Ege Adaları'nda Hakimiyet Mücadelesi Bizans ve Venedik'in Türkleri Durdurma Teşebbüsleri [1 ed.] 9786257459068

Table of contents :
Emre Kaymakçı Ege Adaları!nda Hakimiyet Mücadelesi Selenge Yayınları - 0023
Untitled.FR12 - 0001_2R
Untitled.FR12 - 0002_1L
Untitled.FR12 - 0002_2R
Untitled.FR12 - 0003_1L
Untitled.FR12 - 0003_2R
Untitled.FR12 - 0004_1L
Untitled.FR12 - 0004_2R
Untitled.FR12 - 0005_1L
Untitled.FR12 - 0005_2R
Untitled.FR12 - 0006_1L
Untitled.FR12 - 0006_2R
Untitled.FR12 - 0007_1L
Untitled.FR12 - 0007_2R
Untitled.FR12 - 0008_1L
Untitled.FR12 - 0008_2R
Untitled.FR12 - 0009_1L
Untitled.FR12 - 0009_2R
Untitled.FR12 - 0010_1L
Untitled.FR12 - 0010_2R
Untitled.FR12 - 0011_1L
Untitled.FR12 - 0011_2R
Untitled.FR12 - 0012_1L
Untitled.FR12 - 0012_2R
Untitled.FR12 - 0013_1L
Untitled.FR12 - 0013_2R
Untitled.FR12 - 0014_1L
Untitled.FR12 - 0014_2R
Untitled.FR12 - 0015_1L
Untitled.FR12 - 0015_2R
Untitled.FR12 - 0016_1L
Untitled.FR12 - 0016_2R
Untitled.FR12 - 0017_1L
Untitled.FR12 - 0017_2R
Untitled.FR12 - 0018_1L
Untitled.FR12 - 0018_2R
Untitled.FR12 - 0019_1L
Untitled.FR12 - 0019_2R
Untitled.FR12 - 0020_1L
Untitled.FR12 - 0020_2R
Untitled.FR12 - 0021_1L
Untitled.FR12 - 0021_2R
Untitled.FR12 - 0022_1L
Untitled.FR12 - 0022_2R
Untitled.FR12 - 0023_1L
Untitled.FR12 - 0023_2R
Untitled.FR12 - 0024_1L
Untitled.FR12 - 0024_2R
Untitled.FR12 - 0025_1L
Untitled.FR12 - 0025_2R
Untitled.FR12 - 0026_1L
Untitled.FR12 - 0026_2R
Untitled.FR12 - 0027_1L
Untitled.FR12 - 0027_2R
Untitled.FR12 - 0028_1L
Untitled.FR12 - 0028_2R
Untitled.FR12 - 0029_1L
Untitled.FR12 - 0029_2R
Untitled.FR12 - 0030_1L
Untitled.FR12 - 0030_2R
Untitled.FR12 - 0031_1L
Untitled.FR12 - 0031_2R
Untitled.FR12 - 0032_1L
Untitled.FR12 - 0032_2R
Untitled.FR12 - 0033_1L
Untitled.FR12 - 0033_2R
Untitled.FR12 - 0034_1L
Untitled.FR12 - 0034_2R
Untitled.FR12 - 0035_1L
Untitled.FR12 - 0035_2R
Untitled.FR12 - 0036_1L
Untitled.FR12 - 0036_2R
Untitled.FR12 - 0037_1L
Untitled.FR12 - 0037_2R
Untitled.FR12 - 0038_1L
Untitled.FR12 - 0038_2R
Untitled.FR12 - 0039_1L
Untitled.FR12 - 0039_2R
Untitled.FR12 - 0040_1L
Untitled.FR12 - 0040_2R
Untitled.FR12 - 0041_1L
Untitled.FR12 - 0041_2R
Untitled.FR12 - 0042_1L
Untitled.FR12 - 0042_2R
Untitled.FR12 - 0043_1L
Untitled.FR12 - 0043_2R
Untitled.FR12 - 0044_1L
Untitled.FR12 - 0044_2R
Untitled.FR12 - 0045_1L
Untitled.FR12 - 0045_2R
Untitled.FR12 - 0046_1L
Untitled.FR12 - 0046_2R
Untitled.FR12 - 0047_1L
Untitled.FR12 - 0047_2R
Untitled.FR12 - 0048_1L
Untitled.FR12 - 0048_2R
Untitled.FR12 - 0049_1L
Untitled.FR12 - 0049_2R
Untitled.FR12 - 0050_1L
Untitled.FR12 - 0050_2R
Untitled.FR12 - 0051_1L
Untitled.FR12 - 0051_2R
Untitled.FR12 - 0052_1L
Untitled.FR12 - 0052_2R
Untitled.FR12 - 0053_1L
Untitled.FR12 - 0053_2R
Untitled.FR12 - 0054_1L
Untitled.FR12 - 0054_2R
Untitled.FR12 - 0055_1L
Untitled.FR12 - 0055_2R
Untitled.FR12 - 0056_1L
Untitled.FR12 - 0056_2R
Untitled.FR12 - 0057_1L
Untitled.FR12 - 0057_2R
Untitled.FR12 - 0058_1L
Untitled.FR12 - 0058_2R
Untitled.FR12 - 0059_1L
Untitled.FR12 - 0059_2R
Untitled.FR12 - 0060_1L
Untitled.FR12 - 0060_2R
Untitled.FR12 - 0061_1L
Untitled.FR12 - 0061_2R
Untitled.FR12 - 0062_1L
Untitled.FR12 - 0062_2R
Untitled.FR12 - 0063_1L
Untitled.FR12 - 0063_2R
Untitled.FR12 - 0064_1L
Untitled.FR12 - 0064_2R
Untitled.FR12 - 0065_1L
Untitled.FR12 - 0065_2R
Untitled.FR12 - 0066_1L
Untitled.FR12 - 0066_2R
Untitled.FR12 - 0067_1L
Untitled.FR12 - 0067_2R
Untitled.FR12 - 0068_1L
Untitled.FR12 - 0068_2R
Untitled.FR12 - 0069_1L
z - 0024

Citation preview

EGE ADALARI'NDA HAKİMİYET MÜCADELESİ BİZANS VE VENEDİK'İN TÜRKLERİ DURDURMA TEŞEBBÜSLERİ (XI. - XV. YÜZYILLAR)

EMRE KAYMAKÇI

EMRE KAYMAKÇI Ege Üniversitesi Tarih bölümünden mezun oldu. 2019 yılında Dokuz Eylül Üniversitesi Tarih bölümünde yüksek lisansını ta­ mamladı. Orta Çağ'da Doğu Akdeniz'de Türk beylikleri, Bizans İmparatorluğu ve İtalyan devletleri üzerine çalışmalar yapan yazar, Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Orta Çağ Tarihi Anabilim dalında araşhrma görevlisidir.

EGE ADALARI'NDA HAKİMİYET MÜCADELESİ BİZANS VE VENEDİK'İN TÜRKLERİ DURDURMA TEŞEBBÜSLERİ (XI. - XV. YÜZYILLAR)

EMRE KAYMAKÇI

İstanbul,

2021

SELENGE YAYINLARI No: 161 1 Tarih Serisi: 126 1 Ağustos 2021, 1. Baskı GENEL YAYIN YÖNETMENi Kadir Yılmaz YAZAR Emre Kaymakçı EDiTÖR

Murat Çaylı SON OKUMA Ahmet Akkaya KAPAK GÖRSELi Guillaume Caoursin, Gestorum Rhodie obsidionis commentarii, Oratio

de morte magni Turci, De casu regis Zizimi, 30v, 82r.

