FORT-DA, ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΛΑΚΑΝΙΚΗΣ ΚΛΙΝΙΚΗΣ ΤΕΥΧΟΣ 1 Α’ ΕΞΑΜΗΝΟ 2011

Table of contents :
ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΑΑΚΑΝΙΚΗΣ ΚΛΙΝΙΚΗΣ
......Page 1
FORT-Da
......Page 3
Η Παιδική Γενετήσια Οργάνωση
......Page 11
Σημείωμα Πα Το Παιδί
......Page 15
Το Παιδί Και Το Αντικείμενο
......Page 17
«Η Φοβία Της Μικρής Αγγλιδας»
......Page 27
Μελετη Μιας Φοβίας
......Page 34
Η Περίπτωση Της Σαντι Kata Τον Ζακ Λακαν
......Page 59
Το Απόρριμμα
......Page 83
Στην Κλινική Του Παιδιού
......Page 90
Χαρι Πατερ
......Page 95
Το Παιδί Ως Σύμπτωμα Του Γονεϊκου Ζευγους
......Page 112
Ο Εφηβος Γιώργος
......Page 127
Η Περίπτωση Της Βιβης
......Page 138
Εισαγωγή Στην Ανάγνωση Του Εικοστού Σεμιναρίου:
......Page 157
Η Δομική Ανθρωπολογία
......Page 164

Citation preview

Μΐ-Μ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΑΑΚΑΝΙΚΗΣ ΚΛΙΝΙΚΗΣ ΤΕΥΧΟΣ Π Ρ Π Τ Ο

Α Ε Ξ Α Μ Η Ν Ο 2011

Ζίγκμουντ Φρόιντ

Η παιδική γενετήσια οργάνωση

Ζακ Λακάν

Η φοβία της μικρής Αγγλίδας

Ζακ-Αλέν Μιλέρ

Το παιδί και το αντικείμενο

ΑΓΟΡΙΑ ΚΑΙ ΚΟΡΙΤΣΙΑ ΑΠΟ ΤΕΡΑΚΟΤΑ Η ΚΛΕΙΩ ΜΑΚΡΗ ξεκίνησε να πλάθει παιδιά πριν από χρόνια, όταν τα δικά

της ήταν σε μικρή ηλικία κι έπαιζαν με τους φίλους τους. «Ηθελα να αποδώσω την enfance», μας λέει. «Μ’ αρέσουν οι ασυμμετρίες, ένα πουκάμισο κουμπωμένο στραβά, ένα τσουλούφι που πετάει, αυτά τα πράγματα με ελκύουν πολύ». Τα έργα είναι φιλοτεχνημένα εκ του φυσικού. Δεν αποτυπώνουν κάποιο ιδανικό της παιδικότητας, αλλά κατα­ γράφουν το ψυχικό της κλίμα: απλά, σοβαρό, αφηρημένο, ειρωνικό, συλ­ λογισμένο, χαλαρό. Μέσα από την αδιόρατη μελαγχολία τους οι μικρές μορφές επωμίζονται το βάρος της ύπαρξης. Τα γλυπτά της Κλειώς Μ ακρή δ εν Ιίνα ι ιδ έες δεν παραπέμπουν σ τφ αρχετυπικό παιδί. Εδώ, κάθε πήλινο! Ιφ όσω π ο είναι και μια προσωπικό-j φητα. Κάτι στην π όζα στην έκ φ ρ α σ ή άτην ατέλεια εξατομικεύει κάθε φ τ| γούρα, της δίνει την ενικότητά της* Είναι γλυπτά με όνομα. Και το καθένά| είναι «στον κόσμο του».

J

Η ένταση ανάμεσα στο στιγμιαίοι τη ς στάσης και την εσω στρέφ ειό| ίη ς φόρμας ενισχύει τη δύναμη τω\ί| έργων. |

Μ ■ί: Γόνος καλλιτεχνών, της χαράκτριας · Ζιζή ς Μ ακρή και του γλύπτη Μέ-1 μου Μακρή, η Κλείω σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών στο Παρίσι και ασχολήθηκε αρχικά με το ψηφιδω­ τό. Στη γλυπτική τ η ς με την οποία Όταπιάνεται συστηματικά από το 3, η ανθρώπινη φιγούρα κατέχει

FORT-Da ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΛΑΚΑΝΙΚΗΣ ΚΛΙΝΙΚΗΣ

Περιοδικό Λακανικής Κλινικής Τεύχος Πρώτο, Λ' εξάμηνο 2011 ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Βλάσης Σχολίδης, [email protected] Γεωργία Φονντσυλάκη, [email protected] Μαρίνα Φραγκιαδάκη, [email protected] ΣΥΝΕΡΓΑΤΙΔΑ ΣΤΟ ΠΑΡΙΣΙ: Έ λφη Lefeuvre-Κιλλαχίδου Ευχαριστούμε τους Έλληνες φίλους και συναδέλφους που συνέβαλαν, με πρωτότυπα κείμενα ή μεταφραστική εργασία, στην υλοποίηση του πρώτου τεύχους: Ανθή Αθανασιάδου, Βαγγέλη Αντωνίου, Ιωάννα Βεριγάκη, Παναγιώτη Βλάχο, Βαγγέλη Γρινάκη, Ιουλία Καράλη, Ευθυμία Κατσικανόαράκη, Στάθη Μερμίγκη, Θεανώ Μιχαλολιάκου, Χαρά Σιμιτζή, Ρούλη Χριστοπούλου. Ευχαριστούμε επίσης την Κλειώ Μαχρή για την ευγενική παραχώρηση των φωτογραφιών των έργων της. ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Βλάσης Σχολίδης ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ: Ελένη Σταυροπούλου ΣΥΝΘΕΣΗ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ: Ηλίας Μασσύρης ΕΚΤΥΠΩΣΗ: I. ΠΕΠΠΑΣ ΑΒΕΕ ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: Ηλιόπουλος Θ. - Ροδόπουλος Π. Ο.Ε. - © Editions du Seuil για το γραπτό του Ζακ Λακάν, που δημοσιεύεται με την άδεια του Ζακ-Αλέν Μιλέρ. © ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ Α.Ε., Αθήνα 2011 ISSN 1792-717Χ

Τυπώθηκε σε χαρτί ελεύθερο χημικών ουσιών, προερχόμενο αποκλειστικά και μόνο από δάση που καλλιεργούνται για την παραγωγή χαρτιού.

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας τον εκδότη κατά οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ Α.Ε.

PSICHOGIOS PUBLICATIONS S.A.

Έ δ ρ α : Τατοΐου 121 144 52 Μ εταμόρφωση Βιβλιοπωλείο: Μ αυρομιχάλη 1 106 79 Α θήνα Τηλ.: 2102804800 Telefax: 2102819550 www.psichogios.gr e-mail: infoiapsichogios.gr

H ead office: 121, Tatoiou Str. 144 52 M etamorfossi, G reece Bookstore: 1. Mavromichali Str. 106 79 Athens, G reece Tel.: 2102804800 Telefax: 2102819550 www.psichogios.gr c-mail: infoia psichogios.gr

E D IT O R I A L

5

ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ Ζίγκμυνντ Φρόιντ, Η παιδική γενετήσια οργάνωση

9

Μετάφραση: Βλ. Σκολίόης

Ζακ Λακάν, Σημείωμα για το π α ιδί

13

Μετάφραση: Βλ. Σκολίόης

Ζακ-Αλέν Μιλέρ, Το π α ιδί και το αντικείμενο

15

Μετάφραση: Βλ. Σκολίόης

Η ΜΙΚΡΗ ΣΑΝΤΙ Ζακ Λακάν, «Η φοβία της μικρής Α γγλίδας»

25

Μετάφραση: Ρ. Χριστοπούλον

Ανελίζε Σνονρμαν, Μελετη μιας φοβίας

32

Μετάφραση: Θ. Μιχαλολιάκου και Β. Αντωνίου

Ζακ-Αλέν Μιλέρ, Η περίπτωση της Σάντι

57

κατά τον Ζ ακ Λ ακάν Μετάφραση: Α. Αθανασιάόον και Βλ. Σκολίόης

ΚΛΙΝΙΚΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΕστέλαΣολάνο-Σουάρες, Το απόρριμμα

81

Μετάφραση: 1. Βεριγάκη και Γ. Φονντονλάκη

Μαρίνα Φραγκιαόάκη, Η μυθοπλασία στην κλινική

88

του παιδιού

Καμίλο Ραμίρες, Χ άρι Π άτερ

93

Μετάφραση: Στ. Μ ερμίγκης

Ιωάννα Βεριγάκη, «Είμαι ο σωτήρας του κόσμου»

102

110

Γεωργία Φονντονλάκη, Το παιδί ως σύμπτωμα του γονεϊκοΰ ζεύγους

116

Έλφη Λ εφέβρ-Κιλλαχίόου, Αναβάλλοντας τη συνάντηση με το πραγματικό Ψ ΥΧΑΝΑΛ ΥΤΙΚ ΕΣ ΕΠΟΠΤΕΙΕΣ ΓΙΑ ΔΥ Ο ΕΦΗΒΟΥΣ

125

Βαγγέλης Γρινάκης, Ο έφηβος Γιώργος Σχόλια της Γ. Φονντονλάκη και τον Βλ. Σκολίόη

136

Ευθυμία Κατσικανόαράκη, Η περίπτωση της Βιβής Σχόλιο τον Βλ. Σκολίόη

ΛΑΚ ΑΝΙΚ Η ΒΙΒΛΙΟΘ Η Κ Η 155

Φρανσουά Ρενιό, Εισαγωγή στην ανάγνωση του εικοστού σεμιναρίου: Ακόμη Μετάφραση: I. Καράλη

162

Παναγιώτης Βλάχος, Η δομική ανθρωπολογία και η ψυχανάλυση

ΑΠΟ ΤΟΤΕ ΠΟΥ Ο ΦΡΟΪΝΤ το πήρε από το στόμα του εγγονού τον και το αποθανάτισε, το σύνταγμα Φορτ-Ντα -φθόγγοι γερμανικοί με τους οποίους ο μικρός συνόδευε την εξαφάνιση και την επανεμ­ φάνιση ενός αντικειμένου- έχει γίνει το υπόδειγμα για όλα τα παι­ χνίδια απουσίας-παρουσίας που σηματοδοτούν την προσχώρηση του ανθρώπινου ζώου στη συμβολική λειτουργία που το καθιστά υποκείμενό της. Για να μην πάψει πλέον ποτέ το αδιάκοπο πήγαιν’ έλα των σημαινόντων, που κρίνει για τον καθένα το λίγο-πολύ της ύπαρξης που του αναλογεί Κάπως έτσι, πάνω-κάτω, βρίσκει τη δι­ καίωσή του και ο τίτλος του προκείμενου περιοδικού: Φ ορτ-Ν τα στην κλινική γνώση, μ ετα ξύ θεωρίας και πράξης. Φορτ-Ντα στη θεραπευτική, μετα ξύ ψυχανάλυσης και ψυχια­ τρικής, μετα ξύ ψυχανάλυσης και ψυχολογίας. Φορτ-Ντα στη θέση του ασυνειδήτου, μεταξύ Φρόιντ καιΛακάν. Φορτ-Ντα στη γλώσσα, μεταξύ ελληνικών και γαλλικών, σ ’έναν αδιάκοπο μεταφ ραστικό αγώνα μ ε όρους, εκφράσεις, διφορού­ μενα του λακανικού λόγου. Ο αναγνώστης θα κρίνει, σε κάθε τεύχος, εάν πέτυχε το Φ ορτΝτα μετα ξύ αγαθών προθέσεων και τελικού αποτελέσματος. Το σίγουρο είναι ότι μ α ς περιμένει πολλή δουλειά... ΟΣΟΙ ΑΣΧΟΛΟΥΝΤΑΙ με την ψυχική υγεία είναι σήμερα μ ά ρτυρες μιας αδιανόητης π α ρ α κ μ ή ς της κλινικής σκέψης. Ε ιδικά στους νέους ψυχίατρους και ψυχολόγους, η ένδεια εννοιολογικών ερ γα ­ λείων προσέγγισης του πάσχοντος υποκειμένου είναι α π ελπ ισ τι­ κ ή *έτσι, οι μεν επιδίδονται στη φ α ρμ α κευτική παρηγοριά, οι δε σε πρω τόκολλα εφαρμογής του κοινού νου. Π αρατηρείται, στις μέρες μας, το εξής παράδοξο: ενώ η ανάγκη για «λεκτικοποίηση» του ανθρώπινου πόνου αυξάνεται · ενώ οι ψυχοθεραπείες κάθε εί­ δους θεωρούνται πλέον αυτονόητη π α ρ ά μ ετρ ο ς της σύγχρονης ζωής, παράλληλα φτωχαίνει α πίστευτα ο θεωρητικός λόγος των κατά τεκμήριο «ειδικών». Το ζήτημα δεν είναι μόνο π ρ α κ τικ ό *εί­ ναι βαθύτατα ηθικό: ο αμοραλισμός του «ψυχοθεραπευτή» τείνει να γίνει ο κανόνας, σε ποσοστό μάλιστα ευθέως ανάλογο των «επι­ στημονικών» ή πανεπιστημιακώ ν περγαμηνώ ν του. Η ψυχαναλυτική κλινική έχει ένα εγγενές μειονέκτημα: είναι κλινική του επιμέρους, του κ α τ ’ ιδίαν, του εξα τομικευμένου *δεν είναι τεχνική ■δεν προσφέρεται για εύκολες γενικεύσεις. Επίσης, προϋποθέτει επίμονη, μακρόχρονη και κοπιαστική εκπαίδευση προσωπική ανάλυση, εποπτείες, διαρκή μελέτη-, μ ε αποτέλεσμα να υπερβαίνει κ α τά πολύ το α πλό ιδανικό της επ α γγελμ α τικ ή ς σταδιοδρομίας και να συμπορεύεται μ ε τον βαθμό εμπλοκής του θεραπευτή στο ερώτημα της επιθυμίας του. Μ ε άλλα λόγια, δεν

γίνεται κάποιος ψυχαναλυτής εάν όεν εντάξει την υποκειμενικότητά τον σε μια ασκητική της αλήθειας. Λ υ τή η ιδιομορφία κράτησε για μ ερικές δεκαετίες τους ψ υ­ χαναλυτές κλεισμένους στα γραφεία τους - μοντέρνα εξομολο­ γητήρια αποκομμένα από την τύρβη της χρησιμοθηρίας του homo economicus και την ανταποδοτική λογική του welfare state. Η π α ­ λιά κλασική ψυχιατρική υποβοηθούμενη από μια περιρρέουσα, α π ό τη δεκα ετία του ’60 κι έπειτα, ψυχοδυναμική προσέγγιση, διατηρούσαν σε ανεκτά επίπεδα την επαφή της κλινικής σκέψης μ ε τη διάσταση του υποκειμένου. Στην Ελλάδα, ειδικότερα, οι τριτοκοσμικές καθυστερήσεις στον τομέα της αποασυλοποίησης συγκάλυψαν για μεγαλύτερο διάστημα την απουσία θεωρητικού λόγου στους λειτουργούς του χώρου, πολλοί από τους οποίους, και όχι οι χειρότεροι, αναλώθηκαν στο σισύφειο έργο της ανατροπής της κρατικής αβελτηρίας. Υπό αυτές τις συνθήκες, η παράδοση στη λογική του DSM, και των γνωσιακών ή συμπεριφορικώ ν παραφυάδω ν του, αν και π α ­ γκόσμια επιδημία, έγινε στη χώρα μ α ς άνευ όρων. Όσοι εργάζο­ νται σε ψυχιατρικά νοσοκομεία και όσοι αποφοιτούν από τις σχο­ λές ψυχολογίας ξέρουν α πό πρώ το χέρι την ανεπάρκεια γνώσης που βιώνουν. Ή τα ν λοιπόν καιρός να βγει, τα τελευταία χρόνια, η ψυχανάλυση α πό τη μ α κά ρια περιχαράκω σή της και να αναμε­ τρηθεί μ ε τις απαιτήσεις αντιμετώ πισης της ψυχικής παθολογίας, σε όλους τους τομείς όπου η τελευταία υπεισέρχεται. Σε αυτή την αναγκαιότητα της αναβάθμισης του θεωρητικού λόγου και της θεραπευτικής πρα κτικής έρχεται να ανταποκριθεί τούτο το περιοδικό, επικεντρώ νοντας το πρώ το τεύχος στην κλι­ νική προσέγγιση των παιδιών και των εφήβων... ΕΝΑΝ ΑΙΩΝΑ ΜΕΤΑ τον μικρό Χανς, η ιδέα της ψυχανάλυσης του παιδιού δεν αποτελεί σκάνδαλο. Σήμερα, σε όλα τα περιοδικά ποι­ κίλης ύλης, στρατιές «ειδικών» δίνουν συμβουλές για την ανατρο­ φή των παιδιών, για το πώς θα αποφευχθούν τα «ψυχικά τραύμα­ τα», για το πώς θα μυηθούν στη σεξουαλικότητα και θ ’αποκτήσουν φυσιολογική κοινωνική ζωή. Το άγχος της «φυσιολογικότητας» εί­ ναι το σύμπτω μα της εποχής μας, που προ σ πα θ εί να υποτάξει σε μετρήσιμα σχήματα το π ρ α γμ α τικό του κάθε υποκειμένου. Είναι όμως φυσιολογικό πρά γμα ο άνθρωπος; Η εμπειρία της ψυχανάλυσης απαντάει αρνητικά. Το ανθρώπινο πλάσμα είναι ένα ον εγγενώς αλλοτριωμένο. Επειδή ορίζεται από την ομιλία, από τη γλώσσα, η πρόσβασή του στην πρα γμα τικότητα τον εαυτού τον , αλλά και του κόσμου που το περιβάλλει, είναι εξαρχής υπονομευ­ μένη. Το μικρό ζώο, που στην αρχή περπατάει με τα τέσσερα, ίππε-

ρα με τα δύο, και τέλος με τα τρία, γίνεται ανθρώπινο υποκείμενο με τίμημα a m ó που ανακάλυψε ο Οιόίποδας, αφού έλυσε το αίνιγ­ μα της Σφίγγας: ότι για να ζήσεις σύμφωνα με την επιθυμία σου, θα θυσιάσεις την απόλαυσή σου. Ο ευνουχισμός, όπως τον ονό­ μασε ο Φρόιντ, είναι λοιπόν η κατεξοχήν ανθρώπινη συνθήκη. Λ υτό που η ψυχανάλυση έχει να πει για τα παιδιά, προϋποθέ­ τει, με άλλα λόγια, την εξής πρω ταρχική παραδοχή: οι συνθήκες που προσδιορίζουν το δράμα του υποκειμένου είναι ταυτόχρονα εκείνες που δίνουν και το πλαίσιο στο οποίο θα πορευτεί η ψυχα­ ναλυτική θεραπεία. Α ν το δράμα είναι ότι γεννιόμαστε μέσα στην επιθυμία κάποιων άλλων», το όποιο θεραπευτικό αποτέλεσμα θα έρθει αναλύοντας τις έσχατες συνέπειες αυτής της εγγραφής. Κάτι τέτοιο αποτυπώνει, μετα ξύ άλλων, η συναρπαστική ιστο­ ρία της Σάντι, μιας δίχρονης μικρούλας που μεγαλώνει σ ’ένα Λ ον­ δίνο παραδομένο στους ναζιστικσύς βομβαρδισμούς, η οποία όμως δεν φοβάται τις βόμβες αλλά την εφιαλτική φιγούρα ενός σκύλου που στοιχειώνει τα όνειρά της. Χ άρη στον Λ ακάν, που ανέσυρε από την αφάνεια την εργασία μια ς μαθήτριας της Α ννας Φρόιντ, η φοβία της μικρής Λ γγλίδα ς γίνεται θεωρητικό υπόδειγμα, και στέκεται επάξια δίπλα στον μικρό Χανς. Τα τρία κείμενα της σχε­ τικής ενότητας αποδεικνύουν ότι η παιδική φοβία δεν είναι δια­ ταραχή γνωσιακού ή συμπεριφ ορικούχαρακτήρα’ είναι η πιο α υ­ θεντική έκφραση του γεγονότος ότι ο εξανθρω πισμός περνάει από την υποταγή στον συμβολικό νόμο του ευνουχισμού... Ο ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ θα προσανατολιστεί εύκολα στις υπόλοιπες ενό­ τητες, στα θεωρητικά ή εμπειρικά ερεθίσματα που παρέχουν. Θα διαπιστώσει επίσης έμ πρα κτα βήματα εξόδου της ψυχανάλυσης από τη στενά νοούμενη επικράτειά της. Ο διάλογος μ ε τις ψυχο­ θεραπευτικές απόπειρες σε ψυχιατρικό περιβάλλον, όπως οι δύο περιπτώσεις εφήβων που εποπτεύονται εδώ, είναι ένα χ α ρ α κ τη ­ ριστικό παράδειγμα. Το περιοδικό φιλοδοξεί να συμβάλλει στην ψυχαναλυτική κ α ­ τάρτιση των νέων κλινικών, η οποία προϋποθέτει μ εν την π ρ ο ­ σωπική ανάλυση, αλλά δεν εξαντλείται σ ’αυτήν. Δ εν είναι τυχαίο που η δημιουργία του συμπίπτει μ ε την ίδρυση του Κέντρου Ψυ­ χαναλυτικώ ν Ερευνών της Α θήνας -π ρ ό σ φ α τη θεσμική πρω το­ βουλία του Ζακ-Αλέν Μ ιλέρ-, στο οποίο εντάσσουν τη διδακτική τους δραστηριότητα τα τρία μέλη της συντακτικής επιτροπής (πρβλ σ. 175). Μια τελευταία, λοιπόν, μ α διόλου έσχατη επιδίωξη: Φ ορτ-Ν τα μ ετα ξ ύ εκπαιδευομένω ν και εκπαιδευτώ ν, στον στίβο του πρα γμα τικού της κλινικής. Η σύνταξη

ΖίΓΚΜΟΥΝΤ Φ ΡΟ ΪΝ Τ

Η Παιδική Γ ενετήσια Οργάνωση (Μια παρεμβολή στη θεωρία της σεξουαλικότητας) Ενδεικτικό στοιχείο για τη δυσκολία της ερευνητικής εργασίας στην ψυχανάλυση είναι το ότι είναι δυνατόν, παρά την αδιάκο­ πη κλινική παρατήρηση δεκαετιών, να παραβλέψουμε γενικά γνωρίσματα και χαρακτηριστικές σχέσεις μέχρι τη στιγμή που καταλήγουν να μας επιβληθούν με τρόπο ολοφάνερο. Μ ια τέ­ τοια παράλειψη στο πεδίο της παιδικής σεξουαλικής εξέλιξης θα ήθελα να επανορθώσω με τις ακόλουθες παρατηρήσεις. Θα είναι γνωστό στον αναγνώστη των δικών μου «Τριών με­ λετών για την θεωρία της σεξουαλικότητας» (1905) ότι στις με­ ταγενέστερες εκδόσεις αυτού του γραπτού δεν προχώρησα πο­ τέ σε σοβαρές τροποποιήσεις, αλλά διατήρησα την αρχική διά­ ταξη και παρακολούθησα τις προόδους της κατανόησής μας κά­ νοντας προσθήκες και μικροαλλαγές του κειμένου. Με αυτόν τον τρόπο, ενδέχεται το παλιό και το καινούργιο να μην μπόρε­ σαν να συγχωνευθούν καλά σε μια ενότητα χω ρίς αντιφάσεις. Αρχικά δινόταν έμφαση στην περιγραφή της θεμελιακής διαφο­ ράς της σεξουαλικής ζωής των παιδιών και των ενηλίκω ν αργό­ τερα ήρθαν στο προσκήνιο οι προγενετήσιες οργανώσεις της λίμπιντο, καθώς και το αξιοσημείωτο και βαρυσήμαντο γεγονός της διφασικής εγκαθίδρυσης της σεξουαλικής εξέλιξης. Τελικά το ενδιαφέρον μας επικεντρώθηκε στην παιδική σεξουαλική διερεύνηση και, με βάση αυτήν, μπορέσαμε να αναγνωρίσουμε πό­ σο η έκβαση της παιδικής σεξουαλικότητας -γύ ρ ω στο πέμπτο

Μικρό αλλά κεφαλαιώδους σημασίας φροϊδικό κείμενο. Γράφτηκε το 1923, με υπόδειξη του συγ­ γραφέα να παρεμβληθεί, ως συμπλήρωμα, στις Τρεις μελέτες για τη θεωρία της σεξουαλικότητας. (Α' εκδ. 1905). Ωστόσο, για άγνωστους λόγους, ίσως από παραδρομή, δεν συμπεριλήφθηκε στη μεταγενέστερη οριστική έκδοση των Τριών μελετών. Η παρούσα απόδοση οφείλει πολλά στην ευ­ γενική βοήθεια της Χαράς Σιμιτζή.

9

Ζίγχμονντ Φρόιντ

ηλικιακό έτος- προσεγγίζει την τελική μορφοποίηση της σεξουα­ λικότητας στους ενηλίκους. Σε αυτή τη θέση είχα παραμείνει στην τελευταία έκδοση της Θεωρίας της σεξουαλικότητας (1922). Στην σελ. 63 του εν λόγω κειμένου αναφέρω ότι «πολύ συχνά ή με συστηματικό τρόπο, ολοκληρώνεται ήδη από τα παιδικά χρόνια μια επιλογή αντικειμένου την οποία έχουμε παρουσιάσει ως χαρακτηριστική για την εξελικτική φάση της εφηβείας, ούτιυς ώστε όλες οι σεξουαλικές τάσεις να κατευθΰνονται προς ένα και μοναδικό πρόσωπο, στο οποίο ζητούν επίτευξη οι στόχοι τους. Αυτή είναι λοιπόν η μεγαλύτερη δυνατή προσέγγιση στην ορι­ στική μορφοποίηση της μετεφηβικής σεξουαλικής ζωής, η οποία είναι δυνατή κατά την παιδική ηλικία. Η διαφορά της έγκειται μόνο στο ότι κατά την παιδική ηλικία η συνάθροιση των μερικών ενορμήσεων και η υπαγωγή τους στην πρωτοκαθεδρία των γεννητικών οργάνων είτε δεν επικρατεί καθόλου είτε πολύ ανεπαρκώς. Η εγκατάσταση αυτής της πρωτοκαθεδρίας που εξυπηρετεί την αναπαραγωγή είναι συνεπώς η τελευταία φάση που διανύει η σεξουαλική οργάνωση». Σήμερα δεν θα μου αρκούσε αυτή η διατύπωση, ότι στην πρώι­ μη παιδική ηλικία η πρωτοκαθεδρία των γεννητικών οργάνων εί­ τε πραγματοποιείται πολύ ανεπαρκώς είτε καθόλου. Η σεξουα­ λική ζωή των παιδιών προσεγγίζει εκείνη των ενηλίκων σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό και όχι μόνο αναφορικά με την ανάδυση της επιλογής αντικειμένου. Ακόμη και αν δεν επιτευχθεί μια γνήσια συνάθροιση των μερικών ενορμήσεων υπό την πρωτοκαθεδρία - των γεννητικών οργάνων, εντούτοις στο αποκορύφωμα της εξε­ λικτικής διαδρομής της παιδικής σεξουαλικότητας το ενδιαφέ­ ρον για τα γεννητικά όργανα και η γενετήσια δραστηριότητα απο­ κτούν κυρίαρχη σημασία που ελάχιστα υπολείπεται από εκείνη της ώριμης ηλικίας. Το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της «παιδι­ κής γενετήσιας οργάνωσης» αποτελεί συνάμα και τη διαφορά της από την οριστική γενετήσια οργάνωση των ενηλίκων. Έ γκ ει­ ται στο ότι, και για τα δύο φύλα, μόνο ένα γεννητικό όργανο παί­ ζει ρόλο, το ανδρικό. Δεν υφίσταται άρα γεννητική πρωτοκαθε­ δρία, αλλά πρωτοκαθεδρία του φαλλού. Δυστυχώς, μπορούμε να περιγράφουμε αυτές τις σχέσεις μό­ νο για το αρσενικό παιδί· δεν διαθέτουμε γνώση για τις αντίστοι­ χες διαδικασίες στο μικρό κορίτσι. Το μικρό αγόρι αντιλαμβάνε­ ται σίγουρα τη διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών, αλλά δεν έχει αρχικά κανένα λόγο να συνδέσει αυτή τη διαφορά με κάποια διαφοροποίηση των γεννητικών τους οργάνων. Του είναι φυσικό να προϋποθέτει ένα παρόμοιο γεννητικό όργανο -σαν αυτό που το ίδιο κατέχει- σε όλα επίσης τα άλλα όντα, ανθρώπους και ζιόα. 10

Η παιδική γενετήσια οργάνωση

σμού μπορούμε να την αξιολογήσουμε σωστά μόνο εάν συνυπο­ λογίσουμε την επέλευσή του κατά τη φάση της πρωτοκαθεδρίας του φαλλού.2 Είναι επίσης γνωστό πόσο έντονη ταπείνωση του θηλυκού, αποτροπιασμός προς το θηλυκό, προδιάθεση για ομοφυλοφιλία,

Fort-D a

ξέρουμε μάλιστα ότι αναζητά ακόμη και σε άψυχα πράγματα κά­ τι ανάλογο με το μόριό του.1Αυτό το τμήμα του σώματος που εί­ ναι εύκολα διεγέρσιμο, μεταβαλλόμενο και τόσο πλούσιο σε αι­ σθητικότητα, απασχολεί το ενδιαφέρον του αγοριού σε ύψιστο βαθμό και θέτει ασταμάτητα νέα καθήκοντα στη διερευνητική του εξόρμηση. Θα ήθελε να το δει και σε άλλα πρόσωπα για να το συγκρίνει με το δικό του, και συμπεριφέρεται σαν να έχει την εντύπωση ότι αυτό το μέλος θα μπορούσε και θα όφειλε να είναι μεγαλύτερο. Η κινητήρια δύναμη που αυτό το ανδρικό μόριο θα αναπτύξει αργότερα στην εφηβεία εκδηλώνεται σε αυτή την πε­ ρίοδο της ζωής του ουσιαστικά σαν πιεστική ανάγκη για διερεύνηση, σαν σεξουαλική περιέργεια. Πολλές πράξεις επίδειξης και επιθετικότητας που διαπράττει το παιδί, και οι οποίες σε μεγα­ λύτερη ηλικία θα εκλαμβάνονταν οπωσδήποτε ως εκδηλώσεις λαγνείας, αποδεικνύεται στην ανάλυση πως είναι πειραματισμοί στην υπηρεσία της σεξουαλικής διερεύνησης. Κατά τη διάρκεια αυτών των ερευνών το παιδί φτάνει στην ανακάλυψη ότι το πέος δεν είναι κοινό αγαθό όλων των όμοιων με αυτό όντων. Η τυχαία θέαση των γεννητικών οργάνων μιας μικρότερης αδερφής ή μιας συμπαίκτριας παρέχει εδώ την αφορμή· πρωτύτερα ήδη, τα οξυδερκή παιδιά, από τις παρατη­ ρήσεις τους κατά την ούρηση των κοριτσιών, βλέποντάς τα να παίρνουν άλλη στάση και ακούγοντας διαφορετικό θόρυβο, υπο­ ψιάζονται ότι εδώ υπάρχει κάτι αλλιώτικο, και προσπαθούν να επαναλάβουν τέτοιες παρατηρήσεις με τρόπο που να είναι διαφωτιστικός. Είναι γνωστό πώς αντιδρούν στις πρώτες εντυπώ­ σεις από την έλλειψη πέους. Αρνούνται αυτή την έλλειψη και πι­ στεύουν πως παρ’ όλα αυτά βλέπουν ένα μέλος* ωραιοποιούν την αντίφαση μεταξύ παρατήρησης και προκατάληψης μέσω της πληροφορίας ότι είναι ακόμη μικρό και σε λίγο θα μεγαλώσει, και σιγά σιγά καταλήγουν στο συμπέρασμα, που είναι μεγάλης συναισθηματικής εμβέλειας, ότι πρωτύτερα το μέλος ήταν εκεί και κατόπιν αφαιρέθηκε. Η έλλειψη πέους γίνεται αντιληπτή σαν αποτέλεσμα ενός ευνουχισμού και το παιδί βρίσκεται τώρα μπροστά στο καθήκον να αντιπαρατεθεί στη σχέση του ευνουχι­ σμού ιυς προς το ίδιο του το πρόσωπο. Οι περαιτέρω εξελίξεις είναι τόσο γνωστές ώστε περιττεύει να τις επαναλάβουμε εδώ. Μου φαίνεται απλώς ότι τη σημασία του συμπλέγματος ευνουχι­

1. Είναι π α ρεμ π ιπ τό ­ ντως αξιοσημείωτο πόσο λιγότερο προ­ σελκύει την προσοχή του παιδιού το άλλο τμήμα του ανδρικού γεννητικού οργάνου, το όσχεο με το περιε­ χόμενο του. Με βάση τις ψυχαναλύσεις δεν θα μπορούσε κανείς να συμπεράνει ότι και κάτι άλλο εκτός από το πέος ανήκει στο γεννητικό όργανο. 2. Είναι σωστή η παρα­ τήρηση ότι το παιδί αποκτά την παράστα­ ση μιας ναρκισσιστι­ κής ζημίας μέσω σω­ ματικής απώλειας όταν χάνει το μητρι­ κό στήθος μετά τον θηλασμό, όταν παραδίδει καθημερινά τα κόπρανα, είτε ήδη από τη γέννηση όταν χω­ ρίζεται από την κοιλιά της μητέρας. Όμως για σύμπλεγμα ευνου­ χισμού μιλάμε μόνο όταν η παράσταση μιας απώλειας συν­ δέεται με το ανδρικό γεννητικό όργανο.

11

Ζίγκμουντ Φρόιντ

3. Internationale Zeits­ chrift für Psychoana­ lyse, IX, 1923, Heft 1. Θα ήθελα να προ­ σθέσω, ότι στον μύ­ θο πρόκειται για το γεννητικό όργανο της μητέρας. Η Αθή­ να που φέρει την κεφαλή της Μέδου­ σας στην πανοπλία της, καθίσταται έτσι η απροσπέλαστη γυ­ ναίκα, της οποίας η θέαση πνίγει κάθε σκέψη για σεξουα­ λική προσέγγιση. 4. Πληροφορήθηκα από την ανάλυση μιας κοπέλας που δεν είχε πατέρα αλ­ λά πολλές θείες, ότι εξακολουθούσε να επιμένει ακόμη και σε προχωρημένη λανθάνουσα περίο­ δο στο πέος της μη­ τέρας και ορισμένων από τις θείες. Θεω­ ρούσε όμως μια δια­ νοητικά καθυστερη­ μένη θεία ως ευνου­ χισμένη, και το ίδιο ένιωθε για τον εαυ­ τό της. 5. Βλ. Τρεις μελέτες για τη θεωρία της σε­ ξουαλικότητας, 5η έκδοση, G. W., τόμος 5, ο. 99. 12

συνάγεται από την τελική πεποίθηση για το στερούμενο πέους θη­ λυκό. Ο Φερέντσι συνέδεσε προσφάτως, και έχει δίκιο, το μυθο­ λογικό σύμβολο της φρίκης, την κεφαλή της Μέδουσας, με την εντύ­ πωση που αφήνει το στερούμενο πέους θηλυκό γεννητικό όργανο.3 Ωστόσο, δεν πρέπει να πιστέψουμε ότι το παιδί είναι διατε­ θειμένο να γενικεύσει τόσο γρήγορα και τόσο πρόθυμα την πα­ ρατήρηση πως μερικά θηλυκά πρόσωπα δεν διαθέτουν πέος· λει­ τουργεί αποτρεπτικά η υπόθεση πως η απουσία πέους είναι η συ­ νέπεια του ευνουχισμού ως τιμωρίας. Αντίθετα προς κάθε γενί­ κευση, το παιδί πιστεύει ότι μόνο αναξιοπρεπή θηλυκά πρόσω­ πα, τα οποία ενδεχομένως ενέδωσαν σε εξίσου ανεπίτρεπτες ρο­ πές, όπως αυτό το ίδιο, έχουν χάσει το γεννητικό όργανο. Ενώ γυναίκες αξιοσέβαστες, όπως η μητέρα, διατηρούν το πέος επί μεγάλο διάστημα. Για το παιδί, το να είσαι γυναίκα δεν συμπίπτει ακόμη με την έλλειψη πέους.4 Αργότερα, όταν το παιδί καταπια­ στεί με τα προβλήματα της δημιουργίας και της γέννησης των παι­ διών και όταν μαντέψει ότι μόνο οι γυναίκες μπορούν να τεκνο­ ποιήσουν, τότε υφίσταται και η μητέρα την απώλεια του πέους, και ενίοτε σκαρώνονται πολύ σύνθετες θεωρίες για να εξηγήσουν την ανταλλαγή του πέους με ένα παιδί. Σε όλα τούτα, το γυναι­ κείο γεννητικό όργανο φαίνεται να μην ανακαλύπτεται ποτέ. Ό πως ξέρουμε, το παιδί ζει στην κοιλιά (έντερο) της μητέρας και γεννιέται από τον πρωκτό. Με αυτές τις τελευταίες θεωρίες υπερ­ βαίνουμε τη χρονική διάρκεια της παιδικής σεξουαλικής περιόδου. Έ χει σημασία να εξετάσουμε ποιους μετασχηματισμούς υφίσταται η γνώριμη σ’ εμάς πόλωση των φύλων στη διάρκεια της παιδικής σεξουαλικής εξέλιξης. Μια πρώτη αντίθεση εισάγεται με την επιλογή αντικειμένου, η οποία προϋποθέτει υποκείμενο και αντικείμενο. Στο στάδιο της προγενετήσιας σαδιστικο-πρωκτικής οργάνωσης δεν μπορούμε να μιλήσουμε για αρσενικό και θηλυκό* κυριαρχεί η αντίθεση ενεργητικού και παθητικού *Στο επόμενο, το στάδιο της παιδικής γενετήσιας οργάνωσης, υπάρ­ χει μεν αρσενικό αλλά κανένα θηλυκό* η αντίθεση εδώ είναι: αν­ δρικό γεννητικό όργανο ή ευνουχισμένο. Μόνο όταν ολοκληρώ­ νεται η εξέλιξη, την περίοδο της εφηβείας, η σεξουαλική πόλω­ ση συμπίπτει με αρσενικό και θηλυκό. Το αρσενικό συνοψίζει το υποκείμενο, την ενεργητικότητα και την κατοχή του πέους* το θη­ λυκό διαιωνίζει το αντικείμενο και την παθητικότητα. Ο κόλπος εκτιμάται ως ενδιαίτημα του πέους και παραλαμβάνει την κλη­ ρονομιά του μητρικού σώματος. Μ ετάφραση από τα γαλλικά: Βλάσης Σκολίόης Αντιπαραβολή με το γερμανικό πρωτότυπο: λαρά Σιμιτζή

Ζ ακ Λ ακαν

Σ ημείωμα Π α Τ ο Παιδί Κρίνοντας από την αποτυχία των κοινοβιακών ουτοπιών, η θέση του Λακάν μάς υπενθυμίζει τη διάσταση των παρακάτω. Στηρίζοντας (και παράλληλα διατηρώντας) κατά την εξέλιξη των κοινωνιών μια υπολειμματική λειτουργία, η συζυγική οικο­ γένεια αναδεικνΰει τον αναπότρεπτο χαρακτήρα μιας μετάδο­ σης - που είναι άλλης τάξεως από τη μετάδοση της ζωής σύμφω­ να με τις ικανοποιήσεις των αναγκών, είναι μετάδοση μιας υπο­ κειμενικής συγκρότησης, ενέχοντας τη σχέση με μια επιθυμία που να μην είναι ανώνυμη. Ως προς μια τέτοια αναγκαιότητα είναι που κρίνονται οι λει­ τουργίες της μητέρας και του πατέρα. Της μητέρας: επειδή οι φρο­ ντίδες της φέρουν το στίγμα ενός εξατομικευμένου ενδιαφ έρο­ ντος, έστω και περνώντας από τις δικές της ελλείψεις. Του πατέ­ ρα: επειδή το όνομά του είναι ο τροχιοδείκτης μιας ενσάρκωσης του Νόμου στην επιθυμία. Στην αντίληψη που επεξεργάζεται ο Ζακ Λακάν, το σύμπτω­ μα του παιδιού βρίσκεται σε θέση να απαντάει σε ό,τι το συμπτωματικό υπάρχει στην οικογενειακή δομή. Το σύμπτωμα, εδώ είναι το θεμελιακό δεδομένο της ψ υχα­ ναλυτικής εμπειρίας, ορίζεται σ’ αυτό το πλαίσιο ως εκπρόσωπος της αλήθειας. Το σύμπτωμα μπορεί να εκπροσω πεί την αλήθεια του οικοΟ Λακάν παρέδωσε το σύντομο αυτό κείμενο, σε δύο φύλλα χειρόγραφα, στην παιδοψυχίατρο και ψυχαναλύτρια Ζενί Ομπρί (Jenny Aubry), η οποία το δημοσίευσε στο βιβλίο της Enfance abandonée (εκδ. Scarabée, Παρίσι 1983). Αναδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Omicar?, τεύχος 37,1986, με τίτλο «Deux notes sur l’enfant». Ωστόσο, μια προσεκτικότερη εξέταση του χειρογράφου οδήγησε στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για ενιαίο κείμενο, και έτσι αποτυπώνεται στην οριστική του έκδοση, με τίτλο «Note sur l’enfant», στο Jacques Lacan, Autres écrits, Seuil, Παρίσι 2001, σσ. 373-4. H παρού­ σα μετάφραση είναι βελτιωμένη εκδοχή της πρώτης δημοσίευσης στα ελληνικά, στο περιοδικό Τει­ ρεσίας, τεύχος 1, 2000, προ πολλού εξαντλημένο.

13

ΖαχΛ αχάν

γενειακού ζεΰγους. Είναι η πιο σύνθετη περίπτωση, αλλά και η πιο δεκτική στις παρεμβάσεις μας. Η συνάρθρωση μειώνεται κατά πολύ όταν το σύμπτωμα που κυριαρχεί συνδέεται με την υποκειμενικότητα της μητέρας. Οπότε, το παιδί εμπλέκεται άμεσα ως επακόλουθο μιας φαντασίωσης. Η απόσταση ανάμεσα στην ταύτιση με το ιδανικό του εγώ και στο μερίδιο που παίρνει η επιθυμία της μητέρας, εάν δεν έχει διαμεσολάβηση (αυτήν που εξασφαλίζει κανονικά η λειτουργία του πατέρα), αφήνει το παιδί έκθετο σε όλες τις φαντασιωτικές αιχ­ μαλωσίες. Γίνεται το «αντικείμενο» της μητέρας, με μόνη λειτουρ­ γία το να αποκαλύπτει την αλήθεια αυτού του αντικειμένου. Το παιδί πραγματώνει την παρουσία αυτού που ο Ζακ Λακάν προσδιορίζει ως το αντικείμενο α μέσα στη φαντασίωση. Υποκαθιστώντας αυτό το αντικείμενο, το παιδί κορέννει τον τρόπο έλλειψης που συγκεκριμενοποιεί την επιθυμία (της μητέ­ ρας), όποια κι αν είναι η ειδική δομή της: νευρωτική, διαστροφική ή ψυχωτική. Το παιδί όντας αντικείμενο αλλοτριώνει κάθε δυνατή πρό­ σβαση της μητέρας στην αλήθεια του, δίνοντάς του σώμα, ύπαρ­ ξη, ακόμη και απαίτηση για προστασία. Το σωματικό σύμπτωμα [του παιδιού] παρέχει τη μέγιστη εγ­ γύηση σε αυτή την παραγνώριση· είναι η αστείρευτη πηγή που κατά περίπτωση δηλώνει την ενοχή, χρησιμεύει σαν φετίχ, ενσαρ­ κώνει μια πρωταρχική άρνηση. Εν ολίγοις, το παιδί, στη δυαδική σχέση με τη μητέρα, της δί­ νει, άμεσα προσιτό, αυτό που λείπει από το αρσενικό υποκείμενο: το ίδιο το αντικείμενο της ύπαρξής της, εμφανιζόμενο μέσα στο πραγματικό. Συνάγεται λοιπόν ότι, σε βαθμό ανάλογο με ό,τι το πραγματικό παρουσιάζει, το παιδί προσφέρεται για όλο και με­ γαλύτερο εκφαυλισμό μέσα στη φαντασίωση. Οκτώβριος 1969 Μετάφραση: Βλάσης Σκολίόης

Ζ α κ -Α λ ε ν Μ

Τ ο

ιλ ε ρ

Παιδί Και Το Αντικείμενο

Ο τίτλος αυτού του Συμποσίου, «Το παιδί, ανάμεσα στη γυναίκα και τη μητέρα», πηγάζει από το τέταρτο σεμινάριο του Λ ακάν,1 που ξεχωρίζει με τον τίτλο του στην αλληλουχία των σεμιναρίων. Είναι πράγματι το μόνο σεμινάριο που αναφέρει μια έννοια, τη σχέση αντικειμένου -έκφραση που ο Λακάν απορρίπτει κατηγο­ ρηματικά-, η οποία αντλείται από ένα σύνολο θεωριών των μα­ θητών του Φρόιντ που μπορεί να προσδιοριστεί ως μεταφροϊδική εκλάίκευση. Αυτός ο τίτλος του Συμποσίου πιάνει τον παλμό της αποδει­ κτικής διαδικασίας που ακολουθεί ο Λακάν στο σεμινάριο, δη­ λαδή ότι το αντικείμενο δεν βρίσκει τη σωστή του θέση στην ψυ­ χανάλυση εάν δεν συναρτηθεί με τη λειτουργία του ευνουχισμού. Τη διάσταση αυτή την παραγνωρίζει τόσο η μεταφροϊδική εκλάί­ κευση όσο και η κλινική μελέτη του παιδιού, για παράδειγμα στο πεδίο των διαδράσεων μητέρας και παιδιού.

Τρία θέματα

Στο Σεμινάριο, η απόδειξη του Λακάν, ότι το αντικείμενο δεν βρίσκει τη σωστή του θέση εάν δεν συναρτηθεί με τη λειτουργία του ευνουχισμού, εκτυλίσσεται τονίζοντας τρία θέματα. Πρώτον, τη γυναικεία ομοφυλοφιλία, όπου οι συνέπειες του συναισθήματος απογοήτευσης που οφείλεται στην έλλειψη της πατρικής δωρεάς του αντικειμένου-παιδί ως υποκατάστατου του

1. Jacques Lacan, Le Sé­

minaire, Livre IV, La relation d ’objet (195657), texte établi par Jacques-Alain Miller, Seuil, Παρίσι 1994. H ελληνική έκδοση ετοι­ μάζεται στις εκδόσεις Ψ υχογιός.

Ομιλία που έγινε στη Λωζάννη στις 2 Ιουνίου 1996, στο Συμπόσιο που οργάνωσε ο Φ ρανσουά Ανσερμέ με θέμα «Το παιδί, ανάμεσα στη γυναίκα και τη μητέρα». Τη μεταγραφή του κειμένου έκανε η Κατρίν Μ πονένγκ. Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό La Petite Girafe, τεύχος 18, Δεκ. 2003, σσ. 6-11. Οι υποσημειώσεις είναι του μεταφραστή.

15

Ζοκ-Λλέν Μιλέρ

φαλλικοΰ ελλείμματος, φτάνουν στο σημείο να καταστήσουν, για το υποκείμενο, τη γυναίκα επίλεκτο αντικείμενο μιας αγάπης που απευθύνεται στον πατέρα. Δεύτερον, την ανδρική διαστροφή, όπου το αντικείμενο-φετίχ παρουσιάζεται να σκιαγραφείται στην οθόνη, στο προκάλυμμα, καλύπτοντας τον φαλλό που λείπει από τη γυναίκα. Τρίτον, την παιδική φοβία, που εικονογραφείται με την πρώ­ της τάξεως κλινική περίπτωση του Φρόιντ, τον μικρό Χανς. Οι δύο πρώτοι χρόνοι -η υποκατάσταση του παιδιού από τον φαλλό που αναδεικνύεται στη φροϊδική ψυχογένεση μιας γυναι­ κείας ομοφυλοφιλίας και η ταύτιση του αρσενικού παιδιού με το φαντασιακό αντικείμενο της γυναικείας επιθυμίας- συγκλίνουν προς τον τρίτο χρόνο. Το δίδαγμα του τέταρτου σεμιναρίου δεν είναι μόνο η λει­ τουργία του πατέρα, εκείνη δηλαδή η λειτουργία που μένει πα­ ραγνωρισμένη όταν μας υπνωτίζει η σχέση μητέρας-παιδιού νοού­ μενη σαν δυαδική και αμοιβαία, σαν η μητέρα και το παιδί να ήταν κλεισμένοι σε μια σφαίρα. Οπωσδήποτε η επενέργειατου πατέρα στην επιθυμία της μητέρας είναι απαραίτητη προκειμένου να έχει το υποκείμενο μια κανονική πρόσβαση στην έμφυλη θέση, από την άλλη όμως, η μητέρα δεν είναι «επαρκώς καλή», για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση του Ουίνικοτ, όταν απλώς διακινεί το κύρος του Ονόματος του Πατρός. Χρειάζεται, επι­ πλέον, το παιδί να μην υπερκαλύπτει γι’ αυτήν το έλλειμμα που στηρίζει την επιθυμία της.

,

Μητέρα και γυναίκα

2. Ζακ Λακάν, «Η ση­ μασία του φαλλού» (1958), μετ. Βλάση Σκολίόη, Η Ψυχανά­ λυση, 4,1999. σσ. 9-17. 16

Τι σημαίνει αυτό; Η μητέρα είναι επαρκώς καλή μόνο εάν δεν είναι υπερβολικά καλή, μόνο εάν οι φροντίδες που παρέχει στο παιδί δεν την κάνουν να αποστρέφεται το να επιθυμεί σαν γυ­ ναίκα. Για να χρησιμοποιήσουμε τους όρους που χρησιμοποιεί ο Λακάν στο γραπτό «Η σημασία του φαλλού»,2δεν αρκεί η λει­ τουργία του πατέρα, χρειάζεται επίσης η μητέρα να μην αποστρέφεται την αναζήτηση του σημαίνοντος της επιθυμίας της στο σώμα ενός άνδρα. Η πατρική μεταφορά, με την οποία ο Λακάν μετέγραψε το φροϊδικό οιδιπόδειο, δεν σημαίνει απλώς ότι το Όνομα του Πα­ τρός πρέπει να χαλιναγωγήσει την Επιθυμία της Μητέρας περ­ νώντας της το χαλινάρι του Νόμου. Η πατρική μεταφορά παρα­ πέμπει σ’ ένα διχασμό της επιθυμίας, ο οποίος επιβάλλει, μέσα στην τάξη της επιθυμίας αυτής, το παιδί να μην είναι το παν για

Το παιδί και το αντικείμενο

Fort-Da

το μητρικό υποκείμενο -υπάρχει η προϋπόθεση του μη-όλου-, αλλά η επιθυμία της μητέρας να αποκλίνει προς και να προσκα­ λείται από έναν άνδρα.

Το παιδί υπερκαλύπτει η διχάζει

Αυτό απαιτεί, συνεπώς, ο πατέρας να είναι και άνδρας. Δεν θα διστάσω να παρωδήσω εδώ την αθάνατη ατάκα από τον Ταρτού­ φο του Μολιέρου -αποδίδοντας στο υποκείμενο της εκφοράς, που κρύβεται υποκριτικά στην ανωνυμία της απρόσωπης σύντα­ ξης, την προσωπική του σφραγίδα-, και να πω: «Εκτός από μη­ τέρα, δεν έπαψα να είμαι και γυναίκα». Η έκφραση αποτυπώνει ένα διχασμό της επιθυμίας, ο οποίος, εξωθούμενος στα άκρα, καταλήγει στην πράξη της Μήδειας. Η πράξη αυτή είναι κατάλληλη για να απεικονίσει, με όλη τη φρίκη βέβαια, το ότι η μητρική αγάπη δεν στηρίζεται μονάχα στην καθαρή υποταγή στον νόμο της επιθυμίας, ή δεν στηρίζεται εκεί παρά υπό την προϋπόθεση μια γυναίκα μέσα στη μητέρα να πα­ ραμένει, για έναν άνδρα, το αίτιο της επιθυμίας του. Στη συγκε­ κριμένη περίπτωση, όταν ο Ιάσων φεύγει, η Μήδεια παύει να εί­ ναι σ’ αυτή τη θέση. Η έμφαση που δίνουμε στην αξία φαλλικού υποκατάστατου που έχει το παιδί -στην αξία του ως ερζάτς, όπως λέει ο Φρόιντ-, είναι αποπροσανατολιστική, εάν οδηγεί στη μονόπλευρη προα­ γωγή της λειτουργίας υπερπλήρωσης και μας κάνει να ξεχνάμε ότι από την άλλη, για το θηλυκό υποκείμενο που επωμίζεται τη μητρική λειτουργία, το παιδί διχάζει, διχοτομεί τη μητέρα και τη γυναίκα. Το αντικείμενο-παιδί δεν υπερκαλύπτει μόνο, διχάζει. Είναι ουσιαστικής σημασίας η μητέρα να επιθυμεί έξω απ’ αυτό. Εάν το αντικείμενο-παιδί δεν διχάζει, τότε είτε εκπίπτει σαν απόβλη­ το του ζεύγους των γεννητόρων, είτε μπαίνει με τη μητέρα σε μια δυαδική σχέση που το εκφαυλίζει3-όπως λέει ο Λακάν- μέσα στη μητρική φαντασίωση.

Το σύμπτωμα τον παιδιού

Οι κλινικές συνέπειες αυτού του διαχωρισμού είναι πρόδηλες. Κι έτσι, στο «Σημείωμα για το παιδί» προς τη Ζενί Ομπρί, ο Λα­ κάν μας παρουσιάζει δύο μεγάλες τυπολογίες συμπτωμάτων στο παιδί, τα συμπτώματα που ανάγονται ουσιαστικά στο οικογε-

3. Στα γαλλικά: subor­ ner. Πρβλ. στο ανά χείρας, σ. 14, την τε­ λευταία φράση στο κείμενο του Λακάν «Σημείωμα για το παι­ δί». Στις αμέσως επό­ μενες παραγράφους, ο Μιλέρ σχολιάζει αυ­ τό ακριβώς το λακανικό γραπτό. 17

Ζακ-Αλέν Μιλέρ

νειακό ζεύγος κι εκείνα που οφείλονται προπάντων στη δυαδι­ κή σχέση του παιδιού και της μητέρας. Πρώτον, το σύμπτωμα του παιδιού είναι πιο σύνθετο εάν συναρτάται με το οικογενειακό ζεύγος, εάν μεταφράζει τη συμπτωμική διάρθρωση του ζεύγους, αλλά για τον ίδιο λόγο είναι και πιο ευάλωτο στη διαλεκτική που μπορεί να εισαγάγει η πα­ ρέμβαση του ψυχαναλυτή. Ό ταν το σύμπτωμα του παιδιού προ­ έρχεται από τη διάρθρωση του ζεύγους πατέρα-μητέρας, είναι ήδη πλήρως συναρθρωμένο με την πατρική μεταφορά, πλήρως ενταγμένο στις υποκαταστάσεις, και άρα οι παρεμβάσεις του αναλυτή μπορούν να προεκτείνουν το κύκλωμα και να συντελέσουν στο να συνεχιστούν οι υποκαταστάσεις. Δεύτερον, το σύμπτωμα του παιδιού είναι αντίθετα πολύ απλούστερο εάν συναρτάται ουσιαστικά με τη μητρική φαντα­ σίωση, τότε όμως είναι συμπαγές και εμφανίζεται οριακά σαν ένα πραγματικό που αδιαφορεί στις προσπάθειες να το κινητο­ ποιήσουμε μέσω του συμβολικού. Διαβάζει τότε κανείς με ευχέ­ ρεια στο σύμπτωμα το τι ισχύει με την επιθυμία του υποκειμένουμητέρα. Ο Δακάν παίρνει εδώ το παράδειγμα του σωματικού συμ­ πτώματος, για να δείξει ότι - πρώτον, το σωματικό σύμπτωμα του παιδιού τροφοδοτεί στη νευρωτική μητέρα το κίνητρο της ενοχής - δεύτερον, η διαστροφικότητα που μπορεί να χαρακτηρίζει την επιθυμία της μεταφράζεται στη φετιχοποίηση του παιδικού συμ­ πτώματος - τρίτον, στις περιπτώσεις ψυχωτικής μητέρας βλέ­ πουμε το σωματικό σύμπτωμα του παιδιού να ενσαρκώνει τη διάκλειση.

Το παιόί-φετίχ

Ό σο περισσότερο το παιδί υπερπληρώνει τη μητέρα, τόσο πε­ ρισσότερο την αγχώνει, σύμφωνα με τη διατύπωση που λέει ότι αυτό που αγχώνει είναι η έλλειψη της έλλειψης. Η αγχωμένη μη­ τέρα είναι καταρχάς μια μητέρα που δεν επιθυμεί καθόλου, ή πολύ λίγο, ή με άσχημο τρόπο, ως γυναίκα. Αρνούμαστε πως υπάρχει διαστροφή στις γυναίκες, διότι η κλινική εμπειρία εντοπίζει στους άνδρες την αλλοτρίωση της επι­ θυμίας τους ή την ενσάρκωση της επιθυμίας τους σ' ένα αντικείμενο-φετίχ. Είναι επειδή δεν βλέπουμε ότι η διαστροφή είναι κα­ τά κάποιον τρόπο φυσιολογική από την πλευρά της γυναίκας - η μητρική αγάπη μπορεί να φτάσει μέχρι τη φετιχοποίηση του αντι­ κειμένου παιδί. Αυτό συμβαδίζει με τη δομή που ορίζει πως το 18

Το παιδί και το αντικείμενο

Fort-Da

παιδί ως αντικείμενο της αγάπης τείνει να λειτουργήσει σαν πέπλο τού τίποτε, που είναι ο φαλλός ο οποίος λείπει από τη γυναίκα. Το παιδί, ακόμη και φετιχοποιημένο, διακρίνεται από το αντι­ κείμενο άλφα μικρό της φαντασίωσης επειδή είναι έμψυχο, ενώ το αντικείμενο άλφα μικρό είναι κατεξοχήν άψυχο. Η φράση «είμαι η μαριονέτα της μητέρας μου» που αναμασά διαρκώς μια νευρω­ τική γυναίκα που έχω σε ανάλυση, είναι ενδεικτική τού ότι η έμψυ­ χη διάσταση του παιδιού είναι συμβατή με τη φετιχοποίησή του, διό­ τι αυτή η γυναίκα εξακολουθεί να υποφέρει, πολλά χρόνια μετά, από το ότι υπήρξε όντως ένα είδος παιδιού-φετίχ της μητέρας της. Πιθανώς να είναι ένα φυσιολογικό φετίχ. Η σχέση με τη μη­ τρική αγάπη, με όλες τις αυταπάτες που τη συνοδεύουν και που δίνουν εύκολα αφορμή για διακωμώδηση από το οικογενειακό περιβάλλον, διαχωρίζεται χάρη στη σαφέστατη σταθερότητά της από τις φαντασιακές αμφιταλαντεύσεις της καθαυτό διαστροφής. Όμως, το παιδί δεν αποτελεί φετίχ «φυσιολογικό», εντός εισαγω­ γικών, παρά υπό την προϋπόθεση ότι η μητρική επιθυμία ανταποκρίνεται στην αρσενική της νόρμα, που δεν διαφοροποιείται εδώ από την καθαυτό δομή της γυναικείας εμφυλοποίησης που ο Λακάν συνέλαβε ως το μη-όλον.4Το φετίχ-παιδί είναι φυσιολο­ γικό εάν το παιδί είναι μη όλο, εάν δεν είναι το παν για την επι­ θυμία της μητέρας. Αρκεί να αναφερθούμε στη σειριακή δομή που το μη-όλον δημιουργεί, για να συλλάβουμε τον βασικό λόγο για τον οποίο η θέση που έχει το μοναχοπαίδι είναι αβέβαιη ή δύσκολη. Αυτό που ελαφραίνει την κατάσταση είναι ότι συχνά είναι φαινομενικά μοναχοπαίδι, όταν ο πατέρας φιγουράρει σαν γιος της συζύγου του. Η θέση που έχει το μοναχοπαίδι είναι ίσως λιγότερο προβλη­ ματική από τη θέση του παιδιού εκείνου που, ανάμεσα σε πολλά αδέλφια, είναι το μοναδικό που αποτελεί αντικείμενο της μητρι­ κής φιλοστοργίας. Οι υποκειμενικές καταστροφές που είναι δυ­ νατόν να επακολουθήσουν στην περίπτωση αυτή, έχουν πολύ ευ­ ρύτερο αντίκτυπο από τα επακόλουθα που έχει η παραμέληση ενός παιδιού από μια εργαζόμενη γυναίκα. Ό σο για τη μητέρα που απιστεί στον σύζυγό της, κατά κανόνα στο αρσενικό παιδί είναι που αντανακλάται το σύμπτωμα του γονεϊκού ζεύγους, ενώ το κορίτσι φαίνεται να το παίρνει πιο ελαφρά.

Η μεταφορά τον φαλλόν

Ο Αακάν αρχικά προσδιόρισε τη θέση του παιδιού τοποθετώ­ ντας την σε συνάρτηση με τον φαλλό, που τον χαρακτηρίζει ακόμη

4. Πρβλ. τη σχετική προβληματική του μηόλου της γυναικείας απόλαυσης στο Εικο­ στό Σεμινάριο, Α κό ­ μη (υπό έκδοση, Ψυ­ χογιός, 2011). 19

Ζακ-Αλέν Μιλέρ

αντικείμενο στο τέταρτο σεμινάριο, πριν τον καταστήσει σημαίνον της επιθυμίας. Τίποτε δεν απαγορεύει, όλα συνηγορούν, αντίθε­ τα, στο να μεταγράψουμε με όρους μεταφοράς τη φροϊδική ισο­ δυναμία του παιδιού και του φαλλού. Η μεταφορά φαλλού-παιδιού μπορεί να γραφεί σαν συνέπεια της πατρικής μεταφοράς.5 Αυτή η μεταφορά φαλλού-παιδιού απειλεί, κατά πρώτον, να σβήσει την επιθυμία του φαλλού από την πλευρά της γυναίκας, και, κατά δεύτερον, να ακινητοποιήσει το παιδί σε μια φαλλική ταύτιση, σε σημείο που ο Λακάν να θεωρεί ότι η επιθυμία «να εί­ μαι ο φαλλός» αποτελεί τη σταθερά της νευρωτικής επιθυμίας. Η μεταφορά φαλλού-παιδιού -το γεγονός ότι το παιδί είναι το ισοδύναμο του φαλλού ή ότι η επιθυμία για παιδί υποκαθιστά το Wunsch για το πέος- δεν πετυχαίνει παρά αστοχώντας. Δεν πετυχαίνει παρά μόνο εάν δεν ακινητοποιήσει το υποκείμενο στη φαλλική ταύτιση, αλλά του δώσει αντίθετα πρόσβαση στη φαλ­ λική σημασία στο πλαίσιο του συμβολικού ευνουχισμού. Πράγμα που απαιτεί να διατηρείται το μη-όλον της γυναικείας επιθυμίας.

Το μη-όλον της γυναικείας επιθυμίας

5. Η ισοδυναμία «παιδί = φαλλός» διατυπώ­ νεται από τον Φρόιντ στο άρθρο του 1917, «Για τις μετατοπίσεις τιυν ενορμήσεων...». Ο Μιλέρ προτείνει τη με­ ταγραφή της με βάση το σχήμα της μεταφο­ ράς, δηλαδή ως υπο­ κατάσταση του φαλ­ λού από το παιδί, ήτοι: παιδί φ αλλός

20

Ο σεβασμός προς το Ό νομα του Πατρός δεν αρκεί, πρέπει και να διατηρείται το μη-όλον της γυναικείας επιθυμίας, και πρέπει επίσης η μεταφορικοποίηση του παιδιού να μην απωθεί στη μη­ τέρα το γυναικείο είναι της. Στο διάσημο άρθρο του για τη «Σημασία του φαλλού», το οποίο μεταγράφει τις μελέτες του Φρόιντ για την ερωτική ζωή, ο Λακάν προσδίδει στην ανδρική λειτουργία την αποκλίνουσα τά­ ση της αγάπης και της επιθυμίας, και στην πλευρά της γυναίκας τη συγκλίνουσα τάση της αγάπης και της επιθυμίας. Σημειώνει, όμως, επίσης ότι η γυναικεία σύγκλιση είναι συμβατή μ’ έναν αναδιπλασιασμό του αντικειμένου, έναν αναδιπλασιασμό τού εί­ ναι του άνδρα, τον οποίο διχάζει ως φαλλοφόρο διεγείροντας ή απαιτώντας την αγάπη του. Πράγμα που έχει σαν αποτέλεσμα να κάνει τον άνδρα να υστερεί, να απαιτεί από αυτόν να δώσει κάτι που δεν έχει. Παράλληλα με τη συγκλίνουσα τάση της γυναικείας επιθυμίας, για την οποία εντούτοις ο Λακάν αποδέχεται μια ορισμένη μορ­ φή εσωτερικού αναδιπλασιασμού της θέσης του άνδρα, θα είχα­ με να προσθέσουμε την αποκλίνουσα τάση που εισάγει εκεί η αγάπη του άνδρα όταν χρησιμεύει σαν πρόσχημα για την εισχώ­ ρηση του παιδιού μέσα στο συζυγικό ζευγάρι. Πρέπει να συμπληρώσουμε όσα λέει ο Λακάν στη «Σημασία

Το παιδί και το αντικείμενο

Fort-Da

του φαλλού», με την παρατήρηση ότι το παιδί φέρνει στο προ­ σκήνιο μια ολοφάνερη αποκλίνουσα τάση της γυναικείας επιθυ­ μίας. Τούτο αποτελεί συχνά αιτία άγχους για τον πατέρα, τη φο­ ρά αυτή σύμφωνα με την άλλη διατύπωση περί άγχους, ότι το συ­ ναίσθημα αυτό ανάγεται στην ανάδυση της επιθυμίας του Αλλου ως αινίγματος του είναι. Συμβαίνει λοιπόν η γέννηση του παιδιού να επιφέρει άγχος στον πατέρα: «Τι θέλει άραγε αυτή; Τι είμαι εγώ για εκείνη;».

Πατρότητα

Έ νας άνδρας δεν γίνεται ο πατέρας παρά με την προϋπόθεση να συγκατατεθεί στο μη-όλον που διέπει τη δομή της γυναικείας επιθυμίας. Που σημαίνει ότι η αρρενωπή λειτουργία δεν εκπλη­ ρώνεται μέσα στην πατρότητα, παρά μόνο εάν η τελευταία συνιστά συγκατάθεση στο να είναι Αλλη η εν λόγω άλλη, δηλαδή να επιθυμεί έξω από τον εαυτό της. Η ψευδής πατρότητα, η παθογόνος πατρότητα -όπως την εντο­ πίζουμε στον πατέρα του προέδρου Σρέμπερ-, είναι εκείνη όπου βλέπουμε το υποκείμενο να ταυτίζεται με το Όνομα του Πατρός ως καθολική έννοια του πατέρα, και να προσπαθεί να γίνει ο δείκτης μιας ανώνυμης επιθυμίας, να ενσαρκώσει το απόλυτο και το αφηρημένο της τάξεως. Η ευτυχής λειτουργία της πατρότητας έγκειται αντίθετα στο να πραγματοποιεί κανείς μια διαμεσολάβηση ανάμεσα, αφενός, στις αφηρημένες αξιώσεις του νόμου, στην ανώνυμη επιθυμία του οικουμενικού λόγου, και, αφετέρου, σε ό,τι επακόλουθα έχει για το παιδί το επιμέρους, η ιδιαιτερότητα της επιθυμίας της μητέρας. Πρόκειται για κάτι που ο Αακάν συνέβη να το ονοματίσει με μια φράση, την οποία είχα σχολιάσει κάποτε, χωρίς να αναδεί­ ξω όλες της τις διαστάσεις - εξανθρωπίζω την επιθυμία. «Πρέ­ πει ο πατέρας να εξανθρωπίζει την επιθυμία», έλεγε. Νομίζω πως τώρα έχω συλλάβει και αναπτύξει τι σημαίνει αυτή η έκφραση, που η βαρύτητά της μου ήταν ανέκαθεν προφανής. Εάν δεν απο­ δέχεται την ιδιαιτερότητα της επιθυμίας στο Άλλο φύλο, ο πατέ­ ρας συνθλίβει, στο παιδί, το υποκείμενο υπό το βάρος του Άλλου της γνώσης. Κι έτσι, ο πατέρας, ο ψευτοπατέρας, εξαναγκάζει ακόμη περισσότερο αυτό το παιδί να βρει καταφύγιο στη μητρι­ κή φαντασίωση, τη φαντασίωση μιας μητέρας απαρνημένης ως γυναίκας.

21

Ζακ-Λλέν Μιλέρ

Συμπερασματικά

Πρώτον, είναι καλό, είναι θετικό να είναι διχασμένη η επιθυμία, να μην είναι μοναδικό το αντικείμενο. Αν εκθειάζεις τα μάτια της Έ λσας, είναι για να μη σε βλέπουν να τρίβεσαι παραδίπλα με νεαρά αγόρια.6 Αν έχεις τον άνδρα σου σαν Θεό, είναι για να τον ευνουχίσεις πιο εύκολα. Αυτά δεν συνιστούν την αγάπη που πρεπει. Δεύτερον, η επιθυμία δεν θα μπορούσε να είναι ούτε ανώνυ­ μη, ούτε οικουμενική, ούτε αγνή, δεν θα μπορούσε να είναι η επι­ θυμία ενός απρόσωπου κάποιου -είτε του Θεού, είτε του λαού-, εφόσον το υποκείμενο πρέπει να μεταδίδεται διαμέσου των γε­ νεών. Το ίδιο και η επιθυμία του ψυχαναλυτή, όσες νόρμες κι αν έχει, δεν θα μπορούσε να είναι ανώνυμη, οικουμενική και αγνή επιθυμία.

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Α κολουθεί μ ια σύνοψη των απαντήσεων που έδωσε ο Ζακ-Αλέν Μ ιλέρ σε ερωτήσεις από το ακροατήριο.

Η λειτουργία του Fort-Da

Η απόλαυση μέσα στην αγκαλιά της μητέρας δεν συνιστά απα­ ραίτητα ευχαρίστηση, μπορεί να προκαλέσει και θυμό. Θ α σας πω για παράδειγμα ένα στιγμιότυπο με την εγγονή μου, όπου υπάρχει πράγματι ευχαρίστηση. Καθώς προχωρώ προς το ζευγάρι μητέρας και παιδιού, η εγγονή μου, που δύο μή­ νες πρωτύτερα άλλο δεν ήθελε από το να πηγαίνει από τη μια αγκαλιά στην άλλη, τώρα, μ’ ένα μικρό χαμόγελο, στρέφει το πρό­ σωπό της και το κρύβει λίγο στους ώμους της μητέρας της. Αυτό το κάνει και το ξανακάνει, με τρόπο εναλλασσόμενο. Εί­ ναι παρούσα εδώ η λειτουργία του Fort-D a με απόλυτα αρθρω ­ μένη δομή. Μ αθαίνει ήδη τη βασική μορφή εμφάνισης και εξα­ φάνισης. Υποψιάζομαι ότι συνδέεται με τη διαφορά των (μύλων.

Αίνοντας ιδιαιτερότητα στο οικουμενικό 6. Υπαινιγμός σας φιλομόφυλες εμπειρίες τσυ ποιητή Ασυί Αραγκόν.

Ο Αακάν μεταχειρίζεται την έκφραση εξανθρωπίζω την επιθ\'μία -λέει, «ο λόγος, η ομιλία που εξανθρωπίζει την επιθυμία»-

Το παιδί και το αντικείμενο

Fort-Da

στο γραπτό του για τον Ζιντ.7Δεν θα ξαναμεταχειριστεί αυτό το ιδίωμα, το πολύ ανθρωπιστικό, στη συνέχεια. Ο πατέρας έχει μια λειτουργία διαμεσολάβησης σε σχέση με όσα συνιστουν την ανώ­ νυμη επιθυμία της ανθρωπιστικής παιδείας. Τι άραγε θέλουν από εμάς, και τι είναι aireó που θέλει να μεταδοθεί; Υπάρχει εδώ η πίεση ενός ανώνυμου Άλλου, ο οποίος, όταν πέφτει ξαφνικά ή αδιαμεσολάβητα πάνω σ’ ένα υποκείμενο, είτε το συνθλίβει, είτε το κάνει να το βάζει στα πόδια. Εάν ο πατέρας ταυτίζεται με τις ανώνυμες αξιώσεις του πολιτισμού, τότε το παιδί είτε καταφεύ­ γει στη φαντασίωση της μητέρας είτε συντρίβεται κάτω από τέ­ τοια συσσώρευση. Η ευτυχής λειτουργία της πατρότητας θα ήταν να δώσει ιδιαι­ τερότητα σε αυτό το οικουμενικό, να επιτρέψει τη δυνατότητα επιλογής -το να πάρει κανείς ή να αφήσει κάποια στοιχεία, το να κρατήσει αποστάσεις-, και να του προσδώσει ιδιαιτερότητα. Το οικουμενικό, έτσι ακατέργαστο, είναι εντελώς αλλοτριωτικό. Συνιστά αλλοτρίωση της αλήθειας του υποκειμένου, μιας αλήθειας πάντοτε ιδιαίτερης, επιμέρους. Παράλληλα βέβαια, δεν μπορεί κανείς να ζήσει μόνο μέσα στην ιδιαιτερότητα. Μετάφραση: Βλάσης Σκολίδης

7. Jacques Lacan, «Jeu­ nesse de Gide ou la lettre du désir» (1958), / Ecnts, Seuil, Παρίσι 1966. 23

Ζ ακ Λ ακαν

«Η Φοβία Της Μ ικρής Αγγλιδας» Απόσπασμα τον Τέταρτον Σεμιναρίον, Η σχέση αντικειμένου

Ας θέσουμε τώρα το ζήτημα από ένα εντελώς διαφορετικό ση­ μείο αφετηρίας. Ο Φρόιντ μάς λέει ότι στον κόσμο των αντικειμένων υπάρχει ένα αντικείμενο που η λειτουργία του είναι παράδοξα καθορι­ στική, δηλαδή ο φαλλός. Το αντικείμενο αυτό ορίζεται ως φαντασιακό, οπωσδήποτε δεν είναι δυνατόν να συγχέεται με την πραγματικότητα του πέους, είναι για να κυριολεκτούμε η μορφή, η ανορθωμένη εικόνα του πέους. Ο φαλλός έχει ένα ρόλο τόσο κα­ θοριστικό, ώστε η νοσταλγία του καθώς και η παρουσία του, ή η θεσμοθέτησή του, μέσα στο φαντασιακό, συμβαίνει να είναι, κα­ θώς φαίνεται, πολύ πιο σημαντική για τα μέλη της ανθρωπότητας από τα οποία λείπει το πραγματικό αντίστοιχό του, δηλαδή τις γυναίκες, απ’ ό,τι για εκείνους που μπορούν να είναι σίγουροι πως κατέχουν την πραγματικότητά του, και που όλη η ερωτική τους ζωή υπόκειται π α ρ ’ όλα αυτά στο γεγονός ότι φαντασιακά επω ­ μίζονται σαφέστατα τη χρήση του, και ότι την επωμίζονται σε τε­ λική ανάλυση ως θεμιτή, ως επιτρεπτή - δηλαδή τους άνδρες. Αυτά είναι για μας ένα δεδομένο. Ας εξετάσουμε με βάση αυ­ τά τη μητέρα μας και το παιδί μας, που, κατά τον Μάικλ και την Άλις Μπάλιντ, συναποτελούν μία και μόνη ολότητα αναγκών, όπως οι σύζυγοι Μορτιμέρ του Ζαν Κοκτώ έχουν μία μόνο καρδιά. Εντούτοις, διατηρώ στον πίνακα τη μητέρα και το π αιδί σαν δύο μη τεμνόμενους κύκλους.

