Fenomenologia religii [2 ed.] 8305129128

Citation preview

GERARDUS

VAN dER L e EUW FENOMENOLOGIA RELIGII Z niem ieckiego przetožyl i wstępem opatrzyl Jerzy Prokopiuk

Wydanie drugie poprawione

Ksiąžka i Wiedza

Tytul oryginahi Phänomenologie der Religion Okladkg i strony tytulowe projektowafa Ewa Mozejko Opracowanie redakcyjnc Barbara Gruszka

Tytul dotowany przez Ministra Edukacji Narodowej

© Copyright by J. R. van der Leeuw, J. C. B. Mohr (Paul Siebeck), Tübingen 1956 Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo „Ksiazka i Wiedza”, Warszawa 1978, 1997

ISBN 83-05.12912-8

SPIS TRESCI

J. Prokopiuk: GERARDUS VAN DER LEEUW I JEGO FENOMENOLOGIA REL1GII............

9

Cz^ád p ie rw sz a PRZEDMIOT RELIGII.............................................................

17

§ 1. M o c ...................................................................................................... § 2. Moc pojeta teoretycznie...................................................................... § 3. Rzecz i m o c ........................................................................................ § 4. Moc. Bojaáñ. Tabu............................................................................... § 5. áwi§te árodowisko {Umwelt),áwi^tykamieñid rz e w o .......................... § 6. áwiete árodowisko {Umwelt).áwi$tawoda iáwi^tyo g ie n .................... § 7. áwi^ty áwiat góm y............................................................................... § 8. áwiety wspóláwiat {Mitwelt).Zw ierz?ta.............................................. § 9. Wola i postad........................................................................................ § 10. Postad M a tk i................................................................................................' § 11. Moc - wola - zbaw ienie........................................................................... § 12. Zbaw iciel..................................................................................................... § 13. Moc i wola w czlowieku. K ról................................................................... § 14. Potezni zmarli ............................................................................................. § 15. Przerazajqca postad, zla wola: demony .................................................... § 16. Szczególna postad mocy: aniolow ie.......................................................... § 17. Moc i wola upostaciowane w imieniu....................................................... § 18. áwiety áwiat w gl?bi {Hinterwelt). Moc i wola w tle {Hintergrund) . . . § 19. Moce ........................................................................................................... § 20. O jciec........................................................................................................... § 21. Moc jako t a k a .............................................................................................

19 24 31 37 45 52 57 66 74 82 91 94 102 117 122 128 132 143 154 161 165

Czeád d ruga PODMIOT RELIGI1.........................................................................

171

A.

áwi^ty czlowiek...................................................................................................

173

§ 22. áwi$te z y c i e ................................................................................................ § 23. Aktualnoád imofcliwoád................................................................................

173 186

5

§24. § 25. § 26. § 27. § 28. § 29. § 30. §31.

Czlowiek zm arly........................................................................................ Przedstawicielstwo. Kröl............................................................................. Przedstawicielstwo. Czarownik i kaplan................................................... Przestawicielstwo. M6wca .......................................................................... Przedstawicielstwo. Kaznodzieja............................................................... Przedstawicielstwo. Pošwięceni................................................................. Šwięty......................................................................................................... Ludzie demoniczni.....................................................................................

iyi ^ 194 199 204 206 212 216

B. Šwięta spolecznošč..............................................................................................

218

§32. § 33. § 34. § 35. § 36. § 37. § 38.

SpolecznošČ................................................................................................. Malzenstwo. Rodzina. R6d. Plemię ......................................................... Związek...................................................................................................... Sekta............................................................................................................ Košci61.......................................................................................... . . . . Naröd. Lud. Paiistwo i ludzko&5............................................................... Communio sanctorum...............................................................................

218 221 228 236 240 243 248

C. Šwiętošč w czlowieku. D usza.............................................................................

250

§ 39. Dusza jako c a lo šč ..................................................................................... § 40. Wielošč d u s z ................................................................ § 41. Postač d u s z y .............................................................................................. § 42. Dusza zew nętizna..................................................................................... § 43. Jedynie potętna, boska dusza.................................................................... § 44. Dusza niešraiertelna.................................................................................. § 45. Czlowiek jako istota stworzona................................................................. § 46. Kraina d u sz y .................................................................................... §47. Los duszy...................................................................................................

250 255 258 261 269 276 281 285 291

C z ę ič trz e c ia PRZEDMIOT I PODMIOT WE WZAJEMNYM ODDZIALYWANIU..........................................................................................

303

A. Dzialanie zewnętrzne...........................................................................................

305

§ 48. Postępowanie iobrządek ........................................................................... § 49. Oczyszczenie.............................................................................................. § 50. O fiara......................................................................................................... §51. Sakramentalia.............................................................................................. § 52. Sakrament................................................................................................... § 53. Shižba......................................................................................................... § 54. Przepowiednia ........................................................................................ §55. Šwięty cz as................................................................................................. § 56. Šwięta......................................................................................................... § 57. Šwięta przestrzed........................................................................................ § 58. Šwięte slow o.............................................................................................. § 59. Slowo ušwięcające.....................................................................................