KAPAK TASARIMI

Şevket Dönmezoğlu SAY FA DÜZENi

Hilal Yazlık BASKI-CiLT R epar Dijital Matbaası ISBN 978-625-7459-06-8 SERTiFiKA NO. 40675 Selenge Yayınları, Repar Tasarım

Matbaa ve Reklamcılık Ticaret Limited Şirketi'nin tescilli markasıdır.

Mimar Sinan Mah., Selami Ali Efendi Cad., No:

34672 Tel: O

5

Üsküdar/İstanbul

(212) 522 48 45

www.selenge.com. tr e-posta: selenge®selenge.com.tr

©Bu kitabın tüm hakları saklıdır. Tanıtım amaçlı, kısa alıntılar dışında metin ya da görseller yayınevinin izni olmadan hiçbir yolla çogaltılamaz.

İÇİNDEKİLER

ÖN SÖ Z GİRİŞ

..............................................................................................

...................................................................................................

Bizans'ın Doğuşu

.........................................................................

Venedik'in Ortaya Çıkışı.

............................................................

Venedik ve Bizans Arasındaki İ lk Temaslar Bizans' ta Isauria Hanedanı

............................

........................................................

İlk Venedik Doçları ve Venedik'in Tam Bağımsızlığı

.............

9 13 13 19 22 24 25

BİRİNCİ BÖLÜM BİZANS DÖNEMİNDE EGE ADALARI Bizans Denizciliği

..............................................................................

Akdeniz' in Kilit Noktası Olarak Bizans Döneminde Girit

.........

31 34

Bizans Döneminde Midilli Adası ve Türk Denizciliğinin Doğuşu

38

Bizans Dönemi'nde Sakız Adası ve Çaka Bey' in Adadaki Mücadelesi . . .

41

......................................................................

Bizans böneminde Rodos Adası

................................................

.....................................................

Bizans Dönemi'nde Eğriboz Adası . .

...............................................

44 49

İKİNCİ BÖLÜM BATI ANADOLU TÜRK BEYLİKLERİ VE VENEDİK DÖNEMİNDE EGE ADALARI Venedik Denizciliği iV. Haçlı Seferi

...........................................................................

...................................................................................

Latin İmparatorluğu Döneminde (1204-1261) Ege Adaları'nın Durumu

.................................................................

51 54 59

Latin İmparatorluğu'nun Çözülmesi ve Bizans İmparatorluğu'nun Konstantinopolis'te Dirilmesi . .

....................

1261-1296 Yılları Arasında Venedik'in Hakimiyetindeki Girit Adası

...........................................................

64 65

Çaka Bey'in Bırakhğı Yerden Türk Denizciliğini Ateşleyen Beylik: Menteşeoğulları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Menteşe Beyliği'nin Ege Adaları'ndaki İlk Faaliyetleri . . . . . . . . . . . . . . . 67 Aydınoğulları'nın Kuruluşu ve Gazi Umur Bey1e Birlikte Türklerin Ege Adaları'ndaki Durumu

.............................

68

Bizans İ mparatorluğu'nun ve İtalyan Devletlerinin Korkulu Rüyası Gazi Umur Paşa'nın Ege Adaları'ndaki Faaliyetleri 72 ....................

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM EGE ADALARI'NDA OSMANLI BEYLİGİ, BİZANS VE VENEDİK Osmanlı Beyliği'nin Kuruluşu ve İlk Denizcilik Faaliyetleri

.................................................................

1. Murad Döneminde Ege Adaları'nda Durum

............................

1. Bayezid Dönemi'nde Bizans ve İtalyan . Deniz Devletleri ile İ lişkiler

............. ...............................................

81 84 86

1. Mehmed (Çelebi) ile Birlikte Osmanlı Devleti'nin İkinci Kez Kuruluşu ve Adalardaki Mücadeleler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 il. Mehmed (Fatih Sultan) Dönemi Öncesi

Ege Adaları'ndaki Durum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 1 453 Konstantinopolis'in Düşüşü ve Fatih Sultan Mehmed Dönemi'nde Ege Adaları .

........... .....................................

90

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM EGE ADALARI'NDA TİCARİ DURUM Bizans ve İ talyan Devletleri Arasında Ticari Anlamda İlk Etkileşimler

96

1261 Nymphaion (Nif) Antlaşması' na Kadar İmzalanan Antlaşmalar (Bizanslılar-Türkler-İtalyan Devletleri)

1 00

1261 Nymphaion (Nif/Kemalpaşa) Antlaşması'ndan 1453 Konstantinopolis'in Düşüşüne Kadar İ kili Antlaşmalar

105

Ticarete Konu Olan Mallar

111

...................................................................................

...................

.............

Şap

..............................................................

..................................................................................................

Sakız

...............................................................................................

111 1 12

Buğday

113

At

114

....................................................................................................

Şarap

...................... . . ...................................... . ...... ............... ..........

Diğer Ürünler

SONUÇ

...............................................................................................

KAYNAKÇA D İ Z İN

....................................................................................

.............................. . . ......................................................

..................................................................................................

114 115

117 121 133

GÖRSELLER LİSTESİ

Görsel 1: Piri Reis'in Venedik Haritası. Görsel 2: Venedik Paraları

. .

............. .. ..........................

. ................................................................

Görsel 3: 12. Yüzyıla Ait Bizans Dromonu Çizimi Görsel 4: Grejuva'nın (Rum Ateşi) tasviri.

.

. ........... ...........

. .. .

............... ... . ... ............

22 26 33 33

Görsel 5: Piri Reis' in Midilli Adası Haritası. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Görsel 6: Piri Reis' in Sakız Adası Haritası. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Görsel 7: Piri Reis'in Rodos Haritası. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Görsel 8: Ege Denizi ve Ege Adaları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Görsel 9: San Marco Bazilikası'ndan 13. Yüzyıl, Üç Direkli Venedik Gemisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 .. .... .. ... . .

Görsel 10: Piri Reis'in Girit Adası. .

............

.

. . ... .. . . .

........ . ..

.

.

.. .. . ......

Görsel 11: 992 yılında yapılan antlaşma metni.

.

..

..

. .

. . . 63

....... . . ...

.......... . .........

. . . 98 . ...