Το κείμενο αυτό είναι τμήμα της σεμιναριακής παράδοσης της 19ης Δ εκεμβρίου 1956, η οπ οία απαρτίζει το πέμπτο κεφάλαιο του τέταρτου σεμιναρίου, Η σχέση αντικειμένου, σσ. 70-75 της γαλ­ λικής έκδοσης. Προδημοσιεύεται εδώ από την έκδοση που ετοιμάζεται στις εκδόσεις Ψ υχογιός. Ο παρών τίτλος είναι συμβατικός. Οι υποσημειώσεις είναι του επιμελητή.

25

ΖακΛακάν

Ο Φρόιντ, από τη μεριά του, μας λέει ότι η γυναίκα καταμε­ τρά στις ουσιαστικές της ελλείψεις αντικειμένου τον φαλλό, και ότι αυτό είναι στενά συναρτημένο με τη σχέση της με το παιδί. Για έναν απλό λόγο - εάν η γυναίκα βρίσκει κάποια ικανοποίη­ ση στο παιδί, είναι πολύ συγκεκριμένα επειδή βρίσκει σ’ αυτό κάτι που κατευνάζει μέσα της, λίγο-πολύ επαρκώς, την ανάγκη της για φαλλό, που κορέννει την ανάγκη. Εάν δεν το λάβουμε αυ­ τό υπόψη μας, παραγνωρίζουμε όχι μόνο τη διδασκαλία του Φρόιντ, αλλά και διάφορα φαινόμενα που εκδηλώνονται ανά πάσα στιγμή στην ψυχαναλυτική εμπειρία.1 Φαλλός

1. Ο Αακάν σχεδιάζει στον πίνακα ένα σχή­ μα που είχε παρου­ σιάσει και σε προη­ γούμενη παράδοση, και το οποίο απεικο­ νίζεται στη σελ. 29 της γαλλικής έκδοσης του τέταρτου σεμιναρίου, απ’όπου το αναπαρά­ γουμε εδώ. 26

Ιδού λοιπόν η μητέρα και το παιδί σε μια ορισμένη διαλεκτι­ κή σχέση. Το παιδί περιμένει κάτι από τη μητέρα, λαμβάνει επί­ σης κάτι απ’ αυτήν. Δεν μπορούμε να μην εισαγάγουμε εδώ το εξής. Ας πούμε, κατά προσέγγιση, όπως κάνουν οι Μπάλιντ, ότι το παιδί μπορεί να πιστεύει ότι είναι αγαπητό γι’ αυτό το ίδιο. Το ζήτημα είναι τότε το εξής - τι συμβαίνει, στον βαθμό που η εικόνα του φαλλού για τη μητέρα δεν ανάγεται πλήρως στην ει­ κόνα του παιδιού; Ό που υπάρχει διπλωπία, διχασμός του δήθεν πρωταρχικού επιθυμητού αντικειμένου; Κάθε άλλο παρά αρμο­ νική, η σχέση της μητέρας με το παιδί αναδιπλασιάζεται, αφενός, από την ανάγκη για έναν ορισμένο φαντασιακό κορεσμό, και, αφετέρου, από όποιες δραστικές πραγματικές σχέσεις μπορεί πράγματι να υπάρχουν με το παιδί, σ’ ένα πρωταρχικό, ενστικτικό επίπεδο, το οποίο παραμένει εντέλει μυθικό. Υπάρχει πάντο­ τε για τη μητέρα κάτι που παραμένει μη αναγώγιμο στο εν λόγω ζήτημα. Σε τελική ανάλυση, εάν ακολουθήσουμε τον Φρόιντ, θα πούμε ότι το παιδί ως πραγματικό συμβολίζει την εικόνα. Για την ακρίβεια - το παιδί ως πραγματικό αποκτά για τη μητέρα τη συμ­ βολική λειτουργία της φαντασιακής της ανάγκης - εδώ οι τρεις όροι συνυπάρχουν. Πολλές και διάφορες παραλλαγές θα υπεισέλθουν εδώ. Πολ­ λές και διάφορες καταστάσεις ήδη δομημένες υφίστανται ανά-

Η φοβία της μικρής Λγγλίόας

Fort-Da

μέσα στο παιδί και τη μητέρα. Από τη στιγμή που η μητέρα εισάγεται στο πραγματικό σαν δύναμη, ανοίγεται για το παιδί η δυνατότητα ενός ενδιάμεσου αντικειμένου, ενός αντικειμένου δωρεάς. Το ερώτημα είναι σε ποια στιγμή, και με ποιο τρόπο, το παιδί μπορεί να εισαχθεί κατευθείαν στη δομή συμβολικό-φαντασιακό-πραγματικό, όπως αυτή προκύπτει για τη μητέρα. Με άλλα λόγια, σε ποια στιγμή το παιδί μπορεί να μπει -και να επωμισθεί με τρόπο, όπως θα δούμε, λίγο-πολΰ συμβολικό- στην κα­ τάσταση τη φαντασιακή, την πραγματική, της σχέσης με αυτό που είναι ο φαλλός για τη μητέρα; Σε ποια στιγμή το παιδί μπο­ ρεί, σ’ έναν ορισμένο βαθμό, να νιώσει αποστερημένο το ίδιο από κάτι που απαιτεί από τη μητέρα, αντιλαμβανόμενο ότι δεν αγαπουν αυτό το ίδιο, αλλά μια ορισμένη εικόνα; Υπάρχει εδώ κάτι που έχει μεγαλύτερες προεκτάσεις. Αυτή τη φαλλική εικόνα, το παιδί την πραγματώνει επάνω του, και εδώ ακριβώς υπεισέρχεται κυριολεκτώντας η ναρκισσιστική σχέση. Τη στιγμή που το παιδί αντιλαμβάνεται τη διαφορά των φυλών, σε ποιο βαθμό αυτή η εμπειρία έρχεται να αρθρωθεί με ό,τι του προσφέρει η μητέρα με την παρουσία και τη δράση της; Πώς εγγράφεται τότε η αναγνώριση του φαντασιακοΰ τρίτου όρου που είναι ο φαλλός για τη μητέρα; Πολύ περισσότερο, η ιδέα ότι της μητέρας της λείπει αυτός ο φαλλός, ότι είναι η ίδια επιθυμούσα, όχι απλώς για κάτι άλλο από αυτό το ίδιο [το παιδί], αλλά επιθυ­ μούσα νέτα σκέτα, δηλαδή με πλήγμα στη δύναμή της, η ιδέα αυ­ τή θα είναι για το υποκείμενο πιο καθοριστική από καθετί άλλο. Την τελευταία φορά σας ανήγγειλα την κλινική περιγραφή μιας φοβίας σε ένα κοριτσάκι, και θα σας υποδείξω αμέσως το ενδιαφέρον που έχει. Λόγω του πολέμου, και του ότι η περιγραφή γίνεται από μια μαθήτρια2της Άννας Φρόιντ, έχουμε πολλές καλές συνθήκες συ­ γκεντρωμένες. Το παιδί μελετάται διεξοδικά, και από μια καλή παρατηρήτρια. Ουσιαστικά, δεν καταλαβαίνει τίποτε. Δεν κα­ ταλαβαίνει τίποτε γιατί η θεωρία της κυρίας Άννας Φρόιντ είναι εσφαλμένη. Κατά συνέπεια, τα γεγονότα της προκαλούν μια κα­ τάπληξη που συντελεί στην ακρίβεια της περιγραφής -καταγρά­ φει τα πάντα μέρα με τη μέρα-, και στη γονιμότητά της. Το κοριτσάκι -είναι δύο ετών και πέντε μηνών- έχοντας αντιληφθεί ότι τα αγόρια έχουν ένα τσισσνι,3όπως λέει ο μικρός Χανς, α 9χίζει να λειτουργεί σε θέση ανταγωνιστικότητας. Κάνει τα πά­ ντα για να κάνει όπως τ’ αγοράκια. Η μικρή είναι αποχωρισμέ­ νη από τη μητέρα της, όχι μόνο λόγω του πολέμου, αλλά επειδή η μητέρα έχασε τον άντρα της στις αρχές του πολέμου. Έ ρχεται να δει την κόρη της, η παρουσία-απουσία είναι τακτική, και, όπο-

2. Στην προηγούμενη πα­ ράδοση, ο Λακάν εί­ χε αναφέρει το όνομα της συγγραφέως, Ανελίζε Σνούρμαν, και τη βιβλιογραφική παρα­ πομπή. Ο όρος «μαθή­ τρια» χρησιμοποιείται συμβατικά για να υπο­ δήλωσε ι την ύπαρξη θεραπευτικής ψυχα­ ναλυτικής σχέσης. Βλ. εδώ το αμέσως επόμε­ νο κείμενο. 3. Αποδίδουμε ως «τσισόνι», το γαλλικό «fait-pipi», κατά κυ­ ριολεξία το «κάνειτσίσα», που αποδίδει με τη σειρά του τη γερ­ μανική λέξη wiwimacher με την οποία προσδιορίζει το όργα­ νό του ο μικρός Χανς. 27

ΖαχΛ ακάν

τε έρχεται, παιχνιδίζει με το πλησίασμα - μπαίνει στις μύτες των ποδιών, και ο ερχομός της γίνεται με δόσεις. Εν ολίγοις, βλέ­ πουμε να λειτουργεί σαν συμβολική μητέρα. Ό λα πάνε λοιπόν πολύ καλά, το παιδί έχει τα πραγματικά αντικείμενα που θέλει όταν η μητέρα δεν είναι εδώ, ενώ, όταν είναι εδώ, η μητέρα παί­ ζει τον ρόλο της ως συμβολική μητέρα. Έχοντας λοιπόν, αυτό το κοριτσάκι, κάνει την ανακάλυψη ότι τα αγόρια έχουν ένα τσισόνι, θέλει να τα μιμηθεί, αλλά και να τους το κουμαντάρει. Συμβαίνει ένα σχετικό δράμα, αλλά δεν έχει καμία συνέπεια. Αυτή η κλινική περιγραφή μας προσφέρεται ως περιγραφή φοβίας, και πράγματι, μια ωραία νύχτα, το κοριτσάκι ξυπνάει κατατρομαγμένο. Υπάρχει ένας σκύλος που θέλει να τη δαγκώ­ σει. Θέλει να βγει από το κρεβάτι της, πρέπει να τη βάλουν σε άλ­ λο, και η φοβία εξελίσσεται για ένα χρονικό διάστημα. Μήπως η φοβία έπεται της ανακάλυψης της απουσίας του πέους; Για ποιο λόγο θέτουμε το ερώτημα; Διότι αυτός ο σκύλος είναι προφανώς ένας σκύλος που δαγκώνει, και που δαγκώνει το γεννητικό όργανο. Αυτό το ξέρουμε στον βαθμό που θα ανα­ λύσουμε το παιδί, δηλαδή που θα παρακολουθήσουμε και θα κα­ ταλάβουμε αυτά που λέει. Η πρώτη αληθινά μεγάλη και αρθρω­ μένη φράση που προφέρει -έχει κάποια καθυστέρηση στην εξέ­ λιξή της- είναι για να πει πως ο σκύλος δαγκώνει το πόδι του κα­ κού αγοριού, και αυτό συμβαίνει ενώ η φοβία της είναι σε πλή­ ρες acting. Βλέπετε επίσης τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στη συμβο­ λοποίηση και το αντικείμενο της φοβίας. Γιατί ο σκύλος; - θα μι­ λήσουμε αργότερα γι’ αυτό. Εκείνο όμως που θέλω να σας επισημάνω, είναι ότι το αντικείμενο της φοβίας υπάρχει εδώ σαν φορέας που αποσύρει κάτι που αρχικά είχε γίνει λίγο-πολύ απο­ δεκτό ως απόν. Θα πάμε να βραχυκυκλώσουμε τα πράγματα, και να πούμε ότι στη φοβία έχουμε απλώς ένα πέρασμα στο επίπεδο του νό­ μου; - δηλαδή την παρέμβαση ενός στοιχείου που, όπως σας έλε­ γα προηγουμένως, διαθέτει δύναμη, ώστε να δικαιολογήσουμε την απουσία αυτού που απουσιάζει, επειδή δαγκώθηκε και αφαιρέθηκε; Το σχήμα που προσπάθησα να αρθρώσω σήμερα τείνει σί­ γουρα προς αυτή την κατεύθυνση. Αυτή την υπέρβαση την κά­ νουμε ανά πάσα στιγμή. Ο κύριος Τζόουνς [Jones], για παρά­ δειγμα, μας το λέει ξεκάθαρα - στο κάτω κάτω, το υπερεγώ ίσιος να μην είναι για το παιδί παρά ένα φαντασιακό άλλοθι, ενώ τα άγχη είναι πρωταρχικά, αρχέγονα. Με άλλα λόγια, ο πολιτισμός με όλες τις απαγορεύσεις που ενέχει, είναι κάτι το παρωχημένο. 28

Η φοβία της μικρής Αγγλίόας

Fort-Da

που κάτω από την προστασία του έρχεται να βρει καταφύγιο ό,τι το θεμελιακό υπάρχει, δηλαδή τα άγχη στην [αρχική] ασυγκρό­ τητη κατάστασή τους. Υπάρχει κάτι το σωστό σε τούτη την άπο­ ψη - αυτός είναι ο μηχανισμός της φοβίας. Αλλά ο μηχανισμός της φοβίας είναι ο μηχανισμός της φοβίας, και με το να τον επε­ κτείνουμε όπως κάνει ο κύριος Πας [Pasche] στο τέλος του άρ­ θρου που προανέφερα, σε σημείο που να λέμε ότι εξηγεί κατά βάθος το ένστικτο του θανάτου φερ’ ειπείν, ή ακόμη ότι οι εικό­ νες του ονείρου δεν είναι παρά ένας ορισμένος τρόπος που έχει το υποκείμενο για να ντύνει τα άγχη του, να τα εξατομικεύει όπως θα μπορούσαμε να πούμε, είναι σαν να επανερχόμαστε πάντα στην ίδια ιδέα, δηλαδή στην παραγνώριση της συμβολικής τάξεως, η οποία γίνεται κάτι σαν ντύμα και πρόσχημα που επικαλύπτει κά­ τι πολύ πιο θεμελιακό. Αυτά νομίζετε πως θέλω να σας πω φέρ­ νοντας εδώ αυτή την περιγραφή φοβίας; Ό χι. Το ενδιαφέρον της περιγραφής είναι ότι επισημαίνει με ακρί­ βεια τις απουσίες της μητέρας στη διάρκεια του μήνα που προη­ γείται από την έκλυση της φοβίας. Οπωσδήποτε, ο χρόνος που έκανε η φοβία για να ξεσπάσει είναι πολύ πιο μακρύς, περνάνε τέσσερις μήνες από τότε που ανακαλύπτει το παιδί την αφαλλικότητά του μέχρι την έκλυση της φοβίας, αλλά στο ενδιάμεσο χρειάστηκε να συμβεί κάτι. Καταρχάς, η μητέρα σταμάτησε να έρχεται γιατί αρρώστησε κι έπρεπε να χειρουργηθεί. Η μητέρα δεν είναι πια η συμβολική μητέρα, η μητέρα [κάποια στιγμή] έλειψε, αλλά δεν συμβαίνει τίποτε. Επανέρχεται, ξαναπαίζει με το παιδί, και πάλι δεν συμβαίνει τίποτε. Επανέρχεται στηριζόμενη σ’ ένα μπαστούνι, επανέρχεται αδύναμη, δεν έχει πλέον ούτε την ίδια παρουσία ούτε την ίδια ευθυμία, ούτε τις ίδιες εβδομαδιαίες σχέσεις πλησιάσματος και απομάκρυνσης που την καθιστούν επαρκές σημείο αγκίστρωσης για το παιδί. Και εκείνη ακριβώς τη στιγμή, άρα σε τρίτο χρόνο, πολύ απομακρυσμένο, είναι που αναδύεται η φοβία. Ανακαλύπτουμε έτσι, χάρη στην κλινική περιγραφή, ότι η αφαλλικότητα δεν στάθηκε αρκετή, αλλά χρειάστηκε επιπλέον ετούτη η δεύτερη ρήξη στον εναλλασσόμενο ρυθμό του ερχομούεπανερχομού της μητέρας. Η μητέρα εμφανίστηκε πρόκα σαν κάποιος που ήταν δυνατόν να λείψει, και η έλλειψή της εγγρά­ φηκε στην αντίδραση και τη συμπεριφορά του παιδιού - το παι­ δί είναι πολύ θλιμμένο, πρέπει να το ενθαρρύνουν, εντούτοις δεν υπάρχει φοβία. Το παιδί ξαναβλέπει ύστερα τη μητέρα του με ανάπηρη μορφή, στηριζόμενη σε μπαστούνι, άρρωστη, κουρα­ σμένη - από την επομένη ξεσπάει το όνειρο του σκύλου, και εγκαθίσταται η φοβία. Τίποτε δεν είναι πιο σημαδιακό και πιο πα­ 29

ΖακΛακάν

ράδοξο στην περιγραφή, παρά ένα άλλο σημείο, που θα σας πω. Θα ξαναμιλήσουμε γι’ αυτή τη φοβία, για τον τρόπο με τον οποίο οι θεραπευτές καταπιάστηκαν μαζί της, για ό,τι νόμισαν ότι κατάλαβαν. Θέλω απλώς να σας τονίσω το ερώτημα που τίθε­ ται όταν εξετάζουμε την προϊστορία της φοβίας. Από ποια στιγμή και μετά η φοβία καθίσταται αναγκαία; Από τη στιγμή που η μη­ τέρα στερείται τον φαλλό. Τι είναι αυτό που καθορίζει έτσι τη φοβία; Τι εξισορροπείται σ’ αυτήν; Γιατί είναι επαρκής; Θα το προσεγγίσουμε την επόμενη φορά. Υπάρχει ένα άλλο σημείο εξίσου εντυπωσιακό. Ύστερα από τη φοβία σταματάει το Blitz,4η μητέρα ξαναπαίρνει το παιδί της, ξαναπαντρεύεται. Το κοριτσάκι βρίσκεται μ’ έναν καινούργιο πατέρα και μ’ έναν καινούργιο αδελφό, τον γιο του πατριού. Αυ­ τός ο αδελφός που ξαφνικά απέκτησε, και ο οποίος είναι περίπου πέντε χρόνια μεγαλύτερος της, αρχίζει να επιδίδεται μαζί της σε πολλά και διάφορα παιχνίδια που εμπεριέχουν λατρεία και βία. Της ζητάει να ξεγυμνωθεί, και επιδίδεται προφανώς επάνω της σε μια δραστηριότητα που είναι στενά συνυφασμένη με το εν­ διαφέρον που εγείρει γι’ αυτόν το ότι είναι απεϊκή. Και η ψυχοθεραπεύτρια να απορεί - αυτό θα έπρεπε να αποτελεί μια ωραία αφορμή για να υποτροπιάσει η φοβία της. Πράγματι, η περιβαλλοντική θεωρία στην οποία βασίζεται όλη η θεραπευτική της Αννας Φρόιντ, αναφέρει ότι οι δυσαρμο­ νίες εγκαθίστανται στον βαθμό που το εγώ είναι λίγο-πολύ κα' λά ενημερωμένο για την πραγματικότητα. Η παρουσία του άνδρα-αδελφού, προσώπου όχι απλώς φαλλικού, αλλά και φορέα του πέους, ο οποίος ενεστωποιεί ξανά γι’ αυτήν την έλλειψή της, δεν θα έπρεπε να αποτελεί αφορμή υποτροπής για τη μικρή; Κά­ θε άλλρ, δεν υπάρχει ίχνος ψυχικής διαταραχής, ποτέ δεν είχε νιώσει καλύτερα. Αένε μάλιστα και το γιατί - επειδή η προτίμηση της μητέρας της στρέφεται ολοφάνερα σ’ αυτήν και όχι στο αγόρι. Εντούτοις, ο πατέρας είναι αρκετά παρών ώστε ακριβώς να εισάγει ένα νέο στοιχείο, για το οποίο δεν έχουμε ακόμη μιλήσει μέχρι τώρα, το οποίο όμως είναι συνυφασμένο με τη λειτουργία της φοβίας, δη­ λαδή ένα συμβολικό στοιχείο, που τοποθετείται πέρα από τις σχέσεις με τη μητέρα, πέρα από όσα συνιστούν τη δύναμη ή την αδυναμία της, και που από την εμπλοκή του μέσα στη μητέρα αναδεικνύει την έννοια της δύναμης ως τέτοιας. Εν ολίγοις, υποκαθιστά αυτό που καθώς φαίνεται κόρεσε η φοβία, δηλαδή τον φό­ βο του ευνουχιστικού ζώου, που αποδείχθηκε πως ήταν το ου­ σιαστικό, αναγκαίο στοιχείο άρθρωσης που επέτρεψε στο παιδί 4. Δηλαδή, τερματίζεται ο πόλεμος. να διασχίσει τη σοβαρή κρίση στην οποία είχε μπει μπροστά στη 30

Η φοβία της μικρής Αγγλίόας μητρική αδυναμία. Τ ο π α ιδί ξα να β ρ ίσ κ ει τώρα την ανάγκη του κορεσμε'νη α π ό την μητρική π α ρ ο υ σ ία , α π ό την π α ρ ο υ σ ία του πατέρα, και επ ιπ λέον α π ό τη σχέση του με τον α δελφ ό. Β λέπει όμως τόσο ξεκ ά θ α ρ α η θερα πεΰτρια; Αυτή η σχέση όπου η μικρή είναι ήδη το girl του αδελφ ού εγκυμονεί πολλές π α ­ θολογικές δυνατότητες. Μ πορούμε να αντιληφθοΰμε α π ό μια άλ­ λη οπτική γω νία, ότι σ ’ εκείνη τη φάση η μικρή έγινε ολόκληρη κάτι που α ξίζει π ερ ισ σ ότερ ο α π ό τον α δελφ ό. Θ α γ ίνει σ ίγου ρ α το girl-phallus για το ο π ο ίο γίνετα ι τόσος ντόρος. Τ ο ζη τούμ ενο είναι κατά π όσ ον δ εν θα εμ πλακ εί στη σ υ νέχ εια στη φ αντασιακή αυτή λειτουργία. Α λλά, προς το πα ρόν, καμία ουσιαστική α ν ά ­ γκη δ εν απαιτεί εκπλήρωση μ έσα α π ό την άρθρω ση της φ αλλικής φαντασίω σης, διότι ο π α τέρα ς είνα ι π α ρώ ν και επ α ρ κ εί ως προς αυτό. Ε πα ρκ εί για ν α διατηρεί τους τρεις ό ρ ο υ ς της σχέση ς μη τέρα-παιδί-φ αλλός σε επαρκή α π όσ τα σ η α να μ ετ α ξύ τους, ώστε το υ π ο κ είμ εν ο ν α μη χ ρ ειά ζε τ α ι ν α κ α τα β ά λ λει δική του π ροσπά θεια , ν α μ οχθεί το ίδιο για τη διατήρησή της... 12 Δεκεμβρίου 1956 Μετάφραση: Ρούλη Χριστοπούλου Επιμέλεια: Βλάσης Σκολίόης

Α ν ε λ ιζ ε Σ

ν ουρμ αν

Μ ελετη Μ ιας Φοβίας Η μελέτη έγινε σ’ ένα παιδί που ήρθε στον Βρεφονηπιακό Σταθ­ μό του Χάμστεντ στην ηλικία των επτά εβδομάδων. "Ηταν συνε­ πώς δυνατόν να υπάρξει μια αρκετά κατανοητή εικόνα των π α ­ ραγόντων που συνέβαλαν στη διαταραχή της. Σε ηλικία δυο ετών και πέντε μηνών, η Σάντι ξύπνησε ουρ­ λιάζοντας νωρίς το βράδυ, λίγη ώρα αφότου είχε αποκοιμηθεί. Επέμενε ότι υπήρχε ένας σκύλος στο κρεβάτι της και πήρε πολύ ώρα για να την ηρεμήσουν. Από την επόμενη μέρα, εμφάνισε πο­ λύ έντονο φόβο για το κρεβάτι της και, λίγες μέρες αργότερα, άρχισε να φ οβάται τα σκυλιά στον δρόμο κα ι να πανικοβάλλεται όποτε διέκρινε ένα σκύλο, έστω και σε μεγάλη απόσταση. Χρειάστηκε περίπου ένας μήνας μέχρι να ξεπεραστούν αυτές οι - δυσκολίες. Π αραθέτουμε τα βασικά στοιχεία της ανάπτυξης της Σάντι μέχρι την εμφάνιση της φοβίας.

Ο ικογενειακό ιστορικό

Ο πατέρας της Σάντι σκοτώθηκε σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα ενώ υπηρετούσε στο στράτευμα, πριν από τη γέννηση της Σάντι. Η μητέρα της είχε μια εργασία γραφείου στο δημοτικό συμβού-

Το πρωτότυπο: Anneliese Schnurmann, «Observation o f a phobia», The Psychoanalytical Study o f the Child , volume III/IV, Ν έα Υόρκη 1949. Η εργασία αυτή παρουσιάστηκε στο σεμινάριο της Α ν­ νας Φρόιντ για workers in Education and Child Guidance, στο Λ ονδίνο, τον Δεκέμβριο του 1946. Η παρακολούθηση της μικρής Σάντι είχε γίνει στη διάρκεια του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου, την εποχή που το Λ ονδίνο βομβαρδιζόταν από τους Ναζί, στο ίδρυμα για ορφ ανά ή εγκαταλειμ­ μένα παιδιά που είχε δημιουργήσει η Α ννα Φρόιντ, γνωστό ως Hampstead Nursery. Βλ. για π ε ­ ρισσότερες πληροφορίες την ηλεκτρονική διεύθυνση www.annafreud.org.

32

Μελέτη μιας φοβίας

Fort-Da

λιο. Επειδή έβρίσκε αυτή τη δουλειά βαρετή, είχε παράλληλη απασχόληση ως φύλακας αεράμυνας, ύστερα άφησε και τις δύο εργασίες για να γίνει οδηγός ασθενοφόρου. Αργότερα έμαθε να οδηγεί μοτοσικλέτα και έγινε ταχυδρομικός μεταφορέας. Την ευχαριστούσαν οι αντρικές αυτές δραστηριότητες και συνήθιζε να φοράει παντελόνια, ταυτόχρονα όμως ήταν πολύ αφοσιωμένη μητέρα. Ένιωθε ιδιαίτερη στοργή για τη Σάντι, η οποία είχε γεννηθεί μετά τον θάνατο του συζύγου της. Ερχόταν σχεδόν κά­ θε βράδυ για να βάλει τη Σάντι για ύπνο, και, όταν είχε αργοπορήσει στη δουλειά, ερχόταν τουλάχιστον για να την καληνυ­ χτίσε ι μ’ ένα φιλί και να της φέρει ένα μπισκότο ή ένα κομμάτι σοκολάτα. Είχε και άλλα δύο παιδιά, ένα κορίτσι επτά χρόνια μεγαλύ­ τερο από τη Σάντι κι ένα αγόρι δύο χρόνια μεγαλύτερο. Και τα δύο είχαν μεταφερθεί εκτός Λονδίνου. Το κορίτσι πέθανε από μηνιγγίτιδα όταν η Σάντι ήταν δύο ετών.

Σωματική και διανοητική ανάπτυξη

Η σωματική και διανοητική ανάπτυξη της Σάντι ήταν φυσιολο­ γική. Ή ταν ένα καλοσχηματισμένο παιδί με πυρόξανθα μαλλιά, γαλαζοπράσινα μάτια και απαλό δέρμα. Υπήρχαν αντικρουόμενες απόψεις για το παρουσιαστικό και την ελκυσακότητά της. Μερικοί επισκέπτες και νέοι μαθητευόμενοι την έβλεπαν από την πρώτη στιγμή σαν ένα από τα πιο ελκυστικά και χαριτωμένα παιδιά του σταθμού, ενώ άλλοι την έβρισκαν μάλλον άσχημη και αντιπαθητικού χαρακτήρα.

Ενορμητική ανάπτυξη [Instinct Development]

Όταν η Σάντι ήταν τεσσάρων εβδομάδων, η μητέρα της εμφάνι­ σε ένα απόστημα στο στήθος, με συνέπεια η Σάντι να περάσει στο μπιμπερό. Η κυρία X. μάς είπε ότι το συνήθισε αμέσως. Ωστόσο, όταν ήρθε στον βρεφονηπιακό σταθμό τρεις εβδομάδες αργότε­ ρα ήταν ολιγόφαγη και, όταν προστέθηκαν τα λαχανικά στο διαι­ τολόγιο της, έγινε ακόμη πιο δύσκολη στο φαγητό. Η μόνη ευ­ χαρίστησή της την ώρα του φαγητού ήταν να πασαλείβεται. Στα­ διακά οι διατροφικές δυσκολίες μειώθηκαν και όταν έφτασε στην ηλικία των δεκαοκτώ μηνών είχαν εντελώς ξεπεραστεί. Η Σάντι είχε επιμονή με το πιπίλισμα. Ό ταν ήταν δύο μηνών πιπί­ λιζε το χέρι της και τριών μηνών κυρίως τις πετσέτες και τα ρού33

Ανελιζέ Σνονρμαν

1. 'Οταν έγινε η τελευ­ ταία επίσκεψη αυτής της παρακολούθησης, η Σάντι ήταν τεσσά­ ρων ετών και οκτώ μη­ νών. Εξακολουθούσε να πιπιλίζει το σεντό­ νι της. 2. Για τον τρόπο οργά­ νωσης των «οικογε­ νειακών ομάδων» στο Hamstead Nursery, βλ. τα βιβλία: A. Freud and D. Τ. Burlingham, War and Children, 1943, και Infants With­ out Families, 1944, στις εκδόσεις Allen & Un­ win, London, και Internat. Univ. Press, New York. 34

χα της. Αυτή τη συνήθεια τη συνέχισε για πολύ καιρό. Στη διάρ­ κεια του δεύτερου χρόνου της ζωής της, το στρίφωμα από το φό­ ρεμά της ήταν πάντοτε υγρό από το πιπίλισμα, και όταν έφυγε από τον σταθμό στην ηλικία των δύο ετών και επτά μηνών δεν μπορούσε ακόμη να αποκοιμηθεί χωρίς μια γωνιά του σεντονιού στο στόμα της.1 Η Σάντι έμαθε εύκολα να ελέγχει τις σωματικές ανάγκες. Από δύο ετών και δύο μηνών ήταν καθαρή μέρα και νύχτα. 'Οταν εί­ χε βγάλει τις πάνες, στον βραδινό και τον απογευματινό ύπνο παρατηρήθηκε περιστασιακά να αυνανίζεται στο κρεβάτι. Η Σάντι ήταν στενά συνδεδεμένη με τη μητέρα της. Δεν είχε καμία δυσκολία να εγκαταστήσει σχέση μαζί μου όταν έγινα το μητρικό της υποκατάστατο καθώς έμπαινε στα δύο.2 Ή ταν επί­ σης σε θέση να δείξει τρυφερότητα σε άλλους εργαζόμενους που τη φρόντιζαν ή στις μητέρες που επισκέπτονταν τα άλλα παιδιά. Στα τέλη του πρώτου έτους ζωής της, η Σάντι ήταν το πιο επι­ θετικό παιδί στην ομάδα της. Έ πρεπε να τη βάζουμε στο παιδι­ κό πάρκο μόνη της, για να σώσουμε τ’ άλλα παιδιά από τις επι­ θέσεις της, που ήταν κυρίως τράβηγμα μαλλιών. Έ παιρνε μια ιδιόμορφη έκφραση σ’ αυτά τα ξεσπάσματα. Παρατηρώντας άλ­ λα παιδιά αυτής της ηλικίας όταν κάνουν επιθετική πράξη, έχει κανείς την εντύπωση ότι χαίρονται και ανακουφίζονται που ικα­ νοποιούν την ενόρμησή τους [their instinct]· πολύ συχνά οι επι­ θέσεις τους συνοδεύονται από ένα λαμπρό χαμόγελο. Το πρό­ σωπο της Σάντι είχε ένταση και εχθρότητα, δίνοντας την εντύ­ πωση μιας δόσης μοχθηρίας. Αυτός ήταν ίσως ο λόγος που ορι­ σμένοι την αντιπαθούσαν. Η Σάντι σχεδόν ποτέ δεν έδειχνε να είναι πραγματικά χαρούμενη. Αν. και δεν υπήρχε καμία αμφιβολία ότι η κυρία X. αγαπού­ σε τη Σάντι, υπήρχε ένα στοιχείο επιθετικότητας στον τρόπο με τον οποίο της φερόταν, προκαλώντας ένα βαθμό επιθετικότητας στην απάντηση της Σάντι. Για παράδειγμα, όταν ήταν πέντε ή έξι μηνών, η μητέρα της συνήθιζε, καθώς την άλλαζε, να γαργαλάει τη Σάντι με τα μαλλιά της. Η Σάντι, που είχε πολύ ευαίσθητο δέρ­ μα και ένιωθε το γαργάλισμα από τριών μηνών, ερεθιζόταν πο­ λύ σε τέτοιες περιστάσεις και τραβούσε τα μαλλιά της μητέρας της. Η κυρία X. το δεχόταν γελώντας, σαν μέρος του παιχνιδιού. Εκείνη την περίοδο, η Σάντι πάντα χαμογελούσε όταν έπαιζε έτσι με την μητέρα της. Αίγους μήνες αργότερα άρχισε να τραβάει τα μαλλιά των άλλων παιδιών και την μάλωσαν γι' αυτό. Πιθανόν τότε να άλλαξε η χαμογελαστή έκφραση που έδειχνε τραβώντας τα μαλλιά, σε πιο εχθρική. Αργότερα, προς τα τέλη του πρώτου έτους της ζωής της, η κυ-

Μελέτη μιας φοβίας

Fort-Da

ρία X. άρχισε να παίζει ένα καινούργιο παιχνίδι μαζί της. Όταν ερχόταν να επισκεφθεί τη Σάντι, την πλησίαζε αργά και διατα­ κτικά, φέρνοντάς την για λίγο σε αμφιβολία για το αν πράγματι θα έρθει ή όχι. Η Σάντι αντιδρούσε με μεγάλο ενθουσιασμό. Έ να άλλο παιχνίδι ήταν να της προσφέρει ένα κομμάτι σοκολάτα ή ένα μπισκότο και να το παίρνει πίσω αρκετές φορές μέχρι τελικά να της το δώσει. Στις αρχές του δεύτερου έτους της, η Σάντι άρχισε να πειρά­ ζει κάποιους άλλους με τον ίδιο τρόπο που την πείραζε η μητέρα της. Προσέφερε κάποιο αντικείμενο σε ανθρώπους που συμπα­ θούσε και όταν ήταν έτοιμοι να το πιάσουν, το πετούσε όσο πιο μακριά μπορούσε στην αντίθετη κατεύθυνση. Αυτά τα παιχνίδια φαίνεται πως αντικαθιστούσαν την αμεσότερη επιθετικότητά της. Όταν συνέβαιναν άμεσα ξεσπάσματα επιθετικότητας, η Σάντι νεύριαζε πολύ αν τη μάλωναν. Υπήρχε επίσης μια έντονη αλ­ λαγή στη γενική συμπεριφορά της. Άρχισε να είναι πιο καλή και στοργική, κι έμοιαζε πιο χαρούμενη από πριν. Επίσης, άρχισε να χρησιμοποιείτο παιχνίδια με πιο δημιουργικό τρόπο, ενώ μέχρι τότε απλώς τα διασκόρπιζε. Παράλληλα η Σάντι ανέπτυξε μια τάση να στρέφει τον θυμό της ενάντια στον εαυτό της. Ό ταν την κατηγορούσαν ότι τράβηξε τα μαλλιά κάποιου παιδιού, συχνά άρχιζε να τραβάει τα δικά της. Μια φορά την είδαν να τραβάει τα μαλλιά της με το ένα χέρι και να τα χαϊδεύει με το άλλο. Επίσης έπαιζε το πειραχτικό παιχνίδι με τον εαυτό της, σε σημείο που για πολλές εβδομάδες δεν έπαιρ­ νε το μπισκότο ή το κομμάτι ψωμί που της έδιναν σε πιάτο, χωρίς προηγουμένως να πλησιάσει και να ξαναπάρει πίσω το χέρι της για κάμποσα λεπτά. Όταν βομβαρδιζόταν το Λονδίνο (Ιούνιος του 1944), η Σάντι μεταφέρθηκε στο εξοχικό παράρτημα του βρεφονηπιακού σταθ­ μού.3 Μετά από μια δύσκολη αρχική φάση, προσαρμόστηκε κα­ λά εκεί. Γύρισε τον Οκτώβριο, όταν ήταν σχεδόν δύο ετών. Είχε τέσσερις μήνες να με δει, αλλά με γνώρισε αμέσως και έδειχνε σαν να ντρέπεται. Γρήγορα ξαναδέθηκε μαζί μου. Ούτε με τη μη­ τέρα της, που την είχε επισκεφθεί εκεί, φαίνεται να υπήρξαν δυ­ σκολίες. Εκείνη την εποχή η Σάντι έμοιαζε σχετικά σταθερή συ­ ναισθηματικά. Περίπου τρεις μήνες αργότερα, η Σάντι ανέπτυξε μια σχέση μ’ έναν άλλο εργαζόμενο, που μας θύμισε τα παλιά της πειρα­ χτικά παιχνίδια. Άρχισε να τον χτυπάει με μια προκλητική, επι­ θετική έκφραση που εναλλασσόταν με πνιχτό ή τρανταχτό γέλιο και με εκδηλώσεις στοργής. Εκτός από αυτά τα συμβάντα που δεν ήταν πολύ συχνά, η Σάντι δεν έδειχνε υπέρμετρη επιθετικό-

3. Στο τρίτο οίκημα του Βρεφονηπιακού Σταθ­ μού του Χάμστεντ, το «New Bam», στο Lindsell του Essex, για παι­ διά 2-10 ετών. Κατά την περίοδο των βομ­ βαρδισμών τα παιδιά από τη Νέδερχολ Γκάρντενς, αριθμός 5, στάλθηκαν εκεί. 35

Ανελιζέ Σνονρμαν

τητα στις σχέσεις της με τα παιδιά ή τους ενηλίκους. Έ δειχνε να την ενδιαφέρουν περισσότερο οι άντρες εργαζόμενοι και προ­ σπαθούσε να τραβήξει την προσοχή τους. Η σχέση με τη μητέρα της και μ’ εμένα ήταν καλή. Αναστατωνόταν πολύ αν, μπροστά της, κάποιο άλλο παιδί ήταν επιθετικό απέναντι μου. Ό ταν της έλεγαν ότι δεν μπορεί να πάρει ή να κάνει κάτι που ήθελε, συ­ χνά απαντούσε πολύ ήρεμα: «εντάξει». Τα ξεσπάσματα θυμού δεν ήταν πολύ συχνά. Η Σάντι ξεκίνησε το νηπιαγωγείο εκείνη την εποχή. Προσαρμόστηκε καλά, την απορροφούσαν μάλιστα πολύ τα βιβλία με εικόνες και το μοντεσοριανό υλικό.

ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΦΟΒΙΑΣ

Ακολουθούν τα γεγονότα που φαίνεται να σχετίζονται άμεσα με τη δημιουργία της φοβίας της: Τον Δεκέμβριο του 1944, όταν η Σάντι ήταν δύο ετών κι ενός μηνός, συνειδητοποίησε τη διαφορά του εαυτού της κι ενός αγο­ ριού. Μεγαλώνοντας σε βρεφοκομείο είχε πάντα την ευκαιρία να βλέπει αγοράκια και κοριτσάκια χωρίς τα ρούχα τους, αλλά ως τότε, απ’ όσο ξέρω, δεν είχε ποτέ εντυπωσιαστεί από τη δια­ φορά τους. Μια μέρα, έφεραν ένα αγοράκι περίπου δυόμισι ετών για τον απογευματινό του ύπνο στην ομάδα που ανήκε η Σάντι. Πριν ξα­ πλώσει χρησιμοποίησε το ουροδοχείο, ουρώντας όρθιο. Η Σάντι στάθηκε δίπλα του κοιτάζοντας έντονα. Δεν είχε ξαναδεί κάτι τέτοιο να συμβαίνει, επειδή τα αγόρια της ομάδας της ήταν στο στάδιο της πάνας. Λίγη ώρα μετά από αυτή την παρατήρηση, η Σάντι ζήτησε το δοχείο της και προσπάθησε να το χρησιμοποιή­ σει κρατώντας το μπροστά της. Δεν τα κατάφερε και φάνηκε πο­ λύ δυσαρεστημένη, σήκωσε το φόρεμά της, έδειξε τα γεννητικά της όργανα, και είπε κάτι σαν «δίοΐά» με απαιτητική φωνή. «Βίώά» ήταν μια λέξη που χρησιμοποιούσε εκείνη την εποχή για επιθυ­ μητά πράγματα εν γένει. Το επανέλαβε αυτό πολλές φορές, κά­ νοντας όλο και πιο επιτακτική την απαίτησή της. Στο τέλος σχε­ δόν έκλαιγε. Τις επόμενες μέρες ξαναπροσπάθησε να ουρήσει σαν αγόρι, επιμένοντας ότι έπρεπε εγώ να της κρατάω το δοχείο και νευριάζοντας μαζί μου που δεν είχε αποτέλεσμα. Αρνιόταν να σταθεί καθιστή και, παρότι ήθελε πολύ να χρησιμοποιήσει το δοχείο, κατάφερα τελικά να την πείσω να ουρεί σπρώχνοντάς το από μπροστά προς τα πίσω ανάμεσα στα πόδια της. Προσπάθη­ σα να της εξηγήσω ότι μόνο τα αγόρια ουρούν σε όρθια στάση. Τις επόμενες εβδομάδες, η Σάντι έδειχνε όλο και λιγότερο ενδια36

Μελέτη μιας φοβίας

φέρον για το θέμα και ως τα μέσα Ιανουάριου εγκατέλειψε τε­ λείως την προσπάθεια να ουρεί σε όρθια στάση. Ό μως το ενδια­ φέρον της για τη διαφορά των φυλών παρέμεινε. Ό ταν κοιτούσε φωτογραφίες, ξεχώριζε προσεκτικά τα αγόρια απ’ τα κορίτσια, και όταν συναντούσε κάποιο άγνωστο παιδί αναφερόταν σ’ αυ­ τό ως αγόρι ή κορίτσι. Έ ν α άλλο σημαντικό γεγονός στη ζωή της Σάντι έγινε τον Μάρτιο, όταν η μητέρα της έπρεπε να πάει στο νοσοκομείο για να χειρουργηθεί. Η κυρία X. που ως τότε ερχόταν σχεδόν κάθε βράδυ, έλειψε για τρεις εβδομάδες. Η Σάντι κάπου-κάπου ανα­ φερόταν στη μητέρα της λέγοντας, «μαμά μου γλυκούλα, μαμά μου σοκολατούλα, μαμά μου όίοΐά», καθώς θυμόταν τα ω ραία πράγματα που της έφερνε η μητέρα της κάθε βράδυ. Κατά τα άλ­ λα, η Σάντι δεν έδειχνε να ενοχλείται. Ό τα ν η κυρία X. επανήλ­ θε, ήταν πολύ καταβεβλημένη και περπατούσε με μεγάλη δυ­ σκολία, στηριζόμενη σε μπαστούνι. Η Σάντι τη χαιρέτησε πολύ στοργικά. Η κυρία X. ήρθε για δύο βράδια. Δεν μπορούσε να πλύ­ νει τη Σάντι όπως συνήθως, αλλά έπαιξε μαζί της και της έδωσε γλυκά. Έ πειτα έφυγε από το Λονδίνο για να αναρρώσει. Τις επό­ μενες ημέρες, η Σάντι, όποτε περνούσε από το δωμάτιο όπου κα­ θόταν με τη μητέρα της τα βράδια μετά την επάνοδό της από το νοσοκομείο, έλεγε, «μαμά μου είναι εδώ», και μπαίνοντας μέσα άγγιζε την καρέκλα όπου καθόταν η μητέρα της κι έλεγε, «καρέ­ κλα μαμάς μου». Ό π ω ς και κατά την πρώτη απουσία της μητέ­ ρας της, η Σάντι δεν έδειχνε εμφανή σημάδια θλίψης. Στις αρχές Απριλίου η Σάντι είχε άλλη μία δυσάρεστη εμπει­ ρία. Καθώς την έπλενα, έσπρωξε ένα κομμάτι σαπούνι μέσα στα γεννητικά της όργανα. Αναστατώθηκε πολύ και φοβήθηκε από τον πόνο και χρειάστηκε πολλή ώρα για να ηρεμήσει. "Ηταν το βράδυ μεταξύ 13ης και 14ης Απριλίου που η Σάντι είδε τον εφιάλτη, ο οποίος σηματοδότησε την αρχή της φοβίας της. Από εκείνη την ημέρα κρατούσα καθημερινή καταγραφή, την οποία και παραθέτω.

13.4.

4. Για προφύλαξη από τους αεροπορικούς βομβαρδισμούς, όλα τα παιδιά του κτιρίου Νέδερχολ Γκάρντενς αριθμός 5, κοιμόντου­ σαν στο υπόγειο που είχε μετατραπεί σε κα­ ταφύγιο. Τα κρεβάτια ήταν σε κουκέτες δύο ή τριών ορόφων.

Μόλις ξάπλωσε στο κρεβάτι ήταν ανήσυχη και φαινό­ ταν αναστατωμένη από κάτι. Η νοσηλεύτρια υπηρεσίας νόμιζε ότι τη φόβιζε ένα βάρος που κρεμόταν μπροστά από την πόρτα του καταφυγίου, και που το έβλεπε από το κρεβάτι της να κινεί­ ται.4 Την έβγαλε από το καταφύγιο και της έδειξε το κινούμενο αντικείμενο πάνω στην πόρτα. Μετά α π ’ αυτό γρήγορα αποκοι­ μήθηκε. Λίγο αργότερα ξύπνησε ουρλιάζοντας με τρόμο. Είπε στη νοσηλεύτρια ότι ένας σκύλος ήταν στο κρεβάτι της. Η Σάντι έκλαιγε για περίπου μία ώρα μέχρι να την ξαναπάρει ο ύπνος.

Ανελιζέ Σνούρμαν

14.4. Ό ταν ήρθα στη Σάντι το πρωί, έδειξε μια ρωγμή στον πίσω τοίχο του κρεβατιού της, μέσα από την οποία γυάλιζε το φως από το διπλανό καταφύγιο και είπε «σκυλάκι, σκυλάκι νά­ νι». Μετά σήκωσε το στρώμα της ψάχνοντας για κάτι. Καθιύς ντυνόταν ήταν πεισματάρα κι επιθετική, και παρέμεινε κακόκεφη και δύστροπη όλη την ημέρα. Το βράδυ, όταν τη βάλαμε στο κρε­ βάτι μαζί μ’ ένα κομμάτι σοκολάτας που της είχε στείλει η μητέρα της, η Σάντι στην αρχή φαινόταν χαρούμενη. Έπειτα, σαν ξαφνι­ κά να θυμήθηκε κάτι, σηκώθηκε καθιστή, έσπρωχνε με τα πόδια της το προστατευτικό δίχτυ για να φύγει απ’ το κρεβάτι, και φώ­ ναζε πανικόβλητη, «έξω, έξω, έρχεται σκυλάκι». Αφού την έβγα­ λα από το κρεβάτι, δήλωσε ότι ήθελε να ξαπλώσει σ’ ένα από τα μεγάλα κάτω κρεβάτια. Το δικό της ήταν ένα μικρό πάνω κρεβά­ τι. Είπε, «μεγάλο κρεβάτι», και με άφησε να τη βάλω εκεί. Αλλά ξαναβγήκε έξω μετά από λίγο κι έμεινε καθιστή μαζί με τη νοσηλεύτρια. Μόνο πολύ αργότερα πείστηκε να γυρίσει στο κρεβάτι της.

15.4. Το άγχος της Σάντι αυξανόταν όσο πλησίαζε η ώρα του ύπνου. Επαναλάμβανε διαρκώς, «όχι κρεβάτι, έρχεται σκυλάκι». Προσπάθησε όσο μπορούσε να αναβάλει να πάει στο κρεβάτι, μέχρι τελικά να συμφωνήσει μετά πολλών δακρύων να ξαπλώ­ σει στο κάτω μεγάλο κρεβάτι.

16.4. Το δεύτερο πρωί μετά τον εφιάλτη, η Σάντι με υποδέ- χθηκε γαβγίζοντας. Χαιρόταν ολοφάνερα να παριστάνει τον σκύλο. Ό ταν όμως, κατά την διάρκεια της ημέρας, ένα αγοράκι άρχισε να κάνει τον σκύλο μπουσουλώντας και γαβγίζοντας, η Σάντι κατατρομοκρατήθηκε. Η Σάντι ήταν ακόμη πιο δύστροπη απ’ ό,τι την προηγούμενη μέρα, ανίκανη να ανεχθεί το παραμικρό «όχι» από εμένα. Η επιθετικότητά της κορυφώθηκε την ώρα του μπάνιου, όπου άρχισε να με χτυπάει βίαια. Μετά απ’ αυτό το ξέσπασμα, φάνηκε να νιώ­ θει ένοχη, ξαναγύρισε και με χτυπούσε χαϊδευτικά, βγάζοντας ήχους τρυφερότητας. Εκείνο το βράδυ, η Σάντι δεν μπορούσε να έχει το μεγάλο κρεβάτι όπου είχε κοιμηθεί τα προηγούμενα βρά­ δια, γιατί είχε επιστρέφει από τις διακοπές ο δικαιούχος. Της βρήκαμε ένα άλλο κάτω κρεβάτι, αλλά ήταν μικρό. Η Σάντι ήταν' πολύ στενοχωρημένη, μιλούσε για τον σκύλο και ζητούσε το «με­ γάλο κρεβάτι».

17.4. Ό ταν άρχισε να ετοιμάζεται για το μπάνιο, η Σάντι αγ­ χώθηκε ξανά. Έλεγε συνέχεια, «όχι κρεβάτι». Όταν κάθισε στον πάγκο του αποδυτηρίου, μ’ εμένα και μια άλλη υπάλληλο να στε38

Μελέτη μιας φοβίας

Fort-Da

κόμαστε μπροστά της, η Σάντι επιδόθηκε σε μια λεπτομερή επι­ σκόπηση των γεννητικών της οργάνων. Ή ταν πολΰ απορροφημένη από αυτή τη δραστηριότητα και δεν έδωσε καμία σημασία στην παρουσία μας. Η υπάλληλος της είπε ότι όλα εκεί είναι εντάξει και ότι έτσι είναι όλα τα κορίτσια. Λίγο αργότερα βρήκα τη Σάντι καθισμένη στο ουροδοχείο, να πίνει νερό από ένα μεγάλο κύπελλο. Έλεγε στον εαυτό της, «όχι σκυλάκι καταφύγιο, όχι σκυλάκι καταφύγιο, Σάντι νερό, όχι σκυλάκι νερό». Επανέλαβε αυτές τις φράσεις αμέτρητες φορές. Αλλά παρά τις προσπάθειες να καθησυχάσει τον εαυτό της, φο­ βήθηκε ξανά μόλις βρέθηκε στο καταφύγιο. Κανένα κρεβάτι δεν τη βόλευε και πήρε ώρα μέχρι να αποκοιμηθεί.

18.4. Στον δρόμο για το νηπιαγωγείο κάποια από τα παιδιά άρχισαν να παίζουν μ’ ένα ξένο σκυλί. Τους εξήγησα πως αν το φοβίσουν μπορεί και να τους δαγκώσει. Μετά απ’ αυτό το μικρό περιστατικό, όλα τα παιδιά, μαζί και η Σάντι, χαιρετούσαν κάθε σκύλο που συναντούσαμε με χαρούμενες κραυγές: «σκυλάκι!». Ούτε εκείνη τη μέρα, ούτε τις προηγούμενες, είχε δείξει η Σάντι κανένα φόβο ή κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα σκυλιά που συναντούσαμε στον δρόμο. Καθώς φτάναμε στο νηπιαγωγείο, η Σάντι άρχισε να μιλάει με υπερδιέγερση. Αρχικά ήταν λέξεις ανάκατες: «σκυλάκι, δαγκώσει, αγόρι, Μπόμπι, μαμάκα, μπα­ λάκι». "Υστερα η Σάντι είπε καθαρά, και με σχεδόν κομμένη την ανάσα από τη μεγαλύτερη πρόταση που είχε ποτέ ξεστομίσει, «σκυλάκι δαγκώσει πόδι άτακτο αγόρι». Αμέσως μετά έδειχνε επανειλημμένα το δάχτυλό της, άθικτο, λέγοντας, «καλύτερα».

19.4. Σήμερα η Σάντι αρνήθηκε να κάνει τον σκύλο. Είχα εν­ θαρρύνει αυτό το παιχνίδι αφότου το είχε αρχίσει η ίδια δύο μέ­ ρες μετά τον εφιάλτη της. "Οταν προσπάθησα να την κάνω σήμε­ ρα να παίξει μιμούμενη γαβγίσματα, η Σάντι με σταμάτησε και μου ζήτησε να κάνω τη γάτα. Για πρώτη φορά έδειξε να φοβά­ ται ένα σκυλί στον δρόμο. Επίσης ξαναμίλησε για σκύλο πηγαί­ νοντας προς το νηπιαγωγείο. Ή ταν μια ακατανόητη ιστορία όπου οι μόνες λέξεις που ξεχώριζαν εκεί ήταν σκυλάκι και κιλότες. Η Σάντι ξαναπροσπάθησε να ουρήσει σαν αγόρι. Απ’ όσο ξέρω, αυτή ήταν η πρώτη φορά από τότε που το είχε ξαναπροσπαθή­ σει, πέντε μήνες πριν. ...Και τώρα η Σάντι έχει επεκτείνει και στο νηπιαγωγείο τη δύστροπη και επιθετική συμπεριφορά που εμφάνισε μετά τον εφιάλτη. Ό πω ς ήδη αναφέραμε, είχε κάνει μια πολύ καλή αρχή εκεί, δύο μήνες πριν, δείχνοντας ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα βι39

Ανελιζέ Σνονρμαν

βλία και για το μοντεσοριανό υλικό. Τώρα πλέον δεν έδειχνε σχεδόν κανένα ενδιαφέρον για ήρεμη δημιουργική απασχόλη­ ση. Η μόνη δραστηριότητα που πραγματικά απολάμβανε ήταν να παίζει με σφυρί, καρφιά και πριόνι. Αυτά τα εργαλεία τα χρησι­ μοποιούσαν σχεδόν αποκλειστικά δυο πολύ επιθετικά αγόρια. Η Σάντι, όπως κι αυτά τα αγόρια, δεν είχε κάποια δημιουργική επιδίωξη στο παιχνίδι της με τα εργαλεία. Αλλά της έδινε έντο­ νη ευχαρίστηση να σφυροκοπεί με δύναμη, έλαμπε το πρόσωπό της καθώς το έκανε. Ό ταν δεν μπορούσε να έχει τα εργαλεία, αρπαζόταν από πάνω μου, ζητούσε να καθίσει στα γόνατά μου και δεν με άφηνε να φύγω από το δωμάτιο. Έ κλαιγε συχνά και προσπαθούσε να προκαλέσει τους άλλους, κάνοντας επίτηδες πράγματα που απαγορεύονταν.

21.4.

Την επόμενη φάση στη διαταραχή της Σάντι τη χαρα­ κτήριζε η ανησυχία της για την ακεραιότητα του σώματος, του δι­ κού της και των άλλων ανθρώπων. Μετά την απροσδόκητη συ­ νάντησή της με τον σκύλο, είχε προσπαθήσει να καθησυχάσει τον εαυτό της επαναλαμβάνοντας ότι το δάχτυλό της ήταν «κα­ λύτερα». Τρεις μέρες αργότερα βγήκε κλαίγοντας από το λουτρό, λέγοντάς μου ότι χτύπησε στα πόδια της. Έ βγαλε τη μία παντό­ φλα, παρατήρησε κάποιες ίνες από το λινό ύφασμα που είχανε κολλήσει στο πέλμα της, και είπε με αηδιασμένο ύφος, «βρόμικο». "Υστερα κοίταξε με μια έκφραση μεγάλου άγχους το μεγάλο της - δάχτυλο και χρειάστηκε να τη διαβεβαιώσω πολλές φορές ότι ήταν «καλύτερα». Στο κρεβάτι η Σάντι ήταν ανήσυχη και έπιανε αγχωμένη τα γεννητικά της όργανα. Ηρέμησε αφού τη διαβε­ βαίωσα ότι όλα ήταν καλά εκεί. "Επειτα άγγιξε το αφτί μου και τα μαλλιά μου λέγοντας, «Άνι αφτί, Άνι μαλλιά». Εγώ απαρίθμησα τα μέρη του σώματος μου και του σώματος της, και της εξήγησα ότι είχαμε και οι δύο τα ίδια πράγματα γιατί ήμασταν και οι δύο κορίτσια. Η Σάντι άκουσε προσεκτικά λέγοντας «εντάξει», και ήταν ήρεμη για λίγο. "Επειτα, ξαφνικά πετάχτηκε μιλώντας, επα­ ναλαμβάνοντας ξανά και ξανά τις ίδιες προτάσεις, «Αίντια άρ­ ρωστη, Μάρτζι άρρωστη (δύο κοριτσάκια που ήταν στο αναρ­ ρωτήριο για πολλές μέρες), μαμά μου άρρωστη, μαμά μου γυρί­ σει πίσω, μαμά μου περπατήσει πάλι», και μετά αναρωτήθηκε «Σάντι άρρωστη; Άνι άρρωστη;», και ξανά, «μαμά μου πίσω, μα­ μά μου περπατήσει», και ανάμεσα σ’ αυτά κάτι για το «σκυλάκι», που δεν το κατάλαβα. Διαβεβαίωσα τη Σάντι για την υγεία όλων και τόνισα κυρίως το γεγονός ότι η μητέρα της θα ξαναγύριζε σύ­ ντομα και θα την έπαιρνε για βόλτες αφού τιάρα θα μπορούσε και πάλι να περπατάει καλά. 40

Μελέτη μιας φοβίας

Fort-Da

Κατά τη διάρκεια αυτής της συζήτησης, η Σάντι παρέμεινε ήσυχα ξαπλωμένη κάτω απ’ τα σκεπάσματά της κρατώντας το χέ­ ρι μου. Σε αντίθεση με τα προηγούμενα βράδια, έφερε ελάχιστες αντιρρήσεις στο να την αφήσω μόνη και δεν έκανε φασαρία όταν τελικά έφυγα.

22.4.

Το πρωί μετά από αυτή τη συζήτηση, η Σάντι με δέχτηκε με δυσάρεστη διάθεση. Είπε με κλαψιάρικη φωνή, «δάγκωσε Ανι, δάγκωσε». Ρώτησα, «πού δάγκωσε;». Σήκωσε το νυχτικό της, έδειξε τα γεννητικά της όργανα και είπε, «εκεί δάγκωσε». Με­ τά, καθώς ανέβαινε τα σκαλιά για το δωμάτιό της, η Σάντι εξέ­ τασε το δάχτυλό μου και παρατήρησε, «Ανι καλύτερα». (Δεν εί­ χε υπάρξει κάποιο πρόβλημα με το δάχτυλό μου). Ό ταν τη χτέ­ νιζα, η Σάντι επέμενε να έχει μια μεγαλύτερη κορδέλα. Το βράδυ η Σάντι τρύπωσε γρήγορα κάτω απ’ τα σκεπάσμα­ τα λέγοντας, «όχι σκυλάκι κρεβάτι, Σάντι κρεβάτι». Έ πειτα έγινε πολύ στοργική, με φίλησε και επανέλαβε πολλές φορές, «δίκιά μου Ανι». Μετά συνέχισε με μια επανάληψη της συζήτησης που είχαμε την προηγούμενη μέρα, όταν συγκρίναμε τα διαφορετι­ κά μέρη των σωμάτων μας. Η Σάντι άρχισε από τα ρούχα μας λέ­ γοντας, «δικό μου το φόρεμα, της Ανι η ποδιά», κτλ. Αφού ονο­ μάτισε διάφορα άλλα πράγματα που είχαμε κοινά, η Σάντι έδει­ ξε τα γυαλιά μου λέγοντας, «πού γυαλιά μου;». Π αρ’ όλα αυτά γρήγορα πείστηκε ότι τα γυαλιά δεν είναι μέρος του ανθρώπι­ νου σώματος.

23.4. Σήμερα, την ώρα του μπάνιου η Σάντι ερεύνησε τον αφα­ λό της με έκφραση δυσαρεστημένη. Στο κρεβάτι έδειξε τα γεννη­ τικά της όργανα, βγάζοντας ήχους ανησυχίας, κι αφού είχε ήδη σκεπαστεί, ξαφνικά φώναξε, «πόδια μου, πόδια μου», κρατώ­ ντας και τα δύο της πόδια.

24.4. Σήμερα το βράδυ η ανησυχία της Σάντι για το σώμα της επεκτάθηκε και στο κρεβάτι της. Μόλις είχε πλαγιάσει, κι εγώ καθόμουν ακόμη δίπλα της. Η Σάντι είχε πιάσει το χέρι μου και πιπίλιζε έντονα το σεντόνι της. Ξαφνικά άρχισε να κλαίει, «κρε­ βάτι μου, κρεβάτι μου!». Της έφτιαξα ξανά το σεντόνι και η Σάντι προσπάθησε να κοιμηθεί, αλλά κάθε λίγα λεπτά ξανάρχιζε να κλαίει, «κρεβάτι μου». Τη διαβεβαίωσα ότι όλα τα μέρη του σώματός της ήταν ανέπαφα, και εξήγησα ξανά λεπτομερώς τη διαφορά αγοριών και κοριτσιών. Ό σο μιλούσα η Σάντι είχε γί­ νει πολύ ήρεμη και δεν διαμαρτυρήθηκε όταν την άφησα.

41

Ανελιζέ Σνούρμαν

27.4. Η Σάντι συνέχισε να δείχνει ανησυχία για το κρεβάτι της για τρεις-τέσσερις νύχτες. Την πρώτη νύχτα, ό,τι κι αν έκανα για το κρεβάτι της δεν μπορούσε να την ικανοποιήσει, αλλά τα επόμενα βράδια ήταν ευχαριστημένη όταν, μετά από παράκλη­ σή της, τακτοποιούσα τα σκεπάσματά της. Μια φορά κοίταξε αγ­ χωμένη κάτω α π ’ το στρώμα, σαν να φοβόταν ότι ο σκύλος μπο­ ρεί να κρυβόταν εκεί. ...Ε ίναι ενδιαφ έρον να σημειώσουμε σ’ αυτό το στάδιο την ανησυχία της Σάντι για κάποια φανταστική βλάβη στο σώμα της, σε αντίθεση με την απουσία ανησυχίας για τα πραγματικά ατυ­ χήματα. Μ ια μέρα (23.4.) έγδαρε το πόδι της όσο έλειπα και την περιποιήθηκαν με βάμμα γεντιανής. Δεν μου έκανε αναφορά του γεγονότος. Μ ια άλλη φορά (29.4.) καθώς παρατηρούσε ένα παιδάκι που έκανε μπάνιο, έπεσε μέσα στη μπανιέρα. Φοβήθη­ κε πολύ κι έτρεμε ολόκληρη όταν τη βγάλαμε έξω. Αλλά αφού τη βάλαμε στο κρεβάτι της μιλούσε εύθυμα για το ατύχημα, και αυ­ τό ήταν το πρώτο βράδυ μετά τον εφιάλτη που πήγε για ύπνο χω ­ ρίς να δείξει σημάδια άγχους. Ε ίναι πιθανόν αυτό να οφείλεται στην απουσία κάποιας ορατής βλάβης, η οποία ήταν απαραίτητο στοιχείο για τον φόβο της «αρρώστιας». Εμφανείς τραυματισμοί και ατυχήματα δεν την απασχολούσαν. Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι η Σάντι αντιμετώπιζε τα φ α­ νταστικά της τραύματα στον εφιάλτη σαν τιμωρία. Μ ετά το επει­ σόδιο με το σκυλί στον δρόμο, σχολίασε, «σκυλάκι δαγκώσει πό­ δι άταχτο αγόρι». Μια άλλη μέρα, στο μπάνιο, άρχισε να σαπου­ νίζει το πρόσω πό της, και συνέχισε να το κάνει πα ρά την α π α ­ γόρευσή μου. Ξαφνικά ξέσπασε σε απελπισμένες κραυγές, «σα­ πούνι στο στόμα!». Αυτό ήταν καθαρή φαντασία, αλλά συνέχισε και στο κρεβάτι τη φ ασ αρία γύρω α π ’ αυτό, και ηρέμησε μόνο αφού έριξα φως στο στόμα της διαβεβαιώνοντάς την ότι δεν φ αί­ νεται να υπάρχει καθόλου σαπούνι. Η Σάντι στην πραγματικό­ τητα είχε πονόλαιμο εκείνη τη μέρα, και είναι πιθανόν να τον ένιωσε ξαφ νικά και να τον συνέδεσε με το να βάζεις σαπούνι σε απαγορευμένα μέρη. Μ πορεί να θυμήθηκε την προηγούμενη εμπειρία με το σαπούνι στα γεννητικά της όργανα.

30.4. Ο ι συναντήσεις με σκύλους στον δρόμο συνέχισαν να είναι δυσάρεστες, παρόλο που η Σάντι προσπαθούσε πολύ να καθησυχάσει τον εαυτό της. Μ ια φορά, αρπάχτηκε δυνατά απ' το χέρι μου στη θέα ενός σκύλου φωνάζοντας, «σκυλάκι μη 0αγκιύσει παλτό μου, μη δαγκώ σει καπέλο μου!». Σήμερα η Σάντι πανικοβλήθηκε όταν στον δρόμο προς το νηπιαγωγείο ένας σκύ­ λος εμφανίστηκε σε μια γιυνία. Από την απόσταση των πενή\τα

Μελέτη μιας φοβίας

Fort-Da

μέτρων μόνο το κεφάλι του σκύλου ήταν ορατό. Η Σάντι φώνα­ ξε με απελπισία, «σκυλάκι μη δαγκώσει!». Ξεκίνησε τη μέρα στο νηπιαγωγείο ταραγμένη, αλλά αργότερα έπαιξε χαρούμενα με το καροτσάκι μιας κούκλας. Τη ρώτησα ποιον είχε σκεπάσει με τις κουβέρτες. Η Σάντι μιμήθηκε ένα σκύλο. Εγώ είπα, «ένα σκυ­ λάκι». Η Σάντι απάντησε, «όχι, ψιψίνα».

1.5. Την 1η Μαίου, ένα δεκαπενθήμερο μετά τον εφιάλτη, η μητέρα της Σάντι επέστρεψε. Δεν είχε προειδοποιήσει νωρίτερα κι ο ερχομός της ήταν έκπληξη για τη Σάντι. Το πρώτο που είδα από μητέρα και κόρη, ήταν η Σάντι στην αγκαλιά της κυρίας X. χαμογελώντας και γνέφοντάς μου αντίο. Η κυρία X. φαινόταν καλά και περπατούσε χωρίς δυσκολία. Καθώς ετοίμαζα τη Σάντι για την πρώτη βόλτα με τη μητέρα της, όταν της ίσιωνα το κιλοτάκι της, η Σάντι παρατήρησε, «κιλότα μου;», μετά προσπάθησε να κοιτάξει κάτω από τη φούστα της μητέρας της ρωτώντας, «μα­ μά έχει κιλότα;». Η Σάντι γύρισε πολύ χαρούμενη από τη βόλτα. Η μητέρα της την έκανε μπάνιο και την κατέβασε στο καταφύγιο. Η Σάντι άφησε τη μητέρα της να τη βάλει στο κρεβάτι χωρίς αντίρρηση, ξά­ πλωσε αμέσως και δεν ζήτησε άλλη συντροφιά. ...Με την επιστροφή της μητέρας, ο φόβος της Σάντι να πάει στο κρεβάτι εξαφανίστηκε. Η κυρία X. μου είπε ότι δεν υπήρξαν πια τέτοια προβλήματα. Επειδή το επόμενο δεκαπενθήμερο η Σάντι περνούσε τον περισσότερο χρόνο με τη μητέρα της, την εί­ δα πολύ λίγο. Έ τσι δεν μπορώ να πω αν είχε επίσης σταματήσει να ανησυχεί για το σώμα της. Ο φόβος για τα σκυλιά συνεχιζόταν. "Υστερα, ακριβώς ένα μήνα μετά τον εφιάλτη και δεκαπέντε μέρες μετά την επιστροφή της μητέρας, η Σάντι ξεπέρασε κι αυτόν τον φόβο. Στον δρόμο για το νηπιαγωγείο συναντήσαμε μπροστά μας ένα σκύλο. Η Σάντι έκανε αρχικά μια κίνηση οπισθοχώρησης, έπειτα πλησίασε τον σκύλο διστακτικά. "Οταν φάνηκε ένας άλλος σκύλος, η Σάντι προ­ χώρησε κατ’ ευθείαν προς το μέρος του και γάβγισε. Αυτό ήταν το τέλος της φοβίας. Αλλά οι δυσκολίες συμπερι­ φοράς που την συνόδευαν παρέμειναν.

ΜΕΤΑΓΕΝΕΣΤΕΡΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

Ό ταν έκλεισε (Ιούνιος, 1945) το οίκημα της Νέδερχολ Γκάρντενς, αριθμός 5, η Σάντι πήγε να μείνει με τη μητέρα της κι ερ­ χόταν στο νηπιαγωγείο μόνο το πρωί. Εξακολουθούσε να είναι 43

Ανελιζέ Σνονρμαν

ένα από τα πιο δύσκολα παιδιά, ανίκανη να συγκεντρωθεί και προσπαθώντας έντονα να προκαλεί τους ενηλίκους της βάρδιας. Έ φ υ γ α από τον Βρεφονηπιακό Σταθμό του Χάμστεντ λίγες μέρες αφότου η Σάντι πήγε να μείνει με τη μητέρα της. Ό π ο τε πήγαινα να τη δω στο νηπιαγω γείο ή στο σπίτι της ήταν πολύ ευ­ χαριστημένη, αλλά δεν νομίζω ότι της έλειπα, αφού τώρα είχε τη μητέρα της. Το δέσιμο με τη μητέρα της, με την οποία μοιραζό­ ντουσαν το ίδιο κρεβάτι, έγινε πολύ ισχυρό. Η κυρία X. ήταν ευ­ τυχής με τις εκδηλώσεις τρυφερότητας της Σάντι, αλλά παραπο­ νιόταν ότι αργούσε να κοιμηθεί και ξυπνούσε νωρίς το πρωί. Ό ταν η κυρία X την έφερνε στο νηπιαγω γείο, άκουγε κανείς τις κραυ­ γές της Σάντι από πολύ μακριά. Ο αποχωρισμός από τη μητέρα ήταν μια νέα καθημερινή τραγωδία. Ό τα ν ο Βρεφονηπιακός Σταθμός του Χάμστεντ έκλεισε εντε­ λώς, τον Οκτώβριο του 1945, η Σάντι πήγε στον Νομαρχιακό Νη­ πιαγω γείο του Λονδίνου, όπου σύμφωνα με τη μητέρα της προ­ σαρμόστηκε αρκετά καλά. Κατά τη διάρκεια αυτού του διαστή­ ματος, βγήκα για τσάι μαζί με τη Σάντι και τη μητέρα της. Η Σάντι άρχισε να τριγυρίζει και, κάθε φορά που περνούσε από μια συγκεκριμένη γυναίκα που καθόταν σε κοντινό τραπέζι, της έδι­ νε ένα μικρό χτύπημα στα κρυφά, μισοεπιθετικά, μισοτρυφερά. Η γυναίκα ήταν η νηπιαγωγός της στο νέο νηπιαγωγείο. Στη σχέ­ ση της με τη νηπιαγω γό φάνηκε να δείχνει την παλιά της τάση να εναλλάσσει επιθετική και τρυφερή συμπεριφορά ανάμεικτη με φόβο. Στον δρόμο η Σάντι πλησίαζε κάθε σκύλο που δεν κοίτα­ ζε προς τη μεριά της χτυπώντας τον απαλά στη ράχη. Ό τα ν ο σκύ­ λος γύριζε, οπισθοχω ρούσε με μάλλον τρομαγμένη έκφραση. Υπήρχε.μτα σχετική ομοιότητα της αντίδρασης προς τον σκύλο και προς τη νέα νηπιαγωγό. Η κυρία X. μου είπε ότι η Σάντι εξα­ κολουθούσε συνήθως να φ οβάται τα σκυλιά, αλλά ήθελε π ρ ο ­ φανώς να κάνει επίδειξη για χάρη μου. Στα τέλη του φθινοπώρου η κυρία X. παντρεύτηκε τον αδελφό του πρώτου της συζύγου. Π ήγαν να μείνουν σ’ ένα μικρό χωριό, όπου η κυρία X. είχε γεννηθεί και μεγαλώσει, και όπου εξακο­ λουθούσαν να ζουν οι γονείς της. Κατά τους επόμενους μήνες η κυρία X. μου έγραψε πολλά γράμματα για την πρόοδο της Σάντι. Α πό την αρχή τα πήγε πολύ καλά με τον θετό της πατέρα και την εντεκάχρονη κόρη του. Η τελευταία μένει σε κάποιους συγ­ γενείς σε μια κοντινή πόλη και έρχεται στο σπίτι στις διακοπές. Ο αδελφός της Σάντι, ο Μ πάρι, είναι τιάρα έξι ετών. Τους πρώ ­ τους μήνες μετά τον δεύτερο γάμο της μητέρας του έμεινε με την θεία του σ’ ένα άλλο χωριό, όπου είχε ζήσει καθ' όλη τη διάρκεια του πολέμου. Ερχόταν περιστασιακά στο σπίτι της μητέρας του.

