Dwory i palace na Litwie 9788364505355

Citation preview

KATARZYNA I JERZY SAMUSIKOWIE

DWORY I PAEACE NA LITWIE

Opracowanie edytorskie: Andrzej Kalinowski Redakcja i korekta: Piotr Brysacz Projekt okladki, opracowanie graficzne, redakcja techniczna, sklad: jeden Pan Studio [email protected] Zdj^cie na I okladce: Katarzvna Samusik Zdjycie autorow na IV okladce: Maciej Samusik Wszelkie prawa zastrzezone. Zadna cz?sc niniejszej publikacji nie moze b5’c reprodukowana, przechowywana jako zrodlo danych i przekazywana w jakiejkolwiek formie zapisu bez zgody posiadacza praw.

© Copyright by Fundacja Sysied/.i, 2017 © Copyright by Katarzyna i Jerzy Samusikowie, 2017 B IA L Y ST O K 2017 Wydanie I Wydawca: Fundacja S^siedzi [email protected] www.fundacja-sasiedzi.org.pl ISBN : 978-83-64505-35-5 Druk i oprawa: Bialostockie Zakladv Graficzne S.A.

Zrealizowano przy wsparciu finansow\Tm Wojewodztwa Podlaskiego

SP1S TREŠO

7 w stęp

Auksztota 11 18 22 26 30 34 36 40 46 49 54 57

B irže B ortkuszki B u rbiszk i kolo O n ikszt B ystrampol C zabiszki CZERWONY D WOR KOLO WlLNA G aczany G lin ciszki H anuszyszki L ączynow M ejszagola O pito eo ki

60 62 65 69 72 76 80 83 86 89 93

O rniany OWANTA PlKIELISZKI PoKROJE R akiszki R ogöw ek S oly S yrutyszki S zeszolki T owiany Ž ejm y

D zukia i Sudowia 99 101 105 109 112 116 121 12 5 127 130 136

B ezdany B ia ea W aka BOREJKOWSZCZYZNA G ieegudyszki HORNOSTAISZKI J aszuny JUNDZIELISZKI K lD U LE

K irsna O ströw L andwaröw L ejpu n y

140 143 146 149 153 156 159 166 169 172 176

N iem iež PojEZIORY PONARY S oleczn iki S zum sk U rd om in W aka T rocka WlLKISZKI W ysoki D w ör Z atrocze Z yple

Ž mudž 18 3 186 189 192 195 19 8 200 204 212 214

B ejsagoea B elw eder B eržany BlLLEWICZE BlRŽYNIANY B rew iki B u rbiszk i kolo R a d ziw iliszek C zerwony D w ö r kolo K owna D autaras D žuginiany

218 224 230 232 234 237 239 242 246 250

K ielm y K retynga K urszany P linksze P lungiany P ogryžow PojEZIORY KOLO SZAWLI POLĄGA R ennöw U žw enty

2 5 5 W ykaz dw oröw i palacöw n iezam ieszczonych w album ie

W STĘP w ktorej tak szeroko przedstawione zostaly dzieje dawnych rezydencji ziemiahskich, zachowanych do

Przez wiele wieków dwór szlachecki i rezydencja magnacka byly stalymi dementami litewskiego pejzazu. Stanowily ostoj^ patriotyzmu w czasach zaborów,

naszych czasow na obszarze dzisiejszej Litwy. W albumie, ktory trzymacie Panstwo w ręku opisanych zosta-

przetrwaly pogromy po powstaniach narodowo-wyzwolenczych, odrodzily si^ ze zgliszcz po I wojnie

lo 65 palacow i dworow, naležących niegdyš nie tylko do tak znamienitych rodow jak Radziwillowie, Tyszkiewiczowie, Broel-Platerowie, Jelenscy, Sapiehowie,

swiatowej. Dopiero II wojna, a zwlaszcza dziaiania tuz po niej, pocz^ly usuwac je z krajobrazu. Najpierw zolnierze obcych wojsk, niszcz^cy bezmyslnie zabytkowe