ÖN SÖZ Yunanistan ve Batı Anadolu kıyılarında yer alan ve Yunanca ALya (o IT€Aayoç (Egeo Pelagos) olarak adlandırılan Ege Adaları, 24000 km2lik alana sahiptir. Coğrafi anlamda en büyük şehri Ro­ dos'tur. Ege ismi mitolojik bir hikayeye dayanmaktadır. Yunan mitolojisine göre Atina Kralı Aegeus, oğlu Theseus'a, insan yiyen "Minotaur" adlı boğayı öldürmesi için görev verir ve görevi başa­ rıyla tamamlarsa gemisine beyaz bayrak çekmesini söyler. Theseus boğayı öldürmeyi başarsa da bayrak çekmeyi unutur. Bunu gören ve oğlunun öldüğünü düşünen Aegeus, denize atlayarak intihar eder. Denize bu nedenle Aegeus, yani Ege Denizi adı verilir. Ayrıca Archipelagos (Arşipel) yani Adalar Denizi olarak da anılmaktadır. En önemli ve en büyük Ege Adaları Girit, Midilli, Rodos, Sakız ve Eğriboz'dur. Akdeniz içerisinde yer alan bu adalar tarih boyunca ciddi bir rol üstlenmiş, Orta Çağ'dan bu yana, devletlerin siyasi ve ticari alanlarda sıçrama tahtası olarak kullandıkları üs olmuşlardır. Ticari anlamda Girit'te üretilen şarap ve peynir, Sakız'daki "Mas­ tika" adlı sakız ve Foça'daki şap devletlerin en çok önem verdiği ürünler. arasında yer almıştır. Siyasi ve askeri anlamda da özellikle Midilli Adası için Bizanslılar ve İ zmir Beyi Çaka Bey, Tenedos (Boz­ caada) için Venedik ve Ceneviz, Eğriboz için de İ talyan devletleri, Bizanslılar ve Türkler mücadele içerisinde olmuşlardır. Çalışmanın ilk bölümünde Byzantium şehrini alan Konstanti­ nos'un devleti nasıl kurduğuna, Venedik'in coğrafi anlamda yerle­ şimine, kuruluşuna, Bizans'ın eyaleti haline gelişine, IX. yüzyılda bağımsızlığını kazanışına ve ilk doçlarına (yöneticilerine) değinile­ cektir. İkinci bölümün başında Bizans denizcilik unsurlarına ve ar­ dından Girit Adası'nın önemine yer verilecektir. Daha sonra Bizans İmparatorluğu' na zor anlar yaşatarak birçok Ege adasına sahip olan ve Türk denizciliğine adını altın harflerle yazdıran Çaka Bey ile bir­ likte, Türklerin denizlerle tanışmasından söz edilecektir. Nitekim

10

Ege Adaları'nda Hakimiyet Mücadelesi

daha sonra kurulacak Menteşeoğlu, Aydınoğlu ve Osmanlı Devleti gibi Türk devletleri onun temelini attığı denizciliği geliştirecektir. Türklerin Ege Denizi'yle tanışması ve adaların Bizans döneminde­ ki durumu ele alındıktan sonra Venedik ve Türk Beylikleri döne­ mindeki adalar bahsine geçilecektir. Burada özellikle iV. Haçlı Se­ feri'nden sonra Venedik'in önderliğinde Latin İmparatorluğu'nun kurulmasına ve en önemli Bizans adası Girit'i nasıl satın aldığına değinilecektir. Venedik bu tarihten 1261'de Bizans ile Ceneviz ara­ sındaki Nif Antlaşması'na kadar Ege Denizi'nde hakimiyet sahibi olmuştur. Sonra Latin İmparatorluğu dönemine yer verilip Venedik döneminin Girit'ine değinilecektir. Çaka Bey'den sonra duraklayan Türk denizciliği, Türkiye Sel­ çukluları ve ardından 1278 yılında kurulan Menteşe Beyliği ile tek­ rar şaha kalkmıştır. Menteşe Beyliği'nin kuruluşuna ve İtalyan de­ niz devletleriyle adalardaki münasebetine yer verildikten sonra bir başka önemli Türk beyliğinden, Aydınoğulları'ndan söz edilecektir. Özellikle Aydınoğlu Gazi Umur Paşa'nın adalarda tam bir Türk ha­ kimiyeti sağlaması üzerinde durulacaktır. Nitekim Gazi Umur Paşa, gerek Bizans gerekse Venedik siyasetinde önemli bir yere sahiptir. Onun adalardaki faaliyetlerinden sonra, ikinci kısmın sonlarında Osmanlı Beyliği'nin Orhan Bey ile birlikte İtalyan denizci devletleri ve Bizans İmparatorluğu ile ilişkilerine değinilecek ve ardından il. Bayezid'in faaliyetlerine yer verilip ikinci kısım sonlandırılacaktır. Çalışmanın son bölümü yani üçüncü bölümde genel anlamda ti­ caretin kısa tarihine, devletler arası antlaşmalara ve son kısımda da ticarete konu olan ürünlere yer verilecektir. 992 yılında Bizans İ m­ paratorluğu'ndan imtiyazlar almaya başlayan Venedik, görüleceği üzere, 1 082 yılında Bizans İmparatoru 1. Aleksios Komnenos'tan kazandığı ayrıcalık sayesinde Bizans'ı ticari ve siyasi anlamda kuklası haline getirmiştir. 1 082'den 1261 yılına kadar da üstünlü­ ğünü sürdürecektir. Fakat Bizans, 1261 'de Venedik'e verdiği imti­ yazlara benzeyen bir ayrıcalığı Ceneviz'e de verdikten sonra Ege Adaları'nda güç dengeleri değişecektir. Ayrıca bu bölümde İtalyan denizci devletlerinin 13001ü yıllardan itibaren Menteşeoğulları, Aydınoğulları, Saruhanoğulları ve Osmanlı Beyliği ile anlaştığı gö­ rülecektir. Özetle çalışmada başlangıçta Bizans İmparatorluğu'nun ve Venedik'in tarihine kısaca yer verildikten sonra özellikle 1 082 yılından 1 479 yılına kadar Ege Adaları'ndaki siyasi, ticari ve diplo­ matik olaylar ve olgular incelenecektir.

Emre Kaymakçı

11

Bu çalışma, 2019 yılında Prof. Dr. Erkan Göksu danışmanlığın­ da kaleme alınan "Ege Adaları'nda Hakimiyet Mücadelesi (Bizans­ lılar, Venedikliler, Türkler)" adlı yüksek lisans tezinin genişletilmiş halidir. Çalışmaya konuyla ilgili görseller, Bizans'ın Venedik'e ver­ diği imtiyaz belgeleri ve Türkler ile Girit Dukalığı arasında imzala­ nan antlaşmaya ait bir belge eklenmiştir. Bununla birlikte metinde bazı yerler genişletilmiş, ayrıntılı olarak anlatılmaya çalışılmıştır. Bu çalışmam boyunca desteklerini hissettiğim başta Prof. Dr. Erkan Göksu ve Dr. Ö ğretim Üyesi Nuri Adıyeke hocalarım olmak üze­ re tüm hocalarıma, gerek manevi gerekse fikri açıdan her zaman yanımda olan meslektaşım Hülya Çiçek'e ve aileme teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca eserin yayımlanma sürecinde ilgi ve desteklerini benden esirgemeyen başta saygıdeğer Genel Yayın Yönetmeni Kadir Yıl­ maz ve meslektaşım Dr. Murat Çaylı olmak üzere tüm yayınevi ça­ lışanlarına teşekkür ederim. Emre Kaymakçı