Μελέτη μιας φοβίας

Fort-Da

και τότε, όπως έλεγε η κυρία X., η Σάντι κι αυτός μάλωναν σαν τον σκύλο με τη γάτα. Αργότερα ο Μπάρι ήρθε κι έμεινε μόνιμα στο σπίτι και, μετά από λίγο καιρό, η κυρία X. έγραψε ότι τα δυο παιδιά τα πήγαιναν καλύτερα. Τα γράμματα της κυρίας X. υποδήλωναν τα γνήσια συναι­ σθήματα που είχε για τη Σάντι. Ή ταν ευχαριστημένη από τη σω­ ματική της ανάπτυξη, περήφανη για τις έξυπνες παρατηρήσεις που έκανε και για το πόσο δημοφιλής ήταν σε όλη την οικογένεια και στους κατοίκους του χωριού. Τον Ιούνιο του 1946 δέχτηκα μια πρόσκληση, να περάσω ένα σαββατοκύριακο με την οικογένεια της κυρίας X. Συνάντησα τη Σάντι στον σιδηροδρομικό σταθμό, ενώ είχα να τη δω από την τελευταία μου επίσκεψη σ’ εκείνη στο Λονδίνο, εφτά μήνες πριν. Μου φάνηκε σαν ένα υγιές παιδί τριάμισι ετών. Δεν με αναγνώ­ ρισε και με χαιρέτησε ως «θεία», έμοιαζε να έχει ξεχάσει τα πά­ ντα για τον βρεφονηπιακό σταθμό. Ο κύριος X. είναι μεταλλωρύχος, ένας αρκετά νέος, φιλικός και ήσυχος άντρας. Δεν μιλάει πολύ, αλλά στα παιδιά αρέσει να βρίσκονται μαζί του όταν δουλεύει στον κήπο ή όταν φροντίζει τα ζώα. Η κυρία X. φαίνεται χαρούμενη και ικανοποιημένη. Το σπίτι δεν είναι τόσο καθαρό και σίγουρα όχι τακτοποιημένο, αλ­ λά υπάρχει μια σπιτική ζεστασιά. Η κυρία X. δεν είναι ο τύπος της μητέρας που θα ενοχλήσει τις δραστηριότητες των παιδιών από τον φόβο της ακαταστασίας. Οι απαιτήσεις της κυρίας X. όσον αφορά τη συμπεριφορά της Σάντι είναι λογικές και εναρ­ μονισμένες με το αναπτυξιακό της στάδιο. Ό ταν οι επιθυμίες μη­ τέρας και παιδιού συγκρούονται μεταξύ τους, η Σάντι συμμορ­ φώνεται στις περισσότερες περιπτώσεις χωρίς δυσκολίες. Παρ’ όλα αυτά, αν θέλει κάτι πολύ ή είναι κακόκεφη ή κουρασμένη, θυμώνει, ουρλιάζει και φωνάζει στη μητέρα της και τη χτυπάει. Η κυρία X. δεν προσπαθεί πολύ να ελέγξει αυτές τις εκρήξεις, αλλά υποχωρεί στις επιθυμίες της Σάντι. Η Σάντι μιλάει πολύ, έχει χωριάτικη προφορά, πλούσιο λεξι­ λόγιο, εκφράζεται με ευκολία και χαίρεται να επαναλαμβάνει παράξενες και δύσκολες λέξεις. Έ χ ε ι ενεργό ενδιαφέρον για όλα τα τεκταινόμενα στο σπίτι. Κάνει θελήματα, ειδοποιεί όταν οι κότες ξεφύγουν από την αυλή, γνωρίζει και συμμετέχει σε όλα τα στάδια της προετοιμασίας του φαγητού. Οι αγαπημένες της δραστηριότητες όταν παίζει μόνη της είναι τα παιχνίδια με το νε­ ρό -διασκεδάζει πολύ για παράδειγμα ανοίγοντας το νερό της βρύσης να τρέχει- και το να κόβει χαρτιά μ’ ένα μεγάλο ψαλίδι το οποίο χειρίζεται με επιδεξιότητα. Για ένα μικρό διάστημα αφού μετακόμισαν στο καινούργιο 45

Ανελιζέ Σνούρμαν

σπίτι, η Σάντι όταν έπεφτε για ύπνο ζητούσε από τη μητέρα της να κάθεται δίπλα της. Η κυρία X. συμμορφώθηκε με τις επιθυμίες της και μέσα σ’ ένα μήνα η Σάντι έπαψε να ζητάει την παρουσία της. Η Σάντι κοιμάται στο δωμάτιο των γονέων, ενώ ο Μ πάρι έχει δικό του δωμάτιο. Αφού η Σάντι είχε αντιδράσει τόσο έντονα όταν ανακάλυψε τη διαφορά των δυο φυλών, θα περιμέναμε να της είναι δύσκολο να προσαρμοστεί στη ζωή μ’ έναν αδελφό. Α νέφερα πρωτύτερα ότι στην αρχή υπήρχαν βίαιες συγκρούσεις αυτών των δύο. Δεν ξέρω τι πραγματικά έγινε στις πρώτες συναντήσεις των παιδιών, και εάν η Σάντι έδειξε τη ζήλια που είχαμε προβλέψει. Στη πα ­ ρούσα φάση, ο Μ πάρι ζηλεύει ιδιαίτερα τη μικρή του αδελφή, ενώ η Σάντι φαίνεται να νιώ θει ασφαλής που είναι η αγαπημέ­ νη. Η κυρία X. δείχνει ξεκ ά θα ρ α την προτίμησή της στη Σάντι και σε μια διαμάχη των δύο παιδιώ ν θα π ά ρει πάντα το μέρος της, ακόμη και χω ρίς λόγο. Ο Μ πάρι αντιδρά σ’ αυτή την κατά­ σταση με ανεξέλεγκτη επιθετικότητα προς τη μητέρα, την αδελ­ φή και τη γάτα, και με παιδιάστικα καμώματα σαν να μιμείται τη Σάντι. Α π’ όσο μπόρεσα να παρατηρήσω, ο Μ πάρι εμφανίζει αυ­ τές τις δυσκολίες όταν είναι ταυτόχρονα παρούσες η μητέρα και η Σάντι. Ε άν τα δύο π α ιδιά είναι μόνα τους, φ αίνεται να α να ­ λαμβάνει τον ρόλο του προστατευτικού μεγαλύτερου αδελφού. Ε ίναι έξυπνο παιδί, ο δάσκαλός του είναι πολύ ικανοποιημένος από τις σχολικές του επιδόσεις. Στη συχνά πολύ βίαιη επιθετι­ κότητα του Μ πάρι, η Σάντι αντιδρά μερικές φορές κλαίγοντας και καταφεύγοντας στη μητέρα της για προστασία, και μερικές φορές με δική της επιθετικότητα. Σίγουρα δεν προσπαθεί να μη βρίσκεται στον δρόμο του για να αποφ ύγει τις επιθέσεις του. Είχα την εντύπωση ότι η Σάντι ήταν εκτεθειμένη σε διάφορες καταστάσεις που εύκολα θα μπορούσαν να ξυπνήσουν μέσα της τις ίδιες συγκρούσεις που ένα χρόνο πριν είχαν οδηγήσει στην ανάπτυξη της φοβίας. Συχνά, η επιθετικότητα του αδελφού της έπαιρνε σαφή σεξουαλικό χαρακτήρα. Δοκίμαζε να της σηκώσει το φόρεμα και να τη χτυπήσει στα γεννητικά όργανα* επίσης επι­ δείκνυε το πέος του μπροστά της και μια φορά ούρησε πάνω της. Ό τα ν μια φ ορά προσπάθησε να σηκώσει το φόρεμά της μέσα στον δρόμο, η Σάντι είπε, «κανείς δεν θέλει να με δει γυμνή», αλ­ λά στις άλλες προκλήσεις του αδελφού της αντιδρούσε κλαίγο\τας. Π αρατήρησα επίσης πόσο ελεύθερα η απειλή ευνουχισμού, αν και με σχετικά συγκαλυμμένη μορφή, χρησιμοποιείται σε καποια κοινωνικά περιβάλλοντα. Η Σάντι είχε επιδοθεί σε κάποια απαγορευμένη δραστηριότητα. Η κυρία X. άρχισε τότε vit τρα­ γουδάει ένα τραγούδι για τον «Ψαλιδάνθριυπο» που έρχεται και

Μελέτη μιας φοβίας

Fort-Da

λέει στ’ άταχτα παιδιά, «χρατς χρουτς, χρατς χρουτς». Ξεκίνησε και η Σάντι χαρούμενα να το τραγουδάει. Μια άλλη φορά, η κυ­ ρία X. είχε σκύψει έξω απ’το παράθυρο, και μιλούσε στον γιο της που έπαιζε μπροστά στο σπίτι και συμπεριφερόταν άσχημα. Η κυρία X. φώναξε γελώντας ότι θα του έκοβε τον πισινό. Είχα την εντύπωση ότι αυτές τις απειλές τις έλεγαν και τις εισέπρατταν σαν αστεία. Η οικογένεια X. είχε αποκτήσει ένα τεράστιο αλσατικό σκυλί. Η κυρία X. μου είπε ότι τις δύο πρώτες μέρες που ο σκύλος ήρθε στο σπίτι, η Σάντι μάλλον φοβόταν. Αργότερα απλώς αγνοούσε τον σκύλο, στάση που ακόμα διατηρεί. Δεν ήταν βέβαια δυνατόν να διαμορφώσω τελεσίδικη κρίση ύστερα από μια επίσκεψη που κράτησε λίγο περισσότερο από μία μέρα. Η γενική μου εντύπωση ήταν ότι η Σάντι είχε αναπτυχθεί πολύ ικανοποιητικά από κάθε άποψη. Φαινόταν να έχει ξεπεράσει κατά πολύ τις συγκρούσεις που είχαν οδηγήσει στη δη­ μιουργία της φοβίας ένα χρόνο πριν.5

ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΦΟΒΙΑΣ

Το παραπάνω ιστορικό καταπιάνεται με την απαρχή, την εξέλι­ ξη και την υπερνίκηση μιας φοβίας. Η σχετικά απλή δομή της διαταραχής και η δυνατότητα άμεσης παρατήρησης καθιστούν την περίπτωση ιδιαίτερα κατάλληλη για τη μελέτη των παραγό­ ντων που συμβάλλουν στον σχηματισμό μιας φοβίας. Η Σάντι ήταν ένα παιδί με μάλλον υγιή συναισθηματική προ­ διάθεση. Η διαρκής ανάγκη της για πιπίλισμα καθώς και η αδια­ φορία της για φαγητό κατά τους πρώτους δεκαοκτώ μήνες, μπο­ ρεί να συνδεθούν με τον αιφνίδιο απογαλακτισμό. Η πρώιμη επιθετικότητά της μπορεί να εξηγηθεί εν μέρει ως αντίδραση στη μη­ τρική επιθετικότητα, και εν μέρει ως ταύτιση με τη μητέρα, στη συναισθηματική συμπεριφορά της οποίας ήταν ανάμεικτες οι εκ­ φράσεις αγάπης και επιθετικότητας. Οι μαζοχιστικές τάσεις που εξέφρασε η Σάντι παλεύοντας με τις επιθετικές παρορμήσεις της, μπορεί επίσης να ενισχύθηκαν από τη συμπεριφορά της μητέρας· και ο ειδικός τύπος της σχέσης αντικειμένου, στον οποίο αγάπη, επιθετικότητα και φόβος εμφανίζονταν ταυτόχρονα, ήταν σίγου­ ρα μια αναπαραγωγή της πρώιμης σχέσης με τη μητέρα. Είναι εν­ διαφέρον ότι ενώ αρχικά όλες οι σχέσεις της Σάντι ακολουθούσαν αυτό το πρότυπο, αργότερα η συμπεριφορά αυτή περιορίστηκε σε λίγους ανθρώπους, και τελικά εξαφανίστηκε τελείως. Ίσω ς αυτό να οφείλεται στην ταύτιση με άλλα άτομα και στην πιθανή

5 .' Ενα χρόνο αργότερα, η οικογένεια X. ήρθε για επίσκεψη στο Λον­ δίνο. Διαπίστωσα πως η Σάντι είχε την ανά­ πτυξη ενός φυσιολο­ γικού κοριτσιού τεσσεράμισι ετών. Από τότε ξεκίνησε το σχο­ λείο, όπου σημειώνει πολύ καλή πρόοδο. 47

Λνελιζέ Σνονρμαν

μείωση της μητρικής επιθετικότητας λόγω του ευτυχισμένου δεύ­ τερου γάμου της. Η ταχύτητα και η ευκολία με την οποία η Σάντι ανταποκρίθηκε σε όποια βοήθεια της προσφέρθηκε, φαίνεται να υποδηλώ­ νει μια θεμελιωδώς υγιή προδιάθεση. Αξίζει να αναρωτηθούμε γιατί αυτό το παιδί ανέπτυξε μια φοβία που ήταν συγκριτικά σο­ βαρότερη από παρόμοιες διαταραχές που συναντιούνται συχνά σε τέτοια ηλικία.

Προϊστορία της ασθένειας

6. Πρβλ. το οχετικό κεί­ μενο του Φράιντ στη αρχή του ανά χείρας τεύχους. (Σ.τ.επιμ.)

Στην ηλικία των δύο ετών η Σάντι ήταν ένα προφανώς καλά προ­ σαρμοσμένο παιδί. Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς από το ιστορικό της ότι είχε μια έντονη διαπάλη με τις επιθετικές της παρορμήσεις. Το τυχαίο περιστατικό με το αγοράκι που ουρούσε παρουσία της, πρέπει να συνέπεσε με την αρχή της φαλλικής φάσης στη λιβιδινική της ανάπτυξη.6Το γεγονός ότι εγώ βοηθούσα το αγόρι, πρέπει να της έδωσε την εντύπωση ότι είχα κάποια σχέση με το κατόρθωμά του. Αυτό πρέπει να προσέθεσε τη ζήλια που ένιωσε από αυτή την πράξη, στην ξαφνική αφύπνιση του φθόνου του πέ­ ους. Παρ’ όλα αυτά, δεν αποδέχθηκε εξαρχής το γεγονός ότι δεν είχε τέτοιο όργανο, καθώς πολύ σύντομα προσπάθησε να μιμηθεί το αγόρι. Ό ταν συνειδητοποίησε ότι το απαραίτητο για τέ­ τοιο κατόρθωμα όργανο έλειπε, μου το ζήτησε με τον ίδιο τρόπο που θα ζητούσε ένα γλυκό, και γκρίνιαξε όπως θα είχε κάνει σε μια τέτοια περίπτωση άμα δεν έβρισκε ικανοποίηση το αίτημά της. Η ιδέα της ότι είχα τη δύναμη να δώσω ή να κρατήσω το πέος, εκφράστηκε καθαρά με την επιθυμία να της κρατήσω το ουρο­ δοχείο όπως έκανα για το αγόρι, καθώς και με τον θυμό της προς εμένα όταν, ακόμη και μετά τη συμμόρφωσή μου στην απαίτησή της, οι προσπάθειές της απέτυχαν. Ωστόσο, μετά από λίγο καιρό φάνηκε να δέχεται την εξήγησή μου για τη διαφορά των αγοριών και των κοριτσιών, και το μετέπειτα ενδιαφέρον της για εικονο­ γραφημένα βιβλία, όπου προσεκτικά ξεχώριζε τα κορίτσια από τα αγόρια, μπορεί να θεωρηθεί προσπάθεια αντιμετώπισης αυ­ τού του προβλήματος μέσω μετουσίωσης. Προέκυψε κατόπιν μια σειρά τραυματικών γεγονότων στη ζωή της Σάντι, τα οποία προκάλεοαν την κατάρρευση της εγκα­ τεστημένης προσαρμογής και ενεργοποίησαν ξανά την παλιά σύγκρουση. Για πριύτη φορά η Σάντι αποχιυρίστηκε τη μητέρα της. η οποία κατά την επιστροφή της περπατούσε με δυσκολία. Η Σά-

Μελέτη μιας φοβίας

Fort-Da

ντι πρέπει να ένιωσε ότι κάτι τρομερό είχε συμβεί στη μητέρα της, ότι το σώμα της είχε πάθει βλάβη. Η δεύτερη εξαφάνιση της μη­ τέρας μετά από δυο μέρες επιδείνωσε το τραύμα. Η Σάντι δεν έδειξε με τη συμπεριφορά της ότι είχε ενοχληθεί βαθιά. Τα σχόλιά της, καθώς περνούσε από το δωμάτιο όπου είχε δει τη μητέρα της για τελευταία φορά, έδειχναν κάποια λαχτάρα και στοργή, αλ­ λά όχι μεγάλη θλίψη. Η δυσάρεστη εμπειρία που είχε η Σάντι με το σαπούνι πιθα­ νόν να ενδυνάμωσε τυχόν φόβους που μπορεί να είχε για τραυ­ ματισμό στα γεννητικά όργανα.

Ο εφιάλτης

Ο εφιάλτης εμφανίστηκε περίπου μία εβδομάδα μετά τη δεύτερη απουσία της μητέρας. Δεν γνωρίζουμε κάποιο σχετικό γεγονός της προηγούμενης μέρας που μπορεί να ήταν η άμεση αιτία. Στον εφιάλτη -όπως έγινε ξεκάθαρο από τη μετέπειτα συ­ μπεριφορά και τα σχόλια της- η Σάντι δεχόταν επίθεση από ένα σκύλο στο κρεβάτι της, ο οποίος τραυμάτιζε τα γεννητικά της όρ­ γανα, π.χ. δάγκωνε το πέος της. Μια ανακατασκευή των μεμονω­ μένων παραγόντων που συνδυάστηκαν για να προκύψει αυτό το τρομερό όνειρο, οδηγεί στα ακόλουθα συμπεράσματα: Το πιο καθοριστικό γεγονός για τη δημιουργία του εφιάλτη και της φοβίας που επακολούθησε ήταν πιθανόν η εμπειρία του τραυματισμού που υπέστη η μητέρα καθώς και της απουσίας της. Και τα δύο γεγονότα αναζωπύρωσαν παλιά άγχη. Η θέα της τραυ­ ματισμένης μητέρας πιθανόν να επιβεβαίωσε ένα φόβο που η Σάντι είχε βιώσει συγκρίνοντας τα γεννητικά όργανα του μικρού αγο­ ριού με τα δικά της* τον φόβο ότι μπορεί κανείς να χάσει ένα μέ­ ρος του σώματός του. Ο αποχωρισμός από τη μητέρα σήμαινε επίσης μια απώλεια. Καθώς σε αυτή την ηλικία αισθάνεται κατά κάποιον τρόπο τη μητέρα σαν κομμάτι του εαυτού, η εξαφάνισή της και η υποτιθέ­ μενη απώλεια του πέους συνδυάστηκαν ώστε να δημιουργήσουν στη Σάντι μια συντριπτική αίσθηση ματαίωσης και φόβου. Σε αυτό οφείλεται η κατάσταση άγχους μέσα από την οποία αναπτύχθηκε ο εφιάλτης. Το πραγματικό περιεχόμενο του ονεί­ ρου, ο σκύλος να δαγκώνει το πέος, πρέπει να αναζητηθεί σε άλ­ λες πηγές. Η ανακάλυψη των σωματικών της ελλείψεων ίσως να προκάλεσε την επιθυμία-φαντασίωση -που μερικές φορές τη συνα­ ντάμε σε μικρά κορίτσια- να δαγκώσει το πέος του αγοριού. Όπως 49

Ανελιζέ Σνούρμαν

φ αίνεται από το ιστορικό της ενορμητικής ανάπτυξης [instinct development] της Σάντι, υπήρξε μια σημαντικού βαθμού στομα­ τική καθήλωση, η οποία θα καθιστούσε πιθανή στη Σάντι μια πα­ ρόμοια φαντασίωση. Σε μία από τις εκρήξεις θυμού που είχε τον καιρό της φοβίας, με δάγκωσε. Σαν επόμενο βήμα, και ως επακόλουθο της επιθυμίας να επι­ τεθεί στον φίλο της με αυτόν τον τρόπο, ήρθε ο φόβος μήπως ο τε­ λευταίος γίνει ο επιτιθέμενος κι εκείνη το θύμα. Ο αυνανισμός της Σάντι έπαιξε πιθανόν επίσης κάποιο ρόλο στον σχηματισμό του ονείρου της. Η σεξουαλική διέγερση και οι σωματικές αισθήσεις πρέπει να προκάλεσαν το άγχος της όταν αυνανιζόταν. Ίσ ω ς να υπήρχαν και αυνανιστικές φαντασιώσεις επιθετικότητας, για τις οποίες ένιωθε ενοχές. Κρίνοντας από τα μετέπειτα σχόλια της μητέρας για το πώς χειριζόταν τα παιδιά της, δεν μπορεί κανείς να αποκλείσει την πιθανότητα μιας πραγμα­ τικής απειλής ευνουχισμού εκ μέρους της. Η εμπειρία της Σάντι όταν έβαλε το σαπούνι στα γεννητικά της όργανα, της απέδειξε κάτι που ίσως φοβόταν από πριν, ότι δη­ λαδή η επέμβαση σε αυτό το μέρος του σώματος επιφέρει τραυ­ ματισμό και πόνο. Η αντίδρασή της στην απαγόρευσή μου να σα­ πουνίσει το πρόσωπό της, φαίνεται να το επιβεβαιώνει. Έ τσ ι, ο φόβος της Σάντι για τραυματισμό των γεννητικών της οργάνων είχε διττή πηγή: ως αντίποινα για την άσχημη επιθυμία της προς το μικρό αγόρι και ως τιμωρία για τον αυνανισμό της. Ε νδιαφέρον έχει το ότι προφανώ ς δεν είχε καμία σαφή ιδέα για το εάν η υποτιθέμενη βλάβη είχε ήδη συμβεί ή ετοιμαζόταν να συμβεί. Το γεγονός αυτό δεν είναι και τόσο εκπληκτικό εάν αναλογι,στούμε ότι η συλλογιστική των μικρών παιδιώ ν δεν υπα­ κούει στους νόμους του χρόνου και της λογικής. Ό π ω ς και στην ασυνείδητη σκέψη του ενηλίκου, τα αντίθετα δεν αλληλοαποκλείονται. Ερώτημα παραμένει γιατί η Σάντι διάλεξε ένα σκύλο για να αναπαραστήσει τον επιτιθέμενο. Ο ι άνθρωποι την επιθετικότητα των οποίων μπορεί να φοβόταν, ήταν είτε η μητέρα ως ο πιθανός φορέας μιας απειλής ευνουχισμού, είτε εγώ ως φορέας ματαίω­ σης, αμφότερες θα είχαμε ίσως γίνει αντικείμενα σαδιστικών αυ­ νανιστικών φαντασιώσεων. Σύμφωνα όμως με το υπάρχον υλικό, είναι πιθανότερο να ήταν το όνειρο μια άμεση αναπαράσταση, με ανεστραμμένους ρόλους, της επιθυμίας-φαντασίωσης της Σάντι να δαγκώσει το πέος του αγοριού. Ο σκύλος θα α\τιπροσωπευε έτσι το μικρό αγόρι. Καθώς η Σάντι δεν είχε δείξει μέχρι τότε κανένα ιδιαίτερο εν­ διαφέρον για τα σκυλιά, φαίνεται περίεργο το ότι στο όνειρο ο

Μελέτη μιας φοβίας

Fort-Da

σκύλος επενδύθηκε με τεράστια σημασία. Μια εξήγηση δίνουν ίσως τα ακόλουθα γεγονότα: όταν τα παιδιά του νηπιαγωγείου έβγαιναν έξω όλα μαζί, συνήθως τα υπόλοιπα παιδιά αντιμετώ­ πιζαν τη συνάντηση με κάποιο σκυλί εκφράζοντας κάποια συ­ ναισθηματική αντίδραση. Η Σάντι, παρόλο που δεν έδειχνε εν­ θουσιασμό, μπορεί να ήταν εξίσου εντυπωσιασμένη. Το «σκυ­ λάκι» ήταν αγαπημένο παιχνίδι των νηπίων, επομένως μια ταύ­ τιση σκΰλου και παιδιού ήταν εύκολο να γίνει. Η ιδέα της εκπρο­ σώπησης του αγοριού από σκύλο προήλθε πιθανόν από συγκρίσεις του τρόπου ούρησης των αγοριών και των σκύλων. Το γεγονός ότι δυο μέρες μετά τον εφιάλτη η Σάντι πανικοβλήθηκε βλέποντας ένα αγοράκι να κάνει τον σκύλο, ενώ ο φόβος για αληθινά σκυ­ λιά εμφανίστηκε μερικές μέρες αργότερα, υποδηλώνει ότι ο σκύ­ λος στο όνειρο ήταν μια σύνθεση ανθρώπου και ζώου.

Η φοβία

Οι μέχρι τότε επιτυχώς απωθημένοι φόβοι εισέβαλαν στον εφιάλ­ τη και η Σάντι δεν μπορούσε να τους απωθήσει και πάλι. Στην πραγματικότητα έκανε μια απόπειρα νέας απώθησης. «Ξέχασε» το όνειρο, και aireó επανήλθε με το σοκ που ένιωσε το βράδυ αφού είχε μείνει στο κρεβάτι της για αρκετή ώρα. Αυτή ακριβώς ήταν η στιγμή που ξέσπασε η φοβία. Επικεντρώνοντας τους φόβους της στο κρεβάτι και αργότερα στα σκυλιά, χρησιμοποίησε ένα μηχανισμό άμυνας, ο οποίος της επέτρεπε να είναι απαλλαγμέ­ νη από άγχος όταν απέφευγε να πηγαίνει στο κρεβάτι και να συ­ ναντάει σκυλιά. Καθώς το αίτημά της να μείνει ξύπνια δεν γινόταν να ικανο­ ποιηθεί, έπρεπε να βρει άλλη λύση. Ζήτησε να κοιμάται σ’ ένα με­ γάλο κάτω κρεβάτι αντί του δικού της μικρού πάνω κρεβατιού. Πολ­ λοί παράγοντες μπορεί να προκάλεσαν αυτή την επιθυμία. Πρώ­ τον, η ιδέα του σκύλου συνδέθηκε ειδικότερα με το δικό της κρε­ βάτι, κι έτσι οποιοδήποτε άλλο κρεβάτι θα ήταν ασφαλέστερο. Δεύτερον, δεν υπήρχε δίχτυ μπροστά από το κάτω κρεβάτι, κι έτσι η Σάντι μπορούσε να σηκιοθεί όποτε ήθελε και να αναζητήσει προ­ στασία κοντά στη νυχτερινή νοσηλεύτρια. Και τρίτον, με το να κοι­ μάται σε κρεβάτι μεγαλύτερου παιδιού ή ενηλίκου ήταν σε θέση να ταυτιστεί με αυτό το μεγαλύτερο και δυνατότερο άτομο και να νιώσει λιγότερο αβοήθητη σε μια επικίνδυνη κατάσταση. Πιθανόν να θεωρούσε τους ενηλίκους «άτρωτους» και, καταλαμβάνοντας ένα κρεβάτι ενηλίκου, να ένιωθε ότι όλα ήταν καλά γι’ αυτήν. Έ να ς άλλος αμυντικός μηχανισμός που χρησιμοποιούσε η 51

Ανελιζέ Σνούρμαν

Σάντι, ήταν η ταύτιση με τον επιτιθέμενο. Το δεύτερο πριυί μετά τον εφιάλτη, μου γάβγισε. Ό μω ς αυτός ο μηχανισμός δεν λειτούρ­ γησε για πολύ, παρόλο που τον ενθάρρυνα ενεργά, και αποκα­ ταστάθηκε μόνο προς το τέλος της φοβίας, όταν η Σάντι τόλμησε να γαβγίσει σ’ ένα αληθινό σκυλί. Το αληθινό σκυλί έγινε το αντικείμενο της φοβίας μόνο ύστε­ ρα από το περιστατικό στον δρόμο, που περιγράψαμε. Είναι πο­ λύ πιθανόν, η επισήμανσή μου προς τα άλλα παιδιά ότι το σκυλί μπορεί να δαγκώσει, να εγκαθίδρυσε στη Σάντι τη σύνδεση ανά­ μεσα στον σκύλο του ονείρου και τον πραγματικό σκύλο, κι έτσι ο φόβος στράφηκε προς τον τελευταίο. Τσως αυτό το περιστατι­ κό να έδωσε στη Σάντι την εικόνα και τα λόγια για μια έως τότε αόριστα διαμορφωμένη φαντασίωση. Αυτό, μαζί με το πρωτο­ φανέρωτο συναίσθημα κατά την εμπειρία με το αληθινό σκυλί, π ρέπ ει να προκάλεσε την αναφώνηση της Σάντι, «σκυλάκι δα ­ γκώσει πόδι άταχτο αγόρι». Το γεγονός ότι αυτό υπήρξε το αίτιο ενός διανοητικού κατορθώ ματος -ή τα ν μια ασυνήθιστα πολύ­ πλοκη πρόταση για την Σ ά ντι- επιβεβαιώ νει τη θεω ρία ότι ένα δυνατό συναίσθημα μπορεί να επιφέρει διανοητικά επιτεύγματα.

Ε νδιαφέρον για το σώμα

Σε αυτό το ιστορικό, φαίνεται ξεκάθαρα η μετατόπιση του υπο­ τιθέμενου τραύματος από τα γεννητικά όργανα σε άλλα μέρη του σώματος, σε ρούχα και τελικά στο κρεβάτι. Μ ία από τις πρώτες αντιδράσεις της Σάντι στον εφιάλτη ήταν η λεπτομερής επισκό­ πηση των γεννητικώ ν της οργάνω ν (την τέταρτη μέρα μετά τον εφιάλτη). Τη διαβεβαίω ση ότι όλα ήταν εντάξει εκεί, τη χρησι­ μοποίησε αμέσως η Σάντι για να καθησυχαστεί απέναντι στον επικείμενο κίνδυνο του να ξαπλώσει στο κρεβάτι. (Ο μονόλογός της, «όχι σκυλάκι καταφύγιο, Σάντι νερό, όχι σκυλάκι νερό».) Το περιστατικό με το σκυλί δημιούργησε την ιδέα ότι το πόδι του αγοριού είχε δαγκωθεί· πιθανόν αυτή η πρώτη μετάθεση να συνδεόταν με την ασθένεια της μητέρας, που για τη Σάντι π ρ έ­ πει να φάνηκε σαν τραυματισμός στα πόδια. Αμέσως μετά η Σάντι το μετέθεσε στο δάχτυλό της λέγοντας, «καλι^τερα». Την επό­ μενη μέρα έλεγε μια ιστορία για σκυλάκι και κιλότα, πλησιάζο­ ντας και πάλι στην αρχική περιοχή του φαντασιωτικού τραυμα­ τισμού· και όταν αργότερα απευθι'ινθηκε στο σκυλί, «σκυλάκι μη δαγκώ σει καπέλο μου, μη δαγκώ σει παλτό μου», διάλεξε πολύ γνωστά φαλλικά σύμβολα για τη μετάθεση. Τ ρεις ημέρες μετά τη συνάντηση με τον σκύλο, όταν συνέβη

Μελέτη μιας φοβίας

Fort-Da

η πρώτη μετάθεση, το άγχος της Σάντι για την ακεραιότητα του σώματός της κλιμακώθηκε. Πολύ σύντομα άρχισε να ανησυχεί διαδοχικά για τα πόδια της, για το μεγάλο της δάχτυλο, για τα γεννητικά της όργανα. Την καθησυχάσαμε ως προς τα τελευταία, και αυτό επέτρεψε στη Σάντι να επιχειρήσει μια περαιτέρω διερεύνηση του προβλήματος, απαριθμώντας τα μέρη του σώματός μου. Όταν της είπα ότι τα είχε όλα ακριβώς όπως κι εγώ, «γιατί είμα­ στε και οι δυο κορίτσια», η Σάντι βρέθηκε αντιμέτωπη με τον πυ­ ρήνα του προβλήματος της. Αυτό δημιούργησε ένα πολύ δυνατό συναίσθημα· παράλληλα όμως, η μείωση του άγχους επέτρεψε στο όλο σύμπλεγμα να βρει πρόσβαση στη συνείδηση και η Σάντι εξωτερίκευσε μεμιάς τις σκέψεις που είχε βίαια απωθήσει για πολύ καιρό. Αποκάλυψε ότι είχε αναστατωθεί από την αρρώστια δυο μικρών κοριτσιών, τα οποία εξαιτίας μιας μεταδοτικής ασθέ­ νειας ήταν ακόμη απομονωμένα στο αναρρωτήριο. Το γεγονός ότι της απαγορευόταν να μπει στο αναρρωτήριο, και ότι σε μια περίπτωση που με ακολούθησε μέχρι εκεί την έδιωξα με αυστη­ ρότητα, πρέπει να ερέθισε τις φαντασιώσεις της για μυστηριώ­ δεις ασθένειες. Αμέσως μετά την αναφορά της στα δυο μικρά κορίτσια, μίλησε για το άγχος της σχετικά με τη μητέρα της. Η ασθένεια της μητέρας της, η ανικανότητά της να περπατήσει, η εξαφάνισή της, όλα τα θέματα για τα οποία ποτέ δεν είχε μιλή­ σει, αναφέρθηκαν. Σκέφτηκε ότι ίσως όλα τα κορίτσια να είναι άρρωστα, και αν εγώ ήμουν σαν αυτήν, τότε θα ήμασταν και οι δυο άρρωστες. Η διαβεβαίωση που της δόθηκε σε αυτό το σημείο και η υπό­ σχεση ότι η μητέρα της θα επιστρέψει ανέπαφη την καθησύχα­ σαν για εκείνο το βράδυ. Όμως το επόμενο πρωί η ανησυχία της επανήλθε - τώρα που το πρόβλημά της είχε γίνει πιο συνειδητό, μπορούσε να υποδείξει το σημείο όπου συνέβη το «δάγκωμα». Αφού εξέφρασε την ανησυχία της, αμέσως προχώρησε στο να καθησυχάσει τον εαυτό της δηλώνοντας ότι το δάχτυλό μου ήταν «καλύτερα», και υποκαθιστώντας το χαμένο όργανο με μια με­ γάλη κορδέλα για τα μαλλιά. Το απόγευμα η Σάντι αμύνθηκε απέναντι στον αυξανόμενο φόβο λέγοντας ότι αυτό ήταν το δικό της κρεβάτι, όχι «σκυλάκι κρεβάτι», και ότι εγώ ήμουνα η δική της Άνι (θεωρώντας έτσι το κρεβάτι κι εμένα μέρη του εαυτού της), και επίσης ξεκινώντας το «παιχνίδι της σύγκρισης» της προηγούμενης νύχτας. Όμως εξα­ κολουθούσε να υπάρχει κάποια αμφιβολία για το αν ήμασταν πραγματικά όμοιες - εκείνη δεν φορούσε γυαλιά. Το γεγονός ότι η Σάντι είχε μέσα σε μια στιγμή συνειδητο­ ποιήσει το πρόβλημά της, μιλήσει γι’ αυτό, και λάβει κάποιες δια53

Λνελιζέ Σνούρμαν

βεβαιώσεις, δεν διαφοροποίησε πολΰ τη συμπεριφορά της κατά τη διάρκεια της επόμενης εβδομάδας. Ανησυχούσε ακόμη για διάφορα μέρη του σώματός της, επεκτείνοντας τώρα την ανησυ­ χία της στο κρεβάτι της. Ειπώθηκε προηγουμένως ότι έδειξε να θεωρεί το κρεβάτι της κατά κάποιον τρόπο μέρος του εαυτού της· η επιθυμία της για ένα μεγάλο κρεβάτι μπορεί επίσης να συνδεθεί με αυτή την ιδέα. Με τις επανειλημμένες εξηγήσεις των διαφο­ ρών μεταξύ αγοριών και κοριτσιών, το άγχος της μειώθηκε κα­ τά πολύ· αυτό θα μπορούσε να αποτελεί ένδειξη ότι η σύγκρου­ ση είχε χάσει τη δύναμή της. Ωστόσο, ο φόβος της για τα σκυλιά δεν μειώθηκε. Συνέχισε να πανικοβάλλεται στη θέα του κάθε σκυλιού. Η μόνη προσπά­ θεια για να διαχειριστεί αυτόν τον φόβο ήταν να παίζει μ’ ένα ψεύτικο σκυλάκι, που το έλεγε «ψιψίνα».7

Δυσκολίες στη συμπεριφορά

7. Στην ερώτηση κάποιου μέλους του σε μιναρίου μας, γιατί η Σάντι σε αυτό, καθώς και σ’ ένα προηγούμενο παιχνί­ δι, ήθελε να υποκαθιστά τον σκύλο με μια γάτα, η Άννα Φρόιντ απάντησε ότι στα μά­ τια της Σάντι η γάτα διέθετε όλα τα ευχά­ ριστα χαρακτηριστι­ κά του σκύλου χωρίς τα επικίνδυνα, δηλαδή μια γάτα ήταν γ ι’ αυ­ τήν ένας «ασφαλής σκύλος».

Παρατηρήθηκε ότι η Σάντι, παράλληλα με τη φοβία, ανέπτυξε δυ­ σκολίες στη συμπεριφορά της. Έ γ ιν ε πολύ επιθετική, έχασε το ενδιαφέρον και την ικανότητά της για δημιουργικό παιχνίδι, και προσκολλήθηκε σε μένα και αργότερα στη μητέρα της, με μια ένταση που ανήκει σε προγενέστερο στάδιο της ανάπτυξης. Η επιθετική της συμπεριφορά απέναντι μου, την όποια ξεκί­ νησε το επόμενο πρω ί μετά τον εφιάλτη και διατήρησε με αυξο­ μειώσεις κατά τις επόμενες εβδομάδες, μπορεί να εξηγηθεί σαν έκφραση της εσωτερικής της έντασης, αλλά και σαν σημάδι εχ­ θρότητας απέναντι μου, αφού με θεωρούσε κατά κάποιον τρόπο υπεύθυνη για τα προβλήματά της. Η προκλητική της συμπεριφορά στο νηπιαγωγείο μπορεί να απ οδοθεί σε ταύτιση με τα δύο «άταχτα αγόρια». Η σκόπιμα άταχτη συμπεριφορά της Σάντι ήταν παρόμοια με τη συμπερι­ φορά που επιδείκνυαν εκείνα τα αγόρια. Επίσης συμμετείχε στα επιθετικά τους παιχνίδια- μια μέρα τους βρήκα και τους τρεις να κυνηγούν και να σκοτώνουν μια χρυσόμυγα με μεγάλο ενθου­ σιασμό. Η ταύτιση με τα αγόρια αποσκοπούσε μάλλον στο να την κάνει να νιώσει άτρωτη· σε σχέση με τον εφιάλτη μπορεί να κα­ τανοηθεί σαν ταύτιση με τον επιτιθέμενο. Ωστόσο, αυτός ο μηχανισμός άμυνας δεν ήταν πολύ επιτυχής, και όταν η λειτουργία του συνάντησε εμπόδια, η επιθετικότητα μεταβλήθηκε σε μια παιδιάστικη προσκόλληση στον ενήλικο. Η Σάντι πιθανόν να φοβήθηκε την απώλεια αγάπης ως επακόλου­ θο της επιθετικότητάς της. Η ιδέα μήπως χάσει το αντικείμενο

Μελέτη μιας φοβίας

Fort-Da

αγάπης, το οποίο θεωρούσε μέρος του εαυτοΰ της, ενισχΰθηκε από το άγχος ευνουχισμού της. Αυτό μαζί με κάποιου βαθμού παλινδρόμηση του εγώ λόγω της συναισθηματικής αναστάτωσης, μπορεί να ήταν η αιτία της εξαρτητικής συμπεριφοράς της και της ανικανότητάς της για δημιουργικές δραστηριότητες. Είναι ενδιαφέρον ότι οι δυσκολίες στη συμπεριφορά κράτη­ σαν και μετά τη φοβία για σχετικά μεγάλο διάστημα. Η σεξουα­ λική υπερδιέγερση και ικανοποίηση που ένιωθε η Σάντι όταν μοιραζόταν το κρεβάτι της μητέρας της, πρέπει να συνέβαλαν στην παρατεταμένη της απειθαρχία.

Υπερνίκηση της διαταραχής

Με την επιστροφή της μητέρας, το νυχτερινό άγχος ξαφηακά εξα­ φανίστηκε και ο φόβος για τα σκυλιά έφυγε μέσα σ’ ένα δεκα­ πενθήμερο. Η ερώτηση της Σάντι, τα πρώτα λεπτά της άφιξης της μητέρας, για το αν η τελευταία είχε κιλότα, απαντήθηκε από την κυρία X. με ένα φιλικό, «και βέβαια η μαμά έχει κιλότα». Η Σάντι φάνηκε να το παίρνει σαν ένδειξη ότι όλα πήγαιναν καλά για τη μητέρα καθώς και για την ίδια. Δεν είναι δυνατόν να πούμε εάν η επιστροφή της μητέρας ανέ­ παφης θα ήταν από μόνη της αρκετή για να δώσει τέλος στη δια­ ταραχή, ακόμη και χωρίς τις δικές μας ερμηνείες· ή αν η φοβία θα εξαφανιζόταν την ίδια περίπου περίοδο χωρίς την επιστροφή της μητέρας. Φαίνεται όμως πιθανόν η Σάντι να υπερνίκησε το άγ­ χος ευνουχισμού της και τον φθόνο του πέους επιτυχέστερα όταν απέκτησε κάποια επίγνωση [insight] της σύγκρουσης της. Οι εξωτερικές συνθήκες της μετέπειτα ζωής της Σάντι ήταν ευνοϊκές για μια φυσιολογική ανάπτυξη. Θα πρέπει να ήταν με­ γάλη ματαίωση γι’ αυτήν να πρέπει να παραδώσει σ’ έναν άντρα τη θέση της στο κρεβάτι της μητέρας της, αλλά γρήγορα ανέπτυξε πολύ καλή σχέση με τον θετό πατέρα- είχε δείξει αξιοσημείωτο ενδιαφέρον για τους άντρες από το νηπιαγωγείο κιόλας. Ή ταν ευτύχημα που ο αδελφός ήρθε στο σπίτι αφού η Σάντι είχε εγκατασταθεί. Το γεγονός ότι ήταν η αγαπημένη της οικο­ γένειας μπορεί να είχε τα μειονεκτήματά του, αλλά σίγουρα τη βοήθησε να συμφιλιωθεί με το ότι ήταν κορίτσι. Η ανοχή της μητέρας της στις προσπάθειές της για μετουσίω­ ση, το παιχνίδι με το νερό και το ψαλίδι, ήταν επίσης ευνοϊκός παράγοντας για την ανάπτυξή της. Η Σάντι μπόρεσε έτσι να τα βγάλει πέρα επιτυχώς με την πα55

Ανελιζέ Σνονρμαν ρουσία ενό ς δύσκολου και επιθετικού αδελφ ού. Δ ε ν ταυτιζόταν πλέον με το «άταχτο αγόρι», αλλά διάλεξε τη μητέρα της για π ρ ό­ τυπο, ενώ συγχρόνω ς αντιμετώπισε αρκετά καλά την επιθετικό­ τητα του α δερ φ ού της. Η τελευτα ία επίσκεψ η έδ ειξ ε μια ικανοποιητικά σ υ ν ε χ ιζό ­ μενη ανάπτυξη.

Συμπεράσματα Τα συμπεράσματα που ενδεικτικά σ υνά γοντα ι α π ό αυτό το ιστο­ ρικό μπορούν ν α συνοψ ιστούν ως εξής: Έ ν α παιδί με υποτιθέμενη υγιή συναισθηματική προδιάθεση μ π ορεί ν α εμ φ α νίσ ει μια σχετικά σοβαρή νευρω τική διαταραχή ως αποτέλεσμα μιας σειράς δυσμενώ ν εμπειριών. Α υτές οι εμπει­ ρίες π ροκαλούν τραυματικό α π οτέλεσ μ α και γίνονται αιτίες δια­ ταραχής, εά ν συμβούν σε χ ρ ό νο κατά τον ο π οίο η λιβιδινική α νά ­ πτυξη του π α ιδιού έχ ει φ τά σ ει σ ε στάδιο που καθιστά το πα ιδί ιδ ια ίτερ α ευά λω το στις επ ιπ τώ σ εις τω ν ε ν λόγω γ ε γ ο ν ό τ ω ν . Ε ά ν η διαταραχή αντιμ ετω πιστεί σ ύντομ α μετά την ένα ρ ξή της με ψ υχολογικ ά μέσα καθώ ς και με την πα ροχή καλώ ν π ερ ι­ βαλλοντικώ ν συνθηκώ ν, είνα ι δυνατόν η νευρωτική α σ θ ένεια να ξεπ ερ α σ τ εί σε σχετικά σύντομο χρ ο νικ ό διάστημα. Φ αίνεται ότι μια διαταραχή αυτού του είδους μπορεί ν α αντι­ μετω πιστεί με τ ρ ό π ο π ο υ ν α μην π α ρ εμ π ο δ ίζετ α ι η π ερ α ιτέρ ω π ρ ό ο δ ο ς της ενορμητικής [instinctual] ανάπτυξης. Μετάφραση: Θεανώ Μιχαλολιάκον και Βαγγέλης Αντωνίου Επιμέλεια: Βλάσης Σκολίδης

Ζ α κ -Α λ ε ν Μ

ιλ ε ρ

Η Π ερίπτωση Τ ης Σαντι Kata Τ ον Ζακ Λακαν ΟΛακάν και οι σκεπτόμενες γυναίκες Η μητρική ανεπάρκεια Ο Χανς και η Σάντι Από το στάδιο τον καθρέφτη στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα A dog in the bed, a dog in the street Η αρρώστια όλων των γυναικών Η φοβία και η αιτιακή αρχή

Πρώτο ερώτημα σχετικά με την Ανελίζε Σνούρμαν. Ας το διατυ­ πώσουμε χωρίς περιστροφές - Μήπως ήταν ηλίθια; Θ α μπορού­ σε κανείς να το φανταστεί διαβάζοντας το τέταρτο σεμινάριο. Π αρατηρεί και δεν καταλαβαίνει τίποτε - αυτό το προσόν της αναγνωρίζει ο Λ ακάν.1Δεν καταλαβαίνει τίποτε; Εγώ πιστεύω ότι δεν είναι καθόλου έτσι.

1

Ας μπούμε λοιπόν στην ουσία. Για τον αναγνώστη του τέταρτου σεμιναρίου, η περίπτωση της Σάντι παρα μένει σαν ένα π α ρ ά ­ δειγμα, σαν υπόδειγμα των παθογόνω ν επιπτώσεων της μητρι­ κής ανεπάρκειας. Ε ίναι το βασικό σημείο που υπογραμμίζει ο

1. Βλ. το σχετικό κείμε­ νο του Λακάν, «Η φο­ βία της μικρής Αγγλίδας», στο ανά χείρας. Η επίκριση του Λα­ κάν, σ. 27.

Το πρωτότυπο: Jacques-Alain Miller, «Le cas Sandy selon Jacques Lacan», στο Bulletin No 6/7, που εξέδιδε το Groupe petite enfance (Nouveau Reseau CEREDA), στο πλαίσιο της Σχολής του Φροϊδικσυ Αιτίου. Πρόκειται για διάλεξη του συγγραφέα στις 17 Μαρτίου 1995, στα γραφ εία της Σ χο­ λής, ύστερα από πρόσκληση του εν λόγω Groupe. Η μεταγραφή του κειμένου έγινε από την Κατρίν Μ πονένγκ. Οι υποσημειώσεις είναι του Βλάση Σκολίδη.

57

Ζακ Αλέν Μιλέρ

Λακάν πολλές φορές. Ωστόσο, την απόδοση παθογόνου αιτιό­ τητας στην ανεπάρκεια της μητέρας την κάνει η ίδια η Ανελίζε Σνοΰρμαν, και χωρίς την παραμικρή αμφισημία. Διαβάζουμε στο κείμενό της την εξής φράση - Το πιο καθοριστικό γεγονός για τη

δημιουργία του εφιάλτη και της φοβίας που επακολούθησε ήταν πιθανόν η εμπειρία της βλάβης -injury- που υπέστη η μητέρα κα­ θώς και της απουσίας της.2 Ας ξαναδιαβάσουμε προσεκτικότερα τη φράση με την οποία ο Λακάν εισάγει την αναψηλάφηση της περίπτωσης. Λέει - η

ιδέα ότι από τη μητέρα λείπει ο φαλλός, ότι είναι η ίδια επιθυμού­ σα, δηλαδή έχει πληγεί η δύναμή της, θα είναι για το υποκείμενο το πιο καθοριστικό απ' όλα. Χρησιμοποιείτο ίδιο επίθετο με την Ανελίζε Σνοΰρμαν - καθοριστικό. Ό μως πρέπει επίσης να πού­ με πως οι έννοιες που χρησιμοποιεί για να χαρακτηρίσει αυτή τη μητρική ανεπάρκεια -λέει ότι από τη μητέρα λείπει ο φαλλός, ότι είναι επιθυμούσα, έχει πληγεί η δύναμή της- δεν έχουν αντληθεί από αυτή την κλινική μελέτη. Ας πιστώσουμε στην Ανελίζε Σνοΰρμαν τη θέση που αποδί­ δει στο σύμπλεγμα ευνουχισμού, την ίδια στιγμή που η φαλλικότητα αποτελεί στα μάτια του Λακάν μια βασική συνεισφορά του τέταρτου σεμιναρίου. Η Ανελίζε Σνοΰρμαν δεν παραμελεί κα­ θόλου το σύμπλεγμα του ευνουχισμού. Ό πως λέει - η θέα της εξα-

σθενημένης, ζημιωμένης, ανάπηρης μητέρας -dammaged motherπιθανόν να επιβεβαίωσε ένα φόβο που η Σάντι είχε βιώσει συγκρίνοντας τα γεννητικά όργανα του αγοριού με τα δικά της.

2. Πρβλ. το αμέσως προηγούμενό κείμενο στο ανά χείρας, σ. 49. Οι διαφορές στην από­ δοση οφείλονται στο ότι ο Μιλέρ μεταφρά­ ζει ελεύθερα ο ίδιος κατ’ ευθείαν από το αγγλικό προπότυπο. Μερικές φορές δεν δί­ νει ακριβή παραθέ­ ματα, αλλά τα συνοψί­ ζει ή τα παραφράζει.

Να λοιπόν που με την πρώτη ανοίγει τα χαρτιά. Η Ανελίζε Σνοΰρμαν δεν κατάλαβε λάθος το ζήτημα. Απομόνωσε σαφώς, σε ό,τι αφορά τη δημιουργία της φοβίας, την εκλυτική λειτουργία της εξάσθενημένης μητέρας και την εμπειρία του συμπλέγματος ευνουχισμού μέσω της θέασης των ανδρικών γεννητικών οργάνων. Γιατί λοιπόν ο Λακάν δεν της επιφυλάσσει καλύτερη μετα­ χείριση; Γιατί άραγε να τη συγχέει με την Αννα Φρόιντ, η οποία βέβαια την πατρονάρει; Η ανακοίνωση της Ανελίζε Σνοΰρμαν παρουσιάστηκε το 1946 στο σεμινάριο της Αννας Φρόιντ και η Ανελίζε αναφέρει σε μια στιγμή κάποια αντίρρηση της Αννας σχετικά με την λέξη pussy-cat που είχε πει το παιδί. Ό πως το βλέ­ πουμε από τη δημοσίευση που επακολουθεί, η Ανελίζε Σνούρμαν είχε την ξεκάθαρη υποστήριξη της Αννας. Γιατί να μην ανοίξουμε, στο σημείο αϊτό, το κεφάλαιο της σχέ­ σης του Λακάν με της σκεπτόμενες γυναίκες; Υπάρχουν, για πα­ ράδειγμα, η Μέλανι Κλάιν και η Μαργκερίτ Ντυράς. Αυτά ποί’ λένε είναι καταπληκτικά, έστω κι αν δεν ξέρουν τι λένε - άρα, θα πρέπει να έρθει εκείνος και να εξηγήσει τα λεγάμενα τους.

Η περίπτωση τηςΣάντι κατά τον ΖαχΛακάν

Fort-Da

Ξέρουμε ότι της Μαργκερίτ Ντυράς αυτό δεν της άρεσε καθόλου, και πιθανόν δεν θα άρεσε ούτε στην Μελάνι Κλάιν. Σε τούτη τη σειρά των ονομάτων μπορεί κανείς να προσθέσει και την Φρανσουάζ Ντολτό. Είναι σαν Πυθίες που χρειάζονται κάποιον να τις αποκρυπτογραφήσε ι. Έπειτα, υπάρχουν και οι χαζούλες. Είναι η Μαρία Βοναπάρτη, παρόλο που δανείζεται απ’ αυτήν κάμποσα στοιχεία στο σχόλιο που κάνει για το Κλεμμένο γράμμα , καθώς και η Αννα Φρόιντ, παρόλο που κάτι του έμαθε το βιβλίο της για τους αμυντικούς μη­ χανισμούς - ότι το εγώ είναι δομημένο σαν σύμπτωμα, ότι το εγώ έχει δομή συμπτώματος. Διαβάζοντας το τέταρτο σεμινάριο έχει κανείς την τάση να κατατάξει την Ανελίζε Σνούρμαν στη δεύτερη λίστα. Δεν θα ήταν δίκαιο. Αυτό θα το διαπιστώσουμε εξετάζοντας καλύτερα την εργασία της συγγραφέως αυτής, την οποία η μικρή Σάντι αποκαλείΆνι. Το όνομα της Αννας Φρόιντ δεν φαίνεται να μας προδια­ θέτει ευνοϊκά απέναντι στην Ανελίζε Σνούρμαν. Ξαναδιαβάζο­ ντας όμως αυτή τη μελέτη, δεν βρήκα ότι πραγματεύεται την κλι­ νική περίπτωση με βάση την προοπτική της ματαίωσης. Θα ήθελα να γνωρίζω περισσότερα για την Ανελίζε Σνούρμαν, καθώς και για το Hampstead Nursery, που έκλεισε λίγο καιρό μετά από αυτή τη μελέτη, αμέσως μετά τον πόλεμο. Το γεγονός ότι η Ανε­ λίζε Σνούρμαν έγραψε στη συνέχεια κείμενα για τη σαθρότητα της μητέρας, μας διαβεβαιώνει ότι δεν ήταν τυχαίο που τόνισε το δεδομένο που συγκρότησε, και έκανε πλέον διάσημο, ο Λακάν.2

2 Αυτή η φοβία είναι πενήντα ετών. Συμβαίνει το 1945 και ασχο­ λούμαστε μαζί της τώρα, το 1995, ενώ κράτησε το πολύ ένα μήνα, από τα μέσα Απριλίου έως τα μέσα Μαΐου. Το πράγμα φαίνεται πολύ μακρινό, αλλά η Σάντι είναι μόλις ένα χρόνο μεγαλύτερή μου! Σας το λέω για να μας φέρω πιο κοντά στην περίπτωση. Η Σάντι είναι κάποια που πιθανότατα βρίσκεται εν ζωή - και που τα έχει ξεχάσει όλα, αφού λίγα χρόνια αργότερα είχε ήδη ξεχάσει τη θεραπεύτριά της. Η τελευταία είχε πάει να ξαναδεί την ασθενή της, διότι, υπό την επίβλεψη της Αννας Φρόιντ, πηγαί­ νουν και βλέπουν τι έχουν απογίνει οι μικροί προστατευόμενοι του ιδρύματος. Την ξαναβλέπει λοιπόν, και το κοριτσάκι την αποκαλεί θείτσα. Δεν ξέρει πλέον ότι η Ανελίζε Σνούρμαν υπήρ­ ξε θεραπεύτριά της. Αρα, δεν υπάρχει λόγος να θυμάται κάτι περισσότερο σήμερα, εκτός και αν διάβασε την περίπτωση. 59

Ζακ Λλέν Μιλέρ

3. Πρβλ. το 21ο κεφά­ λαιο του τέταρτου σε­ μιναρίου που επιγρά­ φεται: «Οι κιλότες της μητέρας και η ανεπάρ­ κεια του πατέρα». 60

Η φοβία επέρχεται ακριβώς από ηλικία δύο ετών και πέντε μηνών έως δυόμισι ετών. Θα ήταν συναρπαστικό να συγκρίνουμε όρο προς όρο τις φο­ βίες της Σάντι και του μικρού Χανς. Στη σύνθεση του τέταρτου σεμιναρίου, με τη Σάντι έχουμε τις πρώτες νότες για το θέμα της φοβίας, το οποίο θα απασχολήσει κατόπιν το δεύτερο μισό της χρονιάς και του βιβλίου. Η περίπτωση της Σάντι είναι το μουσικό μοτίβο που θα ανα­ πτυχθεί έπειτα στην πελώρια συμφωνία για τον μικρό Χανς. Ας πούμε λίγα λόγια για το τι θα μπορούσε να είναι αυτή η σύγκριση. Στην περίπτωση του Χανς πρόκειται όντως για φοβία, που εί­ ναι φουντωμένη για πολλούς μήνες και δυσχεραίνει έντονα τη ζωή του υποκειμένου. Την περίπτωση της Σάντι, μόνο οριακά τη λες φοβία. Όπως λέει ο Λακάν στη σελίδα 100, και το βρίσκω πο­ λύ σωστό, πρόκειται για απαρχή φοβίας. Είναι ένα προσχέδιο. Θα μπορούσε να γίνει φοβία, αλλά ύστερα, προτού φουντώσει, εξαφανίζεται, σβήνει. Για να χρησιμοποιήσουμε μια άλλη μετα­ φορά, είναι μια φοβία που δεν κρυσταλλώθηκε. Μπορούμε να αναρωτηθούμε το γιατί. Μήπως ο λόγος πρέπει να αναζητηθεί στο γεγονός ότι έχει την Ανελίζε, ένα υποκατάστατο μητέρας, κολ­ λημένη στα πόδια της; Από τη στιγμή που ένας εφιάλτης την ξυ­ πνάει και έχει διάθεση να κλάψει πριν αποκοιμηθεί, η Ανελίζε είναι παρούσα, και αρχίζει να σημειώνει μέρα με τη μέρα όλα τα δεδομένα. Έχουμε λοιπόν το λεπτομερέστατο ημερολόγιο της γέννησης, της θνησιγενούς γέννησης θα λέγαμε, αυτής της φοβίας. Μπορούμε να αντλήσουμε κάποια διδάγματα από αυτή την ανναφροϊδική πειθαρχία. Δεν γίνεται να αποσιωπήσω ένα αίσθημα θαυμασμού απέναντι σε κάτι που και ο Λακάν υπογραμμίζει μια πιστότητα και μια ακρίβεια καθ’ όλα υποδειγματικές. Κατά δεύτερον, ο Χανς μιλάει, μιλάει πολύ. Ενθαρρύνεται από τον πατέρα του, ντοπάρεται από την ακρόαση που βρίσκει, και υπερθεματίζει. Ο Λακάν το τονίζει - έχουμε μια βροχή φαντα­ σιώσεων, φαντασιωτικά κύματα που διαδέχονται το ένα το άλ­ λο. Δεν βρίσκουμε κάτι τέτοιο στο προσχέδιο φοβίας της Σάντι. Έχουμε μόνο κάποια λόγια, κάποιους νεολογισμούς, αν θέλετε. Μια φορά φτιάχνει μια ολοκληρωμένη φράση, σχεδόν σωστή συ­ ντακτικά, και αυτό αποτελεί σημαντική στιγμή της κλινικής πε­ ριγραφής. Από μια άποψη, η περίπτωση αποτελεί περιγραφή της συμπεριφοράς. Στον Χανς σε πρώτο πλάνο βρίσκεται η ομιλία, ενώ στη Σάντι η συμπεριφορά - υπάρχουν βέβαια κι εκεί κάποια σημαίνοντα. Βρίσκουμε και στις δύο περιπτώσεις τις κιλότες. Γνωρίζετε την θέση που έχουν οι κιλότες της μητέρας στον Χανς.3Η πρώτη

Η περίπτωση τηςΣάντι κατά τον ΖαχΛακάν

3

Δεν γίνεται να αγνοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο η περίπτωση της Σάντι εγγράφεται στο τέταρτο σεμινάριο. Ανακοινώνεται

Fort-Da

κίνηση της Σάντι, όταν ξαναβλέπει την μητέρα της υγιή, είναι να πάει να της σηκώσει τη φούστα, να κοιτάξει από κάτω και να τη ρωτήσει -στο δικό της ιδίωμα, που δεν είναι ακόμη σωστό συ­ ντακτικά- αν έχει κι εκείνη κιλότες. Τρίτο σημείο: έχουμε τις παράλληλες μορφές του αλόγου και του σκύλου. Το αντικείμενο της φοβίας είναι στον Χανς το ζώο άλογο. Στην περίπτωση της Σάντι είναι το ζώο σκύλος. Το ότι συ­ ναντάμε έτσι δύο ζώα με την ίδια λειτουργία, μας ωθεί να σκεφτούμε ότι το ζώο, το καθεστώς ταμπού που έχει, συνδέεται δο­ μικά με τη φοβία. Μπορούμε να συγκρίνουμε τα δύο αυτά αντι­ κείμενα. Το κοινό τους στοιχείο είναι το δάγκωμα. Κατέχει ση­ μαντική θέση στην περίπτωση του Χανς - το δαγκώνω, to bite, έχει επίσης εξέχουσα θέση στη φοβία της Σάντι. Θα μπορούσα­ με να τα αντιδιαστείλουμε, αντίθετα, ως προς το ότι η προέλευ­ ση του αντικειμένου άλογο πρέπει να αναζητηθεί στη γυναικεία πλευρά, ενώ για τον σκύλο, όπως τονίζει η Ανελίζε Σνούρμαν, μάλλον στην ανδρική πλευρά. Σύμφωνα με τη χρονολογική κα­ ταγραφή της, η θέση του σκύλου στη φοβία επιβεβαιώνεται μέ­ σα από την ταύτισή του με το μικρό αγόρι. Και στις δύο περιπτώσεις, βρίσκουμε, φτιαγμένα από τα δια­ θέσιμα υλικά, κάποια υποκατάστατα του Ονόματος του Πατρός - αν και στο τέταρτο σεμινάριο, σελίδα 396, ο Λακάν υπογραμ­ μίζει τη φαντασιακή λειτουργία του πατέρα, η οποία έχει να στη­ ρίξει τον επιθετικό και κατασταλτικό ρόλο που περιλαμβάνει το σύμπλεγμα του ευνουχισμού. Με το άλογο του Χανς και τον σκύ­ λο της Σάντι είμαστε στο πεδίο των Ονομάτων του Πατρός, όπως θα το προσδιορίσει αργότερα ο Λακάν, όταν θα πληθυντικοποιήσει το Ό νομα και θα θεωρήσει ως δραστικά Ονόματα του Πατρός τα διάφορα υποκατάστατα του Ονόματος του Πατρός.34 Υπάρχουν δύο δρόμοι που θα μπορούσα τώρα να πάρω - ή να πάω κατευθείαν στην κλινική περιγραφή της Σνούρμαν, ή να υποδείξω γιατί ο Λακάν επικαλείται αυτή την περίπτωση στο σε­ μινάριο του. Προτιμώ τον δεύτερο δρόμο, γιατί δεν θα ήθελα να δώσω την εντύπωση ότι στο τέλος έχουμε τον Λακάν να υπερ­ φαλαγγίζει την εν λόγω περιγραφή. Εφόσον το αντικείμενό μας απόψε είναι η τελευταία, θα ξεκινήσω από τον Λακάν και κατό­ πιν θα περάσουμε στην ίδια την κλινική περιγραφή.

4. Για την πλουραλιστική εκδοχή της έννοιας αυτής, βλ. Ζακ Λακάν, Τα Ονόματα τον Πα­ τρός, επίμετρο του Ζακ-Αλέν Μιλέρ, εισαγ.-μτφρ.-σημ. Βλάση Σκολίδη, Ψυχο­ γιός, Αθήνα 2008, σσ. 101-106. 61

Ζακ Αλέν Μιλέρ

στο τρίτο μάθημα, στις σελίδες 54-55, αναπτύσσεται στο τέταρ­ το, στις σελίδες 71-75, μνημονεύεται και στη σελίδα 100. Μπορούμε να φτάσουμε επαγωγικά στη Σάντι; Θέλω να πω - για ποιο λόγο ο Λακάν στο τέταρτο μάθημα, που το τιτλοφό­ ρησα Η διαλεκτική της ματαίωσης , επικαλείται την κλινική π ε­ ριγραφή μιας φοβίας από κάποια μαθήτρια της Άννας Φρόιντ; Παρόλο που λέει ότι τη διάλεξε κατά τύχη, ανάμεσα σε πολλές άλλες - θα πω ότι δεν τον πιστεύω; Ό χ ι - θα πω ότι μπορούμε να παίξουμε δοκιμάζοντας να φτάσουμε επαγωγικά σ’ αυτή την κλι­ νική περιγραφή. Το τέταρτο σεμινάριο φαίνεται να έγινε για να διορθώσει τη θεωρία της σχέσης αντικειμένου έτσι όπως την προέβαλαν οι μεταφροϊδικοί, και ειδικότερα οι σύγχρονοι με το σεμινάριο γάλλοι μεταφ ροϊδικοί του σεμιναρίου, και μάλιστα ο Μ πουβέ. Ο Λακάν τονίζει έτσι στην αρχή του σεμιναρίου, στη σελίδα 28, ότι η έννοια της σχέσης αντικειμένου είναι αδύνατον να κατανοη­ θεί, ή και να εφαρμοστεί, χω ρίς να εισαχθεί ο φαλλός σαν τρίτο στοιχείο. Ορίστε λοιπόν ποιο ήταν το κίνητρο της εισαγωγής του φαλλικού αντικειμένου στο σεμινάριο- η αναγκαιότητα να διορ­ θω θεί μια έλλειψη της μεταφροϊδικής θεω ρίας της σχέσης αντι­ κειμένου, η οποία καταγίνεται μόνο με τη σχέση της μητέρας και του παιδιού, του εγώ και των αντικειμένων, και παραλείπει τον φαλλό. Ο Λακάν διορθώ νει αυτή την παράληψη. Ό μ ω ς, δεν πιστεύω ότι εκείνο που τον ενδιαφ έρει ουσιαστι­ κά είναι να διορθώ σει τη μεταφροϊδική θεω ρία της σχέσης αντι­ κειμένου. Π ερισσότερο διορθώ νει τη δική του θεω ρία του στα­ δίου του καθρέφτη. Το στάδιο του καθρέφτη είναι όντως μια σχέση αντικειμένου. Ε ίναι η σχέση ενός ατόμου με ένα φαντασιακό αντικείμενο που είναι το ίδιο του το σώμα. Χ ρησιμέυσε σαν μήτρα στον Λακάν για να μας αναπαραστήσει τις σχέσεις του εγώ με τα αντικείμε­ νά του. Ακριβώς εκείνη εκεί τη σχέση αντικειμένου, την οποία ο ίδιος είχε προαγάγει, είναι που διορθώ νει εισάγοντας ένα στοι­ χείο που δεν εμφανιζόταν ως τότε στο προσκήνιο της θεω ρίας του, και που δεν υπήρχε καθόλου στο προσκήνιο του τρόπου που παρουσίαζε το στάδιο του καθρέπφ η. Στο τέταρτο σεμινάριο, απεναντίας, εισάγει τον φαλλό, ένα νέο, ξεχωριστό, προνομια­ κό αντικείμενο, ως το κυριότερο ναρκισσιστικό αντικείμενο. Γι' αυτό και έχω πει στο μάθημά μου ότι ο λακανικός φαλλός είναι ο κληρονόμος του φροϊδικού ναρκισσισμού, το ουσιαστικό στή­ ριγμα της λίμπιντο του εγώ, μεταγγιζόμενης σε λίμπιντο αντικει­ μένου. Αυτός ο ορισμός θα παραμείνει παρώ ν για πολύ καιρό στον Λακάν, αφού, για παράδειγμα, ακόμη και στο γραπτό «Ανα-

Η περίπτωση τηςΣάντι κατά τον ΖαχΛ αχάν

Fort-Da

τροπή του υποκειμένου...»5, βρίσκουμε τον φαλλό να ορίζεται ως αυτό που συμπυκνώνει τα πιο ενδόμυχα του αυτοερωτισμού. Διορθώνοντας το δικό του στάδιο του καθρέφτη, ο Λακάν ει­ σάγει μια προβληματική που αφορά τόσο το φαντασιακό αντι­ κειμένου όσο και την έλλειψη του φαντασιακοΰ αντικειμένου. Πληθυντικοποιεί έτσι το αντικείμενο. Μέχρι αυτό το σεμινάριο, το ουσιαστικό καθεστώς του αντικειμένου ήταν, για τον Λακάν, καθεστώς φαντασιακό. Τι σημαίνει το στάδιο του καθρέφτη, αν όχι ότι το κατεξοχήν αντικείμενο είναι μια εικόνα ιδωμένη στον καθρέφτη; Να ποιο ήταν για τον Λακάν το πρότυπο, η μήτρα, η καταγωγή όλων των αντικειμένων που κινητοποιούν τη λίμπιντο του υποκειμένου. Όμως, από αυτό το σεμινάριο, το αντικείμε­ νο μπαίνει στις προϋπάρχουσες κατηγορίες του Λακάν και διαθλάται. Ανοίγεται λοιπόν σε διακρίσεις μεταξύ φαντασιακού αντικειμένου, συμβολικού αντικειμένου, πραγματικού αντικει­ μένου, και το πράγμα περιπλέκεται κι άλλο, εάν λάβουμε υπό­ ψη τη διάσταση στην οποία παράγεται το αντικείμενο, δηλαδή την έλλειψη από την οποία αναδύεται, καθώς και τον φορέα της έλλειψης. Η διαδρομή αυτού του σεμιναρίου πάει από το στάδιο του καθρέφτη στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Ακόμη κι αν ο Λακάν μας την παρουσιάζει με πολύ φυσικό τρόπο, σε καταφατικό τόνο, εί­ ναι μια πολυσύνθετη διαδρομή. Βέβαια, ο Λακάν είχε ήδη στο παρελθόν περιπλέξει τη σχέση μεταξύ α και α', η οποία αποτυπώνει επαρκώς τη σχέση κατοπτρικού αντικειμένου, αναδιπλασιάζοντάς την με μία άλλη, μια συμβολική σχέση, μεταξύ 8 και Α. Είναι το σχήμα που υπενθυ­ μίζει στην αρχή του τέταρτου σεμιναρίου σαν το αποτέλεσμα της προγενέστερης επεξεργασίας του.

Παρατηρούμε ότι οι δύο αυτές σχέσεις, πάνω σε δύο πεδία αναφοράς, φαντασιακό και συμβολικό, είναι πολύ διαχωρισμέ­ νες στο σχήμα, ακόμη κι όταν συμπληρώνεται με μερικά άλλα ανύσματα. Το φαντασιακό άνυσμα παρεμβαίνει, παρεμβάλ-

5. Βλ. Jacques Lacan, «Subversion du sujet et dialectique du désir» (1960), Écrits, Seuil, Παρίσι 1966. 63

Ζ α κ Αλέν Μιλέρ

λεται μέσα στο συμβολικό, το διαταράσσει, το παρακωλύει, το ενοχλεί. Το ζητούμενο είναι να αποδεσμευτεί το συμβολικό, το οποίο από τη μεριά του προσδιορίζει το φαντασιακό. Ό μω ς, αυ­ τό ακριβώς το σχήμα είναι που τροποποιεί βήμα προς βήμα ο Λακάν στο τέταρτο σεμινάριο, χωρίς πάντα να το διευκρινίζει. Το τροποποιεί διότι τροποποιεί την ίδια τη δομή της φαντασιακής σχέσης. Ε ισ ά γει εδώ έναν επιπλέον όρο, τον φαλλικό όρο -π ο υ θα τον γράψουμε φ -, έναν όρο φαντασιακό για τον οποίο πασχίζει να δείξει ότι λειτουργεί με τη συμβολική τάξη σαν με­ ταλλάκτης.

α ·

Φ

· α'

Ο Λ ακάν π ρ ο χω ρ εί συνεπώ ς σε μια αρκετά βαθιά τροπο­ ποίηση της θεωρητικοποίησής του. Δεν αρκείται στο να προσθέ­ σει μια άλλη διάσταση στη φαντασιακή διάσταση, τροποποιεί την ίδια τη δομή της φαντασιακής σχέσης. Με ποιον τρόπο το κάνει; Εάν με παρακολουθείτε καθώ ς δοκιμάζω να φτάσω επα­ γω γικά στην περίπτωση της Σάντι, ο Λ ακάν έχει να σκεφτεί τη σχέση τού α με τον φαλλό, καθώ ς και τη σχέση του σύστοιχού του, του α' με τον φαλλό.

α

0 Φ

α'§ Φ Π οιοι είναι οι δύο όροι που μπορούν να παραδειγματίσουν καλύτερα τη σχέση με το φαντασιακό φαλλικό αντικείμενο, έτσι ώστε συγχρόνως να δείχνουμε ότι έχει καθεστώς συμβολικό; Ε, λοιπόν, και στις δύο περιπτώσεις, π ρέπει να είναι κάποια στοι­ χεία από τα οποία ο φαλλός θα έλεγα, λείπει, πραγματικά. Αυτό μεταφράζεται πολύ απλά ως εξής — η προνομιακή πύ­ λη εισόδου ώστε να εγγρα φ εί ο φαλλός στη φαντασιακή σχέση, είναι το μικρό κορίτσι, καθώς και η μητέρα, γιατί και στις δύο π ε­ ριπτώσεις η σχέση της έλλειψης με τον φαλλό είναι προφανής, ή τουλάχιστον ευκολότερο να καταστεί προφανής. Καθώς ο φαλλός, αντικείμενο φαντασιακό, εγγράφεται επί­ σης στη συμβολική τάξη, οφείλουμε να τον μεταφέρουμε στον δεύτερο άξονα, μεταξύ 5 και Α. Η σχέση έλλειψης που το υπο­ κείμενο διατηρεί με τον φαλλό μεταφέρεται και στο σύμβολό του με τη μορφή μιας μπάρας, μιας παύλας διαγραφής, και το ίδιο γί-

Η περίπτωση τηςΣάντι κατά τον ΖαχΛαχάν

8 0

Fort-Da

νεται και στο σύστοιχο σύμβολο [του μεγάλου Άλλου]. Έ τσι έχουμε το εξής -

φ

ΛΟ φ Χρειαζόμαστε συνεπώς -αν με παρακολουθείτε, και είπα ότι πρόκειται για παιχνίδι- ένα μικρό κορίτσι, μια μητέρα, το φαλλικό αντικείμενο, και, για να αναδειχθεί καλύτερα το πράγμα, είναι προτιμότερο η λειτουργία του πατέρα να μην είναι σε πρώ­ το πλάνο, να μην έρθει και συγκαλύψει το «έλλειμμα του έχειν». Ε λοιπόν, αυτά είναι που μας παρέχει, και όχι κατά τύχη, αλλά με προνομιακό τρόπο, η περίπτωση της Σάντι. Είναι πράγματι η περίπτωση ενός μικρού κοριτσιού, και μια περίπτωση όπου η παρουσία και η απουσία της μητέρας είναι καθοριστικές, όπου το σύμπλεγμα ευνουχισμού αναδεικνύεται περίφημα, και όπου υπάρχει τουλάχιστον κάποια απομάκρυνση της πατρικής υποστήριξης, αφού ο πατέρας της Σάντι, ένας μα­ χητής της ελευθερίας, έχει πεθάνει πριν από τη γέννηση της μι­ κρής του κόρης. Αυτή η κλινική περίπτωση παρέχει με πληρότη­ τα όλους τους όρους που πρέπει να αναδειχθούν. Προσθέτω, εφόσον μιλάμε για τον πεθαμένο πατέρα, ότι κι ένας άλλος θάνατος σημαδεύει την ιστορία της Σάντι, ο θάνατος της κατά επτά χρόνια μεγαλύτερης αδελφής της, η οποία πεθαί­ νει όταν η Σάντι είναι δύο ετών. Δεν μελετάμε τις επιπτώσεις αυ­ τού του θανάτου, για τον οποίο δεν είναι σίγουρο ότι είχε ενη­ μερωθεί η Σάντι, αφού τα παιδιά είχαν σταλεί σε διαφορετικά μέρη. Έ χ ει επίσης έναν αδελφό, δύο χρόνια μεγαλύτερο της, τον οποίο ξαναβρίσκει αργότερα, όταν η μητέρα ξαναπαντρεύε­ ται. Το τέταρτο σεμινάριο αναφέρει ότι αυτό το αγόρι είναι το παιδί του πατριού, με τον οποίο ξαναπαντρεύτηκε η μητέρα, ενώ στην πραγματικότητα είναι ο αδελφός της Σάντι, από τον οποίο την είχαν χωρίσει οι αντιξοότητες που έφερε στην οικο­ γένεια ο πόλεμος. Αποδείξαμε, λοιπόν, πόσο ενδεδειγμένη είναι η περίπτωση της Σάντι σε αυτό το στάδιο του σεμιναρίου. Ας περάσουμε τώ­ ρα στην ίδια την κλινική περιγραφή.

65

Ζακ Αλέν Μιλέρ 4

Θα ήθελα να γίνει φανερό το σχεδιάγραμμα της περιγραφής της Ανελίζε Σνούρμαν. Είναι ένα κορίτσι που έχει μεθοδικότητα και ακρίβεια, και η οποία είναι καλά εκπαιδευμένη. Δεν ακολουθεί τη δική μας σχολή, αυτό είναι σίγουρο, αλλά η κατάρτισή της έχει την αξία της. Μας φέρνει στον νου τους θιασώτες του λογικοθετικισμοΰ, όταν προσπαθούσαν να μεταγράψουν τα γεγονότα έτσι όπως προκύπτουν, το ένα μετά το άλλο, βάζοντας τη λιγότερη δυνατή υποκειμενικότητα. Τις ονόμαζαν φράσεις πρωτοκόλ­

λου, - ο Ότο είδε...ο 'Οτο άκονσε...