Ogiriscy, Czapscy, ale i do mniej znanych, a obecnie zupdnie zapomnianych ziemian polskiego pochodzenia. Niektore z tych siedzib byly rodzinnymi gniazda-

obiekty i N K W D skazujqce ziemskich wlascicieli na smierc lub zeslanie na Syberi^, jesli wczesniej nie opuscili swoich wlosci, potem upanstwowienie m ajyków

mi wybitnych Polakow - Gabriela Narutowicza, Joze­ fą Pilsudskiego, Stanislawa Witkiewicza, Emilii Platerowny, w innych pomieszkiwali slynni polscy tworcy - Adam Mickiewicz, Czeslaw Milosz, Kornel Ma-

i przej^cie ich przez kolchozy i sowchozy doprowadzito do tego, ze z dawnych siedzib polskiej i litewskiej szlachty zostaly w wielu przypadkach tylko malownicze ruiny. Troch? ich jednak przetrwalo do naszych czasów w zupdnie dobrym stanie i teraz przypomina-

kuszyriski, Maciej Kazimierz Sarbiewski, Wladyslaw Syrokomla, Juliusz Slowacki, Jan i Jędrzej Sniadeccy. Zachowanych w postaci trwalej ruiny lub calkowicie odrestaurowanych ziemianskich rezydencji istnieje

j^ bogat^ historic litewskiej ziemi oraz dzieje osiadlych na niej znakomitych rodów. Litwa to kraina, która dala Polsce wielk^ dynastif królewsk^, najznamienitszych poetów, slynnych uczonych, wybitnych m^zów stanu. N ic wi^c dziwnego,

na terenie Litwy znacznie więcej. M y wybralismy do naszej publikacji przede wszystkim te, ktorych archi­

ze chociaz juz dawno znalazla si$ poza granicami paristwa polskiego, budzi nadal wielki sentyment i zainte-

tektūra byla najbardziej stylowa i piękna, a ich dzie­ je najciekawsze. Ich malowniczosc, charakter i piękno starališmy się uchwycic na wielu fotografiach, kto-

resowanie swoj^ historic i dniem dzisiejszym. Podczas wyjàzdów na Litw^ szukamy zawsze polskich sladów, którymi sq najcz^sciej zabytkowe budowle. Znajdu-

re znajdą Panstwo na kartach tego albumu. Mamy nadzieję, iž D wory i palace na L itw ie przyczynią się w pewnym stopniu do ocalenia od zapomnienia sla-

jemy je bez trudu w W ilnie i jego najblizszej okolicy. My tez szukalismy tych sladów, ale poza glównymi szlakami mrystycznymi i zagl^dalismy tam, gdzie

dow polskiej kresowej kultury na Litwie.

Katarzyna i Jerzy Samusikowie

trudno jest podczas grupowej wycieczki dotrzec. Efektem tych podrózy sq Divory i palace na Litw ie, b^d^ce pierwsz^ publikacj^ na polskim rynku wydawniczym, 7

A uksztota

W X IV wieku biržanskie wlošci byly wlasnoscią wielkich ksiąžąt litewskich, ktorzy mieli tam maly, drewniany zameczek. W iadom o, že w 1415 roku przebywal w nim krol Wladyslaw Jagieilo. W drugiej polowie X V wieku krol Kazimierz Jagiellonczyk nadal Birže Petce Jagojlowiczowi. Kiedy zmarl on bezpotomnie, dobra te odziedziczyla jego žona, Anna z Radziwillowiczow, a po jej šmierci w 1492 roku ksiąžę Aleksander Jagiellonczyk nadal je bratu Anny, Mikolajowi Radziwillowiczowi (1 4 2 5 -1 5 0 9 ) herbu Trąby, kanclerzowi wielkiemu litewskiemu. Po nim dobra te odziedziczyl najmlodszy z czterech jego synow, Jerzy, noszący juž nazwisko Radziwill, a nie

B irže

Radziwillowicz jak jego ojciec, ktorego nazwisko pochodziio od imienia Radziwilla Ostikowicza - ojca M ikolaja, a dziadka Jerzego. Jerzy Radziwill (1 4 8 0 -1 5 4 1 ) herbu Trąby, kasztelan wilenski i hetman wielki litewski, žonaty po raz pienvszy z Barbarą Kiszczanką z Ciechanowca

Dzisiaj Birže (lit. Biržai) to niewiele znaczące, niespelna 15-tysięczne miasteczko, ležące na polnocnych

(1 4 7 8 -1 5 1 3 ) herbu Dąbrowa, a po raz drugi z Bar­ barą Kolowną z Dalejowa (1 4 8 0 -1 5 6 0 ) herbu Junosza, štai się protoplastą linii biržanskiej Radzhvil-

krancach Litwy, nad jeziorem Szyrwena (lit. Sirvėna) i rzekami Apaszczą (lit.Apaščia) i Agluoną (lit. Aglu­ ona). Byly jednak czasy, gdy odgrywalo niepošlednią

low. Po nim Birže przejąl jego jedyny syn, urodzony przez Barbarę z Kolow, M ikolaj Radzivvill „Rudy” (1 5 1 2 -1 5 8 4 ), wojewoda trocki i wilenski, hetman

rolę w dziejach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pelnilo funkcję stolicy samodzielnego księstwa, pomiesz-

i kanclerz wielki litewski. W 1547 roku otrzymal

kiwal w nim Wladyslaw Jagieilo, kwaterowal w tamtejszym zamku krol szwedzki Gustaw II Adolf podczas wojny z Rzecząpospolitą o Inflanty, spotykai się tam rosyjski car Piotr I W ielki z polskim krolem Au-

on od cesarza Karola V tytul księcia Swiętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego i odtąd zacząl pisač się „ksiąžę na Biržach i Dubinkach”. Tytul ksiąžęcy zapewne spowodowal, že powiększyl

gustem II Mocnym.