GİRİŞ

Bizans'ın Doğuşu Roma'nın kuruluşu genel kanıya göre MÖ 753'e tarihlenir. Efsa­ neye göre Romulus'un, kardeşi Remus'u öldürmesinden sonra kral­ lık dönemi başlamıştır.ı Roma, başlarda krallıkla yönetilmiş fakat Tarquinius Superbus'un kentten kovulmasıyla birlikte cumhuriyet dönemine girmiştir. Krallık döneminde çevresindeki kent devlet­ leriyle mücadele eden Roma kenti, cumhuriyet döneminde gitgide Akdeniz'e açılmış; Afrika, Balkanlar ve Eski Çağ'daki ismiyle Asia Minor'da (Küçük Asya-Anadolu) egemenlik kurmuştur. Cumhuri­ yet döneminde dışarıda böylesine güçlü görünen Roma, içeride çal­ kantılarla uğraşmıştır. Bunun en önemli göstergelerinden bir tanesi cumhuriyette Gracchus2 kardeşlerden itibaren Octavianus'un kura­ cağı Principatus ( İ mparatorluk) dönemine kadar iç savaşların var olmasıdır. Ancak Marcus Antonius ile yaptığı Actium3 Savaşı'nı ka­ zanan Octavianus (Augustus), iç savaşları sona erdirmiş, MÖ 27'de tek başına imparator olup Principatus4 dönemini başlatmıştır.

2

3

4

Titus Livius, Ab Urbe Condita, 1 . 7. Roma Cumhuriyet döneminde yaşamış Tiberius Gracchus (Ö. MÖ 133) ve Gaius Gracchus (Ö. MÖ 121) köylü kesimi için ekonomik reform yapmaya çalışmış, bu mücadelerinin sonunda Senato üyeleri tarafından öldürülmüş iki kardeştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Plutarkhos, Gracchus Kardeşler: fAIOI: fPAKXOI, çev. Sema Sandala, Belge Yayınlan, İstanbul 2001. Bu savaş, Marcus Antonius ile Octavianus arasında MÖ 31-29 yıllan arasında meydana gelmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Mary Beard, SPQR: A History of Andent Rome, Profile Books, 2015, ss. 71 1-717 (sayfa numarası epub formahna göre verilmiştir); Mary Beard, SPQR: Antik Roma Tarihi, çev. İrem Sağlamer, Pegasus Yayınlan, İstanbul 201 8, ss. 348-350. Principatus yani İmparatorluk Dönemi, Octavianus (MÖ 27-MS 14)'un MÖ 27'de başa geçip MS 476'da son imparator Romulus Augustulus'un ölümüne kadarki süreyi kapsar.

14

Ege Adaları'nda Hakimiyet Mücadelesi

Augustus, imparatorluk döneminin başlarında daha çok Roma sınırlarını koruma politikası izledi. Augustus'tan sonra başa gelen imparatorlar da genellikle onun politikasını sürdürdüler ancak MS il. yüzyılda dönemin güçlü devleti Partlar5 ile mücadele etmek du­ rumunda kaldılar. MS III. yüzyıla gelindiğinde de imparatorluk içerisinde isyanlar, içte ve dışta savaşlar eksik olmadı. Bu yüzyılın imparatorlarından Diocletianus6 (MS 284-31 6) dönemiyle birlik­ te önemli sayılabilecek gelişmelerden bir tanesi devletin yönetim şeklinin değişmesidir. Bu yönetim şekli "tetrarkhia" (tetrarşi) yani dörtlü yönetimdir. Dörtlü yönetim şekli, doğuda bir Augustus'un batıda da bir Augustus ve onlardan sonra başa gelmesi için seçilen Caesarların bulunduğu sistemdi. Bu noktadan hareketle Roma'nın Doğu-Batı şeklinde ayrılması daha sonraki bir tarihte gerçekleşmiş olsa da temellerinin Diocletianus döneminde atıldığı söylenebilir. Bazı bilim insanları, Bizans'ın (Doğu Roma) kuruluşunu MS VI. veya VII. yüzyıllara, bazıları da MS III. yüzyıla Roma İmparatoru 1. Konstantinus dönemine atfeder. Bu tartışma çalışmanın kapsa­ mı dışında olmakla birlikte Bizans'ın kuruluşunu Konstantinus ve onun başkent olarak seçtiği Konstantinopolis ile başlatmak gere­ kir. Cariye Helena'nın oğlu olduğu ve Naissus (Niş)'da doğduğu söylenen 1. Konstantinus (MS 307-337), Diocletianus'un kurduğu yönetim şekline göre MS 307 yılında Severus'un öldürülmesiyle Augustus makamına yerleşmiştir.7 Bir süre tetrarkhia yönetiminin getirdiği sıkıntılarla mücadele eden Konstantinus, Khrysopolis'de ( Ü sküdar ) Licinus ile yaptığı savaştan galip gelerek tetrarkhiayı sona erdirip tek başına hüküm sürmeye başlamıştır.8 Konstanti5 6

7

8

Partlar: Günümüz İranlılarının Eski Çağ'daki ataları. MS 244'te doğan Gaius Aurelius Diocletianus, MS 284'te Roma İmparator­ luğu'nun başına geçmiştir. Azat edilmiş bir köle ya da katibin oğlu Diocle­ tianus, Makedonya'da valilik görevini üstlenmiş ve Persler üzerine seferlere çıkmıştır. Onun en önemli reformu yönetim sistemini değiştirmesidir. Dioc­ letianus için ayrıntılı olarak bkz. Oktay Akşit, Roma İmparatorluk Tarihi, Cilt il, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1970, ss. 207-241; Elio Lo Cascio, "The Govemment and Administration of the Empire in the Cent­ ral Decades of the third Century", The Cambridge Ancient History The Crisis of Empire A.D. 193-337, ed. Averil Cameron, Peter Gamsey ve Alan K. Bowman, Cambridge University Press, 2008. Dionysios Stathakopoulos, Bizans İmparatorluğu 'nun Kısa Tarihi, çev. Cumhur Atay, İletişim Yayınları, İstanbul 2018, s. 33; Stephen Mitchell, Geç Roma İmpa­ ratorluğu MS 284-641, çev. Turhan Kaçar, TTK, Ankara 201 6, s. 91. Dionysios Stathakopoulos, ss. 33-34; Stephen Mitchell, s. 9�; A.A. Vasiliev, Bi­ zans imparatorluğu Tarihi, Alfa Yayınları, çev. Tevabii Alkaç, Istanbul 2017, s. 60.