6. Ο Μιλέρ κρατάει εδώ για λόγους ιστορικό­ τητας των μεταφραστι­ κών αποδόσεων, αλλά και με κάποια ειρω­ νική διάθεση, τους όρους «ένστικτο» και «ενστικτικός», αφού έτσι απέδιδαν οι αγγλοσάξονες τη φροϊδική Trieb, για την οποία, χάρη στον Λακάν, έχουν καθιερω­ θεί στα γαλλικά, και όχι μόνο, οι αποδό­ σεις pulsion και pul­ sionnel, δηλαδή ενόρμηοη και ενορμητικός αντίστοιχα. 66

Η συγγραφέας έχει την ιδέα -είναι πολύ συγκεκριμένο- να απομονώσει τους εκλυτικούς παράγοντες και να συγκροτήσει a coherent picture, όπως λέει, επιδιώκει τη συνεκτικότητα. Βλέ­ πουμε πράγματι μια περίληψη των γεγονότων, η οποία συνοδεύε­ ται από ένα σχόλιο που δείχνει τη συνεκτικότητα της περίπτω­ σης, και συνάμα τη λογική της. Συγκεκριμενοποιεί με τέλειο τρόπο τη σκιαγράφηση της φο­ βίας, σε μία παράγραφο. Η Σάντι ξύπνησε ουρλιάζοντας λίγη ώρα, αφότου είχε αποκοιμηθεί, στην ηλικία των δύο ετών και πέ­ ντε μηνών. Επέμεινε στο ότι υπήρχε ένας σκύλος στο κρεβάτι, a dog in the bed. Από τότε λοιπόν, άρχισε πρώτα να φοβάται πολύ το κρεβάτι της, λέει η Ανελίζε Σνούρμαν -μάλλον φοβόταν να . πέσει για ύπνο και να πάει στο κρεβάτι όπου είχε δει το όνειρο-, και μερικές μέρες αργότερα αρχίζει να τρομάζει με τους σκύ­ λους στον δρόμο. Αυτό κρατάει ένα μήνα και εξαφανίζεται. Ιδού λοιπόν, συγκεκριμενοποιημένο εξαρχής, μόλις σε μία παράγρα­ φο, περί τίνος πρόκειται. Η έκθεση είναι έπειτα χωρισμένη σε τρεις μεγάλες ενότητες - είναι φτιαγμένη με μεγάλη απλότητα, πολύ περισσότερη από ό,τι κάνουμε εμείς. I. Main facts

1. Η ιστορία της οικογένειας 2. Η σωματική και διανοητική ανάπτυξη 3. Η ενστικτική ανάπτυξη 6 II. Events III. Μετέπειτα Πριότο μέρος, τα main facts, τα κύρια δεδομένα του παρελ­ θόντος. Δεύτερον, τα events, τα συμβάντα, που εστιάζουν την κλι-

Η περίπτωση τηςΣάντι κατά τον ΖαχΛαχάν

Fort-Da

νική περιγραφή στη επίμαχη σύντομη περίοδο, σε ό,τι άμεσα προηγείται, και κατόπιν στην εξέλιξη της φοβικής κρίσης. Τρίτον, το μετέπειτα, όπου βλέπουμε την οικογένεια να ανασυγκροτεί­ ται, αφού η μητέρα ξαναπαντρεύεται, κτλ. Ύστερα έρχεται ο σχο­ λιασμός όλων αυτών. Τα γεγονότα τα διαχωρίζει η ίδια σε τρία επίπεδα - την ιστο­ ρία της οικογένειας, τη σωματική και νοητική ανάπτυξη, και, στην κύρια θέση, την ενστικτική ανάπτυξη. Αυτά σκιαγραφούνται με αδρές γραμμές. Στο δεύτερο μέρος, ωστόσο, υπογραμμίζονται δυο κύρια events, το πρώτο τον Δε­ κέμβριο του 1944, το δεύτερο τον Μάρτιο του 1945. Μετά μπαί­ νουμε στην καθημερινή καταγραφή. Αξίζει ίσως τον κόπο να παρακολουθήσουμε την παρουσία­ ση που κάνει η Ανελίζε Σνούρμαν της ενστικτικής ανάπτυξης της μικρής μέχρι δύο ετών και πέντε μηνών. Το κάνει με πολύ μεθο­ δικό τρόπο. Εξετάζει πρώτα τα δεδομένα της στοματικής περιό­ δου, ύστερα της πρωκτικής και τρίτον της γενετήσιας, χωρίς να παραλείπει -τέταρτο σημείο- τα δεδομένα των σχέσεων, όπως θα μπορούσαμε να τα πούμε. Δεν τα χρησιμοποιεί πάντως τόσο πολύ στην παρουσίασή της, η οποία είναι επικεντρωμένη στα events. Έχοντας αναφέρει όλα αυτά, θεωρείται ότι στην ηλικία των δύο ετών, δηλαδή τον Νοέμβριο του 1944, η μικρή είναι στα­ θερή. Δεν έχει διαταραχές, τα έχει ξεπεράσει όλα, φαίνεται σαν ένα φυσιολογικό και σταθερό παιδί. Μπορούμε παρ’ όλα αυτά να στρέψουμε το ενδιαφέρον μας στα προγενέστερα δεδομένα της ενστικτικής της ανάπτυξης. Ο συγγραφέας μελετά την ανάπτυξη σύμφωνα με τα φροϊδικά στάδια. Στο στοματικό πεδίο, αυτό που αφήνει σημάδι είναι πως ήταν τεσσάρων μηνών η μητέρα της έπαθε ένα απόστημα στον μαστό, οπότε το μωρό πέρασε στο μπιμπερόν. Η συγγραφέας αποδίδει σε αυτόν τον απογαλακτισμό, που θεωρείται πρόωρος, το γεγονός ότι το παιδί τρώει λίγο, έχει δυσκολίες με το φαγητό μέχρι την ηλι­ κία του ενάμισι έτους. Στη συνέχεια αυτή η δυσκολία της σίτισης λύνεται, αλλά συσχετίζεται με το γεγονός ότι πιπιλάει σε μόνιμη βάση τα χέρια της και το σεντόνι, και όταν η Ανελίζε Σνούρμαν ξαναβλέπει τη μικρή Σάντι σε ηλικία τεσσάρων ετών και οκτώ μηνών, σημειώνει ότι εξακολουθεί να πιπιλάει το σεντόνι της. Από πρωκτικής πλευράς, τίποτε το αξιοσημείωτο, η διαπαι­ δαγώγηση ήταν εύκολη. Από γενετήσιας πλευράς, παρατηρείται ο αυνανισμός του παιδιού. Υπάρχει επίσης η πλευρά των σχέσεων. Η Ανελίζε Σνούρμαν 67

Ζακ Αλέν Μιλέρ

επεκτείνει τη σχέση αντικειμένου έως τη σχέση με τον άλλο. Έ τσι, περιγράφει τη Σάντι σαν ένα παιδί ικανό να επιδείξει θετικά συ­ ναισθήματα. Το ενδιαφέρον της θεραπεύτριας επικεντρώνεται στα επιθετικά παιχνίδια με την μητέρα. Η τελευταία είχε τη συ­ νήθεια να γαργαλάει τη Σάντι με τα μαλλιά της όταν είχε τη φρο­ ντίδα της, στο παιδί άρεσε να της τραβάει τα μαλλιά, κι έτσι γ ί­ νεται μια μικρή μαλλιοτραβήχτρα για τους μικρούς της φίλους. Η Ανελίζε Σνούρμαν αποδίδει λοιπόν την προέλευση αυτής την κοινωνικής συμπεριφοράς στη σχέση με τη μητέρα. Επισημαίνει -και ο Λακάν δίνει ο ’ αυτό κάποια σημασία- ότι η μητέρα έκανε ένα παιχνιδιάρικο πείραγμα στο παιδί, ένα teasing game, με το να προσποιείται πως δεν είχε αντιληφθεί την παρουσία του π α ι­ διού, και ξάφνου να το βλέπει, κάτι σαν ένα Fort-Da με το παιδί αντί για κουβαρίστρα, π α ιχνίδι παρουσίας και απουσίας, που υπολόγιζε στην αγωνία και την ανησυχία της μικρής Σάντι, η οποία πήρε τη συνήθεια να κάνει το ίδιο με τους μικρούς συντρόφους της. Η περιγραφή είναι διασκεδαστική και ακριβής. Παράλλη­ λα, η Σάντι ανέπτυσσε μια τάση να στρέφ ει την επιθετικότητα στον εαυτό της. Ό τα ν την μάλωναν που τραβούσε τα μαλλιά κά­ ποιου παιδιού, άρχιζε συχνά να τρα βά ει τα δικά της - έχουμε εδώ έναν μεταβατισμό [transitivisme], που ο Λακάν υπογράμμι­ σε πόσο χαρακτηρίζει τη φαντασιακή σχέση α-α\ Μια φορά, την παρατήρησαν να τραβάει τα μαλλιά της με το ένα χέρι και με το άλλο να τα χαϊδεύει. Π αρατηρείται λοιπόν ένα είδος υποκειμε­ νικού διχασμού εν τω γεννάσθαι. Έ π α ιζ ε επίσης το teasing game με τον εαυτό της, σε σημείο μάλιστα που, για πολλές εβδομάδες, δεν ήθελε να πάρει το μπισκότο ή το κομμάτι ψωμί που της πρόσφεραν σε πιάτο, χω ρίς πρώτα ν ’ απλώ νει και να παίρνει πίσω το χέρι της για αρκετά λεπτά. Με άλλα λόγια, το Fort-Da εγγράφεται πολύ έντονα σε τούτο το κοριτσάκι. Ο πότε, στην ηλικία των δύο ετών δεν τραβάει πλέον τα μαλλιά των άλλων, και έχει σταματήσει πια το κάπως ανησυχητικό παιχνίδι με το χέρι της όλα πηγαίνουν καλά.

5 Φτάνουμε τώρα στο ζουμί της κλινικής περιγραφής. Διαθέτουμε μια ακριβέστερη χρονολόγηση, την οποία α ρχι­ κά θα παρουσιάσω σε χοντρές γραμμές, κι ύστερα θα εστιάσω πιο κοντά Δύο γεγονότα είναι προεξάρχοντα. Τον Δεκέμβριο του 1944, η κλινική περιγραφή αναφέρει ότι

Η περίπτωση τηςΣάντι κατά τον ΖαχΛαχάν

Fort-Da

η σχέση της μικρής Σάντι με τη διαφορά των φύλων εδραιώνεται. Έ χει a conscious awareness, συνειδητοποιεί τη διαφορά των φύ­ λων, από μια οπτική εμπειρία της οποίας την περιγραφή μπορού­ με να υπενθυμίσουμε. Έπειτα, τον Μάρτιο, πιθανότατα την τε­ λευταία εβδομάδα του μήνα, η μητέρα, που την επισκέπτεται συ­ χνά -μητέρα για την οποία καταγράφεται η ζωτικότητά της, κα­ θώς και μια αυτοπεποίθηση με κάπως ανδρικά χαρακτηριστικάεμφανίζεται στο παιδί εξασθενημένη, περπατώντας με μπαστού­ νια. Είχε αρρωστήσει, χειρουργήθηκε, κτλ. Επιπλέον, μετά από δύο μέρες, φεύγει. Η μητέρα έχει πληγεί.. Ορίστε τα δύο γεγονότα. Δεν είμαι εγώ που τα απομονώνω. Τα απομονώνει η Ανελίζε Σνούρμαν ως δύο εκλυτικούς παράγο­ ντες της φοβίας - η ενεργοποίηση του συμπλέγματος ευνουχισμού στο κορίτσι, και η αντίληψη της μητέρας εξασθενημένης, εκείνης της στιβαρής μητέρας, της χήρας, που έχει κάποια αντρικά χα­ ρακτηριστικά. Είναι η περιγραφή που ο Λακάν επαναλαμβάνει στο τέταρτο σεμινάριο. Μετά από δεκαπέντε ημέρες επώασης, η κρίσιμη περίοδος αρχίζει. Τη νύχτα της 14ης προς 15η Απριλίου συγκεκριμένα, συμ­ βαίνει ο εφιάλτης της Σάντι και, στη συνέχεια, εγκαθίσταται η φοβία. Θα επανέλθουμε σ’ αυτά λεπτομερώς, αφού έχουμε την καταγραφή για κάθε μέρα. Έ πειτα, την 1η Μαΐου, η επιστροφή της μητέρας αποθερα­ πευμένης, σε καλή φόρμα, εκτονώνει το κλίμα, έστω κι αν η φο­ βία για τους σκύλους συνεχίζεται - δεν έχει όμως πια την ίδια ζω­ ντάνια, εξασθενεί, και δεν έχουμε πλέον την καθημερινή κατα­ γραφή. Και δεκαπέντε μέρες αργότερα, δηλαδή ακριβώς ένα μή­ να μετά τον εφιάλτη, άρα μπορούμε να υποθέσουμε στις 13 ή στις 14 Μαΐου, η φοβία τελειώνει. Η κλινική περιγραφή περιλαμβά­ νει συνεπώς ένα εξαιρετικά έλασσον και παροδικό φαινόμενο. Μπορούμε τώρα να μπούμε στις λεπτομέρειες αυτού του ελάσσονος και παροδικού φαινομένου, που εκδηλώνεται από τον εφιάλτη της 13ης-14ης Μαΐου μέχρι την 1η Μαίου. Αυτές οι δε­ καπέντε ημέρες μας φέρνουν μπροστά σε μια φοβία εν τω γεννάσθαι, που δεν έχει κατασταλάξει, δεν έχει αποκρυσταλλωθεί. Η αρχική περίοδος είναι οι τέσσερις πρώτες μέρες, 14,15,16, 17 Απριλίου. Είναι η περίοδος του dog in the bed. Αν και οι δηλώσεις της Σάντι δεν επιτρέπουν να γνωρίζουμε τι ακριβώς ήταν ο εφιάλτης της, μπορούμε να τον ανασυνθέσου­ με από τα στοιχεία που εμφανίζονται στη συνέχεια. Να πώς έχουν τα πράγματα. Την έβαλαν στο κρεβάτι, φαινόταν ταραγ­ μένη, λίγο ανήσυχη, και ύστερα της άλλαξαν θέση, φοβόταν ένα 69

Ζαχ Λλέν Μιλέρ

αντικείμενο, πήγαν και της έδειξαν το αντικείμενο ώστε να μην το φοβάται, αποκοιμήθηκε, και υστέρα από λίγο ξυπνάει και ουρλιάζει τρομοκρατημένη. Το παιδί είπε στη νοσοκόμα -δεν ξέρουμε τους ακριβείς όρους- ότι υπάρχει ένας σκύλος στο κρε­ βάτι. Θα κλαίει επί μία ώρα προτού την ξαναπάρει ο ύπνος. Ιδού ο εφιάλτης της Σάντι. Τις επόμενες τέσσερις μέρες αρνείται αρχικά να πάει να κοι­ μηθεί, υστέρα κάνει κάμποσες δηλώσεις, όχι τόσο διεξοδικές όσο του Χάνς, πάντως αρκετά ενδεικτικές. Λέει - «Doggie coming>. To doggie είναι υποκοριστικό του dog. «Έρχεται σκυλάκι». Ύστερα λέει - «No bed». Και συνδυασμούς των δύο, «όχι κρεβάτι, έρχεται σκυλάκι» κλπ. Ταυτόχρονα όμως, δεν είναι καθηλωμένη η φοβία, αφού την Τρίτη μέρα παίζει παριστάνοντας το σκύλο όταν έρχε­ ται η Ανελίζε Σνούρμαν, σαν να κάνει ένα είδος επίδειξης- Εί­ μαι ένα σκυλάκι. Σε μια άλλη στιγμή, κάποιο αγοράκι κάνει σαν σκυλάκι, και η Σάντι φοβάται σαν να πίστευε -Είναι ένας σκύλος. Anyway, τα πράγματα είναι πολύ ενεργά γύρω από το ση­ μαίνον doggie. Την τέταρτη μέρα σημειώνουν πως εξετάζει προ­ σεκτικά το αιδοίο. Της κάνουν τότε την εξής δήλωση - δεν την έκανε η θεραπεύτρια, αλλά κάποιος που αποκαλείται στο κεί­ μενο worker, πρέπει να είναι η νοσοκόμα, το άτομο που πλένει το παιδί - Όλα τα κορίτσια είναι ίδια. Η συγγραφέας αναφέρει συγκεκριμένα - The worker told her that everything was allrigth. Η υπάλληλος της λέει ότι όλα είναι εντάξει, και ότι έτσι είναι όλα τα κορίτσια. Δεν επεκτείνεται περισσότερο. Είναι το πρώτο μέρος. Έπειτα, από 18 έως 30 Απριλίου, η φοβία μετατοπίζεται προς τα έξω. Δεν αφορά μόνο τον σκύλο του ονείρου, τον σκύλο που μιμήθηκαν, τον εσωτερικό σκύλο, αλλά και τον σκύλο του δρό­ μου. Για να γίνει αυτό, συνέβαλε και η Ανελίζε Σνούρμαν, που δείχνει μάλλον εδώ κάποια αδεξιότητα. Τα παιδιά συναντιού­ νται με το strange dog, όπως το λένε οι άγγλοι, οι οποίοι διακρί­ νουν τα strange dogs από τα κανονικά dogs. Εκείνη προειδοποιεί τα παιδιά να μην πλησιάσουν γιατί θα μπορούσε να τους δα­ γκώσει. Αυτό εντυπωσιάζει πολύ τη Σάντι, που στην αρχή δεν έδινε σημασία, ενώ μετά έχει κάτι σαν επιφοίτηση, ένα «εύρη­ κα!». Ανακαλύπτει, εξαιτίας αυτής της φράσης, αυτής της εξή­ γησης, αυτής της επαγωγής της Ανελίζε Σνούρμαν, ότι έχει τη δυ­ νατότητα να κάνει κάτι καλύτερο με τον σκύλο, ότι μπορεί να κά­ νει μια πραγματική φοβία του σκύλου. Τότε είναι, όπως επιση­ μαίνει ο Λακάν, που βγάζει μια ολοκληρωμένη φράση. Η Ανε­ λίζε Σνούρμαν σημειώνει σχολιάζοντας ότι μια βαθιά συγκίνη­ ση, μια τρομάρα, μπορεί να έχει σαν αποτέλεσμα μια διανοητι­ κή πρόοδο. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να τρομάζουμε επίτη­ 70

Η περίπτωση τηςΣάντι κατά τον ΖαχΛακάν

Fort-Da

δες τα παιδιά -αν και με την αγγλική διαπαιδαγώγηση ποτέ δεν ξέρεις-, αλλά σημειώνει με οξύνοια ότι, αίφνης, η Σάντι πραγ­ ματοποιεί πρόοδο στη γλώσσα. Μια ολοκληρωμένη φράση εμ­ φανίζεται -Doggie bite naughty boy leg. Σκυλάκι δαγκώνει κακό αγόρι πόδι. Δεν είναι εντελώς σωστή γραμματικά, τρώει κάποια πραγματάκια -τρώει όχι μόνο το πόδι του κακού αγοριού, αλλά και κάποιες λέξεις-, όμως είναι μια φράση. Την αυγή της έκτης μέρας -χρειάζονται έξι μέρες για τη δημιουργία του κόσμου, έξι και για μια φοβία-, η πραγματική φοβία, με τη συνεργασία της Ανελίζε Σνοΰρμαν, εγκαθίσταται. Ό πω ς το γράφει - Για πρώτη

φορά, η Σάντι φοβήθηκε ένα σκύλο στον δρόμο. Η Σάντι αρχίζει να εμφανίζει επιθετικότητα με τα άλλα παι­ διά. Δείχνει επίσης μια ανδρική ταύτιση με δυο αγοράκια που χτυπάνε, κυρίως με σφυριά - αρχίζει κι αυτή να κάνει το ίδιο. Δεν έχουμε τίποτε για την έβδομη μέρα, την 20η Απριλίου - υπο­ θέτω πως είναι μέρα αργίας, Κυριακή. Δεν είχα χρόνο να το επαληθεΰσω. Την όγδοη μέρα, σημειώνει η Ανελίζε Σνοΰρμαν, το παιδί ανησυχεί για το σώμα του και επαληθεύει πολύ συγκε­ κριμένα πράγματα. Η Σάντι ενδιαφέρεται διαδοχικά για διάφο­ ρα μέρη του σώματός της, για το πόδι, για το μεγάλο της δάχτυλο, για τα γεννητικά της όργανα, επίσης για τα ρούχα, το κρεβάτι της, κτλ. Παράλληλα, η θεραπεΰτρια τής κάνει μια ερμηνεία που επανέρχεται τρεις φορές στο κείμενο, λέει δηλαδή - όλες είναι έτσι. Είναι η μοναδική ερμηνεία που έγινε στη Σάντι. Ό ταν της κάνουν αυτή την ερμηνεία, η Ανελίζε Σνοΰρμαν σημειώνει ότι την όγδοη μέρα αρχίζει να διηγείται κάτι πιο περίπλοκο για ό,τι είχε αντιληφθεί από τα τριγΰρω κορίτσια -δηλαδή αποδέχεται ότι υπάρχει μια τάξη κοριτσιών. Υπάρχουν δΰο κοριτσάκια που τράβηξαν την προσοχή της γιατί αρρώστησαν, τις έκλεισαν στο αναρρωτήριο, οπότε η Σάντι δεν είχε το δικαίωμα να πάει να τις δει, πράγμα που την ανησύχησε πολΰ. Αρα, δΰο κοριτσάκια άρ­ ρωστα. Επίσης -Μ αμά άρρωστη. Και ανησυχεί να μάθει ανΑνελίζε άρρωστη, αν Σάντι άρρωστη, κτλ. Μπορούμε να διαβάσου­ με αυτά τα εκφερόμενα σαν να μεταφράζουν τη συγκρότηση και την εξερεύνηση της τάξης των κοριτσιών. Εκφράζει το ερώτημά της για την τάξη των κοριτσιών. Lydia ill, Margie ill -είναι το δεύτερο κοριτσάκι-, My mummy ill, και -περιέργως- ένα είδος αισιοδοξίας, My mummy come back, my mummy walkie again, μαμά μου περπατήσει πάλι. Και μετά ερωτήσεις - Sandy ill?Annie ill? Και διηγείται όλη την ιστορία για το ερώτημα που θέτει σχετικά με τις γυναίκες, και για το τι θα μπο­ ρούσε να είναι η αρρώστια ολωνών τους. Εν ολίγοις, επεξεργάζε­ ται την θεωρία της για τον ευνουχισμό, και για το ότι ξεπερνιέται. 71

Ζαχ Αλέν Μιλέρ

Συνεχίζονται οι επαληθεύσεις, οι συναντήσεις με τους σκύ­ λους παραμένουν δύσκολες, έπειτα, την 1η Μαίου επιστρέφει η μητέρα. Η Σάντι γελάει, η ατμόσφαιρα είναι πολύ διαφορετική, και πάει και κοιτάζει κάτω από τη φούστα της μητέρας της. Μέ­ σα στις επόμενες δεκαπέντε μέρες, δεν έχουμε τίποτε άλλο στην κλινική περιγραφή, εκτός από μια απλή σημείωση - Το πράγμα συνεχίζεται, δεν φαίνεται να επιδεινώνεται, και ακριβώς ένα μή­ να μετά τον εφιάλτη, όλα τελειώνουν. Ακολουθούν έπειτα τα σχόλια και οι θεωρητικές παρατηρή­ σεις της Ανελίζε Σνούρμαν. 6 Έ χω ήδη πει ότι ταυτοποίησε άψογα τους δύο εκλυτικούς πα­ ράγοντες, δηλαδή τη νέα παρατήρηση της διαφοράς των φύλων, και τον ρόλο της μητέρας, της οποίας η αναχώρηση σε εξασθενημένη και η επιστροφή σε καλή κατάσταση πλαισιώνουν την εκ­ κόλαψη και την εξάλειψη της φοβίας. Η Σνούρμαν απομόνωσε τα δύο γεγονότα. Ό λα κρίνονται τώρα από την εννοιολόγηση των γεγονότων και κυρίως της μεταξύ τους σχέσης. Αυτό που μου κάνει εντύπωση όταν διαβάζω το σχόλιο της Ανελίζε Σνούρμαν είναι καταρχάς ότι προσπαθεί πράγματι να εννοιολογήσει. Πώς το κάνει αυτό; Το ζητούμενο είναι τι κοινό υπάρχει σ’ ' αυτά τα δύο φαινόμενα. Αέει -Η παρατήρηση της διαφοράς των

φύλων είναι παρατήρηση ενός πλήγματος που υφίσταται το σώ­ μα, και αυτό που το επιβεβαιώνει είναι ότι η Σάντι εξερευνά το σώμα και τα διάφορα μέρη του. Από την άλλη, η μητέρα υφίσταται πλήγμα στο σώμα της. Είναι άρα το ίδιο φαινόμενο. Προ­ σθέτει επίσης -Σ ε αυτή την ηλικία, το παιδί αισθάνεται κατά κά­ ποιον τρόπο τη μητέρα σαν μέρος του σώματος του. Άρα η εξα­ φάνιση της μητέρας ισοδυναμεί με την απώλεια ενός μέρους του προσίδιου σώματος. Δεν ξέρω αν εννοιολογεί αυτά τα δύο απλούστατα γεγονότα όπως θα το έκανε η Άννα Φρόιντ - αλλά σίγουρα τα εννοιολογεί όπως θα μπορούσε να το κάνει ένας Ζακ Αακάν. Τα εννοιολογεί με βάση το α-α', μια βλεμματική σχέση αντικειμένου. Όντως, το σύμπλεγμα ευνουχισμού, στον βαθμό που βασίζεται στη σύγκρι­ ση του σώματος του αγοριού και του κοριτσιού, είναι στοχάσιμο με βάση το βλεμματικό πεδίο, και από τη σκοπιά της ολότητας του σώματος, μέσω της εικόνας. Από την άλλη, όσα αφορούν τη μητέρα έχουν επίσης την ολότητα του σώματος για αναφορά, και μάλιστα διττά: αφενός πλήττεται η ακεραιότητα του σώματός 72

Η περίπτωση τηςΣάντι κατά τον ΖακΛακάν

Fort-Da

της, αφετέρου η μητέρα αξίζει σαν μέρος του σώματος του παι­ διού - ο Λακάν τα ξαναπιάνει αυτά στο σεμινάριο. Η εννοιολόγηση της Ανελίζε Σνούρμαν γίνεται με τους όρους του α-α', και μέσω της αναφοράς στο σώμα είναι που συνδέονται οι δύο εκλυτικοί παράγοντες. Τη στέρηση πέους του κοριτσιού, σύμφωνα με την Ανελίζε Σνούρμαν, την αντιλαμβάνεται το παι­ δί σαν μια υποθετικό τραύμα, και γίνεται μια μετατόπιση στα διάφορα σημεία του σώματος, που το κορίτσι ζητάει προσεκτι­ κά να τα ταυτοποιήσει και πάλι. Κάνει το ίδιο και με το σώμα της Ανελίζε Σνούρμαν, κι εκείνη τη διαβεβαιώνει ότι το σώμα της εί­ ναι όπως του μικρού κοριτσιού. Η ανησυχία της Σάντι στρέφεται τότε στα γυαλιά της θεραπεύτριας, και το κοριτσάκι σημειώνει ότι δεν είναι ακριβώς το ίδιο αφού εκείνη δεν έχει γυαλιά. Και πρέπει τότε να της εξηγήσει ότι πρόκειται για ασήμαντο γνώρι­ σμα. Η Ανελίζε Σνούρμαν δεν εννοιολογεί, μου φαίνεται, με όρους ματαίωσης, αλλά με όρους εικονοφαντασιακούς. Υπάρχει και κάτι άλλο που μου αρέσει στο σχόλιο της Ανε­ λίζε Σνούρμαν. Όταν κάνει την τελευταία της ερμηνεία, που επα­ ναλαμβάνει για τρίτη φορά στο μικρό κορίτσι την οικουμενική ερμηνεία της, λέγοντας - είναι όλες ίδιες, για την ακρίβεια, είμα­ στε και οι όνο ίδιες, γιατί είμαστε και οι δυο κορίτσια, προσθέτει το εξής - η Σάντι βρέθηκε αντιμέτωπη με την καρδιά, με τον πυ­ ρήνα τον προβλήματος, the core of her problem.7 Η λέξη πρό­ βλημα δεν εμφανίζεται παρά μόνο μία φορά στο σχόλιό της, αλ­ λά είναι η απόδειξη ότι στοχεύει στην περίπτωση αυτή ένα υπο­ κείμενο που έχει κάποιο πρόβλημα να λύσει, μια γνώση να επε­ ξεργαστεί. Το πρόβλημα, το αναφέρει κάπου προς το τέλος, εί­ ναι το να συμφιλιωθείς με το γεγονός ότι είσαι κορίτσι. Ποια είναι η συμβολή του Αακάν στο ζήτημα; Εκεί που το ζή­ τημα ήταν η μορφή του σώματος -το κείμενο της Ανελίζε Σνούρ­ μαν μιλάει ακριβώς για πλήγμα τον προσίδιον σώματος, όπως το ξαναμεταφράζω- ο Αακάν βάζει την φαλλική λειτουργία. Παρά το γεγονός ότι η κλινική περιγραφή επισημαίνει πολύ καλά τη νέα αντίληψη της διαφοράς των φύλων, συσκοτίζει τα πράγματα. Εννοιολογώντας με όρους πλήγματος του σώματος, αμβλύνει κανείς την αιχμηρότητα, δηλαδή το ότι το πλήγμα που παθαίνει το σώμα επικεντρώνεται σ’ ένα πολύ συγκεκριμένο στοιχείο. Αξίζει τον κόπο να απολαύσουμε την ακρίβεια με την οποία η Ανελίζε Σνούρμαν περιγράφει τη βλεμματική ανακάλυψη από το παιδί της διαφοράς των φύλων στην αρχή. Μια μέρα -ήταν τον Δεκέμβριο του 44- έφεραν ένα αγοράκι περίπου δυόμισι ετών

για τον μεσημεριανό του ύπνο στην ομάδα της Σάντι. Πριν ξα­ πλώσει, χρησιμοποίησε το γιογιό ουρώντας όρθιο. Η Σάντι στε-

7. Πρβλ. εδώ, σ. 53. 73

Ζακ Αλέν Μιλέρ

κόταν δίπλα του, κοιτάζοντας έντονα. Δεν είχε ξαναδείνα συμ­ βαίνει κάτι τέτοιο, διότι τα αγόρια της δικής της ομάδας φορού­ σαν ακόμη πάνες. Λίγη ώρα μετά από αυτό που παρατήρησε, η Σάντι ζήτησε το γιογιό της και προσπάθησε να το χρησιμοποιή­ σει κρατώντας το μπροστά της. Καθώς δεν τα κατάφερε, φάνηκε πολύ δισαρεστημένη, σήκωσε τη φούστα της, έδειξε τα γεννητικά της όργανα και είπε κάτι σαν bicki με φωνή απαιτητική. To bicki ήταν μια λέξη που χρησιμοποιούσε για τα αντικείμενα που θεω­ ρούσε επιθυμητά εν γένει. Επανέλαβε αυτή τη λέξη πολλές φορές, κάνοντας όλο και πιο επιτακτική την απαίτησή της.8 Εδώ, υπάρχει η λέξη demand, που σημαίνει απαίτηση , και

8. Πρβλ. εδώ, σ. 36. 9. Πρβλ. εδώ, σ. 50. 74

δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η επινόηση από τον Λακάν του όρου demande, αίτημα, προέρχεται από την αγγλική λέξη - to τέταρ­ το σεμινάριο το δείχνει εμφανώς. Και γιατί να μην προέρχεται από τούτο το κείμενο της Ανελίζε Σνοΰρμαν; Το κείμενο περιγράφει ωραία το οπτικό ενδιαφέρον που επι­ κεντρώνεται στο όργανο, αλλά αυτή η επισήμανση χάνεται μέσα στην έννοια του προσίδιου σώματος, την οποία η συγγραφέας χρειάζεται ως ενοποιητικό στοιχείο μεταξύ της διαφοράς των φυλών και του πλήγματος του σώματος της μητέρας. Αυτό που κάνει ο Αακάν είναι το αντίθετο. Διατηρεί την αξία επικεντρω­ μένη στο αρσενικό γεννητικό όργανο, αλλά τροποποιεί την έν­ νοια του πέους, με τρόπο που να επιτρέπει να εξηγηθεί το πλήγ­ μα στο σώμα της μητέρας. Είναι η επινόηση του φαλλού. Ο φαλ' λός είναι ένας όρος, ο οποίος, από τη μία, βρίσκει το αντίστοιχό του στο οπτικό πεδίο, ως εικονοφαντασιακό αντικείμενο, αλλά, από την άλλη, εξηγεί κάτι πολύ αφηρημένο όπως η δύναμη του Αλλου. Άρα, ενώ η σύνδεση των δυο εκλυτικών παραγόντων γί­ νεται από την Ανελίζε Σνοΰρμαν με όρους πλήγματος του προ­ σίδιου σώματος, από τον Αακάν γίνεται με όρους φαλλικοΰς. Υπάρχει ένα συγκεκριμένο σημείο στο οποίο αντιλαμβανό­ μαστε, το ομολογεί και η ίδια η Σνοΰρμαν, ότι η προοπτική της σκοντάφτει. Είναι η πολΰ διακριτική υπόμνηση, στη σελίδα 266 του Psychoanalytic Study of the Child,9του παράδοξου χαρακτή­ ρα που έχει ο φόβος του δαγκώματος - παράδοξου, διότι, κατά βάθος, τι άλλο έχει να χάσει; Η Ανελίζε Σνοΰρμαν δεν καταφέρ­ νει να εννοιολογήσει τη φΰση της απειλής που πλανάται πάνω από τη Σάντι. Μήπως κλαίει για το ατΰχημα που της συνέβη; Μα ποιο ατΰχημα φοβάται μήπως της συμβεί; Είναι η ομολογία ότι υπάρχει κάτι που είναι χρονικά ανεντόπιστο, και το οποίο είναι αδιανόητο για την Ανελίζε Σνοΰρμαν. Ο Αακάν είναι σαν να λέει: Αλήθεια, δε ν τα εξηγεί κανείς κα-

λύτερα όλα αυτά με τις δικές μου έννοιες παρά με τη χρονολογία;

Η περίπτωση τηςΣάντι κατά τον ΖακΛακάν

Fort-Da

Μπορεί κανείς να το θεωρήσει αυτό άδικο, γιατί η χρονολογία της Ανελίζε Σνοΰρμαν είναι πολΰ καλά φτιαγμένη, και μπορεί να χρησιμεύσει σαν υπόδειγμα. Πιστεύω όμως ότι αυτή η παρα­ τήρηση του Λακάν παραπέμπει πολΰ συγκεκριμένα σε κάτι που τονίζει η ίδια η Ανελίζε Σνοΰρμαν, η οποία οργανώνει τα πράγ­ ματα μέσα από τα συμβάντα, καταγράφοντάς τα καθημερινά τελικά, το συμβάν που ενέχεται στον ευνουχισμό, παραμένει ανεντόπιστο από χρονολογικές παραμέτρους. Η Σνοΰρμαν λέει - το

παιδί προφανώς δεν είχε καμία σαφή ιδέα για το εάν η υποτιθέ­ μενη βλάβη είχε ήδη συμβεί ή ετοιμαζόταν να συμβεί. Το σημειώ­ νει αυτό σαν μια ελαττωματικότητα του παιδιοΰ. Και λέει - Το γεγονός όμως αυτό δεν είναι και τόσο εκπληκτικό εάν αναλογιστούμε ότι η διαδικασία σκέψης των μικρών παιδιών δεν υπακο­ ύει στους νόμους του χρόνου και της λογικής. Στο σημείο αυτό, ο Λακάν διαφωνεί με το να αντιμετωπίζεται η παιδική σκέψη σαν τη δήθεν πρωτόγονη σκέψη. Εξοΰ και το ενδιαφέρον του για την επικριτική στάση του Λεβί-Στρος προς τον Λεβί-Μπρουλ [LevyBruhl]. Ο Λακάν, από τη μεριά του, θα επεξεργαστεί μια λαστι­ χένια λογική, που επιτρέπει να μην είμαστε δέσμιοι της χρονο­ λογικής γραμμικότητας.10Η Σνοΰρμαν λέει - Όπως και στην ασυ­

νείδητη σκέψη του ενηλίκου τα αντίθετα δεν αλληλοαποκλείονται. Μου φαίνεται ότι εδώ είναι που ο Λακάν προτείνει μια λΰση με την ιδέα ενός φαλλοΰ όχι αφηρημένου αλλά συμβολικοΰ, δηλα­ δή αφηρημένου παρ’ όλα αυτά σε σχέση με το πραγματικό ή φαντασιακό όργανο. Προτείνει λΰση και σ’ ένα άλλο επίπεδο, όταν τίθεται το θέ­ μα της αποτελεσματικότητας της ερμηνείας «όλες οι γυναίκες εί­ ναι ίδιες». Αυτή η ερμηνεία είχε πιθανότατα ευνοϊκό αποτέλε­ σμα, αν και δεν θα παίρναμε όρκο. Η ίδια η Ανελίζε Σνοΰρμαν αναρωτιέται τι θα είχε συμβεί εάν δεν είχε γίνει αυτή η ερμηνεία. Πρέπει να της αποδώσουμε τη γρήγορη εξάλειψη αυτής της φο­ βίας; Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται στα παιδιά και χωρίς θε­ ραπευτική παρέμβαση. Τι άποψη έχει η Ανελίζε Σνοΰρμαν για την αποτελεσματικότητα της φράσης; Είναι δΰσκολο να καταλάβει κάποιος την αποτελεσματικότητα του συμβόλου πάνω σε διάφορα στοιχεία που για τη δική της αντίληψη είναι τελείως ξεκομμένα από το συμβο­ λικό. Για τον Λακάν, το υποκείμενο -και μάλιστα το υποκείμενο-παιδί εξίσου, δηλαδή η μικρή Σάντι- έχει, θα έλεγα, μια επι­ θυμία για θεμελίωση, μια επιθυμία αιτιοδότησης [désir de raison]. Δεν μετράνε μονάχα τα αντικείμενα που υπάρχουν στον κόσμο, το πιο πολΰτιμο είναι η δομή. Στο επίπεδο της δομής βρίσκει τον προσανατολισμό του το μικρό παιδί. Η φοβία, τόσο της Σάντι

10. Πρβλ. το 22ο κεφά­ λαιο του τέταρτου σεμιναρίου που επι­ γράφεται: «Δοκιμή μιας λογικής από καουτσούκ». 75

Ζακ Λλέν Μιλέρ

όσο και του Χανς, υπάρχει για να δείχνει ότι για το παιδί τίποτε δεν είναι αναίτιο, τίποτε δεν πρέπει να είναι χωρίς αιτία. Ο Λακάν επισημαίνει ότι το άλογο του μικρού Χανς αναδύεται σε μια φράση, η οποία είναι: λόγω τον αλόγου -wegen-, εξαιτίας τον αλόγου, έπαθα αυτή τη χαζομάρα. Το άλογο έρχεται στην θέση του αιτίου. Το ίδιο και η επινόηση του σκΰλου είναι η επινόηση του αιτίου του ευνουχισμού. Πρέπει η έλλειψη να έχει ένα φο­ ρέα. Αυτό που υπάρχει εδώ είναι, ας το πούμε καθαρά, μια επι­ θυμία για γνώση, μια κυριολεκτικά «επιστημική» επιθυμία, ένα κατασκεύασμα γνώσης. Το άγχος ευνουχισμού είναι επίσης ένα άγχος τού γιατί. Υπάρχει κι ένα άλλο σημαντικό σημείο που υπογραμμίζει ο Λακάν. Η απλή θέαση της διαφοράς των φύλων δεν ήταν αρκε­ τή για να πυροδοτήσει τη φοβία. Χρειάστηκε ένα δεύτερο γεγο­ νός, η εξασθένηση και η απουσία της μητέρας. Μπορούμε να το θεωρητικοποιήσουμε με βάση τη λογική τού «εκ των υστέρων» -μόνο όταν γίνεται το δεύτερο γεγονός, αποκτά τραυματική αξία το πρώτο. Ο Λακάν λέει και κάτι επιπλέον - το τραυματικό στοι­ χείο στο δεύτερο γεγονός, δηλαδή τη θέαση της μητέρας όταν έχει πληγεί η δύναμή της, είναι ότι δεν θα μπορεί να δώσει τον φαλλό. Δεν θα μπορεί να τον μεταδώσει. Αυτό που φαίνεται ου­ σιαστικό για να ισορροπεί η τάξη του κόσμου, είναι η παρουσία ενός πλήρους Άλλου, ο οποίος έχει και μπορεί να δώσει. Αυτή τη λειτουργία του Άλλου που θα μπορούσε να δώσει, τη σημείωσε η Ανελίζε Σνούρμαν, και συγκεκριμένα όταν παρατη­ ρεί πόσο συναρπάζεται η Σάντι από το αγοράκι που ουρεί όρ­ θιο. Αέει - Τις επόμενες μέρες ξαναπροσπάθησε να ουρήσει σαν αγόρι, επιμένοντας να κρατάω το γιογιό γι ’ αυτήν και νευριάζο­ ντας μαζί μου που δεν τα κατάφερνε. Από αυτό το γεγονός, κα­ ταλήγει στο κείμενό της στο εξής συμπέρασμα -Είχε την ιδέα ότι διέθετα τη δύναμη, within my power, να δώσω ή να πάρω πίσω, να αρνηθώ το πέος.11Αυτή η παρατήρηση, που την επισημαίνει και ο Αακάν, είναι κάτι για το οποίο πρέπει να συγχαρούμε την Ανε­ λίζε Σνούρμαν - η έννοια της δύναμης της μητέρας υπάρχει μέ­ σα στο κείμενο, στη μικρή τούτη φράση, within my power.

ΙΙ.Πρβλ. εδώ, σ. 48. 76

Θα μου επιτρέψω λοιπόν να συμπεράνω ότι την Ανελίζε Σνούρ­ μαν, ο Αακάν την απαθανάτισε μεν, αλλά και τη δυσφήμησε ελα­ φρώς. Δεν γνώριζε το σημαίνον, και ειδικά το φαλλικό σημαίνον, ούτε την πατρική μεταφορά. Σίγουρα, όμως, δεν ήταν ηλίθια. Αν ο Αακάν την κακομεταχειρίζεται λίγο, το κάνει παρασυρ­ μένος από τη φλόγα της δράσης, από τη φλόγα της επινόησης. Ας της ζητήσουμε συγνώμη.

Η περίπτωση τηςΣάντι κατά τον ΖαχΛαχάν

Fort-Da

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ακολουθείμια περίληψη μερικών απαντήσεων του Ζακ-Αλέν Μιλέρ στις ερωτήσεις των παρισταμένων. Για λόγους χρόνου, άφησα το δεύτερο μέρος, για όσα γίνο­ νται μετέπειτα, το οποίο σχολιάζει ο Λακάν. Η Σάντι επιστρέφει στην οικογένεια που ανασυγκροτείται, αφού η μητέρα παντρεύ­ εται με τον αδελφό του πρώτου της συζύγου. Η μικρή ξαναβρί­ σκει συνεπώς έναν πατέρα με σάρκα και οστά, έναν πατριό. Ξα­ ναβρίσκει τον αδελφό της, υπάρχει εκεί και η εξαδέλφη της, η κόρη του θείου-πατριού της, πάντως η ίδια είναι η αγαπημένη της μητέρας της. Μπορούμε να σκεφτούμε ότι πρέπει σ’ αυτό να έπαιξε κάποιο ρόλο ο θάνατος της αδελφής. Η Σάντι γίνεται η αγαπημένη, και ο Λακάν λέει - είναι το girl-phallus του μικρού αγοριού. Θα μπορούσαμε να σκεφτούμε ότι η οικουμενικού χα­ ρακτήρα ερμηνεία που της έγινε είχε κάποιες συνέπειες, οπότε ξαναβρίσκεται σε θέση εξαίρεσης, ως η αγαπημένη.

VX Φ χ ; καμία δεν έχει φαλλό

Καθώς της εξήγησαν ότι όλες είναι ίδιες, εκείνη θα είναι τελι­ κά ο φαλλός. Η προβληματική τού να έχει ή να μην έχει τον φαλ­ λό δεν της αρέσει και τόσο, ενώ βρίσκει συναρπαστικό να είναι η αγαπημένη. Θα μπορούσαμε να τα αποτυπώσουμε γραπτώς12 όλα αυτά, με βάση μια πολύ όψιμη περίοδο της διδασκαλίας του Λακάν. (...) Υπάρχει ένα καταπληκτικό επεισόδιο με το πόδι. Τρεις μέ­ ρες αργότερα, δηλαδή την 21η Απριλίου, βγήκε κλαίγόντας από το λουτρό, λέγοντάςμου ότι χτύπησε το πόδι της - είναι όπως και με τον Χανς, για τον οποίο το πόδι αποκτά επίσης κάποια στιγ-

12. Στο ανωτέρω σχή­ μα, ο κύκλος αποτυπώνει το σύνολο των γυναικών όπου εντάσσει τη Σάντι η οικουμενική ερμη­ νεία που επικεντρώ­ νεται στο έχειν: όλες είναι ίδιες, όλες οι γυναίκες δεν έχουν φαλλό. Το μαύρο στίγμα εκτός κύκλου αποτυπώνει τη θέση εξαίρεσης της Σάντι, όπου ανακτά κάτι της τάξεως τού είναι: εί­ ναι η αγαπημένη της μητέρας, είναι ο φαλλός. 77

Ζ α κ Α λέν Μιλέρ

μή μεγάλη σημασία-, βγάζει τη μία παντόφλα της, παρατηρεί με­ ρικές ίνες στην πατούσα και λέει με αηδιασμένο ύφος, dirty. Οτι­ δήποτε αγγίζει το σώμα, τα ρούχα, τα γυαλιά, κτλ., είναι ουσιιόδες για εκείνη. Είναι πράγματα που διαπιστώνουμε στα γυναικεία υποκείμενα που έχουν σημαδευτεί στην παιδική τους ηλικία από ένα μικρό μετωνυμικό συμβάν, συνδεόμενο με την αντίληψη της διαφοράς των φυλών - υπάρχει ένα στοιχείο που καθηλώνεται και αντιστέκεται θριαμβευτικά σε χρόνια ανάλυσης. Εδώ, το έχουμε αυτό εν τω γεννάσθαι. Δεν πιστεύει στα λόγια, ελέγχει το πόδι της, το δάχτυλό της. Είναι μια μικρή Αγγλίδα που έχει την αίσθηση της εμπειρίας. (...) Μετά από εκείνο το περιστατικό, όπου η Ανελίζε λέει ότι δεν πρέπει να παίζουνε με το strange dog, γιατί μπορεί να δαγκώσει - όλα τα παιδιά χαιρετούσαν κάθε σκύλο που συναντούσαμε φωνάζοντάς τον doggie. ΗΣάντι δεν έδειξε ποτέ να φοβάται, ούτε και κανένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον απέναντι στα σκυλιά πον συναντού­ σαμε στον δρόμο. Καθώς φτάναμε στο σχολείο της Nursery, η Σάντι άρχισε να μιλάει με υπερδιέγερση, υπήρξε αρχικά a jumble of words, Doggie, bite, boy, Bobby, Mummy -ένα ξέσπασμα, μια από­ λαυση του σημαίνοντος-, και μετά λέει καθαρά -σχεδόν χωρίς να πάρει ανάσα- τη μεγαλύτερη φράση πον είχε ποτέ πει - Doggie bite naughty boy leg. Αμέσως μετά, έδειχνε επανειλημμένα το δά­ χτυλό της πον δεν είχε τίποτα, λέγοντας - All better, πολύ καλύχερα. Είναι κάτι που κάποιος θα μπορούσε να έχει πει για τη μη­ τέρα της, θα επιστρέφει καλύτερα. Κατά κάποιον τρόπο Θριαμ­ βολογεί, σ’ εκείνη δεν συνέβη τίποτε, εκτός από τη φοβία. Ταυ­ τόχρονα, αχνοδιαγράφεται η έκβαση. Ποια είναι η ακριβής σημασία αυτής της φράσης; Είναι ίσως η διατύπωση μιας θέσης περί του ευνουχισμού. Ό λοι είναι αγό­ ρια, έπειτα υπάρχουν κάτι κακοί, και τότε ο σκύλος δαγκώνει, και της αφαιρεί ένα κομμάτι. Επεξεργάστηκε μια θέση, μια θεωρία για τον ευνουχισμό, με αφετηρία το dog in the bed και το to bite. Μετάφραση: Ανθή Αθανασιάδον και ΒλάσηςΣκολίδης

A n n a F re u d . 1SS5-1^S2.

7L)

Ε ςτεαα Σ

ολα ν ο -Σ ουαρες

Το Απόρριμμα Η συνάντηση

Η Μαρίνα δεν μιλάει. Είναι τεσσεράμισι χρόνων. Το βλέμμα της είναι απλανές και φοβισμένο. Έ κ α ν ε θεραπεία για μια υποτι­ θέμενη κωφότητα, την οποία όμως δεν επιβεβαίωσαν οι ιατρικές εξετάσεις. Παρόλο που έχει μάθει να περπατάει, πέφ τει συνεχώς, γ ε ­ γονός που κάποια στιγμή ανησυχεί τους γονείς. Α ϋπνία, ενού­ ρηση, εγκόπριση και ανορεξία έρχονται να συμπληρώσουν αυ­ τή την αρχική εικόνα. «Ο ργανική αιτία δεν υπάρχει», λένε οι γιατροί του παιδιατρικού νοσοκομείου Τρουσό, οι οποίοι συνιστοΰν ψυχοθεραπεία.

Η αρχή της ψυχανάλυσης

Η ανάλυση αρχίζει με την παρουσία της μητέρας, αφού κάθε απόπειρα αποχωρισμού προκαλεί στη Μ αρίνα φόβο και τρόμο. Σε πρώτο χρόνο, επιδίδεται δυναμικά στο να σχίζει στα δύο τα χαρτιά αφού πρώτα χαράξει πάνω τους μια σειρά από γραμ­ μές. Ακολουθεί μια αποτυχημένη απόπειρα για κόλλημα: το σελοτέιπ δείχνει ανίκανο, μετά από κάθε κόψιμο, να κολλήσει το τίποτε, το μικρό χάραγμα ή το σχίσιμο. Δεν κολλάει και η Μ αρί­ να πέφτει.

Το πρωτότυπο: Estella Solano-Suarez, «Le déchet», στο περιοδικό Analytica, Navarin, Παρίσι 1983, σσ. 41-46. Η συγγραφέας είναι ψυχαναλύτρια, μέλος (ΑΜΕ) της Σχολής τσυ Φροϊδικού Αιτίου και της Νέας Λακανικής Σχολής. Για την προσωπική της διαδρομή από την Αργεντινή στο Παρίσι και τη μαθητεία κοντά στον Λακάν, βλ. Εστέλα Σολάνο-Σσυάρες, «Pilgrim’s progress», στον συλλογικό τόμο Γνωριμία με τον Λακάν, Ψυχογιός, Αθήνα 2007, σσ. 31-40.

81

Εστέλα Σολάνο-Σονάρες

Αργότερα επινοεί ένα παιχνίδι που θα της δώσει μεγάλη ικα­ νοποίηση: φτιάχνει ένα αντικείμενο, του αφαιρεί μερικά κομ­ μάτια, κι έπειτα τα αφήνει να πέσουν το ένα μετά το άλλο, με φω­ νές χαράς και υπερδιέγερσης. Από τα κομμάτια που πέφτουν, απομονώνει το ένα. Τούτη τη φορά, τα κατάφερε! Το στερεώνει με σελοτέιπ πάνω στο χαρτί, σαν μια τελίτσα που να σταματάει την κατρακύλα που είχαν πάρει τα κομμάτια σε μια ξέφρενη πτώση. Από την τελίτσα αυτή, προκύπτουν για τη Μαρίνα κάποιες συνέπειες: μια μορφή αναδύεται από τις γραμμές που χαράζει, μια μορφή που αναγγέλλει το περίγραμμα ενός συγκινητικού προσώπου. Το συνοδεύουν τέσσερις κύκλοι, με τον καθένα να διαφοροποιείται από το χρώμα του. Η Μαρίνα τραβάει μια το­ μή στη μέση του κάθε κύκλου, πράγμα που τους διαιρεί σε δύο μισά κομμάτια.

Οι νόμοι της γλώσσας

Ας ακολουθήσουμε λοιπόν τη Μαρίνα στο μονοπάτι που χαρά­ ζει με τις ψαλιδιές της, και ας είμαστε ικανοί να αναγνωρίσουμε στις γραμμούλες που ζωγραφίζει, στην καθαρή διαφορά που ει­ σάγει με το χρώμα, στο κόψιμο της επιφάνειας που κάνει, τους ίδιους τους νόμους της γλώσσας. Ακόμη κι αν στη Μαρίνα «αυτό δεν μιλάει», τριγύρω της «αυ­ τό μιλάει για κείνη», και φαίνεται πως οι συναντήσεις μας επέχουν θέση πεδίου της γλώσσας. Κι έτσι διανοίγεται μια προοπτική που αναδεικνύει ότι, ανάμεσα στο υποκείμενο και στον Άλλο, το ασυ­ νείδητο είναι η εν ενεργεία τομή τους [leur coupure en acte], όπως το ορίζετ ο Λακάν στο κείμενό του «Θέση του ασυνειδήτου».1 Μέσα στην έγνοια μας να μη θέλουμε τίποτε να ξέρουμε, ας μη ξεχνάμε πως αυτή η τομή εν δράση, δηλαδή η έννοια του ασυ­ νειδήτου, απευθύνεται στον αναλυτή, ο οποίος αποτελεί μέρος του, όπως μας διδάσκει ο Λακάν.

«Κομματάκι!» Ι.Βλ. Ζακ Λακάν, «Θέση του ασυνειδή­ του», μετ. Θεοδωρίδη, Λινάρδου, Μπλανσε', Παπανικολάου, Η Ψυ­ χανάλυση, 6, Ανοιξη 2009, ο. 17. 82

Η Μαρίνα πλάθει έναν κρίκο και μετά τον πατικώνει (1)· ύστε­ ρα του κάνει ένα κόψιμο (2)· ξανακλείνει τον κρίκο (3)· τον ξανακόβει σε δύο διαφορετικά σημεία (4)· έπειτα τον ξανακλείνει (5)' τον ξανακόβει σε έξι σημεία (6)· τον ξανακλείνει και πάλι (7).

Το απόρριμμα

Fort-Da

Σχήμα 6

Σχήμα 7

Όσο διαρκεί αυτή η δραστηριότητα, πιπιλίζει τη γλώσσα της. Έπειτα, βάζει ένα κομματάκι πλαστελίνης στην κεντρική τρύπα του κρίκου, η τρύπα εξαφανίζεται, και η Μαρίνα προφέρει την πρώτη λέξη: «κομματάκι!» Ο,τι υπήρχε εδώ, έτοιμο να μιλήσει, λέει ο Λακάν, εξαφανί­ ζεται καθώς δεν είναι πλέον παρά ένα σημαίνον. Ό ,τι στη Μαρί­ να ήταν έτοιμο να μιλήσει, μιλάει, ύστερα από αυτή την περίερ­ γη δουλειά όπου η τομή αφυπνίζει τον κτύπο που χαρακτηρίζει τον χρονικό παλμό του ασυνειδήτου. Το κομματάκι είναι το όνο­ μα αυτού που έρχεται στη θέση της κεντρικής τρύπας, μιας τρύ­ πας οριοθετημένης από το χείλος της επιφάνειας εκείνης που ανοίγει και ξανακλείνει σε μια εναλλαγή πιπιλίσματος.

/

Fort Da

Η Μαρίνα παίζει: κολλάει το κομματάκι στην παλάμη του χεριού της μητέρας της, κι εκείνη πρέπει να χτυπάει παλαμάκια, ούτως ώστε το κομματάκι να εμφανίζεται και να εξαφανίζεται ανάμε­ σα στα δύο της χέρια. Η Μαρίνα ενθουσιάζεται και ζητάει «πά­ λι!». Έπειτα έρχεται η ίδια να παραστήσει το κομματάκι, καθώς, παίζοντας κρυφτό, εξαφανίζεται, και επανεμφανίζεται μετά από το «σταμάτα!» που της φωνάζει η μητέρα της. Ύ στερα από αυ­ τά τα παιγνίδια εμφάνισης και εξαφάνισης, ακολουθεί μια συ­ 83

Εστέλα Σολάνο-Σουάρες

νεδρία όπου η Μ αρίνα παίζει την εξαφάνιση της μητέρας της και τη δική μου. Μας σκοτώνει. Τις επόμενες μέρες, αρχίζει να κά­ νει φράσεις με ρήματα σε δεύτερο και σε πρώτο πρόσωπο. Αυτή η ακύρωση, την οποία επιφέρει μέσα από το παιγνίδι της, την κάνει να νιώσει ένοχη, ένοχη για κείνο το σφάλμα, που δεν είναι άλλο από κάτι που συνιστά ατέλεια. Αυτή την ατέλεια από την οποία θα μας θεραπεύσει, τη λέει «βαβά». Παρά τις θεραπείες, στη μητέρα της ένα «βαβά» επανέρχεται πάντα στην ίδια θέση. «Μαμά βαβά», λέει η Μαρίνα, δείχνοντας το στήθος της μητέρας της. Π ιπιλίζει τον αντίχειρά της και κόβει ένα χαρτί στα δύο. Από αυτό το σημείο και μετά, η Μ αρίνα μπαίνει μόνη της στις συνεδρίες, δηλαδή αποφασίζει να αφήσει τη μητέρα της στην α ί­ θουσα αναμονής. Εκείνη δέχεται, ατάραχη, όπως εμφανίζεται από την αρχή της ανάλυσης της κόρης της. Αυτός ο αποχωρισμός που προέκυψε είναι συνεπώ ς τομή, που ήταν ήδη ανιχνεύσιμη σ’ εκείνη τη δυνατότητα τομής που εισάγει το σημαίνον μέσα στο πραγματικό.

Το στοματικό αντικείμενο

Το βαβά στο στήθος υποδεικνύει ίσως την τομή που π ρέπει να γίνει ανάμεσα στο στήθος και τη μητέρα, ώστε αυτό να μπορέσει να δοθεί στο παιδί. Στη συνέχεια, η προσπάθεια της Μ αρίνας θα επικεντρω θεί στο να προκαλέσει την πτώση αυτού του αντικει­ μένου. Το βαβά μετατοπίζεται, τώρα είναι πάνω στο στόμα της. Τ αΐ­ ζει τις κούκλες και ανα πα ρά γει μια σκηνή όπου το μωρό δεν θέ­ λει να φάει, γίνεται βίαιη και απότομη -« δεν θέλεις»-, πετάει τα πάντα κάτω και προσθέτει: «Τότε θα τα μαζέψεις εσύ!» Μ ια άλλη σκηνή: δίνει φαγητό στον βάτραχο και καθώς βά­ ζει ένα κομμάτι στο στόμα του, αναριγεί και λέει: «Αϊ!». Στο πρό­ σωπό της μπορεί κανείς να διαβάσει μια έκφραση τρόμου. Ποιο κομμάτι είναι να καταπιεί ώστε να προκύπτει τέτοιος τρόμος: Σε κάθε περίπτωση, το μωρό προτιμάει να τραφ εί με τίποτε. Και δι­ καιολογημένα! Στο σημείο αυτό, η Μ αρίνα επα νέρχεται στις επιφάνειες. Επάνω στο χαρτί σχεδιάζει έναν κύκλο [που στα γαλλικά λέγε­ ται «ρον»]. Το φώνημα «ρον» είναι μέρος του πατρωνύμου της. Ο ριοθετεί, πατώντας πολλές φορές μ’ ένα μαρκαδόρο, την π ερ ι­ φ έρεια του κύκλου, έπειτα κόβει το εσωτερικό του κύκλου, ένα κεντρικό θραύσμα αποκόπτεται και η Μ αρίνα πέφτει μαζί με το κομμάτι του χαρτιού.

Το απόρριμμα

Fort-Da

Κοιτάζει την τρύπα που έγινε στο χαρτί και παίρνει μια άλλη κόλλα που τη χωρίζει στη μέση με μια γραμμή για να εγγράψει μια γραφή σε τέσσερις θέσεις:

μαμά μπαμπάς Το οποίο διαβάζει ως εξής: -------------------------- 7 ' μαμα άρρωστου

Αρρωστον [ΐΏ^άο] είναι το όνομα που δίνει στην αναλΰτριάτης. Αμέσως μόλις πραγματοποίησε αυτή την τομή που εγκαθιστά η τρύπα, η Μαρίνα οργανώνει τη γραφή στην οποία μπορούμε να αναγνωρίσουμε εκείνη την «τετραμερή δομή που από τότε που υπάρχει το ασυνείδητο είναι απαιτούμενη για την κατασκευή μιας υποκειμενικής οργάνωσης», όπως μας υποδεικνύει ο Λακάν στο κείμενό του «Ο Καντ με τον Σαντ».2Για τη Μαρίνα, αυ­ τό είναι η γραφή ενός ονόματος. Η Μαρίνα για πρώτη φορά διηγείται μια ιστορία: ένα μικρό κορίτσι τρώει, -το ')&, το «εγώ», εκθλίβεται3 σε όλες τις λέξεις όπου περιλαμβάνεται ως φώνημα-, ένα μωρό στο κρεβά­ τι κάνει νάνι, το μωρό παίρνει το «μπερό» του, η μαμά δίνει το «μπερό» και ο μπαμπάς δίνει το «μπερό». Σε αυτή τη σειρά των εκφερομένων μπορούμε να διαβάσουμε μια επιθυμία υποταγμένη στη φαντασίωση. Το μπιμπερό εισάγεται στη διαλεκτική της δωρεάς. Το αντικείμενο-αίτιο της επιθυμίας είναι παραχωρήσιμο εάν και εφόσον περιληφθεί στον γαληνευτικό μηχανισμό που εγκαθιδρύει το φαλλικό σημαίνον.

Το πρωκτικό αντικείμενο

Έ να άλλο αντικείμενο έρχεται να απασχολήσει τη Μαρίνα: το πρωκτικό αντικείμενο. Σε αυτή την περίοδο της ανάλυσής της, ένα μεγάλο μέρος θα δουλευτεί μακριά από το βλέμμα μου. Η Μαρίνα γράφει σ’ ένα χαρτί με μια άσπρη ξυλομπογιά και έκπληκτη διαπιστώνει ότι η γραφή της δεν άφησε ίχνη. Ό ταν ξα­ νακάνει τις γραμμές με μαύρο μολύβι, αναφωνεί «λάθος», σβή-

2. Βλ. Jacques Lacan, «Kant avec Sade» (1962), in Écrits, Seuil, Παρίσι 1966, σ. 774. (Σ.τ.μ.) 3. Δηλαδή, η μικρή Μα­ ρίνα δεν προφέρει το φώνημα ζε στο τέλος του ρήματος mange, λέει μαν αντί για μανζ (ε). Στα γαλλικά, η τελευταία συλλαβή του ρηματικού τύπου mange κάνει ομοηχία με την προσωπική αντωνυμία je, «εγώ». (Σ.τ.μ.) 85

Εστέλα Σολάνο-Σονάρες

νει τις γραμμές, και το χαρτί, ως το απόρριμμα της επιχείρησης σβησίματος, πάει στα σκουπίδια. Η Μ αρίνα θα επιδοθεί στο άδειασμα. Α δειάζει τα δοχεία με την πλαστελίνη. Το περιεχόμε­ νο πέφτει κάτω. Γύρω από το χείλος ενός τέτοιου δοχείου, κολ­ λάει σελοτέιπ. Το δάχτυλό της και το δικό μου δάχτυλο πρέπει να περιτρέξουν διαδοχικά το χείλος που έχει οριοθετηθεί με αυ­ τόν τον τρόπο. Κάθε γύρος συνοδεύεται από ένα «Αϊ!» που προ­ φέρει η Μαρίνα. Από το περιεχόμενο του δοχείου φτιάχνει ένα δώρο για μένα, τυλιγμένο σε χαρτί και κολλημένο καλά τριγύρω με σελοτέιπ. Ελέγχει αν το δοχείο είναι άδειο, πετάει το υπόλοι­ πο στα σκουπίδια, πηγαίνει στον πίνακα και γράφει το όνομά της και το δικό μου. Για το όνομά μου γράφει: «Εο». Μπορούμε να εντοπίσουμε στα δύο παραπάνω αποσπάσμα­ τα όπου τίθεται το ζήτημα του στοματικού, κι έπειτα του πρωκτι­ κού, αντικειμένου, ότι αυτό που επαναλαμβάνεται είναι: η πα ­ ραγωγή ενός κενού. Στην πρώτη περίπτωση είναι η τρύπα στο χαρτί, ενώ στη δεύτερη περίπτωση αποκτά όγκο, γιατί είναι το κενό ενός δοχείου - και επακολουθεί μια πτώση που υπογραμ­ μίζεται με τη γραφή ενός ονόματος.

Το «εγώ»

. Είπαμε προηγουμένως ότι στα εκφερόμενα της Μ αρίνας το je, το «εγώ» πάθαινε έκθλιψη, όπως και στην εκφορά της. Μ ια μέρα, μου δείχνει ένα ανθρω πάκι που φέρνει μαζί της και που το ονομάζει «Χριστούλη» [«petit Jésus»]. Ή τα ν λοιπόν κάτι πρωτοεμφανιζόμενο.4 Πολύ αργότερα σχεδιάζει δύο σπίτια, «το σπίτι της μαμάς και το σπίτι μου». Από αυτό που αντιπροσωπεύει το σπίτι της κόβει τη σκεπή, τη βάζει αλλού, και λέει: «τη σκεπή εγώ την κολλάω αλλού» [«le toit, je le colle ailleurs»]. To je, το «εγώ» αναδύθηκε για πρώτη φορά σε εκφερόμενό της.

4. Δηλαδή εμφανίζεται για πρώτη φορά ένα φώνημα ζε οτα λόγια της. Στα γαλλικά, το Jésus προφέρεται Ζεζν, οπότε η πρώτη συλ­ λαβή κάνει ομσηχία με την προσωπική αντω­ νυμία je, «εγιό». (Σ.τ.μ.)

Ο φορέας των βασάνων

Αυτή η θεραπεία που διαρκεί τέσσερα χρόνια, δεν έχει ακόμη τελειώσει. Σκοντάφτει σε δυσκολίες που έχουν άμεση σχέση με τη θέση που κατέχει αυτό το παιδί στη φαντασίωση της μητέρας. Το να πούμε ότι το πέσιμο της Μαρίνας υπαγορευόταν από το ότι βρισκόταν στη θέση του αντικειμένου, την οποία εντοπίσαμε από την αρχή της θεραπείας της, δεν μας φαινόταν αρκετό. Πα-

Το απόρριμμα

Fort-Da

ρέμενε το ερώτημα: σύμφωνα με ποια οικονομία και για χάρη ποιας απόλαυσης ήρθε να πάρει αυτή τη θέση. Την απάντηση μας την έφερε η μητέρα, συνοδευόμενη μάλι­ στα από τον σύζυγό της. Ή ταν καταπληκτικό, η κόρη τους δεν εί­ χε πλέον καμία από τις δυσκολίες που υποκίνησαν το αίτημα της ανάλυσης. Ωστόσο, είχαν έρθει για να μου πουν ότι τα πράγματα πήγαιναν πολύ άσχημα. Για τον πατέρα, αυτό εκφραζόταν με ένα διαζευκτικό είτε: «Εάν αυτό συνεχιστεί έτσι, είτε η γυναίκα μου θα χάσει τα λογι­ κά της, είτε η μικρή θα πάει σε ίδρυμα για ανώμαλα και καθυ­ στερημένα. Για τη μητέρα, αυτό το παιδί ήταν «το χειρότερο των βασάνων». Τις προάλλες είπε στη Μαρίνα: «Έλα γλυκιά μου να διαβάσεις το μάθημά σου». Εκείνη της απάντησε: «Δεν θέλω». Η μητέρα της ανταπαντά: «Εάν δεν διαβάσεις, η μαμά θα κλαίει». Η Μαρινάτης είπε: «Άμα θέλεις κλάψε, δεν θέλω να διαβάσω». Αφού τέλειωσε την αφήγηση της σκηνής, η μητέρα προσθέτει: «Έχω τόσο πολύ υποφέρει... ο πατέρας μου με χτυπούσε, κι αυτό μ’ έκανε να εγκαταλείψω το σπίτι και να καταφύγω στον γάμο». Μήπως η Μαρίνα βρίσκεται στη θέση του φορέα των βασά­ νων της μητέρας της; Σε κάθε περίπτωση, η απολιθωμένη κατά­ σταση που τη χαρακτήριζε στην αρχή της θεραπείας, η σιωπή και συγχρόνως η απάθεια, καθώς και η ολοκληρωτική απουσία δια­ περατότητας, αντιπροσώπευαν στη Μαρίνα την καθαρή παρου­ σία του απορρίμματος, στοιχείο που μας παραπέμπει στο «ασύλ­ ληπτο του καθ’ εαυτόν πράγματος», όπως το προσδιορίζει ο Λακάν στο κείμενό του «Ο Κάντ με τον Σαντ». Είναι σίγουρο πως άλλαξε θέση, διότι ενέχεται πλέον στην κίνηση αλλοτρίωσης που συνοδεύει κάθε ανάδυση του υποκει­ μένου στο πεδίο του Άλλου. Επομένως, ένας συγκερασμός από­ λαυσης έγινε στη γλώσσα. Εντούτοις, η αποκάλυψη της φαντασίωσης της μητέρας και της θέσης που η Μαρίνα κατέχει εκεί, μας κάνει να πιστεύουμε πως εάν η Μαρίνα δεν πάψει να συνεισφέρει το δικό της πετραδάκι στην απόλαυση της μητέρας, τότε πρέπει να φοβόμαστε μήπως συμβεί μια απώλεια της πραγματικότητας από την πλευρά της μητέρας -εάν η φαντασίωση χωλαίνει-, εκτός κι εάν, για να διατηρήσει αυτή την πραγματικότητα, η Μαρίνα ακολουθήσει για τα καλά τη διαδρο­ μή των απορριμμάτων και καταλήξει στα καθυστερημένα παιδιά. Από αυτό διαπιστώνουμε πως η ψυχανάλυση των παιδιών, πέρα από τη θεραπευτική στόχευση, δεν παύει να εγγράφεται ενά­ ντια στα κατεστημένα ιδεώδη.

Μετάφραση: Ιωάννα Βεριγάκη και Γεωργία Φονντονλάκη 87

Μ

α ρ ίν α

Φ ρ α γ κ ι α δα κ η

Η Μ υθοπλασία Σ την Κλινική Τ ου Παιδιού Ι.Βλ. Sigmund Freud, La naissance de la psy­ chanalyse, PUF, Παρί­ σι 1956, σ. 191. 2. Βλ. Sigmund Freud, «Le roman individuel des névrosés» (1909), Névrose, psychose et perversion, PUF, Παρί­ σι 1967, σσ. 157-160. 3. Βλ. Jacques Lacan, Le Séminaire, Livre IV, La relation d'objet (19561957), Seuil, Παρίσι 1994, σ. 253, και γενι­ κότερα τα κεφάλαια 15-23. Πρβλ. επίσης, Le Séminaire, Livre XVI, D ’un Autre à l ’autre (1968-1969), Seuil, Παρίσι 2006, σ. 190. 4. Jacques-Alain Miller, «Choses de finesse en psychanalyse» (20082009), ετήσιος κύκλος μαθημάτων, 14 Ιαν. 2009, ανέκδοτο.

Στην κλινική των παιδιών ερχόμαστε αντιμέτωποι πολύ συχνά με μυθοπλασίες. Τα παιδιά σε θεραπεία φαντάζονται, πιστεύουν, διηγούνται καμιά φορά απίστευτες ιστορίες. Τι θέση έχουν οι μυθοπλασίες στην ψυχανάλυση ενός παιδιού; Πώς τις ακούει ο αναλυτής και τι αξία τους δίνει; Ο Φρόιντ, πολύ νωρίς, την περίο­ δο που εγκαταλείπει την προψυχαναλυτική θεωρία της Γ^ντοάοζ, τονίζει ότι «στο ασυνείδητο δεν υπάρχει καμία ένδειξη πραγ­ ματικότητας, έτσι ώστε είναι αδύνατο να τη διαχωρίσουμε από την αλήθεια και την επενδυμένη με συναισθήματα μυθοπλασία».1 Ο Φρόιντ θα καταδείξει εξάλλου ότι η οικογενειακή ιστορία δεν είναι παρά ένα σενάριο, ένα μυθιστόρημα του παιδιού, που απορρέει από την αναγκαιότητα κατασκευής γονεϊκών μορφών όταν έρχεται αντιμέτωπο με τη δομική ανεπάρκεια των γονέων της πραγματικότητας.2 Ο νευρωτικός λοιπόν, έτσι κι αλλιώς, έχει την ανάγκη δημιουργίας μυθοπλασιών για τις γονεϊκές φιγούρες και ειδικά την πατρική. Α ργότερα ο Λ ακάν θα αναπτύξει τη θέση του σύμφωνα με την οποία «η αλήθεια έχει δομή μυθοπλασίας».3 Η μυθοπλασία συνιστά ένα συνδυασμό σημαινόντων και νοήματος, αλλά επι­ χειρ εί και μια μετάπλαση σε προσποιητό του πραγματικού που διαπραγματεύεται. Π ρόκειται για μια γλωσσική παραγωγή που είναι «της τάξεω ς της ποίησης, της τάξεως της παραγωγής, του πράττειν... ενός πράττειν που βασίζεται σε ένα λέγειν».4

Ανάπλαση ενός κειμένου που δημοσιεύτηκε αρχικά στα γαλλικά: Marina Frangiadaki, «Un effort de fiction», στο περιοδικό La Petite Girafe, 31, Παρίσι 2010, σσ. 40-42.

