona maua. O nisi nei o galuega e mafai ona ⁄umai ni mea totino i le ä›ga e fa⁄tino ai: 1. Su‹ina o lau. 2. Filigä ⁄fa. 3. Lalagaina o pola. 4. Soso›ga po o le saiina o väega ¤se¤se i ⁄fa. E mafai fo‹ ona vala⁄ulia ni mälö fa⁄pitoa e fesoasoani i fa⁄tinoga.

Fa’atinoga 14:

Asiasiga 1. Alu se asiasiga a le vasega i se fale afolau, po o se fale tele e latalata i le ä›ga. 2. Fa⁄sino väega ¤se¤se o le fale ma mätau aogä. 3. Vaevae le vasega i tofiga ¤se¤se o se nufi ft. ali‹ täua, tulafale täua, taulele⁄ mf. 4. Fa⁄ta‹ta‹ le saofa‹ga a le nufi i tulaga e tatau ai i totonu o le fale. 5. Vaelua le vasega i le itü a le malaga ma le nufi fa⁄tali. 6. Fa⁄ta‹ta‹ le saofa‹ga a le nufi pe ¡ fa⁄tali se malaga i totonu o le fale.

Fa’atinoga 15:

Sa’ili’iliga 1. Galulue ta‹to⁄lua. 2. Filifili se ⁄utü se TASI mai le lisi e fa⁄tino ai se sa‹li‹liga. 3. Va⁄i i le Tusi 3 Tausaga 9 ma le Tusi 3 Tausaga 10 mo le fa⁄tinoina o sa‹li‹liga. 4. Tusi se lipoti e lë silia i le 200 upu o la lua sa‹li‹liga. flutü 1. O ä ni feso›ta‹ga o le fa⁄tufugaga o fale ma fa⁄fiafiaga fa⁄sämoa? 2. Filifili se aganufi se tasi e fa⁄tino i le fa⁄tufugaga o fale. O ä fa⁄tinoga e aofia ai? O ä manatu fa⁄vae o lea aganufi? 3. O fausaga o fale Sämoa e fetaui lelei ma le tauvevela o Sämoa ma afä o le Pasefika. Fa⁄aogä mau fa⁄saienisi e fa⁄matala pe aiseä.

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

117

A UTALAGA 4

4. O ä ni mamanu o fausaga o fale Sämoa olo› fa⁄aogä i fale fa⁄neionapö? Aumai ni fa⁄ta‹ta‹ga i sau sa‹li‹liga o ni fale o le tou nufi fa⁄pea ni fale i le taulaga. 5. Ao i le faiä›ga mea nei: a. fuafuaga o le sa‹li‹liga. e. auala e aoao ai mau. i. tusiga muamua o le lipoti ma fautuaga a se isi na faitau i ai. o. tusiga fa⁄ifi o le lipoti. 6. Fa⁄tino sau seminä i le umi e 5 minute e fa⁄alia ai ifiga o lau sa‹li‹liga.

118

GAGANA SA MOA

TAUSAGA 11 TUSI 2

Tusi 2 Gagana g Gagana Samoa S m Samoa

Tausaga 11

Tausaga 11 Tusi 2

Gagana Samoa nzaid © Ministry of Education, Sports and Culture, Sämoa, 2004