305 308 313 321 325 332 337 341 344 347 355 358

6

§ 60. §61. § 62. § 63. § 64. § 65. § 66.

M it................................................................................................................. Historia zbawcza. Stowo b o z e ................................................................... Stowo ludzkie: formula czarodziejska, m odlitw a...................................... Chwalenie, belkot, m ilczenie......................................................... Stowo pisan e................................................................................................ Upostaciowanie w k u lc ie ............................................................................ Upostaciowanie w obyczaju.........................................................................

362 366 370 375 379 388 394

B. Dzialanie wewn?trzne................. ...........................................................................

398

§ 67. § 68. § 69. § 70. § 71. § 72. §73. § 74. §75. § 76. § 77. §78. § 79. § 80. §81. § 82.

Przezycie religijne....................................................................................... Unikanie B o g a ............................................................................................. Stuzenie B o g u ............................................................................................. Przymierze z B o g iem ................................................................................. Przyjaid z Bogiem....................................................................................... Wiedza o Bogu............................................................................................ Podszanie za B o g iem ................................................................................. Wypelnienie Bóstwem................................................................................. M istyka.................................. Milord do B o g a ....................... Dzieciectwo B o z e ....................................................................................... Wrogoéé wobec B o g a ................................................................................. Zycie w ewn$trzne......................................................................................... Nawrócenie. Odrodzenie.............................................................................. W ia r a ........................................................................................................... Adoracja........................................................................................................

Cz$é6 czw arta i§WIAT.........................................k,..............................................

398 401 408 410 412 414 418 421 426 439 444 445 453 455 460 462 465

* 4 0 ¿V ; 0

§ 83. § 84. §85. § 86. § 87. § 88.

Drogi ku ¿wiatu. Opanowanie twórcze ........................................... Drogi ku éwiatu. Opanowanie teoretyczne................................................. Drogi ku Swiatu, Posluszenstwo ................................................................ Cele éwiata. Objawienie. Celwcztow ieku................................................ Cele éwiata. Objawienie. Celw Swiecie..................................................... Cele Sviata. Objawienie. Celw B o g u .......................................................

467 478 481 485 491 495

Cz$é6 p is ta PO STA C IE.......................................................................................

507

A. Religie....................................................................................................................

509

§89. §90. §91. § 92. § 93. § 94. § 95.

Religie..................................................................... Religie dystansu i ucieczki......................................................................... Religia w a lk i.......................................................................................* • • Religia spokoju . ................................................................................. Religia niepokoju.......................................................................................... Dynamika religii. Synkretyzm. Misja ........................................................ Dynamika religii. Przebudzenia. Reformacje ............................................

509 514 518 520 521 523 529

7

§ 96. § 97. § 98. § 99. § 100. § 101. § 102.

Religia pop$du i p o sta d ......................................................................... Religia nieskoñczonoSci i ascezy ............................................................ Religia nicoáci i w spólezuda................................................................. Religia woli i posluszeñstwa .................................................................. Religia majestatu i pokory....................................................................... Religia m iloáci........................................................................................ Wyznania chrzeftijariskie..........................................................................

B. Zalotydele............................................................................................................ § 103. § 104. § 105. § 106. § 107. § 108.

*** 540 544 548 553 557 563 568

Zalozyciel........................................................................................ ■ Refonnator................................................................................................. Nauczydel................................................................................................. Filozof i teolog........................................................................................ Przyktad.................................................................................................... Poárednik .................................................................................................

568 572 574 575 578 579

Epilegomena...............................................................................................................

581

§ 109. § 110. § 111. § 112.

Fenomen i fenomenología....................................................................... R eligia...................................................................................................... Fenomenología religii............................................................................... Historia dyscypliny..................................................................................

583 590 593 598

PRZYPISY Cz?éd pierwsza: Przedmiot religii............................................................................ Czeád draga: Podmiot religii .................................................................................. Cz$ád trzeeia: Przedmiot i podmiot we wzajemnym oddzialywaniu....................... Cz$éd czwarta: áw iat................................................................................................ Cz^ád pigta: Postacie................................................................................................ Epilegomena..............................................................................................................

607 631 654 690 697 706

Wykaz skrótów .........................................................................................................