Emre Kaymakçı

15

nus'un başa geldikten sonra yaptığı işlerden belki de en önemlisi Bizans'ın 1 453'teki yıkılışına kadar başkent hüviyetinde bulunan, sonrasında Fatih Sultan Mehmed'in fethetmesiyle Türklerin ege­ menliğine geçecek Konstantinopolis (Kwva'ravnvovTioALç) şehri­ ni kurmasıdır. Konstantinus başkent seçimine önem vererek daha önceki yüz­ yıllarda da stratejik değeri fark edilen -ki bunu Grek tarihçi Polybi­ us9 da ayrıntılı şekilde anlatmıştır- Byzantion kentini tercih etmiştir. Byzantion kentinin ilk dönemlerine dair çok net bilgiler olmamakla birlikte kentin Megara kolonisinin lideri Byzas tarafından kuruldu­ ğu söylenmektedir.10 Nitekim kentin adını Byzas'tan aldığı düşü­ nülmektedir.11 Konstantinus'un Byzantion'u seçmesindeki kayda değer sebep, devlet meselelerinde hem doğu hem de batı ile ilgili konulara hakim olma düşüncesidir. Bilindiği üzere Byzantion, Asya ve Avrupa arasında kavşak nokta olması sebebiyle günümüze ka­ dar önemini sürdürmüştür. Konstantinus yeni başkentle ilgili ola­ rak inşa çalışmalarını MS 324 yılında başlatarak kente sur, saray, hipodrom, senato binası ve kiliseler kazandırmıştır. Bu inşalardan sonra kent 1 1 Mayıs 330'da yapılan resmi törenle açılmıştır. Böy­ lelikle Konstantinus'un şehri Konstantinopolis kurulmuş ve 1453'e kadar imparatorluğun başkenti konumunu sürdürmüştür. Bizans'ın kurucusu Konstantinus başkenti kurduktan sonra mali ve askeri alanlarda reformlar yaparak imparatorluğu sağlamlaştır­ ma yoluna gitti. Mali alanda imparatorlukta uzun yıllar kullanılacak yeni altın sikke "solidus"u tedavüle çıkardı. Böylece maddi istikrarı sağlad�. Bunun yanı sıra her imparatorlukta merkezi otoriteyi koru­ mak için askeri ve sivil kanadı ayırmak önemli reformların başında gelmiştir. Konstantinus da bu ayrımı yapmış, ayrıca orduyu gelişti­ rerek askeri alana katkı sağlamıştır.12 9

10 11 12

Polybius, Historia, iV. 38-44. çev. W.R. Paton, Harvard University Press Loeb Classical Library, 1922. MÖ 203-120 yıllan arasında yaşayan Polybius, MÖ 264-146 arası dönemi kapsayan Historia adlı eserin yazandır. Eserinde Roma Cumhuriyeti'nin Akdeniz'de nasıl hakim hale geldiğini anlatır. Polybius bu­ nun yanı sıra Roma'daki askeri ve siyasi kurumlan da inceler. Kentin kuruluşuna dair söylenceler için ayrıntılı olarak bkz. Işın Demirkent, "İstanbul", TDV, Cilt: XXIII, 2001, s. 205; A.A. Vasiliev, s. 75. A.A. Vasiliev, s.74; Işın Demirkent, "İstanbul", TDV, Cilt: XXIII, 2001, s . 205; Dionysios Stathakopoulos, s. 20. A.A. Vasiliev, s. 60; Dionysios Stathakopoulos, ss. 34-35; John Haldon, Bizans Tarih Atlası, çev. Ali Özdamar, Kitap Yayınevi, İstanbul 2006, s. 35.

16

Ege Adaları'nda Hakimiyet Mücadelesi

1. Konstantinus'tan sonra imparatorluk, oğulları13 arasında payla­ şıldı. Konstans Doğu'yu, il. Konstantius ise Bah'yı hakimiyeti alhna aldı.14 Konstans babasının ölümünden sonra İtalya, İllirya ve Afrika bölgesinde görev aldı. MS 340 yılında ise kardeşi il. Konstantius'a Aquileia15 yakınlarında mağlup olup hayahnı kaybetti. il. Konstan­ tius ise imparatorluğu döneminde Aryanizmi16 teşvik etti, Persler ve Cermenlerle başarılı mücadelelerde bulundu .17 1. Konstantinus'un oğullarının ardından pagan eğilimli Julianus (MS 361-363) başa geçtiyse de onun devri kısa sürdü. Julianus, Hristiyanlık eğitimi al­ mak amacıyla Kappadokia'ya gönderildi. Burada alh yıl kaldıysa da kendisini Hristiyanlığa yakın hissetmemişti. il. Konstantius'un ölümünün ardından tahta geçti. 363 yılında Perslerle girişilen sa­ vaşta yaralandı ve yaşamını yitirdi.18 Filozof olarak da bilinen Julia­ nus, Hristiyanlığa karşı paganlığı savunduğu Ka'ta 'tWV raAı/\aı.wv (Kata ton Galileon) yani Celilelilere Karşı Paganlığın Savunusu adlı kitabı kaleme aldı.19 Konstantinos'un oğullarının ardından pagan eğilimli Julianus (MS 361-363) başa geçtiyse de onun devri kısa sür­ dü. Bizans İmparatorluğu'nda Konstantinus'un Hristiyanlık dinini imparatorluk dini hfiline getirmesiyle sorunlar baş göstermeye baş­ lamışh. İmparatorluktaki dini meseleler, çalışmanın kaps amında olmasa da bu meselelerin imparatorluk boyunca ciddi boyutlarda tarhşıldığını belirtmek gerekir. Nitekim Julianus da bu meselelerin içinde yer alan son pagan imparator olarak tarihe geçmiştir. 13

14 15 16

17 18 19

Konstantinos'un üç oğlu vardı ki bunların adları Konstantius, Konstantinus il ve Konstans'dı. Kardeşler arasındaki mücadeleler için bkz. Oktay Akşit, Roma İmparatorluk Tarihi, Cilt: il, ss. 298-309. Dionysios Stathakopoulos, s. 45; Cecile Morrisson, Bizans Dünyası: Doğu Roma İmparatorluğu (330-641), çev. Aslı Bilge, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2014, s. 23. Kuzey Doğu İtalya'da Udine kentinin içinde bulunan bir yer. MS iV. yüzyılda İskenderiye'de yaşayan Hristiyanların ortaya çıkardığı öğre­ tidir. Aryanistler, Ortodoks Hristiyan inanana sahip olanlardan ayn olarak Hz. İsa'nın tanrısallığını inkar edip teslise yani üçlü inanca itibar etmemek­ tedir. 325 yılında İznik'te yapılan Konsil'de onlar sapkın ilan edilmişlerdir. 1. Konstantinos, Aryanizmle mücadele ederken oğullan bu inanışı savunmuştur. Averil Cameron, "The Reign of Constantine A.D. 306-337", The Cambridge An­ cient History The Crisis of Empire A.D. 1 93-337, s. 97; Charles Freeman, Mısır, Yunan ve Roma, Dost Kitabevi, Ankara 2003, ss. 582-583; T. E. Pollard, "Origins of Arianism", The fournal of Theological Studies, Sayı: 9 No:l, 1958, ss. 1 03-1 1 1 . Peter Brown, Geç Antik Çağ Dünyası, çev. Turhan Kaçar, Alfa Yayınlan, İstanbul 2017, ss. 105-1 08. Peter Brown, s. 108. Julianus, Celilelilere Karşı Paganlığın Savunusu, çev. Elif Göktepe, Kırmızı Kedi Yayınevi, İstanbul 2019.