88

Η μυθοπλασία στην κλινική του παιδιού

Fort-Da

Η μορφοποίηση τον συμπτώματος

Κατά τη διάρκεια της θεραπείας της Λουσίλ, τεσσεράμισι χρό­ νων, ο ψυχαναλυτής ακούει τη δημιουργία μυθοπλασιών σαν μια προσπάθεια να «περιφραχθεί το πραγματικό»5 με το οποίο έρ­ χεται αντιμέτωπο το μικρό κορίτσι. Η μητέρα της Λουσίλ απευ­ θύνεται στον ψυχαναλυτή λόγω «εντυπωσιακών κρίσεων» της κό­ ρης της. Όταν της συμβαίνουν αυτές οι κρίσεις, φτάνει στο σημείο να ουρλιάζει, να κυλιέται στο πάτωμα, να δαγκώνει τα χέρια της μέχρι να ματώσει. Καμία παρέμβαση των γονιών της, συζήτηση, νουθεσία, επίπληξη, τιμωρία ή ξύλο δεν έχει αποτέλεσμα. Επί­ σης, η Λουσίλ έχει εφιάλτες που την ξυπνάνε τη νύχτα. Ακοΰμε αυτές τις συμπεριφορές ως εκφράσεις άγχους, αυτοΰ του συναι­ σθήματος που, όπως μας δίδαξε ο Λακάν, είναι το μόνο συναί­ σθημα που δεν εξαπατά και αποτελεί το όνομα ενός πραγματι­ κού που δεν ψεύδεται. Το παιδί επένδυσε ισχυρά την ψυχαναλυτική θεραπεία. Εί­ ναι μια σημαντική στιγμή, αν επιτευχθεί στην ψυχαναλυτική δια­ δικασία, το να καταστεί δυνατόν να αναδυθεί στο παιδί ένα αί­ τημα πέραν του αιτήματος του γονεϊκοΰ, σχολικού ή κοινωνικού Άλλου. Στην περίπτωση αυτή, το αίτημα του γονεϊκού Άλλου ήταν να σταματήσουν οι κρίσεις. Μια μέρα όμως, ένα μήνα μετά την αρχή της θεραπείας, τη στιγμή που είναι να διασχίσει την πόρτα για τη συνεδρία της, η Λουσίλ πισωγυρίζει, βγαίνει από τη σκηνή και κατεβαίνει τρέχοντας τα σκαλιά της πολυκατοικίας. Την ακο­ λουθώ και τη βρίσκω δύο ορόφους πιο κάτω, καθισμένη στα σκα­ λιά με τη συνηθισμένη συνοφρυωμένη έκφραση στο πρόσωπο. Την προσκαλώ να με ακολουθήσει για τη συνεδρία της, κι εκείνη απαντά έντονα «μόνη μου, μόνη μου...». Ή ξερα από τη μητέρα ότι συχνά αντιδρούσε έτσι στις παροτρύνσεις του ενηλίκου, κά­ τι που ερμηνευόταν σαν καπρίτσιο κακομαθημένου παιδιού. Της απαντώ λοιπόν, με μια γλυκιά αλλά αποφασιστική φωνή, «δεν θα σε αφήσω μόνη σου», προσπαθώντας να αντηχήσει διαφορε­ τικά αυτό που έλεγε, και επιχειρώντας μια τομή στο νόημα που την πέτρωνε στη θέση της κακομαθημένης. Η Λουσίλ με ακολουθεί ήσυχα και, στη συνεδρία, για πρώτη φορά, ζητάει τη βοήθειά μου. Ζωγραφίζει μια βάρκα στη θά­ λασσα και μου ζητάει να κάνω ένα τιμόνι, «δεν ξέρω να κάνω τι­ μόνι», λέει. Το κάνω. Στη συνέχεια μου ζητάει να κάνω έναν άν­ θρωπο στο τιμόνι, «δεν ξέρω να κάνω άνθρωπο στο τιμόνι», λέει. Της τονίζω ότι γι’ αυτόν τον λόγο έρχεται εδώ και σταματώ τη συνεδρία. Η Λουσίλ είχε αρχίσει τις κρίσεις άγχους ένα χρόνο νωρίτε-

5. Jacques-Alain Miller, «Le partenaire-sym­ ptôme» (1997-1998), ετήσιος κύκλος μα­ θημάτων στο τμήμα ψυχανάλυσης του Πα­ νεπιστημίου Παρίσι 8, με γενικό τίτλο Ολακανικός προσανατολι­ σμός, μάθημα της 17ης Δεκ. 1998, ανέκδοτο. 89

Μαρίνα Φραγκιαδάκη

ρα, μετά τον ξαφνικό θάνατο του πατρικού παππού της, ο οποίος είχε ασχοληθεί πολΰ μαζί της. Ο πατέρας της βρέθηκε επίσης σε δεινή υποκειμενική θέση μετά τον θάνατο του πατέρα του. Κά­ νουμε λοιπόν την υπόθεση ότι η απώλεια του παππού άφησε κε­ νή τη θέση του οδηγού στο τιμόνι.6 Η εγγραφή της πατρικής λει­ τουργίας που αποτελεί δομική προϋπόθεση της νεύρωσης φαί­ νεται να κλυδωνίστηκε σ’ αυτό το τόσο νεαρό παιδί, στο οποίο δεν είχε προλάβει να εγκατασταθεί ακόμα με σταθερότητα. Ο ψυχαναλυτής επισημαίνει το σημείο όπου υπάρχει το πρόβλημα, χωρίς να προσπαθεί να υποκαταστήσει ή να στηρίξει τον πατέ­ ρα. Εξοΰ και η επιλογή να μη ζωγραφίσω έναν οδηγό, όπως μου ζήτησε, αλλά να υποσημάνω, κόβοντας τη συνεδρία, ότι σε αυτό το σημείο υπάρχει μια κενή θέση. Σκοπός της παρέμβασής ήταν να επιτευχθεί η μορφοποίηση του συμπτώματος, στοιχείο θεμελιακό για την κατεύθυνση της αναλυτικής διαδικασίας. Αυτή η συνεδρία έχει ως επίπτωση ότι οι εφιάλτες σταματάνε. Η Λουσίλ αρχίζει να επενδύει περισσότερο στη ανάλυση της και να διηγείται, μεταχειριζόμενη μικρές ανθρώπινες φιγούρες, απο­ σπάσματα από σκηνές της καθημερινότητας.

Ο κοιμισμένος πατέρας

6. Στα γαλλικά, που εί­ ναι η γλώσσα στην οποία πραγματοποιή­ θηκε η ψυχαναλυτική διαδικασία, υπάρχει η έκφραση «mener la barque», «οδηγώ τη βάρκα», που σημαίνει καθοδηγώ. 90

«Ο παππούς πέθανε, η γιαγιά έκλαιγε. Η γιαγιά δεν κλαίει πια, αλλά ο παππούς είναι πάντα πεθαμένος». Μ’ αυτή τη φράση, η μικρή αναλυόμενη θα εκφράσει κάτι από το ανεπανόρθωτο του θανάτου. Στην επόμενη συνεδρία, κατασκευάζει με τις φιγούρες μια σκηνή όπου το μικρό κορίτσι σηκώνεται το πρωί να πάει στο σχολείο, αλλά ο πατέρας κοιμάται και δεν τη συνοδεύει. «Δεν ξυ­ πνάει», λέει συγκινημένη. Περάσαμε λοιπόν από τον νεκρό παπ­ πού στον κοιμισμένο πατέρα. Όμως, μια εβδομάδα αργότερα, η μητέρα της διηγείται ότι η Λουσίλ ήταν πολύ λυπημένη, έκλαιγε κάθε βράδυ και δεν μπο­ ρούσε να παρηγορηθεί. Ό ταν μένει μόνη μαζί μου στο γραφείο, χωρίς να πει λέξη αρχίζει να κλαίει, εκφράζοντας υπό καθεστώς μεταβίβασης το συναίσθημα που την κυριεύει. Το ονομάζω λοι­ πόν «ένα μεγάλο πόνο», τη διαβεβαιώνω ότι δεν θα την αφήσω με αυτό, και ότι θα βρούμε μια διέξοδο σε τούτο το οδυνηρό σημείο. Απομακρύνομαι όμως, αποφεύγοντας έτσι να προσθέσω ένα βλέμμα στη σκηνή, και αρχίζω να ζωγραφίζω μια γυναικεία φι­ γούρα. Της προτείνω δηλαδή μια πιθανή γραφή αυτού που της συμβαίνει. Η Λουσίλ ενδιαφέρεται, πλησιάζει και συνεχίζει τη

Η μυθοπλασία στην κλινική τον παιδιού

Fort-Da

ζωγραφιά μιας όμορφης πριγκίπισσας με μακρύ φόρεμα, αλλά δυσκολεύεται να κάνει το ένα παπούτσι. Βγαίνοντας από τη σιω­ πή της, το ονομάζει «γοβάκι». «Γοβάκι;», της λέω, «μα είναι...», «η Σταχτομπούτα» πρόσθετει, και ξαναπέφτει σε μακρά σιωπή. Αποφασίζω λοιπόν να της δώσω μια εκδοχή της Σταχτομπούτας που έχασε το γοβάκι, αλλά ο πρίγκηπας το βρήκε... «Δεν το έχα­ σε, το ξέχασε», με διορθώνει, και διηγείται πολύ πιο ζωντανά τη σκηνή του χορού.

Οι μυθοπλασίες ενός κοριτσιού Από εκείνη τη στιγμή, η ψυχαναλυτική διαδικασία σημαδεύεται από την κατασκευή μυθοπλασιών βασισμένων σε κλασικά πα­ ραμύθια. Ο Λακάν, σχολιάζοντας τους μύθους στην περίπτωση του μικρού Χανς, υπογραμμίζει την εξέλιξη από το φαντασιακό στο συμβολικό που αντιπροσωπεύουν, και προτείνει «μια δομι­ κή μελέτη του μύθου» με βάση τα σημαίνοντα στοιχεία του. Ακούω τις μυθοπλασίες της Λουσίλ σαν σημαίνοντα συστή­ ματα, υπογραμμίζοντας τις μετωνυμικές μετατοπίσεις και τα δι­ φορούμενα, καθώς και τα στοιχεία της μυθοπλασίας που απηχούν τις συμπτωματικές συντεταγμένες της περίπτωσης. Στην εκδοχή της Σταχτομπούτας, λ.χ., η Λουσίλ διηγείται ότι ο πρίγκιπας οδηγεί την άμαξα , σημείο στο οποίο σταματώ τη συ­ νεδρία, για να υπογραμμίσω τη μετατόπιση από την απουσία του ανθρώπου που οδηγεί τη βάρκα και του κοιμισμένου πατέρα που δεν οδηγεί το κορίτσι στο σχολείο, στον πρίγκιπα που οδηγεί τη άμαξα. Σε κάποια άλλη συνεδρία, ζωγραφίζει τον Άη Βασίλη7χωρίς χέρια, που δυσκολεύεται να οδηγήσει το έλκηθρο με τον τάραν­ δο. Ζωγραφίζει τον τάρανδο με εμφανώς θηλυκά χαρακτηριστι­ κά, με πολλά χρώματα και μεγάλες βλεφαρίδες, και κάποια στιγ­ μή τον ονομάζει με θηλυκό άρθρο αφήνοντας έτσι να αναδυθεί μέσα από την ομοηχία και μια νέα σημασία. Ο τάρανδος στα γαλλικά είναι le renne, προφέρεταιΛε ρεν. Το ίδιο σημαίνον με θηλυκό άρθρο αφήνει να ακουστεί μια νέα λέξη, la reine (προφέρεται λα ρεν), που σημαίνει βασίλισσα. Η στίξη του νέου ση­ μαίνοντος από τον αναλυτή, με το σταμάτημα της συνεδρίας σε αυτό το σημείο, θα προκαλέσει μια μετωνυμική μετάθεση του ση­ μαίνοντος «ρεν», με τη δημιουργία την επόμενη φορά της ιστο­ ρίας της μικρής γοργόνας, la petite sirène (λα πετίτ σιρε'ν). Στην νέα αυτή μυθοπλασία, έτσι όπως η Λουσίλ τη διηγείται, θα υπογραμμίσω το γεγονός ότι η μικρή γοργόνα «βγάζει τη φο-

7. Στα γαλλικά, η ονο­ μασία του Άη Βασίλη εμπεριέχει και το ση­ μαίνον πατέρας, ονο­ μάζεται Père-Noël, που κατά λέξη θα με­ ταφραζόταν «Πατέ­ ρας των Χριστου­ γέννων». 91

Μ α ρ ίν α Φ ρ α γ κ ια ό ά κ η

ρεσιά της ουράς για να την οδηγήσει ο πρίγκιπας στο χορό». Ανά­ μεσα στα στολίδια της γυναικείας μασκαράτας που χρησιμο­ ποιεί, δίνω σημασία στη «στέκα με μια καρδιά», για να τονίσω τον δρόμο της αγάπης που η ηρωίδα επιλέγει. Η Λουσίλ δεν χρησιμοποιεί ποτέ στις μυθοπλασίες της τη λέ­ ξη «χάνω» ή «χάσιμο». Οι ηρωίδες της δεν σημαδεύονται από την απώλεια. Η Σταχτομπούτα ξεχνάει, η μικρή γοργόνα βγάζει τη φο­ ρεσιά, αφήνοντας να εννοηθεί μέσα από τη λέξη «φορεσιά» μια κάποια δυνατότητα χρησιμοποίησης του προσποιητού (semblant), αλλά οι ηρωίδες της δεν χάνουν ποτέ τίποτε. Η ψυχαναλύτρια δεν προσπαθεί να εισαγάγει τη βιολογική αντίληψη της διαφοράς των φύλων, σεβόμενη με αυτόν τον τρόπο την εκδοχή της μυθο­ πλασίας ως δομική αναγκαιότητα για το νεαρό κορίτσι. Μάλιστα, σε μια ζωγραφιά της εμφανίζεται και η μαμά της μικρής γοργό­ νας με μια τεράστια ουρά. Αν πάρουμε άλλωστε υπόψη μας ότι η λέξη ουρά (la queue) στα γαλλικά χρησιμοποιείται μεταφορικά και για το ανδρικό όργανο, καταλαβαίνουμε ακόμη περισσότε­ ρο τη φαντασιακή διάσταση αυτής της απεικόνισης. Η εξέλιξη αυτών των μυθοπλασιών θα κρατήσει μερικούς μή­ νες και θα επιτρέψει στη Αουσίλ να βρει έναν ανεκτό γι’ αυτήν τρόπο να έρθει αντιμέτωπη με το ερώτημα του ευνουχισμού. Θα υπάρξουν και θεραπευτικές επιπτώσεις. Η Αουσίλ κοιμάται ήσυ­ χα, δεν κάνει πια κρίσεις, προοδεύει με γοργούς ρυθμούς στο σχο­ λείο και οι σχέσεις της με τον περίγυρο έχουν κατά πολύ ηρεμήσει. Όμως, η ψυχαναλυτική διαδικασία διακόπτεται απότομα. Μια μέρα, χωρίς καμιά εξήγηση, η Λουσίλ ανακοινώνει ότι δεν θα ξανάρθει. Μπροστά σ’ αυτή τη στάση της, και θέλοντας να κρατήσω τη συνέπεια του νήματος της ανάλυσης, της προτείνω αν θέλει να φύγει με μια ιστορία. Και αυτό το κορίτσι των πεντέμισι ετών πια, που δεν ξέρει ακόμη να διαβάζει, διαλέγει να πάρει μα­ ζί της το παραμύθι της ωραίας κοιμωμένης. Αργότερα, έμαθα ότι ο πατέρας της, που από την αρχή ήταν πολύ επιφυλακτικός, είχε προκαλέσει ένα βίαιο καυγά με τη μητέρα θέτοντας βέτο στη συ­ νέχιση της θεραπείας της κόρης του. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι η Αουσίλ, με αυτή την απόφα­ ση, έρχεται να στηρίξει τον κοιμισμένο πατέρα της μυθοπλασίας της. Φαίνεται να διάλεξε από αγάπη προς τον πατέρα, στοιχείο δομικό του νευρωτικού και ειδικά της υστερικής, να παραμείνει κοιμισμένη προς το παρόν, μέχρι ίσως την εφηβεία, όταν ένας πρίγκηπας θα έρθει να την ξυπνήσει.

Κ α μ ιλ ο Ρ α μ ι ρ ε ς

Χαρι Πατερ Θα ήθελα να αναδείξω εδώ την κλινική χρησιμότητα της θεω ­ ρητικής προοπτικής «πέραν του οιδιπόδειου συμπλέγματος», που επεξεργάστηκε ο Ζακ Λακάν στις αρχές της δεκαετίας του 70, και η οποία σαν φωτεινός σηματοδότης καθοδηγεί τη σημε­ ρινή συνάντηση της ψυχανάλυσης με τις νέες μορφές της οικο­ γένειας. Θα προσπαθήσω να το δείξω μέσα από κάποια ζητή­ ματα που υπάγονται στη σύγχρονη κλινική, ζητήματα που εγεί­ ρει η βραχύχρονη θεραπεία ενός μικρού παιδιού που βασανιζό­ ταν από κακά όνειρα. Π ρόκειται για ένα αγόρι που ανατρέφεται από ένα ζευγάρι ομοφυλόφιλων γυναικών και το οποίο π α ­ ρακολούθησα θεραπευτικά επί οκτώ μήνες. Το 1984, στο σχόλιο του για τα «Ο ικογενειακά συμπλέγμα­ τα», ο Ζακ-Αλέν Μ ιλέρ1υπογραμμίζει ότι, για τον Λακάν της δε­ καετίας του ’30, η πατρική λειτουργία είναι μια λειτουργία που δεν συνάγεται από τη φύση. Στη δεκαετία του ’50, ο Λακάν διευ­ κρινίζει ακόμη περισσότερο τη θέση του δηλώνοντας ότι είναι αδιέξοδο να πιστεύουμε στη δυνατότητα να συλλάβουμε την π α ­ τρική λειτουργία διερωτώμενοι εάν ο πατέρας της βιογραφίας του υποκειμένου είναι συνέχεια παρών ή ταξιδεύει πολύ. Ό τα ν οι ψυχαναλυτές θεωρούν τον πατέρα ως ένα στοιχείο του π ερ ι­ βάλλοντος, το ερώτημα περί της απουσίας ή της παρουσίας του είναι άστοχο. Η θέση του πατέρα μέσα στο σύμπλεγμα -η απο­ τελεσματικότατα του ή η έλλειψη του- πρέπει να τίθεται μόνο ως σημαίνον. Αυτό είναι το εργοτάξιο τού πέραν του οιδιπόδειου. Ο Λακάν πάντα θεωρούσε ότι ο πραγματικός πατέρας ως

1. Jacques-Alain Miller, «Lecture critique des “Complexes familiaux” de Jacques Lacan», La Cause freudienne, 60, Seuil, Παρίσι 2005, σσ. 33-51.

Το πρωτότυπο: Camilo Ramirez, «Harry Pater», στο περιοδικό της Νέας Λακανικής Σχολής Mental, 18, Παρίσι 2006, σσ. 173-180.0 συγγραφέας είναι ψυχολόγος-ψυχαναλιπής κολομβιανής καταγω­ γής, εγκατεστημένος στο Παρίσι, μέλος της Σχολής του Φροϊδικου Αιτίου.

93

Καμίλο Ραμίρες

2. Jacques Lacan, Le Séminaire, Livre XVII, L 'Envers de la psycha­ nalyse, Seuil, Παρίσι 1991, σ. 159. 3. Αυτόθι, σ. 149.

γλωσσική κατασκευή είναι ο φορέας του ευνουχισμού. Στο δέ­ κατο έβδομο σεμινάριο, Η ανάποδη όψη της ψυχανάλυσης, το διασαφηνίζει ως εξής: «Ο πραγματικός πατέρας, αν προσπαθή­ σουμε να τον ανασυστήσουμε μέσα από την άρθρωση του Φρόιντ, αρθρώνεται κυρίως με ό,τι αφορά τον φαντασιακό πατέρα, δη­ λαδή την απαγόρευση της απόλαυσης».2Η λεπτή διαφορά έγκει­ ται στο γεγονός ότι αυτό το εγχείρημα δεν το πραγματοποιεί ένα προνομιακό σημαίνον, αλλά το οποιοδήποτε σημαίνον που μπο­ ρεί να λειτουργήσει σαν κύριο σημαίνον. Δίνει έτσι έναν ακρι­ βή ορισμό του ευνουχισμού: «είναι το πραγματικό εγχείρημα που εισάγει η επίπτωση του σημαίνοντος, όποιο κι αν είναι αυτό, μέσα στη σχέση του φύλου».3 Ο πατέρας είναι ένας δομικός τε­ λεστής: «Ο πραγματικός πατέρας δεν είναι τίποτε άλλο από ένα επιτέλεσμα της γλώσσας, και δεν έχει άλλο πραγματικό».4 Από επιστημονική άποψη, η έννοια του πραγματικού πατέρα δεν στέ­ κει: «Δεν υπάρχει παρά μόνο ένας πραγματικός πατέρας, το σπερματοζωάριο, και, μέχρι νεωτέρας, κανένας δεν σκέφτηκε ποτέ να πει ότι είναι ο γιος του τάδε σπερματοζωαρίου».5 Για να εισαγάγουμε την κλινική μας περίπτωση και πιο συ­ γκεκριμένα το ζήτημα που σχετίζεται με τη σύλληψη ενός παι­ διού, αρμόζει να θυμήσουμε ότι ο Λακάν, ήδη από το 1957, προ­ δικάζει με μεγάλη διαύγεια τα προβλήματα που θα εγείρει στο μέλλον το ζήτημα της τεχνητής γονιμοποίησης, υπογραμμίζοντας τη θεμελιακή θέση που θα πάρουν οι ψυχαναλυτές σ’ αυτή τη συ- ζήτηση. Διερωτάται τι θα απογίνει το οιδιπόδειο σύμπλεγμα με την εισαγωγή μιας τέτοιας μεθόδου, υποδεικνύοντας παράλλη­ λα κάποια πεδία προβληματισμού μεγάλης αξίας: «η πραγματική ιδέα του πατέρα δεν συγχέεται σε καμία περίπτωση με την ιδέα της γονιμότητάς του. [...] θα καταλήξουν να δώσουν έμφαση στον βαθύτατα τεχνητό χαρακτήρα αυτού που ως τώρα ονομάζαμε φύση. Εν ολίγοις, ίσως να μην είμαστε [οι ψυχαναλυτές] εκείνη την ώρα τόσο άχρηστοι ως όρος αναφοράς. [...] Αλλά αυτή η ιστορία θα μας διευκολύνει στο να διατυπώσουμε [...] τον όρο στον οποίο, όχι ως όρο καθ’ εαυτόν, αλλά για λογάριθμό του υποκειμένου, μπορεί να εγγραφεί η επικύρωση της λειτουργίας του πατέρα ».*'

4. Αυτόθι, σσ. 147-148. 5. Αυτόθι, σ. 148.

Μα που είναι λοιπόν ο πατέρας;

6. Jacques Lacan, Le Sé­ minaire, Livre IV, La relation d'objet, Seuil, Παρίσι 1994, σσ. 375376.

Αυτό είναι το ερώτημα που μου έρχεται κλείνοντας το τηλέφωνο, αφού άκουσα το αίτημα να δεχτώ σε θεραπεία ένα αγόρι πέντε ετο3ν: «Θα ήθελα να κλείσω ένα ραντεβού για ένα αγοράκι που φοβάται πολύ τη νύχτα και δεν καταφέρνει να κοιμηθεί. Είμαι η

94

Χάρι Πάτερ

Fort-Da

πρώην φίλη της μητέρας του, έχουμε χωρίσει εδώ και τρία χρό­ νια, αλλά φροντίζουμε εναλλάξ το παιδί. Δεν τα βγάζουμε πέρα πια. Δεν θέλει να κοιμηθεί μόνος του, ούτε στο σπίτι της μητέρας του, ούτε στο δικό μου». Ο Αντονέν έρχεται να με συναντήσει την πρώτη φορά συνοδευόμενος από τη μητέρα του. Μου λέει ότι ο γιος της κάθε νύ­ χτα τη φωνάζει, τρομαγμένος από τους εφιάλτες και τους φόβους, μέχρι αυτή να δεχτεί να τον πάρει στο κρεβάτι της. Ο Αντονέν έχει προβλήματα ύπνου εδώ και πάρα πολύ καιρό. 'Οταν ήταν μωρό, έκλαιγε τόσο πολύ που κατέληγε κάθε βράδυ στο κρεβάτι του ζεύγους, της μητέρας και της φίλης της. Η μητέρα του Αντονέν διευκρινίζει ότι κλαίει και φωνάζει ενώ είναι κοιμισμένος, και τελικά ξυπνάει. Αυτοί είναι λοιπόν οι εφιάλτες που αναστατώ­ νουν τον ύπνο του γιου της. Ο ίδιος ο Αντονέν, μου λέει ότι φο­ βάται «τα τέρατα, τους σκελετούς και τους βρυκόλακες». Επιβε­ βαιώνει ότι βλέπει εφιάλτες, αλλά δεν θυμάται το ακριβές σενά­ ριο τους: «Βλέπω τέρατα που με φοβίζουν». Η μητέρα του Αντο­ νέν και η πρώην φίλη της συμφώνησαν να απευθυνθούν σε κά­ ποιον ειδικό μετά από πολλά χρόνια, από «καθαρή εξόντωση, αφού είχαν προσπαθήσει να τον πείσουν ότι δεν έχει κανένα λό­ γο να φοβάται». Βρίσκουμε εξαρχής τη διασύνδεση του ονείρου με την αφύπνιση: το άγχος που εμφανίζεται στα όνειρα καταλή­ γει να ξυπνήσει τον Αντονέν οι δύο γυναίκες που τον φροντίζουν, μην αντέχοντας άλλο να τις ξυπνάει, περνάνε το κατώφλι που τους οδηγεί να απευθυνθούν σε κάποιον. Η πρώην φίλη της μητέρας του Αντονέν, θα την ονομάσω δε­ σποινίδα Β., έρχεται την επόμενη εβδομάδα και μου λέει σχεδόν το ίδιο πράγμα, εκτός από μία λεπτομέρεια: αντίθετα απ’ ό,τι συμ­ βαίνει στο σπίτι της μητέρας του, όπου ο Αντονέν έχει το δικό του δωμάτιο, στο δικό της σπίτι, μέχρι πριν από λίγο καιρό, κοι­ μόταν στο ίδιο κρεβάτι μ’ εκείνη: «Αυτό γίνεται επειδή υπάρχει πρόβλημα χώρου, μένω σε γκαρσονιέρα. Δεν υπήρχε δυνατότητα να του κάνω ξεχωριστό δωμάτιο». Οι δύο γυναίκες οργανώνονται ώστε να τον συνοδεύουν στις πρώτες συνεδρίες ανάλογα με τις δυνατότητες τους, και συμφω­ νώ να είναι παρούσες από την αρχή ως το τέλος. Η μητέρα του Αντονέν λέει ότι η ίδια και η σύντροφος της θέλανε πολύ ένα παιδί και αποφάσισαν να το κυοφορήσει εκείνη γιατί ήθελε να ζήσειτην εμπειρία. Η σύλληψη έγινε στο εξωτερικό με τεχνητή γονιμοποίηση· φέρει το επώνυμο της μητέρας, αλλά όταν ο Αντο­ νέν παρουσιάζει τον εαυτό του, δίνει τα επώνυμα και των δύο γυ­ ναικών. Εκτός του σχολείου, ο Αντονέν συναναστρέφεται έναν κόσμο που απαρτίζεται από ενήλικους ομοφυλόφιλους, με εξαί95

Καμίλο Ραμίρες

ρεση τους παππούδες και τις γιαγιάδες για τους οποίους χρησι­ μοποιεί διαφορετικά υποκοριστικά, «παπί και μαμί τους μεν, πεπέ και μεμέ τους δε».7Η δεσποινίς Β. μου γνωστοποιεί κάτι που την προβληματίζει: ο Αντονέν πιάνει συχνά τα στήθη της και το σεξουαλικό του όργανο, και δεν καταφέρνει να τον σταματήσει. Αποφάσισα να μην τους υποβάλω πολλές ερωτήσεις. Η στά­ ση μου ήταν να μη διατρέξω το οικογενειακό μυθιστόρημα, αλ­ λά να αρκεστώ στα στοιχεία που έφερνε η κάθε μία από τις δύο γυναίκες και ο Αντονέν στην πορεία των συνεδριών. Έτσι δεν ξέ­ ρω σχεδόν τίποτε για την ιστορία του ζεύγους, ούτε τι προηγήθηκε από τον ερχομό του παιδιού στον κόσμο. Δεν έχω την παρα­ μικρή ιδέα ούτε για τη θέση που καταλαμβάνει το παιδί στη φα­ ντασίωση αυτών των γυναικών, ούτε για το ποια αλήθεια του ζεύ­ γους θα μπορούσε το σύμπτωμα του να φανερώνει. Αυτό δεν με εμπόδισε να κάνω κάποιες αρχικές υποθέσεις, ή να διερωτηθώ πολλές φορές για τη θέση που κατέχει το παιδί μέσα στις υποκει­ μενικότητες που το περιβάλλουν. Ο Αντονέν μιλάει πρόθυμα για τον εαυτό του και για τα πράγ­ ματα που κάνει. Του κάνουν πολλά δώρα, βγαίνει συχνά με τη μητέρα του που είναι φίλαθλος του ράγκμπι, καθώς και με τη δε­ σποινίδα Β., η οποία αγαπάει το ποδόσφαιρο και τον ιππόδρο­ μο. Κάνει καράτε και λέει πως θέλει να γίνει δάσκαλος αυτής της πολεμικής τέχνης όταν θα μεγαλώσει. Δεν στέκεται ήσυχος, αλ­ λάζει συνεχώς θέση, πότε κάθεται, πότε ξαπλώνει και πότε ανε­ βαίνει στα γόνατα των δύο γυναικών, κολλάει επάνω τους βυ­ ζαίνοντας τον αντίχειρα. Ανέκαθεν, η προϋπόθεση για να κοι­ μηθεί ήταν να βρίσκεται ένα μέρος του σώματός του σε επαφή με το σώμα της μητέρας του ή της δεσποινίδος Β., και μάλιστα, ακόμη και κοιμισμένος, πηγαίνει στο κρεβάτι τους για να αποκαταστήσει την επαφή μόλις τα σώματα αποχωριστούν.

Το φλιπέντον 8 του Χάρι 7. Στα γαλλικά, παπί και μαμί, είτε πεπέ και με­ μέ, σημαίνει αντίστοι­ χα παππούς και για­ γιά. (Σ.τ.μ.) 8. Πρόκειται για τη μα­ γική λέξη που χρησι­ μοποιεί ο Χάρι Πότερ για να μετακινή­ σει πράγματα. (Σ.τ.μ.) 96

Ως προς τι θα ήταν διαφορετικό αυτό που εμφανίζεται σαν σύμ­ πτωμα του παιδιού, εάν αφορούσε ένα ετερόφυλο ζευγάρι που ανέκαθεν δέχεται το παιδί στο κρεβάτι του; Σε περίπτωση που ο φόβος του αποκτούσε μορφή φοβίας, ως προς τι το γεγονός ότι το ζευγάρι είναι ετερόφυλο ή ομόφυλο, έτσι όπως λειτουργεί και τοποθετείται σε σχέση με το παιδί, θα άλλαζε τα δεδομένα του ερωτήματος με το οποίο έρχεται αντιμέτωπο; Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε πολλές απαντήσεις: το ζήτημα της σεξουαλικής διαφοράς, τη σχέση με τον ευνουχισμό και με την απόλαυση των

Χάρι Πάτερ

Fort-Da

δυο γυναικών, κτλ. Ε, λοιπόν, εγώ δεν ευνόησα αυτή την κατεύ­ θυνση. Προσπάθησα περισσότερο να συλλάβω μέσα από τις δη­ μιουργίες του Αντονέν τι ακριβώς είναι για τούτο το παιδί η πα­ τρική λειτουργία, και πώς τοποθετείται η ανεπάρκεια της. Αν η θέση του πατέρα ως λειτουργία είναι πάντα κενή, ποιο είναι το σημαίνον που θα ερχόταν να δράσει σ’ αυτή τη θέση; Η ιδέα μου είναι ότι η θέση αυτή πρέπει να τοποθετηθεί αυστηρά στο επί­ πεδο της γλώσσας: δεν υπάρχει, μέσα στον λόγο που περιβάλλει αυτό το παιδί, κανένα στοιχείο που να έρχεται να λειτουργήσει σαν ένα κατευναστικό «όχι» και που να μπορεί να του προσφέ­ ρει άλλη θέση από εκείνη του κολλημένου στις δύο γυναίκες παι­ διού. Κάτι τέτοιο δεν έχει να κάνει με την παρουσία ή μη ενός άντρα, ή κάποιας μορφής για ταύτιση. Το ζήτημα έγκειται αλλού: μέσα στον λόγο της καθεμιάς από τις γυναίκες που τον φροντί­ ζουν, τίποτε δεν λειτουργεί σαν φορέας ο οποίος θα μπορούσε να στερήσει από αυτές το παιδί-φαλλό, και ο οποίος, εξ αντανακλάσεως, θα ήταν ικανός κατά πρώτον να προξενήσει στο ίδιο το παιδί τη στέρηση και κατά δεύτερον να θέσει σε λειτουργία τον ευνουχισμό. Γι’ αυτό και υπάρχει για τον Αντονέν η ανα­ γκαιότητα να φοβίζει τον εαυτό του, εκεί όπου κανένα σημαίνον δεν καταφέρνει να θέσει ένα «στοπ» στην επιθυμία των γυναι­ κών που τον μεγαλώνουν, και στον τρόπο με τον οποίο απολαμ­ βάνει και απολαμβάνεται από αυτές. Ο Αντονέν προσπαθεί συνεπώς να αναδείξει κάποια σημαί­ νοντα που να λειτουργήσουν σαν αναπλήρωση. Μου μιλάει για το πάθος που έχει με τον Χάρι Πότερ, από τον οποίο εμπνέεται σε πολλές από τις ζωγραφιές του: «Ο Χάρι με το φλιπέντο του κα­ ταφέρνει να κάνει τα τέρατα να οπισθοχωρήσουν», «Αυτός εί­ ναι ο Αντονέν μεταμφιεσμένος σε μάγο με το μαγικό του ραβδί, ήταν ένα ψεύτικο. Δεν ήμουνα βαμμένος στο Χάλογουιν, τρομά­ ζω όταν είμαι βαμμένος». Μια μέρα, ρώτησα τον Αντονέν αν ο φόβος του εμφανίζεται παντού όπου πηγαίνει για να περάσει τις νύχτες του: «Όχι, λέει, κοιμάμαι καλά στο σπίτι του νονού μου και στα σπίτια των παππούδων μου». Η μητέρα του το επιβεβαιώ­ νει. Ο Αντονέν διευκρινίζει: «Στο σπίτι του νονού μου, δεν μπο­ ρώ να κοιμηθώ μαζί τους, γιατί αυτός και ο φίλος του, τους αρέ­ σει πολύ να κοιμούνται μέχρι αργά' δεν έχω το δικαίωμα να πάω να τους βρω παρά μόνο όταν έχουν ξυπνήσει. Στα σπίτια των παππούδων δεν γίνεται, γιατί τα κρεβάτια τους είναι μικρά και αυτοί είναι πολύ χοντροί, πιάνουν όλη τη θέση». Του λέω, λοιπόν: «Δεν μ’ εκπλήσσει καθόλου που μπορείς και κοιμάσαι καλά στο σπίτι τους, η θέση στο κρεβάτι τους είναι πιασμένη». Αυτός ο απλός επιτονισμός απομονώνει ένα πρώτο σημαντι97

Καμίλο Ραμίρες

κό σημαίνον, «θέση», που λειτουργεί ως ερμηνεία στον Αντονέν και τη μητέρα του. Ο φόβος του εξαφανίζεται, και κοιμάται κα­ λύτερα. Τώρα ξυπνάει και πηγαίνει ήρεμα στη μητέρα του ή στη δεσποινίδα Β. για να διαπραγματευτεί μια θέση στο κρεβάτι τους. Η μητέρα του λέει «όχι» και τον ξαναπηγαίνει στο δωμάτιο του. Η δεσποινίς Β. αρχίζει να κάνει το ίδιο, και τώρα πλέον κοιμάται στο δικό του κρεβάτι. Είναι ενοχλημένη, γιατί ο Αντονέν αρχί­ ζει να τη φωνάζει «μπαμπά». Του λέει: «Όχι, δεν είμαι ο μπαμπάς σου». Η μητέρα του Αντονέν ενοχλείται επίσης, όταν ο γιος της της λέει για πρώτη φορά, κατά τη διάρκεια μιας συνεδρίας: «Προ­ τιμώ να έχεις έναν εραστή και όχι μια ερωμένη». Λέει πως, με­ τά από μεγάλη περίοδο χωρίς ερωτικές συναντήσεις, μόλις έχει ξεκινήσει μια σχέση με μια γυναίκα, και ότι, όποτε αυτή έρχεται στο σπίτι, «ο Αντονέν με φωνάζει όλη τη νύχτα και κάνει ό,τι μπο­ ρεί για να μην ξαναέρθει». Του λέει, λοιπόν: «Ούτε καν το συζη­ τάω, δεν είσαι εσύ που αποφασίζεις αυτά τα πράγματα, και δεν είναι δικός σου ρόλος να μου πεις ποιον θα αγαπάω. Δεν θα έχω ποτέ εραστή, γιατί μου αρέσουν οι γυναίκες. Η αγάπη που έχω για σένα σαν γιο μου και η αγάπη που νιώθω για τις γυναίκες που ερωτεύομαι είναι δύο πράγματα διαφορετικά». Στο τέλος αυτής της συνεδρίας, προτείνω να αρχίσω να δέχομαι τον Αντο­ νέν μόνο του. Αυτός συμφωνεί. Α ρχίζει να μου μιλάει για το πό­ σο συναρπαστικά βρίσκει τα ηλεκτρονικά παιχνίδια που φοβί­ ζουν, κυρίως αυτά του Χ άρι Πότερ.

Γεννήθηκα τη χρονιά του Χάρι Πότερ

9. Πρβλ. στο παρόν τεύ­ χος τα τρία κείμενα για τη μικρή Σάντι, που δίνουν μια πλήρη εικόνα της προβλημα­ τικής της παιδικής φο­ βίας. (Σ.τ.μ.)

Ο Αντονέν δεν φοβάται επί ένα μήνα. Ό μω ς, η μητέρα του πα­ θαίνει ρήξη συνδέσμων στον αστράγαλό της, έπειτα περνάει μια λοίμωξη, κι έτσι δεν μπορεί πλέον να περπατήσει ούτε να τον συ­ νοδεύσει στις συνεδρίες του. Οι φοβίες του Αντονέν επανέρχο­ νται για τα καλά από το βράδυ που η μητέρα του μπαίνει στο νο­ σοκομείο. Έ ρ χετα ι να φροντίσει τον Αντονέν η δεσποινίς Β. μα­ ζί με τη δική της μητέρα. Αυτή η κλινική στιγμή μας παραπέμπει στην αναφορά που κάνει ο Λακάν στο Σεμινάριο, Ησχέσΐ) αιτ/κειμένον, στη συνάντηση της μικρής Σάντι με την εξασθενημένη μητέρα.^ Ο Αντονέν έρχεται και πάλι να με δει μετά από έξι εβδομά­ δες απουσίας, συνοδευόμενος από τη δεσποινίδα Β., η οποία μου λέει ότι με τις φοβίες του δεν έχει αφήσει κανέναν να κοιμηθεί: «Έ φτασε να μας ξυπνήσει μέχρι εφτά φορές την ίδια νύχτα. Σηκιίτνεται χωρίς να κλαίει και έρχεται κατευθείαν να ξαπλιίχτει 0ι-

Χάρι Πάτερ

Fort-Da

πλα μου. Το σίγουρο είναι ότι δεν έχει πια εφιάλτες, δεν είναι πια αγχωμένος κατά τη διάρκεια του ΰπνου του. Τον πάω στο κρεβάτι του, τον κοιμίζω, ξυπνάει κι έρχεται πάλι στο κρεβάτι μου». Στη συνεδρία, ο Αντονέν σχεδιάζει μια σκηνή από τον «Χά­ ρι Πότερ III»: «Είναι οι ξεχαρβαλωμένοι, είναι πραγματικά απαί­ σιοι, παίρνουν τις ζωές των άλλων, επιτίθενται στον Χάρι, αλλά ο Χάρι τους απωθεί με τη μαγική του ράβδο, τους ρίχνει ένα ξόρκι». Έπειτα λέει: «Δεν ξέρω τι φοβάμαι τη νύχτα, αυτό είναι το πρό­ βλημα μου. Στο δωμάτιό μου σκέφτομαι τα φαντάσματα, τους ξε­ χαρβαλωμένους, τον λυκάνθρωπο, είναι πραγματικά απαίσιος· σκέφτομαι ότι αυτός, ο λυκάνθρωπος, θα μπορούσε να με φάει». Το ερώτημα έχει τεθεί. Η μητέρα του, ακόμη υπό ανάρρωση, μου λέει ότι ο Αντονέν αρχίζει να κοιμάται καλύτερα τα περισσότερα βράδια. Στις επό­ μενες συνεδρίες πραγματοποιείται μια σειρά από σημαίνουσες μεταλλάξεις που θα μπορούσαμε να τις συνοψίσουμε ως εξής: 1. Προσδιορίζει τον Βάλντεμορ, τον ορκισμένο εχθρό του Χά­ ρι, ως εκείνον που τον φοβίζει όλες τις νύχτες. Στις ζωγραφιές, ο Χάρι βρίσκει πάντα έναν τρόπο για να τον απομακρύνει. 2. Το σημαίνον «Χάρι» εμφανίζεται ρητά να συνδέεται με τον ερχομό του στον κόσμο: «Γεννήθηκα τη χρονιά του Χάρι Πότερ, όταν βγήκε ο Χάρι Πότερ». 3. Το σημαίνον «πατέρας» ξεπροβάλλει για πρώτη φορά στις ζωγραφιές του: «Είναι ο Άγιος Βασίλης10που παγιδεύεται από ένα λιοντάρι, που θέλει να τον φάει. Αλλά αυτός του δίνει κλω­ τσιές και το σκοτώνει. Ο Άγιος Βασίλης ξέρει καράτε σαν εμένα». 4. Διάφορα σημαίνοντα έρχονται να υποκαταστήσουν τον Χάρι Πότερ, φέρνοντας στο προσκήνιο τη διάσταση του προ­ σποιητού [semblant]: τώρα, εμφανίζεται ο ίδιος μεταμφιεσμένος σαν Σπάιντερμαν, σαν Δόκτωρ Οκτάπους, κτλ., να αντιπαλεύει διάφορα σαρκοβόρα πλάσματα, τα οποία καταλήγουν να πά­ ρουν γυναικεία μορφή. Μπορεί και προκαλεί φόβο: «Είμαι εγώ μεταμφιεσμένος σε Δόκτωρ Οκτάπους. Φοβίζω πολύ τη Αέα, την κυνηγάω, και τελικά με βοηθάει ο φίλος μου και την αρπάζουμε και την κλειδώνουμε μέσα στη ντουλάπα. Δεν θα μπορεί πια να ξαναβγεί». 5. Προκύπτουν μια σειρά από φιγούρες, όπως το κοράκι με τα εφτά κεφάλια, που ο ρόλος του είναι «να προστατεύει όλο τον κόσμο». 6. Στην τελευταία φάση της ψυχαναλυτικής εργασίας, ο Αντο­ νέν σκηνοθετεί τον εαυτό του μέσα στις ζωγραφιές, δημιουργώ­ ντας διάφορες καταστάσεις όπου είναι φύλακας σε ζωολογικό κήπο, ή σε φυσικό δρυμό ή σε ενυδρείο. Πάντως, ο ρόλος του εί-

10. Στα γαλλικά ο Άγιος Βασίλης ονομάζεται Père-Noël, ο «Πατέ­ ρας των Χριστουγέν­ νων». (Σ.τ.μ.) 99

Καμίλο Ραμίρες

ναι πάντα ο ίδιος: να βρει κάποιον τρόπο να συγκροτήσει τα θη­ ρία, που είναι κροκόδειλοι, ή καρχαρίες, ή τίγρεις μέσα στα κλουβιά τους. Τον τελευταίο μήνα, σταματάει να ζωγραφίζει και μου αφηγείται με ενθουσιασμό αυτά που κάνει στην καθημερινότητα του. Το κύκλωμα που ξεκίνησε με τη διατύπωση «Γεννήθηκα τη χρο­ νιά του Χάρι Πότερ», επιτρέπει στον Αντονέν να στοιχειοθετή­ σει, μέσα από την εξέλιξη των συνεδριών, ένα σημαίνον σύστη­ μα που στοχεύει να συναρμόσει [appareiller] το πραγματικό της απόλαυσης με το οποίο έρχεται αντιμέτωπος. Έτσι, η εργασία του είναι ένα είδος αναζήτησης για να βρει ένα αποτελεσματικό σημαίνον, οποιοδήποτε, ικανό να απομακρύνει τα κοφτερά δό­ ντια των αινιγματικών επιθυμιών που στοιχειώνουν τις νύχτες του μικρού μάγου. Μετά τις διακοπές του καλοκαιριού, η μητέρα του και η δε­ σποινίς Β. θεωρούν ότι ο Αντονέν μπορεί να σταματήσει τις συ­ νεδρίες. Ο Αντονέν είναι σύμφωνος. Και οι δύο λένε ότι πέρα από τη βελτίωση του συμπτώματος, υπάρχει μια γαλήνευση και μια «χαρά ζωής» που τις κάνει να πιστεύουν ότι μπορεί να συ­ νεχίσει τον δρόμο μόνος του. Αλλά το πιο σημαντικό σημείο που υπογραμμίζουν οι δύο γυναίκες, είναι ότι θεωρούν πως έχουν «καταλάβει», «ακούσει», ότι η υποκειμενική αλλαγή του Αντονέν είναι στενά συνδεδεμένη με μια τροποποίηση των δικών τους θέ­ σεων. Ακόμη κι αν η κάθε μία το εκφράζει με διαφορετικά λόγια, υπάρχει και στις δύο περιπτώσεις κάτι της τάξεως μιας συναίνε­ σης και μιας παραίτησης, το οποίο έχει ως αποτέλεσμα να απο­ δεσμεύει για τον Αντονέν ένα «αλλού». Αίγες εβδομάδες πριν σταματήσουν οι συνεδρίες, η μητέρα του Αντονέν αρχίζει να συζεί με μια γυναίκα με την οποία είναι ερωτευμένη. Αυτή η γυναίκα ζούσε ως ετεροφυλόφιλη μέχρι πριν από λίγο καιρό. Τώρα συγκατοικούν με τον Αντονέν και τα δύο παιδιά αυτής της γυναίκας. Η δεσποινίς Β. άφησε τη μικρή της γκαρσονιέρα και μετακόμισε σ’ ένα διαμέρισμα όπου ο Αντονέν έχει το δικό του δωμάτιο. Η πρώτη λειτουργία των άσχημων ονείρων υπήρξε το να αφυ­ πνιστεί ο Αντονέν και ο περίγυρός του, επιτρέποντας έτσι, για πρώτη φορά, να μπορέσουμε να πούμε γι' αυτά ότι είναι σύμπτω­ μα. Ο Αντονέν θα μπορέσει να συλλάβει αυτό τσ σημείο πραγμα­ τικού που τον ξυπνάει, με εφόδιο αυτή τη φορά ένα οικουμενικό κύριο σημαίνον, το οποίο αντλεί από τον σύγχρονο λόγο δίνοντας του μια ενική κλινική χρήση. Θα οργανώσει τον κόσμο του κα­ τασκευάζοντας ένα σημαίνον σύστημα ικανό να λειτουργήσει 100

Χάρι Πάτερ

Μετάφραση: Στάθης Μ ερμίγκης

Fort-Da

σαν ασπίδα ανάμεσα σ’ αίτιόν και τη σκοτεινή απόλαυση που τον περιβάλλει. Ακριβώς μέσα από αυτή τη διαδρομή, πηγαίνοντας από τον Χάρι Πότερ στον Χάρι Πάτερ , το παιδί βρίσκει ένα κύ­ ριο σημαίνον, 8|, που του επιτρέπει να δώσει νόημα και να απο­ κτήσει λίγη ορατότητα μέσα σ’ έναν αστερισμό που παρέμενε θολός και τρομακτικός. Αυτό το 8 1? το οποίο επιτρέπει να εισα­ γάγουμε μια στίξη που βοηθάει το υποκείμενο να νοηματοδοτήσει τα πράγματα και να καταστήσει αναγνώσιμη την απόλαυση, είναι, όπως το υπενθύμισε ο Ζακ-Αλέν Μιλέρ στα μαθήματα της χρονιάς 2004-05, το στοιχείο που προσδιορίζει για τον Αακάν τη λειτουργία του Ονόματος-του-Πατρός.

ΙΩ Α Ν Ν Α Β Ε Ρ ΙΓ Α Κ Η

« Ε ίμ α ι Ο Σ ω ίή ρ α ς Τ ο υ Κ ο ς μ ο υ »

Συνάντησα τον Άγγελο, έτσι θα ονομάσω το μικρό αγόρι το οποίο θα σας παρουσιάσω, στο Νοσοκομείο Ημέρας για παιδιά όπου εργαζόμουν στη Γαλλία. Είναι δώδεκα ετών, έξυπνος και γελαστός. Έ χει ιδιαίτερο πάθος για τις αιγυπτιακές πυραμίδες, τις μούμιες, τους Φαραώ και όλα όσα αφορούν την Αίγυπτο. Εί­ ναι επίσης παθιασμένος με τα Πόκεμον, τα Ντίτζιμον, τον Χάρι Πότερ και τα έργα τρόμου στο σινεμά, τα οποία παρακολουθεί ανελλιπώς. Ταυτίζεται με τους ήρωες αυτών των έργων, με μια βασική προϋπόθεση: «είναι ο καλός, και όχι ο ήρωας που πάντα πεθαίνει».

Μεγαλώνοντας στο πένθος της μητέρας Ο Άγγελος είναι το πρώτο παιδί της οικογένειας. Οι γονείς του είναι συνομήλικοι και γνωρίστηκαν κατά τη διάρκεια των σπου­ δών τους στο Πανεπιστήμιο. Παντρεύτηκαν λίγα χρόνια μετά τη γνωριμία τους και απέκτησαν τον Άγγελο στα τριάντα ένα τους χρόνια, με προγραμματισμένη εγκυμοσύνη. Η εγκυμοσύνη εξε­ λίχθηκε χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα και ο τοκετός έγινε με και­ σαρική. Η μητέρα κράτησε μια πολύ ευχάριστη ανάμνηση από εκείνη την, ευτυχισμένη, όπως λέει, περίοδο. Έ να χρόνο μετά τη γέννηση του Αγγέλου, οι γονείς θέλουν ένα δεύτερο παιδί, αλλά συμβαίνει ένα δυσάρεστο γεγονός. Η μητέρα αποβάλλει στον έκτο μήνα της εγκυμοσύνης, χωρίς να υπάρχει κάποια ιατρική εξήγηση για το γεγονός. Χάνοχται έτσι δύο δίδυμα αγόρια. Ο Άγγελος, μόλις ενάμισι έτους, εμφανίζει τότε μια σοβαρή διαταραχή: για μερικούς μήνες αρνείται να τραφεί. Αυτή η πρώ­ ιμη ανορεξία, η οποία δεν κράτησε μεγάλο διάστημα, έχει ως συ­ νέπεια μια απιόλεια βάρους που ανησυχεί ιδιαίτερα τους γονείς.

«Είμαι ο σωτήρας τον κόσμον»

Fort-Da

Η αποβολή των δίδυμων εμβρύων οδηγεί τη μητέρα σε κατά­ θλιψη, την οποία προσπαθεί να θεραπεύσει μέσω μιας νέας εγκυμοσύνης. Έτσι, ένα χρόνο αργότερα, κυοφορεί άλλο παιδί. Στον τέταρτο μήνα της εγκυμοσύνης, αποβάλλει και πάλι, χάνο­ ντας ακόμη ένα παιδί, αυτή τη φορά κορίτσι. Ο Άγγελος είναι τό­ τε περίπου τριών ετών και ετοιμάζεται να πάει για πρώτη φορά σε παιδικό σταθμό. Με την είσοδό του στον παιδικό σταθμό εντείνεται η βαρύ­ τητα των διαταραχών που ήδη τον χαρακτηρίζουν. Ο Άγγελος εμ­ φανίζεται οξύθυμος, με επιθετικότητα, κυρίως απέναντι στ’ αγό­ ρια, με τα οποία τσακώνεται ασταμάτητα. Κατά τη διάρκεια της ημέρας φοβερίζει τα άλλα παιδιά, το βράδυ όμως τρομοκρατείται ο ίδιος από τους εφιάλτες που βλέπει, από τον φόβο του για τον θάνατο, για το αίμα, για τους βρικόλακες και για το νοσοκομείο. Το νοσοκομείο διαδραματίζει ιδιαίτερο ρόλο στη συμπτωματο­ λογία αυτού του παιδιού. Κάθε φορά που πλησιάζει ή περνάει μπροστά από ένα νοσοκομείο, ο Άγγελος βγάζει απεγνωσμένες κραυγές και πανικοβάλλεται. Το νοσοκομείο, όπως λέει ο ίδιος, «είναι ο χώρος όπου η μητέρα χάνει τα παιδιά». Οι γονείς αποφασίζουν να διακόψουν τις προσπάθειές τους για δεύτερο παιδί, και η μητέρα αρχίζει ψυχοθεραπεία. Μετά από ενάμισι χρόνο αισθάνεται έτοιμη για μια νέα εγκυμοσύνη, η οποία καταλήγει στη γέννηση μιας κόρης. Την εποχή εκείνη, ο Άγγελος είναι πέντε ετών.

Η ανεπάρκεια της συμβολικής λειτουργίας

Τα προβλήματα του όμως αυξάνονται. Στα έξι του χρόνια πα­ ρουσιάζει αϋπνίες, εφιάλτες, δυσκολίες στις κοινωνικές σχέσεις, υπερκινητικότητα, έντονες αντιδράσεις σε καταστάσεις αποχω­ ρισμού και άσχημα σχολικά αποτελέσματα στην πρώτη δημοτι­ κού. Άόγω αυτών των δυσκολιών, οι γονείς απευθύνονται σε κά­ ποιον ψυχαναλυτή, ο οποίος τους κατευθύνει σε Ιατροπαιδαγωγικό Κέντρο. Ο Άγγελος δεν καταφέρνει ούτε να γράψει ούτε να διαβάσει, και αποτυγχάνει δύο φορές να τελειώσει την πρώτη τάξη του δημοτικού, με πλήρη σχεδόν αδυναμία γραφής. Οι κρί­ σεις θυμού επιδεινώνονται, γίνονται ανεξέλεγκτες, σε σημείο να σπάζει το οτιδήποτε και να χτυπάει οποιονδήποτε βρίσκεται μπροστά του. Ο ίδιος παραπονιέται ότι έχει πρόβλημα μνήμης γιατί ξεχνάει, όπως και ότι έχει πρόβλημα με τα μάτια του γιατί τα βλέπει όλα διπλά. Η κατάσταση του παιδιού ανησυχεί το προ­ σωπικό του Κέντρου, το οποίο παραπέμπει τον Άγγελο σε Νο103

Ιωάννα Βεριγάκη

1. «Η προαγωγή και η αξιοποίηση των γλωσ­ σικών φαινομένων στην ψύχωση αποτε­ λεί για μας την πλέον γόνιμη διδασκαλία»: Ζακ Λακάν, Σεμινά­ ριο Τρίτο, Οι ψυχώσεις (1955-56), μετάφραση Ρούλη Χριστοπούλσυ, Βλάσης Σκολίδης, Ψυ­ χογιός, Αθήνα 2005, σ. 168. 2. «Ο πατέρας είναι στον δακτύλιο που συγκρα­ τεί μαζί ως σύνολο την τριάδα μητέρα-φαλλός-παιδί»: Οι ψυχώ­ σεις, ό.π., σ. 357. 104

σοκομείο Ημέρας με τη διάγνωση «Δυσαρμονία της Ανάπτυξης». Συζητώντας μαζί μου, ο Άγγελος σχολιάζει πως γνωρίζει τι είναι ένας ψυχολόγος, «είναι κάποιος για τα μάτια», καθιός ο ίδιος είναι «άρρωστος στα μάτια». Προσπαθεί να απεικονίσει άμεσα τη δυσκολία του να τα βλέπει όλα διπλά, σχεδιάζοντας σ’ ένα χαρ­ τί δυο πιρούνια, γεγονός που μας οδηγεί να υποθέσουμε την ύπαρ­ ξη οπτικών ψευδαισθήσεων. Διαπιστώνω ότι υπάρχουν δυσκολίες συγκέντρωσης και δια­ ταραχές της μνήμης, ενώ ο λόγος του είναι ακατάστατος, με έκδηλες γλωσσικές διαταραχές. Επικρατεί μια σύγχυση στις χρο­ νικές αναφορές, αλλά και στο περιεχόμενο των λεγομένων του. Παρατηρώ στον Άγγελο την παρουσία της ιδιαίτερης σχέσης με τον λόγο και το γλωσσικό σύστημα, η οποία χαρακτηρίζει το ψυχωτικό υποκείμενο.1Οι φράσεις είναι διακεκομμένες, με τα ση­ μαίνοντα να είναι διάσπαρτα και να μην εντάσσονται σ’ ένα σύ­ νολο. Στην προσπάθειά του να διαβάσει, αναφέρει την πρώτη συλλαβή και συμπληρώνει τη συνέχεια με λέξεις που εφευρίσκει, χωρίς να υπάρχει νόημα στα λεγόμενό του. Πλέκει έτσι διάφο­ ρες ασυνάρτητες αφηγήσεις, συχνά γύρω από τη θεματική της καταστροφής και του θανάτου, γεγονός που του προκαλεί μεγά­ λο άγχος. Αείπει το συμβολικό στοιχείο που δένει όλες αυτές τις εναλλασσόμενες σημασιοδοτήσεις σε ένα σύνολο, που «αγκιστρώνει» το σημαίνον με το σημαινόμενο, που αρθρώνει το συμ­ βολικό με το φαντασιακό και συγκρατεί ενωμένα τα ετερογενή στοιχεία που στοιχειοθετούν το τελευταίο. Η απουσία διαρραφής σημαίνοντος και σημαινομένου, που εκδηλώνεται σαν απο­ διοργάνωση του σημασιακού κόσμου του υποκειμένου, σηματο­ δοτεί τη όιάκλειση του Ονόματος του Πατρός, δομικό ελάττωμα της ψύχωσης.2

Η φαντασιακή διάλυση του υποκειμένου Από τις πρώτες συναντήσεις διαπιστώνουμε την ύπαρξη ενός ορ­ γανωμένου παραληρήματος με διωκτικά στοιχεία, σπάνιο κλινι­ κό φαινόμενο σε ένα μικρό παιδί. Αναφερόμενος στους καυγάδες του στο σχολείο, ο Αγγελος μιλάει για τους συμμαθητές του σαν να είναι οι διώκτες του: «Εί­ ναι σαν να είμαι κάτω από μάγια, αλλά δεν είναι μάγια. Δέχομαι χτυπήματα», λέει. Το παραλήρημά του αρθρώνεται γύρω από τη δΐ’αδικότητα του κακού και του κακού, του αγγέλου και του διαβόλου. Παρα­ θέτουμε τα λόγια του: «Δεν έρχεται από κανέναν. Δεν σκέφτο-

«Είμαι ο σωτήρας τον κόσμον»

Μια φαντασιακη ανάταξη μέσω του πραγματικόν άλλον

Κατά τη διάρκεια των πρώτων μηνών παραμονής του στο νοσο­ κομείο ημέρας, η φιγούρα του διαβόλου τείνει όλο και περισσό-

Fort-Da

μαι τίποτα, αλλά όταν γίνομαι ευγενικός είμαι σαν ένας άγγελος ή άλλοτε σαν ένας διάβολος. Τη μια μέρα γίνομαι διάβολος, την άλλη άγγελος. Μερικές φορές ο διάβολος είναι στη μέση, μερι­ κές φορές περπατάει στο κεφάλι μου, υπάρχει μια μάχη μέσα στο κεφάλι μου ανάμεσα στον άγγελο και στο διάβολο. Ο εγκέ­ φαλός μου είναι που γίνεται διάβολος, και όλα γίνονται διάβο­ λος. Κάνω πόλεμο όταν ο εγκέφαλος είναι διάβολος, και όταν γί­ νεται άγγελος γίνομαι ευγενικός. Αυτό προκαλεί εχθρούς που μου επιτίθενται. Ό ταν ο Σόνι και ο Στάνλεϊ -είναι τα δύο αγό­ ρια με τα οποία καυγάδιζε στο σχολείο- γίνονται φίλοι, τότε γί­ νονται εχθροί για μένα. Υπάρχουν εχθροί που έρχονται κι εγώ είμαι ολομόναχος, αρχίζω να γίνομαι ο διάβολος και επιτίθεμαι. Ο διάβολος είναι που ακολουθεί τον άγγελο. Είμαι ο άγγελος, αυ­ τός -δηλαδή ο διάβολος- μπαίνει στο σώμα μου. Μου συμβαίνει συχνά να είμαι ο άγγελος. Ο διάβολος μπαίνει συχνά στο σώμα κάποιου. Αυτό θέτει το ζήτημα του να αμυνθείς.» Βλέπουμε ότι το εγώ αυτού του παιδιού ταλαντεύεται διαρκώς ανάμεσα στις δύο φιγούρες του αγγέλου και του διαβόλου, χω­ ρίς να μπορεί να τις αντιμετωπίσει σαν ξεχωριστές ενότητες. Η απόσταση που θα διαχώριζε αυτές τις φιγούρες έχει καταργηθεί, αφήνοντας θέση σε μια σύγχυση μεταξύ τους, όπου η μία εισχω­ ρεί στην άλλη. Η δυαδική σχέση με τον άλλο, όπως αυτή περιγράφεται στο στάδιο του καθρέφτη,3χαρακτηρίζεται εδώ από μια θεμελιώδη αστάθεια της κατοπτρικής ναρκισσιστικής σχέσης. Η περίπτωση αυτή επιβεβαιώνει τη θέση του Λακάν ότι το ψυχωτικό υποκείμενο, σε μια «γόνιμη στιγμή» του παραληρήμα­ τος, μπορεί να κάνει μια τοπική παλινδρόμηση στο στάδιο του καθρέφτη και να βρεθεί εγκλωβισμένο στον φαντασιακό άξονα α-α, δηλαδή να βιώνειτην ίδια την ετερότητα του εγώ του, να βλέ­ πει το εγώ του να κατακλύζεται από την εικόνα του μικρού άλλου, αγγέλου ή διαβόλου. Η ανεπάρκεια του συμβολικού επιπέδου, η διάκλειση του πατρικού σημαίνοντος συνεπάγεται κλινικές εκ­ δηλώσεις στο φαντασιακό επίπεδο, και συγκεκριμένα τη «φαντασιακή διάλυση» και το αίσθημα υποκειμενικού θανάτου, όπως αναφέρει ο Αακάν στο τρίτο σεμινάριο του, αφιερωμένο στις ψυχώσεις, καθώς λείπει η φαλλική σημασιοδότηση που θα έδινε στο υποκείμενο την αίσθηση πως είναι ζωντανό.4

3. J. Lacan, «Le stade du miroir comme forma­ teur de la fonction du Je, telle qu’elle nous est révélée dans l’expé­ rience psychanalyti­ que» (1949), Écrits, Seuil, Παρίσι 1966, o. 93. 4. J. Lacan, «D’une que­ stion préliminaire à tout traitement possi­ ble de la psychose» (1958), Écrits, ό.π., o. 552. 105

Ιωάννα Βεριγάκη

τερο να εξωτερικευτεί. Ακόμη και αν ο διάβολος παραμένει κομ­ μάτι της ταυτότητας του παιδιού αυτού, λόγω της ικανότητάς του να μπαίνει μέσα στο σώμα του και στο σώμα των άλλων, εντούτοις γίνεται ένα ον απέναντι στο οποίο πρέπει να αμυνθεί. Θα μπο­ ρούσαμε να πούμε ότι μια διαχωριστική γραμμή αρχίζει να εμ­ φανίζεται πιο καθαρά ανάμεσα στις δύο φιγούρες. Από τη μία, υπάρχει ο διάβολος που τοποθετείται στην πλευρά του θανάτου (ενορμήσεις καταστροφής) και, από την άλλη, ο άγγελος που το­ ποθετείται στην πλευρά της ζωής (σεξουαλικές ενορμήσεις). Η στάση του στο νοσοκομείο ενισχύει αυτή την υποκειμενι­ κή μετατόπιση που αναδιατάσσει τον φαντασιακό άξονα. Ο Άγ­ γελος τσακώνεται λιγότερο με τ’ άλλα παιδιά, εγκλωβίζεται λι­ γότερο σε μια δυαδική συγκρουσιακή σχέση. Υιοθετεί μια συ­ μπεριφορά προστασίας προς ένα μικρό κορίτσι του νοσοκο­ μείου, που του θυμίζει την αδερφή του. Δηλώνει ερωτευμένος με το κορίτσι αυτό και θέλει να το προστατεύει, όπως την αδερφή του, όταν κάποιο άλλο αγόρι τής επιτίθεται. Με αυτή τη στάση του, ο Άγγελος οριοθετείται καλύτερα μέσα στην πραγματικό­ τητα, τσακώνεται πλέον όταν θεωρεί ότι πρέπει να προστατεύ­ σει αυτό το κορίτσι από την επιθετικότητα των άλλων παιδιών του νοσοκομείου. Το υποκείμενο βρίσκει έτσι μια θέση από την οποία μπορεί να διαπραγματευτεί με τις δύο φιγούρες του αγγέλου και του δια­ βόλου, επεξηγώντας τα πράγματα με διαφορετικό τρόπο. Γίνεται ο «άγγελος του μικρού κοριτσιού», που το προστατεύει από την επιθετικότητα των άλλων παιδιών, των μικρών διαβόλων. Ο Άγ­ γελος τοποθετείται πλέον από την πλευρά των καλών, είναι αυτός που προστατεύει το μικρό κορίτσι, και οι διάβολοι καταδιώκουν τώρα το-μικρό κορίτσι και όχι αυτόν. Με αυτόν τον τρόπο, με την παρεμβολή δηλαδή ενός πραγματικού «μικρού άλλου» που λει­ τουργεί σαν ναρκισσιστικό συμπλήρωμα, οι δύο φιγούρες που μέχρι τώρα ήταν αυτόνομες, μπορούν να συνυπάρχουν για τον Άγγελο ειρηνικά. Παράλληλα υπάρχει μια μείωση του άγχους που τον κυριεύει, και οι εφιάλτες του εξαφανίζονται. Μπορεί να κοιμηθεί μόνος στο δωμάτιο του, γεγονός που ήταν αδύνατον μέχρι τώρα.

Ο «Άνδρας των πάγων»: μια παραληρηματική μεταφορά

Σιγά-σιγά εμφανίζεται μια νέα παραληρηματική θεματική, ποί’ ισοδυναμεί με μια νέα απόπειρα ερμηνείας των ερωτημάτων που θέτει η απουσία πατρικής μεταφοράς. Σ' έναν πρώτο χρόνο, ο 106

«Είμαι ο σωτήρας τον κόσμον»

Fort-Da

Άγγελος μιλάει για την ικανότητά του να πάει στο μέλλον. Αυτό το μέλλον εμφανίζεται περισσότερο σαν ένα παρελθόν με χα­ ρακτηριστικά του μέλλοντος. Εκεί ο Άγγελος προβάλλει μια μά­ χη που διεξάγει ο ίδιος με άλλα παιδιά. Αίγο αργότερα αναφέρει μια μπερδεμένη κατασκευή σχετι­ κά με τη δημιουργία του κόσμου. Πρόκειται για έναν κόσμο όπου συνυπάρχουν οι Αρειανοί, οι οποίοι έχουν προστατευτικό ρόλο απέναντι στον πλανήτη Γη. Σε ένα σχέδιο που ζωγραφίζει, ο Άγ­ γελος παρουσιάζει την εκδοχή του για τη γέννηση του κόσμου. Στο σχέδιο υπάρχει ένα κέντρο ζεστό που το αντιπροσωπεύει ο ήλιος και στην περιφέρεια παγωμένοι πλανήτες και πάγοι που γέννησε ο «Άνδρας των πάγων ». Ο Άγγελος εξηγεί το σχέδιό του: «Οι μπλε πλανήτες είναι πο­ λύ κρύοι. Ο Άνδρας των πάγων, το χειρότερο τέρας, γέννησε μι­ κρά, τα οποία είναι οι πάγοι. Ο Άνδρας των πάγων γέννησε μι­ κρά μαζί με τους Αρειανους. Στην εποχή των δεινόσαυρων οι πλανήτες ήταν περιτριγυρισμένοι από Αρειανους. Οι Αρειανοί προσπάθησαν να μπουν στη γη και εμφάνισαν τους τυραννόσαυρους. Και κάνοντας μικρά τυραννοσαυράκια εμφανίστη­ κε ο άνθρωπος. Οι Αρειανοί ή οι θεοί προστατεύουν τη γη από τον κίνδυνο, και ο άνθρωπος έμαθε να γράφει χάρη στους Αρειανους.» Αυτή η παραληρητική κατασκευή του Αγγέλου δεν είναι ασύν­ δετη με την προσωπική του ιστορία. Ο Άγγελος διατηρεί πολύ ζωντανή τη μνήμη των αγοριών που χάθηκαν πρόωρα με την απο­ βολή της μητέρας. Μιλάει γι’ αυτά λέγοντας «τα δίδυμα», τοποθε­ τώντας τα σαν μέλη μιας φαντασιακής φατρίας. Ό ταν μετράει τα παιδιά της οικογένειάς του ξεκινάει από τον εαυτό του, συνεχί­ ζει υπολογίζοντας τα δίδυμα και τελειώνει με την αδερφή του. Μιλώντας για τη μητέρα του, λέει ότι είναι «ο τάφος των δί­ δυμων και του άλλου κοριτσιού». Είναι ο τόπος των νεκρών παι­ διών, είναι ένας Άλλος θανατηφόρος. Ας συσχετίσουμε εδώ τις αγωνίες, τους εφιάλτες, τις αϋπνίες του, καθώς και την απόγνωση που τον πιάνει μπροστά σε κάθε νοσοκομείο. Ο Άγγελος βγάζει ουρλιαχτά και βλέπει εφιάλτες όταν η μητέρα του αποσύρεται, την εποχή της απώλειας των διδύμων και του μικρού κοριτσιού. Ουρλιαχτά που μας θυμίζουν εκείνα του Σρέμπερ, δηλαδή το λε­ γόμενο «θαύμα του ουρλιαχτού»5 που υποδηλώνει την «υποκει­ μενική καταστροφή» του, την υποκειμενική του διάσπαση όταν ο Θεός τον εγκαταλείπει, τον αφήνει ανήμπορο.6 Σε αυτή την παραληρηματική θεματική της δημιουργίας του κόσμου από τη συνουσία του «Άνδρα των πάγων» με τους Αρειανούς, όπου έχουμε τον συγκερασμό της πραγματικής λειτουργίας

5. D. P. Schreber, Mé­ moires d'un névropa­ the (1903), traduit par Paul Duquenne et Nicole Sels, Seuil, Παρίσι 1975, σ. 171. 6. Οι ψνχώσεις, ό.π., σ. 319. 107

Ιωάννα Βεριγάκη

της μητέρας που γεννάει και μιας τερατώδους φιγούρας αρσενι­ κού γένους, βλέπουμε να διαφαίνεται, στη θέση της απούσας συμ­ βολικής λειτουργίας του πατέρα, η πραγματική λειτουργία ενός πατέρα-γεννήτορα μέσω της φαντασιακής μορφής του «Άνδρα των πάγων». Μπορούμε να παραλληλίσουμε εδώ τους πάγους που δημιούργησε ο «Άνδρας των πάγων», γεννήτορας των παγωμένων πλανητών, με τον πατέρα του Αγγέλου, γεννήτορα των νεκρών-παγωμένων παιδιών. Αυτό λοιπόν που έχει αποκλειστεί από τη συμβολική τάξη, δηλαδή τα μη συμβολοποιημένα νεκρά παιδιά του πατέρα ως γεννήτορα επιστρέφει στο πραγματικό7 μέσω μιας παραληρη­ ματικής μεταφοράς, των πάγων που γεννάει ο «Άνδρας των πά­ γων». Είναι μια κατασκευή που ισοδύναμεί με παραληρηματική μεταφορά, δηλαδή με μια απόπειρα να εισαχθεί ένα νέο σημαί­ νον που αναπληρώνει το Ό νομα του Πατρός και αναδιοργανώ­ νει το συμβολικό σύμπαν του υποκειμένου, απαντώντας κατά κά­ ποιον τρόπο στο ερώτημα της προέλευσης των παιδιών.

Η λύση του υποκειμένου: ένας «νεκρός-αθάνατος»

7. J. C. Maleval, La for­ clusion du Nom-duPère, Le concept et sa clinique, Seuil, Παρίσι 2000, σ. 80. 8. J. Lacan, «D’une que­ stion préliminaire...», ό.π., σ. 566. 9. Ό.π., σ. 568. 108

Βρισκόμαστε επομένως μπροστά σε μια ψύχωση που εξελίσσεται προς μια ενδεχόμενη σταθεροποίηση μέσω μιας παραληρηματικής μεταφοράς. Ό πω ς επισημαίνει ο Φρόιντ το 1911, στη μελέτη του για την αυτοβιογραφία του Σρεμπέρ, το παραλήρημα είναι μια λύ­ ση που επιτρέπει στον ψυχωτικό να δώσει νόημα σε έναν κόσμο που έχει γίνει χαοτικός, προκαλώντας μεγάλη αγωνία. Εξαιτίας της αποτυχίας της πατρικής μεταφοράς που θα έδινε μια λύση στο ερώτημα της επιθυμίας της μητέρας -τι επιθυμεί η μη­ τέρα; επιθυμεί το φαλλό που δίνει ο πατέρας-,8 μη μπορώντας να είναι ο φαλλός που λείπει στη μητέρα, ο Άγγελος βρίσκει τη λύση να είναι ο «προστάτης που λείπει στα κορίτσια». Μέσω αυτής της φαντασίωσης που έρχεται να αναπληρώσει την απουσία της φαλλικής σημασίας, ο Άγγελος κατασκευάζει μια νέα σημασιοδότηση, βρίσκει ένα υλικό σημαινόντων που βάζει όρια στο φαντασιακό και που τον βοηθάει να σταθεροποιηθεί. Πρόκειται για μια σταθεροποίηση στο φαντασιακό επίπεδο, η οποία μας παραπέ­ μπει στη «φαντασιακή επιδιόρθωση»4που αναφέρει ο Λακάν. Διαπιστώνουμε τις συνέπειες αυτής της εξέλιξης στη συμπε­ ριφορά του παιδιού, η οποία γίνεται λιγότερο επιθετική προς τα άλλα παιδιά. Ο Άγγελος χάνει σταδιακά την απόλυτη πεποίθη­ σή του. Εξακολουθεί ωστόσο να υπάρχει ένας παραληρητικός πυρήνας, με φαντασιακά παράγωγα. Πραγματοποιώντας μια

«Είμαι ο σωτήρας τον κόσμον»

Fort-Da

αντιστροφή θέσεων, πέρασε από τη θέση του καταδιωκόμενου στη θέση του διώκτη. Τώρα μπορεί να μπαίνει λιγότερο σε αντι­ παλότητα με τα άλλα παιδιά, ακόμη και αν συχνά τα βρίζει ή τους επιτίθεται. Για τον Άγγελο, το ερώτημα του θανάτου φιλτράρει την ανα­ παράσταση του κόσμου του: γι’ αυτόν οι γονείς γεννούν νεκρά παιδιά. Αντί για το ερώτημα που θα έθετε ο ίδιος για τον εαυτό του αν ήταν νευρωτικός, «είμαι ζωντανός ή νεκρός;», τώρα το πρόβλημα της ύπαρξής του έγκειται στο να βρει κάποιες λύσεις στη συνθήκη που η διάκλειση προσδιορίζει: «πώς γίνεται να ζεις ανήκοντας σε μια γενεαλογία νεκρών παιδιών;». Υπάρχουν στοι­ χεία που μας επιτρέπουν να πούμε ότι είναι ένας νεκρός-αθάνατος, όπως το γεγονός ότι ο ίδιος εξηγεί το όνομά του, που είναι ισπανικής προέλευσης, λέγοντας ότι σημαίνει «ο αρχηγός των αγγέλων». Κάτι ανάλογο μας υποδεικνύει και η μεγαλομανιακή του πλευρά, με τη θέση που υιοθετεί ως «ο σωτήρας του κόσμου». Θέση που την επιβεβαιώνουν και άλλα λεγόμενό του, όπως «εί­ μαι ένας Ντιτζισωτήρας (Digisauver) που μ’ έχουν στείλει για να σώσω τον κόσμο», ή «όπως ο Τζέιμς Μπόντ, έχω αποστολή να σώσω τους ανθρώπους». Η παραληρηματική μεταφορά που κατασκευάζει ο Άγγελος, είναι τελικά μια λύση που εφευρίσκει, η οποία του επιτρέπει να ζήσει, να διευθετήσει τον δικό του θάνατο. Τον βοηθάει να σημασιοδοτήσει την απορρυθμισμένη απόλαυσή του, που βρίσκει απήχηση στις βίαιες συμπεριφορές και στους καυγάδες που επι­ χειρεί κάτω από την πρωτοβουλία του Άλλου. Μέσα από το πα­ ραλήρημά του, ο Άγγελος βρίσκει έναν τρόπο να οργανώσει και να εξηγήσει αυτό που του συμβαίνει, αλλά κυρίως βρίσκει τη δι­ κή του «κομψή λύση»10για να «παραμείνει» ζωντανός.