Palac rezydencjonalny Radzitvilldiv - tvidok z podjazdu

11

BIRŽE

znacznie zameczek, pozostavviając go nadal drewnianym. Zbudowal tež w Biržach szkolę oraz luteranski zbór. M ikolaj „Rudy” byi katolikiem, ale kiedy po

man wielki litewski. O n to uczynil z drewnianego zameczku murowany, bardziej ufortyfìkowany zamek. W tym celu zatrudnil w 1586 roku budowniczego, Franciszka Minėta, który wzniósl kilka zabudowah

wspanialym zwycięstwie nad wojskami Iwana Grožnego w 1564 roku pojechal do Częstochowy, aby

zamkowych. Znalazl się ws'ród nich budynek mieszkalny, otoczonych murem z kilkoma basztami. Prawdziwą fortalieję zbudowal dopiero syn Krzysztofa

podziękowač za nie Matee Božej Częstochowskiej, paulini z klasztoru na Jasnej Górze pokazali mu na powitanie, w jaki sposób potrafią wypędzič diabla z czlowieka przezeri rzekomo opętanego. Incydent

„Pioruna”, rowniež Krzysztof (1 5 8 5 -1 6 4 0 ), wojewo­ da wilehski i hetman polny litewski, žonaty z Anną Kiszczanką z Ciechanowca (1 5 8 7 -1 6 4 2 ) herbu Dąbrowa. Zamek nabral wówczas cech fortecy niderlandzkiej, otoezony zostal kurtynami i wzmocniony

ten wyglądal następująco: paulini chcieli utwierdzic Radziwilla w wierze i pokazac mu, že są prawdziwymi .następcami apostolów. Namówili więc pewnego wiesniaka, ¿eby udawal, iž jest opętany przez diabla,

czterema bastionami na narožach wieloboku for-

a po zastosowaniu przez nich egzorcyzmów wiesniak uspokoil się. Udalo to im się wspaniale, ale Radziwill odkryl oszustwo, obrazil się na katolików i po-

teeznego. We wrzesniu 1625 roku zostal jednak zdobyty po krótkim oblęženiu przez wojsko szwedzkie i stai się na pewien czas kwaterą króla szwedzkiego, Gustawa II Adolfa. Po podpisaniu rozejmu polsko-

stanowii zostac protestantėm. A potem spowodowal powstanie w Biržach os'rodka kalwinizmu, dzialającego tam przez dlugie lata.

-szwedzkiego w Altmarku w 1629 roku Birže powrócily do Radziwillów, ale z zamkiem zdewastowanym, pozbawionym 60 dzial i skarbca wywiezionego przez Szwedów.

M ikolaj „Rudy” byl od maja 1542 roku žonaty z Katarzyną hvinską z Iwna kolo Kalisza (1 5 1 6 -1 5 5 1 ) herbu Lodzia i mial z nią dwóch synów: M ikolaja

Krzysztof Radziwill postanowil przywrócic mu dawną swietnosc, ale jego odbudowç rozpocząl do­

i Krzysztofa. Birže odziedziczyl mlodszy syn, Krzyszto f „Piorun” (1 5 4 7 -1 6 0 3 ), wojewoda wileñski i het-

piero w 1636 roku i zakonczyl po 4 latach. Niestety, nastala II wojna pólnocna i Szwedzi znowu wrócili i znowu zniszczyli biržanski zamek. Jego wlascicielem byl wówczas Janusz Radziwill (1 6 1 2 -1 6 5 5 ), wojewo­ da wilehski i hetman wielki litewski. Henryk Sienkiewicz uczynil go w Potopie zdrajcą i zostal tym zdrajcą w powszechnej opinii. Tymczasem byl on wielkim patriotą litewskim i zawarcie przez niego rozejmu ze Szwedami (18 sierpnia 1655 r.) bylo spowodowane zajęciem W ilna przez wojaków cara Aleksego, którzy dokonali w nim okropnej rzezi (8 sierpnia 1655 r.). Ja­ nusz Radziwill nie byl w stante walczyc na dwa fronty z Rosjanami i Szwedami, tym bardziej že wojska Rzeczypospolitej, dowodzone przez wojewodç poznahskiego, Krzysztofa Opalinskiego, poddaly się miesiąc wczesniej Szwedom pod Ujšciem nad Notecią. Janusz Radziwill mūšiai więc sprzymierzyč się z Karolem X Gustawem, chcąc pomseič rzež wilnian. Zmarl zresztą wkrótce (31 grudnia 1655 r.) w tykocihskim zamku obleganym przez wojsko Pawla Sapiehy. Następnym księciem na Biržach zostal stryjeczny brat Janusza, Boguslaw Radziwill (1 6 2 0 -1 6 6 9 ), koniuszy wielki litewski, feldmarszalek szwedzki, namiestnik Prus Ksiąžęcych w latach 1 6 5 7 “ 1669, oženiony z corką Janusza Radziwilla, Anną Marią. O n to doprowadzil, zarówno umocnienia zamkowe, jak