Emre Kaymakçı

17

İmparator Valens'ten sonra başa geçen I. Theodosius (MS 379395) döneminde, dini mesele kapsamındaki Aryanizm dışında bir de Gotlar20 meselesi bulunmaktaydı. Roma'nın kuzeyinden geldik­ leri söylenen Gotlar daha 1. Theodosius döneminden önce Roma İmparatorluğu'na zorluk çıkarmaya başlamışlardı. MS 378 yılında Adrianopolis'te2ı (AbQuxvovrı:oALç) Roma'yı mağlup etmişlerdi.22 Gotlar daha sonraki yıllarda bununla yetinmeyip Ege Adaları da dahil olmak üzere Anadolu'nun sahil kıyılarını yağmalamış, Byzan­ tion'a zarar vermişlerdi.23 Got sorunlarıyla karşı karşıya kalan Valens'in (MS 364-378) ha­ lefi 1. Theodosius birkaç başarısız seferden sonra barış antlaşması imzalamış hatta onları çeşitli kademelere yerleştirerek impara­ torlukta Germen unsurlarının görülmesine sebebiyet vermiştir.24 Theodosius Got meselesi dışında pagan unsurları imparatorluktan silmek için uğraşması ve Theodosius surlarını ve sütunlarını inşa ettirmesiyle bilinir. Aryanizm ve pagan unsurlar bu imparatordan sonra birçok haktan mahrum kalmıştır.25 İmparatorluk yönetimi I . Theodosius'un MS 395 yılındaki ölümüyle birlikte, oğulları Arca­ dius'un Doğu'yu, Honorius'un ise Bah'yı almasıyla iki başlı şekil­ de devam etmiştir.

20

21 22

23 24 25

Germen kökenli Gotlar, Batı Roma İmparatorluğu'nun çöküşünü hızlandıran en önemli unsurdur. Onların ilk yaşadıkları yer olarak Tuna Nehri tespit edil­ miştir. Got tarihçi Jordanesi kökenlerini İskandinavya'ya bağlasa da bunun tartışmalı olduğunu söylemiştir. Avrupa Hunları tarafından Batı'ya doğru süıjilen Gotlar, Roma'yı istila etmiş fakat daha sonra Roma kültürü ile bü­ tünleşmişlerdir. Bugünkü Avrupa toplumunun oluşumunda önemli katkılan olmuştur. Ayrıntılı bilgi için bkz. Tacitus, Germania, çev. Mine Hatapkulu, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2006; Norbert Wagner, Getica: Untersuchungen zum Leben des fordanes und zur frühen Geschichte der Goten, Gruyter, 1967; Peter He­ ather, Gotlar, çev. Erkan Avcı, Phoenix Yayınlan, Ankara 201 2; Herwig Wolf­ ram, Germenler, çev. Tuğba İsmailoğlu Kacır, Kronik Yayınlan, İstanbul 2020; John Bury, Barbarlar'ın Avrupa'yı İstilası, çev. İslam Kavas & Yusuf Akbaba, Kronik Yayınlan, İstanbul 2020. Günümüzde Edime. Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, çev. Fikret Işıltan, TTK, Ankara (9. Basım) 2017, s. 48; Judith Herrin, Bizans: Bir Ortaçağ İmparatorluğunun Şaşırtıcı Yaşamı, çev. Uygur Kocabaşoğlu, İletişim Yayınlan, İstanbul 2010, s. 43; Cecile Morrisson, s. 32. AA. Vasiliev, s. 1 06. AA. Vasiliev, s. 109; Cecile Morrisson, s. 33. Peter Brown, s. 125.

18

Ege Adaları'nda Hakimiyet Mücadelesi

Got sorunu 1. Theodosius'tan sonraki imparatorlar döneminde devam etti ve sonunda imparatorluğun Bah kısmının çöküşüne se­ bep oldu. Got sorununun dışında, Türk tarihinin önemli devletlerin­ den Avrupa Hunları26 da Roma için tehlike arz etmişti. II. Theodosi­ us dönemi imparatorluk tarihinde önemli olayların olduğu dönem olarak bilinir ki bu dönemin olaylarından biri Hun tehdidinin başla­ ması ve Gotların hareketlenmesidir. Gotlar V. yüzyılın başlarından itibaren Roma İmparatorluğu topraklarına saldırarak imparator­ lukta tehlikeler yaratmışhr. Vizigot Kralı Alaric'in Roma'ya girmesi başta olmak üzere Gotlar, Vandallar, Süevler Kuzey Afrika'daki ve İspanya'daki imparatorluk topraklarına baskınlar düzenleyerek bu­ raları ele geçirmişler ve ilk krallıklarını kurmuşlardır.27 il. Theodosius (MS 408-450), Hristiyanlığı imparatorlukta yay­ maya çalışan, küçük yaşlardan itibaren Perslerle mücadele eden ve yazdığı kanunlarla Roma hukukuna katkı sağlayan bir impara­ tordu. 450 yılında ölürken ardında varis bırakmamıştı. Bu nedenle onun yerine Marcianus (MS 450- 457) geçti. Marcianus impara­ torluk içerisinde 451 yılında yapılan Kadıköy Konsili ile birlikte Hristiyanlığı daha da pekiştiren kişi oldu. Marcianus'tan sonra yönetimi 1. Leo devraldı. Bu iki hükümdarın döneminde de Got sorunu devam eti. Leo (MS 457-474), 468 yılında Vandallara karşı başarılı seferlerde bulundu. Onun 474'e kadar süren hükümdarlı­ ğından sonra başa, önemli hanedan Isaurialılardan Zeno (MS 471494) geçti.

Zeno döneminde Got Şefi Odoacer'in 476 yılında Roma'nın son imparatoru Romulus Augustulus'u tahtından indirip Bah kanadı­ na son vermesi dikkat çekici bir gelişmedir. Nitekim bu tarihlerden sonra Doğu Roma ve başkenti Konstantinopolis merkez hale ge26

27

Avrupa Hunları MS 4. yüzyılda Orta Asya'da varlıklarını sürdüren bir kavim­ dir. Balamir, Uldız ve Attila gibi önemli hükümdarlara sahip Avrupa Hunları, Germen unsurların yani Gotların hareketine sebep olarak dünya tarihini cid­ di ölçüde etkileyen topluluk olarak bilinir. Özellikle Avrupalılarca "Tann'nın Kırbacı" olarak bilinen Attila, Doğu ve Batı Roma'ya zor anlar yaşatmıştır. Şerif Baştav, "Avrupa Hunları", ed. Kemal Çiçek, Salim Koca & Hasan Celal Güzel, Türkler Ansiklopedisi, Cilt: 1, ss. 853-886; Jean Paul Roux, Türklerin Tarihi Pasifik'ten Akdeniz 'e 2000 Yıl, çev. Aykut Kazancıgil & Lale Arslan Özcan, Ka­ balcı Yayınevi, İstanbul 2015, ss. 70-75. A.A. Vasiliev, s. 1 20; Stephen Mitchell, s. 162; Guy Halsall, "The Barbarian In­ vasion", The New Cambridge Medieval History, Vol. 1 c. 500-c. 700, Cambridge University Press, 2008, s. 49.