711

Gerardus van der Leeuw i jego fenomenologia religii Pamięci Zygmunta Poniatowskiego

Ewolucyjny przelom w nauce XX wieku - przelom, ktöry, byč može, pozwoli jej wyrwad się z okowöw scjentystyczno-materialistycznego paradygmatu spod znaku Bacona i Kartezjusza, Galileusza i Newtona - rozpocząl się przede wszystkim w fizyce, gdzie vviąže się z nazwiskami Einsteina, Bohra, Plancka, Heisenberga i Schrödingera, i w psychologii glębi, począwszy od Freuda, Adlera i Junga, poprzez Fromma i Homey, az po Binswangera i Frankla, Maslowa i Rogersa, Perlsa i Lowena, Szasza i Lainga czy Hillmana. Trzecim wydarzeniem tego przelomu bylo - i jest - religioznawstwo, a šcišlej ruch zwany, przez swych krytyköw zresztą, „ruchem rewaloryzacji religii”. Do jego inicjatoröw naleželi przede wszystkim .Rudolf Otto, Lévy-Bruhl, Jung, Eliade, Bachelard i van der Leeuw. Jeden z owych krytyköw „ruchu rewaloryzacji religii”, wloski uczony Ernesto de Martino, wspölny mianownik pogladöw jego reprezentantöw widzi w czterech następujących tematach. Pierwszym z nich jest uznanie specyficznego doäwiadczenia šwiętošci, rzeczywistošci „innej”, aracjonalnej, drugim - uznanie permanentnej funkcji mitu, trzecim z kolei - szukanie nieâwiadomych motywacji ¿wiadomych Struktur religijnych, czwartym zaš - teza o efektywnoéci symboli mitologiczno-rytualistycznych. Gerardus van der Leeuw - przyszly „Wielki Feno”, klasyk fenomenologii religii i jeden z filaröw ruchu jej rewaloryzacji - urodzil się 18 marca 1890 ro­ ku w Hadze (Holandia). Po skonczeniu gimnazjum w 1908 roku (gdzie wykazywal duze uzdolnienia literackie i artystyczne, a takže zainteresowania žyciem košcielnym - byl czlonkiem Holenderskiego Košciola Reformowanego) studiowal teologię na uniwersytecie w Lejdzie w latach 1908-1913, interesując się szczegölnie

9

historią religii (jego nauczycielem by! W. Brede Kristensen). Za gl6wny przedmiot dw6ch ostatnich lat swych studidw wybral egiptologię (pod kierunkiem slynnego P. D. Chantepie de la Saussaye’a). Dlatego tež, w latach 1913-1914, studiowal w Berlinie egiptologię u A. Ermana i K. Sethego, a następnie w Getyndze teologię i historię religii u W. Bousseta. Pracę doktorską Godsvoorstellingen in de oud-Aegyptische pyramidenteksten (Wyobraienia bogdw w staroegipskich Tekstach Piramid) obronil u Kristensena w 1916 roku. W tym samym roku zostal wyšwięcony na pastora Košciota Reformowanego. W czasie kolejnych dw6ch lat przygotowal do druku swą pienvszą ksiąžkę Historisch Christendom (1918). Wiosną 1918 roku van der Leeuw zostal powolany na katedrę historii religii i historii doktryny o Bogu uniwersytetu w Groningen. Piastowal ją až do swej šmierci w 1950 roku. W latach 1934-1935 byl rektorėm tego uniwersytetu. W 1938 roku zostal czlonkiem Kr61ewskiej Holenderskiej Akademii Nauk. Van der Leeuw rozwijal žywą dzialalnošč takže w Košciele jako prezes Stowarzyszenia Etycznego i Liturgische Kring oraz w muzycznym žyciu kraju, m.in. jako prezes Groningen Orkest Vereniging; gral na organach i dobrze špiewal. Po II wojnie Swiatowej van der Leeuw przeszedl z Christelijk Historische Unie (partii chadeckiej) do Socjalistycznej Partii Pracy. Z jej ramienia zostal w pierwszym powojennym rządzie holenderskim Dreesa ministrėm ošwiaty, kultury i nauki (1945-1946); w tym charakterze walczyl o stworzenie lepszych warunkdw dla nauczycieli, založyl narodowe Radio Nederland i powolai do žycia Związek Mlodziežy. Powrdciwszy do Groningen, van der Leeuw zostal wspdlzalozycielem i prezesem Holenderskiego Towarzystwa Religioznawczego, a takže wspdlinicjatorem zwolania pierwszego powojennego kongresu religioznawczego: odbyl się on w Amsterdamie we wrzešniu 1950 roku jako VII Międzynarodowy Kongres Historii Religii. Van der Leeuw przewodniczyl jego obradom i zostal wybrany na pierwszego prezesa międzynarodowej organizacji religioznawc6w: International Association for the Study of the History of Religions (IASHR, od 1955 roku - IAHR). W tym okresie van der Leeuw zostal czlonkiem zagranicznym Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van Belgie w Brukseli oraz Academia dei Lincei w Rzymie. W 1946 roku otrzymal honorowy doktorat uniwersytetu w Brnie (Czechoslowacja). .W toku kon­ gresu IASHR van der Leeuw zachorowal i zmarl 18 listopada 1950 roku w Utrechcie.

10

Van der Leeuw byl jednak przede wszystkim autorem. Opublikowal prawie szešdset pięddziesiąt prac naukowych, w tym okolo pięddziesięciu ksiąžek (z ktörych kilkanašcie mialo wznowienia); w swoim dorobku mial röwniez przeklady. Wszakže nie iloéciowy aspekt jego naukowej twörczoSci može nam imponowad: przedmiotem naszego prawdziwego podziwu musi by