Armata na resztkach zamkoivych murów

i palac rezydencjonalny, do ostateeznego ksztaltu. 12

BIRŽE

Dretvniane rzezby ludotve z przelom u XIX i X X tvieku

Popiersie Janusza Radzhvilla

BIRŽE

Projektantem przebudowy byl nadworny architekt Radziwillów, Teofil Spinowski, natomiast pracami budowlanymi kierowali Samuel Arciszewski i Wawrzyniec Kochanski.

Ludwikiem Sobieskim, synem krola Jana III Sobieskiego. Tymczasem 10 sierpnia 1687 roku potajemnie pošlubila Karola III Filipa (1 6 6 1 -1 7 2 4 ), księcia elektora Palatynatu Renskiego. Šlub ten wywolal skandal i byl rozpatrywany nawet na obradach Sej-

Na brzegu sztucznego jeziora Szyrwena, utworzonego po spiętrzeniu rzek Apaszczy i Agluony powstala w latach 1 6 6 0 -1 6 6 6 potęžna forteca z magnacką

mu Rzeczypospolitej, ktory chcial pozbawič Ludwikę Karolinę i jej potomstwo prawa do dobr biržanskich. Chyba jednak nie pozbawil, bowiem jej cor-

rezydencją ukrytą za fortecznymi murami. Przekroczyč je m oina bylo przez ošmioboczną bramę, zwien-

ka, Elžbieta Augusta (1 6 9 3 —1728), pošlubiając Jo ­

czoną wiežą zegarową. Na bramie, ponad portalem, umieszczony zostal posąg Krzysztofa „Pioruna” Ra-

zefą Karola W ittelsbach (1 6 9 4 -1 7 2 9 ), najstarszego syna księcia Palatynatu Sulzbach, wniosla mu w wianie Birže. Tymczasem biržanski zamek zostal po-

dziwilla, kartusz herbowy oraz tablica fundacyjna z pozlacanym napisem.

nownie zdobyty przez Szwedow podczas III wojny polnocnej i calkowicie zniszczony w dniu 28 sierp­ nia 1704 roku na rozkaz szwedzkiego generala, Adama Ludwika Loewenhaupta.

Budynek palacowy znalazl się w glębi dziedzinca zamkowego, postawiony na rzucie wydluzonego prostokąta. Dwukondygnacyjna, osmioosiowa częšč srodkowa, z piętrową galerią arkadową od frontu, przykryta zostala dwuspadowym dachem gontowym, zaš obie częšci boczne, czteroosiowe, podwyi-

Wydawač by się moglo, že Birže nigdy juž nie wrocą do Radziwillow, ale tak się nie stalo dzięki poczynaniom Hieronima Florianą Radziwilla (1 7 1 5 “ 1760),

szone o polpiętro pokryty dachy namiotowe, uložone równiez z dębowych gontów. Zwienczono je zloconymi kulami, nad którymi umieszczono Radziwil-

podczaszego i chorąžego wielkiego litewskiego, syna Karola Stanislawa Radziwilla i Anny Katarzyny z Sanguszkow. Hieronim Florian zaręczyi się z corką Elžbiety Augusty i Jozefą Karola Wittelsbachow, Marią

lowskie orly. Pomieszczenia reprezentacyjne znalazly się na parterze częšci srodkowej paiacu i byly bogato

Franciszką (1 7 2 4 -1 7 9 4 ), ktora otrzymala od rodzicow Birže jako posag, a gdy do malženstwa nie doszlo,

zdobione, np. šciany jadalni mialy nisze zawierające rzežby, ogrzewające ją piece wykonane byly z ka­ di ozdobionych herbami, a sufit zadziwial wyszukaną dekoracją.

wykupil biržanskie wlošci od Wittelsbachow. Zamku jednak juž nie odbudowal, a že umarl bezpotomnie, Birže przeszly na wlasnošč jego starszego brata, M i-