Emre

Kaymakçı

19

lecektir. Romulus Augushılus'un tahttan indirilmesiyle Odoacer, İtalya'ya hükmetmiş hatta Bizans için tehlike arz etmeye başlamış­ tır. Bu tehlikenin farkında olan Zeno, Odoacer üzerine bir başka Got şefi Theodoric'i yollamıştır. Theodoric, Ravenna'yı28 zapt etmiş ve Odoacer'i mağlup ederek öldürmüştür. Bu sayede İ talya'ya ha­ kim olan Theodoric yeni bir krallık kurmuşhır.29

Venedik'in Ortaya Çıkışı Tarih biliminde neden-sonuç ilişkisi ve bağlam çok önemlidir. Söz gelimi Batı Roma'nın yıkılma sürecinde Got istilaları Vene­ dik'in kurulmasına ve Akdeniz'e uzun süre hükmetmesine yol aç­ mıştır. Nitekim Gotların İ talya topraklarındaki istilaları yüzünden insanların arkası kesilmeyen göç hareketleri başlamıştır. Venedik'in kurulduğu lagünlerdeki insanlar da bu istilalardan nasibini almış, devamlı olarak yer değiştirmiş ve şehirlerini tekrar kurmuşlardır. Venedik kronikçilerinden John Deacon'un Chronicon Venetum'unda Venedik ile ilgili şu sözler yer almaktadır: "secunda vero Venecia est illa, quam apud insulas scimus, que Adriatici maris collecta sinu, interfluentibus undis, positione mirabili, multihıdine populi­ feliciter habitant."30 Orta Çağ tarihçilerinden İbn Haldun, Venedik ile ilgili şu bilgileri kaleme almıştır: "Bu kısmın bir ucu dördüncü iklimin ve Akdeniz' in içine girer. Bu uç kısmını Akdeniz' in kuzey istikametindeki uzantısı olan Venedik Denizi kuşatır. Venedik Denizi daha sonra batıya kıvrılır, kuzey kıs­ mın,.sonuna paralel olarak ilerler, bu istikamette giderken dördüncü iklimden ona paralel olarak ulu bir dağ çıkar (Apeninler). Venedik Körfezi'nin bulunduğu yerde Venedik illeri bulunur."31

28

29 30

31

İtalya'nm Romagna bölgesinde bulunmaktadır. Aynnhlı bilgi için bkz. Ju­ dith Herrin, Ravenna Capital of Empire, Crucible of Europe, Princeton University Press, 2020. A.A. Vasiliev, s. 1 33; Dionysios Stathakopoulos, s. 55. " .. .İkincisi adalarla birlikte Adriyatik Denizi'nin yakınında, dalgaların aklığı kanallara sahip harika bir konumda bulunan Venedik'te çok sayıda mutlu in­ san yaşar." Chronache Veneziane Antichissime La Cronoca Veneziana Del Diacono Giovanni, ed. Giovanni Monticolo, Cilt: I, Roma, 1890, s. 59. İbn Haldun, Mukaddime, haz. Süleyman Uludağ, Dergah Yayınlan, İstanbul 2020, s. 250.

20

Ege Adaları'nda Hakimiyet Mücadelesi

Bir diğer Orta Çağ İ slam yazarı Ebü1-Fida ise Venedik hakkın­ da şunları yazmaktadır: "Bu haliç, Basilise ülkesi ve Apulya arasında kuzey-batı istikametinde Akdeniz 'den ayrılır. Kuzeye meylederek batı­ ya doğru uzanır, bir tarafı Roma 'nın doğusuna varır. Bunun kıyısında 32 derece boylam, 44. derece birkaç dakika enlemde Venedik şehri bulu­ nur. "32 Ebü1-Fida devamında Venedik'ten ayrıntılı şekilde şöyle bahseder: " İbn Said'e göre 32 derece boylamda, 44 derece enlemde, Atual'e göre 36 derece boylamda, 46 derece enlemdedir. İbn Said şöyle der: Venedik Lombardia'nın doğusunda, Venedik Körfezi denen haliç üzerindedir. Denizde kurulmuştur. Çoğunu gemiler kateder, bina­ lar arasında dolaşır. Kişinin bineği evinin kapısında bekler. Sarraflar çarşısının bulunduğu ve dinlenmek isteyenler için yapılan pasajdan başka gezinti yeri yoktur. Hükümdarları kendi aralarından olup dük unvanı taşır. Oradaki bir nehirde maviye çalan altın bulunur. Burada ağaçlar vardır. Venedik'in deniz kıyısında Şakfüniye Dağı bulunur. Bu dağda büyük ağaçlar, sungurlar, kahraman insanlar vardır. Cenovalıları denizde onların yardımıyla yenerler. Onların küçük adaları vardır. Venediklilere ait adalar arasında Negropont Adaları bulunur."33 XX. yüzyılın önemli Orta Çağ iktisat tarihçisi Hemi Pirenne, Orta Çağ Kentleri adlı eserinde Venedik kentinin kurulmasına ve ticari anlamda serpilip gelişmesine dair noktaları şu şekilde belirtmiştir: "Burada ilk yerleşenler, Hun, Got ve Lombard akınlarından ka­ çarak (beşinci ve altıncı yüzyıllarda) Rialto, Olivolo, Spianalunga, Dorsoduro kıyılarındaki gölcüklerin kıraç adacıklarında sığınak aramışlardı. Bu bataklıklarda varlıklarını koruyabilmek için yaratıcı güçlerini sonuna değin kullanmaları ve doğa ile savaşmaları gere­ kiyordu. Ama işleri çekip çevirmeyi bilen bir halkın var olması için deniz yeterliydi. Balıkçılık ve tuz üretimi Venediklilere hemen bir geçim kaynağı sağladı."34

Birçok şehrin sahip olduğu gibi, Venedik'in de kuruluş efsaneleri bulunmaktadır. En bilineni Padua'dan [Padova] gönderilen Romalı 32 33 34

Ebül'-Fida, Ebü 1-Fida Coğrafyası (Takvimü 1-Büldan), çev. Ramazan Şeşen, Yedi­ tepe Yayınları, İstanbul 2017, s. 43. Ebü1-Fida, ss. 1 87-188. Hemi Pirenne, Orta Çağ Kentleri, çev. Şadan Karadeniz, İletişim Yayınları, İs­ tanbul 201 2, s. 67.

Emre

Kaymakçı

21

konsüllerin Rialto'da 421 yılında yapılan bir kutlamayla şehri kur­ malarıdır.35 Venedik; Rialto, Torcello, Chioggia gibi önemli yerleşim yerleri ve birkaç adadan oluşan açık bir denizdir. Roma İmparator­ luğu topraklarının içinde Adriyatik'in kuzeyinde yer alan Venedik, Latince Venetia36 olarak adlandırılmaktaydı. İ talyanca Serenissima ve Arapça El-Bundukiyye anlamlarına gelmekteydi.37 Adriyatik Deni­ zi'ne ve Doğu Akdeniz'e hakim olacak Venedik, yüzyıllar boyunca Avrupa için önemli bir kapı olmuştur. Doğudan gelen malların bu açık denizde toplanması, Avrupa ticareti açısından kritik hfile gel­ miştir. Doğu ile Batı arasında ticaretin aracısı konumundaki Vene­ dik, antik yazar Cassiodorus'a göre şarap ve yağ üretiyordu fakat onların en önemli gelir kaynağı tuzdu. Bunun yanı sıra Cassiodo­ rus, halkın -zengin ya da fakir- eşit yaşadığını belirtmiştir.38 Denizci topluluk Venedikliler, Doğu ile Batı arasında baharat ve tuz ticare­ tinde aracı olduğu için zengin bir konuma sahip olmuşlardır.39 Roma İmparatorluğu kadar eski olan Venetia bölgesi, MS V. yüz­ yılda kentin asıl olarak kurulmasıyla birlikte oynadığı önemli siya­ si ve ekonomik rollerle sonraki yüzyıllarda daha da güçlenmiş ve Orta Çağ'ın bir başka gücü Bizans ile inişli çıkışlı ilişkilerde bulun­ muştur. iV. Haçlı Seferi sonucunda Latinlerle birlikte Konstantino­ polis'in yönetimini ele geçirmiş, çalışmanın ilerleyen sayfalarında da ele alınacağı üzere, Ege Adaları'nı Ceneviz ile birlikte adeta ateş çemberine dönüştürmüşlerdir. 35 36