10. Ό.π., σ. 572. 109

Γ ε ωρ γ ία Φ ο υ ν το υ λ α κ η

Παιδί Ω ς Σύμπτωμα Τ ου Γ ονεϊκου Ζευγους Τ ο

Με αφορμή μια διάγνωση «οριακής νοητικής υστέρησης με αντικοινωνική συμπεριφορά»

«Το παιδί είναι κυριολεκτικά ένας αναλυόμενος», λέει ο Λακάν. Μ πορεί να το φέρνουν οι γονείς, ή να παραπέμπεται από το σχο­ λείο. Εκείνοι μας λένε πως κάτι δεν πηγαίνει καλά, πως το π α ι­ δί έχει πρόβλημα ή πως πηγαίνει από το κακό στο χειρότερο. Συ­ νεργαζόμαστε μαζί τους, τους ακοΰμε, τους στηρίζουμε, ώστε με τη συναίνεση τους να συνεχίσουμε απρόσκοπτοι με το παιδί. Με το ίδιο το παιδί, όμως, θα δουλέψουμε πάνω στο ερώτημά του, το ερώτημά της νεύρωσης του. Και, όπως για κάθε ανάλυση, απαράβατος όρος, απαραίτητη προϋπόθεση είναι η μεταβίβαση. Αυτό ακριβώς ισχύει και στην ψυχανάλυση με τα παιδιά. Η με­ ταβίβαση αποτελεί την προϋπόθεση όπως και για τους ενήλικες. Ο ψυχαναλυτής, και για το παιδί, είναι ένα υποκείμενο στο οποίο υποτίθεται μια γνώση.

Έ να π α ιδ ί «απροσάρμοστο»

Ο Π έτρος ήταν δύσκολο μωρό. Έ κ λα ιγε πολύ και η μητέρα τοί’ έπρεπε να το κρατάει συνεχώς αγκαλιά. «Ό ταν περπάτησε, φ ά ­ νηκε πως ήταν παιδί νευρικό, απαιτητικό, δεν χαλάρωνε ποτέ, δεν φαινόταν ευχαριστημένο, πάντα ζητούσε κάτι ακόμη, μέχρι να δημιουργήσει σκηνή, να μας αναστατώσει όλους», λέει η μητέρα του στην πρώτη μας συνάντηση. Στο νηπιαγω γείο, δεν ήθελε να καθίσει. Έ κλαιγε και α π α ι­ τούσε την παρουσία της μητέρας του, η οποία ανησυχούσε όλο και περισσότερο, γιατί ο Πέτρος πείραζε συνεχώς τα παιδιά στην τάξη ή έβγαινε μόνος του στην αυλή την ιυρα του μαθήματος. Το 110

Το παιδί ως σύμπτωμα τον γονεϊκού ζεύγους

Fort-Da

αποτέλεσμα αυτής της χρονιάς χαρακτηρίστηκε «απογοητευτικό» από τη μητέρα και από τη δασκάλα του Πέτρου. Ο πατέρας βρίσκει υπερβολική την ανησυχία της γυναίκας του και την καθησυχάζει κάπως όταν της λέει πως, και ο ίδιος, ως παιδί, ήταν έτσι ζωηρός, και πως ο γιος τους θα στρώσει όταν θα πάει κανονικά στο Δημοτικό. Έρχεται ο επόμενος χρόνος, ο Πέτρος πηγαίνει στην πρώτη τάξη, και εδώ αρχίζουν πραγματικά τα δύσκολα: αρνείται κάθε συνεργασία με τη δασκάλα, κάνει φασαρία μέσα κι έξω από την τάξη, λέει «όχι» σε ό,τι του ζητήσουν. Αυτή τη χρονιά, δεν μαθαί­ νει ούτε να γράφει ούτε να διαβάζει. Από το σχολείο χαρακτηρίζεται ανεπιθύμητος, ως «παιδί απροσάρμοστο, με προβληματική συμπεριφορά και άρνηση για μάθηση». Περνάει τις καλοκαιρινές του διακοπές στο εξωτερικό, στον τόπο καταγωγής της μητέρας του. Εκεί, σε νοσοκομείο ημέρας, υποβάλλεται σε κάποια τεστ, με διαγνωστικό συμπέρασμα, «ορια­ κή νοηματική υστέρηση, δυσκολία στη συγκέντρωση, με αντικοι­ νωνική συμπεριφορά», και συστήνουν να παρακολουθήσει μαθή­ ματα σε ειδικό σχολείο.

Από τον δάσκαλο στον ψυχαναλυτή

Τον επόμενο χρόνο στο νέο (κανονικό, όχι ειδικό) σχολείο, έχει δάσκαλο. Η «επαφή» του με τον δάσκαλο είναι καλή, και αντι­ λαμβάνονται πως το παιδί δεν έχει πρόβλημα να μάθει τα γράμμα­ τα, αλλά δεν μπορεί να συγκεντρωθεί, και δεν συμμετέχει, «αφού δεν μπορεί να μάθει». Οι συμμαθητές του τον κοροϊδεύουν, και ο Πέτρος εξακολουθεί να κάνει φασαρία την ώρα του μαθήματος. Βγαίνει μόνος του από την τάξη όποτε θέλει, και «αρνείται να γράψει ακόμη και το όνομά του», λέει η μητέρα του. Στο τέλος του χρόνου, ο δάσκαλος συμβουλεύει τη μητέρα να δουν έναν ειδικό γιατί το σχολείο δεν θα τον δεχτεί στην επόμενη τάξη εάν δεν βελτιωθεί. Έτσι, ο Πέτρος έρχεται, οκτώ χρονών περίπου, στην πρώτη μας συνάντηση. Κάνει φασαρία, χτυπάει τη μητέρα του, αρνείται να καθίσει. Μόλις αρχίζει η μητέρα να μιλάει για κείνον, ηρε­ μεί και την ακούει με μεγάλη προσοχή: «Δεν έχει καθόλου αυ­ τοπεποίθηση, είναι νευρικός και τρέμει όταν θυμώνει. Δεν τρώει το φαγητό που μαγειρεύω, μόνο έτοιμα φαγητά σε πακέτο, ή σοκολάτες και γαριδάκια από το περίπτερο». Η μητέρα ομολογεί πως δεν μπορεί να τα βγάλει πέρα μαζί 111

Γεωργία Φουντουλάχη

του. Δεν ξέρει τι να κάνει, αλλά τον αισθάνεται πολύ κοντά της. Έ χ ε ι άλλο ένα αγόρι, δύο χρόνια μικρότερο. Έ χ ε ι τύψεις που τον έχει «αφήσει», αλλά «αυτός που την έχει ανάγκη» είναι ο Πέτρος. Η μητέρα ζητάει να έχει μια συνάντηση μαζί μου, μόνη της, πριν φέρει το παιδί. Αυτές οι συναντήσεις έγιναν πέντε.

Έ να ς άντρας που δεν κρατάει τον λ ό γο του

Ζ ει με τον πατέρα των παιδιών, αλλά δεν είναι παντρεμένοι, ού­ τε έχει αναγνωρίσει τα παιδιά ο πατέρας. Υπάρχει κάποιο μπέρ­ δεμα και στο σχολείο, σε σχέση με το επίθετό του. Στο πιστοποιη­ τικό ο Πέτρος έχει το επώνυμο της μητέρας του, αλλά τον φωνά­ ζουν συνήθως με το επώνυμο του πατέρα. Η μητέρα μίλησε για το άγχος, για τις ενοχές της, για τη χρό­ νια κατάθλιψη από την οποία υποφ έρει, είπε ακόμη πως αποδιοργανώ νεται και παίρνει φαρμακευτική αγωγή. Οι καυγάδες και η βία στο σπίτι είναι συχνοί, και δηλώνει «πολύ δυστυχισμέ­ νη» όλα αυτά τα χρόνια. Μ ιλάει κλαίγοντας για το αδιέξοδο στη σχέση της με τον π α ­ τέρα του Πέτρου: «Κολυμπάω στη σχέση μου μαζί του. Αυτό που κάνει σε μένα πειράζει και το παιδί». «Δεν κρατάει το λόγο του ούτε σε μένα, ούτε στα παιδιά. Δεν τον πιστεύω». «Αυτό το παιδί ήταν ο λόγος που συνέχισα αυτή τη σχέση. Έ φ υ γ α δύο φορές, άλλά ξαναγύρισα. Π αρά τις δυσκολίες του, ήταν ένα θαυμάσιο παιδί. Δώρο Θεού, την κατάλληλη στιγμή». "Ηταν η εποχή που ο πατέρας, φοιτητής στο εξωτερικό, πήρε το πτυχίο του και θα έφευ­ γε από τη χώ ρα της μητέρας. Εκείνη έμεινε έγκυος και τον ακο­ λούθησε, στην Ελλάδα. Η πατρική για γιά δεν τη δέχτηκε ποτέ. Ε ίναι η «ξένη». Η για γιά έχει αναλάβει όμως το διάβασμα του μικρού παιδιού, που είναι καλός μαθητής, χω ρίς προβλήματα. Ο Π έτρος έχει διάφ ορες φοβίες. Από πέντε χρονών περίπου φ οβάται το νερό της πισίνας, στη θάλασσα φοβάται μην πάθει κάτι ο αδερφός του. Φοβάται να μπει σε ασανσέρ. «Είναι έξυπνος, αλλά με τα προβλήματα που έχει, αυτό δεν φαίνεται. Ό λ α α ΐ’τά τα χρόνια, και μέχρι τη γέννηση του μικρού, η μοναδική μοί’ χα ­ ρά και ευχαρίστηση προερχόταν από τον Πέτρο», λέει η μητέρα. «Είναι κολλημένος επάνω μου, αλλά συγχρόνως με βρίζει, με βασανίζει, τον χτυπάω κι εγο"), με φτάνει στα άκρα. Η κακή συ­ μπεριφορά του πατέρα του δεν βοηθάει τον Πέτρο να ξεφύγει, ούτε κι εμένα. Αυτός ο άνθρω πος με θέλει σκλάβα. Δεν λέει ένα ευχάριστο"). Το κλίμα στο σπίτι δεν αντέχεται, είναι φυλακή για εμένα και τα παιδιά. Νομίζω άτι μισεί τις γυναίκες». «Αυτή δεν

Το παιδί ως σύμπτωμα του γονεϊκού ζεύγους

Fort-Da

είναι η οικογενειακή ζωή που ονειρευόμουν για τα παιδιά μου και για εμένα». Ο πατέρας του Πέτρου είναι ένας άνθρωπος «δύσκολος», «βα­ ρύς», λέει η μητέρα του Πέτρου. «Δεν αναγνωρίζει το πρόβλημα του παιδιού, δεν πιστεύει στους ειδικούς», και διαφωνεί με τους δασκάλους και τη μητέρα. Επιμένω να τον συναντήσω για να επιτρέψει την ψυχαναλυ­ τική αγωγή με το παιδί, ακόμη και αν «δεν πιστεύει σ’ αυτά», όπως λέει ο ίδιος. «Για όλα φταίει η μητέρα που του μιλούσε στη γλώσσα της και το παιδί μπερδεύτηκε, αλλά θα βρει το δρόμο του», λέει ο πατέρας στη συνάντησή μας. «Φταίει επίσης που είναι πολύ ζωη­ ρός, αλλά έτσι ήμουνα κι εγώ, μέχρι που τελείωσα το Δημοτικό. Εξάλλου, είχα κι εγώ προβλήματα στο σχολείο. Στο πανεπιστή­ μιο δεν πέρασα και έφυγα για σπουδές στο εξωτερικό. Ή μουν καλός στα μαθηματικά, ίσως είναι και ο Πέτρος, θα δούμε... ». Τότε του λέω, πολύ προσεχτικά, πως θα ήταν πολύ καλή ιδέα να έβλεπαν τα μαθηματικά μαζί με τον Πέτρο.

Δουλεύοντας τον αποχωρισμό μέσα στη μεταβίβαση

Στην αρχή, όταν έφερνε η μητέρα τον Πέτρο, εκείνος έπεφτε κά­ τω ουρλιάζοντας, και μετά από λίγο, όταν έφευγε η μητέρα του, έμενε σιωπηλός στο πάτωμα περιμένοντας πίσω από την πόρτα να γυρίσει. Οι προσπάθειές μου να τον κάνω να με ακολουθήσει στο γραφείο ήταν μάταιες και αποφάσισα να μην του ζητήσω τί­ ποτε, να τον αφήσω ήσυχο. Μια μέρα άρχισα να στήνω πάνω σ’ ένα τραπεζάκι ένα σκηνικό, χρησιμοποιώντας φιγούρες, ζώα, σπιτάκια, λέγοντας φωναχτά τι κάνω, σαν να ετοίμαζα μια ιστο­ ρία. Ο Πέτρος πλησίασε, πήρε μια φιγούρα και άρχισε τη σύγ­ κρουση με τη φιγούρα που κρατούσα. Ακολούθησε μια σειρά συ­ νεδριών με σκηνές πολέμου ανάμεσα σε Έλληνες και ξένους. Οι φωνές, τα ουρλιαχτά, οι σκηνές που μαρτυρούσαν τη δυ­ σκολία του αποχωρισμού από τη μητέρα όταν τον έφερνε, μεταφέρονται τώρα στο τέλος της συνεδρίας του. Τη δεύτερη φορά όμως που επιχειρεί μια τέτοια σκηνή φεύγοντας, παίρνω ένα χαρτάκι, στο οποίο γράφω βιαστικά τη μέρα και την ώρα της επόμενης συνεδρίας, του το δίνω στο χέρι, και του εξηγώ πως τις επόμενες δύο μέρες, εκείνος έχει το σχολείο και τα μαθήματά του, εγώ έχω άλλη δουλειά, αλλά την Πέμπτη το απόγευμα θα εί­ μαι εδώ και θα τον περιμένω στις έξι η ώρα. Αυτό τον καθησυ­ χάζει. Έ τσι σταματούν οι φωνές και οι διαμαρτυρίες. 113

Γεωργία Φουντουλάκη

Η αναγνώριση του Άλλον

Στις συνεδρίες που ακολουθούν, μιλάει πολύ για μια ξένη χώρα, για τις συνήθειες των ανθρώπων εκεί, για τους γονείς της μητέ­ ρας του, για «τα όμορφα πάρκα, τις φωτεινές επιγραφές με τα ωραία χρώματα, τα ωραία γράμματα με ωραίες πινακίδες με ονόματα στους δρόμους... έχουν πιο ωραία ονόματα, αυτοί είναι καλύτεροι». Έ χ ε ι περάσει το πρώτο τρίμηνο στο σχολείο, και ο Πέτρος μελετάει με τη βοήθεια του πατέρα τα μαθηματικά, αλλά και όλα τα υπόλοιπα μαθήματα. Αυτή τη φορά φαίνεται πως ο πατέρας κράτησε τον λόγο του. Ο Πέτρος είναι πιο ήσυχος μέσα στην τά­ ξη, αλλά συνεχίζει να καυγαδίζει στην αυλή με τα άλλα παιδιά. Είναι σχεδόν το τέλος της σχολικής χρονιάς, όταν ο πατέρας αναγνωρίζει τα παιδιά, που αποκτούν επίσημα το επώνυμό του. Ο Πέτρος ζητάει για πρώτη φορά να μάθει μια άλλη ξένη γλώσ­ σα και να κάνει μαθήματα μουσικής το καλοκαίρι. Έ τσι σταματάμε για τις διακοπές και οι γονείς αποφασίζουν πως δεν υπάρχει λόγος να συνεχίσει ο Πέτρος τις συνεδρίες του.

Η σχέση της μάθησης με το υποκείμενο της επιθυμίας

1. Βλέπε το εν λόγω κεί­ μενο στο ανά χείρας τεύχος του Fort-Da, σσ. 13-14. 2. Βλ. Ζακ-Αλέν Μιλέρ, «Σχόλιο για το παιδί», Τειρεσίας, 2, Αθήνα 2001. 114

Ας δούμε όμως τι σημαίνει η άρνηση της σχολικής μάθησης από την πλευρά της ψυχανάλυσης. «Το σύμπτωμα του παιδιού βρίσκεται σε θέση να απαντάει σε ό,τι το συμπτωματικό υπάρχει στην οικογενειακή δομή... Το σύμπτωμα μπορεί να εκπροσωπεί την αλήθεια του οικογενεια­ κού ζεύγους. Είναι η πιο σύνθετη περίπτωση, αλλά και η πιο δε­ κτική στις παρεμβάσεις μας», λέει ο Λακάν στο κείμενο «Σημείω­ μα για το παιδί».1Και ο Ζακ-Αλέν Μιλέρ σχολιάζει: «Όποτε αναφέρεται ο Λακάν στην αλήθεια του γονεϊκού ζεύγους, πρόκειται για την αλήθεια της επιθυμίας της μητέρας. Το σύμπτωμα κυριο­ λεκτικά συνάπτεται με τη μητρική φαντασίωση. Ο Αακάν εννοεί ότι το παιδί με όλη του την πραγματικότητα υποκαθιστά το αντι­ κείμενο της φαντασίωσης, και ότι έτσι υπερκαλύπτει την επιθυ­ μία της μητέρας: «Υποκαθιστώντας αυτό το αντικείμενο, το παι­ δί κορέννει τον τρόπο έλλειψης που συγκεκριμενοποιεί την επι­ θυμία (της μητέρας), όποια κι αν είναι η ειδική δομή της: νευ­ ρωτική, διαστροφική ή ψυχωτική».2 Υπάρχει λοιπόν ένα ρίσκο για το παιδί, να μείνει παγιδευμένο στη θέση του αντικειμένου, αν απαντήσει μόνο για να ικα­ νοποιήσει το αίτημα του Αλλου. Πίσιο από το αίτημα πρέπει να

Το παιδί ως σύμπτωμα τον γονεϊκού ζεύγους

Fort-Da

μαντέψει τι είναι επιθυμία και τι αγάπη. Γιατί μετρώντας τις αβε­ βαιότητες και τα όρια του Άλλου, τον ευνουχισμό του θα λέγαμε, μπορεί να απελευθερωθεί από την επήρεια του και να δομηθεί ως ον της επιθυμίας. Έ να παιδί έχει συνήθως την πρώτη του επαφή με το σχολείο όταν βρίσκεται σε πλήρη οιδιπόδεια κρίση. Καλείται να εγκα­ ταλείψει τη θέση του μικρού παιδιού, να χαλαρώσει τον δεσμό με τη μητέρα του, να διαμορφωθεί ως κοινωνικό ον. Ο αποχω­ ρισμός εμπεριέχει την οδυνηρή διεργασία του πένθους. Αντί να είναι το αντικείμενο που ικανοποιεί τον Άλλο, το παιδί πρέπει να γίνει ένα ολοκληρωμένο υποκείμενο: από τη θέση του αντι­

κειμένου που συμπληρώνει τον Αλλο, πρέπει να περάσει στο κα­ θεστώς του υποκειμένου που επιθυμεί. Αυτή η διεργασία του αποχωρισμού, του ευνουχισμού, συχνά επιβραδύνεται από τη μητέρα, η οποία δεν μπορεί να «αφήσει» το παιδί της εξαιτίας των δικών της οιδιπόδειων συγκρούσεων. Ας κλείσουμε παραθέτοντας τα λόγια της Αννί Κορντιέ: «Η επίλυση του οιδιποδείου και το ξεπέρασμα του φόβου του ευ­ νουχισμού είναι αναγκαία στάδια της εξέλιξης. Το μέγεθος αυ­ τής της κρίσης ποκίλλει από παιδί σε παιδί, όπως επίσης ποικίλ­ λει και ο απαραίτητος για την επίλυση χρόνος. Μπορούμε εντού­ τοις να πούμε με βεβαιότητα ότι, με όποιο τρόπο και αν αντιμε­ τωπίσει το παιδί αυτή την περίοδο της ζωής του, αυτός θα επη­ ρεάσει την αφύπνιση της λογικής του ευφυΐας και το ενδιαφέρον του για τα μαθήματα.»3

3. Anny Cordié, Les cancres n ’existent pas, Seuil, Paris 1993, a 35. Βλ. και την ελληνική έκδοση: Κουμπούρες δεν υπάρχουν, Ολκός, Αθήνα 1995, σ. 28. 115

Ε λ φ η Λ ε φ ε β ρ - Κ ιλ λ α χ ιδ ο υ

ΑΝΑΒΑΛΛΟΝΤΑΣ Τ η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ Μ ε Τ ο Π ρ α γ μ α τ ικ ό

Η Νάντια είναι 14 χρόνων όταν έρχεται να με δει στο εξωτερι­ κό ιατρείο του νοσοκομείου της περιοχής του Παρισιού όπου ερ­ γάζομαι. Είναι ένα πολύ λεπτό κορίτσι, με όλες τις έννοιες του όρου. Λεπτή σαν κλωστούλα, δείχνει πολύ μικρότερη από την πραγματική της ηλικία, ενώ ταυτόχρονα είναι πολύ λεπτολόγος και σχολαστική τόσο στις νοητικές κατασκευές της όσο και στην καθημερινή της ζωή. Εκθέτει μια κλιμάκωση σε τρία επίπεδα της διαταραχής που την οδήγησε να ζητήσει βοήθεια: α) Έ νας γενικευμένος τρόμος, που εντοπίστηκε από τη μητέρα της πριν να τον υποκειμενικοποιήσει η ίδια, και ο οποίος, κατά τα λεγάμενα της μητέρας, γίνεται ιδιαίτερα αισθητός όταν της απευ­ θύνεται ο λόγος σε κοινωνικές οικογενειακές σχέσεις ή στο σχο­ λείο. Κατά τις συναντήσεις μου με τη Νάντια, ο τρόμος αυτός ήταν αντιληπτός μόνο στα άνω άκρα και κυρίως στην αρχή της συνε­ δρίας, μερικές φορές μάλιστα συνοδευόταν από ένα τραύλισμα. β) Μαθησιακές δυσκολίες στο σχολείο, προγενέστερες του τρόμου, που επιδεινώθηκαν όμως με την εμφάνιση του, δυσκολίες που πρωτοεμφανίοτηκαν ή επιβαρύνθηκαν μετά από μια γιορτή που είχε γίνει για την αποφοίτηση από το λύκειο του πρωτότοκου αδελφού της. γ) Ο θάνατος ενός φίλου του αδελφού της, του Δαβίδ, τον οποίο η Νάντια αποκαλεί «αδελφό» της.

Όταν ο σύζυγος δεν λειτουργεί οαν πατέρας Η Νάντια γεννήθηκε και κατοικεί σ’ ένα παρισινό προάστιο. Οι

Αναβάλλοντας τη συνάντηση με το πραγματικό

Fort-Da

γονείς της είναι αλγερινής καταγωγής. Ο πατέρας της μετανάστευσε νέος για να δουλέψει ως βιομηχανικός εργάτης. Παντρεύ­ τηκε από συνοικέσιο, μια δεκαετία αργότερα, τη μητέρα της Νάντιας, η οποία δέχτηκε αυτόν τον γάμο με υπόδειξη της εξαδέλφης της, για να μη μείνει στο ράφι. Το ζευγάρι απέκτησε τρία πα­ ιδιά: δύο αγόρια και κατόπιν τη Νάντια. Ο πατέρας δεν εμφανίστηκε ποτέ στο εξωτερικό ιατρείο, παρ’ όλες τις παροτρύνσεις μου. Η πρώτη αντίδραση της μητέ­ ρας ήταν: «Τι θα σας πει περισσότερο; Μπορείτε να με ρωτήσε­ τε ό,τι θέλετε, θα σας πω εγώ». Σ’ ένα δεύτερο χρόνο, συγκατένευσε για ένα ραντεβού, αλλά κάθε φορά την παραμονή του ρα­ ντεβού τηλεφώνησε η ίδια για να το ακυρώσει προβάλλοντας κά­ ποια δικαιολογία, και δύο φορές τηλεφώνησε ο ίδιος ο πατέρας για να πει ότι ήταν «μποτιλιαρισμένος» και δεν μπορούσε να έρ­ θει στο ραντεβού. Η μητέρα της Νάντιας δεν είχε γνώρισε τον δικό της πατέρα, που σκοτώθηκε στον πόλεμο της Αλγερίας πριν τη γέννησή της, και είχε μεγαλώσει με τη μητέρα της, που ήταν μόλις δεκαπέντε χρονών όταν τη γέννησε, και με τη γιαγιά της (προγιαγιά της Νάντιας). Μεγαλωμένη σ’ έναν κόσμο γυναικών, έτρεφε μεγάλο θαυ­ μασμό για τον θείο της, αδελφό της γιαγιάς της, φαρμακοποιό, και σκόπευε να σπουδάσει φαρμακευτική ή ιατρική. Ο πρόωρος θά­ νατος του θείου της και το κλείσιμο του φαρμακείου, την ανάγκα­ σαν να εργαστεί αμέσως μετά το λύκειο ως γραμματέας και να εγκαταλείψει τα όνειρά της για σπουδές. Η μητέρα λέει για τη Νάντια, «είναι αδελφή μου». Η φράση αυτή είναι σαν να προ­ συπογράφει τη διάκλειση του Ονόματος του Πατρός. Αν η Νάντια είναι αδελφή της, ο πατέρας της Νάντιας δεν είναι άνδρας της, άρα ούτε πατέρας της κόρης της, και όλα αυτά με φόντο την απουσία του πατέρα εξαρχής κι από πάντα. (Για την ακρίβεια, όταν τη ρώ­ τησα με αφορμή τον θάνατο της μητέρας της αν ο πατέρας της ζει, απάντησε: «δεν έχω πατέρα»).

Η συνάντηση με μια αινιγματική σημασία

Η μητέρα, θρησκευόμενη, εκτελείτα θρησκευτικά της καθήκοντα ανελλιπώς, σε αντίθεση με τον σύζυγό της που δεν ασχολείται ιδιαί­ τερα. Κάθε καλοκαίρι, με την άφιξη τους στο σπίτι που έχουν στο χωριό καταγωγής του συζύγου της, οργανώνει «μια γιορτή για τους νεκρούς». Αυτό που ονομάζει γιορτή συνίσταται στο να μαγειρεύει και να μοιράζει το φαγητό στους γείτονες, ενώ την επομένη πη­ γαίνει στο νεκροταφείο και δίνει τρόφιμα στους φτωχούς. 117

Έλφη Λεφέβρ-Κιλλαχίόον

Το καλοκαίρι που ο μεγάλος αδερφός της Νάντιας πήρε το απολυτήριο του λυκείου, η μητέρα αποφάσισε να οργανώσει ένα πάρτι-έκπληξη για τον γιο της, ταυτόχρονα με αυτό που ονομά­ ζει γιορτή για τους νεκρούς, μαγειρεύοντας το καθιερωμένο φα­ γητό, μόνο που αυτή τη φόρα κάλεσε τους γείτονες στο σπίτι. Μετά από αυτή τη γιορτή-έκπληξη εμφανίστηκε ο τρόμος της Νάντιας. Τι λέει η Νάντια: «Ήταν η έκπληξη! Ή ρθαν φίλοι του αδελ­ φού μου, οι οικογένειές τους, φίλοι της μαμάς μου. Ή ταν ένα σοκ, τόσοι άνθρωποι στο σπίτι μας! Ο αδελφός μου είχε χάσει τον φίλο του. Είχε κρεμαστεί. Είπανε να βάλουμε μουσική χαμη­ λά. Πράγματι ο ήχος ήταν χαμηλός. Ό λοι αυτοί οι άνθρωποι που χόρευαν... Από την οικογένειά μου μόνο εγώ χόρευα. Πρώτη φορά βάζαμε μουσική, αλλά όχι δυνατά. Το σοκ μ’ έπιασε όταν ο αδελφός μου μπήκε στο σπίτι. Γύριζε από τον τάφο του φίλου του. Έ π α θ α σοκ! Ο θάνατος του φίλου του, και η έκπληξη να βλέπω τον αδελφό μου κατάπληκτο. Άνοιξε την πόρτα κι ήταν κατακόκκινος! Είχα μείνει κατάπληκτη!» Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι βρισκόμαστε μάλλον μπροστά σε ένα ψυχωσικής δομής υποκείμενο, που έρ­ χεται αντιμέτωπο με μία από τις βασικές σημασίες, το αίνιγμα της ζωής και του θανάτου, και που φαίνεται να μην μπορεί να τις θέσει σε συμβολικό επίπεδο. Στη συνέχεια θα συνοψίσουμε τις λογικές στιγμές της θεραπευτικής διαδικασίας, που διήρκεσε τρία χρόνια και επικεντρώθηκε (α) στο να δοθεί στην ασθενή η δυνα­ τότητα να μιλήσει για εκείνο που δεν μπορεί να ειπωθεί, γιατί ναι μεν η ασθενής δεν μπορεί να μιλήσει για το διακλεισμένο, αλλά μπορεί να μιλήσει γύρω από το κενό που ανοίγεται κάτω από τα πόδια της, υψώνοντας ένα προστατευτικό πρόχωμα, και (β) στο να γίνει αυτό χωρίς επιδίωξη εξάλειψης της ενόχλησης του τρόμου.

Πρώτος χρόνος: Μιλώντας για το ανείπωτο!

Μου μιλάει για το σοκ που ένιωσε όταν έμαθε τον θάνατο του φίλου του αδελφού της, που η ίδια ονομάζει «αδελφό» της. Η Νάντια δεν παρουσιάζει τον άντρα ούτε μέσα από την αγάπη ού­ τε μέσα από την επιθυμία ούτε μέσα από την απόλαυση. Τον πα­ ρουσιάζει σαν αδελφό. Για μήνες κατά τη διάρκεια των συνε­ δριών μιλάει κλαίγοντας, τρέμοντας, αδυνατώντας να εξηγήσει τον θάνατο του Δαβίδ. Ο θάνατος δεν αποτελεί ένα ανεξήγητο που να την διχάζει. Πρόκειται για κάτι που ανοίγει ένα χάσμα. 118

Αναβάλλοντας τη συνάντηση με το πραγματικό

Fort-Da

ένα κενό, και τίποτε δεν αποκλείει ένα μελλοντικό παραλήρημα αν κάνει μια άτυχη συνάντηση. Παραληρηματικές πεποιθήσεις υποφώσκουν εξάλλου στα σχόλια που κάνει στις ζωγραφιές και στις ονειροπολήσεις της. Αλλωστε, η Νάντια αδυνατεί να σχολιάσει οτιδήποτε γύρω από τον θυμό του αδελφού της και τη συμπεριφορά της μητέρας της αναφορικά με το surprise party, κι ακόμη λιγότερο να φτιάξει μια δική της γνώμη, να υποκειμενικοποιήσει κάτι. Ωστόσο, όσο περισσότερο κλαίει τόσο λιγότερο τρέμει, παρό­ λο που δεν συνδέει το τρέμουλο με την ιστορία της. Δεν παραπονείται η ίδια για το ότι τρέμει, παρόλο που το αίτημα της μητέρας είναι η θεραπεία του τρόμου, και έχει ήδη απευθυνθεί σε ειδικούς νευρολόγους που διαπίστωσαν ότι η IRM βρίσκεται στα φυσιο­ λογικά πλαίσια. Ακριβώς επειδή η θεραπευτική αγωγή (χορήγη­ ση β-αναστολέων) δεν έδωσε κανένα αποτέλεσμα, οι νευρολόγοι συνέστησαν παιδοψυχίατρο. Η μητέρα της Νάντιας διευκρίνισε εξάλλου ότι δεν θα της περνούσε από τον νου να απευθυνθεί σε ψυχίατρο.

Δεύτερος χρόνος: «Μαύρη πέτρα» δεν σημαίνει απώθηση

«Έριξα μαύρη πέτρα, δεν το σκέφτομαι πια». Η Νάντια δεν κά­ νει απώθηση του γεγονότος, η οποία θα σήμαινε, όπως ξέρουμε, συμβολική αναγνώριση του, αλλά ρίχνει μαύρη πέτρα στο χάσμα που ανοίχτηκε. Κι οπωσδήποτε ο τρόμος δεν είναι άσχετος με κάτι το συμβολικά αναφομοίωτο που επιστρέφει μέσα στο πρα­ γματικό, κάτι από τον κλονισμό που αποτέλεσε η πυρκαγιά που σημάδεψε τη γέννηση της με θάνατο. Μια πυρκαγιά ξεσπάει στο διαμέρισμα της οικογένειας τις παραμονές της γέννησης της Νάντιας. Η πυρκαγιά οφείλεται σε βραχυκύκλωμα του ψυγείου. Ο πατέρας, εργάτης στην εταιρεία που κατασκευάζει τα εν λόγω ψυγεία, απουσιάζει. Η μητέρα πέ­ φτει στις φλόγες για να σώσει τον πρωτότοκο γιο της χωρίς να σκεφτεί τη ζωή του παιδιού που φέρει στα σπλάχνα της. Ό ταν η μητέρα κυοφορεί τη Νάντια, η ζωή είναι με το μέρος του πρωτό­ τοκου αδελφού της. Η μητέρα θα εισαχθεί αμέσως μετά στο νο­ σοκομείο μέχρι τη γέννηση της Νάντιας, λίγες μέρες αργότερα. Μια εβδομάδα αργότερα θα επιστρέφουν στο σπίτι, που θα μεί­ νει «μαύρο κι άραχλο», κατά τη διήγηση της μητέρας, για αρκε­ τές εβδομάδες ακόμη, προκειμένου να γίνουν οι πραγματογνω­ μοσύνες που απαιτούνται για να εισπραχθούν τα ασφάλιστρα. "Υστερα από συνεδρίες πολλών μηνών, η Νάντια προσπαθεί 119

ΈλφηΛεφ έβρ-Κιλλαχίόον

να μπαλώσει τα πράγματα μιλώντας με κοινοτοπίες για τον πρό­ σφατο θάνατο της προγιαγιάς της, και καταλήγει σ’ ένα «δεν το σκέφτομαι πια», το ανεξήγητο του θανάτου του Δαβίδ. Το υπο­ κείμενο δεν μπορεί να μιλήσει για το διακλεισμένο, την τρύπα, παρά μόνο για το περίγραμμά της, και ταυτόχρονα μ’ αυτόν τον τρόπο προσπαθεί τα μπαλώσει, να συμμαζέψει τα πράγματα, να συρράψει τα χείλη του ανοίγματος χωρίς να πέσει μέσα. Σημειώνω ότι η μικρή ασθενής μου μιλάει πάντα με κοινοτο­ πίες. Λόγω της απουσίας της φαλλικής σημασίας, το υποκείμενο δεν μπορεί να μεταφορικοποιήσει τα νοήματα, αλλά παραμένει σε μια μετωνυμική περιδιάβαση. Για παράδειγμα, όταν της λέω, «η μητέρα σας τηλεφώνησε για να πει ότι χάσατε τη γιαγιά σας», απαντάει: «όχι, πέθανε». Ή όταν λέει ότι λάτρευε τη γιαγιά της, και της ζητάω να πει κάτι παραπάνω γι’ αυτό, η απάντησή της εί­ ναι: «Δεν μιλούσε, ήταν παράλυτη και τυφλή». Παρ’ όλα αυτά, είναι σαφές ότι η Νάντια δεν παρουσιάζει πνευματική καθυστέ­ ρηση. Εξάλλου αυτή η διάγνωση αποκλείστηκε και από τις εξε­ τάσεις και τα τέστ στα οποία υποβλήθηκε από τους νευρολόγους, που της σύστησαν τελικά να δει έναν ψυχίατρο.

Τρίτος χρόνος: Αποφεύγοντας «το ξύπνημα της άνοιξης»

Η Νάντια περνάει μια περίοδο κολλημένη στο διαδίκτυο όπου συναντάει αγόρια. Χρησιμοποιούν το webcam, ακούνε ο ένας τον άλλο και κοιτάζονται, αλλά αναβάλλει τις συναντήσεις «για αργότερα». Διαλέγει αγόρια που μένουν μακριά. Έ να από αυτά, ένας Βέλγος, έρχεται στο Παρίσι. Την τελευταία στιγμή βρίσκει μια δικαιολογία και δεν τον συναντά. «Δεν πήραμε φωτιά», λέει. Το καλοκαίρι περνάει μερικές μέρες στο Αλγέρι, πριν πάει στο σπίτι τους στο χωριό του πατέρα της, καταφέρνοντας να μη συνα­ ντήσει ένα αγόρι, φοιτητή ιατρικής στο Αλγέρι, με το οποίο συ­ νομιλούσε στο διαδίκτυο όλο το χειμώνα. Κατά τα λεγάμενα της. δεν ερωτεύτηκε ποτέ, ή μάλλον όχι, διορθώνει: «Μια φορά στην τηλεόραση, τον Αδάμ, στο Star Academy, ένα ριάλιτι οόου. Αισθάνθηκα αγάπη μόνο και μόνο γιατί ήταν όμορφος». Η σιωπή της ασθενούς σε ό,τι αφορά τη σεξουαλικότητα υπήρξε παραδειγματική σε όλη τη διάρκεια της θεραπείας. Η Νάντια παρουσιάζει τον άνδρα σαν «αδελφό», «ήταν ένας αδελ­ φός για μένα», λέει για τον Δαβίδ. Αυτή η σιωπή της, σε ό,τι αφο­ ρά τις σχέσεις των δύο φύλων, παρουσιάζεται σαν αντανάκλαση της μονοκονδυλιάς που τράβηξε η μητέρα της στη δική της θηλυ­ κότητα. Η τελευταία λέει για την κόρη της. «είναι αδελφή μου». 120

Αναβάλλοντας τη συνάντηση με το πραγματικό

Fort-Da

ακυρώνοντας ταυτόχρονα άνδρα και πατέρα. Είναι ευνόητο ότι στην καθοδήγηση της θεραπείας, δεδομένης της απουσίας της φαλλικής σημασίας, δεν ενθαρρύνουμε τη συνάντηση με το άλ­ λο φύλο.

Τέταρτος χρόνος: Ζωόφιλη και σχεόιάστρια κουρτινών!

Κρατάει ένα ημερολόγιο όπου γράφει παραμύθια και σχέδια για το μέλλον. Οι ονειροπολήσεις ξεχνιούνται. Αρχίζει να ζωγραφί­ ζει σπίτια. Στην αρχή πρόκειται για σπίτια τελείως απλά, σχεδόν γυμνά. Με τον καιρό προσθέτει κήπους, παντζούρια στα παρά­ θυρα, και αργότερα κουρτίνες. Περνάει περισσότερο χρόνο για τις λεπτομέρειες και τα σχέδια σας κουρτίνες παρά για να ζωγρα­ φίσει το σπίτι. Λέει πως προσπαθεί να σχεδιάσει το πιο όμορφο σπίτι γι’ αυτήν και τον μελλοντικό της σύζυγο. Από ένα σημείο και μετά, αυτό που αλλάζει κάθε φορά είναι τα σχέδια στις κουρ­ τίνες, το μέγεθος τους, οι θέσεις τους κτλ. Αποκτά ένα μπλοκ ξεχωριστό όπου σχεδιάζει ειδικά μοτίβα για κουρτίνες. Δίνει επίσης ιδιαίτερη προσοχή στη διακόσμηση του κήπου. Αγαπάει τα ζώα, έχει ήδη μια χελώνα, ένα καναρίνι κι ένα χρυ­ σόψαρο! Λέει: «Θα έχουμε πολλά ζώα. Ο σύζυγός μου θα είναι κτηνίατρος». 'Οταν την πρωτοσυνάντησα έλεγε πως θα ήθελε να γίνει κτηνίατρος. «Τελικά είναι αντρικό επάγγελμα. Εγώ θα γί­ νω διακοσμήτρια, θα σχεδιάζω κουρτίνες», αποφάνθηκε σε μια από τις τελευταίες συνεδρίες της. Μετά από δύο χρόνια στην τελευταία τάξη του δημοτικού, η Νάντια περνάει στο γυμνάσιο, σε τάξη ειδικής κατεύθυνσης (5ΕΘΡΑ). Κατά τη διάρκεια των τριών χρόνων της θεραπευτικής πα­ ρακολούθησης της Νάντιας, οι ενασχολήσεις της μητέρας με τη σωματική κατάσταση της κόρης της εξασθένισαν, κυρίως χάρη στη σχολική πρόοδο της τελευταίας, αλλά και επειδή η πρώτη ήταν όλο και περισσότερο απορροφημένη από τις θρησκευτικές της ενασχολήσεις.

Στοιχεία από την καθοδήγηση της Θεραπείας

Η Νάντια μας μαθαίνει ότι τα σημαίνοντα λειτουργούν διαφο­ ρετικά στην ψύχωση, ακριβώς γιατί το υποκείμενο δεν έχει την πατρική μεταφορά. Η ασθενής μεταχειρίζεται συχνά μια γαλλική έκφραση που κυριολεκτικά σημαίνει «δεν πήραμε φωτιά» («il n’y a pas le feu»), 121

Έλφη Λεφέβρ-Κιλλαχίόον

χρησιμοποιώντας την με την έννοια τού «δεν είναι επείγον, είναι γι’ αργότερα», κάθε φορά που αναφέρεται σε πιθανές μελλοντι­ κές σχέσεις με το άλλο φυλό. Δεν υπάρχει ωστόσο εδώ καμία μεταφορικοποίηση της έκφρασης, που να παραπέμπει σε μια απο> θημένη υποκειμενική σημασία. Η κατάσβεση της πυρκαγιάς που σημάδεψε την έλευση της Νάντιας στον κόσμο δεν συμβολοποιήθηκε ποτέ για το υποκείμενο. Το διακΰβευμα που συνοδέυσε τη συγκυρία της γέννησής της επιστρέφει ίσως μόνο σαν άγχος μέ­ σα στο πραγματικό. Και η Νάντια δεν έχει άλλο τρόπο αντιμε­ τώπισής του από το να «ρίχνει μαύρη πέτρα». Η μητέρα της όχι μόνο δεν την σκέφτηκε όταν ρίχτηκε στις φλόγες να σώσει τον πρωτότοκο γιο της, αλλά επίσης της έδωσε το όνομα ενός νεκρού μωρού. «Ξετρύπωσα το όνομα του μωρού της εξαδέλφης μου, που γεννήθηκε νεκρό. Δεν είχα ακόμα πα­ ντρευτεί τότε, αλλά μου άρεσε αυτό το όνομα και το ξετρύπωσα», μου είχε πει η μητέρα. Τα ονόματα των δύο γιων της λέει ότι τα διάλεξε για την ηχητικότητά τους. Καθώς δεν υποκειμενικοποιεί σε σύμπτωμα ό,τι βιώνει ανά­ μεσα στην πυρκαγιά που προκλήθηκε από το βραχυκύκλωμα και στον θάνατο αυτού που ονομάζει «αδελφό» της, ονομασία που έρχεται σαν απάντηση στο «η Νάντια είναι αδελφή μου» της μη­ τέρας, η Νάντια απλώς τρέμει, όπως έτρεμε και η μητέρα κατά την εισαγωγή της στο νοσοκομείο μετά την πυρκαγιά. Πρώτος στόχος σ’ αυτή τη θεραπεία ήταν να δοθεί στη Νάντια ένας τόπος όπου να μπορεί να έρχεται να μιλήσει αφενός, χωρίς την μητέρα της αφετέρου. Η μητέρα ήθελε αρχικά να δέχομαι πρώτα αυτήν, προκειμένου «να μου εξηγήσει», όπως έλεγε, και εν συνεχεία την κόρη. Εξάλλου, συχνά ζητούσε να με δει μόνη της, πολλές φορές μάλιστα εμφανίστηκε στο εξωτερικό ιατρείο χωρίς ραντεβού θεωρώντας αυτονόητο ότι θα την δεχόμουν. Η εξάλειψη του τρόμου δεν αποτέλεσε ποτέ στόχο της θερα­ πείας. Ο τρόμος ήταν αυτό που, από ένα σημείο και μετά, ενο­ χλούσε την ασθενή χωρίς να μπορεί να το ονομάσει. Θεώρησα ότι αν ο τρόμος υποχωρούσε, στη θέση του θα ερχόταν αυτό που η ασθενής δεν μπορεί να ονομάσει, που δεν έχει όνομα. Το διακύβευμα της θεραπείας ήταν να αναγνωριστεί αυτή η ενόχληση ως ίχνος και μαρτυρία αυτού που δεν μπορεί να ειπω­ θεί, να αναγνωρίσει δηλαδή το υποκείμενο την ενόχληση σαν ένα παραπέτασμα, σαν μια κουρτίνα μπροστά στο χάσμα. Δεν θα πρέπει να συγχέουμε την ενόχληση, δηλαδή τον τρόμο, με το ενόχλημα που δεν έχει όνομα. Η εξάλειψη της ενόχλησης θα μπορούσε να αποβεί μοιραία. Τουναντίον, η δυνατότητα να μι­ λήσει για ό,τι δεν μπορεί να ειπωθεί (ποτέ δεν την παρότρυνα να 122

Αναβάλλοντας τη συνάντηση με το πραγματικό

Fort-Da

μιλήσει για το γιατί του θανάτου του Δαβίδ), της έδωσε τη δυνα­ τότητα να περιχαρακώσει, να απομονώσει το ανείπωτο. Σε κα­ μία περίπτωση δεν επιδίωξα την εξάλειψη της ενόχλησης για την ίδια, και ακόμη λιγότερο για την μητέρα της ή τους άλλους. Η θεραπεία διακόπηκε πρόωρα λόγω της σύνταξης του πα­ τέρα, που ήταν κατά πολλά χρόνια μεγαλύτερος της μητέρας, και της επιστροφής στον τόπο καταγωγής τους. Οι δύο πρωτότοκοι γιοι δεν ακολούθησαν τους γονείς.

Β α γ γ έλ η ς Γ ρ ιν α κ η ς

Ο Εφηβος Γ ιώργος Ο Γιώργος, ένας έφηβος σχεδόν δεκαπέντε ετών, επισκέφθηκε το νοσοκομείο με τον πατέρα του επειδή τον τελευταίο μήνα εί­ χε φύγει δυο φορές από το σπίτι του, για μία εβδομάδα κάθε φο­ ρά. Ο πατέρας ανησυχούσε που το παιδί του έφευγε από το σπί­ τι χωρίς να αφήνει νέα του σε κανέναν. Το παιδί, με χαμηλωμένο βλέμμα, σιγανή φωνή, αρκετές φο­ ρές με δάκρυα στα μάτια, ξεκίνησε να εξηγεί τι είναι αυτό που του συμβαίνει: «φεύγω γιατί θέλω να ξεσκάσω, μαζεύονται όλα και βγαίνουν σε θυμό». Φοβόταν μήπως κάνει κακό σε κάποιον, αλλά και στον εαυτό του. Είχε ήδη κάψει με τσιγάρα τα μπράτσα του και προσπαθούσε να συγκρατηθεί, «να μη σκοτώσω κανένα στο ξύλο». Εντύπωση προκαλούσε η συνοχή της αφήγησής του, το πλού­ σιο -για παιδί αυτής της ηλικίας- λεξιλόγιό του και η σοβαρότητα με την οποία ερμήνευε τις συμπεριφορές των άλλων. Μ όνος του ζήτησε να τον κρατήσουμε για νοσηλεία στην ψυχιατρική κλινι­ κή, καθώς του φαινόταν αδύνατον να επιστρέφει στο σπίτι του εκείνη τη στιγμή.

Ατυχήματα...

Ο Γιώργος είναι το μεγαλύτερο παιδί μιας μικτής οικογένειας. Η μητέρα του είναι αλβανικής καταγωγής. Οι γονείς του έχουν

Ο Βαγγέλης Γρινάκης είναι ειδικευόμενος ψυχίατρος. Η παρουσίαση αυτή έγινε τον Απρίλιο του 2010 στο μηνιαίο σεμινάριο της Ελληνικής Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής που διοργανώνεται στο Ηράκλειο υπό την ευθύνη της Γεωργίας Φουντουλάκη. Στο τέλος του κειμένου πα ­ ρατίθεται το σχόλιο της τελευταίας, καθώς και του Βλάση Σκολίδη, προσκεκλημένου στο σεμινά­ ριο, τα οποία συνοψίζουν την προβληματική που αναπτύχθηκε στη συζήτηση που επακολούθησε.

125

Βαγγέλης Γρινάκης

μεγάλη διαφορά ηλικίας. Ζουν όλοι μαζί, με την εξάχρονη αδελ­ φή του, σ’ ένα χωριό. Ο πατέρας εργάζεται τις απογευματινές ώρες και η μητέρα τα πρωινά. Τα πρώτα χρόνια της ζωής του, ο Γιώργος μεγάλωσε με την Ελληνίδα γιαγιά του, καθώς εργάζονταν και οι δυο γονείς. Τα πράγματα άλλαξαν απότομα όταν ο Γιώργος ήταν τριάμισι ετιύν. Είχαν πάει εκδρομή με το αυτοκίνητο όταν ένα αγροτικό φορ­ τηγάκι έπεσε επάνω τους, με αποτέλεσμα τον σοβαρό τραυματι­ σμό της μητέρας του. Από τότε η μητέρα έχει συνεχείς και έντο­ νους πόνους στη μέση της. Σταμάτησε τη δουλειά και κλείστηκε στο σπίτι. Πήρε τον Γιώργο μαζί της και ανέλαβε πλέον αποκλει­ στικά αυτή να τον μεγαλώσει. Τα πράγματα δεν πήγαιναν πολύ καλά. Πόνος, δυσκολία, πε­ ριορισμός, εκνευρισμός, συχνοί καυγάδες με τον σύζυγο, δια­ φωνίες για την ανατροφή του παιδιού. Ή ρθε και δεύτερο παιδί, ένα κορίτσι. Η μητέρα δεν μπορούσε να αναλάβει ολόκληρη τη φροντίδα του βρέφους, και ανέλαβε σημαντικό μέρος αυτής ο Γιώργος, σε ηλικία μόλις εννέα ετών. Και η μητέρα να γίνεται αρκετές φορές βίαιη, μέχρι του σημείου να προσπαθήσει να πνί­ ξει τον Γιώργο στο κρεβάτι του με το μαξιλάρι. Η μητέρα ήταν δεκαεννέα ετών όταν παντρεύτηκε, με προ­ ξενιό. Παραδέχεται ότι στην αρχή δεν έδωσε τη δέουσα προσοχή στο παιδί της, ότι τα πρώτα τρία χρόνια που εργαζόταν είχε αναλάβει τη φροντίδα του παιδιού η γιαγιά του. Αποδίδει μεγάλη σημασία στο ατύχημα, λέει ότι από τότε και μετά πονούσε συνε­ χώς, δεν μπορούσε να εργαστεί, είχε κλειστεί στο σπίτι, δεν κοι­ μόταν καλά, εκνευριζόταν εύκολα.

Η αμφιθυμία μιας στενής σχέσης

Ανέλαβε την αποκλειστική φροντίδα του Γιώργου, αφού δεν ερ­ γαζόταν, αλλά αυτό τη δυσκόλεψε ιδιαίτερα. Στις συνηθισμένες προστριβές με το παιδί της αντιδρούσε υπερβολικά, με θυμό και πολλές φορές με βία. Μια φορά μάλιστα είχε προσπαθήσει να τον πνίξει με το μαξιλάρι, όμως πρόλαβε και την τράβηξε ο πα­ τέρας του Γιώργου. Η ίδια αναφέρει, «ήμουν αυστηρή μαζί του, έτσι μεγάλωσα», και δικαιολογεί την «αυστηρότητά» της λέγο\τας ότι «δεν ήθελα ο Γιώργος να δίνει αφορμές για ν' ακούγονται άσχημα πράγματα για μένα στο χωριό». Παρά το ότι αναγνωρί­ ζει πως πολλές φορές παραφερόταν -«τον χτυπούσα πού και πού»-, υπερηφανεύεται για τη στενή σχέση που πιστεύει ότι έχει με τον γιο της. Αέει ότι «με το παιδί μου ήμουν κοντά, μου τα έλε126

Ο έφηβος Γιώργος

Fort-Da

γε όλα», σε όλα τα πεδία της δραστηριότητας του, από τα σχολικά μέχρι και τα ερωτικά: «στο γυμνάσιο διάβαζα μαζί του», «διαλέ­ ξαμε μαζί δώρο για την κοπέλα του». Ακόμη και το δεύτερό της παιδί το έκανε γι’ αυτόν: «ήθελε ο Γιώργος αδέλφια». Μαζί πέ­ ρασαν την εγκυμοσύνη, «από τότε που έμεινα έγκυος μέχρι τη μέρα που γέννησα κοιμόταν μαζί μου». Ο πιο μεγάλος σκοπός στη ζωή της είναι «να φτιάξουμε το σπίτι του Γιώργου, δίπλα στο δικό μας». Τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν στη σχέση τους όταν ο Γιώργος έκλεισε τα δεκατρία, τότε που η μητέρα χειρουργήθηκε στη μέση, απαλλάχθηκε από τους πόνους και ξεκίνησε να ψά­ χνει για δουλειά. Παραπονιέται ότι έχουν απομακρυνθεί πάρα πολύ, ότι ξεφεύγει από τον έλεγχο της και ότι στο γυμνάσιο δεν μπορούσε να ελέγξει τις παρέες του. Της επιτίθεται συνεχώς και καυγαδίζουν συχνά, δεν μπορεί πια να του έχει εμπιστοσύνη, γιατί λέει ψέματα. Της έλεγε ακόμη, «σε μισώ και θέλω να φύγεις από το σπίτι». Μερικές φορές έκλεβε χρήματα. Ο Γιώργος δεν ήταν εύκολο παιδί. Έ φυγε για πρώτη φορά από το σπίτι όταν ήταν δέκα χρονών. Τελευταία, στο σχολείο έδερ­ νε τους συμμαθητές του, αποβλήθηκε για λίγες ημέρες, αποφά­ σισε να διακόψει το σχολείο, άρχισε να κάνει παρέες με μεγα­ λύτερους Αλβανούς, να λείπει πολλές ώρες, με αποκορύφωμα τις πρόσφατες φυγές από το σπίτι, χωρίς να αφήνει νέα του.

Ένας πατέρας παρών-απών

Ο πατέρας, μια μοναχική και απόμακρη φιγούρα, προσπαθούσε να συμβιβάσει τα πράγματα, συνήθως καλύπτοντας τις αταξίες του Γιώργου, όμως τις περισσότερες φορές δεν ήταν εκεί. Για τους δικούς του γονείς, ο πατέρας του Γιώργου αναφέρει ότι ήταν σε διάσταση, και μεγάλωσε με τη μητέρα του, χωρίς άλ­ λα αδέλφια. Για τον πατέρα του, τον παππού του Γιώργου, δεν γνωρίζει πολλά πράγματα, καθώς δεν μεγάλωσε μαζί του και δεν είχαν ιδιαίτερες σχέσεις μέχρι που πέθανε. Αέει γι’ αυτόν ότι με­ τά τον πόλεμο του ’40 στην Αλβανία, είχε απομονωθεί κοινωνικά, αλλά και από την οικογένειά του, και ότι είχε συνεχείς ιδέες πως τον καταδιώκουν. Ο πατέρας του Γιώργου δεν είχε στενές φιλικές σχέσεις, οι δε ερωτικές του ήταν δύο, η πιο μακροχρόνια με μια κυρία που είχε δύο παιδιά. Νυμφεύθηκε σε ηλικία τριάντα τριών ετών με προξενιό. Οι χωριανοί στο κουρείο του είπαν «για μια νεαρή Αλ­ βανίδα, πολύ καλή κοπέλα». Δεν έχει ιδιαίτερες επαφές με τους 127

Βαγγέλης Γρινάκης

λιγοστούς συγγενείς του, σχετίζεται κυρίως με τους συγγενείς της συζύγου του. Για τη συμπεριφορά του Γιώργου δεν μπορούσε να εξηγήσει πολλά πράγματα. Περιέγραφε με σαφήνεια την κατάσταση στο σπίτι, τη συμπεριφορά της μητέρας του Γιώργου, του ίδιου του Γιώργου, προσπαθώντας να αμβλύνει την οξύτητα των προβλη­ μάτων. Με απολογητικό τρόπο, αποδίδει τη δική του απουσία από την όλη εικόνα στο απογευματινό ωράριο εργασίας του, το οποίο δεν του επιτρέπει να είναι με τα παιδιά του όταν αυτά έχουν ελεύ­ θερο χρόνο μετά το σχολείο. Πολλές φορές ερμηνεύει τη συμπε­ ριφορά του Γιώργου αποδίδοντας τα πάντα σε κάποιον μαγικό, εξωτερικό από αυτόν και την οικογένειά του, παράγοντα. Χα­ ρακτηριστικά, επαναλαμβάνει ότι «τον επηρεάζει το κινητό, του έχει κάνει ζημιά στον εγκέφαλο».

Αντικρονόμενα συναισθήματα

Ο Γιώργος αναφέρεται ολιγόλογα όταν μιλάει για τον πατέρα, με περισσότερα λόγια για τη μητέρα του. Λέει ότι συχνά τσακώ­ νονταν για το πώς πρέπει να του συμπεριφέρονται, αλλά πάντα περνούσε η άποψη της μητέρας. Παραπονιέται ότι δεν του έδω­ σαν όση προσοχή θα επιθυμούσε και ότι του ανέθεταν φροντί­ δες αταίριαστες για την ηλικία του: «με επιβάρυνε η φροντίδα της μικρής, φοβόμουν μην πάθει τίποτα». Για τη μητέρα του έχει αντικρουόμενα συναισθήματα και από­ ψεις, που αντικατοπτρίζουν την ασταθή και απρόβλεπτη στάση της απέναντι του. Λέει ότι είναι «καλή γυναίκα, αλλά νευρική», ότι «θα με βοηθήσει στη δύσκολη στιγμή, αλλά μετά θα μου το χτυπάει, σαν να με υποδουλώνει». Ό ταν του ζητείται να αναφέ­ ρει ένα παράδειγμα για μια δύσκολη στιγμή, απαντά με τα λόγια της μητέρας, «ποιος σου μαγειρεύει, ποιος φέρνει λεφτά στο σπί­ τι;». Η μητέρα του τον κακολογεί στους συγγενείς της: «Τα λέει στους θείους μου, κι εκείνοι με πρήζουν, ότι είναι ευαίσθητη...». Ανησυχεί γι’ αυτήν, για τη σωματική της υγεία, «για τη μέση της». Καταλαβαίνει ότι η μητέρα του τον έχει επηρεάσει στον τρό­ πο που σκέφτεται, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τις διαπροσωπικές του σχέσεις και την εμπιστοσύνη που μπορεί να έχει σε ομοίους του: «Δεν εμπιστεύομαι τους φίλους μου, μου έχει πει κι η μητέρα μου να μην εμπιστεύομαι. Μόλις πάω να εμπιστευτώ μου έρχονται στο μυαλό τα λόγια της μητέρας μου: “μου την έχοΐ’νε φέρει κι εμένα πισώπλατα”.» Από τότε που η μητέρα του σταμάτησε να πονάει, έχουν επι128

Ο έφηβος Γιώργος

Fort-Da

δεινωθεί οι σχέσεις τους, με συχνότερους καυγάδες. «Ήταν κα­ λύτερα πριν την εγχείρηση», λέει ο Γιώργος, και, όταν του ζητεί­ ται να εξηγήσει αυτό το παράδοξο, αναφέρει ότι «τώρα που η μητέρα μου είναι καλύτερα, δεν με έχει τόσο ανάγκη όσο πριν». Για τον πατέρα αρκείται να πει, «τον μπαμπά μου δεν τον φο­ βάμαι, έχει αντέξει πολλά». Ό σο για την ανεπάρκειά του να τον προστατεύσει από την επιβουλή των ομοίων του (τις ρατσιστικές συμπεριφορές στις οποίες θα αναφερθούμε παρακάτω), αναφέ­ ρει μόνο, «τι να κάνει κι αυτός...».

Ζώντας με δύο εαυτούς

Η ζωή του Γιώργου έξω από το σπίτι του ήταν ακόμη πιο πιεστι­ κή. Ή δη από το νηπιαγωγείο γινόταν το αντικείμενο ρατσιστικών σχολιασμών. «Από το νηπιαγωγείο με είχαν στο φτύσιμο», λέει, όχι βέβαια όλα τα παιδιά, πάντως «στα άλλα ξένα παιδιά δεν προκαλούσαν τόσα προβλήματα». Πρωτοστάτης σε όλα τα επει­ σόδια στη διάρκεια του Δημοτικού ήταν ο γιος αυτού που οδη­ γούσε το φορτηγάκι που τους είχε τρακάρει, τότε που χτύπησε η μητέρα του. Στο Γυμνάσιο έγιναν στενοί φίλοι. Σε μεγαλύτερη ηλικία, τα υποτιμητικά σχόλια έγιναν εντονότερα και συχνά προσέλαβαν βίαια χαρακτηριστικά: βρισιές, ξύλο, ακόμα και ενέδρες. Κάποια στιγμή αναγκάστηκε ν’ αλλάξει φροντιστήριο Αγ­ γλικών και να πάει σε άλλη πόλη. Αναφερόμενος στην περίοδο του Δημοτικού, κάπου σε ηλι­ κία εννέα-δέκα ετών, περιγράφει με επιφυλακτικότητα και χα­ μηλώνοντας τη φωνή του ότι ζούσε με δύο εαυτούς: «εγώ κι ένας κακός εαυτός». Ο κακός εαυτός φαντασιωνόταν πως τους σκο­ τώνει όλους, και μάλιστα με αιματηρό τρόπο, «για να τους φέρω στη θέση τους, να δουν πώς είναι να σε υποτιμούν». Δεν μπήκε σε περισσότερες λεπτομέρειες για τον κακό εαυτό, αλλά όταν το έλε­ γε, μπορούσε κανείς να ανιχνεύσει στη χροιά της φωνής του θυ­ μό μαζί με ευχαρίστηση. Ο καλός εαυτός επενέβαινε για να αποκαταστήσει την ηθική τάξη, αν και όχι αστραπιαία: «Ο καλός κρατούσε τον κακό να μην κάνει αυτά τα άσχημα πράγματα». Αναφέρει, επίσης, ότι στην ΣΤ" Δημοτικού είχε ακούσει κάποια άγνωστη σε αυτόν φωνή να λέει τ’ όνομά του, γεγονός στο οποίο ο ίδιος δεν απέδωσε ούτε τότε ούτε τώρα ιδιαίτερη σημασία. Η ρατσιστική συμπεριφορά σε βάρος του Γιώργου αποτελού­ σε κεντρικό ζήτημα γύρω από το οποίο οργανωνόταν ο λόγος της οικογένειας. Ο πατέρας δεν έλεγε πολλά, συνιστούσε υπομονή και προσπαθούσε να συμβιβάσει τις καταστάσεις: «Τι να κάνει 129

Βαγγέλης Γρινάκης

ο μπαμπάς; Αν μπορούσα θα τους είχα δείρει όλους». Η μητέρα ήταν ακόμη θυμωμένη, είχε μάλιοτα την υποψία σεξουαλικής κα­ κοποίησης του παιδιού της στο Δημοτικό. Την ενοχλούσε που τον αποκαλούσαν «ο γιος της Αλβανίδας», και τον παρηγορούσε λέ­ γοντας, «δεν πειράζει αγόρι μου, δεν είναι καλύτεροι από εμάς». Φαίνεται ότι ο Γιώργος ρέπει προς την ταύτιση με την εθνικό­ τητα της μητέρας του: πάει σε όλες τις σχολικές διακοπές στους συγγενείς στην Αλβανία, μαζί με τον πατέρα του (πατέρας: «αυτή μ’ έστελνε με τα παιδιά στην Αλβανία»), δηλώνει ότι «είμαι και Έλληνας, αισθάνομαι μισός-μισός, γιατί νατό κρύψω», επιλέγει να σχετίζεται στις παρέες του στην πόλη μόνο με Αλβανούς.

Αποδιοργάνωση τον υποκειμένου

Ο Γιώργος άρχισε να καταλαβαίνει ότι κάτι αλλάζει, εδώ και δε­ κατέσσερις μήνες περίπου, δηλαδή από τότε που η μητέρα του, αφού ανακουφίστηκε χειρουργικά από τους χρόνιους πόνους, άρχισε και πάλι να εργάζεται, και που ο ίδιος μπήκε στην εφη­ βεία. «Δεν ήμουν ο ίδιος με πριν, από γατάκι έγινα δράκος, άρχι­ σα να νιώθω τη δύναμή μου». Επαναλαμβάνει συχνά την τελευ­ ταία φράση, για να σηματοδοτήσει χρονικά τις αλλαγές στη ζωή του. Εξηγεί ότι με αυτό εννοεί πως πλέον δεν ανεχόταν τις προ­ σβολές, πως στο εξής θα αντιδρούσε με βία, πως δεν θα φοβόταν κ'ανέναν από τους συμμαθητές του. Ωστόσο, δεν κατάφερε να προσδιορίσει τη φύση αυτής της δύναμης, άφησε να αιωρείται η αίσθηση ότι αυτή η δύναμη μπορεί να σημαίνει και κάτι άλλο, πά­ ντως δεν την καταλάβαινε. Άρχισε να δυσφορεί περισσότερο για την κατάσταση στο σπί­ τι, καυγάδιζε με τη μητέρα του συχνότερα, έδειχνε μικρότερη ανο­ χή στις παρατηρήσεις της, τον ενοχλούσε πλέον που μοιραζόταν το δωμάτιό του με τη μικρή του αδελφή, απαντούσε με βία στις πραγματικές ρατσιστικές προκλήσεις των συμμαθητών του, με αποτέλεσμα να αποβληθεί από το σχολείο. Αρχισε να κατακλύζεται από άγχος, το οποίο αποδίδει σε δυσ­ νόητες αιτίες, όπως «πιέζομαι από φίλους, ζητάνε τη βοήθειά μου για τις κοπέλες τους». Ο ίδιος συνάπτει ερωτικές σχέσεις με με­ γαλύτερες κοπέλες. Επίσης, έχει ακουστικές ψευδαισθήσεις μια άγνωστη φωνή να λέει το όνομα του, «ιδιαίτερα μετά τα μέ­ σα της Α' και Β' Γυμνασίου, τότε που άρχισα να καταλαβαίνω τη δύναμή μου». Τρεις μήνες πριν την προσέλευσή του στο νοσοκομείο και πριν τις φυγές από το σπίτι, αναφέρει με φόβο και προβληματι130

Ο έφηβος Γιώργος

σμό το εξής περιστατικό, που συνέβη ενώ βρισκόταν με τον πα­ τέρα του στους συγγενείς στην Αλβανία για τις γιορτές των Χρι­ στουγέννων: «Πήγα στην κουζίνα να πιω νερό και μόλις άνοιξα το φως είδα για μια στιγμή έναν κύριο ντυμένο στα μαύρα με άσπρη ζώνη. Έκλεισα το φως και όταν το ξανάνοιξα είχε φύγει». Όταν ρωτήθηκε πώς ένιωσε εκείνη τη στιγμή, απάντησε: «Μό­ λις είδα το όραμα, ένιωσα πως κάτι με διαπέρασε και βγήκε από την πλάτη». Του έδωσε την εικόνα ενός ανθρώπου ανώτερου από αυτόν, «υψηλού επιπέδου», και συνάμα απειλητικού. «Δεν μ’ αρέ­ σει να κάνω παρέα με τέτοια άτομα, τέτοιοι άνθρωποι σε βάζουν σε κόλπα: ναρκωτικά, πορνεία... Μπορεί να με βάλει να του φέρ­ νω κοπέλες, φοβήθηκα μη με βάλει κι εμένα στην πορνεία». Μετά από αυτό το γεγονός και την επιστροφή στην Ελλάδα, αν και δεν επαναλήφθηκε κάτι παρόμοιο, επιτάθηκαν το άγχος, η δυσφορία και η στεναχώρια, και ξεκίνησαν οι πολυήμερες φυ­ γές από το σπίτι. Δύο μήνες αργότερα ήρθε στο νοσοκομείο.