Po šmierci Boguslawa ks. Radziwilla Birže odziedziczyla jego jedyna córka, Ludwika Karolina

chala Kazimierza „Rybenki” (1 7 0 2 -1 7 6 7 ), ordynata na Olyce i Niešwiežu. Po Michale Kazimierzu Birže odziedziczyl jego syn z pienvszego malženstwa z księž-

(1 6 6 7 -1 6 9 5 ), która w 1681 roku wyszla za mąž za Ludwika Hohenzollerna (1 6 6 5 -1 6 8 7 ). Po jego šmierci zostala zaręczona z królewiczem Jakubem

ną Urszulą Wišniowiecką, Karol „Panie Kochanku” (1 7 3 4 -1 7 9 0 ), a po šmierci Karola syn Michala Kazi14

BIRŽE

W idokpalacu Tyszkiewiczow od strony parku

Sk. ;

»

Rzezba liva przedportykiem palacu Tyszkieiviczoiv

Ryzalit z poprzedzającym go portykiem w elewacjifrontowej

BIRŽE

mierza z drugiego malžeristwa z Anną Luizą Mycielską, Hicronim W inccnty Radziwill (1 7 5 9 —1786). Po Hieronimie W incentym dobra biržanskie przejąi jego

prowadzily szerokie schody, obrzežone z obu stron murkiem, na ktorym stanęly dwa kamienne lwy. Nad korpusem glownym, od strony elewacji ogrodowej wznosila się czworoboczna wiežyczka z galeryjką widokową. Po kilku latach z obu stron palacu postawiono na rzucie kwadratu dwa trojosiowe, parterowe pawilony, polączone ze skrzydlami bocznymi arkadowymi galeriami.

syn Dominik Hieronim (1 7 8 6 -1 8 1 3 ), X I ordynat na Olyce i Niešwiežu, od 1810 roku pulkownik i dowodca 8. Pulku Utanow w armii Księstwa Warszawskiego. Po wojnach napoleonskich, w ktorych D om i­ nik Hieronim wojowal u boku Napoleona, car Aleksander I pod pretekstem niesplacenia kredytow ode-

Przez glowne drzwi wejšciowe wchodzilo się do dwukondygnacyjnego westybulu, ktorego sufit podparty zostal czterema kolumnami, a šciany wyložone boazerią, z rzežbioną w drewnie galeryjką. Pokoje

bral mu majątki znajdujące się w zaborze rosyjskim. Po smierci D om inika H ieronim a udalo się w 1 8 1 6 roku utworzyc w W ilnie tzw. Kom isję Radziwillowską, ktora pod nadzorem wladz carskich

reprezentacyjne znajdowaly się na parterze, byla tam tež biblioteka z bogatym i cennym księgozbiorem, zawierającym ponad 4 5 0 0 tomow, wšrod ktorych wy-

zajęla się oddlužaniem majątkovv Radziwillow i uregulowaniem spraw spadkowych m aloletniej księžnej Stefanii Radziwillowny, corki D om inika

rožnialy się starodruki, rękopisy i archiwalia dotyczące nie tylko Tyszkiewiczow, ale i Radziwillow, Sapiehow i kilku innych možnych rodow litewskich. Do najcen-

Hieronim a. Wowczas przy podziale dobr Radziwillowskich klucz biržanski nabyl tanio jeden z wierzycieli księcia D om inika H ieronim a Radziwilla,

niejszych woluminow naležaly: Biblia Jakuba Wujka z 1584 roku, Bibliotheca Fratrum Polonorum z 1656

Jo z ef Ignacy hr. Tyszkiewicz ( 1 7 2 4 - 1 8 1 5 ) herbu Leliwa, starosta wielatycki, pulkownik wojsk litewskich, žonaty z M arią A nną Galinską (1736-?) her­

roku, Religiosae Kiovienses Cryptae Jana Herbiniusa z 1675 roku. Dužą wartošč przedstawialy tež księgi

bu Rawicz. Ich jedyny syn (Tyszkiewiczowie m ie­ li jeszcze trzy corki) M ichal ( 1 7 6 1 - 1 8 3 9 ) , oženiony w 1800 roku z Joanną Karpiowną ( 1 7 7 7 -1 8 1 6 )

drukowane w lawrze Poczajowskiej i monastyrze w Su­ prasiu oraz zbior map i rysunkow wybitnych w owych czasach autorow w ilošci przekraczającej 1000 egzemplarzy. Oddzielne kolekcje tworzyly eksponaty etno-

herbu wlasnego, odziedziczyl biržanskie dobra, ktore z kolei przeszly na jego syna Jana. Radziwillowie wytoczyli jeszcze proces o Birže, ktore jednak

graficzne, zbroje i dawne mundury wojskowe, mineraly i muszle, ordery i medale, gobeliny, sztychy, obrazy

w 1 8 4 4 roku ukazem carskim zostaly przyznane Janowi Tyszkiewiczowi.