Thomas Madden, Venice, Viking, London 201 3, s. 1 8; Julius Norwich, History of Venice, Penguin, London 2003, s. 49. Eski,.Çağ'da burada yaşayan halka Veneti ismi verilmekteydi. Tacitus, Germa­ nia, çev. A. Birley, Oxford University Press, 1999, s. 61; Sina Kabaağaç-Erdal Alova, Latince Türkçe Sözlük, Sosyal Yayınlar, İstanbul 1 995, s. 628; Donald Ni­ col, Bizans ve Venedik: Diplomatik ve Kültürel İlişkiler Üzerine, çev. Gül Çağalı Güven, Sabana Üniversitesi Yayınlan, İstanbul 2000, s. 1. Iulius Caesar da,

"Bölgenin sahillerindeki en güçlü kabile Venetlerdir. Çok sayıda gemileri vardır ve Britannia 'ya gitmeye alışkındırlar. Gemicilikte diğer kabilelerden üstündürler. Açık denizin fırtınalı olmasından ve civardaki birkaç limanı da ellerinde bulundurmaların­ dan dolayı bu denizlerde yolculuk yapan hemen herkes onlara haraç ödemek zorun­ dadırlar." şeklinde Venetlerden söz etmiştir. lulius Caesar, Gallia Savaşı, çev.

37 38 39

Furkan Akderin, Alfa Yayınlan, İstanbul 2006, s. 86. Maria Pia Pedani, Doğu 'nun Kapısı Venedik, çev. Gökçen Karaca Şahin, Küre Yayınlan, İstanbul 2012, s. 259. Cassiodorus, Variae, XII. 24, çev. S.J.B. Bamish, Liverpool University Press, 1 992. Thomas Madden, s. 23; Frederic Lane, Venice A Maritime Republic, John Hop­ kins University Press, 1973, s. 5.

22

Ege Adaları'nda Hakimiyet Mücadelesi

Görsel 1: Piri Reis' in Venedik Haritası.

Venedik ve Bizans Arasındaki İlk Temaslar VI. yüzyılın ilk çeyreğinde Bizans tahtında, dönemin tarihçisi Prokopios'a göre eşi Teodora ile birlikte ilginç karaktere sahip 1. Iustinianus (527-565) bulunmaktaydı. 1. Iustinianus döneminde dış ilişkiler oldukça yoğundu; bir yandan Perslerle bir yandan da Slav­ larla mücadele edilmekteydi. Fakat onun en çok ilgilendiği mesele, İ talya'nın fethi yani Roma'nın tekrar diriltilmesiydi. İ talya'daki ra­ kipleri, geçmiş yüzyıllarda Roma'nın başına iş açan Gotlardı.40 I. Iustinianus İ talya'nın alınması için Gotların üzerine dönemin ünlü komutanlarından Belisarius'u gönderdi ve yarımadayı ba­ şarıyla fethetti. Venedik-Bizans ilişkileri, Komutan Belisarius'un Bizans'ın eksarhlık41 kurduğu Ravenna'yı kuşatması sırasında, Bizans gemilerinin korunması için Venediklilerin limanlarını kul­ lanmak istemesiyle başladı.42 Fakat imparatorluk, II. Justinus (565578) döneminde İtalya'nın önemli bölgelerini elinde tutmuş olsa da ağır kayıplara uğramıştır. Bizans'ın elindeki topraklara ağır zarar veren diğer bir topluluk Lombardlardı.43 Lombard istilası 40 41 42 43

Bizans'ın İtalya'da yaptığı savaşlarla alakalı olarak bkz. A.A. Vasiliev, ss. 1651 68; Stephen Mitchell, ss. 213-220. Bizans imparatorluğu tarafından kurulan ve bir nevi eyalet sistemi olan ilk eksarhlık, Italya'nın Ravenna kentindeydi. Julius Norwich, s. 56. Lombardlar, İtalya'nın kuzeyinde yaşayan ve yıllarca güneyindeki topraklara zarar veren topluluklardır.

Emre Kaymakçı

23

İ talya'yı vurmakla birlikte elbette ki Venedik topraklarını da et­ kilemiş ve buradaki insanların göç etmesine neden olmuştu. 44 il. Justinus zamanında meydana gelen Lombard istilasından sonraki yıllarda Bizans ile Venedik arasında imzalanan ilk antlaşma tarihi kayıtlara geçmiştir. Bu antlaşmaya dair bilgiler ve Venediklilerin, Bizans valisi Narses ile ilgili düşünceleri Venedik kroniklerinde yer almaktadır.45 Venedik, Bizans ile yaphğı ilk antlaşmalarından itibaren impara­ torluktan bazı ayrıcalıklar alarak gücünü artırdı. Alınan en önemli imtiyazlar ticari alandaydı. Venedik aldığı ayrıcalıklarla önemli bir deniz gücü haline gelerek Adriyatik'te ve Ege Adaları'nda söz sahi­ bi oldu. Serenissima yerlileri, kentin kuruluşundan itibaren bağımsız olduklarını savunsalar da ilk zamanlar Bizans'a bağlı olarak varlık­ larını sürdürdükleri kaynaklar tarafından açığa çıkarılmıştır. İ tal­ ya'nın Lombard istilasına uğraması Bizans yönetiminde değişiklik­ lere yol açtı. Örneğin VI. yüzyılda thema46 adlı bir sistem kurularak hakim olunan yerlerdeki yönetim şekli değiştirildi. İmparatorluğu döneminde Persler ve Lombardlar ile mücadele eden Mavrikios as­ kerlikle ilgili Strategikon adlı eseri kaleme aldı.47 Bizans İmparatoru Mavrikios'tan (582-602) sonra imparatorluk tarihinin önemli kişiliği Herakleios (610-641) tahta çıkh. Herakleios döneminde 1. Iustinianus'a kıyasla daha çok doğuyla uğraşıldı. Bu dönemde doğunun önemli gücü Sasaniler48 karşısın­ da ciddi galibiyetler alındı. Fakat Bizans'ın Sasanilere üstün gel­ mesiyle Hz. Muhammed'den sonra Arap Yarımadası dışına çıkan 44 45 46

47 48

Frederic Lane, s. 4; Andrew Louth, "Justinian and His Legacy (500-600)", The Cambridge History of the Byzantine Empire c. 500-1492, ed. Jonathan Stephard, Cambridge University Press, 2008, s. 124. Julius Norwich, s. 68; Donald Nicol, Bizans ve Venedik, s. 4. Thema sistemi, Diocletianus ve Konstantinos'un kurduğu sistemden farklı olarak oluşturulan bir sistemdir. Thema sisteminin, Lombard istilalarından sonra bölgedeki hfil