Η δομική διάγνωση της ψύχωσης

Ο Γιώργος νοσηλεύτηκε στην ψυχιατρική κλινική για μερικές μέ­ ρες. Η διαγνωστική σκέψη, με βάση τα σύγχρονα καθιερωμένα διαγνωστικά εγχειρίδια, κινήθηκε προς το μείζον καταθλιπτικό επεισόδιο, με διαφοροδιαγνωστικό ενδεχόμενο τη διαταραχή διαγωγής ή την εναντιωματική συμπεριφορά. Με βάση την εικό­ να του παιδιού, δεν πληρούνταν κριτήρια για ψυχωτική διατα­ ραχή. Εντούτοις, πήρε μικρή δόση αντιψυχωτικού, το οποίο διέ­ κοψε μόλις πήγε στο σπίτι του. Οι σχέσεις με τη μητέρα του έχουν αποκατασταθεί, έχει επιστρέψει στο σχολείο και ξαναβρήκε τις παλιές του παρέες. Δεν ξαναήρθαν σε ραντεβού, δεν το επιθυμούσαν ούτε το παιδί ούτε οι γονείς. Τρεις μήνες αργότερα, ο Γιώργος άρχισε να ξαναφεύ­ γει από το σπίτι, ήρθε ξανά ο πατέρας να ζητήσει οδηγίες, αλλά και πάλι η οικογένεια διέκοψε την επαφή. Στην περίπτωση του Γιώργου, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι υπάρχει ψύχωση. Παρατηρούμε ότι η μητέρα κυριαρχεί σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του παιδιού. Ανέλαβε κατ’ αποκλειστικότητα την ανα­ τροφή του με τον δικό της τρόπο, καυγαδίζοντας με τον πατέρα και τελικά απαλέ ίφοντας τις δικές του απόψεις. Ο Γ ιώργος τον δικό της τρόπο σκέψης υιοθέτησε, με τους δικούς της συγγενείς συνα­ ναστρεφόταν, στη δική της εθνική ταυτότητα προσανατολίζεται, γι’ αυτήν παραπονιέται, με αυτήν καυγαδίζει, σε αυτήν απευθύ131

Βαγγέλης Γοινύκης

νονται όλα του τα αιτήματα. Η μητέρα του γέννησε τη μικρή αδελφή επειδή «ήθελε ο Γιώργος αδέλφια», σε όλη την εγκυμο­ σύνη κοιμόταν μαζί του, ονειρεύεται ένα σπίτι για τον Γιώργο, σαν να ήταν αυτός ο σύζυγός της. Η πατρική φιγούρα είναι μικρή, περιφερική, απόμακρη, σαν να μην ανήκει στην οικογένεια. Εί­ ναι εμφανής η αποτυχία της πατρικής μεταφοράς στην προκει­ μένη περίπτωση, το Ό νομα του Πατρός είναι διακλεισμένο. Ο Γιώργος δεν είχε αναταχθεί σε όλη αυτή την επικυριαρχία της μητέρας, αν και την περιγράφει ως ιδιαίτερα πιεστική και ασφυκτική. Χαρακτηριστικά, η συμπεριφορά του τροποποιείται, και αρχίζει να δυσφορεί και να θλίβεται έντονα από τότε που η μητέρα του απαλλάχθηκε από τους πόνους και ανέκτησε την ερ­ γασιακή της λειτουργικότητα, διότι «τώρα που η μητέρα μου εί­ ναι καλύτερα, δεν με έχει τόσο ανάγκη όσο πριν». Από την άλλη, η μητέρα σαφώς απολάμβανε με τη σειρά της την προσκόλληση του Γιώργου, δεν τον διαχώριζε από τον εαυ­ τό της, ήταν γΓ αυτήν η εικόνα της προς τους άλλους: «δεν ήθελα ο Γ ιώργος να δίνει αφορμές για ν’ ακούγονται άσχημα πράγμα­ τα για μένα στο χωριό». Με άλλα λόγια, ήταν το αντικείμενό της, το αντικείμενο της απόλαυσής της, όπως δείχνει και το ότι αποπειράθηκε κάποτε να τον πνίξει. Υπό το παραπάνω πρίσμα, μπορούν να αξιολογηθούν κά­ ποια φαινόμενα των οποίων η ένταση, η συχνότητα, ο χρόνος εμ­ φάνισης και η ποιότητά τους, είτε τοποθετούνται εκτός αξιολό­ γησης από τα καθιερωμένα διαγνωστικά εγχειρίδια της σύγχρονης ψυχιατρικής πρακτικής είτε μπορούν να οδηγήσουν σε εσφαλ­ μένες εκτιμήσεις. Αναφέρομαι στις πολύ αραιές ακουστικές ψευ­ δαισθήσεις, που εμφανίστηκαν για πρώτη φορά σε ηλικία δώδε­ κα ετών (η άγνωστη φωνή που έλεγε το όνομά του) και στο στιγ­ μιαίο βίωμα στην Αλβανία με το «όραμα» του μαυροντυμένου κυ­ ρίου. Αν ιδωθούν ως στοιχειώδη φαινόμενα , συνηγορούν στη διάγνωση της ψύχωσης. Επιβάλλεται να γίνει αναφορά στον λόγο του ασθενούς. Ενώ καθ’ όλη τη διάρκεια των συνεντεύξεων ήταν συνεκτικός, εναρ­ γής, ακριβής στις περιγραφές, με σύντονη του συναισθήματος χροιά, όταν ο Γιώργος καλούνταν να δώσει περισσότερες λε­ πτομέρειες για τα στοιχειώδη φαινόμενα, τον διπλό εαυτό στην παιδική ηλικία, τη φύση της δύναμής του («άρχισα να νιώθω τη δύναμή μου»), ο λόγος του θόλωνε, γινόταν δύσκολος στην εκ­ φορά και δυσνόητος, θα έλεγε κανείς εφαπτομενικός. Πάντως, αν και η επίσημη διαγνωστική σκέψη κινούνταν μα­ κριά από την ψύχωση, οι εμπλεκόμενοι ψυχίατροι έλεγαν διαι­ σθητικά και off the record, «το παλικαράκι είναι ψυχωτικό». 132

Ο έφηβος Γιώργος

Fort-Da

ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΛΙΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ Σχόλιο της Γεωργίας Φουντουλάκη

Η φαντασιακή βία, συνέπεια της απουσίας του πατρικού σημαίνοντος Ο Γιώργος είναι ένας έφηβος ψυχωτικός, εκτός κοινωνικού δε­ σμού. Όπως επισημαίνει ο Φρόιντ ήδη από το 1895, ο ψυχωτικός απορρίπτει την ενοχή, αρνείται τη μομφή που καθιστά ένοχο το υποκείμενο του ασυνειδήτου. Σύμφωνα με τον Φρόιντ, λοιπόν, η ενοχή -μέσω του φόνου του πατέρα- είναι εκείνη που βάζει τα θεμέλια του κοινωνικού δεσμού. Για τον ψυχωτικό δεν υπάρχει Πατέρας. Δεν πιστεύει στον συμβολικό πατέρα. Απορρίπτει την «πατρική σαγήνη» και αρνείται τον δεσμό που μεταβιβάζεται από πατέρα σε γιο. Ο κόμβος έχει πλέον λυθεί, δεν υπάρχει δεσμός. Αφού λοιπόν ο πατέρας δεν λειτουργεί ως σημαίνον του νό­ μου, δεν είναι παρά μια φαντασιακή φιγούρα, κι έτσι το υποκεί­ μενο έρχεται αντιμέτωπο με τους άλλους σε μια αναμέτρηση δυ­ νάμεων, μέσα στη βία, χωρίς όρια, εκτός συνθήκης. Προς το πα­ ρόν, αυτός φαίνεται να είναι ο δρόμος προσέγγισης του άλλου για τον Γιώργο. Αρχίζουν επίσης να εμφανίζονται άλλοτε ακουστικές και άλ­ λοτε οπτικές ψευδαισθήσεις. Η «φωνή«ακούγεται» σαν να πρό­ κειται για κάτι που εμφανίζεται στον έξω κόσμο, και επιβάλλεται σαν αντίληψη, σαν μια σύγχυση, σαν μια ρήξη στο κείμενο του πραγματικού. Με άλλα λόγια, «η ψευδαίσθηση τοποθετείται στο πραγματικό», αναφέρει ο Αακάν στο Τρίτο Σεμινάριο: «Αυτό που δεν έγινε δεκτό από τη συμβολική τάξη, επανεμφανίζεται στο πραγματικό». Εδώ, το συμβολικό είναι πραγματικό. Ο ψυχωτικός, ο σχιζο­ φρενής είναι «εκτός λόγου», όπως λέει ο Αακάν, και ο κόμβος που ενώνει το πραγματικό, το συμβολικό και το φαντασιακό έχει λυθεί. Το ερώτημα που τίθεται στην περίπτωση του Γιώργου, όπως και σε κάθε περίπτωση ψύχωσης, είναι το εξής: Τι θα μπορούσε να επινοήσει το υποκείμενο, ώστε να αναπληρώσει αυτή την έλ­ λειψη; Τι θα μπορούσε να κατασκευάσει το υποκείμενο ως τέταρ­ το παράγοντα, ως τέταρτο κρίκο του βορρόμειου κόμβου, ο οποίος θα μπορούσε με κάποιο τρόπο να επανασυνδέσει το συμβολικό, το φαντασιακό και το πραγματικό;

133

Βαγγέλης Γρινάκης

Σχόλιο του Βλάση Σκολίδη

Οι λογικοί χρόνοι μιας ψύχωσης Ας ξεκινήσω συγκρίνοντας την ψυχαναλυτική και την ψυχιατρι­ κή προσέγγιση. Η πρώτη, όπως φάνηκε από τους προλαλήσαντες, επικεντρώνεται στη δομική διαφοροποίηση νεύρωσης και ψύ­ χωσης. Για την ψυχανάλυση, το ζήτημα της διάγνωσης αποτελεί, θα έλεγα, ζήτημα ηθικής τάξεως, αφού η καθοδήγηση της θερα­ πείας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την υποκείμενη δομή. Αντί­ θετα, η σύγχρονη «ντιεσεμική» ψυχιατρική δεν βλέπει δομές αλ­ λά σύνδρομα. Με αποτέλεσμα, όχι μόνο τις πιο αλλοπρόσαλλες και ετερόκλητες διαγνώσεις (εδώ, από μείζονα κατάθλιψη έως διαταραχή διαγωγής!), αλλά και τον διχασμό του ψυχιάτρου όταν το κλινικό του κριτήριο έρχεται σε αντίθεση με τις διαγνω­ στικές κλίμακες των εγχειριδίων. Είναι χαρακτηριστικό ότι πα­ ρά τις εν λόγω «διαγνώσεις», ο ασθενής λαμβάνει αντιψυχωτική αγωγή, αφού η κλινική διαίσθηση, όπως λέει ο κ. Γρινάκης, υπε­ ρισχύει τελικά των απαιτήσεων της στατιστικής. Αυτή την κλινική διαίσθηση επιδιώκει να τεκμηριώσει λογι­ κά η λακανική προσέγγιση. Μια ψύχωση δεν είναι η επικράτη­ ση του χάους· είναι μια αποδιοργάνωση που υπακούει στη λογι­ κή συγκρότηση του υποκειμένου, στους περιορισμούς και στις δυνατότητες που αυτή συνεπάγεται. Το ότι μπορεί να αναχθεί πάντοτε σε μια δομική διαταραχή του συμβολικού, τη «διάκλειση του Ονόματος του Πατρός», όπως λέμε, ή τη μη βορρόμεια σύνδεση των τριών πεδίων, πραγματικού, συμβολικού, φαντασιακού, που υπενθύμισε η Γεωργία Φουντουλάκη, δεν μας απαλ­ λάσσει από το καθήκον να αναδεικνύουμε κάθε φορά τον ειδι­ κό, εξατομικευμένο τρόπο έκφρασης αυτών των διαταραχών. Στην περίπτωση του Γιώργου, έχουμε μια κλιμάκωση φαινο­ μένων ψυχωτικής αποδιοργάνωσης, που αφορούν κυρίως διατα­ ραχές της απόλαυσης που εντοπίζονται στο σώμα (άγχος, ψευδαι­ σθήσεις, φυγές) και λιγότερο διαταραχές του συμβολικού. Γέ αυ­ τό θα συμφωνήσω με την κυρία Φουντουλάκη, ότι πρόκειται μάλ­ λον για σχιζοφρένεια. Αξίζει να δούμε την αλληλουχία των φαι­ νομένων που σηματοδοτούν την είσοδο στην ψύχωση. Θα διέκρινα τρεις λογικούς χρόνους σταδιακής αποσταθερο­ ποίησης, όλο και πιο ανησυχητικού χαρακτήρα. Ο πρώτος χρόνος σχετίζεται με τη χειρουργική αποκατάστα­ ση της μητρικής αδυναμίας, και την επάνοδό της στον εργασια­ κό βίο. Ο Γιώργος είναι γύρω στα δεκατρία, η στενή σχέση προ­ σκόλλησης και αλληλεξάρτησης που είχε μαζί της παίρνει τέλος. 134

Ο έφηβος Γιώργος

Fort-Da

Αυτός ο αποχωρισμός φαίνεται να σηματοδοτεί μια αλλαγή κλί­ ματος για το υποκείμενο, που χάνει τον μέχρι τότε βασικό φαντασιακό παρτενέρ του: «τώρα που η μητέρα μου είναι καλύτε­ ρα, δεν με έχει τόσο ανάγκη όσο πριν». Ο άξονας α-α αποστα­ θεροποιώ ίται. Ο δεύτερος λογικός χρόνος, σχετίζεται με την αφύπνιση της εφηβείας: «δεν ήμουν ο ίδιος με πριν, από γατάκι έγινα δράκος, άρχισα να νιώθω τη δύναμή μου». Εδώ υπεισέρχεται το ζήτημα του συμβολικού Φαλλού, ως σημαίνοντος της απόλαυσης, είτε με τη μορφή της σωματικής επιβεβαίωσης είτε με την ανάδυση της σεξουαλικότητας. Όμως, η απάντηση του υποκειμένου συνίσταται στην εμφάνιση άγχους και ακουστικών ψευδαισθήσεων, στοι­ χεία που υποφώσκουν πίσω από τις διαταραχές της συμπεριφο­ ράς (βία και τσακωμοί). Είναι χαρακτηριστική δηλαδή η απου­ σία της φαλλικής σημασιοδότησης της απόλαυσης, απόρροια, όπως ξέρουμε, της απουσίας πατρικής μεταφοράς. Δεν χρειάζε­ ται να επεκταθώ, αφού ο ομιλητής ανέδειξε πολύ πειστικά την απουσία του συμβολικού Πατέρα στη συγκεκριμένη περίπτωση. Ο τρίτος λογικός χρόνος τοποθετείται στα γεγονότα του τε­ λευταίου τριμήνου, αρχής γενομένης από την ψευδαίσθηση με «έναν κύριο ντυμένο στα μαύρα με άσπρη ζώνη», που συμβαίνει στη διάρκεια των χριστουγεννιάτικων διακοπών στην Αλβανία. Το μείζον ψυχωτικό δεδομένο είναι η εμφάνιση του φαινομένου μέσα στο πραγματικό του σώματος: «μόλις είδα το όραμα, ένιω­ σα πως κάτι με διαπέρασε και βγήκε από την πλάτη». "Υστερα από ένα τέτοιο φαινόμενο, που συνιστά επιστροφή μέσα στο πραγματικό μιας εκτός συμβολικού απόλαυσης, δεν χωράει αμ­ φιβολία για την ψύχωση. Ωστόσο, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για θορυβώδη έκλυση «σρεμπέρειου» τύπου, αφού δεν εκδηλώ­ νεται παραλήρημα, αλλά αρχίζουν οι φυγές από το σπίτι. Το υπο­ κείμενο αποκόπτεται από τον Άλλο -είνα ι χαρακτηριστικό ότι μόνο «εφαπτομενικά» μπορεί να μιλήσει γ ι’ αυτό που κάνει-, αναζητώντας διαφυγή όχι στο επίπεδο της σημασίας, όπως συμ­ βαίνει στο παραλήρημα, αλλά στο επίπεδο της απόλαυσης: καταργείται ως υποκείμενο του σημαίνοντος και γίνεται αντικεί­ μενο της απόλαυσης, ένα περιπλανώμενο κενό.

135

Ευθυμία Κατσίκανλαρακη

Η Περίπτωση Της Β ιβης Θ α παρουσιάσουμε την περίπτωση της Βιβής, μιας εφήβου δέκα οκτώ ετών με μεθοριακή διαταραχή προσωπικότητας, σύμφωνα με την ψυχιατρική διάγνωση, η οποία προσήλθε στο Δημόσιο Νο­ σοκομείο, στο οποίο εκπαιδευόμουν στην ειδικότητά μου, τον Νοέμβριο του 2008 και παρακολουθείται έως και σήμερα. Αρχι­ κά, θα μιλήσουμε για την πρώτη επαφή, έπειτα για την πορεία της ψυχοθεραπευτικής προσέγγισης και τέλος θα κάνουμε κάποιες υποθέσεις για την υποκειμενική δομή. Η Βιβή ζει στην Αθήνα με τον πατέρα της, τη μητριά της και την εξ αγχιστείας αδελφή της. Ο πατέρας προσήλθε μαζί με τη Βιβή ζητώντας να βοηθηθεί η θυγατέρα του στα προβλήματα «ΰπνου» που παρουσίαζε τα τε­ λευταία δυο χρόνια. Κοιμόταν γύρω στις πέντε ώρες και αισθα­ νόταν συνεχώς κουρασμένη. Την παρέπεμψ ε στο Δημόσιο Νο­ σοκομείο ένας ιδιώτης ψυχίατρος, ο οποίος την παρακολουθού­ σε στον τόπο καταγωγής της, για δύο περίπου χρόνια.

Η πρώτη έπα φ ή

Η Βιβή είναι μια έφηβος γοητευτική, ψηλή, ιδιαίτερα αδύνατη, περιποιημένη στην εμφάνιση. Φ ορά ένα μαύρο τζόκερ καπέλο μέχρι το ύψος των ματιών της, το οποίο για όλο το επόμενο εξά­ μηνο θα φοράει επιδεικτικά, πάντα με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Φ έρει σκουλαρίκια στα φρύδια, στα αφτιά, στη μύτη, στο άνω χείλος του στόματος και περιομφαλικά (συνήθως φορούσε κο-

Η συγγραφέας είναι ειδικευόμενη παιδοψυχίατρος. Η παρουσίαση και η συζήτηση του περιστα­ τικού έγινε στις 11 Δεκεμβρίου 2009, στο πλαίσιο των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων του Ιατροπαιδαγωγικού Κέντρου Νέας Σμύρνης, με προσκεκλημένο τον Βλάση Σκολίδη και με τη συμμε­ τοχή του θεραπευτικού προσωπικού.

136

Η περίπτωση της Βιβής

Fort-Da

ντά μπλουζάκια μέχρι το ΰψος του ομφαλού) και τατουάζ στην αριοτερή λαγάνα. Αναφέρει άτι την βασανίζουν οι δυσκολίες της στον ύπνο και στη συγκέντρωση, και ότι αισθάνεται πολύ μπερδεμένη με τις ερωτικές της σχέσεις και με τη σχέση που έχει με τους διαζευγ­ μένους γονείς της. Λέει χαρακτηριστικά ότι «η ελκυστική πλευ­ ρά της ζωής είναι η άσχημη, γιατί αυτή έχει ενδιαφέρον», και το διευκρινίζει λέγοντας ότι «η άσχημη πλευρά είναι τα αντίθετα,

δηλαδή οι εμμονές, οι σκοτωμοί\ το σκοτάδι, οι διάβολοι, οι αρ­ ρώστιες όπως η σχιζοφρένεια». Αναφέρει ότι προ διμήνου έκα­ νε περίεργες σκέψεις ότι σκότωνε τη γιαγιά της με μαχαίρι. Ανα­ φέρει επίσης ότι συγκρούεται με τη μητριά της, με την οποία δεν έχει καθόλου καλές σχέσεις και ότι οι φίλοι της, που θεωρεί ότι δεν νοιάζονται πραγματικά γ ι’ αυτήν, την αποκαλούν ψεύτρα, χαρισματική και νάρκισσο. Μιλώντας για τον εαυτό της, λέει με­ ταξύ άλλων: «Είμαι συναισθηματική, αλλά όχι ευαίσθητη», καθώς και ότι «Ή θα αποτύχω ή θα επιτύχω πάρα πολύ. Ή θα είμαι κα­

λά ή θα είμαι χάλια».

Τα παιδικά χρόνια

Αρχικά θα αναφερθούμε στη νηπιακή και παιδική ηλικία της Βι­ βής, έπειτα στην εκδήλωση της ψυχοπαθολογίας στην εφηβεία, κατόπιν θα μιλήσουμε για την υποκειμενικότητα των γονέων, την ιστορία της σχέσης τους, τη διαφορά της αντιμετώπισής τους απέ­ ναντι στη Βιβή και, τέλος, για την εξέλιξη της ψυχοθεραπευτικής αντιμετώπισης της ασθενούς. Η Βιβή είναι μοναχοκόρη μιας διαζευγμένης οικογένειας. Οι γονείς της χώρισαν όταν αυτή ήταν πέντε ετών. Και οι δύο ξα­ ναπαντρεύτηκαν. Η νυν σύζυγος του πατέρα έχει μια κόρη από προηγούμενο γάμο στην ίδια ηλικία με τη Βιβή, ενώ η μητέρα της απέκτησε με τον νυν σύζυγό της ένα αγοράκι κατά δέκα χρόνια μικρότερο της Βιβής. Ο πατέρας της κατοικεί στην Αθήνα, ενώ η μητέρα της στον τόπο καταγωγής της. Οι γονείς της Βιβής γνωρίστηκαν μέσω κοινών γνωστών και μετά από τρεις μήνες έγινε ο γάμος. Η μητέρα ήταν 22 ετών και ο πατέρας 30 ετών και ζούσαν αρχικά στην Αθήνα. Η σχέση με­ ταξύ των γονέων περιγράφεται ως αδιάφορη. Οι σχέσεις του πα­ τέρα με τους μητρικούς γονείς περιγράφονται συγκρουσιακές, όπως αντίστοιχα και της μητέρας με τους πατρικούς γονείς. Μετά από τέσσερα χρόνια γεννήθηκε η Βιβή. Η κύηση δεν ήταν αρχικά επιθυμητή. Η μητέρα περιγράφει μια αμφιθυμία ως 137

Ευθυμία Κατσικανόαράκη

προς την κυοφορία και ένα «φόβο γέννας», αλλά αναφέρει χα­ ρακτηριστικά ότι τη «λάτρεψε» όταν γεννήθηκε. Ο πατέρας ήταν και αυτός αμφιθυμικός απέναντι στο κύημα, γιατί δεν ήξερε εάν ήταν η καταλληλότερη στιγμή για τον ερχομό του και ανησυχού­ σε για το αν θα κατάφερνε η σύζυγός του να το αναθρέφει σω­ στά. Η εγκυμοσύνη κύλησε ομαλά, η Βιβή γεννήθηκε τελειόμηνη με φυσιολογικό τοκετό και κανονικό βάρος. Η μητέρα δεν θή­ λασε, γιατί δεν είχε γάλα. Δεν είχε βοήθεια από κανέναν για το μεγάλωμα του παιδιού. Περιγράφει ένα ήσυχο και ήρεμο μωρό, το οποίο βάδισε και μίλησε νωρίς. Είπε τις πρώτες του λεξούλες σε ηλικία επτά μηνών, ενώ ο έλεγχος των σφιγκτήρων επιτεύ­ χθηκε σε ηλικία περίπου δύο ετών. Η ίδια ήταν αρκετά αγχωμέ­ νη, αλλά τα κατάφερνε μάλλον καλά με το μωρό. Παρόλο που η μητέρα δεν εργαζόταν, η Βιβή ξεκίνησε σε βρεφονηπιακό σταθμό από τριάμισι ετών και περιγράφεται από τις δασκάλες ως «κοινωνικό παιδί\ ήσυχο και καλό». Νόσησε από επαναλαμβανόμενες ιγμορίτιδες, ωτίτιδες με ρήξη τυμπάνου, αμυγδαλίτιδες (έκανε αμυγδαλεκτομή σε ηλικία έξι ετών). Η έναρξη του Δημοτικού Σχολείου συμπίπτει με το διαζύγιο των γονέων της Βιβής. Η μητέρα της έφυγε από την Αθήνα για την Κρήτη, τόπο καταγωγής της, όπου ζούσε ο καλύτερος φίλος του συζύγου της, με τον οποίο είχε συνάψει ερωτικό δεσμό. Από τό­ τε η Κρήτη έγινε ο μόνιμος τόπος κατοικίας της. Το διαζύγιο βγή­ κε συναινετικά. Την επιμέλειά της την είχε η μητέρα, ενώ η κη­ δεμονία ήταν κοινή. Η Βιβή έμενε με την πατρική γιαγιά της στην Αθήνα, καθ’ όλη τη διάρκεια του Δημοτικού, περίοδος που κύλησε σχετικά ομα­ λά για το παιδί. Π αρ’ όλα αυτά, η μητέρα αναφέρει δυσκολίες ύπνου καθ’ όλη τη διάρκεια της βρεφικής, νηπιακής και παιδικής ηλικίας. Η Βιβή ήθελε να κοιμάται με το φως αναμμένο και τις πόρτες των δωματίων ανοιχτές.

Η έναρξη των προβλημάτων στην εφηβεία

Από την ΣΤ" Δημοτικού αναφέρεται ότι η Βιβή «έκανε την επα­ νάστασή της». Αρχισε να γίνεται απόμακρη και αντιδραστική. Η έναρξη της εμμήνου ρήσεως συμπίπτει με την είσοδο στην εφη­ βεία και την αλλαγή του τόπου κατοικίας· η Βιβή πήγε στην Κρή­ τη για να μείνει με τη νεοσύστατη οικογένεια της μητέρας της. Τότε ο ετεροθαλής αδελφός της ήταν δύο ετών. Η μητέρα αναφέ­ ρει ότι από τότε που γεννήθηκε ο μικρός αδελφός ξεκίνησαν όλα τα προβλήματα, θεωρώντας ότι η Βιβή τον ζήλεια υπερβολικά. 138

Η περίπτωση της Βιβής

Fort-Da

Από τη Β'τάξη του Γυμνασίου, η Βιβή άρχισε να χάνει βάρος και να προσέχει τη διατροφή της αποφεΰγοντας τις «παχυντικές τροφές». Όταν κατανάλωνε μεγαλύτερη ποσότητα από αυτή που είχε ορίσει ως «επιτρεπόμενη», προκαλοΰσε εμετό βάζοντας τα δάχτυλά της στο στόμα και ερεθίζοντας τον φάρυγγα. Η Βιβή, με ύψος 1,65γπ, πριν την εξαντλητική δίαιτα ζύγιζε 64kg και μετά από αυτή 54kg. Οι εμμηνορρυσιακοί κύκλοι της παρέμεναν κα­ νονικοί. Για τους εμέτους αναφέρει ότι ήταν «προγραμματισμέ­ νοι για να αποφορτίζεται». «Ενιωθα χοντρή από τεσσάρων ετών. Ήταν αφορμή η δίαιτα για να ξεσπάσει όλο αυτό , για να ξεφύγω

από τα συνηθισμένα. Νιώθω νύστα και ζάλη μετά τον εμετό. Ηρε­ μώ », αναφέρει. Παράλληλα, έκανε κατάχρηση αλκοόλ. Έ β γα ι­ νε έξω και έπινε για να «νιώσει καλά». «Φτιαχνόμουν και έπινα κι άλλο. Έχανα τον έλεγχο», αναφέρει. Περιστασιακά έκανε και χρήση ινδικής κάνναβης. Οι έμετοι, η απώλεια βάρους, το αλκοόλ και οι δυσκολίες στον ύπνο, υπήρξαν ο λόγος για να επισκεφθούν με τη μητέρα της τον προαναφερόμενο ιδιώτη ψυχίατρο, ο οποίος χορήγησε αντικα­ ταθλιπτική αγωγή, προκειμένου να αντιμετωπίσει το σύμπτωμα του εμέτου, όπως ανέφερε στους γονείς και παρέπεμψε τη Βιβή σε διαιτολόγο-διατροφολόγο, προκειμένου να ρυθμιστεί το δια­ τροφικό της πρόγραμμα. Ο πατέρας ήταν αρνητικός σε όλη αυτή τη διαδικασία και θεωρούσε ότι ήταν θέμα εφηβείας, και ότι «θα περάσει από μόνο του». Πάνω στο εξάμηνο της φαρμακευτικής αγωγής, η Βιβή σταματά να «αποφορτίζεται» προκαλώντας εμέ­ τους και αρχίζει να αυτοτραυματίζεται (χαραζόταν με κοπίδι στα χέρια και στα πόδια). Η Βιβή περιγράφει ότι το χαράκωμα στα χέρια, αρχικά δοκιμαστικά και μετά μόνιμα, της άρεσε. Δεν την τρόμαζε. «Με αυτό ο ψυχικός πόνος γίνεται σωματικός και κάτι ξεσπάει», αναφέρει.

Μια πρόωρη και χαοτική ερωτική συμπεριφορά

Η ερωτική συμπεριφορά της Βιβής χαρακτηρίζεται από πρώιμη έναρξη, ακατάσχετη εναλλαγή συντρόφων, έλξη από πολύ με­ γαλύτερης ηλικίας άνδρες με παραβατική συμπεριφορά, επιφανειακότητα των φιλικών και κοινωνικών δεσμών με τους ερωτι­ κούς συντρόφους και μη. Η ερωτική ζωή της Βιβής, ξεκίνησε σε ηλικία 13 ετών. Ο νεα­ ρός ήταν 22 ετών. Τον γνώρισε μέσω διαδικτύου (chat room). Αναφέρει ότι την πίεζε να συνευρεθούν ερωτικά. Η ίδια δεν ένιωσε καλά με αυτό και ο νεαρός την εγκατέλειψε. 139

Ευθυμία Κατσικανόαράκη

Η δεύτερη σχέση της ήταν περίπου δυο μήνες μετά, όπου γνω­ ρίζει έναν άνδρα πολύ μεγαλύτερο της (47 ετών), για τον οποίο λέει ότι ήταν πονηρός, είχε κάνει φυλακή, ήταν χρήστης και έμπο­ ρος ναρκωτικών ουσιών. Όμορφος δεν ήταν, αλλά είχε «άγρια χαρακτηριστικά προσώπου». Η δεύτερη σχέση της διήρκησε τρεισήμισι μήνες, αφού εγκαταλείφθηκε από αυτόν. Είχαν ολο­ κληρωμένες σεξουαλικές σχέσεις. Περιγράφει ότι και οι δύο πα­ ραπάνω άνδρες ήταν «πολύ έξυπνοι και μελαγχολικοί, με άγρια

χαρακτηριστικά προσώπου». Ο τρίτος δεσμός της, μετά από περίπου ένα χρόνο χωρίς σχέ­ ση, ήταν ένας άνδρας 26 ετών, φοιτητής σε σχολή ηλεκτρονικών υπολογιστών, ο οποίος είχε ζήσει «τρελά σκηνικά» μαζί της, όπως αναφέρει. Την είχε δει να κόβεται, να μεθάει, να ξερνάει. Χώ­ ρισαν τέσσερις μήνες μετά, γιατί, όπως είπε, δεν άντεχε άλλο αυ­ τή την κατάσταση της Βιβής. Θεωρεί ότι δεν είχε πραγματικούς φίλους ποτέ και ότι δεν μπορούσε να εμπιστευτεί κανέναν, γιατί όλοι την έβλεπαν σαν αντικείμενο. Είχε παρέες αλλά όχι φίλους. «Τα κορίτσια της ηλι­

κίας μου ασχολούνται με χαζομάρες: νύχια, μαλλιά, αγόρια. Εγώ ακούω Hip-Hop μουσική και είμαι πιο κοντά στα προβλήματα των ανθρώπων». Η έναρξη της Λ' Λυκείου την βρήκε στην Αθήνα, προκειμένου να έχει τη δυνατότητα παρακολούθησης καλύτερων φροντιστη­ ρίων. Έμεινε τώρα με την οικογένεια του πατέρα της. Δυσκολεύ­ τηκε με το σχολικό περιβάλλον. Δεν είχε φίλους. Οι σχολικές της επιδόσεις ήταν χαμηλές (μέσος όρος βαθμολογίας 13,5). Είχε συγκρουσιακές σχέσεις με τη μητριά της και με την εξ αγχιστείας αδελφή της. Εξακολούθησε να προκαλεί εμέτους με συχνότητα 1-2 φορές την ημέρα μετά τα γεύματα, και σε χώρους όπου δεν γινόταν ορατή (συνήθως στην τουαλέτα ή στο υπνοδωμάτιό της). Συνέχισε να βγαίνει και να πίνει, κυρίως τα Σαββατοκύριακα, ερχόμενη τις περισσότερες φορές σε κατάσταση ανεξέλεγκτης μέθης. Σε αυτή τη φάση της ζωής της και με την έναρξη της Β' Λυκείου, η Βιβή προσήλθε στο Δημόσιο Νοσοκομείο, για να αντιμετωπι­ στούν τα προβλήματα που είχε με τον ύπνο. Κοιμόταν γύρω στις πέντε ώρες και αισθανόταν συνεχώς κουρασμένη.

Αναδρομή στην ιστορία των γονέων

Πριν δούμε την ψυχοθεραπευτική διαδρομή της Βιβής, ας εξε­ τάσουμε μερικά χρήσιμα στοιχεία από την υποκειμενική πο140

Η περίπτωση της Βιβής

Fort-Da

ρεία των δυο γονέων, πριν αυτοί συνδέσουν τις τύχες τους. Η μητέρα γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κρήτη. Ολοκλήρω­ σε τη φοίτησή της στο Λύκειο και στη συνέχεια σε Σχολή του Πα­ νεπιστημίου Αθηνών. Δεν εργάστηκε ποτέ στο αντικείμενο των σπουδών της. Ο πατέρας της, παππούς της Βιβής, με χρόνιο αλκοολισμό και πολλά προβλήματα υγείας, ήταν δυστυχής που απέκτησε ως παι­ δί κόρη και όχι γιο. «Δεν θέλω κόρη. Δεν θέλω να σε βλέπω», θυ­ μάται να της έχει πει. Της έδωσε παιδεία, αλλά δεν την άφησε να ακολουθήσει αυτό που πραγματικά ήθελε, δηλαδή τις σπουδές Καλών Τεχνών που επιθυμούσε. Ή ταν αυταρχικός πατέρας. Δεν την άφηνε να βγαίνει με τους συμμαθητές της. Για πρώτη φορά βγήκε όταν μπήκε στο Πανεπιστήμιο. Η μητρική γιαγιά περιγράφεται ως συντηρητική και αυστη­ ρή. Υπάρχει επίσης ένας μικρότερος αδελφός της μητέρας, θείος της Βιβής, ο οποίος είναι επαγγελματίας μουσικός. Είναι χρήστης ναρκωτικών ουσιών. Δεν έχει δική του οικογένεια, ούτε έχει κρα­ τήσει στενή επαφή με την αδελφή του και τη Βιβή. Η τελευταία τον περιγράφει ως ένα απόμακρο «τέρας» της μουσικής σκηνής, χω­ ρίς να γνωρίζει την καλλιτεχνική του πορεία. Παρ’ όλα αυτά, πα­ ραδέχεται πως αν μάθαινε ο θείος της ότι έκανε χρήση ναρκωτι­ κών ουσιών θα στενοχωριόταν πολύ. Η μητέρα της Βιβής παντρεύτηκε, όπως λέει, για δύο λόγους* αφενός για να φύγει από το πατρικό σπίτι και αφετέρου για να ξεπεράσει μια προηγούμενη ερωτική απογοήτευση που είχε. Παραδέχεται ότι ο πατέρας της Βιβής δεν ήταν ποτέ ο άνδρας που επιθυμούσε, ούτε υπήρξε ποτέ ερωτευμένη μαζί του, και ότι δεν ήταν έτοιμη να γίνει μητέρα. Αντίθετα, στο πρόσωπο του κα­ λύτερου φίλου του πατέρα της Βιβής και νυν συζύγου της, είδε τον άνθρωπο που πάντα επιθυμούσε και γύρευε να τη συντροφεύσει στο υπόλοιπο της ζωής της. Ο χωρισμός της με τον πατέ­ ρα της Βιβής και η μετακόμισή της πίσω στην Κρήτη έγινε μέσα σε μία εβδομάδα. Πήραν διαζύγιο κοινή συναινέσει. Η μητέρα πήρε αρχικά τη Βιβή μαζί της για έξι μήνες. Μετά η Βιβή ήθελε να γυρίσει πίσω και οι γονείς συναίνεσαν, με αποτέλεσμα να βρεθεί στην πατρική γιαγιά. Η μητέρα της Βιβής προσήλθε στο Δημόσιο Νοσοκομείο με­ τά από δική μας πρωτοβουλία, ενάμισι μήνα μετά την έναρξη της ψυχοθεραπευτικής παρακολούθησής της κόρης της, συνοδευόμενη από τον νυν σύζυγό της. Ζήτησε η ίδια να παραμείνει και αυτός στην πρώτη μας συνάντηση, λέγοντας ότι είναι πολύ αγχωμένη και ότι θέλει να ακούει κάποιος δικός της τι θα πει. Πρόκειται για γυναίκα με περιποιημένη εμφάνιση, ψηλή και 141

Ευθυμία Κατοικανόαράκη

αδύνατη. Το συναίσθημά της ήταν καταθλιπτικό. Έκλαιγε αρ­ κετά συχνά κατά τη διάρκεια της συνάντησης μας. Θεωρεί ότι η Βιβή είναι ένα πολύ έξυπνο και χαρισματικό παιδί. Ανέφερε ότι η Βιβή με τις δυσκολίες της, της δημιουργεί ανασφάλειες και ότι οι στόχοι της κόρης της είναι φανερά μπερδεμένοι. Δεν ήξερε αν η Βιβή συνέχιζε να προκαλεί εμέτους και συνεχώς με ρωτούσε γι’ αυτό. Ένιωθε ότι τις χωρίζει ένας τοίχος. Δεν μπόρεσαν ποτέ να συμφωνήσουν σε κάτι, αλλά έχουν έρθει πιο κοντά από τότε που έφυγε για να τελειώσει το Λύκειο στην Αθήνα. Στη διάρκεια της συνομιλίας, η μητέρα αναρωτήθηκε: «Θα βάλει ποτέ όριο η

Βιβή; Φοβάμαι». Ο πατέρας κατάγεται από την Πελοπόννησο, είναι απόφοιτος Ανώτατης Σχολής και εργάζεται σε τράπεζα. Έ χει έναν αδελφό μικρότερο, ο οποίος είναι καταξιωμένος επαγγελματίας μουσι­ κός, ανύπαντρος και χρήστης ναρκωτικών ουσιών. Ο πατρικός παππούς πέθανε από καρκίνο πνεύμονος σε προ­ χωρημένη ηλικιά και περιγράφεται ως ένας ελεγκτικός πατέρας, αφοσιωμένος στην οικογένειά του. Η πατρική γιαγιά, της οποίας το όνομα πήρε και η Βιβή, περιγράφεται από τον πατέρα ως δο­ τική και στοργική. "Ηταν αυτή που κράτησε τη Βιβή στην Αθήνα από έξι ετών έως και το πέρας του Δημοτικού. Ο πατέρας παραδέχεται ότι ο μόνος άνθρωπος που του στά­ θηκε ήταν η μητέρα του, αλλά ίσως να επηρέασε αρνητικά τη Βι­ βή απέναντι στη δική της μητέρα, λέγοντας αρνητικά σχόλια γι’ αυ­ τήν, που δεν θα έπρεπε να ακούσει ένα μικρό παιδί. Ο πατέρας είναι εύσωμος με αρκετά περιποιημένη εμφάνι­ ση. Κατά την πρώτη συνάντηση πολλές φορές έδειχνε να χαμο­ γελάει χωρίς λόγο. Φαινόταν αρκετά αμήχανος και δυσκολευό­ ταν να καταλάβει τη σοβαρότητα των δυσκολιών της Βιβής. Πε­ ριέγραψε τη σχέση του με τη Βιβή, λέγοντας ότι νιώθει να πα­ ρακολουθεί σαν αόρατος εξωτερικός παρατηρητής από μια κά­ μερα τη ζωή της, χωρίς να συμμετέχει σε αυτή, παίρνοντας δια­ κριτικά αποστάσεις. Δεν θέλει να αισθάνεται ότι η κόρη του εί­ ναι σε αδιέξοδο, όπως χαρακτηριστικά ανέφερε. Για τον γάμο του με τη μητέρα της Βιβής, είπε χαρακτηριστικά ότι «τα έβγαλε τα έξοδά του...». Θεωρεί το περιβάλλον της πρώην συζύγου του άκρως καταπιεστικό. Τον είχε πληγώσει πολύ η σχέ­ ση της γυναίκας του με τον καλύτερό του φίλο. Το έμαθε μέσα στο πλοίο επιστρέφοντας από την Κρήτη στην Αθήνα. Στην ερώτησή μου, για το πιός αντέδρασε απαντά: «Μέσα σ' ένα πλοίο δεν μπο­ ρείς να κάνεις κάτι να εκτονωθείς». 'Οταν τον ριότησα τι έκανε όταν βγήκε από το πλοίο, είπε ότι δεν έκανε τίποτε, αλλά παρέμεινε για αρκετές μέρες μόνος του κλεισμένος σε ένα διομάτιο. 142

Η περίπτωση της Βιβής

Έκτοτε, προσπάθησε να κάνει πολλές σχέσεις, έκανε συχνά ταξίδια στο εξωτερικό και δημιούργησε σχέσεις με πολύ μεγαλύτερές του γυναίκες. Τελικά, σε ένα ταξίδι του στη Βόρειο Ελ­ λάδα γνώρισε την νυν σύζυγό του, που συνδύαζε «ομορφιά και χαρακτήρα », και η οποία τον ερωτεύτηκε. Είναι παντρεμένοι οχτώ χρόνια. Η μητέρα είναι υποτιμητική και απορριπτική προς τον πατέ­ ρα. «Δεν αντιδρά ποτέ σε ό,τι κι αν σνμβεί», είχε πει χαρακτηρι­ στικά για τον πρώην σύζυγό της. Η μητέρα θεωρεί ότι ο πατέρας δεν ήταν υποστηρικτικός κατά την περίοδο που η Βιβή περνού­ σε όλες αυτές τις δυσκολίες, και η στάση του ήταν παθητική. Από τη μεριά του, ο πατέρας αισθανόταν αποκλεισμένος και απομο­ νωμένος, έχοντας πάρει έναν περιθωριακό ρόλο. Σήμερα η σχέ­ ση τους περιγράφεται από τον πατέρα ως «μη εμπόλεμη και χω­ ρίς εφεδρείες». Ο πατέρας δεν «κατάφερε» να θυμώσει. Αποδέ­ χτηκε τη σχέση της γυναίκας του με τον καλύτερό του φίλο και τους συναναστρέφεται χωρίς πρόβλημα. Και οι δύο οικογένειες συ­ ναντιούνται στις μεγάλες γιορτές και φιλοξενούν η μία την άλλη στην Κρήτη και στην Αθήνα, αντίστοιχα.

Η εξέλιξη της ψυχοθεραπευτικής σχέσης

Σε αυτό το σημείο θα αναφερθούμε στην πορεία της ψυχοθερα­ πευτικής σχέσης μας, η οποία ξεκίνησε αρχικά με δυο συναντή­ σεις την εβδομάδα και, με την έναρξη της Γ' Αυκείου, λόγω αυξη­ μένων ακαδημαϊκών υποχρεώσεων της ίδιας, συνεχίστηκε με μία συνάντηση την εβδομάδα, από τον Οκτώβριο του 2008 μέχρι σή­ μερα. Η Βιβή συνοδευόταν συνήθως από τον πατέρα της. Π α­ ρακάτω θα γίνει μια παρουσίαση των φάσεων από τις οποίες πέ­ ρασε η θεραπευτική μας σχέση. Η Βιβή είναι μια συμπαθής έφηβος με ξεχωριστή παρουσία, εκκεντρική εμφάνιση, σαγηνευτική κίνηση, γοητευτικό τρόπο σκέψης και γλαφυρότητα περιγραφής. Ή ταν αρκετά συνεργάσιμη, λιγομίλητη, καχύποπτη και ειρωνική κατά τη διάρκεια των αρχικών συνεδριών. Αντιλαμβάνομαι ότι διερευνά έντονα τη δυ­ νατότητά μου και την πρόθεσή μου να την καταλάβω, ώστε να με εμπιστευτεί. Στην πρώτη συνεδρία ανέφερε ότι «όεν μπορεί να διανοηθείότι θα πρέπει να πληρώνει κάποιον για να την ακούει», γι’ αυτό και δέχθηκε να απευθυνθούν σε κρατικό νοσοκομείο. Καθόταν συνήθως ξαπλωμένη στην καρέκλα και σχεδόν σε κά­ θε συνεδρία ζητούσε και δεύτερη καρέκλα να ακουμπά τα πόδια της, τα οποία πλησίαζε στο στήθος της (δίκην βαρελιού). Αρχι143

Ευθυμία Κατσιχανόαράκη

κά δυσκολευόταν στη διατήρηση βλεμματικής επαφής και προ­ σπαθούσε να αποφεύγει το βλέμμα μου, κατεβάζοντας το καπέ­ λο χαμηλά στο ύφος των ματιών. Μου μιλούσε πάντα στον πλη­ θυντικό. Η Βιβή παραδέχεται ότι έχει δυσκολίες στον ύπνο και κοι­ μάται λίγες ώρες. Αποδίδει αυτές τις δυσκολίες στην κακή σχέ­ ση που έχει με την μητέρα και τον πατέρα της, καθώς και με τη μητριά και την εξ αγχιστείας αδελφή της. Θεωρεί τον εαυτό της προδομένο από τις σχέσεις της και αισθάνεται ότι τίποτε δεν έχει νόημα. Βαριέται να διαβάσει και της είναι αδιάφορο που μένει με την οικογένεια του πατέρα της. Εξακολουθεί να προκαλεί εμέτους «όταν νιώθει χάλια για να αποφορτιστεί». Έ χει σταματήσει την καθημερινή κατανάλωση αλκοόλ και περιστασιακά κάνει χρήση ινδικής κάνναβης. Στην πορεία της θεραπείας έγινε δεκτική και συνεργάσιμη. Ερχόταν σε τακτικές ημέρες και ώρες και ήταν συνήθως συνεπής με τις συναντήσεις μας, τουλάχιστον το πρώτο εξάμηνο της πα­ ρακολούθησής της. Καθ’ όλη αυτή την περίοδο το πλαίσιο υποδο­ χής ήταν το Δημόσιο Νοσοκομείο, ενώ στη συνέχεια δέχθηκε να με ακολουθήσει, δείχνοντας την ίδια συνέπεια, στο Ιατροπαιδαγωγικό Κέντρο, όπου συνέχισα την ειδικότητά μου. Η αλλαγή του πλαισίου υποδοχής συμπίπτει με την εκδήλωση έντονου άγ­ χους και κρίσεων πανικού από τη Βιβή ως αποτέλεσμα των έντο­ νων συναισθηματικών αντιδράσεων, που διακινήθηκαν στην ίδια λόγω σύνδεσης του γεγονότος αυτού με το διαζύγιο των γονιών της και την εγκατάλειψή της στην πατρική γιαγιά. Η Βιβή δεν παρουσιάζει διαταραχές στην εκφορά του λόγου, στην αντίληψη, στη σκέψη και τις γνωσιακές λειτουργίες. Το συ­ ναίσθημά της είναι καταθλιπτικό με απάθεια, ανηδονία και απα­ ξίωση. Άλλοτε είναι θλιμμένη και άλλοτε εκφράζει θυμό και απο­ γοήτευση. Παρουσιάζει σε ορισμένες περιπτώσεις χαμηλή αυ­ τοεκτίμηση και σε άλλες περιπτώσεις υπερβολική εμπιστοσύνη στις αποφάσεις της. Πολλές φορές ανέφερε ότι ήθελε να κάνει κα­ κό στον εαυτό της και γι’ αυτό, σε στιγμές μεγάλης έντασης, χα­ ραζόταν με κοπίδι ή με ξυραφάκια σε πολλά σημεία του σώμα­ τός της, κυρίως τα άκρα της. Επίσης βρισκόταν ερωτικά, χωρίς προφυλάξεις και έναντι αμοιβής, με ανοίκεια πρόσωπα, πολύ μεγαλύτερης ηλικίας και με υψηλή οικονομική επιφάνεια. Πολ­ λές φορές ευχόταν να είχε πεθάνει, χωρίς όμως ποτέ να κάνει απόπειρα αυτοκτονίας. Μου μιλάει για τις διαπροσωπικές της σχέσεις. Εχει γνω­ στούς, αλλά καμία ιδιαίτερα στενή φιλία. Έκανε παρέες περισ­ σότερο με αγόρια, με τα οποία είχε περιστασιακές και εφήμερες 144

Η περίπτωση της Βιβής

Fort-Da

σεξουαλικές σχέσεις. Πέρα από τις εφήμερες σχέσεις με φοιτητές και γείτονες της, είχε και σχέσεις μέσω διαδικτύου, όπου έκλει­ νε συναντήσεις έναντι αμοιβής με μεγαλύτερους της, επαγγελ­ ματικά καταξιωμένους άνδρες. Η τελευταία της σχέση αφορά έναν αλλοδαπό άνδρα 27 ετών, φοιτητή γραφιστικής, ο οποίος ήταν χρήστης και έμπορος ναρκοπικών ουσιών, με τον οποίο συ­ γκατοικεί το τελευταίο εξάμηνο. Σχολιάζει τις περιστασιακές και εφήμερες σεξουαλικές σχέσεις ως κάτι που της προσέφερε χρή­ ματα, προκειμένου να έχει χαρτζιλίκι, το οποίο της έδινε τη δυ­ νατότητα να έχει πρόσβαση σε ναρκαπικές ουσίες. Από καιρό σε καιρό ανησυχούσε μήπως έχει κολλήσει AIDS και ηπατίτιδα και μου ζητούσε να της γράφω εξετάσεις αίματος. Η τελευταία και πιο μόνιμη σχέση της σχολιάζεται από την ίδια θετικά, λέγοντας ότι είναι ο μόνος άνθρωπος που την κατα­ λαβαίνει και γνωρίζει τι νιώθει πριν του το πει: «Είναι ίδιος εγώ,

με αγκαλιάζει χωρίς να τον το ζητήσω, αλλά και με χτυπάει όταν δεν έχει κάτι να πάρει». Θέλει να τον φροντίζει, να του μαγειρεύει, να του προσφέρει μικρά δωράκια και τολμά να πει ότι για πρώ­ τη φορά αγαπάει και δένεται με κάποιον τόσο πολύ. Όμως, το αναφέρει τόσο ορθολογικά και χωρίς συναισθηματικό τόνο, με αποτέλεσμα να σκέφτομαι... ότι άλλος ένας ιππότης πέφτει στο

πεδίο της μάχης της. Αναφέρει πως δεν έχει επαφές με συγγενικά πρόσωπα και η σχέση με την εξ αγχιστείας αδελφή της είναι εντελώς τυπική. Η σχέση με τη μητέρα της περιγράφεται ως συγκρουσιακή μέχρι και το δέκατο έκτο έτος της ηλικίας της. Η μητέρα της, παρεισφρυτική και υπερπροστατευτική, προσπαθούσε πάντα να της «θυμί­ ζει» δύο πράγματα: το να περάσει σε μια ανώτερη σχολή και να ξεκινήσει την σεξουαλική της ζωή μετά το πέρας του Λυκείου. Με τον πατέρα της η σχέση είναι αμφιθυμική. Υπήρχαν ευ­ χάριστες στιγμές, αλλά τις περισσότερες φορές ήταν απορριπτι­ κή και υποτιμητική απέναντι του. Πολλές φορές ερχόταν σε σύ­ γκρουση μαζί του και κυρίως όταν «έπαιρνε το μέρος» της μη­ τριάς της. Κατά τη διάρκεια των οικογενειακών συναντήσεων, η Βιβή δεν άντεχε να σκέφτεται ότι η μητέρα της στεναχωριέται και προ­ σπαθούσε να της εξηγήσει τι συμβαίνει. Όμως τις περισσότερες φορές δεν έδειχνε την παραμικρή ευαισθησία για άλλους αν­ θρώπους γύρω της, ήταν αδιάφορη και χωρίς αισθήματα ενοχής. Αποδέχεται ότι έχει πολλές δυσκολίες και ζητά περισσότερες συνεδρίες προκειμένου να μη χρειάζεται να «ξερνάει» και να «κόβεται». Θεωρεί ότι η μέρα έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον όταν πρόκειται να έρθει στις συναντήσεις. Αρχικά δυσκολεύεται να 145

Ευθυμία Κατσικανόαράκη

συνδέσει την ψυχή με το σώμα της. Θεωρεί ότι εάν ήταν «γεμάτη» δεν θα της συνέβαιναν όλα αυτά. Η πιθανότερη ψυχιατρική διάγνωση, η οποία εξάγεται λαμβάνοντας υπόψη όλα τα δομικά χαρακτηριστικά, τις συμπεριφο­ ρές και τα συναισθήματα της Βιβής, είναι η μεθοριακή διαταρα­ χή της προσωπικότητας, αφού φαίνεται να πληροΰνται τα κατά Otto Kernberg κριτήρια.

Θεραπευτική πορεία

Κατά τις συνεδρίες δόθηκε μεγάλη σημασία στην εγκαθίδρυση θεραπευτικής συμμαχίας, γεγονός εξαιρετικά δύσκολο να επι­ τευχθεί. Στην πρώτη φάση, η Βιβή φάνηκε να προστατεύεται από έμενα, ένα νέο αντικείμενο στον ψυχισμό και την ψυχική της ισορροπία. Η προστατευτική απόσταση φάνηκε μέσα από έναν αινιγματικό λόγο, μέσα από την αποφυγή της βλεμματικής επα­ φής, μέσα από την αποφυγή κάθε έμμεσης αναφοράς στο πρό­ σωπό μου, μέσα από την έμμεση σύγκρισή μου με τον προηγού­ μενο θεραπευτή της στην Κρήτη. Αυτή η σύγκριση διατυπώνεται με κολακευτικά λόγια για εκείνον και με αναφορές στο γεγονός ότι της λείπει και ότι μόνο εκείνος την καταλάβαινε. Επίσης σχο­ λίασε λέγοντας ότι δεν πίστευε ποτέ ότι θα μπορούσε να μιλήσει σε γυναίκα και ότι θα έβρισκε κατανόηση. Στην πρώτη κιόλας συνεδρία σχολίασε ότι δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι χρειά­ ζεται να πληρώσει κάποιον για να την ακούει. Δεν θα το άντεχε. Επικεντρωθήκαμε στην ανασύνθεση του εαυτού της ασθε­ νούς και της ικανότητάς της να αντεπεξέρχεται σας δυσκολίες που της παρουσιάζονται. Δόθηκε «χρόνος» και «χώρος» στη Βιβή να εκφράσει τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις ανησυχίες της. Αυτή ήταν η δεύτερη φάση της θεραπείας, όπου η Βιβή άρχισε να μιλά για τα παιδικά της χρόνια, για τις σχέσεις με την πατρική γιαγιά, για τις σχέσεις με τους γονείς της. Προσπαθούσε να εκ­ μεταλλευτεί όλο τον χρόνο της συνάντησής μας για να μου λέει κάθε φορά τι θυμάται και τι πιστεύει ότι «την έφερε ως εδώ». Ως παιδί θυμάται ότι για πολύ καιρό αισθανόταν μειονεκτικά απέ­ ναντι στους άλλους, απέναντι στους «θαρραλέους και τους όμορ­ φους», όπως χαρακτηριστικά ανέφερε. Έ λεγε ότι ήταν χωρίς ταυτότητα, «χωρίς όρια ανάμεσα στο έξω και στο μέσα», εννοώ­ ντας ότι αυτό που συνέβαινε γύρω της καθόριζε αποφασιστικά έντονα και αποσταθεροποιητικά αυτό που συνέβαινε μέσα της. την εικόνα που είχε για τον εαυτό της και για τον κόσμο. Η ει­ κόνα του εαυτού της ήταν ασαφής και τουλάχιστον σε μια φάση 146

Η περίπτωση της Βιβής

Fort-Da

της ζωής της αποκρουστική, αηδιαστική, αφοΰ θεωρούσε ότι έφερε ίχνη της παχυσαρκίας και το στίγμα της ανάγκης και της επι­ θυμίας, που την έκαναν να αισθάνεται ντροπή για τον εαυτό της. Αδυνατούσε να αναγνωρίσει έναν σταθερό και διαφοροποιημέ­ νο εαυτό: «δεν έχω σαφή εικόνα τον εαυτού μου, εάν είμαι χοντρή ή αδύνατη, όμορφη ή άσχημη». Είχε την αίσθηση φθοράς, κενού και αλλοίωσης του είναι. Δεν την φόβιζε η ιδέα του θανάτου, τον προκαλούσε διαρκώς, είτε με ουσίες, είτε με αλκοόλ, είτε με «τρε­ λές» κούρσες στην παραλιακή λεωφόρο. «Θέλω να βρω τα όριά

μου, θέλω να τα δοκιμάσω όλα μέχρι τέλους». Στους γονείς προτάθηκε συμβουλευτική και ατομική ψυχο­ θεραπεία, την οποία και αρνήθηκαν επικαλούμενοι η μεν μητέ­ ρα την απόσταση από τον τόπο διαμονής, ο δε πατέρας τις αυξη­ μένες επαγγελματικές υποχρεώσεις. Ζητήσαμε από τους γονείς μια κοινή συνάντηση, η οποία τελικά επιτεύχθηκε επτά μήνες με­ τά την έναρξη των συναντήσεων με τη Βιβή, καθόσον η μητέρα «φοβόταν» να ταξιδέψει με αεροπλάνο και ο καιρός δεν ήταν τό­ σο «καλός» για πλοίο. Επιτεύχθηκε άλλη μια συνάντηση με τους γονείς παρουσία της Βιβής, προκειμένου να επανακαθοριστούν οι θεραπευτικοί στόχοι και να γίνει επαναξιολόγηση των δυ­ σκολιών της Βιβής. Η μητέρα της, σε όλες αυτές τις δυσκολίες που συναντούσε από παιδί, της έλεγε: «όεν τα πηγαίνεις καλά με τους συμμαθητές σου, γιατί είσαι πιο έξυπνη και πιο χαρισματική από αυτούς και δεν μπορούν να σε ακολουθήσουν». Η Βιβή φοβόταν ότι δεν μπο­ ρούσε να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα και τα όσα της συνέβαιναν. Ο πατέρας ήταν απών, αδιάφορος και με ένα είδος άγνοιας του τι εστί πατρικός ρόλος. Θεωρεί ότι δεν υπάρχει διαπαιδαγωγικός ρόλος. Ο ίδιος λέει ότι παρακολουθεί την κατάσταση της Βιβής σαν ένα τρίτο πρόσωπο, σαν μια κάμερα στην άκρη ενός δωματίου. Είναι «διακριτικώς» απών. Είναι επίσης αυτός που όταν η Βιβή ως παιδί έκανε φασαρία, της «γύριζε το χέρι», για να σταματήσει. Η Βιβή θυμάται: «πήγα πολλές φορές στο νοσοκομείο

για να μου βάλουν το χέρι στον ώμο». Η πατρική γιαγιά φρόντιζε τη Βιβή, δίνοντας της στέγη και τροφή, αλλά δηλητηριάζοντας τις σκέψεις και τα συναισθήματα της για τη μητέρα της. Η Βιβή όταν αναφέρεται στη γιαγιά της λέει ό τι«εκεί είχε ένα κρεβάτι στο δημοτικό». Δεν κατάφερε ού­ τε η γιαγιά να την «κρατήσει». Η Βιβή δεν ονειρευόταν. Στη θεραπεία έφερνε τους προκλητούς εμέτους μετά τη λήψη τροφής, τη χρήση ουσιών και το αλ­ κοόλ, τα επεισόδια αυτοκαταστροφικότητας με ξυραφάκια και 147

Ευθυμία Κατσικανδαράκη

κοπίδια, τις ερωτικές συνευρέσεις έναντι αμοιβής με άνδρες κα­ τά πολύ μεγαλύτερους της, καθώς και την κοινωνική και σχολι­ κή της απομόνωση. Ό λα αυτά λέγονταν εκ των υστέρων, ποτέ εν θερμώ, πάντα με τη γνωστή απόσταση ασφαλείας από τον θερα­ πευτή. Η Βιβή δυσκολευόταν να επενδύσει σε εμένα. Λέει η ίδια: «Δεν μπορώ να επενδύσω σε σας, γιατί πού ξέρω ότι κάποια στιγ­ μή δεν θα φύγετε και θα πάτε κάπου αλλού, σε κάποιο άλλο νο­

σοκομείο; Έχω μάθει να στηρίζομαι μόνο στα πόδια μου και δεν θέλω να εξαρτώμαι από κανέναν». Μιλά συχνά για αυτά που αγαπάει. Γενικά, της Βιβής της αρέ­ σει να χορεύει Hip-Hop, να τραγουδάει και να ζωγραφίζει. Μισεί την πλουτοκρατία, νιώθει κοντά στις αρχές της Αριστερός και στα προβλήματα ασθενέστερων κοινωνικών ομάδων (π.χ. μετανα­ στών, ανέργων, αστέγων, κτλ.). «Ακούω underground μουσική για­ τί μόνο έτσι έρχομαι σε επαφή με τους αδύναμους, τους φτωχούς, τους άστεγους και τους μετανάστες. Η πλουτοκρατία είναι ένα μεγάλο λάθος». Μιλάει για τις κοινωνικές αδικίες και τις ανισό­ τητες πολύ συχνά μέσα στις συνεδρίες. Ονειρεύεται να γίνει ψυ­ χίατρος, αλλά παραδέχεται ότι αυτό απαιτεί μεγάλη προσπάθεια, αφού πρέπει πρώτα να τελειώσει την ιατρική. Η Βιβή διαμαρτύρεται για μια σωματική ένταση, την οποία πρέπει να κατευνάσει με χημικό τρόπο (ουσίες, αλκοόλ). Περι­ γράφει μια τελετουργία, ένα είδος ψυχαναγκαστικής διαδικασί­ ας που αφορά τον τρόπο με τον οποίο προκαλεί έμετο, αφού πρώτα φάει, προκειμένου να χαλαρώσει σωματικά και να νιώσει καλύτερα. Σε αυτή τη φάση της θεραπείας, καταφέρνει να μην κόβεται και περιορίζει τους προκλητούς έμετους σε μία ή δύο φορές την εβδομάδα. Ζητά περισσότερες συναντήσεις, αν γίνε­ ται και καθημερινά, προκειμένου να νιώθει καλά κάθε μέρα, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει. Το ίδιο επίμονα ζητά και διά τηλε­ φώνου η μητέρα της, η οποία θεωρεί δεδομένο ότι θα γίνει αφού πρόκειται για κρατικό φορέα, ο οποίος είναι υποχρεωμένος να προσφέρει τις υπηρεσίες του, όποτε του ζητηθεί. Η Βιβή εκδη­ λώνει κρίσεις πανικού με έντονο άγχος και ζητά από τη μητέρα της να με βρει στο κινητό μου τηλέφωνο σε μεταμεσονύχτιες ώρες. Αυτό συμβαίνει αρκετές φορές, λέγοντάς μου ότι δεν ξέρει τι να κάνει με αυτό το παιδί. Τους εξήγησα τη σημασία των ορίων και των ωρών των συναντήσεων μας, αλλά αυτό ήταν κάτι δύσκολο να κατανοηθεί. Η μητέρα συνέχιζε να με απασχολεί πολύ ώρα στο κινητό μου τηλέφωνο, εκφράζοντάς μου τις ανησυχίες της. Σε προτροπή μου να ανέβει στην Αθήνα για μια συνάντηση, εί­ πε ότι της ήταν πολύ δύσκολο εκείνο τον καιρό. Έτσι πέρασε το πριυτο εξάμηνο και, μαζί με το καπέλο, η Βιβή έβγαλε και τη δεύ148

Η περίπτωση της Βιβής

Fort-Da

τερη καρέκλα, που χρησιμοποιούσε προκειμένου να στηρίζει τα πόδια της. Είναι η εποχή όπου το πλαίσιό μας αλλάζει και η Βιβή το υπο­ δέχεται αυτό με άγχος, αφού η χρήση χασίς αυξάνεται από ένα σε τρία έως τέσσερα τσιγάρα την εβδομάδα, γιατί όπως λέει νιώ­ θει έντονο άγχος και δεν μπορεί να κοιμηθεί τα βράδια. Με ακο­ λουθεί στο νέο πλαίσιο και τον πρώτο καιρό έρχεται ακόμη και σε εφημερίες για να την δω, συνοδευόμενη πάντα από τον πατέρα της. Αναφέρει ότι πίστευε πως «θα την άφηνα» κι εγώ, πηγαίνο­ ντας από το ένα νοσοκομείο στο άλλο, και ότι κακώς δεν εκμε­ ταλλεύτηκα αυτή μου την ευκαιρία, δηλαδή το να απαλλαγώ από την ίδια. Σε αυτό το διάστημα θεωρώ ότι η Βιβή άρχισε να με εμπι­ στεύεται και να με θεωρεί κάτι πιο σταθερό στη ζωή της. Βρισκό­ μαστε στον πρώτο χρόνο θεραπείας της και η ίδια πλέον συνερ­ γάζεται, εμπιστεύεται και αντιμετωπίζει τις δυσκολίες της με με­ γαλύτερο θάρρος και αυτοπεποίθηση. Με την έναρξη της Γ' Λυ­ κείου αρχίζει ένας έντονος και καθημερινός καβγάς με τη μη­ τριά της και την κόρη της. Απευθύνεται για όλα τα παράπονα στη μητέρα της, η οποία μαλώνει με την νυν σύζυγο του πατέρα, και η Βιβή φεύγει από το σπίτι και φιλοξενείται για λίγο καιρό στη μητρική γιαγιά. Διανύει καθημερινά αποστάσεις πολλών χιλιο­ μέτρων για να φτάσει στο σχολείο και το φροντιστήριο, επειδή η κατοικία της γιαγιάς βρίσκεται πολύ μακριά από το σπίτι του πατέρα της. Αρχίζει τότε να «πίνει» σχεδόν κάθε μέρα (κάνει πά­ νω από τρία τσιγάρα την ημέρα) και πιέζει για περισσότερες συ­ ναντήσεις προκειμένου να «αποφορτιστεί». Η αδυνατότητά μου λόγω αυξημένου εφημεριακού προγράμματος να τη βλέπω πιο συχνά, την οδηγεί στο να σταματήσει για ένα περίπου μήνα να έρχεται στις συναντήσεις μας. Όταν, μετά από δική μου τηλεφω­ νική επικοινωνία, της ζήτησα να μη διακόψει τη δουλεία που έχουμε ξεκινήσει, μου είπε ότι εγώ ήμουν αυτή που δεν ήθελε να την δει και που την άφησα να «μαστουρώνεται και να γαμιέται στους δρόμους», όπως χαρακτηριστικά ανέφερε. Ό ταν μετά από αυτόν τον μήνα αποχής επέστρεφε, μου ζήτησε οι δύο συναντή­ σεις να γίνουν μία την εβδομάδα λόγω των αυξημένων ακαδημαϊ­ κών της υποχρεώσεων. Ερχόταν κανονικά στις συναντήσεις μας, φέρνοντας πολύ άγχος και εκνευρισμό. Δεν άντεχε άλλο στο πα­ τρικό σπίτι και οι λογομαχίες πλέον με τους υπολοίπους ήταν κα­ θημερινή υπόθεση. Είναι η εποχή που γνωρίζει τον αλλοδαπό άνδρα, ο οποίος την μυεί στον χώρο των «απολαύσεων». Η Βιβή μένει στο διαμέρι­ σμά του, κάνει χρήση ουσιών (κυρίως κοκαΐνης) και σταματά να κάνει εμετούς και να πίνει αλκοόλ. Αρχίζει τότε να «βγαίνει» με 149

Ευθυμία Κατσιχανόαράχη άντρες πολύ μεγαλύτερους της, τους οποίους της γνωρίζει ο αλ­ λοδαπός άνδρας. Βγάζει πολλά χρήματα, τα οποία του δίνει προκειμένου να της εξασφαλίσει τη δόση της. Τα φέρνει όλα στις συ­ ναντήσεις. Φ έρνει τις κακές στιγμές της με τους μεγαλύτερους άνδρες (κάποιος τη χτύπησε αρκετά), φέρνει την ανάγκη της να καταφέρει να ελέγξει αυτό που της συμβαίνει. Σε αυτή τη φάση θεωρώ ότι είμαι το ανάχωμα στο χειρότερο που θα μπορούσε να της συμβεί. Συζητάμε για όλα αυτά που της συμβαίνουν..., για τις ουσίες, τις ανδρικές παρουσίες και τις απουσίες... Προσπαθιό όπως της λέω πάντα με αγάπη και ενσυναίσθηση να την προφυλάξω, να την «κρατήσω» και να μην την αφήσω να κάνει κακό στον εαυτό της. Έ να ν εαυτό που χαρακτηρίζεται από ναρκισσιστικά ελλείμματα, κάτι το οποίο λειτουργεί παραμορφωτικά και στον τρόπο που αντιλαμβάνεται τον εξωτερικό κόσμο και έχει δυσμε­ νείς συνέπειες στον τρόπο με τον οποίο επενδύει αυτόν τον εξω­ τερικό κόσμο. Έ γινε προσπάθεια να νοηματοδοτηθούν οι ψυχοπαθολογικοί σχηματισμοί της Βιβής και το «θέλω» από το «πράτ­ τω» να διαμεσολαβείται σταδιακά με ψήγματα σκέψης. Οι μήνες που ακολούθησαν ήταν πιο ήρεμοι. Η Βιβή άρχισε να διαβάζει για τις πανελλήνιες, έφυγε από το σπίτι του αλλοδαπού και επέστρε­ ψε στο πατρικό, αφού ο νεαρός άνδρας την εγκατέλειψε καθότι είχε μπλεξίματα με την αστυνομία. Η Βιβή απέτυχε βαθμολογικά στις εξετάσεις και έτσι πήγε να δουλέψει το καλοκαίρι στην Κρήτη, στον τουριστικό τομέα. Πλέον έπινε χασίς μόνο τα σαββατοκύριακα (ένα έως δυο τσιγάρα). Ερ­ χόταν από την Κρήτη για να την βλέπω μια φορά το μήνα και φαι­ νόταν πολύ ευχαριστημένη με το περιβάλλον και τους ανθρώ­ πους. Γνώρισε νέους φίλους και έκανε καινούργιες παρέες. Ο ύπνος της είχε βελτιωθεί αρκετά. Α ν και η αίσθηση κατά τις ατομικές συναντήσεις είναι ενός ταξιδιού χωρίς προορισμό και με πολλές θαλασσοταραχές, η σταθερή και πρόθυμη παρουσία της Βιβής αφήνει την ελπίδα να ανθίσει μέσα στην αβεβαιότητα και για την αβεβαιότητα.

Η περίπτωση της Βιβής

Fort-Da

ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΛΙΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ Σχόλιο του Βλάση Σκολίδη

Η αντικειμενοποίηση ενός σώματος Η περίπτωση της Βιβής είναι εντυπωσιακή για πολλούς λόγους: σύνθετη παθολογία, δύστροπη συμπεριφορά, αμφίβολη πρόγνω­ ση, όσον αφορά την ασθενή· αίσθημα ευθύνης, θεραπευτική αντο­ χή, αλλά και δύσκολος έλεγχος της μεταβιβαστικής σχέσης, όσον αφορά την παιδοψυχίατρο. Πολλοί συνάδελφοί της θα τα είχαν παρατήσει. Η κυρία Κατσικανδαράκη το πάλαιψε και κατάφερε να εγκαταστήσει μια θεραπευτική σχέση που είχε σαν αποτέ­ λεσμα, εύθραυστο μεν, αλλά υπαρκτό, να γαληνέψουν αρκετά οι σχέσεις του υποκειμένου με τον εαυτό του και τους γύρω του. Πριν περάσουμε στην ψυχαναλυτική κρησάρα, αξίζει να επαινέ­ σουμε μια ανθρωπιστική προσέγγιση που συχνά ξεχνάμε πόσα οφείλει στο φροϊδικό μήνυμα. Δεν χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια για να εντοπίσει κανείς εδώ μια χαρακτηριστικά ψυχωτική λειτουργία της οικογένειας. Μια μητέρα που κάνει το καπρίτσιο της, είτε βρίσκοντας τον πιο βολικό άντρα για να ξεφύγει από την αυστηρότητα του πα­ τέρα της, είτε πετώντας αυτόν τον άντρα σαν κουρελόχαρτο, από τη μια στιγμή στην άλλη, για τον «μεγάλο έρωτα», τον καλύτερό του φίλο. Έ νας πατέρας άβουλος, αμήχανος, αδρανής, παθητικός, που αδυνατεί να λειτουργήσει στοιχειωδώς χωρίς το μητρικό δεκα­ νίκι (είτε της δικής του μητέρας είτε κάποιας μεγαλύτερής του γυ­ ναίκας), που δεν φαίνεται να αντιλαμβάνεται ούτε την ταπείνωση που υπέστη από την πρώτη του γυναίκα και τον φίλο του, ούτε την οδύνη και τον αποπροσανατολισμό της κόρης του- ένας πατέρας οιονεί αυτιστικός, που περιγράφει ο ίδιος με απαράμιλλη ακρίβεια τη μηχανιστική λειτουργία του, σαν άψυχη κάμερα που παρακο­ λουθεί χωρίς να καταγράφει, χωρίς να επεξεργάζεται- ένας πα­ τέρας απογυμνωμένος από κάθε συναισθηματική δόνηση, συρρικνωμένος σ’ ένα αντικείμενο-βλέμμα, ουσιαστικά απάνθρω­ πος: εκείνος που πρόθυμα, σαν κουρδισμένος, συνοδεύει τη Βιβή στις συνεδρίες της, είναι ο ίδιος που, όταν ήταν μικρή, της έστριβε τα χέρια μέχρι εξαρθρώσεως για να ησυχάσει... Είναι αναμενόμενο, λοιπόν, η λειτουργία του συμβολικού νό­ μου να είναι στο παιδί αυτό άκρως προβληματική. Πράγματι, η σχέση του υποκειμένου, τόσο με την εικόνα του σώματος, όσο και με τη σεξουαλική λειτουργία, είναι εξαιρετικά διαταραγμένη. 151

Ευθυμία Κατσικανόαράκη

Ή δη από την αρχή της εφηβείας, η Βιβή εμφανίζει μεγάλες διαταραχές (εμετοί, καταχρήσεις, αυτοτραυματισμοί) που επι­ κεντρώνονται στο σώμα και τις λειτουργίες του. Εμφανίζεται εξαρ­ χής το στοιχείο που θα γίνει το σταθερό μοτίβο της αντιμετώπισης του ψυχωτικού άγχους που την κατακλύζει: η εκδραμάτιση μέσω του σώματος, ένα «κάνω κάτι με το σώμα μου, ή στο σώμα μου», καθώς το σημαίνον αδυνατεί να λειτουργήσει. Ό πως λέει χαρα­ κτηριστικά η κυρία Κατσικανόαράκη, εδώ το «πράττω» δεν διαμεσολαβείται από ένα «θέλω», και αυτό το δεύτερο είναι που προσπαθεί η ψυχοθεραπευτική διαδικασία να καλλιεργήσει. Όμως προσκρούει στην απουσία φαλλικής σημασίας, η οποία στερεί δομικά από το υποκείμενο τη δυνατότητα λειτουργίας της επι­ θυμίας: καμία δραστηριότητα της Βιβής δεν λειτουργεί μέσα από την ενεργοποίηση μιας έλλειψης, μέσα από την κινητοποίηση μιας φαντασίωσης· όλα της τα αιτήματα, όπως αυτά που απευθύνει στη μητέρα της ή εκείνα με τα οποία ταλαιπωρεί σε απίθανες ώρες τη γιατρό της, υπακούουν σε μια πρωτογενή και ακατέργαστη ανά­ γκη απόλαυσης, εδώ και τώρα. Για να μη μιλήσουμε για τους κιν­ δύνους που διατρέχει, καθώς η εκτός φαλλικού νόμου απόλαυ­ ση δεν απέχει πολύ από την ενόρμηση θανάτου. Αδυνατώντας να αξιοποιήσει τη διαλεκτική της επιθυμίας, η οποία προϋποθέτει, όπως ξέρουμε, τη συμβολική λειτουργία του ευνουχισμού, το υποκείμενο καταφεύγει στο στήριγμα ενός πραγ­ ματικού άλλου. Μη μπορώντας να υπηρετήσει την επιθυμία στο συμβολικό επίπεδο, ως επιθυμία του Μεγάλου Άλλου, η Βιβή επι­ λέγει έναν άλλο με σάρκα και οστά, και ακολουθεί τις υποδείξεις του, ή, πολύ χειρότερα, γίνεται έρμαιό του, όπως όταν προσκολλάται στον αλλοδαπό φοιτητή που την εκμαυλίζει ανενδοίαστα. Τόσο σε αυτή την περίπτωση, όσο και όταν εκπορνεύεται με δι­ κή της πρωτοβουλία, αλλά και στην αχαλίνωτη και ανερμάτιστη σεξουαλική ελευθεριότητα της πρώτης εφηβείας, το κοινό στοιχείο είναι ότι γίνεται αντικείμενο της απόλαυσης του Άλλου. Αυτό το χαρακτηριστικό υπονομεύει όλες τις προσπάθειες νοηματοδότησης του υποκειμένου, όπως διαπιστώνει επανειλημ­ μένα η θεραπεύτρια. Κανένα σημαίνον δεν φαίνεται να αγκιστρώνει το υποκείμενο μέσα στη διαρκή μετωνυμία παραπόνων και περιγραφών, ώστε να οργανωθεί γύρω από σημαίνουσες κατα­ σκευές μια κάποια προσωπική σημασία. Ό λα μοιάζουν πρό­ σκαιρα και σαθρά. Βλέπουμε ότι η απουσία παραληρηματικών, έστω, σημασιών -απουσία που επιτρέπει να ταξινομείται ψυχια­ τρικά το περιστατικό ως «μεθοριακή διαταραχή προσωπικότη­ τας», ενώ είναι βαρύτατη ψύχωση- δεν αποτελεί απαραιτήτως θεραπευτικό πλεονέκτημα. 152

Η περίπτωση της Βιβής

Fort-Da

Απομένει να διερευνηθούν οι δυνατότητες του βασικού μο­ χλού υποκειμενικής λειτουργίας, που είναι, όπως διαπιστώσαμε, το πραγματικό του σώματος. Η εργασία, για παράδειγμα, φαί­ νεται να είναι πιο αποτελεσματική από τις σπουδές, ιδίως εάν ενεργοποιείτο σώμα και εκτυλίσσεται στον σαφέστερα οριοθετημένο περίγυρο μιας επαρχιακής κωμόπολης. Ο χορός, το τρα­ γούδι, η ζωγραφική, ίσως η μουσική που έχει ρίζες και στις δύο γονεϊκές οικογένειες, θα μπορούσαν ενδεχομένως να αποτελέσουν επιπλέον «θεραπευτικά» αντίβαρα στη δυσλειτουργία του σημαίνοντος και του συμβολικού.

153

ΦΡΑΝΣΟΥΑ ΡΕΝΙΟ

Εισαγωγή Στην Ανάγνωση Του Εικοστού Σ εμιναρίου: Α κόμ η

Συμμετέχοντας σ' ένα καρτέλ (μια ομάδα μελέτης από τέσσερα άτομα και τον σνν-ένα) που θα μελετούσε το Εικοστό Σεμινάριο, ρώτησα τ' άλλα τέσσερα μέλη ποια ερμηνεία θα έδιναν αυθόρμη­ τα για τον τίτλο «Ακόμη». Κατέγραψα τις απαντήσεις μας, οι οποίες είναι: επειδή αυτό δεν είναι ποτέ αυτό, και πάντα ζητάει ακόμη, κι άλλο' η χωρίς τέλος, χωρίς όριο, απόλαυση' η απόλαυση δεν στα­ ματάει' το αναγκαίο' η κραυγή της απόλαυσης.

ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΕΙΚΟΣΤΟ. ENCORE /ΑΚΟΜΗ. Δίγλιυσση έκδοση Μτφρ.: Βλάσης Σκολίδης Εκδόσεις Ψ ΥΧΟΓΙΟΣ 2011 (Υπό έκδοση)

1. Το Εικοστό Σεμινάριο του Ζακ Λακάν που τιτλοφορείται «Ακόμη» εκφωνήθηκε μεταξύ 12ης Δεκεμβρίου 1972 και 26ης Ιουνίου 1973. Τοποθετείται σε μια ιστορική καμπή, τόσο για την πολιτική της Γαλλίας έπειτα από τα γεγονότα του Μάη ’68, όσο και για τη διδασκαλία του Λακάν. Τα γεγονότα του ’68 είχαν αποτελέσει αφορμή για το Δ έκα ­ το Έβδομο Σεμινάριο «Το ανάποδο της ψυχανάλυσης» (το εξο> φυλλο της έκδοσής του παρουσιάζει τον Ντανιέλ Κον-Μπεντίτ πρόσωπο με πρόσιυπο μ’ έναν αστυνομικό των ΜΑΤ), επανάλη­ ψη «από την ανάποδη» του φροϊδικού σχεδίου, προσφυγή επίσης σ' ένα άλλο «ανάποδο», όπως εκείνο που επινοεί ο Μπαλζάκ στο

Δημοσιεύουμε εδώ, με την ευκαιρία της προσεχούς ελληνικής δίγλωσσης έκδοσης του λακανικού Εικοστού Σεμιναρίου, το κείμενο του François Régnault, «Introduction à la lecture du Livre XX, Encore», το οποίο δημοσιεύεται στην ιστοσελίδα της Ecole de la Cause freudienne. Ο συγγραφέας, μέλος της Σχολής, διακεκριμένος μελετητής του Λακάν, διδάσκει στο Τμήμα Ψυχανάλυσης του Πα­ νεπιστημίου Παρίσι 8 και αναπτύσσει παράλληλα πολυσχιδή δραστηριότητα στον τομέα της θεα­ τρικής θεωρίας και πρακτικής.