znanych malarzy, rzežby i inne dziela sztuki. Jan Konstanty Tyszkiewicz nie oženil się i nie mial

Jan Konstanty hr. Tyszkiewicz (1 8 0 1 -1 8 6 2 ) utworzyl rodowąordynację biržariską, stając się pierwszym

potomstwa, więc Birže przejąi jego mlodszy brat, M ichal Tyszkiewicz (1 8 2 8 -1 8 9 7 ), žonaty z M arią Radziwiliowną (1 8 3 0 -1 9 0 2 ). Byl on profesjonal-

z Tyszkiewiczow ordynatem na Biržach. W sklad dobr biržanskich wchodzilo wowczas 17 kluczy, 36

nym archeologiem, więc zbiory w biržanskim pala­ cu powiększyly się o archeologiczne eksponaty znalezione na terenie W ielkiego Księstwa Litewskiego oraz podczas wykopalisk prowadzonych w Pompei

folwarkow, 7 7 zasciankow i obejmowaiy one okolo 80 0 00 hektarow ziemi ornej i 31 0 0 0 hektarow ląk i pastwisk. Zamek Radziwillow od czasu zniszczenia go przez Szwedow ležal w ruinie, Jan Konstan­ ty Tyszkiewicz postanowil więc zbudowac sobie siedzibę w innym miejscu. Wybral wyspę Ostrow, ležą-

i Herkulanum. W 1880 roku, z nieznanych nam powodow, prawie wszystkie te kolekcje, wšrod ktorych zasoby biblioteki wzrosly do bez mala 20 tysięcy egzemplarzy, zostaly przeniesione do palacu Tyszkiewiczow w W ilnie.

cą przy przeciwnym w stosunku do fortalicji Radziwiilow brzegu jeziora Szyrwena. Wzniesiony przez niego w latach 50. X IX wieku

Po Michale Tyszkiewiczu Birže odziedziczyl jego

palac byl budynkiem murowanym, dwukondygnacyjnym, z dziewięcioosiowym korpusem glownym

syn Jozef (1 8 5 1 -1 9 0 5 ). W 1888 roku oženil się z Heleną Lącką z Ląk Malych (1 8 6 2 -1 8 9 0 ) her­

i dwoma, cofniętymi trzyosiowymi skrzydlami bocznymi. W elewacji frontowej korpusu glownego znalazl się pięcioosiowy ryzalit z facjatką w osi glownej. Poprzedzil go portyk z czterema kolumnami dzwiga-

bu Korzbok, a po jej smierci pojąl za žonę w 1893 roku jej starszą siostrę Izabelę Emilię (1 8 5 9 -1 9 4 4 ). Niedlugo cieszyl się biržanskimi wlošciami, przekazal je szybko swojemu mlodszemu bratu, Janowi Antoniemu (1 8 5 2 -1 9 0 1 ), žonatemu z Klementyną Po-

jącymi balkon. D o glownego wejscia pod portykiem 16

BIRŽE

tocką z Podhajec (1 8 5 6 -1 9 2 1 ) herbu Pilawa (Srebr-

dowaly w koncu lat 80. palac rezydencjonalny, ko-

na). Ostatnim ordynatem na Biržach zostal syn Jana

rzystając z zachowanych oryginalnych planow. Po zakonczeniu odbudowy w roku 1988 utworzono w nim Muzeum Krajoznawcze Šėla. Nazwa ta po-

Antoniego, Alfred hr. Tyszkiewicz (1 8 8 2 -1 9 3 0 ), žonaty z Elžbietą Heleną Radziwillowną z Niešvvieža (1 8 9 4 -1 9 8 6 ), z ktorą mial jedynego syna - Jana Jerzego, zmarlego bezdzietnie w 1986 roku.

chodzi od Selonii - tak nazywala się w šredniowieczu kraina, na terenie ktorej ležą Birže. Muzeum posiada

Po 1920 roku wladze powstalego po I wojnie swiatowej panstwa litewskiego rozparcelowaly majątek

kilka stalych wystaw: etnograficzną, prehistoryczną, religijną, prezentującą historię miasta i poswięconą

biržanski, pozostawiając przy pajacu tylko niewielką resztowkę. Tyszkiewiczowie przebywali wowczas