155

Φρανσονύ Ρενιό

Η ανάποδη όψη της σύγχρονης ιστορίας που ανοίγει έναν άλλο χώρο στην καρδιά της πολιτείας· το ανάποδο είναι αυτό από το οποίο η ψυχανάλυση θα έπρεπε να παρεκκλίνει, να κάνει μια παράκαμψη ώστε να το επεξεργαστεί καλύτερα, όπως για πα­ ράδειγμα όταν επεξεργάζεται τον λόγο του Κυρίου. Στο εν λό­ γω σεμινάριο, ο Λακάν οργανώνει όντως τη θεωρία του για τους τέσσερις λόγους, που είναι τέσσερις διαφορετικοί τύποι διευθέ­ τησης του υποκειμένου με τον Αλλο, πιο συγκεκριμένα ανάμε­ σα αφενός στο υποκείμενο, τα σημαινόμενα και τη γνώση που το κυβερνούν, και αφετέρου οτο υπόλειμμα που αφήνει αυτή η διευ­ θέτηση, το λεγόμενο υπερ-απολαμβάνειν (αναφορά στην υπε­ ραξία, στο υπόλειμμα, στο «πλεόνασμα» που βγαίνει κατά τον Μαρξ από τη διαδικασία της καπιταλιστικής παραγωγής). Οπό­ τε, βρισκόμαστε πλέον σε μια πολιτική διάσταση του ασυνειδή­ του που επιτρέπει την τολμηρή φράση: «Το ασυνείδητο, είναι η πολιτική». Κοινωνικός δεσμός (το κοινωνικό ξεκινάει από δύο) ανάμεσα σ’ αυτές τις βαθμίδες, στον οποίο ο Λακάν προσδίδει την ονομασία «λόγος». 2. Το Ακόμη (του οποίου το εξώφυλλο απεικονίζει την Αγία Θηρεσία σε έκσταση, γλυπτό του Μπερνίνι που βρίσκεται στη Santa Maria della Vittoria στη Ρώμη) επανέρχεται σταθερά στην προβληματική των τεσσάρων λόγων, αναπτύσσοντάς την όμως στη διάσταση της απόλαυσης, η οποία πρυτανεύει στη διδασκα­ λία του Λακάν τουλάχιστον από το Δ εκατό Έκτο Σεμινάριο (ακρι­ βώς πριν το 1968!) ως το τέλος, μέχρι που καθίσταται σχεδόν η κυ­ ρίαρχη εννοιολογική κατηγορία. (Πρβλ. το κεφ. 13 του 16ου Σεμι­ ναρίου, με τίτλο «Γιατην απόλαυση που τίθεται ως ένα απόλυτο»). Δεν είναι λοιπόν παράξενο που η απόλαυση (που δεν πρέπει να ξεχνάμε τη νομική της προέλευση, από τον καρπό και την επι­ καρπία) εισάγεται εξαρχής σε αντιδιαστολή προς το ωφέλιμο: «Η απόλαυση, είναι αυτό που δεν χρησιμεύει σε τίποτε». Το Υπε­ ρεγώ, έννοια της δεύτερης τοπικής του Φρόιντ, ο οποίος τού είχε προσδώσει ένα νόημα τόσο καταπιεστικό (ο ηθικός Νόμος σύμ­ φωνα με τον Καντ), ο Λακάν το θεωρεί όχι μόνο θηριώδες, αλλά και αναίσχυντο, και του αλλάζει τον προσανατολισμό - το καθι­ στά φορέα της εντολής «Απόλαυσε! «[“Jouis!”] (Ναι, εννοώ τον Νόμο, ακούω [j’ouïs] τη φωνή του, και την καθιστώ επιθυμία μου). Και ασκώντας τη δικαιοδοσία του στο πεδίο της σεξουαλι­ κότητας, αυτός ο προσανατολισμός του υπερεγώ οδηγεί τον Λα­ κάν να προτείνει τις ακόλουθες διατυπώσεις: (α) «Η απόλαυση του Αλλου, του σώματος του Αλλου που τον συμβολίζει, δεν είναι το σημείο της αγάπης»· (β) «Είναι εν ολίγοις το σώμα του ενός που 156

Εισαγωγή στην ανάγνωση τον εικοστού σεμιναρίου: Ακόμη

Fort-Da

απολαμβάνει ένα μέρος του σώματος του Άλλου»- και τέλος (γ) «εν ολίγοις, ο Άλλος είναι που απολαμβάνει».1 Ο Άλλος, που δεν πρέπει ωστόσο να ξεχνάμε πως εντέλει εί­ ναι μια τρύπα.2«Ο Άλλος δεν υπάρχει», θα πει επίσης ο Άακάν. 3. Από εκεί και πέρα διαμορφώνεται (σύμφωνα με μια τοπο­ λογία που αναπτύσσεται στη συνέχεια του Σεμιναρίου) μια άρ­ θρωση της απόλαυσης με τη σεξουαλικότητα, η οποία δεν πε­ ριορίζεται στον οργασμό του αρσενικού και του θηλυκού αν­ θρώπου, αλλά συναντάει το κατεξοχήν εμπόδιο που αναδεικνύει η ψυχανάλυση, «ότι δεν υπάρχει διάφυλη σχέση», και το επιλύει προσφεύγοντας στην αγάπη, που μπαίνει στη θέση αυτής της απουσίας. «Αυτό που αναπληρώνει τη διάφυλη σχέση, είναι ακριβώς η αγάπη.»3 4. Το Εικοστό Σεμινάριο είναι λοιπόν μια θεωρία για την απόλαυση και την περίπλοκη σχέση της με την αγάπη. Για την τε­ λευταία, εξακολουθεί προφανώς να ισχύει η έμφαση που έδωσε ο Φρόιντ στον ναρκισσισμό, ενώ η αντίθεση ανάμεσα στην [ερω­ τική] επιθυμία και το αίτημα για αγάπη, που κυριαρχούσε στην «κλασική» λακανική θεωρία (θα προσέξουμε να αποφύγουμε τις δύσκαμπτες περιοδολογήσεις), μετατοπίζεται προς μια άρθρω­ ση πιο ουσιαστική, και ίσως πιο συμβατή με την εμβάθυνση της κλινικής προσέγγισης: την αντιδιαστολή της φαλλικής απόλαυ­ σης και εκείνης που θα επονομαστεί άλλη απόλαυση , απόλαυση «παραπληρωματική»4. Η νέα έννοια θα επιτρέψει στον Αακάν (στο κεφάλαιο «Ο Θεός και η απόλαυση τΗς γυναίκας») να προσδιορίσει την πραγματική κατάληξη του μυστικισμού, ή το πραγματικό του. Τα λεγόμενα μυστικιστικά παραληρήματα δεν είναι πλέον «γαμιστικές ιστορίες». Εάν η φαλλική απόλαυση επιτρέπει να επανεξετάσουμε στο σύνολό της και στις σταθερότερες εκδοχές της όλη τη γνωστή ψυ­ χαναλυτική προβληματική για την ευχαρίστηση του οργάνου, για την αρχή της ηδονής, για τη σεξουαλική ικανοποίηση, για τον φετιχισμό, για τη διαστροφή, κτλ., απλοποιώντας μάλιστα τις αρχές της, από την άλλη, εμφανίζεται να ανταγωνίζεται, αν μπορούμε να το πούμε έτσι, εκείνη την άλλη της διάσταση, που συχνά θεω­ ρείται αινιγματική, δηλαδή μια αλλιώτικη απόλαυση, την επονο­ μαζόμενη άλλη απόλαυση. 5. Να λοιπόν η ψυχανάλυση μπερδεμένη με αυτή την άλλη απόλαυση, που το πρόβλημά της το περιγράφει εύγλωττα η ακό­ λουθη διατύπωση: «Η απόλαυση - εάν υπήρχε μια άλλη από τη

1. Jacques Lacan, Le Sé­ minaire, Livre XX, En­ core, texte établi par Jacques-Alain Miller, Seuil, Παρίσι 1975, σ. 26. Πρβλ. την ελλη­ νική δίγλωσση έκδο­ ση (Ψυχογιός, 2011). 2. Ό.π., σ. 103. 3. Ό.π., σ. 44. 4. Ό.π., σ. 68. 157

Φρανσουά Ρενιό

φαλλική απόλαυση, δεν θα έπρεπε να είναι εκείνη». Με βάση αυ­ τό, εγκαθίσταται το παράδοξο: στην πραγματικότητα δεν υπάρ­ χει άλλη απόλαυση από τη φαλλική (όπως το επιβεβαιιύνει ο ορ­ γασμός, η χάλαση του πέους, η πρωτοκαθεδρία του φαλλού, κτλ.), μόνο που υπάρχει «εκείνη για την οποία η γυναίκα δεν λέει λέ­ ξη». Η ψυχανάλυση, λοιπόν, υποθέτει εδώ ότι η γυναίκα είναι ικανή για μια αλλιώτικη ανεπιβεβαίωτη απόλαυση (αλλιώτικη από εκείνη που ο Πρόεδρος Σαρλ ντε Μπρος,5 λιμπερτίνος του 18ου αιώνα, προσπαθούσε να αναγνωρίσει στο πρόσωπο της Αγίας Θηρεσίας του Μπερνίνι). Πρέπει λοιπόν ο Λακάν να χρη­ σιμοποιήσει μια λογική που να μην είναι δηλωτική, αλλά να είναι η λογική των στωικών, σύμφωνα με την οποία το αληθές συνάγε­ ται από το ψευδές: «Υποθέστε ότι υπήρχε μια άλλη [αληθές!] μα ακριβώς δεν υπάρχει [ψευδές!]». Η αμφιβολία παραμένει, εν ολίγοις, και αποτελεί όλη την αξία του ερωτήματος, προκαλεί την έντονη περιέργεια του αρσενικού, και του δημιουργεί την ιδέα ότι η γυναίκα δεν είναι όλη, δεν είναι ποτέ όλη, ή ακόμη, ότι//γυναί­ κα (όλη) δεν υπάρχει. «Υπάρχει μια απόλαυση δική της [τΗς γυ­ ναίκας], εκείνης της της που δεν υπάρχει και δεν σημαίνει τίποτε».6 Εξού και η ιδέα πως αυτή η απόλαυση είναι «της τάξεως του απεί­ ρου»7και μπορεί ενδεχομένως να γίνει υπόβαθρο του Θεού!8

5. Charles de Brosses, 1709-1777. (Σ.τ.μ.) 6. Encore, ό.π., σ. 69. 7. Ό.π., σ. 94. 8. Ό.π., σ. 71. 9. Ό.π., σ. 126. 10. Ό.π., σσ. 26-27. 11. Ό.π., σ. 52. 12. Ό.π., σ. 34. 13. Jacques Lacan, «L’in­ stance de la lettre...», _ Ecrits, Seuil, Παρίσι 1966. t

158

6. Βέβαια, το σημαίνον παραμένει πάντα σε ισχύ, διότι εξα­ κολουθεί να είναι θεμελιακή η θέση ότι «το ασυνείδητο είναι δο­ μημένο σαν γλώσσα»9 (άρα αρθρωμένο σύμφωνα με διάφορες σημαίνουσες αλυσίδες). Το σημαίνον δέχεται μάλιστα επιπλέον διευκρινήσεις. Ευθύς εξαρχής, ανάγεται ακριβώς στην απόλαυση: «το ση­ μαίνον τοποθετείται στο επίπεδο της απολαμβάνουσας υπόστα­ σης», «είναι το (υλικό) αίτιο της απόλαυσης».10Χωρίς αυτό, δεν υπάρχει κανένα μέσον για να προσεγγίσουμε την απόλαυση, η οποία συνεπώς δεν ανήκει στη φυσιολογία ή τη βιολογία. Και χωρίς αυτήν, δεν υπάρχει κανένα μέσον για να προσεγγίσουμε την πραγματικότητα.11 Παράλληλα, δημιουργείται μια απόκλιση ανάμεσα στο ση­ μαίνον και το σημαινόμενο: «το σημαινόμενο, δεν είναι αυτό που ακούμε. Αυτό που ακούμε είναι το σημαίνον».12 Καταρχάς το γράμμα είναι αποτέλεσμα του λόγου, που ση­ μαίνει πως λειτουργεί μόνο σύμφωνα με τις διευθετήσεις που ορίστηκαν προηγουμένως. Όμως το γραπτό διαχωρίζεται περισσότερο από το σημαίνον απ’ ό,τι την εποχή του άρθρου «Η βαθμίδα του γράμματος στο ασυνείδητο».13

Εισαγωγή στην ανάγνωση τον εικοστού σεμιναρίου: Ακόμη

*** Τα προηγούμενα δείχνουν πως αυτό το Σεμινάριο είναι σίγουρα ένα από τα πλουσιότερα και πυκνότερα του συνόλου τους, και

Fort-Da

Σε αυτή τη βάση, ο Λακάν αιτιολογεί αναδρομικά την τρέ­ χουσα χρήση των γραμμάτων που κάνει, για να προδιορίσει έναν αινιγματικό όρο όπως το αντικείμενο (α), μια θέση όπως εκείνη του μεγάλου Άλλου (Α), ή τον φαλλό, που διαφοροποιείται από το όργανο αφού η λειτουργία του -θέση κατακτημένη- είναι να αποτελεί το «σημαίνον της απόλαυσης». Έ τσι το γράμμα ήταν η εντοπισμένη δομή του σημαίνοντος (το πρότυπο των τυπογραφικών στοιχείων στις αρχές τους): το σημαίνον ως γραπτό, κατέχει μια θέση που ο Λακάν την ανα­ γκάζει να είναι τόπος του Άλλου (Α).14 Ο αστερισμός σημαίνον, γράμμα, γραπτό γίνεται λοιπόν πιο περίπλοκος λόγω της αναγκαιότητας να συνυπολογιστούν τα απρόοπτα της απόλαυσης. Εριστικός διάλογος με την αριστοτέλεια λογική, σε ό,τι αφο­ ρά τις καθολικές ή τις μερικές προτάσεις: στους λεγάμενους τύ­ πους της εμφνλοποίησης, που καθορίζουν τους «ρόλους» άνδρας και γυναίκα, ό,τι μετράει τελικά είναι αυτό που συνιστά εξαίρε­ ση, εμπόδιο τόσο στην καθολικότητα όσο και στη μερικότητα, και όχι aireó που θα ικανοποιούσε τις μερικές προτάσεις σαν να ήταν επιμέρους περιπτώσεις των καθολικών προτάσεων. Διάλογος με την τροπική λογική, που πραγματεύεται το ανα­ γκαίο και το δυνατό, αλλά στην οποία ο Λακάν εισάγει τη λει­ τουργία του γραπτού καθώς και της χρονικότητας (παύει να γρά­ φεται, δεν παύει να γράφεται, κτλ.) που αναδιοργανώνουν τις λει­ τουργίες του αναγκαίου, του ενδεχομενικού, του αδυνάτου και του δυνατού, έτσι ώστε το πραγματικό, που από πολύ καιρό το είχε ορίσει ο Λακάν ως το αδύνατο (παράδειγμα: το πραγματικό της κλινικής, αυτό που είναι «αδύνατον ν’ αντέξουμε»), να απο­ τελεί με τη σειρά του εμπόδιο στο αναγκαίο, αντί να το υποστη­ ρίζει. Η διάφυλη σχέση ως αδύνατη είναι που κανονίζει τελικά, ή πρωταρχικά, την τροπική λογική.15 Αυτά λοιπόν για τη Λογική. Για την Ηθική, ο αναγνώστης του Ακόμη καλά θα κάνει να εφοδιαστεί μεταξύ άλλων με τα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη (μια ηθική που αποβλέπει στο Αγα­ θό, και που την διαδέχεται η χριστιανική μακαριότητα), διότι, σε πολλά σημεία, ο Λακάν συνδιαλέγεται ρητά ή υπόρρητα με αυ­ τή την Ηθική του Αγαθού, για να την αντικαταστήσει με τη δική του Ηθική της Ορθοέπειας (βλέπε το γραπτό Τηλεόραση16).

14. Encore, σ. 30. 15. Ό.π., σσ. 55,86,132. 16. Jacques Lacan, Télé­ vision, Seuil, Παρίσι 1974, σ. 65, και ανα­ δημοσίευση στο A u­ tres écrits, σ. 541. 159

Φρανσουά Ρενιό

πως μας προσκαλεί τόσο να επεξεργαστούμε τις λεπτομέρειες του, όσο και να συλλογιστούμε το θεωρητικό εγχείρημα που αντιπρο­ σωπεύει. Δεν είναι από τα βιβλία που μπορούν να διασαφηνιστούν με μια σχολαστική αναγωγή σε μονοσήμαντες προτάσεις, ούτε να περιγραφούν από μια επαγωγική αξιωματική. Το ότι ένα κεφά­ λαιό του τιτλοφορείται «Περί μπαρόκ» (και πάλι, εδώ, ο Μπερνίνι!) πρέπει να μας ωθήσει να παρακολουθήσουμε την αλληλοδιαπλοκή των διαφόρων θεμάτων: απόλαυση, αγάπη, διάφυλη σχέση - φαλλική απόλαυση, Άλλη απόλαυση - τύποι της εμφυλοποίησης (άνδρας, γυναίκα) - σχεδόν συνεχής και επίφοβος διάλογος με τον Αριστοτέλη, τη λογική και την ηθική του - καινούργια σχέση με τον μυστικισμό και τους μυστικιστές, ανεξάρτητη της κλινικής νοσολογίας - με δυο λόγια, συστροφές, μαίανδροι, κόμβοι. Θα μπορούσαμε λοιπόν να διαβάσουμε το Ακόμη βήμα προς βήμα, χωρίς να περιμένουμε να είναι γραμμική, ή υποχρεωτικά βαθμιαία, η πορεία. Διότι πρέπει να κρατάμε πολλά νήματα μα­ ζί (οι στριφτές κολώνες του Μπερνίνι!), και να αναδεικνύουμε θεωρητικές θέσεις που δεν γίνεται ούτε διαδοχικές να είναι, ού­ τε βέβαια μονοσήμαντες. Πρέπει ανά πάσα στιγμή να αντιλαμ­ βανόμαστε τον κόμβο που διαμορφώνουν. Μπορούμε όμως επίσης να επιλέξουμε ένα θέμα (για παρά­ δειγμα την απόλαυση, τη διαφορά των φύλων, το γραπτό, τη σχέ­ ση με τον Αριστοτέλη, κτλ.), και σε κάθε σεμιναριακή παράδοση να επικεντρωνόμαστε σε όσα αφορούν αυτό. Με λίγα λόγια, να ακολουθούμε ένα νήμα. Τί παραμένει κοινό ανάμεσα στον Λακάν και τον Αριστοτέ­ λη; Σίγουρα η ιδέα μιας εξελισσόμενης έρευνας, που πρέπει κά­ θε στιγμή να ανασυγκροτούμε τα επίμαχα σημεία της, εάν δεν θέλουμε να τη μετατρέψουμε σε δελτίο αποτελεσμάτων.

Ακόμη θα σήμαινε ίσως τότε: αναγνώστη, ακόμη μια προσπά­ θεια για να γίνεις λακανικός.

Μ ερικοί συνοπτικοί ορισμοί για τους αρχάριους:

Σημαίνον. Αντλείται από τον γλωσσολόγο Φερντινάν ντε Σοσύρ (σύμφωνα με μια παράδοση που προέρχεται από τους Στωικούς και τον Αγιο Αυγουστίνο). Περιγράφει τα ίδια τα στοιχεία μιας δεδομένης γλώσσας, στον βαθμό που αυτά δεν είναι παρά οι δια­ φορές των μεν από τα δε. (Παράδειγμα: η γαλλική γλώσσα δια­ κρίνει το fleuve [ποταμός] από το rivière [ποτάμι], ενώ η αγγλική γλώσσα δεν έχει παρά μόνο το «river». Ό λα τα υπόλοιπα επακο160

Εισαγωγή στην ανάγνωση του εικοστού σεμιναρίου: Ακόμη

Fort-Da

λουθούν!). Αναγνωρίζονται σε αυτή τη βάση οι όροι σημαινόμενο, γράμμα, ανάγνωση, γραπτό, κτλ. Φαλλός. Ό χι το πέος, αλλά το (πραγματικό) όργανο ως αυτό που μπορεί να λείψει, το οποίο είναι κάτι φαντασιακό («θα στο κόψουν»), και το οποίο, συνεπώς, συνιστά συμβολικά το σημαί­ νον της απόλαυσης, τον φαλλό που δεν λείπει, και που άρα έτσι εξαιρείται από τη διαφορά των φύλων. Οπότε, μια γυναίκα δια­ θέτει επίσης φαλλική απόλαυση. Διάφυλη σχέση [rapport sexuel]. Θα ήταν η εγγραφή της σχέσης του άνδρα και της γυναίκας σύμφωνα με το φύλο. Το μόνο που θα γράφαμε είναι* Λ γ (όπου*, ο άνδρας,γ, η γυναίκα, R , η σχέση), όμως αυτό εξαλείφει το γεγονός ότι η γυναίκα δεν μπαίνει σ’ αυτή τη σχέση παρά μόνο quoad matrem, «ως μητέρα», όπως δείχνει η ψυχαναλυτική κλινική, χωρίς να ξεχνάμε πως στην ίδια κλινική δοκιμάζεται ασταμάτητα το ότι η εν λόγω σχέση «δεν λει­ τουργεί» (και δεν χρειαζόμαστε καμία στατιστική εκτίμηση: κά­ θε κλινική περίπτωση αποτελεί εξαίρεση, και νόμο). Από αυτά συνάγονται οι εξής συνέπειες: οι άνθρωποι ναι μεν γαμούν, και μάλιστα αναπαράγονται, αλλά υπάρχει και κάτι άλλο, που οφεί­ λεται σε μια παρεξήγηση, μια αστοχία της απόλαυσης.17 Λόγος [discours]. Μια ειδοποιός διευθέτηση ανάμεσα σε τέσσερις ειδοποιούς θεσμικές βαθμίδες: το υποκείμενο, το ση­ μαίνον που το διαφεντεύει, η γνώση στην οποία είναι εκτεθει­ μένο, η απόλαυση που απορρέει από αυτήν, περιορίζομενη στο υπερ-απολαμβάνειν, που είναι ένας όρος ανυπολόγιστος (σε αντίθεση με την ευχαρίστηση, η απόλαυση δεν αποκλείει την οδύνη, όπως μαρτυρούν οι διαστροφές: σαδιστική, μαζοχιστική, ηδονοβλεπτική, επιδειξιακή). Ανάλογα με τη διευθέτηση, προ­ κύπτουν τέσσερις λόγοι, του Κυρίου, της Υστερικής, του Πανε­ πιστημίου, του Ψυχαναλυτή, όπως τους ονόμασε ο Λακάν.18 17. Encore, σ. 109.

Τύποι της εμφυλοποίησης [formules de la sexuation] . 19 Εδώ θα εντοπίσουμε τον άγνωστο χ, (άνδρας ή γυναίκα ανάλογα με τον τύπο), τους δύο ποσοδείκτες, τον καθολικό ( V ) και τον υπαρ­ ξιακό ( 3 ), την παύλα (— ) πάνω από κάποιους όρους, η οποία δηλώνει την άρνηση, και τέλος, το Φ της φαλλικής λειτουργίας. Απόλαυση: Ο Αακάν τη συγκρίνει με τον «ακόρεστο πίθο των Δαναΐδων».20

Μετάφραση: Ιουλία Καράλη

18. Ό.π., σ. 21. 19. Ό.π., σ. 73. 20. Jacques Lacan, Le Séminaire, Livre XVI, D ’un Autre à l ’autre, texte établi par Jac­ ques-Alain Miller, Seuil, Παρίσι 2006, σσ. 15 και 335. 161

Claude Lévi-Strauss δομική ανθρωπολογία

Π αναγιώτης Β λάχος

Η Δομική Ανθρωπολογία Και Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ Claude Lévi-Strauss A OMIKH ΑΝΘΡΩΠΟΛ ΟΓΙΑ Τόμος πρώτος Μτφρ.: Θεόδ. Παραδέλλης Εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ 2010

162

Το έργο του Κλοντ Λεβί-Στρος έχει τΰχει ιδιαίτερης υποδοχής στην Ελλάδα. Σημαντικοί εκδοτικοί οίκοι, χωρίς να φείδονται κόπου και διάθεσης, έφεραν σε επαφή το αναγνωστικό κοινό με το μεγαλύτερο μέρος της πρωτότυπης σκέψης του. Κατά παρά­ δοξο τρόπο, από την ελληνική βιβλιογραφία έως τώρα έλειπε ένα από τα πλέον σημαντικά έργα του, η Δομική Ανθρωπολογία. Το εγχείρημα το ανέλαβαν οι εκδόσεις Κέδρος. Βιβλίο ιδιαίτε­ ρο, αφού περιέχει τον πυρήνα της θεωρητικών εργαλείων του Λεβί-Στρος, η Δομική ανθρωπολογία απαιτεί γνώση του έργου του σε βάθος. Αναμφισβήτητα ο Θεόδωρος Παραδέλλης το κα­ τέχει. Η μεταφραστική και επιμελητική του εργασία είναι ου­ σιαστική, άξια επαίνων. Η παρούσα βιβλιοπαρουσίαση δεν στοχεύει να εξαντλήσει το σύνολο των θεμάτων στα οποία αναφέρεται ο Λεβί-Στρος στη Δομική Ανθρωπολογία. Επικεντρώ νεται κυρίως στην προβλη­ ματική τΟϋ σχετικά με τη σαμανιστική λειτουργία ως θεραπευτι­ κή πρακτική. Σκοπό έχει να αναδείξει με ποιο τρόπο και υπό ποιες προϋποθέσεις ο Λεβί-Στρος τοποθέτησε την σαμανιστική πρακτική δίπλα στην ψυχανάλυση και πώς αντιστρόφως όρισε την ψυχανάλυση ως μια σύγχρονη σαμανιστική θεραπεία. Ο Κλοντ Λ εβί-Στρος (1908-2009) θεω ρείται ο βασικός εκ­ φραστής της γαλλικής σχολής της δομικής ανθρωπολογίας. Η ερ­ γασία του αφορά κυρίως τη μελέτη των «πρωτόγονων» κοινω­ νιών, με επιτόπιες έρευνες ή με σχολιασμούς και μελέτες άλλων εθνολόγων, στην προσπάθεια του να κατανοήσει τον ιδιαίτερο τρόπο σκέψης και δράσης τους. Σπούδασε Νομική και Φιλοσο­ φία στη Σορβόννη. Το 1935 πηγαίνει στη Βραζιλία ως επισκέ­ πτης καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Σάο Πάολο. Παραμένει στην Βραζιλία έως το 1939, όπου διεξάγει και την πρώτη εθνο­

γραφική του έρευνα, μελετώντας απομονωμένες φυλές στα βά­ θη του Αμαζονίου. Με την επιστροφή του στη Γαλλία, όντας Εβραίος, αναγκάζεται λόγω της ναζιστικής απειλής να καταφύγει στην Νέα Υόρκη. Εκεί μελετά το έργο του αμερικανου αν­ θρωπολόγου Φραντς Μποάς (Franz Boas) και έρχεται σε επαφή με τις θετικές επιστήμες, τα μαθηματικά και τη γλωσσολογία, όπως αυτή πλέον διατυπώνεται στις πρωτοποριακές εργασίες του Φερντινάν ντε Σοσύρ (Ferdinand de Saussure) και του Ρόμαν Γιάκομπσον (Roman Jakobson). To 1948 επιστρέφει στη Γαλλία και διδάσκει ως ανθρωπολόγος στο Ινστιτούτο Εθνολογίας του Π α­ νεπιστημίου του Παρισιού, κι ύστερα στο Κολέζ ντε Φρανς. Εξελέγη μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας το 1973. Το έργο του ξεφεύγει από τα στενά πλαίσια πολλών από τις ήδη υφιστάμενες εθνολογικές προσεγγίσεις της εποχής του, ακό­ μη και των πλέον πρωτοποριακών. Δεν είναι τυχαίο που βρέθη­ κε στο επίκεντρο πλήθους συγκρούσεων και διαμαχών. Αντλώ­ ντας υλικό από ένα ευρύ πεδίο επιστημών (φιλοσοφία, γλωσσο­ λογία, μαθηματικά, ψυχανάλυση, μαρξισμό), συνθέτει μια άπο­ ψη, ένα βλέμμα που ξεφεύγει από τις παγιωμένες ερμηνευτικές αναπαραστάσεις για τη Φύση και την Κοινωνία, τον Α νθρωπο και τον Πολιτισμό. Ή δη με τη διατριβή του για τις Στοιχειώδεις δομές της συγγένειας ταράζει τα νερά. Υποστηρίζει πως η βασι­ κή αρχή οργάνωσης των «πρωτόγονων» κοινωνιών δεν είναι η καταγωγή, όπως εθεω ρείτο μέχρι τότε, αλλά η ανταλλαγή των γυναικών ως δώρων στον γάμο. Κάθε βιβλίο του και κάθε αρθρογραφία στη συνέχεια, αποτελεί και μια πρόκληση συμφω­ νιών και συγκρούσεων. Ο Λεβί-Στρος αναζητά τον κοινό νόμο που διέπει τον άνθρωπο και τον πολιτισμό πίσω από το πέπλο και την ποικιλία των πολλαπλών εκφάνσεών του. Υ ποστηρίζει πως το ουσιώδες είναι να αναδειχθούν τα κοινά δομικά χα ρ α ­ κτηριστικά, οι κοινές πολιτιστικές σταθερές, που είναι οικουμε­ νικά και τα οποία αποτελούν καθολικές αρχές της ανθρώπινης νόησης. Το έργο του, ως εκ τούτου, είναι ένας κόλαφος στον ναρ­ κισσισμό των νεότερων κοινωνιών. Οι άνθρωποι, είτε ανήκουν στις «προηγμένες» είτε στις «πρωτόγονες» κοινωνίες, σκέφτονται με βάση τις ίδιες αρχές. Το σύνολο σχεδόν του έργου του -όπω ς η Άγρια Σκέψη, οι Θλιβεροί Τροπικοί, τα Μυθολογικά, η Δομική Ανθρωπολογία, κτλ.-το διατρέχει το ίδιο πνεύμα, η ισοτιμία των πολιτισμών μέσα στη διαφορετικότητά τους. Ο πρώτος τόμος της Δομικής Ανθρωπολογίας του Κλοντ Λ ε­ βί-Στρος που παρουσιάζουμε, εκδόθηκε το 1958. Α ποτελεί μια συλλογή από δεκαεπτά κείμενα που γράφτηκαν σε διαφ ορετι­ κές χρονικές περιόδους (1944-1956), στην μέχρι τότε πορεία της 163

Παναγιώτης Βλάχος

σκέψης του αναφορικά με τον δομικό χαρακτήρα των κοινωνι­ κών φαινομένων. Αρθρώνονται σε πέντε ενότητες: Γλώσσα και

Συγγένεια, Κοινωνική Οργάνωση, Μαγεία και Θρησκεία, Τέχνη, Μέθοδος και Διδασκαλία. Η Δομική Ανθρωπολογία, ως εκ τού­ του, αποτελείτο πλέον αντιπροσωπευτικό του έργο στον βαθμό που καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος των θεωρητικών του προ­ σεγγίσεων. Αναπτύσσονται τα επιμέρους θέματα που αφορούν την ίδια την ανθρωπολογία ως ιδιαίτερο επιστημονικό πεδίο, και τις σχέσεις της ανθρωπολογίας με τις λοιπές κοινωνικές και θε­ τικές επιστήμες, την Ιστορία, την Ψυχανάλυση, τη Γλωσσολογία, τα Μαθηματικά. Παράλληλα εμφανίζεται με σαφήνεια το μεγα­ λύτερο μέρος των βασικών θεωρητικών του εννοιών: η έννοια της δομής στην ανθρωπολογία, η δομική ανάλυση, η σχέση δομής και διαλεκτικής, η σημασία των δυαδικών οργανώσεων, η σαμανιστική πρακτική, η συμβολική λειτουργία και η συμβολική δραστικότητα, το σημαίνον με συμβολική αξία μηδέν, η λειτουργία του μύθου και της τέχνης. Τέλος, ζητήματα που αφορούν θέματα μεθοδολογίας και διδασκαλίας της Ανθρωπολογίας. Ακριβώς στον πυρήνα του βιβλίου υπάρχει μια ενότητα τεσ­ σάρων άρθρων που ομαδοποιούνται με τον γενικό τίτλο Μαγεία και Θρησκεία. Είναι: ο μάγος και η μαγεία του , η συμβολική δραστικότητα, η δομή των μύθων και το δομή και διαλεκτική. Απο­ τελεί τη βασική ενότητα του βιβλίου, στην οποία η σκέψη του συγ­ γραφέα ως ανθρωπολόγου συναντά με τόση ένταση την ψυχα­ ναλυτική σκέψη της εποχής του. Είναι σίγουρο πως έχει παρα­ κολουθήσει σε σημαντικό βαθμό το έργο του Φρόιντ. Αναλύο­ ντας τη λειτουργία του μύθου σε μια ποικιλία κοινωνιών, την αντιπαραβάλλει με τον ατομικό μύθο του νευρωτικού, όπως αυτός αναδεικνύεται μέσα από την ψυχαναλυτική διαδικασία. Αναλύο­ ντας τη συμβολική λειτουργία και τη συμβολική δραστικότητα, γίνεται πρόδρομος του Λακάν με μια καινούργια θεωρία περί του ασυνειδήτου. Στο πρώτο άρθρο , Ο Μάγος και η Μαγεία του , δημοσιευμένο το 1949 στο περιοδικό Temps Modernes, ο Λεβί-Στρος προσδιο­ ρίζει το πλαίσιο μέσα στο οποίο η σαμανιστική πρακτική είναι αποτελεσματική. Ο Σαμάνος σε κάποιο βαθμό θεραπεύει. Αυτό είναι ένα γεγονός που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση. Αλλά σε τι συνίσταται η ασθένεια και σε τι η θεραπεία; Ο Λεβί-Στρος είναι ρητός στις διατυπώσεις του. Η ιατρική του Σαμάνου, στον βαθμό που είναι αποτελεσματική, αποτελεί μια ψυχοσωματική ιατρική. Αρθρώνεται γύρω από τις επιπτώσεις του κοινωνικού πάνω στο άτομο. Η κοινωνική δομή βάζει τη σφραγίδα της στο άτομο, του επιβάλλει μια αυστηρά προσδιορισμένη χρήση του σώματός του. 164

Η δομική ανθρωπολογία και η ψυχανάλυση

Fort-Da

Σε τι συνίσταται η συγκεκριμένη πρακτική; Ο Λεβί-Στρος πε­ ριγράφει τρεις τύπους σαμανιστικής παρέμβασης, τους οποίους δεν θεωρεί ασύμβατους μεταξύ τους. Ο πρώτος αφορά την άμε­ ση επαφή του σαμάνου με το σώμα του αρρώστου· το πάσχον μέ­ λος υπόκειται σε διάφορους χειρισμούς, ψηλαφήσεις, εκμυζήσεις, που στόχο έχουν να αφαιρέσουν την αιτία της νόσου- την κατάλληλη στιγμή φανερώνει ένα αγκάθι, ένα κρύσταλλο, ένα φτερό που εκπροσωπείτο αίτιο της ασθένειας. Η δεύτερη συνίσταται σε μια εικονική μάχη με τα κακοποιό πνεύματα που έχουν εισβάλλει στον ασθενή. Ο τρίτος τύπος σαμανιστικής θεραπείας αφορά κάποιες επικλήσεις και τελετουργίες του σαμάνου, ο οποίος επιβάλλει ταυτόχρονα ορισμένες ενέργειες στον ασθενή τοποθετώντας τον, π.χ., μέσα σε έναν κύκλο που έχει σχηματίσει στο έδαφος με γύρη. Στη μία περίπτωση έχουμε ένα ξεγέλασμα, στις άλλες δύο, τελετουργίες και επικλήσεις. Τι συνδέει και τις τρεις; Ο συμβολικός τους χαρακτήρας. Για να προσδιορίσει το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται η σαμανιστική πρακτική, ο Λεβί-Στρος ακολουθεί την προβληματική του Κάνον (Cannon) και του Μος (Mauss) για τους ψυχοφυσιολογικούς μηχανισμούς που διέπουν περιπτώσεις θανάτου με εξορκισμό και μαγγανεία. Έ να άτομο που έχει επίγνωση ότι εί­ ναι αντικείμενο κακόβουλης μαγείας, πείθεται βαθύτατα ακο­ λουθώντας τις ιερές παραδόσεις της ομάδας ότι είναι αμετάκλητα καταδικασμένο. Κάθε μέλος της ομάδας συμμερίζεται αυ­ τή τη βεβαιότητα* τού συμπεριφέρεται σαν να είναι ήδη νεκρός, αλλά και σαν να αποτελεί πηγή κινδύνου για την κοινότητα. Με κάθε τρόπο το κοινωνικό σώμα τού υποβάλλει την ιδέα του θα­ νάτου. Σύντομα αρχίζουν οι τελετουργίες που θα τον οδηγήσουν στον κόσμο των σκιών. Σε μικρό χρονικό διάστημα αίρονται όλα τα συστήματα αναφοράς που τον καθιστούσαν ζωντανό φορέα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, και αναγορεύεται νεκρός, αντι­ κείμενο φόβου, τελετουργιών και απαγορεύσεων. Η κατάρρευ­ ση της κοινωνικής προσωπικότητας τον οδηγεί αναπόφευκτα στον θάνατο. Πώς είναι δυνατόν, όμως, το κοινωνικό σώμα να έχει αυτή την δραστικότητα, να μπορεί να υποβάλλει τον θάνα­ το εκεί όπου καμία αυτοψία δεν θα αποκάλυπτε κάτι οργανικό; Η απάντηση του Λεβί-Στρος έρχεται διαλεκτικά, καθώς θέ­ τει την ερώτηση από την αντίθετη πλευρά. Πώς γίνεται να αίρε­ ται η παθογόνος κατάσταση όταν ο μάγος παριστάνει ότι απο­ μυζά από το σώμα του ασθενούς το παθογόνο αντικείμενο με τη μορφή ενός χαλικιού που εκ των προτέρων είχε κρύψει στο στό­ μα του; Αυτό συμβαίνει, όπως το ορίζει ο Λεβί-Στρος, επειδή λει­ τουργεί το σαμανιστικό σύμπλεγμα. Σε μια κοινωνία που πιστεύει 165

Παναγιώτης Βλάχος

στη μαγεία, το σαμανιστικό σύμπλεγμα στηρίζεται σε τρία στοι­ χεία που ορίζουν μια τριπλή εμπειρία: του ίδιου του Μάγου που, αν το κάλεσμα του είναι πραγματικό, έχει βιώσει ο ίδιος διάφο­ ρες ψυχοσωματικές καταστάσεις; την εμπειρία του ασθενούς που είτε αισθάνεται είτε δεν αισθάνεται κάποια βελτίωση* τέ­ λος, την εμπειρία του κοινού που συμμετέχει επίσης στην όλη εμπειρία. Αυτό είναι το πλαίσιο μέσα στο οποίο η σαμανιστική πρακτική μπορεί να θεραπεύσει. Για να λειτουργήσει, το σαμανιστικό σύμπλεγμα οργανώνεται γύρω από δύο ουσιώδεις πό­ λους. Ο ένας συγκροτείται από την εσωτερική εμπειρία του σαμάνου και ο άλλος από τη συλλογική συναίνεση. Μέσα σε αυτό το σύστημα, δεν υπάρχει κανένας λόγος να αμφισβητήσει κανείς, αναφέρει ο Λεβί-Στρος, την καλή πίστη του σαμάνου. Πιστεύει στην κλίση του, απέκτησε την εμπειρία του διαμέσου κάποιων ιδιαίτερων καταστάσεων με δοκιμασίες και στερήσεις. Από την άλλη, ένας σαμάνος δεν έγινε μεγάλος μάγος επειδή θεράπευε τους αρρώστους του, αλλά θεράπευε επειδή ήταν μεγάλος μά­ γος. Εδώ είμαστε στον άλλο πόλο, στην κοινωνική συναίνεση. Η συναίνεση της ομάδας προς τον σαμάνο της δεν εξαρτάται από τον ρυθμό των επιτυχιών ή αποτυχιών του. Η ομάδα απαιτεί από τον μάγο της τη διαρκή πιστοποίηση και ενότητα των συμβολικών της συστημάτων. Γιατί; Κάθε κοινωνία, κάθε πολιτισμός, μπορεί να θεωρηθεί ως ένα σύστημα συμβολικών συστημάτων μεταξύ των οποίων κυρίαρχη θέση κατέχουν η γλώσσα, οι κανόνες του γάμου, οι οικονομικές σχέσεις, η τέχνη, η επιστήμη, η θρησκεία. Ό λα αυτά τα συστήμα­ τα δεν εκφράζουν μόνο ορισμένες πλευρές της φυσικής και κοι­ νωνικής πραγματικότητας, αλλά κυρίως τις σχέσεις που αυτά τα δύο είδη πραγματικότητας διατηρούν μεταξύ τους, και ταυτό­ χρονα τη'σχέση που τα ίδια τα συμβολικά συστήματα διατηρούν το ένα με το άλλο. Αυτό το τελευταίο είναι και το πλέον κρίσιμο. Τα διάφορα συμβολικά συστήματα που συνιστούν τον πολιτισμό παραμένουν μεταξύ τους μη αναγώγιμα. Καμία κοινωνία δεν εί­ ναι απόλυτα συμβολική. Καμία κοινωνία δεν καταφέρνει να πα­ ράσχει σε όλα τα μέλη της και στον ίδιο βαθμό τον τρόπο για να χρησιμοποιηθούν πλήρως στη συγκρότηση μιας συμβολικής δο­ μής, η οποία για τη φυσιολογική σκέψη πραγματοποιείται μόνο στο κοινωνικό επίπεδο. Συνεπώς, σε κάθε κοινωνία υπάρχει αναπόφευκτα ένας αριθμός ατόμων που τοποθετούνται εκτός συστήματος, ή ανάμεσα σε δύο ή περισσότερα μη αναγώγιμα με­ ταξύ τους συστήματα. Τα άτομα αυτά πάσχουν. Από την άλλη, η κυρίαρχη κοινωνική δομή απαιτεί, και πολλές φορές επιβάλλει, τα άτομα αυτά να ενσωματώσουν κάποιες μορφές ανέφικτων 166

Η δομική ανθρωπολογία και η ψυχανάλυση

Fort-Da

γι’ αυτά συμβιβασμών, φανταστικές μεταβάσεις, να πραγματώ­ σουν ασύμβατες συνθέσεις. Σε μια κοινωνία, σε έναν πολιτισμό που πιστεύει στη μαγεία, ο σαμάνος αποτελεί στοιχείο κοινωνι­ κής ισορροπίας, τον ενδιάμεσο αυτών των ασύμβατων συνθέσεων. Θεραπεύοντας τον ασθενή του, ο σαμάνος επιτελεί δύο λει­ τουργίες σε σχέση με την κοινωνία του: η πρώτη αφορά την εκτό­ νωση, η δεύτερη σχετίζεται με τη σχέση κανονικής και παθολο­ γικής σκέψης. Ο Σαμάνος είναι ένας νευρωτικός. Σε κάθε θε­ ραπευτική «συνεδρία» εμπλέκει πάντα την επανάληψη του κα­ λέσματος, της αρχικής κρίσης που τον οδήγησε στην αποκάλυψη της κατάστασής του. Δεν είναι μίμηση ή αναπαραγωγή. Τα βιώνει πραγματικά με όλη τους την ένταση, ιδιαιτερότητα και σφοδρότητα. Μετά από κάθε «συνεδρία» με τον άρρωστο, ο σαμάνος εκτονώνεται -όρος τον οποίο ο Λεβί-Στρος δανείζεται από την ψυχανάλυση- και επανέρχεται σε φυσιολογική κατάσταση. Όπως και στην ψυχανάλυση όπου ο ασθενής εκτονώνεται έναντι του γιατρού, ο μάγος μιλάει και εκτονώνεται εν ονόματι του αρρώ­ στου. Και στις δύο περιπτώσεις, αυτή η εκτόνωση αποτελεί, κα­ τά τον Λεβί-Στρος, την ουσιαστική στιγμή της θεραπείας προτού ο ασθενής υπερβεί οριστικά τη διαταραχή. Ο τρόπος εκτόνωσης του κάθε σαμάνου μπορεί να προκαλέσει συμβολικά μια αντί­ στοιχη εκτόνωση της διαταραχής του ασθενούς. Είναι μια θέση την οποία επεξεργάζεται ο Λεβί-Στρος στο επόμενο άρθρο του, αυτό για τχ\ Συμβολική Δ ραστικότητα. Από την άλλη πλευρά, δε­ δομένου ότι στο σαμανιστικό σύμπλεγμα η πιο ουσιαστική σχέ­ ση είναι του σαμάνου με την κοινωνία του, πώς τίθεται η σχέση μεταξύ κανονικού και παθολογικού για την ομάδα και πώς πα­ ρεμβαίνει ο σαμάνος ως στοιχείο κοινωνικής εκτόνωσης και ισορροπίας; Ό ταν βρισκόμαστε πέραν του επιστημονικού λόγου , με την αυστηρή λογική αιτίου-αιτιατού και τις πειραματικές αποδείξεις, η σχέση κανονικής σκέψης και παθολογικής δεν είναι αντίθετη αλλά συμπληρωματική. Μπροστά σε ένα σύμπαν που αδυνατεί να κατανοήσει, η κανονική σκέψη αναζητά διαρκώς τη σημασία των πραγμάτων, σημασία ωστόσο που τα πράγματα αρνούνται να αποκαλύψουν. Υπάρχει κάτι που δεν είναι επαληθεύσιμο εμπειρικά, ως εκ τούτου κάτι απαιτητό. Αντίθετα, η παθολογική σκέψη, αναζητώντας τη σημασία των πραγμάτων, κατακλύζεται από συναισθηματικές εμπειρίες και αποχρώσεις που είναι σε κάθε στιγμή έτοιμες να υπερπληρώσουν μια ελλειμματική πραγ­ ματικότητα. Για την παθολογική σκέψη υπάρχουν εμπειρίες δί­ χως αντικείμενο, δηλαδή κάτι διαθέσιμο. Δανειζόμενος την ορο­ λογία των γλωσσολόγων, ο Λεβί-Στρος προσδιορίζει ως κανονι­ 167

Παναγιώτης Βλάχος

κή σκέψη αυτήν που πάσχει από έλλειψη σημαινομένων και ως παθολογική αυτήν που πάσχει από περίσσεια σημαινόντων. Με τη συλλογική συμμετοχή, η σαμανιστική πρακτική επιτυγχάνει την ισορροπία ανάμεσα σε αυτές τις δυο συμπληρωματικές κα­ ταστάσεις. Η κανονική σκέψη, η κοινωνία, αδυνατώντας να κα­ τανοήσει την αρρώστια, καλεί τον νευρωτικό σαμάνο να παρά­ σχει την εμπειρία του προσωπικού του βιώματος που μαζί με τη συλλογική παράδοση θα δημιουργήσει μια νέα τροποποιημένη δομή, όπου σαμάνος, άρρωστος και κοινό, μέσα από αντιθέσεις και νέες συνθέσεις, βρίσκουν εκ νέου τη θέση τους. Στο επίπεδο αυτό, δεν ενδιαφέρει τόσο αν τα συναισθήματα που έχουν αποδιοργανωθεί, ή οι αναπαραστάσεις, έχουν κάποια αντικειμενική αιτία. Δεν ενδιαφέρει επίσης αν ο μάγος προσφέρει μια μυθο­ ποιημένη πραγματικότητα. Το διακύβευμα είναι η εκ νέου άρ­ θρωση ενός συστήματος υπό τη μορφή μιας ολότητας που θα επι­ τρέπει τη συγχώνευση των διάχυτων παθολογικών καταστάσεων. Αν όλα τα παραπάνω ισχύουν, καταλήγει ο Λεβί-Στρος, η λει­ τουργία του σαμάνου, ως εμπειρία και ως μυθοποιία, είναι η απά­ ντηση σε μια κατάσταση που εμφανίζεται στη συνείδηση με θυμικές εκδηλώσεις, παρότι η φύση της είναι διανοητική. Στην πε­ ρίπτωση αυτή, μόνο η συμβολική λειτουργία θα μας επιτρέψει να κατανοήσουμε τη διανοητική κατάσταση ενός ανθρώπου για τον οποίο το σύμπαν δεν σημαίνει ποτέ αρκετά πράγματα, ενώ η σκέ­ ψη του είναι πάντα γεμάτη με σημασίες περισσότερες από τα δια­ θέσιμα αντικείμενα. Διχασμένος σε δύο συστήματα αναφοράς, το σύστημα του σημαίνοντος και αυτό του σημαινόμενου, ζητά από τη μαγική σκέψη να του παράσχει ένα νέο σύστημα αναφο­ ράς μέσα στο οποίο να απαρτιωθούν όλα τα αντιφατικά στοι­ χεία. Ή δη αναφέρεται στϊ] Συμβολική Δ ραστικότητα. Το ομώνυμο άρθρο του Λεβί-Στρος για τη Συμβολική Δ ρα­ στικότητα δημοσιεύεται το 1949, στο Revue de l’histoire des reli­ gions, την ίδια χρονιά που εκδίδεται στη Γαλλία η διατριβή του για τις Στοιχειώδεις δομές της συγγένειας. Είναι η χρονιά κατά την οποία, λίγους μήνες αργότερα, στη Ζυρίχη, ο Λακάν παρου­ σιάζει την οριστική μορφή της εργασίας του σχετικά με τοΣτάτου Καθρέφτη. Στο άρθρο aireó, ο Λεβί-Στρος εισάγει την έν­ νοια του συμβολικού με καινούργιο τρόπο, προτείνοντας ταυτό­ χρονα μια νέα σύλληψη για την έννοια του ασυνειδήτου. Πα­ ράλληλα, ο Λακάν, σε ένα σημείο του κειμένου του, αναφέρεται στην εμπειρία του καθρέφτη ως εξής: «... πράγματι για τις ima­ go, που έχουμε το προνόμιο να διακρίνουμε την κάτοφη των κα­

λυμμένων τους προσώπων -στην καθημερινή μας εμπειρία και στο ημίφως της συμβολικής δραστικότητας- η κατοπτρική εικο168

Η δομική ανθρωπολογία και η ψυχανάλυση

Fort-Da

να φαίνεται να αποτελεί το κατώφλι του ορατού κόσμον...»} Συ­ νάντηση. Η μελέτη του Κλοντ Λεβί-Στρος για τη Συμβολική Δραστικότητα βασίζεται σε εθνογραφικό υλικό που δημοσιεύτηκε από δυο άλλους εθνολόγους. Πρόκειται για μια μακροσκελή επωδή, ένα τραγούδι που κατέγραψαν, το οποίο χρησιμοποιείται για θε­ ραπευτικούς σκοπούς από τους Ινδιάνους Κούνα που κατοικούν στον Παναμά. Χρησιμοποιείται σπάνια και στοχεύει στη διευ­ κόλυνση του δύσκολου τοκετού. Το χαρακτηριστικό αυτής της ψαλμωδίας είναι ότι περιγράφει, με όρους μυθοποιίας, όλη τη διαδικασία για απεμπλοκή από τη δυσχέρεια και αποκατάστα­ ση της εύρυθμης λειτουργίας. Η αφήγηση χαρακτηρίζεται από απίστευτη επαναληπτικότητα, οι δε διαδικασίες απεμπλοκής πα­ ρουσιάζονται με κάθε λεπτομέρεια. Γιατί αυτό το εθνογραφικό υλικό τραβά την προσοχή του Λε­ βί-Στρος; Μυθικά στοιχεία περιλαμβάνουν όλες οι αφηγήσεις των σαμάνων. Εδώ όμως η περίπτωση είναι διαφορετική. Μιλάει με όρους μυθικούς, αλλά με άμεση αναφορά στο όργανο που εμπλέκεται. Υπάρχει ένας ψυχολογικός χειρισμός του εμπλεκό­ μενου οργάνου. Ας πούμε παρενθετικά ότι στο συμβολικό σύ­ στημα των Κούνα, ως ασθένεια θεωρείται η απώλεια των ζωτι­ κών δυνάμεων, η οποία οφείλεται στο γεγονός ότι κάποιος έχει χάσει την πούρμπα του, την ψυχή του. Κάθε τι στον κόσμο των Κούνα έχει ψυχή. Τα δέντρα, τα βουνά, οτιδήποτε. Οι άνθρωποι και τα ζώα έχουν κάτι επιπλέον. Κάθε ζωτικό όργανο έχει την δική του πούρμπα. Ο δύσκολος τοκετός, στην αντίληψη των Κού­ να, σημαίνει ότι η ψυχή της μήτρας έχει παρεκτραπεί, έχει αιχ­ μαλωτίσει τις ψυχές των άλλων οργάνων, συνεπώς η θεραπεία συνίσταται στο να απελευθερωθούν οι άλλες ψυχές και να απο­ κατασταθεί μια νέα ισορροπία. Η υποκειμενική αντίληψη των ασθενών -δηλαδή, το συναισθηματικό περιεχόμενο που συνο­ δεύει μια φυσιολογική διαταραχή- είναι ταυτόσημη με το σύ­ στημα ιδεών περί ασθένειας στους Κούνα. Αυτό είναι σημαντι­ κό. Όπως επισημαίνει ο Λεβί-Στρος, η δυτική ιατρική αποσυν­ δέει το σύμπαν της αντικειμενικής αιτίας της νόσου (λ.χ. το πα­ θογόνο μικρόβιο) από τον υποκειμενικό κόσμο του ασθενή, σε αντίθεση με τη σαμανιστική πρακτική που δεν γνωρίζει αυτή την αποσύνδεση. Τα κακοποιό ή αρωγά πνεύματα, τα μαγικά ζώα, τα υπερφυσικά τέρατα αποτελούν μέρος ενός συστήματος που στηρίζει την αντίληψη των ιθαγενών περί σύμπαντος. Η άρρω­ στη δεν τα έχει ποτέ αμφισβητήσει. Αναφέρει σχετικά ο ΛεβίΣτρος: «...Θα μας κατηγορήσουν για παραδοξολογία αν απα­

ντήσουμε ότι τα μικρόβια υπάρχουν ενώ τα τέρατα δεν υπάρχουν.

1. Η υπογράμμιση δική μας. Βλ. Jacques La­ can, «Le Stade du Mi­ roir» (1949), Écrits, Seuil, Παρίσι 1966, σ. 95. 169

Παναγιώτης Βλάχος

Ωστόσο, η σχέση ανάμεσα στο μικρόβιο και στην ασθένεια είναι μια σχέση εξωτερική ως προς τον νον τον πάσχοντος, είναι μια σχέση αιτίον-αιτιατον. Ενώ η σχέση ανάμεσα στο τέρας και στη νόσο είναι εσωτερική ως προς τη συνειδητή ή ασυνείδητη νόηση τον πάσχοντος: είναι μια σχέση μεταξύ συμβόλου και συμβολιζόμενου πράγματος, ή, για να χρησιμοποιήσουμε το λεξιλόγιο των γλωσσολόγων, μια σχέση μεταξύ σημαίνοντος και σημαινομένου...». Αυτός είναι και ο λόγος που η σαμανιστική πρακτική, η συμβολική πρακτική, μπορεί να δρα επί της αιτίας. Τι επιδιώκει ο σαμάνος με αυτή την επωδή, που αντιστοιχεί σε μια μυθική ανατομία; Προσπαθεί να ωθήσει την πάσχουσα γυναίκα να ξαναζήσει μέσα από τους πόνους την αρχική της κα­ τάσταση και να την αισθανθεί διανοητικά με όλες της τις λεπτο­ μέρειες. Εισάγει μια σειρά γεγονότων, σημαινόντων, σε ένα σκη­ νικό που δεν είναι άλλο από το σώμα και τα εσωτερικά όργανα της γυναίκας. Με τον τρόπο αυτό, περνάμε από την πεζή πραγ­ ματικότητα στον μύθο, από το φυσικό, σωματικό, σύμπαν στο φυ­ σιολογικό σύμπαν, από τον εξωτερικό κόσμο στο εσωτερικό του σώματος. Τι κάνει δηλαδή ο σαμάνος; Παρέχει στην άρρωστη μια γλώσσα, μια αλυσίδα σημαινόντων θα μπορούσαμε να πού­ με, στην οποία μπορεί να εκφραστεί κατά τρόπο άμεσο, συντε­ ταγμένο και κατανοητό, μια πραγματικότητα που διαφορετικά θα ήταν άφατη και άναρχη. Αυτό το πέρασμα στη λεκτική έκ­ φραση προκαλείτην απεμπλοκή της φυσιολογικής διαδικασίας. Η οδύνη, ο πόνος, η ευαισθησία, η συναισθηματική ένταση το­ ποθετούνται με τον τρόπο αυτό σε ένα συνεκτικό σύστημα. Έ χου­ με συνεπώς μια λεκτική έκφραση που ξεμπλοκάρει μια οργανι­ κή διαδικασία. Για τον λόγο αυτόν, λέει ο Λεβί-Στρος, η σαμανιστική θεραπευτική κινείται ανάμεσα στην οργανοκεντρική θε­ ραπευτική και στην ψυχοθεραπευτική τεχνική. Πώς σχετίζονται οι δύο θεραπευτικές πρακτικές; Και στις δύο το ζητούμενο είναι η πρόκληση μιας εμπειρίας, με στόχο να αναδυθούν στη συνείδηση συγκρούσεις και αντιστάσεις που έχουν μείνει ασυνείδητες. Η βιωμένη αυτή εμπειρία στην ψυχα­ νάλυση αποκαλείται καθαρτική αντί-δράση. Στην σαμανιστική πρακτική, ο σαμάνος ενσαρκώνεται σε αντικείμενο μεταβίβα­ σης, γίνεται ο πραγματικός πρωταγωνιστής της σύγκρουσης που βιώνει ο ασθενής στο μεταίχμιο του οργανικού και ψυχικού κό­ σμου. Στην ψυχανάλυση, ο ασθενής κατασκευάζει έναν προσω­ πικό μύθο (αναφερόμαστε στον ατομικό μύθο του νευρωτικού)· στη σαμανιστική πρακτική δέχεται απ’ έξω έναν κοινωνικό μύ­ θο ως καθαρτική επί-δράση. Πέρα όμως από τις οποιεσδήποτε αναλογίες, το κοινό σημείο και των δύο είναι ότι χρησιμοποιούν 170

Η δομική ανθρωπολογία και η ψυχανάλυση

Fort-Da

σύμβολα, δηλαδή σημαίνοντα. Το γεγονός ότι υπάρχει θεραπευ­ τικό αποτέλεσμα, οφείλεται στην αποτελεσματικότητα του συμ­ βόλου, στη συμβολική δραστικότητα. Πώς ορίζει τη συμβολική δραστικότητα ο Λεβί-Στρος; Ως την επαγωγική ιδιότητα με την οποία θα αρθρώνονταν μεταξύ τους τυπικά ομόλογες δομές, φτιαγ­ μένες από διαφορετικά υλικά και σε διαφορετικά επίπεδα ορ­ γάνωσης της ζωής, όπως οργανικές διαδικασίες, ασυνείδητος ψυ­ χισμός, έλλογη σκέψη. Λειτουργώντας συνεπώς με μια δομή συμ­ βόλων, ένα μύθο, μπορούμε να επιδράσουμε στο οργανικό επί­ πεδο, στο σώμα. Έχοντας διατυπώσει τις απόψεις του για τη συμβολική λει­ τουργία, ο Λεβί-Στρος γίνεται ακόμη πιο ριζοσπαστικός. Αναφερόμενος στην αντίληψη ορισμένων ψυχαναλυτών -υπονοεί κυ­ ρίως τη Μαρία Βοναπάρτη- ότι η τραυματική εμπειρία ενός υπο­ κειμένου είναι αποτέλεσμα κάποιου πραγματικού γεγονότος, υποστηρίζει πως ένα υποκείμενο θεραπεύεται όχι επειδή μέσω της θεραπείας ξαναζεί την τραυματική εμπειρία όπως ακριβώς την βίωσε, αλλά επειδή βίωσε τον τραυματισμό υπό την μορφή μύθου. Αυτό συμβαίνει, όπως ισχυρίζεται, εξαιτίας της ικανότη­ τας που έχουν ορισμένα συμβάντα, που εμφανίζονται μέσα σε ένα ψυχολογικό κοινωνικό ή ιστορικό πλαίσιο, να επιφέρουν μια συναισθηματική αποκρυστάλλωση, η οποία συντελείται μέσα στο καλούπι μιας προϋπάρχουσας δομής. Σε σχέση με το συμ­ βάν, αυτοί οι δομικοί νόμοι είναι άχρονοι. Το σύνολο των άχρο­ νων δομικών νόμων είναι που ονομάζει πλέον ο Λεβί-Στρος ασυ­ νείδητο. Για τον Λεβί-Στρος, το ασυνείδητο είναι ένας όρος που υποδηλώνει μια λειτουργία, τη συμβολική λειτουργία, η οποία είναι κοινή για όλους τους ανθρώπους. Το ασυνείδητο είναι η δομή πάνω στην οποία έρχονται να τοποθετηθούν οι ατομικές ιδιαιτερότητες. Είναι πάντοτε κενό. Προτείνει να διαχωρίσουμε το φροϊδικό ασυνείδητο σε δύο επίπεδα: το ασυνείδητο και το υποσυνείδητο. Το ένα, το ασυνείδητο, αποτελεί τη διάσταση του συμβολικού, τη διάσταση της δομής. Το άλλο, το υποσυνείδητο, τη διάσταση του φαντασιακού, όπως θα έλεγε και ο Λακάν, που περιέχει τα μνημονικά ίχνη, όλα τα στοιχεία που συνθέτουν μια ταυτότητα. Αυτό λοιπόν που πρέπει να αποδεχτούμε, συνεχίζει ο Λεβί-Στρος, είναι ότι το κοινό στοιχείο μεταξύ του πρωτόγο­ νου και του σύγχρονου ανθρώπου είναι η συμβολική λειτουργία. Αυτή η συμβολική λειτουργία είναι που επιτρέπει τόσο στον σαμάνο όσο και στον ψυχαναλυτή να λειτουργεί θεραπευτικά. Το τρίτο άρθρο, Η Δομή των μύθων, δημοσιεύτηκε το 1955 στο Journal of American folklore, στο αφιέρωμα Myth, a Symposium. Αποτελεί ίσως μία από τις πλέον φιλόδοξες και παράτολμες προ171

Παναγιώτης Βλάχας

απάθειες του Λεβί-Στρος: την αναγωγή του συνόλου των μύθων σε έναν κοινό νόμο, ο οποίος μπορεί να εκφραστεί με μια κανο­ νική σχέση υπό την μορφή μαθηματικού τύπου. Πράγματι, από πολλούς μελετητές και από διαφορετικά επι­ στημολογικά πεδία είχε τεθεί το ερώτημα γιατί να μοιάζουν με­ ταξύ τους μύθοι απ’ όλο τον κόσμο και από τόσο διαφορετικούς πολιτισμούς. Οι απαντήσεις, όπως είναι αναμενόμενο, ποίκιλλαν αναλόγως. Κάποιοι μελετητές διατείνονται ότι κάθε κοινωνία εκφράζει μέσα από τους μύθους κοινά συναισθήματα, όπως αγάπη, μίσος, εκδικητικότητα, ή ότι οι μύθοι αποτελούν μια απόπειρα ερμη­ νείας αστρονομικών, μετεωρολογικών κλπ. φαινομένων. Μερι­ κές ψυχαναλυτικές σχολές βλέπουν στους μύθους ψυχικά φαι­ νόμενα, οι κοινωνιολόγοι θεωρούν ότι η μυθολογία αντανακλά τις κοινωνικές δομές και τις κοινωνικές σχέσεις. Η απάντηση του Λεβί-Στρος είναι διαφορετική. Αναζητά τις ομοιότητες των μύθων όχι στο περιεχόμενο των μύθων, αλλά στη δομή. Οι χαρακτήρες και τα γεγονότα μπορεί να ποικίλλουν, αλ­ λά η δομή παρουσιάζει ομοιότητες. Το βασικό του επιχείρημα συνίσταται στο ότι ο μύθος είναι γλώσσα, με την έννοια που την περιγράφει ο Σοσύρ, ως δύο συμπληρωματικές μορφές: γλωσσι­ κό σύστημα και ομιλία. Η γλώσσα ως γλωσσικό σύστημα ανήκει στον αναστρέψιμο χρόνο, η ομιλία στον μη αναστρέψιμο. Ο μύ­ θος σαν ομιλία, σαν ιστορία, σαν αφήγηση, σαν γεγονότα ανή­ κει στον μη αναστρέψιμο χρόνο, σαν διαχρονικότητα και σαν δο­ μή ανιστορική ανήκει στο γλωσσικό σύστημα. Ο μύθος, συνεπώς, κατά τον Λεβί-Στρος, είναι μια γλώσσα που λειτουργεί σε ένα πολύ υψηλό επίπεδο. Και επειδή ακριβώς είναι γλώσσα, έχει τα εξής δύο χαρακτηριστικά: πρώτον, συντίθεται από γλωσσικές μονάδες, οντότητες που αλληλο-αρθρώνονται με συγκεκριμένους κανόνες· δεύτερον, οι γλωσσικές αυτές μονάδες μορφοποιούν σχέσεις μεταξύ τους, βασιζόμενες σε δυαδικές συζεύξεις ή αντι­ διαστολές, οι οποίες και αποτελούν τη βάση της δομής του μύθου. Ο μύθος διαφέρει από τη γλώσσα, αφού οι βασικές του μονάδες δεν είναι ούτε φωνήματα, ούτε μορφήματα, ούτε σημαίνοντα, αλ­ λά, όπως τα αποκαλεί, μυθήμια. Τα μυθήμια έχουν υψηλότερο βαθμό συνθετότητας, είναι μεγάλες συνθετικές μονάδες. Η δια­ δικασία της ανάλυσής του διαφέρει ως εκ τούτου από εκείνη του Σοσύρ, καθώς εκείνος ενδιαφέρθηκε για τη σχέση μεταξύ των σημαινόντων στη δομή της γλώσσας, ενώ η δική του προσέγγιση επικεντρώνεται στο σύνολο των σχέσεων, στο επίπεδο της φρά­ σης και όχι των μεμονωμένων σχέσεων. Σαν παράδειγμα μιας δομικής ανάγνωσης των μύθων φέρνει 172

Η δομική ανθρωπολογία και η ψυχανάλυση

Fort-Da

την ανάγνωση μιας μουσικής παρτιτούρας, η οποία περιέχει ταυ­ τόχρονα ένα κλειδί για τις χαμηλές νότες κι ένα κλειδί για τις υψηλές. Μπορεί κανείς να διαβάσει τις νότες μαζί, διαχρονικά από αριστερά προς τα δεξιά, σελίδα τη σελίδα, είτε συγχρονικά κοι­ τάζοντας τις νότες στο κλειδί του Σολ και το πώς αυτές συνδέονται με τις χαμηλές στο κλειδί του Φα. Αυτό εννοεί ο Λεβί-Στρος ως δέσμη σχέσεων. Στη δομική ανάλυση των μύθων, ο Λεβί-Στρος παίρνει ένα μύθο και τον αποδομεί στα μικρότερα συστατικά του μέρη, τα μυθήμια. Έ να μυθήμιο είναι συνήθως κάποιο γεγονός ή μια θέ­ ση στην ιστορία του μύθου. Στη συνέχεια τοποθετεί τα μυθήμια κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί ο μύθος να διαβαστεί διαχρο­ νικά και συγχρονικά, ως μη αναστρέψιμος και ως αναστρέψιμος χρόνος. Η ιστορία, η αφήγηση του μύθου, τα γεγονότα, είναι τοπο­ θετημένα στον μη αναστρέψιμο χρόνο, η δομή στον αναστρέψιμο. Με την τεχνική αυτή ο Λεβί-Στρος αναλύει τον μύθο του Οιδίποδα και κάποιους μύθους των Ζούνι και των Πουέμπλο. Εκ­ φράζει τα συμπεράσματα με αλγεβρικούς τύπους που, όπως λέει, ενέχουν το στοιχείο της καθολικότητας και της αντικειμενικότη­ τας. Αυτή η δομική ανάλυση των μύθων τον οδηγεί στην άποψη ότι αυτός ο τρόπος προσέγγισης προσδίδει μια τάξη στο χάος των διαφόρων παραλλαγών των μύθων* ότι αποδίδει τις στοιχειώδεις λογικές που διέπουν τη μυθική σκέψη, απομακρύνοντας έτσι τον κάθε μελετητή από υποκειμενικές ερμηνείες. Οι αναλύσεις αυτές τον οδηγούν να προτείνει έναν αλγεβρι­ κό τύπο, κοινό νόμο για τη δομή όλων των μύθων. Πέραν όμως τούτου, σημαντική είναι η διατύπωση του για τη λειτουργία των μύθων στους διαφορετικούς πολιτισμούς. Το γεγονός ότι οι μύθοι αποτελούν το συμβολικό μέσο για να υπερβούν οι κοινωνίες τις αντιφάσεις τους, όπως π.χ. η ταυτόχρονη αντίληψη για τη χθόνια και αυτόχθονη προέλευση του ανθρώπου, για τον αλτρουισμό και τον εγωισμό. Το πλέον σημαντικό για τον Λεβί-Στρος είναι να διατυπώσει ότι ο κάθε πολιτισμός οργανώνει τη γνώση γύρω από αντιθετικά ζεύγη πραγμάτων, και ότι αυτές οι αντιθέσεις οργανώ­ νονται λογικά. Αυτό ακριβώς το γεγονός καθιστά φανερή τη δομή. Από την άλλη, συχνά έχουμε αναρωτηθεί γιατί να υπάρχει η διαρκής επανάληψη της ίδιας αφηγηματικής ακολουθίας, είτε στον μύθο, είτε στην προφορική γραμματεία. Διότι, απλούστατα, η επανάληψη έχει σαν στόχο να καταστήσει σαφή και έκδηλη τη δομή του μύθου. Ενώ σαν αφήγημα μπορεί να μεγαλώνει, να εκτείνεται, να παίρνει διαφορετικές μορφές, η δομή του παρα­ μένει συγκεκριμένη και ασυνεχής. Αυτό που ο Λεβί-Στρος θέλει να αποσαφηνίσει με την ανά173

Παναγιώτης Βλάχας

λύση του, είναι ότι τόσο η μυθική όσο και η θετική σκέψη διέπονται από την ίδια λογική, ότι ο άνθρωπος ανέκαθεν σκεπτόταν το ίδιο καλά. Καθώς και ότι η λογική της μυθικής σκέψης είναι το ίδιο απαιτητική με εκείνη της θετικής σκέψης. Ολοκληρώνοντας την αναφορά μας στη Δομική Ανθρωπολο­ γία του Λεβί-Στρος, την οποία επικεντρώσαμε στις σκέψεις ενός Ανθρωπολόγου σχετικά με τις θεραπευτικές πρακτικές στις ψυχοδιανοητικές διαταραχές, αξίζει να υπογραμμίσουμε το πνεύ­ μα που διατρέχει το σύνολο του έργου του. Αναμφίβολα ο κάθε μελετητής μπορεί να το προσεγγίσει από το δικό του επιστημο­ νικό πεδίο. Να συμφωνήσει ή να διαφωνήσει. Σίγουρα όμως θα αντιληφθεί την πρόθεση του συγγραφέα να εκφράσει με κατη­ γορηματικό τρόπο την πίστη του στη διαφορετικότητα και στην ποικιλομορφία, καθώς και την ανάγκη και το όφελος του προηγ­ μένου πολιτισμού μας να βαθύνει τη δημοκρατική αντιμετώπιση όλων των πτυχών του. Η σκέψη του Λεβί-Στρος δεν είναι ανθρω­ ποκεντρική. Από την άλλη, παραμένοντας στο πλαίσιο μιας βι­ βλιογραφικής παρουσίασης της Δομικής Ανθρωπολογίας, και γνωρίζοντας πολύ καλά πόσο διαφορετικός είναι ο περί την ψυ­ χανάλυση λόγος, από τον εντός της ψυχανάλυσης λόγο, αξίζει να σταθούμε στην πίστη του συγγραφέα για τη σημασία και την αξία του ψυχαναλυτικού λόγου στην κοινωνία: στον βαθμό που δεν εί­ ναι κανονιστικός, στον βαθμό που μπορεί να παράγει νέους κοι­ νωνικούς δεσμούς για τις διαφορετικές υποκειμενικότητες, στον βαθμό που αυτές με τη σειρά τους μπορούν να διαμορφώσουν νέους κοινωνικούς μύθους. Ο Λεβί-Στρος αναφέρει άλλωστε στη Δομική Ανθρωπολογία ότι ο ψυχαναλυτής είναι ένας σύγχρονος σαμάνος και ότι η ψυχανάλυση είναι η σύγχρονη μορφή της σαμανιστικής πρακτικής.

Ινστιτούτο του Φροϊδικου Πεδίου Διευθυντής: Jacques-Alain Miller

Κ έ ντρο Ψ

υ χ α ν α λ υ τ ικ ώ ν

Ε ρευνών

ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Λακανικός Προσανατολισμός Διδάσκουν: Δημήτρις Βεργέτης, Ντάρα Περτέση, Βλάσης Σκολίδης Γεωργία Φονντονλάκη, Μαρίνα Φραγκιαδάκη Το Κέντρο Ψυχαναλυτικών Ερευνών της Αθήνας ιδρύθηκε τον Νοέμβριο 2010 από τον Ζακ-Αλέν Μιλέρ, διευθυντή του Ινστιτούτού του Φροϊδικου Πεδίου. Το εκπαιδευτικό του πρόγραμμα εμπνέεται από το έργο της Section clinique, δηλαδή της κλινικής διδασκαλίας η οποία ξεκίνησε τη δεκαετία του 70 στο Τμήμα Ψυχανάλυσης που ίδρυσε ο Ζακ Λακάν στο Πανεπιστήμιο Παρίσι VIII, και έχει σήμερα επεκταθεί σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Οι διδάσκοντες του Κέντρου είναι μέλη της Νέας Λακανικής Σχολής και της Παγκόσμιας Εταιρείας Ψυχανάλυσης.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ (2010-11) I. ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ Α) Η αγάπη και το μίσος στη μεταβίβαση: η σύγχρονη κλινική τους. (Ντ. Περτέση) Β) Η γυναίκα απέναντι στην έμφνλη διαφορά. (Δ. Βεργέτης) Γ) Το ασυνείδητο: από τον Φρόιντ στον Λακάν. (Γ. Φουντουλάκη) Δ) Πώς επηρεάζει το σώμα η ψυχαναλυτική διαδικασία ; (Βλ. Σκολίδης) Ε) Πώς λειτουργεί η ψυχανάλυση με τα παιδιά και τους εφήβους; (Μ. Φραγκιαδάκη - Βλ. Σκολίδης)

II. ΚΛΙΝΙΚΕΣ ΒΡΑΔΙΕΣ με θέμα: 'Οταν η ψύχωση δεν εκδηλώνεται. (Υπεύθυνος: Βλ. Σκολίδης) III. ΟΜΑΔΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ (Υπεύθυνος: Δ. Βεργέτης) Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα περιλαμβάνει επίσης, Μαθήματα εισαγωγής στις βασικές έννοιες, Κλινικές παρουσιάσεις ασθενών, Ελληνογαλλικές ημερίδες, Εκδηλώσεις σε συνεργασία με πανεπιστημιακούς και νοσηλευτικούς φορείς.

Προϋποθέσεις εγγραφής. Το πρόγραμμα απευθύνεται κατά κύριο λόγο σε λειτουργούς της ψυχικής υγείας καθώς και σε άτομα που ενδιαφέρονται για τη μελέτη της ψυχανάλυσης. Για την παρακολούθησή του απαιτείται τουλάχιστον ένα επίπεδο σπουδών δεύτερου έτους τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Αιτήσεις κατ' εξαίρεση αυτής της προϋπόθεσης μπορούν να συζητηθούν. Η εγγραφή γίνεται σε συνεννόηση με ένα από τα μέλη της διδακτικής ομάδας. Το ετήσιο ποσό εγγραφής είναι 150 ευρώ για φοιτητές και 250 ευρώ για επαγγελματίες. Το ποσό αυτό δεν καλύπτει τα έξοδα συμμετοχής στις Ελληνογαλλικές Ημερίδες.

Διεύθυνση: Ρέθυμνου 1 2 ,1ος όροφος, (Μετρό Βικτωρία, πλησίον Αρχαιολ. Μουσείου) Πληροφορίες: Ντάρα Περτέση, pertesi(fcotenet.gr, τηλ: 2107226520 Βλάσης Σκολίδης, lasko-2(a)otenet.gr, τηλ: 2107484980

Λ

ubert, F. Cheng, J.-C. M ilne F. Régnault, G. Wajcma

I'