Radziwillom. Jego najcenniejszym eksponatem jest, ofiarowana przez mieszkającego w Argentynie Karola RadzhvilJa, M appa Księstiva Biržanskiego , opraco-

zvvykle za granicą i tylko od czasu do czasu przyježdžali do swojego palacu w Biržach, ktory przestal byč ich wlasnošcią w 1940 roku, gdy Litwa zostaia wcielona do Z SR R . Przetnval on w dobrym stanie II wojnę šwiatową, a po jej zakonczeniu služyl rožnym panstwowym instytucjom. Ostatnio miešcil administrację fąbryki wyrobow lnianych Siūlas, kiedy jednak znaležlišmy się w Biržach w sierpniu 2 0 1 5 roku, zastališmy budynek palacowy opustoszaly. Inaczej rzecz się miala z dawnym zamkiem Radziwillow, položonym na przecivvieglym brzegu jeziora. Pozostawal on w ruinie 2 7 0 lat, ale w latach 70. X X wieku wladze Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej postanowiiy go odbudowač. I odbu-

wana przez XVII-wiecznego kartografa i malarza, Jo ­ zefą Naronowicza-Naronskiego. W muzeum organizowane są konferencje i seminaria o rožnorodnej tematyce, zajęcia edukacyjne z zakresu etnografii, koncerty muzyczne oraz takie imprezy j ak „Noc w mu­ zeum” czy „Swięto miasta Birže”. Szczegolną popularnošcią cieszy się šwięto „Zaldoko alus”, czyli „Piwo Zaldokasa”. Uczestnicy tej imprezy, ktora ma miejsce w zamkowej izbie piwnicznej, mogą delektowač się piwem warzonym w tradycyjny sposob, pitym ze starych, zabytkovvych kufli, a przy okazji posluchač etnicznej muzyki, granej przez folklorystyczny zespol Siaudela.

B ortkuszki W X V wieku ziemia, na ktorej ležą dzisiaj Bortkusz­ ki (lit. Bartkuškis), naležala do Radziwillowskiego majątku Mus'niki. W 1615 roku O lbracht Radziwill podarowal kawal tej ziemi z istniejącą juž wsią Bort­ kuszki i laikom a folwarkami marszalkowi kowienskiemu, poslowi na sejmy, rycerzowi Grobu Šwiętego, Andrzejowi Skorulskiemu (1 5 9 0 -1 6 3 7 ) herbu Kosdesza. Prawdopodobnie to on zbudowal w Bortkuszkach pienvszą ziemianską siedzibę, bowiem rod Skorulskich zadomowil się w tej wsi na bez mala poltora wieku. O statnim z tej rodziny wlascicielem bortkuskich wlosci byl Jan Skorulski, a jego corka Joanna, wychodząc za mąž za kasztelana polockie-

Szesciokolumnowyportyk eleivacjifrontowej

go, Antoniego Zabę (1 7 0 0 -1 7 5 3 ) herbu Košciesza, wniosla j e do rodziny Zabow. Z 1759 roku, kiedy wlascicielem Bortkuszek byl

zbudowane przez siebie zakiady. Jednym ze znanych dzierzawcow byl profesor medycyny Ferdynand Spitznagel. W îasciciele Bortkuszek handlowali nato-

Ignacy Zaba, syn Antoniego, pochodzi pierwszy opis tamtejszego dworu. Byl to budynek parterowy, zbudowany z ciosanego drewna, przykryty dachem dwuspadowym o jednej polaci wykonanej z tarcic, drugiej zaš ze slomy. D o majątku oprocz Bortkuszek naležalo wowczas jeszcze 6 wsi oraz 2 5 0 wlok zie­

miast drewnem pochodzącym z ich lasow, splawiając je Musą, W ilią i Niemnem do Baltyku, by sprzeda-

mi. W 1777 roku Ignacy Zaba zacząl uprzemyslawiac swoje wlosci. W odleglošci jednego kilometrą od dworu, nad rzeką Musą zbudowal mlyn wodny,

wac je nawet w Klajpedzie. W koncu X V III wieku panem na Bortkuszkach byl najwybitniejszy przedstawiciel rodziny Zabow, Tade­ usz (1 7 5 0 -1 8 0 0 ), kasztelan, a następnie wojewoda polocki, senator Rzeczypospolitej, žonaty z Ludwiką

tartak i papiernię. O d tej ostatniej fabryczki miejsce to zaczęto nazywac Papiernią i nazwa ta utrzymala

Kielpszowną. Ludwika z Kielpszôw Zabowa przejçla po šmierci męža ten majątek, ktôry pôzniej štai się

się do naszych czasow. Surowca do tartaku i papierni dostarczaly okoliczne lasy, ktorych wokol Bort­ kuszek nie brakowalo. Zabowie nie zajmowali się produkcją przemyslową, lecz oddawali w dzieržawę

wlasnošcią jej najmlodszej corki, Cecylii, zamçznej za Janem Marcinkiewiczem herbu tabędž, marszalkiem szlachty guberni wilenskiej. Z kolei ich corka, Alojza Zabianka-Marcinkiewicz (1 8 0 0 -1 8 7 6 ), wycho18

BORTKUSZKI

dząc za mąž za Stefana hr. Broel-Platera (1 7 9 9 -1 8 6 4 ), marszalka szlachty powiatu telszewskiego i wilenskiego, wniosla Bortkuszki do rodziny Broel-Platerow.

ny na wysokich suterenach, z facjatą w osi glownej, przed ktorą znalazl się czterokolumnowy portyk džwigający balkon.

Nowi wlasciciele przebudowali radykalnie istniejącą dotychczas w tym m ajątku siedzibę. W latach 1 8 4 5 _ 1855 w miejsce drewnianego dworu wzniesli murowany palac. Byla to budowla piętnastoosiowa,

W nętrze palacu mialo uklad dwutraktowy, amfiladowy. Glowne wejscie od strony portyku prowadzilo do westybulu z dębową klatką schodową. O d strony jeziora natomiast wchodzilo się bezpošrednio do dužego salonu, przylegającego do westybulu. Te dwa duže pomieszczenia zajmowaly sam s'rodek parteru. O d nich w obie strony ciągnęly się wzdluz

dwukondygnacyjna, postawiona na planie prostokąta, na wysokim brzegu ležącego w dole jeziora, przykryta gladkim dachem czterospadowym. Przed srodkiem elewacji glownej postawiono portyk, ktorego kolum ny sięgaly tylko I piętra. Dzwigaly bel-

traktow pokoje mieszkalne domownikow oraz pokoje gošcinne. Pomieszczenia reprezentacyjne znalazly się na piętrze. Ponad salonem usytuowana

kowanie oraz trojkątny fronton z pustym polem. Poza m alo wydatnymi gzymsami i boniam i na ca-

byla dluga na 22 metry jadalnia, oswietlana przez 7 okien, cala wylozona, lącznie z sufitem, orzechową boazerią. Nad drzwiami i oknami wisialy wyrzez-

lej kondygnacji dolnej, elewacje pozbawione byly elementow dekoracyjnych. O b o k palacu, po jego lewej stronie, zbudowano oficynę. Byl to budynek

bione w orzechu herby wszystkich dotychczasowych wlascicieli Bortkuszek, na šcianach zaš - dwadzie-

murowany, parterowy, trzynastoosiowy, postawio-

Palac iv Bortktiszkach podczas remontu w maju 2 0 1 6 roku

19

BORTKUSZKI

scia portretów królów polskich oraz obraz Szymona

ozenionemu z Anatoli^ Hartingh, córk^ pulkownika

Czechowicza U krzyzowanie. Z sufitu zwisaly duze, mosi^zne zyrandole, a pod scianami staly masywne kredensy i serwantki. Na lewo od westybulu polozony byl (tez na pi^trze) salón „francuski”, wylozony bial^ boazeri^, bogato zlocon^, obiegaj^c^ dolne cz^sci scian i zachodz^c^ na framugi okien i drzwi.

wojsk rosyjskich, Konstantego Hartingha i Józefiny z Niesiolowskich herbu Korzbok, który zostal nast^pnym dziedzicem Bortkuszek. M iai on duze aspiracje literackie i muzyczne, nie byly one jednak poparte rzeczywistym talentem. Opublikowal wprawdzie takie utwory jak Herbata gadajqca u p a n i Nudalskiej, komedya uu 1 akcie oraz Koncert, b^d^cy wspomnieniem o Stanislawie Moniuszce z tego okresu, gdy

Powyzej boazerii sciany zostaly obite adamaszkiem, sufit natomiast zdobily kasetony. Palarnia, znajduj%-

przebywal w Wilnie, ale nie byly to utwory wielkiego lotu, a pierwszy z nich okazal si^ nawet plagiatem. Muzykiem moze byl lepszym, gdyz stworzyl palacow^

ca siq po przeciwnej stronie westybulu, takze míala biale boazerie, si^gaj^ce jednak wyzej - na wysokosc sredniego wzrostu czlowieka. Biegly tez one dookola tuz pod kasetonowym sufitem i mialy tam szerokosc jednego metra. Pozostal^ woln^ przestrzen na

orkiestr^ i dyrygowal ni^, kiedy latem dawala koncerty w parkowym pawilonie. M iai tez Gustaw W ilhelm duze mniemanie o znaczeniu swojego rodu, czego przejawem bylo nazwanie Bortkuszek Platerowem.

scianach pokryto adamaszkiem. Sala balowa i pokój bawialny, znajduj^ce si